U N
5. tttt
5.mailakoek unibertsoari buruzko lan hau osatu dugu, espero dugu zuen gustokoa izatea
5.MAILA 2015-2016
B ERTSOA AURKIBIDEA Unibertsoa ikasteko 1- Sarrera 2- Big-Bang 3- Zer da zer espazioan 4- Galaxiak 5- Izarrak 6- Sateliteak 7- Eguzki Sistema
7.1- Eguzkia 7.2- Merkurio 7.3- Artizarra 7.4- Lurra 7.4.1- Ilargia 7.5- Marte 7.6- Jupiter 7.7- Saturno
2. 3. 4. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22.
or or or or or or or or or or or or or or or
UNIBERTSOA IKASTEKO
7.8- Urano 7.9- Neptuno 8- Bitxikeriak Unibertsoaz gozatzeko Karamelo Galaxia. Unibertsoa exploratzen. or Marte eta Lurra gerran. or Unibertsoa. Maria eta bere lagun extralurtarrak. or Lagun minak. Alienigenak. Extralurtarren bonba handia. or Eguzki sisteman bidaiatzen. or Haizea eta janari espaziala. or Arrain mutanteak. Ulises jatunaren abenturak. or Izar berri. or Txakur kosmikoa. Planetak eta kometak or Merkurio eta lurra. Eguzki sistemako guda. or
-
SARRERA 2
5.MAILA 15/16
23. 23. 24.
or or or
27.
or 30. 33.
36.
or 38.
40. 41.
or or 42. 45. 48.
50.
or 52. 54.
56.
or 58.
59.
or 61.
UNIBERTSOA IKASTEKO
5.MAILA 15/16
Kaixo lagunak, 5 . mailako ikasleak gara. Hiruhilabete honetan Unibertsoa ikasi dugu. Unibertsoa existitzen den guztia da. Astronomia aldetik unibertsoan astro guztien multzoa eta multzo horrek betetzen duen espazioa da. Gizakia gizaki denetik, bere inguru, hau da unibertsoa ulertzen saiatu da eta horretarako metodo eta teoria ugari asmatu ditu. Bertan ikasitako erakutsi nahi dizuegu. Lana bi txostenetan antolatu dugu, unibertsoari buruzko informazio desberdina bildu dugu eta bestetik ipuinak egin ditugu, zuek disfrutatzeko. Espero dugu zuen gustokoa izatea eta ondo pasatzea irakurtzen.
3
UNIBERTSOA IKASTEKO
5.MAILA 15/16
BIG- BANG Duela 15 000 000 urte materia guztia leku batean zegoen eta egun batean eztanda egin zuen eta espaziotik sakabanatu zen eta planetak, galaxiak, izarrak eta -sistemak sortu zituen. Gaur egun 2 teoria zientifiko daude:Berriro materia guztia multzo batean egon dela edo materia guztia gehiago sakabanatuko dela.
Zeruko izar disdiratsuenen arteko marrak asmatuz egiten diren irudiak dira. Bigarren mendean hasi ziren asmatzen greziarrak eta 1930n amaitu zuten 88 konstelazioekin.Duela ez urte asko arte konstelazioak orientatzeko erabiltzen ziren.
4
UNIBERTSOA IKASTEKO
5.MAILA 15/16
ZER DA ZER ESPAZIOAN? KONSTELAZIOAK
NEBULOSA Nebulosak hautzez eta metatutako gasez osaturiko espazioko hodeiak dira.Teoria kosmologiko berrien arabera, izarren sorreran parte hartzen dute.
5
UNIBERTSOA IKASTEKO
5.MAILA 15/16
Kosmosa sistema ordenatu edo armoniatsua da.Gaur egun, Uniber-
KOSMOSA
tsoa hitzaren sinonimoa. Pitagoras izan zen kosmos hitzaren asmatzailea.
Terminologia zientifikoan, Grabitazioa materiaz osatutako gorputzek euren grabitazioa etaartean grabitatea duten erakarpena da. desberdinak dira. Eguneroko Grabitazioa bizitzan Eklipse bat gorputz bat beste nabaritzeneuren gorputzek dugu,artean gorputzetan duten baten pisua sortzen erakarpen eragina baitu.da. Grabitazioak itzalpean sartzen denean mantentzen Grabitatea , aldiz, ditu Lurra grabitazioak eta beste gertatzen planetak orbitan masadun gorputzetan Eguzkiaren inguruan, eragindako ilargia erakarpen Lurraren indarra den fenomeno astronomikoa da. inguruan, da. Hala ere, itsasaldiak eguneroko sortzendeskarga ditu, Aurora boreala Eklipse mota asko dago, baina bi izar eta erabileran planeten grabitatea barnealdea erabiltzen fenomeno nagusiak:Eguzki-eklipsea eta berotzen da bi batzuk kontzeptu du etadira. beste hauek hainbat Ipar hemisferioko Ilargi-eklipsea. fenomeno izendatzeko. natural eragiten ditu. latitude
GRABITAZIOA EKLIPSEA
AURORA BOREALA
Fisikaaltuetako modernoakherrialdetan erlatibitatearen ematen teoriadira. orokorra erabiliz deskribatzen du grabitazioa, baino Isaac Aurora borealak kampoko Newtonen Grabitazio espaziotiklegeak hurbilketa Unibertsalaren egokiadatozten ematen dupartikula gehienetan.ioizatuak Lurraren polo magnetikoak erakarrita atmosfeRara sartzen direnean sortzen dira fenomeno hauek.
6
UNIBERTSOA IKASTEKO
5.MAILA 15/16
ASTEROIDEAK Espazioan zehar dauden gorputz solido eta forma irregularrekoak dira, planetak baino Kapako espazioan sartutako gorputz txikiagoak. naturala da. Espazioan daudenean • Marte eta Jupiter artean biraka ari dira Apophis daizena asteroide bat gure meteorito hartzen dute. orbitatik asteroide gerrikoa deitzen den gunean. hurbil. Abenduan 2004, behaketa batzuk asteroideak bainosolido txikiagoak dirairregularrak dira. adierazitako Lurra (% 2,7) • Gorputz eta talka forma probabilitatea handia 2029. urtean. (gehienez 50nahiko metroko diametroa) • eta Planeta inguruan Hala guztiz ere,bezala, behaketakEguzkiaren osagarriak Atmosfera zeharkatzean lagundu orbita kalkulatzeko hobeto, dira. biraka ibiltzen dira. argitzen urruneko Lurra edo batera eragin bat • Dinosaurioen desagerpena asteroide baten egiteko aukera erakutsiz ilargia 2029. Hala talkari atxikitzen zaiozehar iraun ere, aukera hori itxi topaketa 2029an Lurran, Apophispass • 20000 asteroide baino batekin gehiago daude lurretik "grabitatearen blokeoa"300 espazio 400 dira metroko gertu, baina soilik potentzialki diametroa, bertan jartzen talka ikastaro arriskutsuak etorkizuneko inpaktu bat baino gehiago dago eskualde oso zehatza apirilaren 13an 2036an. •
APOFIS
ZULO BELTZAK METEORITOAK KOMETAK
Astronomian, kometak eguzki sistemako argizagi mota bat dira, eguzkiaren inguruan orbita oso eliptikpoak eginez orbitatzen dutenak. Asteroideak ez bezala, kometak Eguzkiaren ondotik pasatzen direnean sublimatzen diren material solidoz osaturik daude, eta isats edo adats moduko bat agertzen da, 30-80 milioi kilometrokoa. Kometa hitza grezierazko komêtês (Κομήτης) hitzetik dator eta "iletsu"/"adasdun" esan nahi du,
7
Zulo beltz dentsitate ikaragarri handia duen objektu astronomikoa da.Grabitate indarra oso handia dauka.Argiaren abiadura baino handiagoa da.Zulo beltzen existientziasupenoba eta nukleo galaktikoa aktiboetik.
UNIBERTSOA IKASTEKO
5.MAILA 15/16
QUASAR Quasarra urruneko galaxia baten erdigunean dagoen energi formazioa da. Eguzki sistemaren tamainakoak izaten dira. Galaxia aktiboetan izaten dira, eta energiaren gehien ekoizten duten astroak dira unibertsoan. Quasar batek urtean 1000 eguzki-masa irensten ditu.
8
UNIBERTSOA IKASTEKO
5.MAILA 15/16
PLANETAK
Planetak izar baten inguruan itzulika dabilen gorputz gotor masa handikoa da, berezko argirik ez duen astroa da.Bederatzi planeta ezagutzen ziren, Eguzki-sistema barruan horiek guztiak
9
UNIBERTSOA IKASTEKO
5.MAILA 15/16
GALAXIAK Izarren eta beste astro batzuen multzoak dira. Unibertsoan mila miloi galaxia dagoz eta hainbat izarrez osatuta daude. Gure galxia Esne Bidea da, eta eguzki sistema dago bertan. Honela sailkatzen ditugu formaren arabera: kiribila, eliptikoak, barraduna eta irregularra. Galaxia artean espazio hutsa dago. Gaur egun hedatzen ari dira.
10
UNIBERTSOA IKASTEKO
5.MAILA 15/16
IZARRAK Izarrak unibertso osotik dauden gorputzak dira, hau da , unibertsoko argizari nagusiak. Berezko argia dute. Eguzki-sistemako izar bakarra EGUZKIA da. Hau da gure planetatik hurbilen dagoen izarra. ARGIA eta BEROA ematen digu. Eguzkirik gabe argi barik geratuko ginateke eta ez litzateke bizitzarik egongo. Izar talde haundiek GALAXIAK sortzen dituzte. Izarrak begiratu ez gero zuriak dirudite izar gehienak, baina urdinak, zuriak, gorriak, laranjak eta horiak dira.
11
UNIBERTSOA IKASTEKO
5.MAILA 15/16
SATELITEAK
● ● ● ●
Sateliteak planeten inguruan biraka dauden astroak dira. Lurraren satelite bakarra:Ilargia da. Beste planetak ere dute sateliteak adibidez: Jupiter Saturno Neptuno Lo ● Titan ● Triton Kalisto ● Hiperion ● Proteo Ganimedes ● Lapetus ● Nereida Europa Ilargia 28 egun behar ditu lurrari buelta bat emateko.Denbora guztian dago lurrari biraka. Sateliteak ez dute berezko argirik. Merkurio eta Artizarra izan ezik,Eguzki-sistemako planeta guztiek sateliteak dituzte.
12
UNIBERTSOA IKASTEKO
5.MAILA 15/16
EGUZKI-SISTEMA Eguzki-sistema planeten eta beste gorputz espazial batzuen sistema da. Eguzkia da eguzki - sistemaren izarra . Sisteman 8 planeta daude, 2 taldetan sailkatzen dira:Barne planetak eta kanpo planetak. Barne planetan,Merkurio,Artizarra,lurra eta marte. Kanpo planetak,Jupiter,Saturno,Urano eta Neptuno. Barne planetak arkaitzez eta oxigenoz osatuta daude eta kanpo planetak gases osatuta daude.
13
UNIBERTSOA IKASTEKO
5.MAILA 15/16
EGUZKIA Eguzkia eguzki-sistemaren erdian dagoen izarra da eta guregandik hurbilen dagoena. Eguzki-sistemako planetek eguzkia orbitatzen dute, baita asteroideak, meteoritoak, kometak eta beste hainbat objetu ere.
14
UNIBERTSOA IKASTEKO
5.MAILA 15/16
MERKURIO Merkurio eguzkiaren hurbilen dagoen planeta da. Eguzki-sistemako bigarren planeta txikiena da. Merkuriok ikur bat du .Antzinan bi izen zituen: Hermes,arratzaldean eta Apolo,goizean. Merkuriok atmosfera oso xumea du, bere temperatura oso altua da eta horregatik bero handia egiten du.Bere kokapenagatik ez dago bizitza Merkurion. Hain mehea da bere atmosfera,molekulek azalarekin talka gehiago egiten dutela beraien artean baino. Atmosfera honetako molekulek nahiko denbora gutxi irauten dute planetan. Merkurioren gainazala kraterrez beteta dago eta Ilargiaren antzeko itxura dauka. Merkuriora hurbildu den espazio-ontzi bakarra Mariner 10 izan da.
15
UNIBERTSOA IKASTEKO
5.MAILA 15/16
ARTIZARRA Artizarra astro bat da. Bigarren planeta da Eguzki-Sisteman. Erralhizkuntzeko Venus izena erromatar mitologiako Venus jainkosagandik datorkio.Artizarra mugimendu bat du,errotazioa. Bere atmosfera oso dentsoa da. Barne planeta da. Esne-Bidean dago. Artizarra dena sua da.
16
UNIBERTSOA IKASTEKO
5.MAILA 15/16
LURRA Lurra astro bat da. Lurra Eguzkitako hirugarren planeta da. EguzkiSistemako bizia duen argizagi ezagun bakarra. Satelite bat du, Ilargia(naturala da). Lurra oxigenoa,ura eta asmofera du, Lurra esfera forma du eta poloak aplastatutak ditu. Lurra bi mugimendu ditu errotazioa eta translazioa. Errotazioa egiteko behar du 24 ordu eta egiteko translazioa behar du 365 egun eta 6 ordu. Lurra Esne-Bidea dago. Lurran ere dago izaki-bizidunak.
17
UNIBERTSOA IKASTEKO
5.MAILA 15/16
ILARGIA Lurreko satelite bakarra da . ilagia ez du berezko argirik,Eguzkitik jasotzen duena islatzen du.
28 ordu behar ditu lurrari buelta bat emateko. Translazioa eta errotazioa egiten du . Ilargiak 4 fase ditu.
18
UNIBERTSOA IKASTEKO
5.MAILA 15/16
MARTE Marte eguzkitik hasita laugarren planeta da eguzki-sisteman. Erromatar mitologiako Marte gerra-jainkoaren izena ezarri zitzaion eta gauean ageri zuen gorrintasuna horregatik deitzen da planeta gorria. Planeta bi ilargi ditu Phobos eta Deimos. Greziarrez Phobos beldurra signifikatzen du eta Deimos izua da. Zientifikoek esan dute ura dagoela Marten. Martek ikur bat du.
19
UNIBERTSOA IKASTEKO
5.MAILA 15/16
JUPITER Jupiter eguZki - sistemako bosgarren planeta da. Denetatik handiena da askogatik ; Lurra baina 318 aldiz masa handiagoa dauka, eta diametro 11 aldiz handiagoa da. Gasesko planetada, bateZ ere hidrogenoz eta helioz osatuta. Oso atmosfera bizia dauka, abiadura handiko haizeekin eta oso bereizgarria den ekaitz batekin, Orban Gorri Handia deiturikoa. Bere izena Jupiter erromatar jainkogatik datorkio.
20
UNIBERTSOA IKASTEKO
5.MAILA 15/16
SATURNO Saturno eguzki-sistemako seigarren planeta da, sistema horretan dauden gasezko lau erroieetako bat. 120.660km-ko ekuatore-diametroa du, eta 29 urte eta 167 eguneko urtea. Izotzez eta hautsez osatutako eraztun ikusgarriak ditu. Hidrogenoz eta helioz osatuta dago. Gutxienez 62 satelite natural ditu, *9* eta Titan da horietan handiena.
21
UNIBERTSOA IKASTEKO
5.MAILA 15/16
URANO Urano Eguzki-sistemako zazpigarren planeta da.WilliamHerschelek 1781eko martxoaren 13an aurkitutakoa. Eguzki-sistemako gasesko lau erraldoien artetik, hirugarrena da diametroz eta laugarrena masaz.Greziar eta erromatar mitologiako Urano jainkogandik hartu du izena.Urano hotz gas eta izotzez dago osatua.
NEPTUNO Eguzki sistemaren zortzigarren planeta da. Egitura gaseosoa eta izoztua du. Hidrogenoz eta helioz osatuta dago. Bere nukleoa rokosoa da. Antzinean Neptuno ezezaguna zen.Teleskopioari esker lortu zen ikustea.
22
UNIBERTSOA IKASTEKO
5.MAILA 15/16
BITXIKERIAK GLIESE 581 PLANETA Gliesse izarrak 6 planeta ditu bere inguruan bira ematen: gliese 581d, Gliese 581c, Gliese 581 g, Gliese b, Gliese e, Gliese f. Planeta hauek izan dira lehenengoak aurkitu direnak non bizitza egoteko ezaugarriak betetzen diren. Planetaren izena Wilhelm Gliese astronomoari esker jarri diote. 581 izan zen planeta horiei jarritako izena. 2009ko apirilean Gliese e planeta txikiena aurkitu zen. Gliese b, lurrak baino 17 aldiz masa handiagoa du eta 5,336 egun behar ditu bere izarrari buelta bat emateko. 2005. urtean aurkitu zuten. Bere kanpoko tenperatura 150ยบkoa da. Gliese c lurrak baino 4 aldiz masa handiagoa du. Bizitza izateko exaugarriak betezen ditu. 2007an aurkitu zuten. Gliese d lurrak baino 8 aldiz gehiagoko masa du. Bere atmosfera karbono dioxidoz osatuta dago eta zientzilariak uste dute geruza hau nahiko berotzen duela planeta ur likidoa egoteko moduan. Gliese e planetarik txikiena da, 2009. urtean aurkitu zuten. Atmosefera ez duela uste dute eta azalerako tenperatura 100 gradukoa da, horregatik ur likidoa egotea ez da posiblea. Gliese g 2010. urtean aurkitu zuten. grabitate nahikoa dauka atmosfera izateko eta azalerako tenperatura egokia da ur likidoa izateko. gliese f libra konstelazioko planeta bat da, Lurretik 20 argi urtetara dagoena. 2010ean aurkitu zuten.
23
UNIBERTSOA IKASTEKO
5.MAILA 15/16
LAIKA Laika txakur espazial sobietarra izan zen. Lurra orbitatu zuen lehenengo izaki biziduna izan zen eta Sputnik 2 satelitean joan zen espaziora. Orbitan hil egin zen lehenengo animalia ere izan zen. Zientzialariak
zekiten
gizaki
batek
jasango
baldin
bazituen
espaziontziaren baldintzak. Horregatik, lehenengo animaliekin frogak egiteko erabakia hartu zen eta Laika txakurra izan zen lehenengoa. Ordu gutxi pasa eta gero hil egin zen. Misio honekin, gizakiak grabitate ezeko inguru batean iraun dezakeela frogatu zen eta bidea ireki zion lehenengo gizakiari.
24
UNIBERTSOA IKASTEKO
25
5.MAILA 15/16