دگرباشی جنسی در پیشگاه
فقه ،قانون و جامعهی ایران مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف کمیسیون بینالمللی حقوق بشر مردان و زنان همجنس‌گرا (ایگل‌هرک)
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
مجموعه مقاله‌های کنفرانس برگزار شده توسط کمیسیون بینالمللی حقوق بشر مردان و زنان همجنس‌گرا (ایگل‌هرک) آلمان -دوسلدورف ۱۳۹۳ / ۲۰۱۴
کمیسیون بینالمللی حقوق بشر زنان و مردان همجنس‌گرا لهِرک) (ایگ
تمام حقوق این اثر محفوظ و متعلق به کمیسیون بینالمللی حقوق بشر زنان و مردان همجنس‌گرا ()IGLHRC است .این اثر مطابق قوانین بینالمللی به ثبت رسید‌ه است و مانن د دیگر مطالب مند‌رج در تارنمای ایگل‌هرک، تکثیر و باز نشر آن توسط نهادهای غیر انتفاعی یا آموزشی به صورت رایگان آزا د است و نیازی به اجازه کتبی نیست .هرگونه ارجاع به این اثر یا بازنشر آن بای د با ذکر مأخذ آن همراه باشد.
Copyright © 2015 by IGLHRC
چاپ نخست :تابستان ۱۳۹۴ - ۲۰۱۵
دربارهی ما کمیسیون بینالمللی حقوق بشر مردان و زنان همجنس‌گرا (ایگل‌هرک) یکی از سازمان‌های بینالمللی است که به نمایند‌گی از طرف کسانی که زند‌گی‌شان به‌خاطر گرایش و هویت جنسی یا گفتار و عقای د خود، با تبعیض و سوءاستفاد‌ه عجین شده است ،به دفاع از حقوق بشر میپردازد .ایگل‌هرک در سال ۱۹۹۰تأسیس گرد‌ی د و یک سال بع د به‌عنوان یک سازمان غیر انتفاعی ثبت شد .این سازمان از سال ۲۰۱۰تاکنون ،از سوی شورای اقتصاد‌ی و اجتماعی سازمان ملل متح د به‌عنوان عضو مشورتی سازمان ملل به رسمیت شناخته شده است .د‌فتر مرکزی سازمان ،در شهر نیویورک ،در ایاالت متحد‌ه آمریکا قرار د‌ار د و از طریق کارکنان و د‌فاتر دیگر خود ،در آسیا ،آفریقا و آمریکای التین فعالیت میکند. برنامه‌ی خاورمیانه و شمال آفریقای ایگل‌هرک ،جد‌ید‌ترین بخش از فعالیت‌های مؤسسه ماست .این برنامه در سال ۱۳۸۸و با هد‌ف همکاری با اعضای جامعه دگرباش ،افراد‌ی که با همجنس‌های خو د رابطه دارند، فعاالن حقوق د‌گرباشان جنسی و نیز متحد‌ان آنها در سایر جنبش‌های حقوق بشری و عدالت اجتماعی به وجود آمد .فعالیت‌های ما در این منطقه بسته به شرایط هر کشور ،اولویت‌های د‌اخلی و نیز نیازهای فعلی سازمان‌ها و نهادهای همکار متفاوت است .تيم ويژه ايران ايگل‌هرک از پيشنهاد‌ها و انتقاد‌ات شما استقبال مي‌کند .شما مي‌توانيد از طريق اين ايميل با ما تماس بگيريد:
iran@iglhrc.org
فهرست مقد‌مه
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.
در معرفی نویسند‌گان
فصل اول :رویکردهای حقوقی .1
1جامعه حقوقی ایران و موضوع د‌گرباشان جنسی مهرانگیز کار
.2
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19 .
2دفاع از اته ام‌های جنسی همجنس‌گرایان در پرتو تحول‌های قانون آیین دادرسی کیفری جدید حسین رئیسی
.3
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
23 .
3رویکردهای فقهی نسبت به همجنس‌گرایان و حقوق آنان در ایران مهری جعفری
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
33 .
فصل دوم :رویکردهای دینی .4
4قرآن و مسأله حقوق اقلیت‌های جنسی آرش نراقی
.5
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
43 .
5امکان‌سنجی سازگاری میان موازین فقهی و همجنسگرایی بر اساس پاراد‌ایم اجتها د سنتی شین .میم.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
70 .
.6
6گرایش و کنش جنسی دو همجنس در گشود‌گی منابع اسالمی
(گزارش و سنجش دو منظر د‌رون دینی کگل و برون دینی نراقی) مهرد‌ا د علی‌پور
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
85 .
فصل سوم :رویکردهای اجتماعی .7
7الجیبیتی ایرانی «بی» ندارد زینب پیغمبرزاد‌ه 101. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.8
8اینترنت و د‌گرباشان جنسی در ایران :موفقیت و پسرفت وضعیت حقوق بش ر مانی مستوفی
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
115.
8
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
مقد‌مه گفتن و نوشتن و هم‌اند‌یشی دربارهی مشکالت عینی جامعهی دگرباش جنسی ایران ،یک نیاز محفلی یا حاشیه‌ای نیست؛ بلکه به نظر می‌رس د که ضرورتی عینی و فراگیر باشد. در ایران هم به مانن د هر جامعهی دیگری ،طیف وسیعی از شهروند‌ان هستن د که با گرایشهای جنسی «متفاوت» ارزیابی ش ده‌ای زندگی می‌کنند .جامعهای چن د میلیونی که هرچن د به سبب فشارها و محد‌ود‌یت‌های حاکم ،آشکارا خو د را معرفی نمی‌کند؛ اما مسلم است که با تمامی د‌رد‌ها و مشکالتش در همه جا حضور دارد. انتظار می‌رو د که صرف وجو د افرا د همجنس‌گرا ،د‌وجنس‌گرا یا تراجنسیتی ،در هیچ جامعهای نبایستی «مسأله‌ای» پد‌ست در هیچ جامعهای نبایستی تلقی شود؛ کما اینکه انتظار می‌رو د حضور و زندگی فرضا میلیون‌ها انسان چ مشکلی باشد .با این همه ،واقعیت امر این است که ما در یک وضعیت «انتزاعی و مطلوب» یا خارج از این هنجارها و هنجارهای اجتماعی-حقوقی د‌یکته شده زندگی نمی‌کنیم. قطع‌نظر از وضعیت اجتماعی یا ارزش‌های فرهنگی که خو د جوامع عموما آنها را تحمیل می‌کنند ،در ایران به طور مشخص ،ما با یک ساختار سیاسی مذهبی بسته هم سروکار د‌اریم؛ ساختاری که رژیم حقوقی-قضایی خاص خو د را د‌ار د و اصرار هم د‌ار د که آن را بایستی بر پایه‌ی مبانی سنتی فقه شیعه تعریف کند .از سویی دیگر ،در این چهارچوب بسته و اید‌ئولوژیک‌‌‌زد‌ه ،به ند‌رت اجازه د‌اد‌ه میشو د تا صد‌اهای دیگر ،یا قرائت‌هایی ست کم از منظر «عملی» راه‌گشا باشن د معرفی شوند. که می‌توانن د د ِ به هر روی ،با در نظر گرفتن این ضرورت‌ها و از سر وجو د این خالءهای جد‌ی و ساختاری ،سازمان «ایگل‌هرک» تصمیم گرفته است تا در کنار پیش‌بر د سایر پروژه‌های خو د در پیون د با ایران ،فضایی را نیز به منظور هم‌اند‌یشی قد‌انان برای پیش‌بر د طرح و ای ده‌های جایگزین و عملی فراهم آورد. پژوهشگران ،فعاالن و حقو در تابستان سال ۲۰۱۲نخستین کنفرانس ایگل‌هرک با چنین اهد‌افی برگزار شد .نتیجه‌ی آن هم‌اند‌یشی‌های کارساز ،در حال حاضر در چهارچوب کتاب‌ها و جزواتی منتشر شده است که در تارنمای اینترنتی سازمان در بخش انتشارات قابل د‌سترس است. در راستای پی‌گیری همین اهد‌اف بو د که د‌ومین سمینار سازمان در رابطه با ایران ،این بار با محوریت موضوع‌های فقهی-حقوقی در تابستان سال ۱۳۹۳در دوسلدورف آلمان برگزار شد.
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
9
آنچه در این مجموعه آمده است؛ گرد‌آوری مقاله‌ها و آرای نویسند‌گانی است که هر یک از آنها کوشی ده‌ان د تا ضمن آسیب‌شناسی وضعیت حاکم ،راه‌کارهای جایگزین را برای تأمین گستر ده‌تر حقوق و آزا دی‌های جنسی در ایران به دست د‌هند. ما این ادعا را ند‌اریم که در این مجموعه کار بی‌نقصی ارائه د‌ا ده‌ایم .لذا همانن د پیش ،پذیرای انتقاد‌ها و ای ده‌های سازن ده‌ی شما خوانند‌گان محترم هستیم. در پایان ،صمیمانه از یکایک نویسند‌گان و پژوهشگران فرهیخته‌ای که در این پروژه همراه ما بودن د و ما را یاری د‌اد‌ن د سپاس‌گزاریم. فری د حائری‌نژاد لهِرک) مسئول بخش ایران کمیسیون بینالمللی حقوق بشر زنان و مردان همجنس‌گرا (ایگ
10
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
11
در معرفی نویسند‌گان
مهرانگیز کار مهرانگیز کار د‌انش‌آموخته د‌انشک ده‌ی حقوق و علوم سیاسی د‌انشگاه تهران ،روزنامه‌نگار ،وکیل د‌اد‌گستری و پژوهشگر حقوقی است. مهرانگیز کار ۲۲سال در ایران به حرفه‌ی وکالت اشتغال داشت و پس از تشد‌ی د فشارهای سیاسی و محکومیت به زند‌ان ،در سال ۲۰۰۲مجبور به ترک کشور ش د و از آن هنگام در آمریکا زندگی میکند. از مهرانگیز کار تاکنون ۱۵کتاب در ایران منتشر شده است .در خارج از کشور وی شش کتاب به زبان فارسی و یک کتاب و چند‌ین مقاله نیز به زبان انگلیسی دربارهی رژیم حقوقی ایران و قانون اساسی ایران منتشر کرده است. وی برن ده‌ی چن د جایزه‌ی بینالمللی ،از جمله جایزه لود‌ویک ترافیو فرانسه و جایزه‌ی «اول حقوق بشر» امریکا است. مهرانگیز مد‌تی را هم به د‌عوت د‌انشگاه کیپ‌تاون در آفریقای جنوبی گذراند‌ه و پیرامون چگونگی گذار بی‌خشونت در آن کشور تحقیق کرده که بخشی از آن منتشر شده است. ی هاروار د برای پژوهش پیرامون تحوالت او به تازگی یک فرصت مطالعاتی را در مد‌رسه‌ی جان .اف .کند ِ
سیاسی و اجتماعی ایران و منطقه در سال ۲۰۱۱-۲۰۱۰گذراند‌ه است و سپس به مد‌ت دو سال با عنوان استاد مهمان ،در د‌انشگاه براون مشغول تد‌ریس و تحقیق بوده است. مهرانگیز کار از شرکت‌کنند‌گان هر دو کنفرانس سازمان ایگل‌هرک در رابطه با ایران در تابستان سال ۲۰۱۲ و ۲۰۱۴در شهر دوسلدورف در آلمان است.
12
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
حسین رئیسی حسین رئیسی ،وکیل و پژوهشگر حقوقی ،مؤسس انجمن «ندای عدالت» است .وی به مد‌ت ۲۰سال به وکالت د‌اد‌گستری در ایران اشتغال داشته است .او در دو د‌وره ،عضو انتخابی هیأت مد‌یره‌ی کانون وکالی د‌اد‌گستری فارس بوده ،مؤسس و مد‌یر کمیسیون حقوق بشر کانون وکالی فارس را به مد‌ت هشت سال بر عهد‌ه داشته است. وی در د‌وره‌ی اشتغال به وکالت ،از شماری از متهمان سیاسی ،روزنامه‌نگاران ،متهمان جنسی و نیز زنان و کود‌کان در معرض اعد‌ام دفاع کرده است .وی در اواخر سال ۱۳۹۰در پی فشارهای امنیتی ،قضایی و سیاسی مجبور به ترک کشور ش د و هم‌اکنون در کاناد‌ا زندگی میکند. رئیسی از سال ۲۰۱۲با برخی از سازمان‌ها و مؤسس‌های آموزشی و پژوهشی در حوزهی حقوق بشر همکاری داشته است که از آن جمله می‌توان به اتحا د جهانی علیه اعد‌ام ،شبکه جهانی حمایت از حقوق کود‌ک ،مرکز اسنا د حقوق بشر ،سازمان بینالمللی خانواد‌ه بدون خشونت ،پروژه‌های تحقیقی د‌انشگاه آلبانی نیویورک و نیز مد‌رسه‌ی حقوق د‌انشگاه شیکاگو اشاره کرد. از حسین رئیسی دو کتاب در حوزهی حقوق کود‌ک و زنان زند‌انی و نیز مقاله‌های حقوقی بسیاری منتشر شده است .وی از شرکت‌کنند‌گان هر دو کنفرانس سازمان ایگل‌هرک در شهر دوسلدورف در آلمان در تابستان سالهای ۲۰۱۲و ۲۰۱۴بوده است.
13
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
مهری جعفری مهری جعفری وکیل د‌اد‌گستری ،شاعر و کنشگر اجتماعی در زمینه‌ی حقوق بشر است .وی به طور خاص با تمرکز بر حقوق زنان ،کود‌کان و اقلیت‌های جنسی کار کرده است. مهری جعفری پس از د‌ریافت کارشناسی حقوق از د‌انشگاه تهران و اخذ پروانه‌ی وکالت از کانون وکالی مرکز، ید‌اد. کار وکالت خو د را آغاز کر د و در موضوعات مربوط به د‌گرباشان جنسی مشاوره حقوقی نیز م او سپس به انگلستان مهاجرت کرده و کارشناسی ارش د خو د را در رشته‌ی حقوق در د‌انشگاه UWLلند‌ن و د‌وره‌ی وکالت خو د را در انگلستان در د‌انشگاه Westminsterلند‌ن گذراند‌ه است. قد‌ان و کنشگر اجتماعی ،توانسته است با نوشتن مقاالت متع د د حقوقی، مهری جعفری به عنوان یک حقو اجرای پروژه‌های تحقیقی و آموزشی ،شرکت در کنفرانس‌ها و انجام مصاحبه‌های مختلف تالش مستمری را در زمینه‌ی دفاع از اقلیت‌های جنسی به نمایش بگذارد. از وی تاکنون یک کتاب حقوقی در زمینه‌ی حقوق ورزشی و یک مجموعه‌ی شعر منتشر شده و آثار اد‌بی، نوشته‌ها و مقاالت حقوقی وی به طور مستمر در نشريات مختلف انعکاس یافته است. وی از شرکت‌کنند‌گان هر دو کنفرانس سازمان ایگل‌هرک در شهر دوسلدورف در آلمان در تابستان سالهای ۲۰۱۲و ۲۰۱۴بوده است.
14
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
آرش نراقی آرش نراقی ،استا د فلسفه و دین در موراوین کالج در ایالت پنسیلوانیا آمریکا است .زمینه تخصص وی شامل بر اخالق ،فلسفه دین ،عرفان اسالمی و الهیات اسالمی معاصر میشود. اخالق حقوق بشر (تهران ،)۲۰۱۰ ،آینه جان :مقاالتی درباره احوال و اند‌یشه‌های موالنا جالل الد‌ین بلخی (تهران، ،)۲۰۱۰حد‌یث حاضر و غایب :مقاالتی در باب الهیات غیبت (تهران ،)۲۰۱۱ ،و مد‌ارا و مد‌نیت (تهران)۲۰۱۳ ، در زمره آثار اخیر او است .در این سال‌ها ،آرش نراقی سلسله مقاالتی را هم دربارهی حقوق همجنس‌گرایان منتشر کرده است که در تارنمای شخصی وی در آدرس http://arashnaraghi.orgقابل دسترسی است.
شین .میم ش آموخته‌ی حوزهی علمیه قم و د‌انشگاه در رشته‌ی فلسفه است .حوزه‌های مطالعاتی وی «فقه ،اصول فقه، د‌ان فلسفه‌ی اخالق و مطالعات جنسیت» است.
15
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
مهرد‌ا د علی‌پور مهرد‌ا د علی‌پور د‌کترای فلسفه از مرکز تربیت مد‌رس د‌انشگاه قم دارد .وی اکنون پژوهشگر د‌انشک ده‌ی الهیات د‌انشگاه آزا د آمسترد‌ام است .پیش از این ،او استاد‌یار پژوهش‌گاه علوم انسانی و مطالعات اسالمی در ایران بوده است .مهرد‌ا د علی‌پور ۱۸سال در حوزهی علمیه قم تحصیل و سپس تد‌ریس کرده است. در بین سالهای ۲۰۱۰تا ۲۰۱۲پژوهشگر میهمان د‌پارتمان فلسفه‌ی د‌انشگاه مک‌گیل در کاناد‌ا بوده است .از وی آثار چند‌ی در زمینه فلسفه ،فلسفه دین ،علم اصول و مطالعات جنسیتی منتشر شده است. کتاب «پاراد‌ایم اجتهاد‌ی دانش دینی» « ،۲۰۱۱حکمت اشراق» « ،۲۰۱۰د‌رآمد‌ی به تاریخ علم اصول» ۲۰۰۲و ۲۰۰۸تاکنون از وی منتشر ش ده‌اند .مقاله‌های «همجنس گرایی و اسالم» « ،۲۰۱۴زیستن اسالمی سرفرازانه» ،۲۰۱۴فهمی دیگر از عشق همجنس خواهانه‌ی سقراطی-افالطونی « ،۲۰۱۴عشق از د‌ید‌گاه اخوان الصفا» ،۲۰۱۱و «صد‌رالمتالهین و عشق به زیبارویان» ۲۰۱۱نیز از کارهای او در زمینه‌ی مطالعات جنسیتی است.
16
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
زینب پیغمبرزاد‌ه زینب پیغمبرزاد‌ه د‌انش‌آموخته‌ی جامعه‌شناسی در مقطع کارشناسی از د‌انشگاه تهران و کارشناسی ارش د مطالعات اجتماعی جنسیت از د‌انشگاه لون د سوئ د است .وی فعالیت‌های د‌اوطلبانه‌اش را در حوزهی جنسیت از سال ۱۳۸۲ همزمان با ورو د به د‌انشگاه تهران آغاز کرده است. پیش از مهاجرت به سوئ د در سال ،۱۳۹۰او در ایران به عنوان پژوهشگر و تسهیلگر اجتماعی کار کرده است. او همچنین به عنوان روزنامه‌نگار آزا د با نشریات و سایت‌های مختلف فارسی‌زبان همکاری داشته است .در حال حاضر وی یکی از پایه‌گذاران و نویسند‌گان نخستین وب‌سایت فارسی‌زبان دربارهی د‌وجنس‌گرایی و همه‌جنس‌گرایی با عنوان «د‌وجنس‌گرا» است.
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
17
مانی مستوفی مانی مستوفی وکیل ،پژوهشگر حقوقی و کنشگر حقوق بشر است .وی مد‌یر ائتالف مد‌افعان حقوق بشر (Impact
)Iranبرای ایران است .مستوفی مد‌یر سابق ارتباطات و پژوهشگر ارش د در واح د ایران د‌انشگاه نیویورک است. وی پیشتر در سازمان د‌ی ده‌بان حقوق بشر و کمپین بینالمللی حقوق بشر در ایران به پژوهش و تحقیق مشغول بوده است. بررسی و تحقیق در مور د مجموعهای از مسائل حقوق بشری ،سیاسی و اقتصاد‌ی از جمله حقوق الجیبیتی، آزادی در فضای اینترنت ،بازد‌اشت‌های خود‌سرانه ،تحریم‌های اقتصاد‌ی و آزادی دین در ایران از جمله حوزه‌های پژوهشی وی است. مستوفی دارای فوق لیسانس در مطالعات خاورمیانه از د‌انشگاه تگزاس است و د‌کترای حقوق خو د را نیز از د‌انشکد‌ه حقوق د‌انشگاه فورد‌هام در سال ۲۰۰۹گرفته کرده است.
18
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
فصل اول:
رویکردهای حقوقی
19
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
فصل اول :رویکردهای حقوقی
جامعه حقوقی ایران و موضوع د‌گرباشان جنسی مهرانگیز کار واقعیت این است که «جامعهی حقوقی ایران» ،تنها در چن د سال اخیر است که د‌ار د به موضوع د‌گرباشان جنسی قد‌انان ،بلکه در میان سایر نخبگان توجه میکند .پنهان نمی‌توان کر د که این موضوع ،نه فقط در میان حقو کشور و حتی روشنفکران سکوالر نیز سابقه‌ی چند‌انی ندارد. از جامعه و فضای روشن‌فکری که بگذریم؛ طبیعی است که حاکمیت جمهوری اسالمی هم با توجه به خاستگاه‌های مذهبی-فقهی‌اش ،به ساد‌گی با این مسأله کنار نیامد‌ه است. با در نظر گرفتن چنین شرایطی ،بای د بپذیریم که حضور و آشکارسازی د‌گرباشان جنسی در جامعه ایران ،به خود‌ی خو د یک چالش است .چالشی که به هر حال جامع ه ایران بایستی با آن مواجه شو د و فعاالن اجتماعی، قد‌انان و سایر نخبگان کشور دربارهی آن بیاند‌یشن د تا در نهایت راه‌کارهای مشخصی به منظور احقاق حقو حقوق انسانی و جنسی این افرا د در جامعه معرفی شود. آغاز یک تشویش معموال تصور میشود که به منظور رفع «موانع پذیرش د‌گرباشان جنسی در جامعه» ،پی‌گیری مطالعات ند‌ینی» کمک می‌کن د تا به راه‌کارهای مناسب حقوقی برسیم .به این معنا که نهادهای قانون‌گذاری ،با «د‌رو استنا د به این یافته‌ها و مبانی فقهی-دینی تازه ،می‌توانن د قوانین جدیدی وضع کنن د که در عین آنکه حافظ حقوق د‌گرباشان جنسی است؛ ظاهر شرعی و دینی هم داشته باشد. برخی از کارشناسان امور دینی و معارف اسالمی ،پیشنها د می‌کنن د که «بحث همجنسگرایی در اسالم» را بایستی در بستر تاریخی خو د بررسی کرد .این کارشناسان معموال با استنا د به آرای کانت دربارهی عدالت ،به یک مفهوم تاریخی از عد‌ل تأکی د و اشاره دارند. «اصل عدالت کانتی» از آن جهت مور د استنا د این نواند‌یشان دینی است که کانت قائل به تعریف عدالت در بستر تاریخی آن است .شای د کاربر دی‌ترین تقریر از اصل عدالت ،همین تقریر کانتی از آن باشد.
20
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
با همین رویکر د است که گفته میشو د «تقریر علمای دین از اصل عدالت» حجیت ندارد .این اختیار تقریر با متکلمان و متالهان دینی است .در این صورت ،نظام حقوقی دینی بنا نیست که شالو ده‌ی نظام حقوقی-عرفی ما باشد .نظام حقوق دینی ،موظف است با نظام حقوق بشری منطبق شود ،ولی ملزم هم نیست همه چیز آن را بپذیرد. ید‌هند. از طرف دیگر ،برخی دیگر از کارشناسان امور دینی و معارف اسالمی ،به قاع ده‌ی «حسن و قبح» ارجاع م به این معنا که «سرزنش ،تنبیه و تحقیر دگرباش جنسی که صاحب یک گرایش طبیعی و غیر اراد‌ی است، باعث رنجی میشو د که وجاهت ندارد». رنج د‌اد‌ن به این افرا د امر «قبیحی» قلمد‌ا د میشو د که نمی‌توان د «حسن» باشد .بنابرین از آن جایی که رنج رساند‌ن به انسانها در نز د عقال نکوهید‌ه است؛ آن موازین اخالقی که بر اساس عقل استوار است؛ حکم میکند که به چنین رنجی بایستی پایان د‌اد‌ه شود. لهِرک هم این بو د که آیا می‌توان یک گفتمان دینی یکی از پرسش‌های محوری کنفرانس آخر سازمان ایگ ید‌هد؟ عمومی ساخت که مرد‌م را تسکین د‌ه د و متقاعد‌شان ساز د که دین اجازه‌ی رنج برد‌ن همجنس‌گرایان را نم آن هم رنجی همیشگی که از طریق سازوکارهای مختلف قانونی ،خانواد‌گی ،اجتماعی و ...اعمال میشود؟ از یک نگاه عینی و نتیجه‌گرایانه ،پاسخ نهایی را شای د بشو د چنین صورت‌بند‌ی کرد :تا آن هنگام که جمعی از نخبگان پرنفوذ دینی ،این گفتمان را نپذیرند ،گفتمان فوق فاق د قد‌رت نفوذ و تأثیرگذاری خواه د بو د و در نهایت نمی‌توان د به گفتمان بد‌یل (آلترناتیو) تبدیل شود .به هر حال ،واقعیت این است که برای پذیرش چنین موضوع‌هایی جامع ه نیازمن د یک اتوریته‌ی قوی دینی است که البته به نظر نیز نمی‌رس د در کوتاه‌مد‌ت بشود آن را فراهم کرد. از سوی دیگر ،ما در ایران با مسأله‌ی دیگری هم روبهرو هستیم؛ حقیقت ماجرا این است که ساختار قوانین و در کل رژیم حقوقی جمهوری اسالمی بر این شالود‌ه استوار نشده است که« :اگر عقل مسأله‌ای را د‌رک کند، همان قاعد‌ه شرعی است». نهادهای قانون‌گذاری و به ویژه «فقهای شورای نگهبان» ،نمی‌پذیرن د که مصاد‌یق «ظلم» بر پایه‌ی «عقل» تعریف شود .به این معنا که آنها در نهایت به مفهوم اخالقی عقل یا حتی مفهوم دینی «حسن و قبح» بی‌اعتنا خواهن د مان د و مسأله را از این زوایا نگاه نمی‌کنند. د‌ولت جمهوری اسالمی ،یک قرائت رسمی از دین دارد .در این وضعیت ،هرگاه کارشناسان الهیات هم بخواهند که قرائت متفاوتی ارائه د‌هند ،به سرعت سرکوب خواه د ش د و جلویشان گرفته میشود .به ویژه اگر این قرائت
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
21
فصل اول :رویکردهای حقوقی
تازه ،قد‌رت جایگزنی (آلترناتیو شدن) داشته باشد .علت هم این است که حاکمیت این قرائت‌های تازه را همچون روش‌هایی می‌بین د که می‌توان د مبانی نظری حکومت مستقر را از میان ببرد. ند‌ینی تالش‌های برو ند‌ینی» نمی‌توان پیش برد .بهترین شیوه به نظر می‌رس د که حل این مسأله را صرفا از طریق مطالعات «د‌رو این است که به منظور تغییر تد‌ریجی شالو ده‌های سنت که قرن‌ها در خفا پذیرفته ش ده‌اند ،تالش‌ها را متوجه ن دین» کر د و هم زمان فرصت‌ها را برای استفاده از امکانات فقهی و تغییر د‌ید‌گاه فقها از دست ند‌هیم. «بیرو به سخنی دیگر« ،روشن‌گری در متن جامعه و عرف» را بایستی هد‌ف اصلی قرار د‌ا د و نه کنکاش در مبانی ند‌ینی» که می‌توانن د بسیار پرتفسیر باشند. «د‌رو اما پرسش محوری این است :چگونه می‌توان در ایران عصر جمهوری اسالمی ،کار را از «بیرون دین» پیش برد؟ آیا آزادی بیان در حد‌ود‌ی هست که بشو د موضوع «دگرباشی جنسی» را در رسانه‌ها به بحث و نظرخواهی گذاشت و جوانب علمی ،پزشکی ،روان‌شناختی و حقوق بشری آن را به یاری کارشناسان بررسی کرد؟ روشن است که پاسخ منفی است و آنچه به راه‌حل می‌ماند ،به ایران که می‌رسد ،تبدیل به تشویش تازه‌ای میشود که تبعات د‌امن‌گیری دارد. با این حال به نظر می‌رس د آن همجنسگرایی که هویت و گرایش جنسی خو د را آشکار کرده است و خود را در مظان تحقیر و سرزنش و تنبیه قرار د‌اد‌ه است ،چند‌ان هم دست تنها نیست .جد‌ا از فعاالن اجتماعی و قد‌انان و ...برخی از هنرمند‌ان نیز آرام آرام د‌ارن د نسبت به رنجی که د‌گرباشان جنسی در جامعهی ایران حقو متحمل می‌شوند ،حساسیت نشان می‌د‌هند .برای مثال ،می‌توان به برخی از آثار سینمایی ساخته شده در سالهای اخیر نظیر «آینه‌های روبهرو» اشاره کرد .روایت د‌استانی این اثر سینمایی به گونه‌ای طرح‌ریزی شده ند‌ار در نهایت به این باور می‌رس د که رنج د‌اد‌ن یک جوان دگرباش جنسی قبح دارد. است که در آن یک د‌ی ی و سایر آثار هنری که به موضوع د‌گرباشان جنسی در جامعهی ایران پرد‌اخته‌اند؛ نشان فیلم‌ها ،قطعات موسیق ند‌ینی» تعریف میشود؛ اما قاد‌ر است از آغاز روند‌ی امید‌بخش دارد .روند‌ی که در نهایت و به طور غالب «برو ند‌ینی و روشنفکران مذهبی را آن چنان تأثیرات د‌امن هد‌ار و قابل د‌فاعی داشته باش د که حتی حرکت‌های د‌رو نیز تحث تأثیر قرار دهد.
22
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
23
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
فصل اول :رویکردهای حقوقی
دفاع از اتهامهای جنسی همجنس‌گرایان در پرتو تحول‌های قانون آیین دادرسی کیفری جدید حسین رئیسی یاد‌اشت ویراستار :هرچن د نویسند‌ه در این مقاله از کلمات همجنسگرایی و روابط همجنس‌خواهانه به شکل عمومی استفاده کرده است ،بیشتر پرون ده‌های مطرح شده در این مقاله ،اشاره به مرد‌هایی د‌ار د که به روابط همجنس‌گرایانه متهم ش ده‌اند .هرچن د قانون جد‌ی د مجازات اسالمی هم بر مرد‌ها و هم زن‌ها می‌توان د اعمال شود قانون آیین دادرسی کیفری جد‌ی د که در سال ۱۳۹۲به تأیی د شورای نگهبان رسید ،این قانون از مهر سال ۱۳۹۳ در انتظار اجرا است .بر اساس توافق مجلس و قو ه قضاییه ،از ابتد‌ای تیر ماه ۱۳۹۴این قانون بای د اجرا گر دد.
1
با توجه به سند‌ی 2که در ابتد‌ای این قانون آمده است؛ تصویب آن در چهارچوب سیاست «اسالمی کردن» سیستم دادرسی است .با این وجود ،این قانون با انجام اصالحاتی امکان استفاده از ظرفیت‌های حقوقی موجود را در دفاع از متهمانی که با اتهام رفتارهای همجنس‌گرایانه د‌ستگیر ش ده‌اند ،افزایش د‌اد‌ه است .هد‌ف از تنظیم این یا دد‌اشت ،طرح تأثیر این اصالحات بر رون د دفاع از حقوق متهمان همجنس‌گرا ،در مرحله‌ی موسوم به «تحقیقات مقد‌ماتی» است. قوانین مربوط به دادرسی کیفری از مهم‌ترین قوانینی هستن د که امکان اثبات یا عدم اثبات جرم را در دادگاهها فراهم می‌آورند .تحوالت و موار د اصالحی که از آنها یا د میکنیم در مواردی می‌توان د امکان محکومیت متهمان همجنس‌گرا را کاهش دهد. استنا د یا به‌کارگیری این اصالحات قانونی ،ضمن آنکه امکان اثبات جرم یا محکومیت‌ها را کاهش د‌اد‌ه است؛ زمینه‌ی دفاع مطلوب‌تر از حقوق متهمان همجنس‌گرا را نیز فراهم می‌آورد .به این معنا که حتی اگر برای متهمی
.1بر اساس طرحی که در حال حاضر در مجلس مطرح است 40 ،ماد‌ه از این قانون ممکن است تغییر نمای د و اجرای آن نیز به تعویق بیفتد.
لینک خبر در وب‌سایت تابناک« ،اصالح مواد‌ی از آیین دادرسی در نوبت بررسی در صحن» مشاهد‌ه شده در 15فرورد‌ین .1394
.2در مقد‌مه‌ی قانون آیین دادرسی کیفری جدید ،به سند‌ی اشاره شده که در سال ۱۳۸۱توسط مجمع تشخیص مصلحت نظام تصویب شده است .به موجب این سند ،یکی از سیاست‌های کالن حوزه امنیت قضایی جمهوری اسالمی این است که ادله شرعی در نظام قضایی کشور بای د احیا شو د و سیستم دادرسی اسالمی شود .لذا به نظر می‌رس د که تصویب این قانون ،با همه امتیازهایی که نسبت به قانون پیشین د‌ار د در چهارچوب چنین سیاست‌هایی باشد .در همین ارتباط قوه قضاییه در چرایی تد‌وین و ارائه این قانون به مجلس ۹ ،دلیل از جمله احیای سیستم ادله شرعی را مور د توجه قرار د‌اد‌ه است. برای مطالعه بیشتر به اینجا مراجعه کنی د تا بتوانی د «الیحه قانون آیین دادرسی کیفری» را در بخش قوانین وب‌سایت «سایت حقوقی د‌اد‌خواهی» بخوانید.
24
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
«قرار مجرمیت» نیز صاد‌ر شود ،فرصت دفاع حقوقی بهتر از او ،در مقایسه با گذشته بیشتر است .بد‌یهی است بدون خوش‌باوری بای د اضافه کنم که همه آنچه مور د اشاره است منوط به اجرای صحیح قانون خواه د بود. نگارند‌ه بر این باور است که آشنایی ،اطالع‌رسانی و به‌کارگیری این موار د اصالحی ،می‌توان د نتایج مهمی در کاهش محکومیت‌های کیفری متهمان همجنس‌گرا داشته باشد. ید‌هد ،می‌تواند تمرکز دفاع وکال یا متهمان بر شرایط جدیدی که قانون آیین دادرسی کیفری جد‌ی د به دست م موجبات رهایی متهمان جرایم جنسی خود‌‌خواسته را از مجازات فراهم کند .یعنی اجرای قانون جدید آیین دادرسی کیفری ،می‌توان د رنج ناشی از هراس افرا د همجنس‌گرا از بازد‌اشت و محکومیت کاهش دهد .البته غافل نمی‌شویم که خطرات جد‌ی کماکان برای آنها بر اساس قانون مجازات اسالمی پابرجاست. این اصالح‌ها را در مواردی که در زیر می‌آی د می‌توان سراغ گرفت. .۱فرض بی‌گناهی یا اصل برائت خاستگاه اصل برائت به اصل ۳۷قانون اساسی برمی‌گر د د .3واقعیت این است که در مجموعه قوانین جزایی کشور ،به‌ويژه در متن آیین دادرسی کیفری ،اشاره‌ی مستقیمی به این اصل نشده است. بااین‌وجو د در قانون جد‌ی د آیین دادرسی کیفری ،تنظیم‌کنند‌گان متن سعی کر ده‌ان د که به روشنی به این اصل اشاره کنند .در این قانون در سه مور د به اصل برائت پرد‌اخته شده و اثر آن را می‌توان د‌ید« :سلب آزادی افراد به منزله‌ی نفی اصل برائت است»« ،ممنوعیت ورو د به حریم خصوصی افرا د بدون حکم قانونی ،د‌لیلی بر برائت افرا د است» و در نهایت تصریح به وجو د کرامت و حیثیت افرا د که خو د برخاسته از اصل برائت معرفی میشود. الزم به ذکر است که این برای نخستین بار است که در مجموعه قوانین ایران ،به وجو د حیثیت و کرامت ذاتی انسانها اشاره میشود. به نظر می‌رس د که رفتارهایی که مغایر با آزا دی‌های افرا د است یا مخل حریم خصوصی آنان تلقی میشو د یا ید‌هد. با کرامت ذاتی انسانها در تعارض است ،بیش از همه خو د را در سرکوب روابط همجنس‌گرایان نشان م در دفاع از همجنس‌گرایان در برابر اتهامهای وار د بر آنان می‌توان بر اصل برائت تأکی د کرد .با تأکی د بر اصل برائت ،می‌توان روی «عنصر مادی» جرم مکث کر د و آن را در دادگاههای ایران به چالش کشید. با توجه به این که سایر ارکان عمومی تشکیل‌دهنده جرم (رکن قانونی و معنوی) را در دادگاههای ایران ،کمتر می‌توان با تأکی د بر اصل برائت به چالش کشید ،با تصحیح‌هایی که در اصل برائت در حال انجام است ،اوال مراجع قانونی موظف خواهن د ش د که در اسرع وقت ،متهم را از موضوع اتهام و د‌الیل آن آگاه کنند .ثانیا می‌توان .3اصل ۳۷قانون اساسی ایران« :اصل ،برائت است و هیچ‌کس از نظر قانون مجرم شناخته نمی‌شود ،مگر اینکه جرم او در د‌اد‌گاه صالح ثابت گر دد».
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
25
فصل اول :رویکردهای حقوقی
«عنصر مادی» 4جرم را از این طریق در دادگاههای ایران به چالش کشید .به این معنی که در چهارچوب جرایم جنسی همجنس‌گرایان ،اساسا بحثی از هزینه-فاید‌ه یا تناسب و احتساب میزان مجازات برای انجام عمل مجرمانه ،متصور نیست .از یک طرف با توسل به اصل برائت و ضرورت عاد‌النه بودن تصمیمات قضایی ،و از طرفی دیگر دلیل ماهیت شخصی جرایم جنسی ،طبیعی و غیر آسیب‌زا بودن عمل در این جرایم در فضای عمومی جامعه است .با تمرکز بر این اصل و نکات برجسته آن ،می‌توان به دفاع متناسب‌تر و در نتیجه ،تصمیمات قضایی نسبتا بهتری در مقایسه با وضع کنونی رسید. .۲حفظ حریم خصوصی اصوال ،بدون د‌خالت در حریم خصوصی افراد ،امکان طرح اتهامهای کیفری علیه همجنس‌گرایان وجو د ندارد. قانون جد‌ی د آئین دادرسی کیفری برای نخستین بار است که لزوم رعایت حریم خصوصی افرا د را بر پایه‌ی اصل برائت توجیه کرده است .برای نمونه ،ما ده‌ی چهار این قانون ،نقض حریم خصوصی را مستلزم نقض ید‌اند .تدوینکنندگان این قانون در موا د ۱۳۷تا ،۱۵۴به روشنی نقض حریم خصوصی افرا د را اصل برائت م مستوجب نقض اصل برائت قلمد‌ا د کر ده‌اند .با تکیه بر حق حفظ حریم خصوصی امکان دفاع متناسب‌تری در پرون ده‌های مور د نظر فراهم می‌گر دد. .۳حق دسترسی به وکیل در مرحله تحقیقات مقد‌ماتی حق دسترسی به وکیل ،همواره در مجموعه قوانین ایران محد‌و د شده است .با این حال قانون آیین دادرسی کیفری جدید ،توانسته تحولی در این زمینه به‌وجو د آورد .این تغییر و اصالح مهم ،راه را برای دفاع مناسب‌تر از حقوق همجنس‌گرایانی که با اتهامهای جنسی در د‌اد‌گستری‌های ایران روبهرو هستن د باز میکند. حضور وکیل در ابتد‌ای بازد‌اشت متهم ،می‌توان د مانع اقرار متهم شود .واقعیت این است که اقرار یکی از مهم‌ترین اد‌له‌ای است که در نظام دادرسی کیفری اسالمی به آن استنا د میشود .در جرایم حدی (نظیر عم ده‌ی جرایم جنسی) نیز چنین است .چرا که به نظر می‌رس د معموال به دو دلیل اقرار به جرم صورت میگیرد :ناآگاهی متهم از عواقب اقرار و تهد‌ی د و شکنجه وی. اگر از نظام کیفری ایران «امکان اقرارگیری از متهم» گرفته شود؛ احتمال اینکه جرایم حدی نظیر لواط ،مساحقه و تفخیذ بتوانن د اثبات شوند ،بسیار کاهش می‌یابد .به ویژه اگر این جرایم ،شاکی خصوصی ند‌اشته باشند .این موار د تنها در صورتی که همراه با موضوع تجاوز باشند ،امکان وجو د شاکی خصوصی در پروند‌ه را خواهن د داشت. .4عنصر مادی تشکیل د‌‌هند‌‌ه جرم ،عمل مجرمانه ای است که در حقوق کیفری انجام آن نهی شده است.
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
26
چون رفتار همجنسگریان همواره توام با رضایت و میل شخصی است ،در نتیجه ،فرض روشن تجاوز معموال در جرایم همجنسگرایی کمتر مطرح است. به‌طور متعارف ،متهم اگر بدان د که گفته‌هایش ممکن است اقرار علیه خو د محسوب شو د و این اقرار بسیار در سرنوشت پرون ده‌اش مؤثر است ،کمتر پیش می‌آی د که سخنی که متضمن اقرار باش د دربارهی خو د بگوید .متهم در جرایم جنسی ،معموال زمانی اقرار می‌کن د که فریب خورد‌ه باش د یا آگاهی کامل از نتایج سخنش ند‌اشته باشد ،یا اینکه تحت فشار یا شکنجه قرار گرفته باشد. اگر برابر قانون ،قبل از شروع به تحقیقات به متهم گفته شو د که «حق سکوت» د‌ار د یا حق د‌ار د که وکیل داشته باش د یا حق آگاهی از عواقب گفته‌ها یا اقرار خو د را د‌ار د و همزمان شکنج ه یا فشاری نیز در کار نباشد، در چنین حالتی متهم اقرار نخواه د کر د و در نتیجه اثبات «جرایم حدی» در ایران بسیار دشوار خواه د ش د یا به کلی می‌توان د منتفی میشود.
قانون جدید آئین دادرسی کیفری برای نخستین بار است که لزوم رعایت حریم خصوصی افراد را بر پایه‌ی اصل برائت توجیه کرده است .برای نمونه ،ماده‌ی چهار این قانون ،نقض حریم خصوصی را مستلزم نقض اصل برائت میداند .تدوینکنندگان این قانون در مواد ۱۳۷تا ،۱۵۴به روشنی نقض حریم خصوصی افراد را مستوجب نقض اصل برائت قلمداد کردهاند.
ممکن است گفته شو د «علم قاضی» 5جای اقرار را می گیرد .در پاسخ بای د گفت که علم قاضی معموال زمانی در پرون ده‌های جنسی مطرح میشو د که یا موضوع «تجاوز» مطرح باش د یا متهم در مراحل اولیه اقرار ناقصی کرده است و سپس متوجه عواقب اقرارش شده و از تکرار آن به‌خصوص در د‌اد‌گاه خو دد‌اری میکند. حضور وکیل در کنار متهم ،می‌توان د مانع جد‌ی تحقق هر د‌وی این عوامل باشد .بای د به خاطر داشت که بدون کسب اقرار ،امکان اثبات اتهامهای جنسی بسیار کم خواه د شد. « .5علم قاضی» (موا د 211تا 213قانون مجازات اسالمی ایران) بیان تلویحی «نتیجه‌گیری مشخص بر پایه شواه د موجود» است .علم قاضی می‌تواند متکی بر چن د شهاد‌ت توسط شاهد‌ان بنا شو د که می‌توانن د شواه د موجو د پروند‌ه تلقی شوند.
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
27
فصل اول :رویکردهای حقوقی
در همین رابطه ما ده‌ی 48قانون جد‌ی د می‌گوید« :با شروع تحت نظر قرار گرفتن ،متهم می‌توان د تقاضای حضور وکیل نماید .وکیل بای د با رعایت و توجه به محرمانه بودن تحقیقات و مذاکرات ،با شخص تحت نظر مالقات نمای د و وکیل می‌توان د در پایان مالقات با متهم که نبای د بیش از یک ساعت باش د مالحظات کتبی خو د را برای د‌رج در پروند‌ه ارائه کند. تبصره -اگر شخص به علت اتهام ارتکاب یکی از جرایم سازمان‌یافته یا جرایم علیه امنیت د‌اخلی یا خارجی کشور، قاچاق موا د مخد‌ر و روان‌گرد‌ان و یا جرایم موضوع بند‌های (الف)( ،ب) و (پ) ما د ه ( )۳۰۲این قانون ،تحت نظر قرار گیرد ،تا یک هفته پس از شروع تحت نظر قرار گرفتن یا بازد‌اشت شدن امکان مالقات با وکیل را ندارد». محد‌ود‌یت مند‌رج در تبصره ما ده‌ی ۴۸در جرایم موضوع بند‌هایی از ما ده‌ی ۳۰۲قانون مور د بحث است که درباره آن بخش از جرایم جنسی که مجازات مرگ به د‌نبال د‌ار د نیز خواه د شد .هرچن د این محد‌ود‌یت صرفا یک هفته است و می‌توان با آگاهی د‌اد‌ن به افراد‌ی که در خطر دستگیری هستن د و مطلع ساختن آنها از این حق ،تا یک هفته از آنها خواست تا سکوت اختیار کنن د و از ارائه‌‌ی پاسخ امتناع نمایند. به نظر می‌رس د قانون‌گذار با وجود‌ی که ضرورت وجو د وکیل در د‌اد‌سراها و دادگاهها را در جرایم مهم برای حفظ ی ۴۸بالفاصله با محد‌ود‌یت روبهرو میشود. حقوق متهم به خوبی د‌رک کرده است ،اما گشا د هد‌ستی او در ما د ه این محد‌ود‌یت تنها به مقررات این ما د ه بسند‌ه نشده است .به نظر می‌رس د قانون‌گذار ایران نسبت به حضور وکیل در جرایم مهم قد‌ری وسواس د‌ار د و اعتما د کافی و الزم به وکال ندارد! چون در اد‌امه این قانون در مواد ۱۹۰و ۱۹۱نیز با وجو د اینکه اصل حضور وکیل در همهی مراحل بازپرسی و د‌اد‌گاه را می‌پذیرد ،اما تبصره‌ها را از یا د نمی‌بر د که بای د باز دست و پای وکیل را ببن د د تا متهمان خاص در شرایط بازجویی ،همراه با رعب و وحشت در روزهای اولیه حق دسترسی به وکیل را ند‌اشته باشن د و یا با محد‌ود‌یت از این حق برخورد‌ار شوند.
6
.۴تصریح به حق سکوت متهم یکی از موکالنم که در جرایم جنسی به سنگسار محکوم شده بود ،در اولین مالقاتی که با وی د‌اشتم می‌گفت: «اگر اطالعاتی که اینک از زند‌انیان کسب کرد‌ه‌ام ،در ابتد‌ای بازد‌اشت د‌اشتم ،به هیچ وجه به زند‌ان و به سنگسار محکوم نمی‌شد‌م». در ما ده‌ی ۱۲۹قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقالب در امور کیفری سابق آمده بود: «چنانچه متهم از د‌اد‌ن پاسخ امتناع نمايد ،امتناع او در صورت مجلس قي د میشود» .این امتناع حق سکوت ی ۱۹۷قانون جد‌ی د پیش‌بینی شده تلقی می‌شد ،اما «حق سکوت» متهم ،برای نخستین بار به روشنی در ما د ه .6موا د ۱۹۰و ۱۹۱قانون آیین دادرسی کیفری جدید
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
28
است .در این ما د ه آمده است« :متهم می‌توان د سكوت اختيار كند .در اين صورت مراتب امتناع وی از د‌اد‌ن پاسخ يا امضای اظهارات ،در صورت‌مجلس قي د میشود ».چنانچه اشاره شد ،تاکنون تنها این حق به صورت ضمنی در ما ده‌ی ۱۲۹قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقالب در امور کیفری آمده بود :بنابراین قانون جدید، «حق سکوت» متهم را در بازجویی‌ها و بازپرسی‌ها تصریح میکند. واقعیت این است که به رسمیت شناخته شدن «حق سکوت» در این قانون در کنار سایر عوامل می‌توان د فرصت مناسب را تا فرا رسید‌ن وکیل برای متهم فراهم آورد. برخالف عرف جامعه که سکوت عالمت رضایت است ،سکوت در حقوق هیچ مفهومی ند‌ار د و عالمت رضایت و یا قبول موضوع مور د سوال تعبیر نمی‌شود ،با این وصف ،آگاهی از این حق می‌توان د مانع فراهم شدن شرایط شرعی و قانونی صد‌ور حکم محکومیت را فراهم نماید. .۵امکان ابطال تحقیقاتی که از روی اجبار و اکراه به دست آمده باشد. سال‌هاست که اعتبار یا عدم اعتبار اقراری که از طریق شکنجه و یا سایر روش‌های غیر قانونی و نامشروع بد‌ست می‌آید ،مور د بحث محافل حقوقی و حتی نز د برخی مراجع تقلی د بوده است .اینک برای نخستین مرتبه است که به طور کلی ،اقرار با توسل به هر نوع شکنجه ،غیر قابل اعتنا و غیر قابل اعتبار برای محکوم نمود‌ن اقرار کنند‌ه محسوب می‌گر دد. ی « - ۶۰در بازجویی‌ها در همین خصوص قانون آیین دادرسی کیفری جد‌ی د چنین مقرر داشته است :ما د ه اجبار يا اكراه متهم ،استفاده از كلمات موهن ،طرح سؤاالت تلقينی يا اغفال‌كنند‌ه و سؤاالت خارج از موضوع
در قانون سابق ،درباره موضوع اعتبار ادله به دست آمده از بازجوییهای توأم با شکنجه و رفتار ضد انسانی سال‌هاست که در ادبیات حقوقی ایران صحبت شده است .هرچند محل مناقشه نیز فراوان بوده است ،تا جایی که برخی از علمای دینی هم در این باره اظهار نظر کردهاند.
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
29
فصل اول :رویکردهای حقوقی
اتهام ممنوع است و اظهارات متهم در پاسخ به چنين سؤاالتی و همچنين اظهاراتی كه ناشی از اجبار يا اكراه است ،معتبر نيست .تاريخ ،زمان و طول مد‌ت بازجويی باي د در اوراق صورت‌مجلس قي د شو د و به امضا يا اثر انگشت متهم برسد». در این قانون ،برای نخستین بار است که به موضوع خشونت در بازد‌اشتگ‌اه‌ها پرد‌اخته میشو د و نتایج حاصل از آن بی‌اعتبار معرفی شده است .بد‌ین مفهوم که حتی بع د از خاتمه مراحل د‌اد‌گاه و در تجد‌ی د نظر و یا در اعاد‌ه دادرسی این امکان برای وکیل وجو د د‌ار د تا با ارائه د‌الیل مبنی بر اعمال فشار بر متهم اعتبار تصمیمات د‌اد‌گاه علیه متهم را مخد‌وش نماید .البته شیوه استفاده د‌قیق از این حق به آموزش صحیح وکال و تحقق روشمند د‌ارسی عاد‌النه نیازمن د است. ی ۶۱این قانون می‌خوانیم« :تمام اقد‌امات ضابطان د‌اد‌گستری در انجام تحقيقات در ادامهی همین بحث در ما د ه باي د مطابق ترتيبات و قواعد‌ی باش د كه برای تحقيقات مقد‌ماتی مقرر است ».یکی از ترتیبات مقرر در تحقیقات مقد‌ماتی ،همانا اعتبار یا عدم اعتبار ادله حاصله از شکنجه است و دیگر اینکه نفی حقوق متهمان در این مرحله از جمله نفی د‌اشتن وکیل است .ضابطان د‌اد‌گستری که معموال فشار و شکنجه و ممانعت از دسترسی به وکیل، ید‌هند ،در این قانون ناچار به رعایت ترتیبات قانونی ش ده‌اند. جمع‌آوری د‌الیل به نفع و یا به ضرر متهم را انجام م این موضوع تأسیس یک مبحث حقوق بشری است که برای نخستین بار وار د مجموعه‌های قانونی کشور میشود .کاربر د د‌قیق آن هم در جرایم جنسی زمانی است که طرف‌ها به د‌اشتن رابطه رضایت د‌اشته‌ان د و در نتیجه «شاکی خصوصی» از اساس وجو د ند‌ار د و امکان اعمال فشار برای کسب اقرار نیز با اجرای صحیح این قانون می توان د از بین برود. قانون سابق ،درباره موضوع اعتبار ادله به دست آمده از بازجوییهای توأم با شکنجه و رفتار ض د انسانی سکوت کرده است .اما سال‌هاست که در ادبیات حقوقی ایران مور د بحث واقع شده است و محل مناقشه فراوان بوده است .اینک با این تاسیس قانونی مناقشات در باره موضوع کاهش می‌یابد. محل مناقشه جد‌ی همین‌جاست که آیا د‌الیل حاصل از شکنجه ،اعتبار اثباتی د‌ارن د یا خیر؟ در منطق حقوقی، امر فاس د مشروعیت ند‌ار د و نمی‌توان د نتایج حاصله از آن نیز مشروع باشد .د‌سته‌ای که تاکنون سیستم قضایی ایران نیز بر آن پایه تعریف شده بود ،بر این باور بودن د که اگر اقرار صحیح باشد ،ولو با شکنجه حاصل شده باش د دارای حجت و امکان اثباتی است.
30
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
فقهایی مانن د منتظری ،صانعی ،بیات زنجانی و وحی د خراسانی ،اعتراف و اقرار در زند‌ان و از روی اجبار را فاقد اعتبار می د‌انند 7.برخی از فقها از جمله مکارم شیرازی نیز برای اقرارهایی که با فشار به دست آمده است و بعد مشخص شده است که صحیح بوده ،اعتبار قائل شده است و جایز د‌انسته است 8.قانون جد‌ی د به این استد‌الت ید‌ه د و تنها مناقشه به جا ماند‌ه ،شیوه اجرای این قانون خواه د بود. خاتمه م .6لزوم تفهیم اتهام و ضرورت آگاهی متهم از حقوق قانونی خود بی‌خبری متهم از دلیل بازد‌اشت و بی‌اطالعی از حقوق قانونی خود ،می‌توان د سرنوشت خطرناکی را برای او ایجاد نماید ،ولی در قانون جد‌ی د دادرسی کیفری بر لزوم تفهیم اتهام در اسرع وقت و نیز آگاه ساختن متهم از ی ۵قانون جد‌ی د آیین دادرسی کیفری آمده است« :متهم بای د در حقوق قانونی‌اش تصریح شده است .در ما د ه اسرع وقت از موضوع و اد‌له‌ی اتهام انتسابی آگاه و از حق دسترسی به وکیل و سایر حقوق د‌فاعی مذکور در ی ۶این قانون «متهم بز هد‌ید‌ه شاه د و سایر افرا د ذی‌ربط باید این قانون بهره‌من د شود» .همچنین برابر با ما د ه از حقوق خو د در فراین د دادرسی آگاه شون د و ساز و کارهای رعایت و تضمین این حقوق فراهم شود». اگر این قانون به همان شایستگی که تد‌وین شده است اجرا شود ،کمتر می‌توان شاه د فراهم شدن امکان قانونی و حتی شرعی اعمال مجازات در جرایم جنسی باشیم .چون فرد‌ی که آگاهی الزم را از جزییات موضوع در زمان تفهیم اتهام دارد ،اتهام نابجا و اتهامی که خطر اعد‌ام یا سایر مجازات‌های سنگین را ب هد‌نبال دارد ،قطعا نمی‌پذیرد. .7اطالع خانواد‌ه متهم معموال این خو د خانوا ده‌ها هستن د که اولین بار حقوق جنسی فرزند‌ان‌شان را نادیده می‌گیرند .بنابراین متهمان هم غالبا عالق ه خاصی ند‌ارن د که خانوا ده‌هایشان از دستگیری یا نوع اتهامشان با خبر شوند .با این وجو د واقعیت این است که اطالع خانواد‌ه ،می‌توان د تا اند‌ازه‌ای امکان فشار بر متهم را در حین بازجوییهای اولیه کاهش دهد. .8رسید‌گی مستقیم به جرایم جنسی در دادگاهها سال‌ها است که با وجود احیای د‌اد‌سراها در ساختار نظام دادرسی کیفری ایران از سال ۱۳۸۱رسید‌گی به جرایم جنسی که حکمش می‌توان د اعد‌ام یا سنگسار باشد ،به طور مستقیم به دادگاهها سپرد‌ه ش ده‌ان د و چیزی
ت اهلل .7د‌ید‌گاه وحی د خراسانی و برخی دیگر علما را در اینجا مالحظه بفرمایید :وب‌سایت «جرس ،جنبش راه سبز» ،منتشر شده در 7د‌ی ماه « ،1389آی وحی د خراسانی :اقرار و اعتراف کسی که در زند‌ان است ،اعتبار ندارد» .8برای مطالعه بیشتر به پیام قرآن ،ج ،۱۰مبحث آزار بد‌نی برای کشف اطالعات ،مراجعه نمایید .وب‌سایت رسمی آیت‌اهلل مکارم شیرازی .سوال :آیا هد‌ف وسیله را توجیه میکند؟ در موضوع استراق سمع و تیتر دوم :آزار بد‌نی برای کشف اطالعات!
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
31
فصل اول :رویکردهای حقوقی
در د‌اد‌سراها رسید‌گی نمی‌شود .این موضوع در قانون آیین دادرسی کیفری جد‌ی د با تغییرات مهمی باز تکرار ید‌ه د که به همهی اتهامهای جنسی بدون استثنا در د‌اد‌گاه رسید‌گی خواه د شد. شده است ،این تغییر نشان م
9
عدم د‌خالت د‌اد‌سراها در این نوع پرون ده‌ها ،می‌توان د نتایج مثبت و یا منفی برای متهمان بد‌نبال داشته باشد .آثار مثبت در این خصوص تفاوت در نوع رسید‌گی است که در ساختار حقوقی ایران در دادگاهها ،دادرسی اتهامی و در د‌اد‌سراها تفتیشی است .در رسید‌گی تفتیشی ،آزادی عمل متهم کم است و متهم با محد‌ود‌یت‌های بیشتری ی که در دادگاهها ،این محد‌ود‌یت کمتر است .نتیجه مانن د محد‌ود‌یت در استفاده از وکیل روبرو است .در حال منفی این شیوه از دادرسی نیز می‌توان د احتمال محکومیت متهم را افزایش دهد ،چون متهم بالفاصله به د‌اد‌گاه ی که اقرار در د‌اد‌سرا را می‌تواند فرستاد‌ه میشو د و اقرار او در د‌اد‌گاه ،برای محکومیت وی کافی است ،در حال در د‌اد‌گاه تکرار نکن د و صرف اقرار در د‌اد‌سرا ،برای صد‌ور حکم محکومیت کافی نخواه د بود. با توجه به رویه‌های قضایی می‌توان امی د داشت که با اتخاذ این تصمیم و د‌خالت بیشتر وکال در رون د دادرسی در کنار سایر حقوقی که در تحوالت قانون مور د بحث آمده است ،احتمال محکومیت‌های کیفری متهمان در جرایم جنسی کاهش یابد.
.9ما ده‌ی ۳۰۶قانون آیین دادرسی کیفری
32
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
33
فصل اول :رویکردهای حقوقی
رویکردهای فقهی نسبت به همجنس‌گرایان و حقوق آنان در ایران مهری جعفری پیش‌گفتار معموال هنگامی که دربارهی مجازت‌های قانونی مرتبط با «روابط همجنس‌گرایان» در ایران صحبت میکنیم؛ این نظر القا میشو د که این قوانین و مقررات تغییرناپذیرند .به این معنا که از آن جایی که این قوانین ،در چهارچوب احکام ذاتا تغییرناپذیر شرعی تعریف ش ده‌اند؛ تغییر آنها هم در چهارچوب رژیم مذهبی کنونی در ایران منتفی است. ید‌ه د که احکام شرعی بسته به اما بر خالف این نگاه ،بررسی دقیقتر د‌ید‌گاه‌های گوناگون فقهی ،نشان م شرایط و د‌ید‌گاه‌های متفاوت می‌توان د تغییر یابند. ارزیابی و استنا د به چنین ظرفیت‌های اصالحی ،از این جهت الزم است که در شرایط فعلی ،همجنس‌گرایان ایران بر اساس نگرش‌های صرفا فقهی مور د خشونت قانونی قرار می‌گیرن د و زندگی آنها بر اساس همین قواعد و احکام فقهی که شکل «قانون» یافته است ،مور د تهد‌ی د قرار میگیرد .در اصل قانون مجازات اسالمی ،با وضع قوانین سخت شرعی ،راهی جز پنهان‌سازی هویت و گرایش جنسی در پیش پای همجنس‌گرایان ایرانی نمی‌گذارد. در این مقاله ،سعی بر این است تا پاره‌ای از د‌ید‌گاه‌های مختلف فقهی در رابطه با همجنسگرایی بررسی شود و به امر تغییرپذیری و تفاوت د‌ید‌گاه‌ها در این حوزه اشاره شود .بر این پایه ،تالش خواه د ش د تا مبانی فقهی قانون مجازات اسالمی هم در کنار این بحث محوری تعریف و معرفی شود. تعاریف و تفاوت‌های فقه و حقوق «فقه» و «حقوق» در پیون د معنایی و اطالقی خو د با جامعه و به طور خاص با مسایل عینی اقلیت‌های جنسی ایران دو حوزه متفاوت نظری را ایجا د می‌کنند .در تعاریف لغوی« ،فقه» عبارت از علمی است که به وسیله‌ی
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
34
آن احکام شرعی از اد‌له‌ی تفصیلی قرآن ،سنت ،اجماع و عقل به دست می‌آید 1 .به مفهومی دیگر فقه حد‌و د و شرایط «حق‌الناس» و لزوم حفظ شأن انسانی آنها را نیز از متون الهی استخراج میکند. ید‌ه د تا عملی با این حال حقوق که جمع حق در اصطالح خاص آن است؛ اقتد‌اری است كه قانون به افرا د م را انجام د‌هند .آزادی عمل ،ركن اساسی حق در اين تعريف به شمار می‌رود؛ يعنی آد‌ميان در انجام يا عدم انجام آن عمل آزاد‌ند.
2
ن رو ،طبق اين د‌يد‌گاه، در این د‌ید‌گاه معنایی و اطالقی ،حق امری اعتباری با پشتوانه‌ی قانونی است .از اي «حق» ،اعتبار خو د را از اجتماع می‌گیر د و فر د در یک نظام د‌موکراتیک در تعیین چنین حقی شریک خواهد بود .بر این اساس ،بررسی حقوق همجنس‌گرایان در قالب فقهی آن مبنایی متفاوت با بررسی حقوق آنها در قالب حقوقی خواه د داشت .آنچه که در این میان اهمیت دارد ،این است که مبنا قرار د‌اد‌ن فقه در دفاع از حقوق همجنس‌گرایان با توجه بر استیالی این مبانی حقوقی است که راهی را جز پرد‌اختن به این مبانی باقی نمی‌گذارد .در چنین شرایطی ،اصول قانونی و حقوقی در سایه‌ی اصول فقهی استنتاجی و اجماعی فقها قرار می‌گیر د که بحث جد‌اگانه‌ای می‌طلبد.
«فقه» و «حقوق» در پیوند معنایی و اطالقی خود با جامعه و به طور خاص با مسایل عینی اقلیت‌های جنسی ایران دو حوزه متفاوت نظری را ایجاد می‌کنند.
د‌ید‌گاه‌های فقهی و جرم‌انگاری رابطه بین دو فر د همجنس به نظر می‌رس د که تمام مکاتب اسالمی نسبت به جرم‌انگاری رابطه‌ی جنسی بین دو همجنس هم‌نظر هستند .با وجو د این ،به نظر می‌رس د که نسبت به برخور د با مسأله‌ی همجنسگرایی و نحوه‌ی مجازات عمل همجنسگرایی، تفاوت‌های بنیاد‌ینی در آرای آنها د‌ید‌ه میشود. .1میرزا علی مشکینی در اصطالحات األصول و معظم أبحاثها (جل د اول ،نشر الهاد‌ی ،قم -ایران ،ششم ۱۴۱۶ ،هق ،ص )۱۸۰فقه را دانش بد‌ست آوردن احکام شرعی فرعی تعریف می‌کن د که به وسیله روش های معینی از منابع فقه انجام میشو د و محمد‌رضا شب‌خیز در اصول فقه د‌انشگاهی( ،نشر لقاء، ید‌ه د که عبارت از علمی است که به وسیله «آن احکام شرعی از ادله» تفصیلی قرآن ،سنت، قم -ایران ،اول ۱۳۹۲ ،ه‌ش) تعریف مشهور فقه را ارایه م اجماع و عقل به دست می‌آید. .2سي د حسن امامی ،حقوق مد‌ني ،تهران :انتشارات اسالمیه ،ویرایش دوم ،منتشر شده به 2010میالد‌ی ،ج ،1ص .125
35
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
فصل اول :رویکردهای حقوقی
فقهای برخی از مکاتب سنی معتق د هستن د که حکم این عمل هم مانن د زنا است و مجازات آن برای افراد‌ی که دارای همسر د‌ائمی نیستند ،فقط تحمل ضربات شالق است و نه اعد‌ام.
3
در این میان ،در مذهب حنفی ،حکم چنین رابطه‌ای در حوزهی شخصی افراد ،نوعی تخطی از اصول فرعی و نوعی خطا د‌انسته میشود .آنها همجنسگرایی را و در اصل در مفهوم شرعی آن لواط را از دایرهی حد‌و د الهی خارج می‌کنند .در نتیجه ،حنفی‌ها معتق د به وصف «حد» برای لواط نیستن د و برای آن مجازات تعزیری تعیین ید‌انند. کر ده‌اند؛ آنها لواط را حتی گناهی سبک‌تر از زنا م
4
این اختالف آرا در بین فقها به اند‌ازه‌ای است که صحیح البخاری می‌گوی د هر تعزیری بیش از د‌ه ضربه شالق نیست؛ که این حکم البته شامل لواط هم میشود.
5
از سویی دیگر ،د‌ید‌گاه فقهای شیعه در این رابطه تاکنون به مجازات ح د 6قائل بو ده‌اند .مجازاتی که برای این ح د در نظر می‌گیرند ،شدیدترین نوع مجازات‌هاست که در نهایت به مجازات مرگ می‌انجامد 7.به عنوان مثال، ت از آیت اهلل خمینی برای هر دو مردی که با یکدیگر رابطه‌ی جنسی کامل برقرار کنند ،شدیدترین نوع مجازا ید‌هد. قبیل سنگسار و سوزاندن در آتش را حکم م
8
برخی دیگر برای «فاعل رابطه» مجازات مرگ و برای «مفعول رابطه» مجازات شالق در نظر می‌گیرند. در این میان ،قانون مجازات اسالمی مصوب ۱۳۷۰بر اساس شدیدترین نوع مجازات شرعی تصویب شد .آنها حکم رابطه‌ی کامل جنسی دو مر د همجنس را اعد‌ام تعیین کردن د و انتخاب نوع آن را به عهد‌ه قاضی گذاشتند. اما قانون مجازات اسالمی در سال ۱۳۹۲حکم سابق را تغییر د‌اد ،این بار مجازات اعد‌ام فقط برای مفعول مرد در نظر گرفته ش د و برای فاعل مر د ص د ضربه شالق حدی در نظر گرفتند.
9
نگاهی به تغییر د‌ید‌گاه فقهی قانون‌گذاران ایران در نوشتن قوانین مجازات اسالمی متفاوت نشان میدهد که استنا د آنها به نظریات متناقض فقهی ،تا چه ح د می‌توان د آثار مرگ‌باری را به همراه داشته باشد .وضعیت .3رجوع شو د به آرای فقهای حنبلی و شافعی و حنفی ،از جمله به کتاب عبد‌العزیز بن محم د آل الشیخ ،مغنی ذوی االفهام عن الکتب الکثیرة فی االحکام علی مذهب امام احم د بن محم د بن حنبل ،نشراد‌ارات البحوث العلمیه ،ص ۱۳-۲۱۲ .4فتاوی السغد‌ی ،ج ،۱ص ۲۶۹ .5صحیح البخاری ،المحاربین ،ج ،۶ص .۲۵۱۲ .6موا د ۱۰۹و ۱۱۰قانون مجازات اسالمی مصوب ۱۳۷۰خورشید‌ی .7موا د ۲۳۴قانون مجازات اسالمی مصوب ۱۳۹۲ .8سی د روح‌اهلل مصطفوی موسوی خمینی ،تحریر الوسیلة ج ،۲ص ۴۶۹ .9ما ده‌ی ۲۳۳قانون مجازات اسالمی جدید :ح د لواط برای فاعل ،د‌رصورت عنف ،اکراه یا د‌ارا بودن شرایط احصان ،اعد‌ام و در غیر این صورت ص د ضربه شالق است .ح د لواط برای مفعول در هر صورت اعد‌ام است. تبصره -١در صورتی که فاعل غیر مسلمان و مفعول ،مسلمان باشد ،ح د فاعل اعد‌ام است.
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
36
کنونی این پرسش را پیش می‌آور د که چگونه می‌توان در جهان امروزی ما چنین قوانین سراسر تبعیض‌آمیزی علیه شهروند‌ان تصویب کر د که هیچ پشتوانه‌ی قابل قبول حقوقی و عقلی ند‌اشته باش د و اعتبار خو د را فقط از د‌ید‌گاه‌ها و آرای متناقض فقهای قرن‌ها پیش گرفته باشد.
آیت اهلل خمینی برای هر دو مردی که با یکدیگر رابطه‌ی جنسی کامل برقرار کنند ،شدیدترین نوع مجازات از قبیل سنگسار و سوزاندن در آتش را حکم میدهد.
علم قاضی و نقش آن در تعیین مجازات حد اعتبار «علم قاضی» ،در اثبات وقوع حدود ،هم در میان فقهای شیعی و هم در میان اهل سنت محل بحث است .این در حالی است که اعتبار علم قاضی در اثبات حد‌و د شرعی ،تاکنون نقش بسیار مهمی در تسریع و تسهیل اجرای احکام اعد‌ام داشته شده است. قانون‌گذار اسالمی ،نه تنها علم قاضی را به عنوان راهی به منظور اثبات این جرایم با د‌امنه‌ای وسیع به رسمیت شناخته ،بلکه آن را بر اساس آرای مشهور فقهای امامیه -و البته نه همه آنها -به «شهاد‌ت» و «انکار» متهم نیز برتری د‌اد‌ه است.
10
ارتکاب جر ِم حدی ،کافی است و قراین و شواهدی که مورد به نظر برخی از فقهای شیعه ،علم قاضی در اثبات ِ استنا د قرار می‌گیرند ،فقط در صورتی که به علم قاضی منتهی شود ،معتبر هستن د ،11اما بر خالف نظر این علما،
به نظر مشهور فقهای اهل سنت ،در «حدود» ،قاضی نمی‌توان د به علم خو د استنا د کند.
12
.10سی د روح‌اهلل مصطفوی موسوی خمینی در ذیل کتاب قضا تحریرالوسیله می‌گوید« :یجوز للقاضی ان یحکم بعلمه من د‌ون بینه او حلف فی حقوق الناس و کذا فی حقوق‌اهلل». .11رجوع شو د به :ابن‌اد‌ریس‌حلی ،کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی ،ج ،۳ص ،۴۳۲قم .۱۳۶۹احم د بن محم د مق دس‌ارد‌بیلی ،مجمع الفائد‌ة و البرهان فی شرح ارشا د االذهان ،ج ،۱۳قم .۱۳۷۴محمد‌حسن بن باقر نجفی ،جواهرالکالم فی شرح شرائع‌االسالم ،ج ،۴۰ص ،۸۸بیروت ۱۹۸۱میالد‌ی محمد‌حسن بن باقر نجفی ،جواهرالکالم فی شرح شرائع‌االسالم ،ج ،۴۱ص ،۳۶۶بیروت ۱۹۸۱میالد‌ی ن عابد‌ین ،حاشیة رد‌المحتار علی‌الد‌رالمختار :شرح تنویر .12رجوع شو د به :ابن‌قد‌امه ،المغنی ،ج ،۱۰ص ،۱۴۹چاپ افست بیروت ۱۹۸۳میالد‌ی،یاب االبصار ،ج ،۵ص ،۴۳۹بیروت ۱۹۷۹میالد‌ی
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
37
فصل اول :رویکردهای حقوقی
نقش «علم قاضی» در اثبات راحت‌تر و سریع‌تر حد‌و د ِ مربوط به روابط جنسی ممنوع مانن د زنا و لواط ،آنجا معلوم میشو د که با صرف‌نظر کردن از علم قاضی ،نحوه‌ی اثبات این حد‌و د یا از طریق «اقرار» است که اساسا تا آخرین لحظه قابل انکار است 13و یا شهاد‌ت چهار مر د که عمل جنسی دو طرف را د‌ید‌ه باشند ،آن هم به طور همزمان و از فاصله‌ی بسیار نزد‌یک به نحوی که د‌خول کامل اند‌ام جنسی مر د یا مماس مستقیم اند‌ام‌های جنسی زن‌ها را از نزد‌یک شهاد‌ت د‌هند. از این جهت می‌بینیم که در مسأله‌ی اثبات حدود ،مبحث علم قاضی در محکومیت افرا د تا چه اند‌ازه‌ای اهمیت دارد .می‌توان گفت که با توجه به اختالف آرای بسیار فقها در این باب ،علم قاضی الزم است که از د‌الیل اثباتی احکام حدی حذف شود. این د‌ید‌گاه شرعی در ماد‌ه ٢١٢قانون مجازات اسالمی مصوب ۱۳۹۲به این شکل آمده که در ﺗﻌﺎﺭﺽ ﻋﻠﻢ ﻗﺎضی ﺑﺎ ﺍﺩﻟﻪ ﻗﺎﻧﻮنی ﺩﻳﮕﺮ ،آن ﺍﺩﻟﻪی مستقل ﺑﺮﺍی قاضی آن پروند‌ه ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻧﺨﻮﺍﻫﺪ ﺑﻮﺩ ﻭ قاضی ﺑﺎ ﺫﮐﺮ ﻣﺴﺘﻨﺪﺍﺕ ﻋﻠﻢ ﺧﻮﺩ ﻭ ﺟﻬﺎﺕ ﺭﺩ ﺍﺩﻟﻪ ﺩﻳﮕﺮ ،ﺭﺃی خو د را ﺻﺎﺩﺭ میﮐﻨﺪ و اگر ﺑﺮﺍی قاضی «ﻋﻠﻢ» ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﻮﺩ ،ﺁﻥ ﺍﺩﻟﻪی مستقل ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﻮﺩﻩ ﻭ ﺑﺮ پایه‌ی همان نیز رأی صاد‌ر خواه د شد. هر چن د ﻣﺎﺩﻩ ٢١١این قانون ،قاضی را مکلف کرده که د‌الیل حکم خو د را بیاورد ،اما تبصره‌ی این ماد‌ه ،مستند‌ات را شامل موار د وسیعی د‌انسته است ،مانن د «ﻧﻈﺮﻳﻪ ﮐﺎﺭﺷﻨﺎﺱ ،ﻣﻌﺎﻳﻨﻪ ﻣﺤﻞ ،ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺕ محلی ،ﺍﻇﻬﺎﺭﺍﺕ ﻣﻄﻠﻊ، ﮔﺰﺍﺭﺵ ﺿﺎﺑﻄﺎﻥ ﻭ ﺳﺎﻳﺮ ﻗﺮﺍﺋﻦ ﻭ ﺍﻣﺎﺭﺍﺕ». ارتکاب به نظر برخی از فقهای شیعه ،علم قاضی در اثبات ِ جرم حدی ،کافی است و قراین و شواهدی که مورد استناد ِ قرار می‌گیرند ،فقط در صورتی که به علم قاضی منتهی شود، معتبر هستند ،اما بر خالف نظر این علما ،به نظر مشهور فقهای اهل سنت ،در «حدود» ،قاضی نمی‌تواند به علم خود استناد کند.
به نظر می‌رس د قانون‌گذار با آوردن مثال از مصاد‌یق علم‌آور در تبصره‌ی ذیل این ماد‌ه ،قص د داشته است که د‌امنه‌ی علم قاضی را تا اند‌ازه‌ای موجه جلوه دهد .حال آنکه قانون‌گذار با پیش‌بینی چنین مصاد‌یق پرد‌امنه‌ای، افرا د جامعه را هر چه بیشتر در معرض خطر محکومیت به جرایم مستوجب مرگ قرار د‌اد‌ه و احتمال اتهامهای منتهی به مرگ را نیز گسترش د‌اد‌ه است و به این طریق امنیت شهرواند‌ان جامعه را به مخاطره اند‌اخته است. .13ﻣﺎﺩﻩ ۱۷۳قانون مجازات اسالمی ۱۳۹۱
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
38
در چنین شرایطی ،مثال برای یک قاضی در یک شهرستان کوچک ،صرف گزارش محلی یک مامور همراه با گزارش کالنتری محل و اقرارهای اخذ شده تحت فشار پلیس و بازجو ممکن است که «علم‌آور» تلقی شود. از سویی دیگر ،د‌اد‌ن این اختیار خاص به قاضی ،عمال در تضا د با یک قاع ده‌ی فقهی مسلم و شناخته شده قرار می‌گیر د و آن «قاعد‌ه ﺩﺭء» است که تحت همین عنوان «قاعد‌ه ﺩﺭء» در بخش ششم قانون مجازات اسالمی مصوب سال ۱۳۹۲نیز آمده است و در آن بر اصل برائت تأکی د دارد. طبق ﻣﺎﺩﻩ ١٢١این قانون ،ﺩﺭ حد‌و د لواط ،زنا و مساحقه اگر ﺷﺒﻬﻪ ﻳﺎ ﺗﺮﺩﻳﺪ در موضوع یا در اد‌له‌ی اثباتی وجود داشته باشد ،ﺑﺪﻭﻥ اینکه ﻧﻴﺎﺯی ﺑﻪ جمع‌آوری ﺩﻟﻴﻞ باشد ،ح د ثابت نمی‌شود. لواط در نسخه جدید قانون مجازات اسالمی در مقایسه با نسخه قدیم همین قانون الزم به ذکر است این قاعد‌ه ،جایگاه بسیار مهمی در بین فقها دارد .مستند‌ات فقهی در استقرار این قاعد‌ه بسیار صریح و روشن است .از جمله این که قاع ده‌ی درء از (ان الحد‌و د تد‌رء بالشبهات) استخراج میشو د و روایتی که به طور روشن می‌گوی د حد‌و د را با شبهات د‌فع کنی د و شفاعت و کفالت و قسم ،در ح د وجو د ندارد.
14
از طرف دیگر ،به نظر می‌رس د که «شرایط» یا در واقع «موانعی» که شارع اسالمی برای اثبات حد‌و د قرار د‌اد‌ه (چه در اقرار و چه در شهاد‌ت) نشان از آن د‌ار د که وی کمتر قص د تسریع یا تسهیل اثبات این حد‌و د و محکومیت متهم را داشته است .امری که خو د با مسأله‌ی اعتبار د‌اد‌ن به علم قاضی در مغایرت قرار میگیرد. در اصل ،قرار د‌اد‌ن موانع جد‌ی برای اثبات این گونه حدود ،می‌توان د از افرا د در برابر اتهاماتی که در یک جامعهی سنتی ،امنیت و حریم خصوصی آنها را تهد‌ی د کن د محافظت کند. چنان چه می‌بینیم ،اگر تعد‌ا د کمتر از چهار نفر نز د حاکم شرع برون د و حتی هم ه با هم علیه کسی شهاد‌ت د‌هند، که همان هشتا د ضربه شالق -به سبب ایرا د اتهام نه تنها شهاد‌ت آنها پذیرفته نیست ،بلکه به «ح د قذف» ناروای جرمی حدی -است محکوم می‌شوند .ح د قذف ،هم چنین در مور د کسی که کالمی را برای نسبت د‌اد‌ن زنا و لواط به دیگری به زبان می‌آورد ،قابل اجرا است.
15
این بی‌میلی در اجرای حد‌و د در نز د برخی فقها به اند‌ازه‌ای است که حتی به نظر برخی از فقهای شیعه ،اجرای ید‌انند. حد‌و د را تنها در زمان حضور «امام معصوم» میسر م
16
.14وسائل الشیعه ،ج .۱۳۰/ ۲۷چاپ موسسه آل البیت( .محم د بن على بن الحسین قال :قال رسول اهلل :اد‌رووا الحد‌و د بالشبهات وال شفاعه وال کفاله وال یمین فى حد) و نیز رجوع کنی د به :مستد‌رک الوسائل ,ج ( .۲۶/۱۸المقنع شیخ صد‌وق از امیرمومنان :اد‌رووا الحد‌و د بالشبهات :حد‌و د را با شبهات د‌فع کنید). .15ماد‌ه ۲۴۵قانون مجازات اسالمی جد‌ی د و ۱۳۹سابق .16رجوع شو د به :احم د خوانساری ،جامع المد‌ارک فی شرح المختصر النافع ،ج ،۵ص ۴۱۱ـ ،۴۱۲علق علیه علی‌اکبر غفاری ،تهران ،ج ،۵ ،۴و .۱۳۶۳ ،۷
39
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
فصل اول :رویکردهای حقوقی
هرچن د که رأی و نظر چنین فقهایی ،در ایران کمتر مور د توجه قانون‌گذار بوده؛ اما واقعیت این است که ما ده‌ی ۲۴۱قانون مجازات اسالمی ،با اشاره به قاع ده‌ی درء در فقه اسالمی ،متذکر شده که هرگونه تحقیق و تفتیش در این جرایم «برای کشف جرم» ،در غیر از مواردی که مربوط به آ دم‌ربایی یا احتمال وقوع تجاوز یا آزار جنسی باش د ممنوع است. گستره‌ی این تغییرات تا اند‌ازه‌ای است که می‌توان این پرسش را پیش کشی د که اگر قانون‌گذار ایران قاد‌ر است آرای متفاوتی را منشا و مبنا قرار دهد ،پس چرا نمی‌توان د یا نمی‌خواه د که نظرات عاقالنه‌تر و انسانی‌تری را لحاظ کند. در ما ده‌ی ۲۳۴قانون جد‌ی د مجازات اسالمی ،رابطه‌ی جنسی یک مر د در صورتی که نقش فاعل را در د‌خول اند‌ام جنسی مرد‌انه داشته باشد ،فقط به ص د ضربه شالق محکوم میشو د و در مقابل ،این قانون «مجازات مفعول» را اعد‌ام تعیین کرده است .در قانون سابق مجازات هر دو اعد‌ام بود.
17
ماده‌ی ۲۴۱قانون مجازات اسالمی ،با اشاره به قاعدهی درء در فقه اسالمی ،متذکر شده که هرگونه تحقیق و تفتیش در این جرایم «برای کشف جرم» ،در غیر از مواردی که مربوط به آدم‌ربایی یا احتمال وقوع تجاوز یا آزار جنسی باشد ممنوع است.
تغییرات قانون جدید ،نشان از آن د‌ار د که مجازات اعد‌ام برای «فاعل رابطه» برد‌اشته شده است .هرچن د که این اصالحات تازه در رابطه با موار د تجاوز جنسی و نیز در شرایطی که فاعل دارای همسر د‌ائمی باش د یا غیر مسلمان بوده و با مسلمان رابطه برقرار کند ،لحاظ نشده است. این مسأله در رابطه با تفاوت مر د دارای همسر د‌ائمی که نقش فاعل را داشته باش د هم صاد‌ق است .یعنی اگر فرد‌ی که دارای همسر د‌ائمی است (به اصطالح محصن است) اقد‌ام به برقراری رابطه‌ی کامل جنسی با مرد دیگر کند ،همچنان به مجازات اعد‌ام محکوم میشود؛ چنانچه تبصره‌ی ١ماد‌ه ۲۳۴می‌گوی د در صورتی که فاعل غير مسلمان و مفعول ،مسلمان باشد ،ح د فاعل اعد‌ام است و البته این تفاوت در قانون قبلی نمی‌توانست وجو د داشته باشد ،چرا که مر د فاعل طبق قانون سابق چه محصن بو د و چه غیر محصن در هر حال اعد‌ام می‌شد. .17ماد‌ه ۱۰۹قانون مجازات اسالمی سابق
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
40
تبصره ۱ماد‌ه ،۲۳۴همچنین برای مر د غیر مسلمانی که فاعل باش د و با مر د مسلمان رابطه‌ی جنسی کامل برقرار کند ،اعد‌ام تعیین کرده است و این تبعیض قانونی بر مبنای دین افرا د در قانون جد‌ی د عینی‌تر از قانون قبلی د‌ید‌ه میشود ،چرا که در قانون قبلی فر د در هر حال اعد‌ام می‌شد. به نظر می‌رس د که قانون جد‌ی د با د‌سته‌بند‌ی د‌گرباشان جنسی به گروه‌های مختلف ،بر اساس نوع جنسیت آنها، دین آنها و وضعیت ازد‌واج آنها ،تبعیضات متع د د را پر رنگ و نهاد‌ینه‌تر کرده است. در رابطه با سایر اشکال روابط جنسی بین دو مرد ،این قانون برای بوسید‌ن و لمس اگر از روی ﺷﻬﻮﺕ جنسی باشد ۳۱ ،ﺗﺎ ۷۴ﺿﺮﺑﻪ ﺷﻼﻕ ﺗﻌﺰﻳﺮی ﺩﺭﺟﻪ ﺷﺶ در نظر گرفته است ،18در حالی که قانون مجازات سابق۶۰ ، ضربه شالق برای بوسه ۹۹ ،ضربه برای خوابید‌ن دو مر د برهنه در زیر یک پوشش بدون د‌اشتن خویشاوند‌ی نسبی تعیین کرده و نحوه‌ی مجازات سایر اشکال رابطه را با وجو د قی د عنوان تفخیذ و «نظایر آن» مسکوت گذاشته بود. با توجه به تفاوت‌های باال میان قانون مجازات اسالمی جد‌ی د و قدیم ،به نظر می‌رس د که د‌ید‌گاه فقهایی که قانون جد‌ی د بر پایه‌ی آن شکل گرفته ،منابعی متفاوت با قانون قبلی بو د ه است .به طور مثال ،از احاد‌یثی کامال متضا د استفاده شده است .این امر در حالی است که قانون‌نویسان تاکنون از انتشار رسمی منابع خو د خو دد‌اری ید‌ه د که این منابع تا چه اندازه قابل تغییر ،تعد‌یل و غیر کر ده‌اند .به هر حال ،واقعیت حاضر آشکارا نشان م قابل اتکا هستند. ظرفیت‌های فقهی در دفاع از حقوق اقلیت‌های جنسی برخی از متفکران اسالمی مانن د آرش نراقی در د‌هه‌ی اخیر مباحث اصالحی را در فقه طرح کر ده‌ان د که بر اساس آن ،روابط جنسی اقلیت‌های جنسی خارج از احکام تعیین شده برای عمل لواط د‌انسته میشو د و گفته میشو د که اساس مجرمانه د‌انسته شدن عمل بین دو مر د و شای د به تبع آن عمل بین دو زن ،رابطه‌ی مبتنی بر زور و تجاوز قوم لوط بوده و اصوال شامل حال متجاوزان جنسی میشو د و نه کسانی که با توافق یکدیگر چنین رابطه‌ای برقرار می‌کنند.
19
بحث اصلی در این زمینه این است که آیا می‌توان از آیهی ۸۴سوره‌ی اعراف 20چنین نتیجه‌ای گرفت که رابطه‌ی رضایتمند‌انه بین دو همجنس محل توجه این آیه بوده تا بتوان آنها را مستوجب مجازات‌های سنگین، .18ﻣﺎﺩﻩ ٢٣٧قانون مجازات اسالمی جدید .19برای مطالعه‌ی آرای آرش نراقی ،می‌توانی د به پایگاه اینترنتی ایشان به این نشانی مراجعه نمایید.
َ .20آیه ۸۴ - ۸۰سوره اعرافَ :و لُوطا إِ ْذ َ ون النسا ِء ُون الرجال شَ ْه َوة م ِْن د ُ ِ ُون الْفاحِشَ َة ما َس َبق َُك ْم بِها م ِْن أَ َح د ٍ م َِن الْعالَم َ ِين ( )۸۰إِ ُنك ْم لَ َت ْأت َ قال ل ِ َق ْو ِم ِه أَ ت َْأت َ ُ َ َ َ َ ين واب َق ْو ِم ِه إِال أَ ْن قالُوا أخْ ِر ُج ُ ون (َ )82فأن َْج ْينا ُه َو أ ْهلَ ُه إِال ا ْم َرأتَ ُه كان َْت م َِن الْغاب ِ ِر َ هر َ ون (َ )81و ما َ بَ ْل أَنْ ُت ْم َق ْو ٌم ُم ْس ِر ُف َ وه ْم م ِْن َق ْر َيت ُِك ْم إِ ُنه ْم أ ٌ كان َج َ ناس َي َت َط ُ
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
41
فصل اول :رویکردهای حقوقی
مانن د آنچه بعدها فقها گفته‌ان د همچون مجازات‌هایی از قبیل سنگسار ،پرتاب از کوه و سوزاندن در آتش دانست؟ این آیه به روشنی اشاره به قوم لوط دارد .قومی که متجاوز بودن د و به زن و مر د هر دو تجاوز کرد‌ند. به نظر می‌رس د نه محتوای د‌استانی که این آیه به آن اشاره د‌ار د و نه پیام د‌اخلی آن نسبت به قومی ستمگر، ارتباطی به گرایش جنسی به همجنس در مفهوم شناخته شده امروزی آن ندارد .در این باره ،آرش نراقی با اشاره به معنای ضمنی آیهی مزبور ،معتق د است که قرآن در هیچ جا بر منع همجنسگرایی حکم ند‌اد‌ه است.
21
در شرایط کنونی به نظر می‌رس د در یک نظام اسالمی ،استفاده از تفسیر‌ها و د‌ید‌گاه‌های شرعی منعطف‌تر، عقالیی‌تر و منصفانه‌تر راه را برای اصالح این گونه قوانین باز میکند. برخی از این اصول شرعی که می‌توانن د در تغییر قوانین یا تعد‌یل احکام قضایی مور د استفاده قرار گیرند ،در خود قانون مجازات اسالمی جد‌ی د هم بازتاب یافته است که از آن جمله می‌توان به قاع ده‌ی درء اشاره کرد .قاع ده‌ای که تا اند‌ازه‌ی زیاد‌ی می‌توان د مانع اجرای برخی از اصلی‌‌ترین مجازات‌های اسالمی شود. بر مبنای به رسمیت شناخته شدن و قانونی شدن رابطه بین دو همجنس ،در چهارچوب قوانین شرعی ،شاید بتوان در چهارچوب همان فقه منعطف تغییرپذیر ،به این خواسته‌ی همجنس‌گرایان مسلمان هم پرد‌اخت که خواهان به رسمیت شناخته شدن ازد‌واج اسالمی خو د هستند ،آنها که در برابر باور مذهبی خود ،نوعی مسئولیت دینی احساس می‌کنن د یا به این وسیله می‌توانن د نفرت و آزار و اذیت خانواد‌ه و اطرافیان مسلمان خو د را نسبت به وصلت خو د کمتر کنن د یا از بین ببرند.
ِين (( .)84ترجمه آیه‌ها )80( :و به خاطر بياوري د لوط را هنگامى كه به قوم خو د گفت آيا عمل كان عاق َِب ُة الْ ُم ْج ِرم َ (َ )۸۳و أَ ْم َط ْرنا َعلَ ْي ِه ْم َم َطرا َفان ُْظ ْر َك ْي َف َ شنيعى انجام مىدهي د كه احد‌ى از جهانيان پيش از شما انجام ند‌اد‌ه است؟! -۸۱آيا شما از روى شهوت به سراغ مردان مىرويد ،نه زنان؟ شما جمعيت تجاوزكارى هستيد! -۸۲ولى پاسخ قومش چيزى جز اين نبو د كه گفتن د آنچه در این آیاتاينها را از شهر و آباد‌ى خو د بيرون كني د كه اينها افرا د متظاهرى هستند! ( -۸۳چون كار به اينجا رسيد) ما او و خاند‌انش را رهايى بخشيد‌يم جز همسرش كه با بازماند‌گان (در شهر) بود -84 .و (سپس چنان) بارانى بر آنها فرستاد‌يم اكنون بنگر سرانجام كار مجرمان به كجا كشيد. .21اسالم و مسأله همجنس گرایی آرش نراقی ،قابل د‌سترس در ۲۴فوریه ۲۰۱۵در اینجا و اینجا.
42
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
فصل دوم:
رویکردهای دینی
43
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
فصل دوم :رویکردهای دینی
قرآن و مسأله حقوق اقلیت‌های جنسی آرش نراقی بخش اول گوهر الهیات رهاییبخش ،همبستگی با مظلوم و تالش برای تحقق عدالت است .غایت آرمانی الهیات رهاییبخش ،رفع هرگونه تبعیض ناعادالنه از صحنه‌ی زندگی اجتماعی و کاهش رنج انسانهای واقعی و ند‌ار است. گوشت و پوست و خو الهیات رهاییبخش ،با احساس شفقت و همد‌رد‌ی عمیق نسبت به قربانیان خشونت و تبعیض‌های ناروا آغاز میشو د و با انواع جنبش‌های اجتماعی عد‌الت‌خواهانه در می‌آمیزد. بدون شک یکی از مهم‌ترین ارکان فرهنگ قرآنی نیز حساسیت ویژه نسبت به امر عدالت و دفاع از مظلوم است: «و چرا شما در راه خو د [و در راه نجات] مردان و زنان و کود‌کان مستضعف نمی‌جنگید ،همانان که می‌گویند پرورد‌گارا ما را از این شهری که مرد‌مانش ستم‌پیشه‌ان د بیرون ببر و از جانب خو د برای ما سرپرستی قرار د‌ه و از نز د خویش یاوری برای ما تعیین فرما» 1 .حساسیت نسبت به عدالت روح حاکم بر فرهنگ قرآنی است ،و از جمله اصول اساسی‌ای است که مسلمانان بای د در پرتو آن فهم خو د را از قرآن سامان بخشند.
2
پرسش اصلی من در این نوشتار این است :آیا می‌توان د‌امنه‌ی الهیات رهاییبخش قرآنی را به قلمرو حقوق و کرامت انسانی اقلیت‌های جنسی نیز گسترانید؟ پاسخ من به این پرسش مثبت است .هرچن د برای توضیح این معنا ،نخست بای د به دو پرسش زیر پاسخ د‌هم: چرا (به گمان من) هر تفسیری از قرآن که تبعیض بر مبنای هویت و گرایش جنسی را بربتاب د از منظر اخالقی نارواست؟ چرا و تحت کدام شرایط یک مسلمان خردورز الجرم بای د بکوش د تا درکی از آیات قرآنی بیاب د که با نفی تبعیض بر مبنای هویت و گرایش جنسی سازگار باشد؟ .1آيه ۷۵سوره نسا ،ترجمه فوالد‌وند. .2فرید اسحاق از جمله کسانی است که می‌کوشد بر مبنای تفسیری «رهاییبخش» از قرآن از نوعی الهیات رهاییبخش اسالمی دفاع کند .برای آشنایی با نظرات او از جمله نگاه کنید به: Esack, Farid, The Qur’an: A User’s Guide, Oxford: Oneworld, c. 2005.
44
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
پاسخ من به این دو پرسش را می‌توان در قالب استد‌الل زیر صورت‌بند‌ی کرد: تمام انسانها با یکدیگر برابرند ،یعنی از حقوق و کرامت انسانی برابر برخورد‌ارن د و هرگونه تبعیض نهاد‌ن میان ایشان ناعادالنه است ،مگر آنکه دلیل اخالقا موجهی برای آن وجو د داشته باشد( .اصل عدالت) اخالق (یعنی مبانی ،اصول ،و د‌الیل اخالقی) در مقام ثبوت و اثبات ،یکسره عقالنی و علی‌االصول مستقل از دین و مقد‌م بر آن است. هیچ دلیل عقلی/اخالقی موجهی برای تقبیح هویت و گرایشهای همجنس‌گرایانه (از آن حیث که همجنس‌گرایانه است) وجو د ندارد. بنابراین ،تبعیض بر مبنای هویت و گرایشهای همجنس‌گرایانه (از آن حیث که همجنس‌گرایانه است) خالف اصل عدالت و از منظر اخالقی نارواست. گروهی معتقد‌ن د که پاره‌ای از آیات قرآنی میان انسانها بر مبنای نوع هویت و گرایشهای جنسی (به ویژه هویت و گرایشهای همجنس‌خواهانه) ایشان تبعیض می‌نهد. اگر مد‌عای این گروه د‌رست باشد ،در آن صورت قرآن متضمن آیاتی خالف عدالت و اخالقا ناروا خواه د بود. اما (به اعتقا د مسلمانان) کالم الهی از بی‌عد‌التی و بی‌اخالقی پیراسته است. بنابراین ،مسلمانان: (الف) یا بای د نشان د‌هن د که دست کم یکی از مقد‌مات ۳ -۱کاذب است و بنابراین ،آیات قرآنی که میان انسانها بر مبنای هویت و گرایش همجنس‌خواهانه شأن تبعیض می‌نه د ناعادالنه و از حیث اخالقی ناموجه نیست؛ (ب) یا بای د بپذیرن د که مقد‌مات ۳ -۱صاد‌ق است ،3اما نشان د‌هن د تفسیری از آن آیات قرآنی که تبعیض ید‌ارد ،ناد‌رست است و می‌توان (و می‌باید) تفسیری از آن آیات به دست د‌ا د که متضمن جنسیتی را مجاز م چنان تلقی تبعیض‌آمیز و ناعاد‌النه‌ای نباشد. ید‌اند ،و به عنوان یک مسلمان به مقد‌مه ۷باور دارد .در این صورت ،الجرم نگارند‌ه مقد‌مات ۳ -۱را صاد‌ق م هرگونه تفسیری از آیات قرآنی را که به تبعیض بر مبنای هویت و گرایش همجنس‌خواهانه راه دهد ،از منظر ید‌اند. اخالقی مرد‌و د م ید‌انند ،بای د به این پرسش پاسخ د‌هند :آیا می‌توان درکی با این حال کسانی که مقد‌مات ۳ -۱و ۷را صاد‌ق م از قرآن به عنوان کالم الهی داشت که با نفی تبعیض بر مبنای هویت و گرایش همجنس‌خواهانه سازگار باشد؟ .3من در اینجا صد‌ق مقد‌مه ا ّول (یعنی اصل عدالت) را مفروض می‌گیرم .اما در خصوص مقد‌مات د ّوم و س ّوم در جای دیگر مستق ً ال استد‌الل کر ده‌ام ،و بنابراین ،آن استد‌الل‌ها را در اینجا تکرار نخواهم کرد .در خصوص مقد‌مه د ّوم نگاه شو د به مقاله من تحت عنوان« :آیا اخالق متکی به دین است؟» ،و در خصوص مقد‌مه س ّوم نگاه شو د به مقاله «درباره اقلیت‌های جنسی» .هر دو این مقاالت بر روی سایت شخصی نگارند‌ه د‌سترس پذیر است.
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
45
فصل دوم :رویکردهای دینی
به نظر من پاسخ این پرسش مثبت است .هرچن د این سازگاری مطلوب را دست کم به دو شیوه متفاوت (و نه لزوما ناسازگار) می‌توان به دست آورد: شیوه‌ی نخست آن است که تفسیری از آیات قرآنی به دست د‌هیم که یکسره از تبعیض‌های جنسیتی پیراسته تو‌جوی آن چیزی است که می‌توان آن را «سازگاری ایجابی یا حد‌اکثری» باشد .در این شیوه ،مفسر در جس نامید .شیوه‌ی دوم آن است که نشان د‌هیم آن د‌سته از آیات قرآنی که از نوعی تبعیض جنسیتی حکایت میکند، ناظر به د‌وران‌های گذشته است و بر روزگار معاصر اطالق‌پذیر نیست یا (به نحوی از انحا) اطالق خو د را در تو‌جوی آن چیزی است که می‌توان آن را «سازگاری این روزگار از کف د‌اد‌ه است .در این شیوه ،مفسر در جس سلبی یا حد‌اقلی» نامید. در این نوشتار ،امکانات هر دو شیوه را در خصوص حقوق و کرامت انسانی اقلیت‌های جنسی به اختصار بررسی خواهم کرد.
چرا و تحت کدام شرایط یک مسلمان خردورز الجرم باید بکوشد تا درکی از آیات قرآنی بیابد که با نفی تبعیض بر مبنای هویت و گرایش جنسی سازگار باشد؟
بخش دوم ید‌هد .البته بدون ترد‌ی د تفسیر غالب از آیات قرآنی آشکارا به تبعیض بر مبنای هویت و گرایش جنسی راه م تفاسیر سنتی با انواع دیگری از تبعیض نیز سازگار است .برای مثال ،از منظر تفاسیر سنتی اصل نها د بر د هد‌اری موجه است و نابرابری حقوقی زنان و مردان ،یا مسلمانان و نامسلمانان پذیرفتنی است. ید‌انند ،بنا بر مبنا حجیت تفاسیر سنتی از مسلمانانی که این گونه تبعیض‌ها را اخالقا ناروا و خالف عدالت م ید‌انند .از منظر ایشان با استنا د به این گونه تفاسیر تبعیض‌آمیز نمی‌توان آیات قرآنی مربوطه را نیز معتبر نم امکان تفسیرهای عد‌الت‌گرایانه از آیات قرآنی ،از جمله تفاسیر حساس به عدالت جنسیتی را منتفی دانست.
46
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
بنابراین ،پرسش مهمی که در پیش روی مسلمانان قائل به عدالت جنسیتی است؛ این نیست که آیا تفاسیر
سنتی از قرآن با عدالت جنسیتی سازگار است یا نه؟ پاسخ این پرسش آشکارا و بدون ترد‌ی د منفی است .هرچند پرسش اصلی آن است که آیا امکان تأویل آن «ظهور» مزعوم در صورت ضرورت وجو د د‌ار د یا نه؟ مفسران قرآن در روزگار مدرن همواره با این گونه پرسش‌ها روبرو بو ده‌اند.
برای مثال ،صاحب المیزان در خصوص نحوه خلقت انسانها قاطعانه ادعا می‌کن د که «[ ]...در ظهور این آیات ید‌رنگ محتاطانه در خصوص اینکه نسل بشر به آد‌م و همسرش منتهی میشو د هیچ ترد‌ید‌ی نیست» .اما ب
می‌افزاید« :ان لم تمتنع من التأویل»« :هرچن د تأویل آن ناممکن نیست» .بر همین قیاس ،مسلمانان قائل به عدالت جنسیتی حتی می‌توانن د همراه با مفسران سنتی بپذیرن د که آیات قرآنی در خصوص تبعیض جنسیتی
«ظهور» دارد ،با این وجو د در عین حال بپرسن د که آیا تأویل آن «ظهور» امکان پذیر است یا نه؟
4
بنابراین ،محل اصلی اختالف نظر میان مسلمانان قائل به عدالت جنسیتی و مفسران سنتی قرآن در این نیست
که آیا مطابق تفاسیر سنتی ،آیات قرآنی در خصوص تبعیض جنسیتی «ظهور» د‌ار د یا نه؟ محل اصلی بحث آن است که آیا اساسا و به واقع چنان ظهوری وجو د د‌ار د یا نه و یا اگر بنا به فرض چنان ظهوری در کار است،
آیا مجال تأویل آن «ظهور» گشوده است یا خیر؟
روشن‌ترین مبنای قرآنی در توجیه تبعیض بر مبنای هویت جنسی (همجنس‌گرایانه) داستان قوم لوط است.
بنابراین ،از منظر مسلمانان قائل به عدالت جنسیتی ،پرسش اصلی این است که آیا در روایت قرآنی از این
داستان عناصری وجو د د‌ار د که راه را بر امکان تفسیری حساس به عدالت جنسیتی بگشاید؟
در حدی که من د‌رمی‌یابم پاسخ این پرسش مثبت به نظر می‌رسد .به بیان دیگر ،عناصری در روایت قرآنی از
این داستان وجو د د‌ار د که امکان تأویل آن «ظهور» مزعوم (یعنی تبعیض بر مبنای هویت جنسی) را در صورت ضرورت می‌گشاید .خوب است پاره‌ای از این عناصر را بررسی کنیم:
نکته اول آن که ،غالب تفاسیر سنتی می‌کوشن د گناه اصلی قوم لوط را که به عذاب ایشان انجامی د در عمل
«همجنس‌گرایانه» مردان قوم منحصر کنند .از این رو ،در آنجا که لوط ،قوم خو د را به علت ارتکاب «کار
ید‌ه د ،5مفسران آن کار زشت یا «فاحشه» را معاد‌ل «عمل لواط» زشت» یا «الفاحشه» مور د نکوهش قرار م
ید‌ه د که قوم لوط مرتکب انواع گناهان تفسیر می‌کنن د .6اما روایت قرآنی و نیز پاره‌ای قرائن برون‌متنی نشان م
فاحش می‌شد‌ن د و هیچ د‌لیلی وجو د ند‌ار د که آن «فاحشه» را که عامل اصلی عذاب ایشان بوده است ،معاد‌ل
عمل «همجنس‌گرایانه» در میان مردان قوم تلقی کنیم.
.4المیزان فی تفسیر القرآن ،ذیل آیه ۱سوره نساء .همچنین مراجعه بشو د به ترجمه تفسیر المیزان ،ج .۲۲۵ ،۴ .5برای مثال ،قرآن ،سوره ۷آیه۸۰؛ و سوره ۲۹آیه .۲۸ مفسری است که تعبیر قرآنی «فاحشه» را در روایت قرآنی قوم لوط با «عمل لواط» معاد‌ل فرض می‌کن د و آیات مربوطه را بر .6احتما ًال طبری نخستین ّ مبنای این معاد‌له تفسیر می‌نماید .محم د الطبری ،تفسیرالطبری ،به کوشش بشار عواد ،بیروت ،مؤسسه الرساله ،۱۹۹۴ ،جل د ،۳ص .۱۶۳همچنین صاحب المیزان به صراحت تأکی د می‌کن د که «مرا د از کلمه فاحشه [در سیاق روایت قوم لوط] همان عمل لواط است» ( .ترجمه تفسیر المیزان ،ج ،۱۶ص .)۱۸۲
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
47
فصل دوم :رویکردهای دینی
از قضا از منظر قرآنی ،در صد‌ر گناهان قوم لوط کفرورزی و انکار نبوت لوط و سایر پیامبران الهی قرار داشته استَ « :كذبَ ْت َق ْو ُم لُوطٍ بِالن ُذ ِر»(القمر« :)۳۳/قوم لوط بیم د‌هند‌گان [یعنی پیامبران الهی] را تکذیب کرد‌ند»،7
ِین» (الشعراء« :)۱۶۰/قوم لوط پیامبران را تکذیب کرد‌ند» .و « َوإِن ُی َك ِذبُ َ و نیز « َكذبَ ْت َق ْو ُم لُوطٍ الْ ُم ْر َسل َ وك َف َق د ْ ِیم َو َق ْو ُم لُوطٍ » (الحج« :)۴۳ -۴۲ /اگر اینان تو را تکذیب کر ده‌اند، َكذبَ ْت َق ْبلَ ُه ْم َق ْو ُم ن ٍ ُوح َو َعا د ٌ َوثَ ُمو دَُ ،و َق ْو ُم إِبْ َراه َ
پیش از آنها قوم نوح و عا د و ثمو د نیز [پیامبرانشان را] تکذیب کر ده‌ان د و نیز قوم ابراهیم و قوم لوط» .تکذیب َْ پیامبران ،به تعبیر قرآن ،عامل اصلی عذاب قوم لوط بودَ « :كذبَ ْت َق ْبلَ ُه ْم َق ْو ُم ن ٍ ُوح َو َعا د ٌ َوف ِْر َع ْو ُن ُذو ال ْوتَا دَِ ،وثَ ُمو د ُ ِك ْ َ اب ْ َ ال ْی َك ِة ُأولَئ َ َاب» (ص« :)۱۴ -۱۲ /پیش از الرس َل َف َحق ِعق ِ ال ْح َز ُ َو َق ْو ُم لُوطٍ َوأَ ْص َح ُ ذب ُ اب ،إِن ُكل إِال َك َ آنها قوم نوح و عا د و فرعون ،که مرد‌م را به چهار میخ می‌کشید ،پیامبران را تکذیب کرد‌ند؛ و نیز قوم ثمو د و
قوم لوط و مرد‌می که از آن جماعت‌ها بود‌ند .از اینان کسی نبو د مگر آنکه پیامبران را تکذیب کرد ،و عقوبت اب اب ِ من [بر آنان] واجب شد» .و « َكذبَ ْت َق ْبلَ ُه ْم َق ْو ُم ن ٍ الرس َوثَ ُمو دَُ ،و َعا د ٌ َوف ِْر َع ْو ُن َوإِخْ َو ُان لُوطٍ َ ،وأَ ْص َح ُ ُوح َوأَ ْص َح ُ َْ الرس َل َف َحق َوعِی د ِ» (ق« :)۱۴ -۱۲ /پیش از آنها قوم نوح و اصحاب رس و ثمود ذب ُ ال ْی َك ِة َو َق ْو ُم تُب ٍع ُكل َك َ
تکذیب کرده بود‌ند ،و قوم عا د و فرعون و قوم لوط ،و اصحابی که و قوم تبع ،همه پیامبران را د‌روغ شمرد‌ن د و مستحق وعد‌ه عذاب من شد‌ند» .و نیز « َكذبَ ْت َق ْو ُم لُوطٍ ب ِ ُ النذ ِر ،إِنا أَ ْر َسلْ َنا َعلَ ْی ِه ْم َحاصِ با[( »] ...القمر:)۳۴-۳۳ /
«قوم لوط بی مد‌هند‌گان را تکذیب کرد‌ند .ما بر آنها توفانی از شن فرستاد‌یم ».و البته قوم لوط عالوه بر گناه کبیر کفرورزی و تکذیب پیامبران مرتکب رفتارهای ناشایست دیگری نیز می‌شد‌ند« :أَئ ُ ُون ال ِر َج َ ون ال َوتَق َْط ُع َ ِنك ْم لَ َت ْأت َ ُون فِی نَا د ِ ُ السبِ َ یك ُم الْ ُم َ ِین» اب َق ْو ِم ِه إِال أَن َقالُوا ائْتِ َنا ب ِ َع َذ ِ اب اهللِ إِن ُك َ نت م َِن الصا دِق َ نك َر َف َما َك َ یل َو َت ْأت َ ان َج َو َ
(العنکبوت« :)۲۹ /آیا با مردان می‌آمیزی د و راه‌ها را می‌بری د 8و در محفل خو د مرتکب کارهای ناپسن د می‌شوید؟
جواب قومش جز این نبو د که گفتند :اگر راست می‌گویی عذاب خد‌ا را بر سر ما بیاور».
.7ترجمه این آیات عمد‌ت ًا بر مبنای ترجمه عبد‌المحم د آیتی است. السبیل» را همان‌طور که در متن آمده است ،به معنای متعارف آن ،یعنی «برید‌ن راه»« ،راهزنی» ،و «قطع طریق»، مفسران تعبیر «تقطعون ّ .8پاره‌ای از ّ ترجمه و تعبیر کر ده‌اند .در تفسیر المیزان در خصوص این تعبیر آمده است« :بعضی از مفسرین گفته‌ان د :مرا د از قطع سبیل ،بستن راه‌هایی است كه به شهر ی شدن د و سر راه را بر مسافرینی كه می‌خواستن د به شهر آنان د‌رآین د میگرفتند ،و ی شد ،چون قوم لوط از شهر بیرون م و د‌یار ایشان [قوم لوط] منتهی م آنگاه هر یك سنگی به طرف آنها پرتاب میكردند ،سنگ هر كس به هر كس میخورد ،او را میگرفتن د و اموالش را غارت میكردن د و با او عمل لواط ی د‌اد .بعضی ی ستاند‌ن د و در شهر قاضی د‌اشتن د كه او هم همین‌طور قضاوت میكر د و حق را به اهل شهر م ید‌اد‌ن د و تازه سه د‌رهم نیز غرامت م انجام م دیگر گفتهاند :مرا د از قطع سبیل ،اشاره به گناه دیگر آنان است و آن اینكه عالوه بر عمل زشت مزبور راهزنی هم میكردند ».پاره‌ای از روایات هم مؤید همین معناست .برای مثال ،در روایتی از امام جعفر صاد‌ق(ع) در خصوص قوم لوط ،از جمله آمده است[«:مردان قوم] افراد‌ی را بر سر راه می‌گمارد‌ن د تا وقتی مسافرانی از آنجا می‌گذرن د ایشان را آگاه کنن د تا ایشان با آن مسافران آن عمل زشت را مرتکب شوند( ».المیزان فی التفسیر القرآن ،ج .)۳۴۵ /۱۰اما السبیل» را به معنای «قطع راه تناسل» تفسیر کر ده‌اند ،و تنها استد‌الل ایشان برای این ترجیح مفسران از جمله طباطبایی تعبیر «تقطعون ّ پاره‌ای دیگر از ّ آن است که «سیاق آیه» برخالف قول گروه نخست د‌اللت میکند ،و ظاهراً مقصو د ایشان از «سیاق آیه» همان پیش فرض نامنقح است که گویی گناه مفسران مفسران نخست بر تفسیر ّ اصلی قوم لوط عمل «همجنس گرایانه» بوده است( .ترجمه المیزان ،ج ،۱۶ص .)۱۸۳اما به‌نظر می‌رس د که تفسیر ّ السبیل» همانا «راهزنی» و «قطع طریق» است ،مطابق تعبیر قرآن، گروه د ّوم برتری داشته باشد ،زیرا عالوه بر آنکه معنای مستقیم و روشن «تقطعون ّ مردان قوم لوط صاحب همسر (و الجرم فرزند) بود‌ند« :و ت ّذرون ما خلق لکم ربّکم من ازواجکم» (الشعرا ،)۱۶۶ /و بنابراین ،عمل ایشان ،هرچه بوده مانع از توال د و تناسل ایشان نبود‌ه است.
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
48
پاره‌ای مفسران در توضیح تعبیر «اتیان المنکر فی الناد‌ی» آور ده‌ان د که قوم لوط در مجالس خو د انواع کارهای زشت را مرتکب می‌شد‌ند ،به یکدیگر سخنان ناسزا و رکیک می‌گفتند ،دست به قمار میزدند ،به عابران و غریبه‌ها سنگ می‌پراکند‌ند ،د‌ف و نای می‌نواختند ،و در مالءعام یکسره برهنه می‌شد‌ن د و دست به عمل لواط میزدند.
9
در عه د عتیق هم دایرهی گناهان فاحش قوم فراخ است« :اینک گناه خواهرت سد‌وم این بو د که تکبر و فراوانی نان و سعاد‌تمند‌ی رفاهیت برای او و د‌خترانش بو د و فقیران و مسکینان را دستگیری ننمود‌ند ،و مغرور شده در حضور من مرتکب رجاسات گرد‌ید‌ن د لهذا چنانکه صالح د‌ید‌م ایشان را از میان برد‌اشتم»( .کتاب حزقیال نبی، باب شانزد‌هم ،فقرات ۴۹و )۵۰؛ و نیز در رساله یهود‌ا آمده است« :و همچنین سد‌وم و غموره و سایر بلد‌ان نواحی آنها مثل ایشان چون‌که زناکار شدن د و در پی بشر دیگر افتاد‌ند ،در عقوبت آتش ابد‌ی گرفتار شده بجهة عبرت مقرر شد‌ند»( .رساله یهود‌ا ،فقره .)۷همچنین ژوزفوس ( )Josephusمورخ حد‌و د قرن اول میالد‌ی در خصوص قوم سد‌وم می‌نویسد« :ایشان از بیگانگان نفرت د‌اشتن د و از طریق عمل لواط به ایشان تعرض میکردند».
10
پرسش مهمی که در پیش روی مسلمانان قائل به عدالت جنسیتی است؛ این نیست که آیا تفاسیر سنتی از قرآن با عدالت جنسیتی سازگار است یا نه؟ پاسخ این پرسش آشکارا و بدون تردید منفی است .هرچند پرسش اصلی آن است که آیا امکان تأویل آن «ظهور» مزعوم در صورت ضرورت وجود دارد یا نه؟ مفسران قرآن در روزگار مدرن همواره با این گونه پرسش‌ها روبرو بوده‌اند.
ابن حزم اند‌لسی (۴۵۶-۳۸۴ه.ق) ،فقیه و متکلم برجسته مکتب ظاهریه ،هم در نق د تفاسیر سنتی از آیات مربوط به قوم لوط تأکی د می‌ورزید« :عذابی که خد‌اون د متعال بر قوم لوط نازل کرد ،ناشی از آن دالیلی نیست که آنها [یعنی مفسران پیشین] گمان می‌کرد‌ن د [یعنی صرف عمل جنسی میان مردان] .بلکه ،خد‌اون د متعال به ایشان فرمو د «:قوم لوط بی مد‌هند‌گان را تکذیب کرد‌ند .ما بر آنها باد‌ی رمل برانگیز فرستاد‌یم [تا همگان را نابو د کند]، مگر بر خاند‌ان لوط که آنها را سحرگاه رهانید‌یم .نعمتی بو د از جانب ما و آنان را که سپاس گوین د چنین پاد‌اش د‌هیم .او [لوط] ایشان را از انتقام سخت ما ترسانی د ولی [قوم لوط] با بیم د‌هند‌گان به جد‌ال برخاستند .از مهمانان .9نگاه کنید به :ترجمه المیزان ،ج ،۱۶ص .۱۸۳ 10. Quoted in Richard Wolff, A Commentary on the Epistle of Jude, Grands Rapids: Zonder Van Publishing House, 1960, pp. 76- 77.
49
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
فصل دوم :رویکردهای دینی
او کاری زشت خواستند .ما نیز چشمانشان را کور گرد‌انید‌یم .پس بچشی د عذاب و بیم د‌ا دن‌های مرا»[ .قرآن، القمر ]۳۷ -۳۳ /خد‌اون د همچنین می‌فرماید« :چون فرستاد‌گان ما نز د لوط آمد‌ند ،غمگین ش د و در کارشان بماند .گفتند :مترس و غمگین مباش ،ما تو و خاند‌انت را -جز زنت را که در همان جا خواه د مان د -نجات ید‌هیم»[ .قرآن ،العنکبوت ]...[ .]۳۳ /خد‌اون د متعال به نص صریح اعالم کر د که قوم لوط کفر می‌ورزید‌ن د [و م به نبوت نبی‌شأن باور ند‌اشتند] و از این‌رو بارانی از سنگ بر ایشان نازل شد .آن باران سنگی که ایشان را به جزای‌شان رسانید ،به خاطر آن عمل قبیح خاص نبود ،بلکه به واسطه‌ی کفرورزی ایشان بود .از این رو کسانی را که مرتکب عمل قوم لوط می‌شوند ،نمی‌بای د سنگسار کرد ،مگر آنکه کافر باشند ،در غیر این صورت آن کسانی که برای ایشان چنان مجازاتی قائلن د خالف حکم خد‌اون د متعال رفتار می‌کنن د و د‌الیل ایشان در این خصوص به اعتبار این آیات باطل است و عمل ایشان خالف حکم خد‌اون د است».
11
عالوه بر آن ،ابن حزم توجه مخاطبان خو د را به این نکته نیز جلب می‌کن د که مطابق روایت قرآنی ،همسر لوط هم به همراه قوم او مشمول مجازات الهی شد .اما به اعتقا د او ،کامال روشن است که گناه همسر لوط را نمی‌توان برقراری مناسبات «همجنس‌گرایانه» دانست 12.بنابراین ،دقیقتر آن است که عامل اصلی مجازات قوم لوط را در جای دیگری جز مناسبات «همجنس‌گرایانه» ،یعنی در کفرورزی و انکار پیامبران الهی ،بجوییم. در هر حال ،ابن حزم آشکارا و برخالف مفسرانی مانن د طبری و طباطبایی تعبیر «الفاحشه» را در متن داستان قوم لوط با «عمل لواط» معاد‌ل نمی‌انگارد. ست کم می‌توان یکی از مصاد‌یق «فاحشه» یا عمل زشتی نکته دوم آن که از ظواهر آیات قرآنی برمی‌آی د که د ِ را که در میان قوم لوط رایج بود ،آن دانست که مردان قوم از روی شهوت به جای زنان با مردان می‌آمیختند (برای مثال ،قرآن ،االعراف ،۸۱/و نیز النمل .)۵۵ /غالب مفسران سنت‌گرا این آیات را به معنای تقبیح رفتارهای «همجنس‌گرایانه» از آن حیث که «همجنس‌گرایانه» است تلقی کر ده‌اند؛ اما به نظر می‌رس د در این خصوص
مجال تأویل گشوده باشد .زیرا ،مطابق بیان قرآن ،عمل زشت قوم لوط عملی کامال بی‌سابقه بوده استَ « :ولُوطا إِ ْذ َق َ ِین» (العنکبوت« :)۲۹/و لوط را پیامبری ُون الْفَاحِشَ َة َما َس َبق َُكم ب ِ َها م ِْن أَ َح د ٍ م َِن الْ َعالَم َ ال ل ِ َق ْو ِم ِه إِ ُنك ْم لَ َت ْأت َ د‌اد‌یم .به قوم خو د گفت :شما کاری زشت را پیشه کر ده‌ای د که هیچ یک از مرد‌م جهان پیش از شما چنین
نمی‌کرد‌ه است» .مفسران در تفسیر این آیه دو معنای محتمل را پیشنها د کر ده‌اند :معنای نخست آن است که آن عمل به آن صورت خاص که در میان قوم رایج بوده است و در میان هیچ قوم دیگری شایع نبود‌ه است؛ و معنای دوم آن است که قوم لوط آغازگر اصل عمل (یعنی برقراری مناسبات جنسی با همجنس) بو ده‌ان د و هیچ .11ابن حزم اند‌لسی ،المحلی باآلثار ،به کوشش احم د محم د شاکر ،بیروت :المکتب ال ّتجاری ،۱۹۶۰ ،ج ،۱ص ( ۳۹۳بخش آخر «مسائل ال ّتعزیر و ما ال ح د ّ فیه» ذیل مسأله « :۲۳۰۳فعل قوم لوط»). .12پیشین
50
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
قومی پیش از ایشان مرتکب چنان عملی نمی‌شد‌ه است 13.مطابق معنای اول ،موضوع اشاره خد‌اون د در این آیه، نفس مناسبات جنسی میان دو مر د نیست ،بلکه آن شیوه یا نوع خاصی از مناسبات است که در میان قوم رایج بوده است .با این حال مطابق معنای دوم ،مناسبات جنسی با همجنس (صرف نظر از هر شکل و محتوایی که بپذیرد) ناشایست و در خور نکوهش و مجازات الهی تلقی میشود .پاره‌ای از مفسران ،از جمله صاحب المیزان، ید‌هند .هرچن د به نظر می‌رس د که معنای اول از جهات مهمی بر معنای معنای دوم را بر معنای نخست ترجیح م دوم رجحان داشته باشد .زیرا تقریبا مسلم است که مناسبات جنسی با همجنس در میان مردان سابقه‌ای بسیار طوالنی‌تر از تاریخ قوم لوط دارد .برای مثال ،کارشناسان عه د عتیق معتقد‌ن د که در میان کنعانیان ،بابلیان و سایر اقوام بت‌پرست منطقه رسم بر آن بو د که گروهی از پسران در معاب د قوم خو د را به زائران عرضه می‌کرد‌ن د و مناسبات جنسی با این «روسپیان مذکر» بخشی از مناسک عباد‌ی ایشان بشمار می‌آمد .احیانا حساسیت منفی عه د عتیق را به مناسبات «همجنس‌گرایانه» در میان مردان بای د تا حدی به معنای تبری جستن از راه و رسم بت‌پرستان و کافرکیشان در آن روزگار و تثبیت یک هویت دینی متمایز در مقابل اد‌یان رقیب بشمار آورد.
14
ن رو ،از بنابراین ،دشوار بتوان پذیرفت که مناسبات جنسی «همجنس‌گرایانه» با قوم لوط آغاز شده باشد .از ای میان آن دو معنای محتمل ،معنای اول پذیرفتنی‌تر به نظر می‌آید ،یعنی آیه مور د بحث را بای د ناظر به صورت ست‌کم به خاصی از مناسبات «همجنس‌گرایانه» دانست که در میان قوم لوط رایج بوده است -صورتی که د ِ آن شیوه‌ی خاص در میان اقوام دیگر سابقه ند‌اشته است .این شیوه بیان ،یعنی بیان گزاره‌ای به ظاهر کلی که در واقع ناظر به مصاد‌یق خارجی خاص است ،در قرآن بی‌سابقه نیست. یم» (یوسف« :)۲۸/به‌راستی برای مثال ،در داستان یوسف نیز قرآن در وصف «زنان» می‌گوید« :إِن َك ْی د َ ُكن َعظِ ٌ
که نیرنگ شما زنان بزرگ است» .غالب مفسران سنتی معتقد‌ن د که این آیه از حقیقتی در سرشت تمام زنان پرد‌ه
ید‌ارد ،یعنی موضوع آن ناظر به تمام زنان در تمام زمان‌ها و مکان‌هاست 15.هرچن د حقیقت این است که برم تفسیر این آیه به مثابه گزاره‌ای حقیقیه (یعنی گزاره‌ای که در تمام زمان‌ها و مکان‌ها صاد‌ق است) آن را آشکارا به گزاره‌ای کاذب بد‌ل میکند .بنابراین ،در اینجا دقیقتر آن است که آن آیه را ناظر به همان زنانی بد‌انیم که در ماجرای یوسف د‌رص د د فریفتن وی برآمد‌ه بود‌ند ،یعنی آن را گزاره‌ای «خارجیه» و نه «حقیقیه» بخوانیم.
16
.13طباطبایی ،تفسیر المیزان ،ج ،۱۶ص .۱۸۲ .14برای مثال ،نگاه کنید به: Blair, Ralph , An Evangelical Look at Homosexuality, Chicago: Moody Press, 1963, p.3. Also, Boswell, John, Christianity, Social Tolerance, and Homosexuality: Gay People in Western Europe from the Beginning of the Christian Era to the Fourteenth Century. Chicago: The University of Chicago Press, 1980, Ch.4. Also, Boswell, John , Same-Sex Unions in Premodern Europe. New York: Vintage Books, 1994.
مفسرانی است که بر مبنای نوعی روان شناسی به غایت مشکوک آن آیه را گزاره‌ای «حقیقی» ،یعنی ناظر به تمام زنان .15صاحب المیزان هم از جمله ّ در تمام زمان‌ها و مکان‌ها تفسیر میکند( .نگاه کنی د به ،ترجمه تفسیر المیزان ،ذیل آیه مربوطه). .16اصطالح «قضیه حقیقه» در برابر «قضیه خارجیه» توسط آیت‌اهلل میرزا حسن نائینی در علم اصول فقه رواج یافته است .ا ّولی گزاره‌ای است که تمام افرا د موضوع خو د را در همه زمان‌ها و مکان‌ها د‌ربرمی‌گیرد ،و د ّومی گزاره‌ای است که همه افرا د موضوع خو د را در یک زمان و مکان خاص شامل میشود.
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
51
فصل دوم :رویکردهای دینی
بنابراین ،سور کلی یک آیه لزوما آن را به قضیه‌ای حقیقه (یعنی گزاره‌ای حاکی از حقیقتی که در تمام زمان‌ها و مکان‌ها صاد‌ق است) بد‌ل نمی‌کند .در پاره‌ای موارد ،گزاره‌ای که واج د سور کلی است در واقع گزاره‌ای خارجی، یعنی ناظر به مصاد‌یق خاص و مقی د به زمان و مکان معین است. بر این مبنا ،باب این احتمال گشوده میشو د که مردان قوم لوط به شیوه‌ای که کامال ویژه ایشان بوده است با مردان شهوت می‌راند‌ن د و آنچه خشم خد‌اون د را برانگیخت ،نه نفس مناسبات ،بلکه شیوه یا نوع ویژه آن مناسبات بوده است .ولی در این صورت پرسش مهم آن است که آن شیوه یا نوع خاص از مناسبات جنسی «همجنس‌گرایانه» کدام بوده است؟ ابن حزم توجه مخاطبان خود را به این نکته نیز جلب میکند که مطابق روایت قرآنی ،همسر لوط هم به همراه قوم او مشمول مجازات الهی شد .اما به اعتقاد او ،کامال روشن است که گناه همسر لوط را نمی‌توان برقراری مناسبات «همجنس‌گرایانه» دانست .بنابراین ،دقیقتر آن است که عامل اصلی مجازات قوم لوط را در جای دیگری جز مناسبات «همجنس‌گرایانه» ،یعنی در کفرورزی و انکار پیامبران الهی ،بجوییم.
نکته سوم :روایت قرآنی از داستان قوم لوط ،خطوط کلی رویدادهای مربوط به ایشان را بیان میکند ،اما کمتر به بیان جزئیات وقایع و احوال ایشان میپردازد .از این‌رو بر مبنای روایت قرآنی دشوار بتوان نوع خاص مناسبات جنسی شایع در میان قوم لوط را به دقت تعیین کرد .تنها جایی که قرآن نوع رفتار شایع در میان قوم را با جزئیات نسبی در متن یک واقعه خاص بیان میکند ،داستان د‌ید‌ار فرشتگان با لوط پیامبر است .احیانا بر مبنای برخی نشانه‌های د‌رون‌متنی و برون‌متنی مربوط به این واقعه بتوان درباره پاره‌ای از جنبه‌های آن نوع خاص از مناسبات شایع در میان قوم لوط گمانه‌زنی‌هایی کرد .خوب است پاره‌ای از آن نشانه‌ها را بررسی کنیم: نخست آنکه از منظر قرآنی ،شای د مهم‌ترین ویژگی رفتار قوم لوط در متن آن واقعه را بای د اد‌امه گناه اصلی ایشان یعنی تکذیب پیامبران الهی دانست .یکی از مهم‌ترین ارزش‌های زندگی اقوام در آن روزگار بخشند‌‌‌گی و سخاوت خصوصا در قبال میهمانان بود .به محض آنکه فرد ،کسی را به میهمانی خو د می‌پذیرفت ،میهمان در کنف حمایت او د‌رمی‌آم د و میهمان‌نوازی در حق او نشانه بارز شرافت ،اصالت و منزلت ویژه و واالی میزبان به شمار می‌آمد .بنابراین ،می‌توان گمان کر د که یکی از مهم‌ترین شیوه‌های د‌شمنی ورزید‌ن با یک فر د و
52
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
خوارد‌اشت او ،تعرض به میهمانان او بوده است .تعرض به میهمان بیش از هر چیز تعرض به شرافت و منزلت میزبان تلقی می‌شد .از این رو است که قوم لوط در مقام تکذیب و تحقیر لوط به عنوان یک پیامبر الهی او را از پذیرفتن میهمان (که نشانه کرامت ،شرافت ،و منزلت اجتماعی بود) بازد‌اشته بودن د (« َقالُوا أَ َولَ ْم نَ ْن َه َ ك
ِین» (هود ))۷۰ /و هنگامی که از حضور میهمانان غریبه او آگاه شد‌ند ،کوشید‌ن د تا از طریق تعرض َع ِن الْ َعالَم َ به آن میهمانان ،میزبان یعنی لوط را سرشکسته و خوار کنند .از عبارات لوط خطاب به مهاجمان هم آشکارا
ونَ ،واتقُوا ا َ برمی‌آی د که گویی قص د اصلی مهاجمان تحقیر لوط بوده استَ « :ق َ هلل ال إِن َهؤ َُل ِء ضَ ْیفِی َف َل تَف َْض ُح ِ
ون» (الحجر[« :)۶۹ -۶۸ /لوط] گفت :اینان مهمانان منند ،مرا رسوا مکنید .از خد‌اون د بترسی د و مرا َو َل ُتخْ ُز ِ شرمسار مسازید» و در جای دیگرَ « ،فاتقُوا ا َ سم ُ ِنك ْم َر ُج ٌل رشِ ی دٌ» (هود« :)۷۸ /از هلل َو َل ُتخْ ُز ِ ون فِی ضَ ْیفِی أَلَ ْی َ خد‌ا بترسی د و مرا در برابر میهمانانم خجل مکنید .آیا مر د خرد‌مند‌ی در میان شما نیست؟» همین معنا در عهد عتیق نیز آمده است« :آنگاه لوط نز د ایشان ب هد‌رگاه آم د و در را از عقب خو د ببست و گفت ای براد‌ران من زنهار بد‌ی مکنی د [ ]...لکن کاری بد‌ین دو مر د ند‌اشته باشی د زیرا که برای همین زیر سایه سقف من آم ده‌اند»( .سفر پید‌ایش ،باب نوزد‌هم،آیات )۹-۷ بنابراین ،به نظر می‌رس د که غرض اصلی قوم لوط از آن تهاجم تمتع جنسی نبود ،تحقیر لوط از طریق در هم شکستن حرمت او در مقام یک میزبان و از این طریق تکذیب شأن و منزلت او ،به مثابه یک پیامبر الهی بود. عمل جنسی با همجنس در این بستر را بای د بیشتر نوعی ابزار سیاسی برای تحمیل سلطه و در هم شکستن رقیب تلقی کر د -چیزی مانند تجاوز جنسی سیاسی که امروزه گاه برای در هم شکستن زند‌انیان سیاسی اعمال میشود. در بستر این تفسیر ،احیانا بتوان د‌رک سنجی ده‌تری از پیشنها د غریب لوط به مردان مهاجم عرضه کردَ « :ق َ ال َیا َق ْو ِم َهؤ َُل ِء بَ َناتِی ُهن أَ ْط َه ُر لَ ُك ْم» (هود[« :)۷۸/لوط] گفت :ای قوم من ،این‌ها د‌ختران من هستند .برای شما
پاکیزه‌تر هستند»َ « ،ق َ ِین» (الحجر« :)۷۱ /گفت :اگر قصد‌ی د‌ارید ،اینک د‌ختران ال َهؤ َُل ِء بَ َناتِی إِن ُكن ُت ْم َفا ِعل َ
من هستند» .در اینجا به نظر می‌رس د که لوط د‌ختران خو د را به مردان مهاجم عرضه میکند .پیشنها د لوط خالی از اشکاالتی نیست:
نخست آنکه آیا لوط پیشنها د می‌کر د که د‌ختران خو د را طعمه مردان مهاجم کند؟ آیا سپرد‌ن آن د‌ختران بی‌گناه به دست آن گروه مهاجم و قربانی کردن ایشان اقد‌امی «پاکیزه‌تر» و نزد‌یک‌تر به «تقوا» بود؟ بدون شک پاسخ منفی است .غالب مفسران سنتی معتقد‌ن د که در واقع لوط به مردان مهاجم پیشنها د کر د که در عوض مناسبات جنسی با میهمانانش ،با د‌ختران او «ازد‌واج کنند» 17.البته در متن روایت قرآنی هیچ اشاره‌ای به ازد‌واج نیست. .17برای مثال ،نگاه کنی د به :طباطبایی ،ترجمه تفسیر المیزان ،ج ،۱۰صص .۵۰۶ -۵۰۵
53
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
فصل دوم :رویکردهای دینی
هرچن د حتی به فرض پذیرش آن تفسیر مشکل همچنان باقی است :بدون ترد‌ی د شمار د‌ختران لوط بسی کمتر از شمار مردان قوم او بود 18.آیا لوط حق داشت که بدون رضایت د‌خترانش آنها را همزمان به ازد‌واج بیش از یک مرد ،آن هم گروهی مهاجم ،د‌رآورد؟ از سوی دیگر ،آیا نمی‌توان همراه با غالب مفسران سنتی پذیرفت که لوط با طرح آن پیشنها د در واقع د‌اللت التزامی رابطه با همجنس را از آن حیث که همجنس‌گرایانه است ،ناروا دانست و رابطه با جنس مخالف را «پاکیزه‌تر» و به «تقوا» نزد‌یک‌تر معرفی کرد؟ این تفسیر ،به فرض صحت ،البته با تفسیر پیشنهاد‌ی ما سازگار به نظر نمی‌رسد. ید‌انستن د که تعرض به حریم یک راه محتمل برای فهم «پیشنها د لوط» این است( :نخست آنکه) قوم لوط م میهمان ناروا و برخالف فضیلت میهمان‌نوازی و منافی با کرامت و منزلت میزبان است .این اقد‌ام آشکارا با
ید‌ه د که این آگاهی نز د قوم حاضر بودَ « :ولُوطا نظام ارزشی قوم ناسازگار بود .لوط در کالم خو د گواهی م إِ ْذ َق َ ون» (النمل« :)۵۴ /و لوط را به یا د آر .آنگاه که به قوم خو د گفت ُون الْفَاحِشَ َة َوأَن ُت ْم ت ُْبصِ ُر َ ال ل ِ َق ْو ِم ِه أَ َت ْأت َ
کارهای زشت مرتکب می‌شوید ،در حالی که خو د به زشتی آن آگاهید؟» و به رغم علم به زشتی این عمل بود که قوم حریم میهمانان غریبه 19لوط را نشانه رفتن د تا از این طریق حرمت و منزلت لوط را ویران کنن د و مایه سرشکستگی و شرمساری او شوند. ید‌انستن د که برقراری مناسبات جنسی با د‌ختران لوط نیز کاری ناشایست است .ایشان (دوم آنکه) قوم لوط نیک م
در مقابل «پیشنها د لوط» به این آگاهی اذعان کردندَ « :قالُوا لَ َق د ْ َعلِ ْم َت َما لَ َنا فِی بَ َنات َِك م ِْن َح ٍق» (هود:)۷۹ /
ید‌انی که ما را نسبت به د‌ختران تو حقی نیست» .بنابراین ،در نظام ارزشی ایشان مناسبات «آنها گفتند :تو م جنسی با د‌خترانی که بر ایشان حقی ند‌اشتن د هم ناروا تلقی می‌شد.
20
(سوم آنکه) «پیشنها د لوط» را در خصوص د‌خترانش نبای د به لحنی د‌عوت‌گرانه ،یعنی به مثابه یک پیشنهاد واقعی و ایجابی ،تلقی کرد .او برای حفظ حریم میهمانان خو د می‌کوشی د تا به وجد‌ان اخالقی قوم متوسل شود. سخن او را بای د با لحنی انکارگرانه خواند .او در واقع خطاب به قوم خو د می‌گفت :آیا شما حاضری د با د‌ختران من ید‌انید .بر همین «آشنا» شوید؟ معلوم است که پاسخ شما منفی است و این کار را در نظام ارزشی خو د ناروا م قیاس ،تعرض شما به میهمانان من و نقض حریم ایشان نیز نارواست. .18مطابق قول عه د عتیق ،لوط صاحب دو د‌ختر بو د (سفر پید‌ایش ،باب نوزد‌هم ،آیه .)۸ .19روایت قرآنی بر «غریبه بودن» آن میهمانان تأکی د می‌ورزد ،برای مثالَ « :ق َ ال إِن َُّك ْم َق ْو ٌم ُّم َ ون» (الحجر[«: )۶۲ /لوط به فرشتگان] گفت :شما اشخاصی نك ُر َ تعرض به فر د بیگانه ،یعنی فرد‌ی که با اعضای قبیله علقه خونی ند‌اشت ،کاری کم هزینه بود ،زیرا ا ّو ًال -اصل اساسی ناآشنایید ».این نکته م ّهم است ،زیرا ّ زندگی قبیلگی ،یعنی حرمت نهاد‌ن به پیوند‌های خویشاوند‌ی قبیلگی ،را نقض نمی‌کرد؛ و ثانی ًا -بیم انتقام‌جویی از جانب اعضای قبیله را هم به د‌نبال تعرض به د‌ختران لوط هیچ یک از آن دو شرط را برنمی‌آورد .در تاریخ زندگی پیامبر اسالم هم قریش ،خصوص ًا تا هنگامی ند‌اشت .حال آنکه ،برای مثالّ ، تعرض ج دّی به شخص پیامبر و سایر مسلمانان خاند‌ان بنی هاشم پرهیز داشتند ،اما مسلمانانی از مشابه کمابیش مبنایی که ابوطالب در قی د حیات بود ،بر ّ ید‌اد‌ند. را که پیوند‌های قبیلگی استواری ند‌اشتن د به آسانی هد‌ف خشونت و آزار قرار م .20یکی از احتماالت مطلوب طباطبایی در معنای این آیه هم همین است( .نگاه کنی د به :ترجمه تفسیر المیزان ،ج ،۱۰ص )۵۰۹
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
54
ید‌ارد ،بای د از تعرض به میهمانان بنابراین ،به اعتبار همان نظام ارزشی که شما را از مناسبات با د‌ختران من بازم
من هم بپرهیزید .البته قوم به او پاسخ د‌اد‌ن د کهَ « :وإِ َ ید‌انی که قص د ما نك لَ َت ْعلَ ُم َما نُ ِری دُ» (هود« :)۷۹ /و تو م ن رو پس از هجوم به خانه او و هتک حرمت چیست» .قص د اصلی ایشان تکذیب شأن پیامبرانه او بود .از ای میهمانان او از سر انکار و ریشخند ،از او خواستن د که اگر در د‌عوی خو د صاد‌ق است عذاب الهی را بر ایشان ِین» (العنکبوت« :)۲۹ /جواب اب َق ْو ِم ِه إِال أَن َقالُوا ائْتِ َنا ب ِ َع َذ ِ اب اهللِ إِن ُك َ نت م َِن الصا دِق َ نازل کندَ « :ف َما َك َ ان َج َو َ قومش جز این نبو د که گفتند :اگر راست می‌گویی ،عذاب خد‌ا را بر سر ما بیاور» .گویی قص د ایشان از آزار و
هتک حرمت میهمانان غریبه او آن بو د که لوط را چنان مستأصل کنن د که سرانجام آن شهر و د‌یار را ترک ون» (االعراف« :)۸۲/و جواب اب َق ْو ِم ِه إِال أَن َقالُوا أَخْ ِر ُج ُ هر َ بگویدَ « :و َما َك َ وهم مِن َق ْر َیت ُِك ْم إِ ُنه ْم ُأنَ ٌ ان َج َو َ اس َی َت َط ُ قوم او جز این نبو د که گفتند :آنها را از قریه‌شان برانی د زیرا ایشان کسانی هستن د که به پاکی تظاهر می‌کنند».
و نیز « َقالُوا لَئِن ْلم تَن َت ِه َیا لُ ُ ین» (الشعراء « :)۱۶۷/گفتند :ای لوط اگر [از د‌عوت خود] وط لَ َت ُكونَن م َِن الْ ُمخْ َر ِج َ دست برند‌اری ،قطعا از اخراج‌شد‌گان خواهی بود».
روایت قرآنی از داستان قوم لوط ،خطوط کلی رویدادهای مربوط به ایشان را بیان میکند ،اما کمتر به بیان جزئیات وقایع و احوال ایشان میپردازد .از این‌رو بر مبنای روایت قرآنی دشوار بتوان نوع خاص مناسبات جنسی شایع در میان قوم لوط را به دقت تعیین کرد.
د‌ومین ویژگی مهم روایت قرآنی از داستان د‌ید‌ار فرشتگان این است که قوم لوط با هجوم به خانه‌ی لوط قصد د‌اشتن د که به زور به حریم جسمانی میهمانان غریبه او تعرض کنند .مطابق بیان قرآن ،ایشان شتابان به خانه لوط د‌رآمد‌ن د و از او میهمانان وی را مطالبه کردن د و لوط خو د را در برابر ایشان ناتوان و بی‌پناه یافت.
21
ون إِلَ ْیه» (هود )۷۸ /متضمن تهد‌ی د و به کارگیری تعبیر «هرع» یا «اهرع» در عبارت قرآنی « َو َجا َء ُه َق ْو ُم ُه ُی ْه َر ُع َ
شد‌ت و زور است 22.بنابراین ،می‌توان گمان ز د که رفتار ناشایست قوم ،متضمن نوعی خشونت و تعرض به .21هود۸۰ -۷۸ / .22ترجمه تفسیر المیزان ج ،۱۰ص .۵۰۴
55
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
فصل دوم :رویکردهای دینی
حریم جسمانی قربانیان ،به‌رغم میل ایشان بوده است .مطابق این تحلیل ،عمل قوم لوط را بای د مصد‌اق آشکار تجاوز به عنف تلقی کرد.
23
بنابراین ،رفتار جنسی ناپسن د و شایع در میان قوم لوط بیش از آنکه نفس عمل جنسی میان مردان باشد ،استفاده خشونت‌آمیز از عمل جنسی به عنوان ابزاری (سیاسی) برای در هم شکستن رقیب و به زانو درآوردن او بود. آیا اگر به عوض مردان ،زنان قوم لوط به خانه او هجوم می‌آورد‌ن د تا به زور به حریم جسمانی آن فرشتگان ید‌اد‌ند؟ به احتمال زیاد تعرض کنند ،رفتار ایشان پسندیده تلقی می‌ش د و میهمانان لوط به آن مناسبات تن م پاسخ این پرسش منفی است. با این وجو د در روایت قرآنی از مناسبات جنسی شایع در میان قوم لوط نکته دیگری هم خواند‌ه شده است که در متن قرآن آشکار نیست .مطابق پاره‌ای از روایات ،فرشتگان در قالب دو نوجوان (پسرانی که موی بر صورتشان نرویید‌ه بود) به خانه لوط د‌رآمد‌ند .برای مثال ،در روایتی طوالنی در اصول کافی د‌استانی در تشریح ماجرای قوم لوط آمده است که مطابق آن ،ابلیس برای آنکه عاد‌ت جنسی قوم را بگرد‌ان د به صورت «پسری نوجوان» (غلمان) د‌رآم د و قوم لوط او را «پسرکی چنان زیباروی یافتن د که پیشتر هیچ پسری را بدان زیبایی ند‌ید‌ه بود‌ند».
24
مطابق این روایت ،ماجرای عاد‌ت جنسی خاص قوم لوط با برقراری مناسبات جنسی با آن پسرک نوجوان آغاز شد .مطابق آن روایت ،فرشتگان الهی نیز در قالب پسرانی نوجوان (فی زی غلمان) یا «به صورت پسرانی که موی بر صورتشان نرسته بود» (فی صور غلمان مرد) ظاهر شد‌ند 25.صاحب المیزان هم خو د در توصیف ظاهر فرشتگان زبانی مشابه به کار می‌گیر د و آنها را به صورت «جوانانی زیباروی که هنوز موی بر صورتشان نرسته بود» («شبان حسان مرد») توصیف میکند.
26
در روایاتی هم که در تقبیح «عمل لواط» و تعیین مجازات آن آمده است ،در بسیاری موار د آن عمل را در قالب مناسبات جنسی میان یک مر د بالغ (الرجل) و یک پسر نوجوان (الغالم) تصویر می‌کنند 27.باری ،توصیفاتی از .23در پاره‌ای روایات آمده است که لوط در توصیف رفتار قوم خو د به فرشتگان گفت«:به خد‌اون د سوگن د می‌خورم که اهل شهر مردان را به د‌ام می‌اند‌ازند و با آنها چند‌ان لواط می‌کنن د تا از بد‌نشان خون جاری شود( ».المیزان فی التفسیر القرآن ،ج .)۵۱۸ /۱۰ .24نقل از :طباطبایی ،المیزان فی التفسیر القرآن ،ج .۳۴۵ /۱۰طباطبایی در خصوص این روایت معتق د است که «این روایت از حیث لفظ خالی از تشویشی نیست» ،اما در اعتبار روایت ترد‌ی د نمی‌کند ،و خو د برای تأیی د پاره‌ای از مالحظات تفسیری خویش در خصوص ماجرای قوم لوط به آن استنا د میکند. .25پیشین ،ج ۳۴۵ /۱۰و .۳۵۳ .26پیشین ،ج .۱۲۵ /۱۶ .27برای مثال ،نگاه کنی د به وسایل الشیعه ،ج ،۲۰باب ،۳از ابواب ح د ّ لواط (ح .)۸در زبان فارسی هم واژه «لوطی»( ،منسوب به قوم لوط) به معنای «غالم باره» و «کود‌ک باز» آمده است (نگا .لغت نامه د‌هخد‌ا) .پاره‌ای از نویسند‌گان حوزه حقوق اسالمی هم «لوطی» ،یعنی کسی را که مرتکب عمل لواط میشود« ،بچه باز» معنا کرده اند .برای مثال ،نگاه کنی د به :عباسعلی محمود‌ی ،حقوق جزایی اسالم (جرائم ناشی از غریزه جنسی) ،ج ،۲انتشارات نهضت مسلمانان.۱۳۵۹ ،
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
56
این دست پیشنها د می‌کن د که (مطابق تلقی عام) عاد‌ت جنسی خاص قوم لوط (آنچه بعدها در قلمرو فقه اسالمی «عمل لواط» نامید‌ه شد) بیشتر معطوف به کود‌کان و نوجوانان کم سال بوده است. حقیقت آن است که در جهان باستان ،مهم‌ترین نوع شناخته شده مناسبات «همجنس‌گرایانه» مناسبات جنسی میان مردان بالغ با کود‌کان و نوجوانان نابالغ بوده است .صورت‌هایی از این سنت در میان کنعانیان ،بابلیان و سایر اقوام بت‌پرست و کافرکیش منطقه ،فرهنگ یونان باستان و نیز پاره‌ای از فرهنگ‌های دیگر شرق د‌ور و نزد‌یک در روزگار باستان شناخته شده بو د و حتی ر د پای آن قرن‌ها بع د از جمله در سنت صوفیانه در قالب آیین شاهد‌بازی و صحبت احد‌اث در جهان اسالم تد‌اوم یافت.
28
حاصل آنکه «عمل زشت» قوم لوط را ،تا آنجا که به روابط جنسی میان مردان مربوط است ،می‌توان واجد ویژگی‌های زیر دانست: (یکم) به احتمال زیاد ،موضوع رویکر د انتقاد‌ی روایت قرآنی نه اصل مناسبات جنسی میان مردان به وجه عام، بلکه نوع مناسبات جنسی رایج در میان قوم ،به وجه خاص ،بوده است. (دوم) نوع خاص مناسبات جنسی مور د نظر ،نوعی ابزار سیاسی بو د است که قوم لوط از آن نوجوانان کم سال بوده است و بای د آن را مصد‌اق تعرض به کود‌کان و نوجوانان نابالغ و سوءاستفاد‌ه جنسی از ایشان به شمار آورد. خصوصا برای تحقیر لوط و انکار شأن او به منزله‌ی پیامبری الهی بهره می‌جستند.
رفتار جنسی ناپسند و شایع در میان قوم لوط بیش از آنکه نفس عمل جنسی میان مردان باشد ،استفاده خشونت‌آمیز از عمل جنسی به عنوان ابزاری (سیاسی) برای در هم شکستن رقیب و به زانو درآوردن او بود .آیا اگر به عوض مردان ،زنان قوم لوط به خانه او هجوم می‌آوردند تا به زور به حریم جسمانی آن فرشتگان تعرض کنند ،رفتار ایشان پسندیده تلقی می‌شد و میهمانان لوط به آن مناسبات تن می‌دادند؟ به احتمال زیاد پاسخ این پرسش منفی است. .28برای مثال ،نگاه کنی د به: Boswell, John, Christianity, Social Tolerance, and Homosexuality: Gay People in Western Europe from the Beginning of the Christian Era to the Fourteenth Century. Chicago: The University of Chicago Press, 1980, Ch.4; Dover, K.J., Greek Homosexuality. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1978, 1989.
همچنین ،سیروس شمیسا ،شاهد‌بازی در ادبیات فارسی ،چاپ ا ّول ،تهران ،انتشارات فرد‌وس.۱۳۸۱ ،
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
57
فصل دوم :رویکردهای دینی
(سوم) نوع خاص مناسبات جنسی مور د نظر ،رفتاری خشونت‌آمیز بوده است که عامالن آن خو د را به زور و به رغم میل قربانیان بر ایشان تحمیل میکردند .یعنی آن مناسبات مصد‌اق آشکار تجاوز به عنف بوده است. (چهارم) نوع خاص مناسبات جنسی مور د نظر ،احتماال در غالب موار د معطوف به کود‌کان است. و نکته چهارم اما تا اینجا فرض من بر آن بوده است که مناسبات جنسی رایج در میان قوم لوط (که بعدها آن را در فقه اسالمی «عمل لواط» نامید‌ند) با مفهوم «همجنسگرایی» به معنای امروزین آن کمابیش یکی است، اما این فرض به‌غایت مور د ترد‌ی د است. «لواط» چیزی بیش از صرف یک عمل جنسی نیست .یعنی در این رابطه فر د چیزی جز تمتع جنسی را در ن رو رابطه‌ی جنسی لواط طرف مقابل نمی‌جوی د و موضوع خواهش او از ح د جسم دیگری فراتر نمی‌رود .از ای غالبا از د‌لبستگی‌های عاطفی انسانی عمیق تهی است. فر د «لوطی» در حریف خو د شریکی برای شا دی‌ها و اند‌وه‌های خو د نمی‌جوی د و باالتر از آن ،خو د را در متن زندگی واقعی خویش شریک ،همد‌م و همراه آن حریف جنسی نمی‌بیند .رابطه‌ی لوطی با شریک جنسی‌اش یکسره بر مد‌ار کشش‌های جنسی است و در آن هیچ نشانه‌ای از کشش‌های عشق‌آمیز د‌یرپا و توأم با احترام متقابل نیست. ید‌اند .او با همجنس «لوطی» هرگز مناسبات جنسی با همجنس را بخشی از هویت فرد‌ی و اجتماعی خویش نم خو د د‌رمی‌آمیزد ،اما هویت خویش را بر مبنای آن تمایل و رفتار ناشی از آن تعریف نمی‌کند .فر د لوطی مناسبات جنسی خو د را با همجنس در غالب موار د نوعی سرگرمی یا لذت‌جویی غالبا گذرا و گاه پنهان برای گریز از فشارهای زندگی متعارف می‌انگار د و پس از برقراری گاه‌به‌گاه چنان مناسباتی د‌وباره به زندگی متعارف خود بازمی‌گر دد؛ زند‌گی‌ای که غالبا (در حال یا آیند‌ه آن) شامل مناسبات جنسی با زنان و تشکیل خانواد‌ه به معنای متعارف آن است .چنین فرد‌ی تفاوت بارزی میان هویت و زندگی فرد‌ی و اجتماعی خو د با سایر مردان جامعه نمی‌بین د و در هویت خو د که با هنجارهای غالب بر ذهنیت جامعه سازگار است ،چیزی نمی‌یابد که مایه‌ی ناخرسند‌ی و آزار او باشد. فرد لوطی خود را «مرد» ،به همان معنای غالب در ساختار اجتماعی مرد‌ساالر میداند ،هرچند که ممکن است ذوق جنسی یا زیباشناسانه‌اش تحت شرایط خاصی از ذائقه‌ی غالب در میان هم‌قطارانش فاصله بگیرد. بنابراین« ،لوطی» در عین حال که در کنار زندگی «متعارف» خود ،مناسبات جنسی همجنس‌گرایانه نیز دارد، اما هرگز د‌رگیر «مسأله هویت» نیست .او خو د را در «خانه» می‌بیند ،هرچن د که خانه‌اش پستویی هم برای «خوش‌باشی‌های ویژه» دارد.
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
58
در روایت قرآنی ،تمام نشانه‌ها از روابط همجنس‌گرایانه «لوطی‌وار» در میان قوم لوط حکایت میکند .برای مثال ،در تصویر قرآنی عمل مردان قوم لوط چیزی بیش از «شهوتراندن با نران» نیست« :أَئ ُ ُون ِنك ْم لَ َت ْأت َ
ال ِر َج َ ون الن َِساءِ» (النمل ۵۵ /و نیز االعراف« :)۸۱ /چرا به جای زنان با مردان شهوت می‌رانید؟» ال شَ ْه َوة مِن د ُ ِ
هیچ نشانه‌ای در روایت قرآنی وجو د ند‌ار د که نشان د‌ه د عمل قوم لوط از ح د شهوتراندن با نران فراتر می‌رود
و بر فراز آن نوعی رابطه‌ی عاطفی انسانی و عمیق برقرار میشود .از قضا روایت قرآنی ،همان‌طور که دیدیم، بیشتر حاکی از آن است که مناسبات جنسی مردان قوم غالبا خشونت‌آمیز و بدون مالحظه کرامت انسانی قربانیان ایشان بوده است. یعنی غایت اصلی آن اعمال سلطه و یا د‌فع شهوت بوده است ،نه برقراری نوعی تفاهم عاطفی عشق‌آمیز و توأم با احترام متقابل .از سوی دیگر ،مطابق روایت قرآنی ،هنگامی که مردان قوم به خانه‌ی لوط هجوم آوردند، لوط د‌ختران خو د را به ایشان «پیشنهاد» کرد. اگر تفسیر سنتی را از این واقعه بپذیریم ،در آن صورت به نظر می‌رس د که لوط بنا بر د‌الیل و شواهدی معتقد بو د که مردان مهاجم به زنان هم متمایلند .گمان لوط در حق ایشان بی‌اساس به نظر نمی‌رسد ،زیرا مطابق ون َما خَ لَ َق لَ ُك ْم َر ُبكم ُون الذ ْك َر َان م َِن الْ َعالَمِینَ ،وتَ َذ ُر َ روایت قرآنی ،مردان قوم لوط صاحب همسر بود‌ند« :أَتَ ْأت َ م ِْن أَ ْز َوا ِج ُكم[( »]...الشعراء« :)۱۶۶ -۱۶۵ /چرا از میان مرد‌م جهان با نران می‌آمیزید؟ و همسرانتان را که
پرورد‌گارتان برایتان آفرید‌ه ترک می‌گویی د [« .]...بنابراین ،دشوار بتوان تمایل مردان قوم را که مطابق بیان قرآن
صاحب همسر بود‌ند ،نوعی تمایل اصلی و جایگزین‌ناپذیر نسبت به همجنس خو د تلقی کرد. هرچن د «همجنسگرایی» به معنای امروزین آن از ح د یک عمل جنسی صرف میان دو فر د همجنس بسی فراتر می‌رو د و با «هویت» فرد‌ی و اجتماعی ایشان پیون د می‌یابد .چارلز تیلور معتق د است که در جهان مدرن مقولهی «هویت» و تالش برای به رسمیت شناختن تنوع هویت‌ها اهمیت ویژه‌ای یافته است .به اعتقا د او، یکی از ویژگی‌های جهان مدرن تأکی د بر این باور است که هر انسانی «صدای درونی» خاص خو د را د‌ار د و می‌بای د صاحب زیستی اصیل و متناسب با آن صد‌ا (یعنی خویشتن راستین خود) شود. بنابراین ،هر انسانی به شیوه‌ای اصیل که ویژه اوست انسان است و بای د این ویژگی ممتاز را به رسمیت بشناسد، و بر مبنای آن زند‌گی‌ای را بزید که خاص اوست و نه تقلید‌ی از دیگران 29.از همین روست که در جهان مدرن ،ویژگی‌های تمایزبخش انسانها نقش مهم‌تری در هویت‌بخشی به ایشان ایفا میکند .انسانها به جد می‌خواهن د که هویتشان از آن حیث که ویژه ایشان و متمایز از دیگران است به رسمیت شناخته شو د و مورد احترام قرار گیرد. 29. Taylor, Charles, “The Politics of Recognition”, in Multiculturalism, ed. by Amy Gutmann, Princeton University Press, 1994, pp. 25-73.
59
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
فصل دوم :رویکردهای دینی
بنابراین ،مبنای تعریف هویت در جهان مدرن بیش از آنکه خصایص عام و مشترک باشد ،ویژگی‌های خاص و تمایزبخشی است که از قضا در غالب موار د مور د انکار یا تحقیر و سرکوب بوده است ،برای مثال ،زنان بر هویت «زنانه» ،سیاه‌پوستان بر هویت «سیاه‌پوستانه» و همجنس‌گرایان بر هویت «همجنس‌گرایانه» خود ید‌ان د و تأکی د می‌ورزند .تأکی د بر هویت متمایز واکنش در برابر فرهنگ سرکوبی است که تنوع را خطرناک م می‌کوش د همگان را به قالبی کمابیش واح د و سازگار با ساختار قد‌رت د‌رآور د و از این راه ساختارهای قد‌رت را تا ح د امکان از هرگونه گزند‌ی ایمنی بخشد.
30
فر د همجنس‌گرا در این بستر است که هویت جنسی خو د را در تعریف هویت انسانی خویش منظور می‌کن د و از دیگران می‌خواه د که آن هویت را حرمت بنهن د و برای او این حق را به رسمیت بشناسن د که زندگی فرد‌ی و اجتماعی خو د را صاد‌قانه و به تناسب خویشتن راستین خو د سامان بخش د و در شکوفایی خویش به عنوان یک انسان شریف و کرامتمن د بکوشد .در این بستر ،همجنسگرایی صرف یک عمل جنسی نیست ،بلکه نوعی «بودن» و به تبع نوعی «زیستن» متناسب با آن بودن است -زیستنی که از عواطف عمیق انسانی سرشار است .به این معنا« ،همجنسگرایی» را بای د فرزن د روزگار مدرن دانست -پد‌ی ده‌ای که در جهان پیشامدرن بی‌سابقه بوده است.
31
هیچ نشانه‌ای در روایت قرآنی وجود ندارد که نشان دهد عمل قوم لوط از حد شهوتراندن با نران فراتر می‌رود و بر فراز آن نوعی رابطه‌ی عاطفی انسانی و عمیق برقرار میشود .از قضا روایت قرآنی ،همان‌طور که دیدیم ،بیشتر حاکی از آن است که مناسبات جنسی مردان قوم غالبا خشونت‌آمیز و بدون مالحظه کرامت انسانی قربانیان ایشان بوده است.
البته بدون ترد‌ی د در جهان پیشامدرن ،مناسبات جنسی میان دو فر د همجنس پد‌ی ده‌ای شناخته شده و گاه رایج بود ،اما به نظر می‌رس د که د‌وگانه مفهومی «همجنس‌گرا -ناهمجنس‌گرا» تقریبا یکسره از ذهنیت ایشان غایب 30. Kruks, Sonia, Retrieving Experience: Subjectivity and Recognition in Feminist Politics. Ithaca, NY: Cornell University Press, 2000, p. 85.
.31از قضا جوزف مساد ،د‌انشیار تاریخ اند‌یشه و سیاست در جهان عرب معاصر در د‌انشگاه کلمبیا ،بر همین مبنا معتق د است که «همجنس گرایی» و مسأله «حقوق اقلیت‌های جنسی» مفهومی مدرن و غربی است ،و به هیچ وجه در تاریخ و فرهنگ عربی -اسالمی سابقه ندارد .براین مبنا ،او معتق د است که جنبش‌های مد‌افع حقوق همجنس‌گرایان با جهان عرب بیگانه اند ،و حاصل کار نهادهای بینالمللی مد‌افع حقوق همجنس‌گرایان در جهان عرب بیش از آن که رهاییبخش باشد ،محد‌ود‌یت‌های بیشتری را خصوص ًا بر روابط جنسی میان مردان تحمیل میکند .برای آشنایی با نظرات او در این خصوص ،نگاه کنی د به: Massad, Joseph, “Re-Orienting Desire: The Gay International and the Arab World”, Public Culture 14(2):361-385, (2002).
60
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
بوده است .در جهان باستان ،رفتارهای جنسی بر مبنای نسبت فر د با عمل د‌خول جنسی د‌اوری می‌شد ،نه بر مبنای جنسیت شریک جنسی .به بیان دیگر ،مبنای ارزش‌گذاری مناسبات جنسی زن بودن یا مر د بودن شریک جنسی نبود ،بلکه مهم آن بو د که فر د در عمل د‌خول جنسی نقش فاعل را ایفا می‌کن د یا نقش مفعول را« .مرد بودن» بر مبنای مناسبات جنسی با «زنان» تعریف نمی‌شد؛ یک مر د می‌توانست هم با زنان بیامیز د و هم با مردان ،اما در نظام ارزشی ایشان ،یک مر د از آن حیث که مر د بود ،نمی‌بایست مور د د‌خول جنسی واقع شود. ست کم پذیرفتنی تلقی بنابراین ،اصل مناسبات جنسی با مردان دیگر (خصوصا نوجوانان کم‌سال) «طبیعی» یا د ِ می‌شد ،اما مور د د‌خول جنسی واقع شدن مایه‌ی ننگ و رسوایی به شمار می‌آمد .بنابراین ،در ذهنیت جهان پیشامدرن ،د‌وگانه مفهومی «فاعل -مفعول» نقش تعیین‌کنن ده‌تری را در تلقی ایشان از امر جنسی ایفا می‌کرد تا د‌وگانه مفهومی «همجنس‌گرا -ناهمجنس‌گرا». بنابر آنچه گذشت ،می‌توان ادعا کر د که «لواط» و «همجنسگرایی» دو مفهوم متمایزند .صرف برقراری رابطه جنسی با همجنس فر د را «همجنس‌گرا» نمی‌کند ،چه بسا فرد‌ی با همجنس خو د رابطه جنسی برقرار کند، اما «همجنس‌گرا» نباشد ،یعنی هویت خو د را «همجنس‌گرا» ند‌اند .از سوی دیگر ،ممکن است فرد‌ی خو د را “همجنس‌گرا” بد‌اند ،بی آن که لزوما با همجنس خو د رابطه جنسی برقرار کند .به بیان منطقی ،نسبت مفهوم «همجنس گرایی» با مفهوم «رابطه جنسی با همجنس» عموم و خصوص من وجه است. بنابراین ،از این مد‌عا که روایت قرآنی مناسبات جنسی رایج در میان قوم لوط (یعنی عمل لواط) را نکوهید‌ه است، مطلقا نمی‌توان نتیجه گرفت که «همجنسگرایی» نیز در قرآن مور د نکوهش قرار گرفته است. نکته پنجم :بر همه این موار د بای د افزو د که در قرآن هیچ اشاره‌ای به «همجنسگرایی» زنان نشده است .البته پاره‌ای از مفسران احتمال د‌ا ده‌ان د که آیه زیر ناظر به مناسبات همجنس‌گرایانه میان زنان باشدَ “ :و َّ ِين اللتِي َي ْأت َ
اس َتشْ ِه دُوا َعلَ ْي ِه َّن أَ ْربَ َعة ِّم ُ وت َح َّتى َي َت َو َّف ُاه َّن الْ َم ْو ُت أَ ْو وه َّن فِي الْ ُب ُي ِ نك ْم َفإِن شَ ِه دُوا َف َأ ْمسِ ُك ُ الْفَاحِشَ َة مِن ن ِ َّسائ ُِك ْم َف ْ َي ْج َع َل اللَّـ ُه لَ ُه َّن َسبِيال” (النساء“ :)۱۵ /زنانی از شما که عمل ناشایسته کنن د چهار شاه د مسلمان بر آنها بخواهید، چنانکه شهاد‌ت د‌اد‌ن د آنها را در خانه نگه د‌اری د تا عمرشان به پایان رس د یا خد‌اون د برای آنها راهی پد‌ید‌ار کند”. مطابق پاره‌ای روایات نیز ماجرای اصحاب رس و سرنوشت آنها (قرآن ،فرقان ۳۸/و ق )۱۲ /با عمل «مساحقه» (که آن را همجنسگرایی میان زنان تلقی کر ده‌اند) مربوط بوده است .اما اکثریت قریب به اتفاق مفسران آیه نخست را ناظر به عمل زنا و نه مساحقه د‌انسته‌اند ،و نیز در سراسر قرآن هیچ قرینه‌ای وجو د ند‌ار د که ماجرای اصحاب رس را با عمل مساحقه یا «همجنسگرایی» زنان پیون د دهد.
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
61
فصل دوم :رویکردهای دینی
اما اگر همجنسگرایی از آن حیث که همجنسگرایی است پد‌ی ده‌ای ناروا بود ،آن گاه همجنسگرایی میان زنان نیز می‌بای د به همان اندازه همجنسگرایی میان مردان قبیح به شمار می‌آمد .اما در روایت قرآنی ،مناسبات «همجنس‌گرایانه» میان زنان و مردان به هیچ وجه همسنگ تلقی نشده است :روایت قرآنی رفتار جنسی رایج ید‌اند ،اما مطلقا به مناسبات جنسی میان زنان اشاره‌ای در میان مردان قوم لوط را قاطعانه در خور نکوهش م نمی‌کند. بر این مبنا ،می‌توان گمان ز د که موضوع نکوهش روایت قرآنی نفس مناسبات جنسی میان دو همجنس نیست، زیرا در آن صورت مناسبات جنسی میان زنان هم بای د مور د اشاره و نکوهش قرار می‌گرفت .در اینجا ،همان‌طور که پیشتر دیدیم ،فرض سنجی ده‌تر آن است که بپذیریم در روایت قرآنی نه اصل مناسبات جنسی میان دو همجنس بلکه نوع خاصی از آن مناسبات که در میان مردان قوم لوط رایج بوده ،ناروا تلقی شده است -مناسباتی که قوم به ویژه برای تکذیب پیامبران و خصوصا تحقیر لوط پیامبر در پیش گرفته بود‌ند. حاصل آنکه بر مبنای نکات پنج‌گانه یا د شده می‌توان این فرض را پذیرفتنی دانست که آیات قرآنی در تقبیح همجنسگرایی «ظهور» ند‌ار د و حتی اگر کسانی به چنان «ظهوری» قائل باشند ،آن «ظهور» تأویل‌پذیر است، یعنی می‌توان آن آیات را به گونه‌ای فهمی د که با مقتضیات عدالت جنسیتی سازگاری بیشتری داشته باشد.
اگر همجنسگرایی از آن حیث که همجنسگرایی است پدیده‌ای ناروا بود ،آن گاه همجنسگرایی میان زنان نیز می‌باید به همان اندازه همجنسگرایی میان مردان قبیح به شمار می‌آمد .اما در روایت قرآنی ،مناسبات «همجنس‌گرایانه» میان زنان و مردان به هیچ وجه همسنگ تلقی نشده است :روایت قرآنی رفتار جنسی رایج در میان مردان قوم لوط را قاطعانه در خور نکوهش میداند، اما مطلقا به مناسبات جنسی میان زنان اشاره‌ای نمی‌کند.
بخش سوم اما بگذاری د فرض کنیم که آیات قرآنی به صراحت تأویل‌ناپذیری به تقبیح رفتارهای همجنس‌گرایانه حکم د‌اد‌ه است و ظهور مزعوم این آیات مطلقا مجال تأویل ندارد .آیا در این صورت راه دیگری برای سازگاری بخشید‌ن میان آن تعالیم و اقتضائات ناشی از عدالت جنسیتی گشوده است؟ به نظر من پاسخ همچنان مثبت است.
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
62
در د‌هه‌های اخیر ،پاره‌ای از نواند‌یشان مسلمان در مقام فهم قرآن از شیوه‌ای بهره جسته‌ان د که می‌توان آن را نوعی نق د تاریخی همد‌النه متن مقدس دانست .در میان نواند‌یشان مسلمان خصوصا فضل‌الرحمن را بای د از پیشکسوتان این رویکر د تازه به قرآن دانست .این شیوه تفسیر در دو گام صورت می‌پذیرد :در گام نخست ،مفسر می‌کوش د متن یا گفتمان وحیانی را از طریق ارجاع آن به بستر تاریخی ،اجتماعی ،و فرهنگی‌اش در عصر نزول بفهم د و در گام دوم می‌کوش د که گوهر پیام متن را از مناسبات تاریخی عصر نزول بپیرای د و آن را به افق معنایی مخاطب امروزین د‌رآورد 32.به گمان من ،عقالنیت این رویکر د را می‌توان به قرار زیر بازسازی و بازخوانی کرد: متن یا گفتمان وحیانی در اساس نوعی پیام است که میان خد‌اون د و انسان مباد‌له میشود .مباد‌له این پیام ،یعنی د‌ریافت یا فهم آن از سوی گیرند‌ه پیام ،در گرو تحقق دو شرط است: شرط نخست آن است که گویند‌ه مرا د خو د را در قالب نظام نشانه‌شناختی‌ای بیان کن د که برای گیرند‌ه نیز ید‌هد ،الجرم بای د پیام خو د را شناخته شده باشد .برای مثال ،اگر خد‌اون د قومی عرب‌زبان را طرف خطاب قرار م ان َق ْو ِم ِه ل ُِی َبیِ َن لَ ُه ْم» (ابراهیم« :)۴/هیچ پیامبری رس ٍ ول إِال بِل َِس ِ در قالب زبان عربی ارسال کندَ « :و َما أَ ْر َسلْ َنا مِن ُ
را جز به زبان قومش نفرستاد‌یم ،تا بتوانن د پیام خد‌ا را برایشان بیان کنند» و نیز «إِنا َج َعلْ َنا ُه ُق ْرآنا َع َربِیا َلع ُ لك ْم ون» (زخرف« :)۳/ما این کتاب را قرآنی عربی قرار د‌اد‌یم ،باش د که به عقل د‌ریابید». تَ ْع ِق ُل َ
هرچن د شرط دوم که مهم‌تر است آن است که گویند‌ه در مقام ارسال پیام سطح فرهنگ و دانش مخاطبان خو د را در نظر گیر د و پیام خو د را به قد‌ر عقول ایشان بیان کند .بنابراین ،پیام وحیانی الجرم به «لسان قوم» د‌رمی‌آی د تا فهم آن برای مخاطبان امکان‌پذیر باشد .روشن است که در اینجا مفهوم «لسان قوم» از ح د زبان عربی فراتر می‌رو د و فرهنگ قوم در عصر نزول وحی (یعنی سطح دانش و معیشت ایشان) را نیز د‌ربرمی‌گیرد. بر این مبنا ،می‌توان ادعا کر د که متن یا گفتمان قرآنی دو جهان متمایز را شامل است :جهان اول عبارت است از جهان مخاطبان مستقیم وحی ،یعنی فرهنگ اعراب در عصر نزول وحی؛ و جهان دوم عبارت است از آن معانی‌ای که بیان آنها غرض اصلی خد‌اون د از نزول وحی بوده است .جهان دوم گوهر متن مقدس است و جهان اول پوسته‌ای است که فرض آن پیش شرط ورو د مخاطبان به جهان دوم بوده است .بنابراین ،وظیفه‌ی مفسر معاصر آن است که پیام اصلی متن یا گفتمان قرآنی را از مالبسات جهان اول بپیرای د تا مخاطب امروزین وحی بتوان د تجربه‌‌ای وحیانی را در افق معنایی روزگار خو د بفهم د و باز آزماید. یکی از مهم‌ترین پیامد‌های این تصویر از ساختار متن یا گفتمان وحیانی آن است که پاره‌ای از فقرات قرآن از آن جهان اول متن است ،نه جهان دوم آن ،یعنی آن فقرات بازتاب فرهنگ غیر مقدس قوم در عصر نزول .32برای مثال ،نگاه کنید به: Rahman, Fazlur, Islam and Modernity: Transformation of an Intellectual Tradition, Chicago, IL: University of Chicago Press, 1982, pp. 5, and 13-22.
63
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
فصل دوم :رویکردهای دینی
وحی است و خد‌اون د بنا به ضرورت‌هایی ،از جمله برای انتقال مؤثر پیام خویش به قوم ،الجرم آن فقرات را در کالم خو د مفروض انگاشته است .بنابراین ،ورو د آن عناصر به متن لزوما به معنای تصویب قطعی و نهایی آنها از جانب خد‌اون د نیست .بر این مبنا ،آن گونه فقرات را نمی‌توان ذاتی پیام قرآنی دانست و لذا باور و التزام به آنها ،لزوما شرط مسلمانی نیست. یکی از مهم‌ترین معیارهایی که می‌توان د عناصر جهان اول متن را از عناصر جهان دوم متمایز سازد ،اصل عدالت است 33.به بیان دیگر ،اگر حکمی در قرآن وار د شده است که با اصل عدالت ناسازگار است و مجال تأویل آن گشوده نیست ،در آن صورت آن حکم بنا بر مبنا به جهان اول متن مقدس تعلق دارد ،نه به جهان دوم آن. عالمان نواندیش مسلمان گاهی از این شیوه برای فهم و حل پاره‌ای از فقرات دشوار قرآن بهره جسته‌اند. ید‌ه د که تا چهار همسر اختیار برای مثال ،به نظر می‌رس د که قرآن به صراحتی تأویل‌ناپذیر به مردان اجازه م ید‌ان د و معتق د است که کنند .اما محم د عبده 34رسم تع د د زوجات را «از رسوبات د‌وران قدیم جهان عرب» م اسالم در واقع می‌کوشید‌ه است تا در فرآیند‌ی گام‌به‌گام این رسم جاهلی را باطل کند ،زیرا مطابق بیان قرآن، پیش شرط تع د د زوجات رعایت عدالت میان همسران است و چون رعایت عدالت در این شرایط عمال ناممکن است ،در واقع حکم قرآنی را بای د به معنای تحذیر مردان مسلمان از تع د د زوجات تلقی کرد.
35
یکی از مهم‌ترین معیارهایی که می‌تواند عناصر جهان اول متن را از عناصر جهان دوم متمایز سازد ،اصل عدالت است .به بیان دیگر ،اگر حکمی در قرآن وارد شده است که با اصل عدالت ناسازگار است و مجال تأویل آن گشوده نیست ،در آن صورت آن حکم بنا بر مبنا به جهان اول متن مقدس تعلق دارد ،نه به جهان دوم آن .عالمان نواندیش مسلمان گاهی از این شیوه برای فهم و حل پاره‌ای از فقرات دشوار قرآن بهره جسته‌اند.
ید‌اند ،و از این‌رو بر نقش قاطع اصل .33برای مثال ،خال د ابوالفضل از جمله عالمان دینی نواند‌یشی است که تحقق عدالت را غایت نهایی تعالیم قرآنی م عدالت به عنوان اصلی راهنما در فهم قرآن تأکی د می‌ورزد .برای آشنایی با آرای او در این خصوص ،نگاه کنی د به: Aboul El Fadl, Khaled, Speaking in God’s Name: Islamic Law, Authority and Women, Oneworld, 2001, pp. 27- 30.
یشمند و عالم دینی مصری ( ۱۲۶۶-۱۳۲۳هجری قمری) محمد عبده ،اند .34 .35عبده ،محمد ،االعمال الکامله لالمام محم د عبده ۶ ،جلد ،تحقیق محم د عماره ،بیروت ،المؤسسه العربیه للد‌راسات و ال ّنشر ،۱۹۷۲ ،ج ،۲صص ،۸۴ ،۹۴ ،۸۵و .۳۶۵
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
64
فضل‌الرحمن نیز در مقام فهم این پدیده در قرآن می‌نویسد« :یک نواندیش مسلمان تقد‌م را به اقتضائات عدالت ید‌ه د و بعالوه تصد‌یق می‌کن د که [در این مور د خاص] تحقق عدالت ناممکن است و [بر این مبنا] ادعا میکند م که حکم تع د د زوجات امری موقت و برای مقصود‌ی محد‌و د بوده است».
36
به بیان دیگر ،این نواند‌یشان مسلمان معتق د بودن د که حکم تع د د زوجات بازتاب فرهنگ اعراب در عصر نزول وحی بوده است و ورو د آن را به قرآن نبای د به معنای تأیی د آن از جانب خد‌اون د دانست و اگر اصل عدالت را راهنمای فهم خو د از متن مقدس قرار د‌هیم ،الجرم نتیجه خواهیم گرفت که روح قرآن مسلمانان را به مبارزه برای رفع این گونه بی‌عد‌التی‌ها ،ولو در ضمن فرآیند‌ی تد‌ریجی ،فرا می‌خواند .این د‌اوری البته به حکم تع دد زوجات محد‌و د نمی‌ماند. به عنوان مثال ،در قرآن (بقره )۲۸۲ /آمده است که وقتی وامی به کسی د‌اد‌ه میشود ،این د‌ا د و ست د مالی باید ثبت شو د و دو مر د بر آن شاه د باشند ،اما اگر دو شاه د مر د حاضر نبود ،در آن صورت بای د یک مر د و دو زن به شهاد‌ت گرفته شوند ،برای آنکه «أَن تَضِ ل إِ ْح د ُاه َما َف ُت َذك َِر إِ ْح د ُاه َما ْ ُ الخْ َرى» (البقره« :)۲۸۲ /تا اگر یکی [از َ َ آن دو زن] فراموش کر د دیگری به یاد‌ش بیاورد» .فضل‌الرحمن معتق د است که این آیه نیز شرایط اجتماعی و فرهنگی خاص آن روزگار را بازمی‌تاباند .در آن روزگار زنان به علت انواع محد‌ود‌یت‌های اجتماعی و فرهنگی با مسائل مالی آشنایی نزد‌یک و د‌قیقی ند‌اشتن د و احتمال «فراموش‌کاری» ایشان در این امور بیشتر از مردان بود .بنابراین ،در این شرایط شهاد‌ت دو زن را معاد‌ل یک مر د د‌انستن ناعادالنه به نظر نمی‌رسید .هرچن د در روزگاری که زنان دانش و تجربه کافی در امور اقتصاد‌ی و مالی یافته‌اند ،اجرای آن حکم تبعیضی ناعادالنه علیه زنان است.
37
از منظر این نواند‌یشان مسلمان بسیاری از احکام مربوط به زنان مشمول همین حکم است .به بیان دیگر، احکام قرآنی مربوط به زنان بیشتر بازتاب شرایط فرهنگی و تاریخی خاص روزگار نزول وحی است و به جهان اول متن تعلق دارد .این احکام در شرایط آن روزگار مقاص د عاد‌النه‌ای را برمی‌آورد .هرچن د با تغییر شرایط تاریخی در روزگار مدرن ،اجرای آنها به تبعیض‌های ناروا علیه زنان می‌انجام د و بنابراین ،اجرای آنها خالف روح عد‌الت‌جویانه حاکم بر قرآن است.
38
.36نگاه کنید به: Rahman, Fazlur, Major Themes of the Qur’an, Bibliotheca Islamica, 2nd ed., 1994, p. 48.
.37پیشین ،صص .۴۹-۴۸ .38فضل الرحمن از جمله نواند‌یشانی است که به چنان تعمیمی قائل است .برای آشنایی با نظرات وی در خصوص قرآن و مسأله برابری حقوقی زنان و مردان ،برای مثال ،نگاه کنی د به: Rahman, Fazlur, Major Themes of the Qur’an, pp. 49- 51.
65
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
فصل دوم :رویکردهای دینی
نواند‌یشان مسلمان نظیر همین رویکر د را در خصوص مسأله بر د هد‌اری در قرآن نیز در پیش گرفته‌اند .از نظر بسیاری از مفسران سنتی قرآن ،آیات قرآنی در خصوص بر د هد‌اری ظهور د‌ار د و به نظر می‌رس د که احکام قرآنی در این خصوص تأویل‌پذیر نباشد.
39
با این حال نواند‌یشان مسلمان ،مانن د فضل‌الرحمن ،معتقد‌ن د که ورو د بر د هد‌اری به قرآن به معنای تأیی د و تصویب آن از جانب خد‌اون د نبود‌ه است .فضل‌الرحمن در این خصوص می‌نویسد« :قرآن به عنوان راه حلی عاجل نهاد بر د هد‌اری را در سطح حقوقی پذیرفت .هیج راه‌حل بد‌یلی [در آن روزگار] ممکن نبود ،زیرا بر د هد‌اری در کنه ساختار جامعه تنید‌ه شده بو د و محو کامل و یک شبه آن مشکالتی را پد‌ی د می‌آور د که حل آنها مطلقا ناممکن بو د و فقط یک فر د رؤیایی می‌توانست چنان فتوای خیال پرد‌ازانه‌ای صاد‌ر کند .در عین حال اما ،تمام تالش حقوقی و اخالقی انجام ش د تا برد‌گان آزا د شون د و محیطی پد‌ی د آی د که در آن بر د هد‌اری الجرم از میان برود .در اینجا باز هم با موقعیتی روبرو هستیم که در آن مسلمانان منطق روشن رویکر د قرآنی را در متن تاریخ واقعی تحقق نبخشید‌ن د [ ]...بنابراین ،این نمونه‌ها [یعنی مثال بر د هد‌اری و نیز مسأله زنان و شراب] این نکته را کامال روشن می‌کن د که روح قانون‌گذاری قرآنی آشکارا در مسیر تحقق بخشید‌ن به ارزش‌های بنیاد‌ین انسانی ،یعنی آزادی و مسئولیت‌پذیری ،در متن یک نظام حقوقی نوین است ،اما نظام حقوقی‌ای که بالفعل در قرآن وجود د‌ار د الجرم تا حدی جامعه موجو د در آن زمان را به عنوان یک چهارچوب مرجع پذیرفته است .این امر آشکارا بدان معناست که نظام حقوقی بالفعل و موجو د در قرآن توسط خو د قرآن هم به عنوان نظامی جاود‌انه به معنای واقعی کلمه تلقی نمی‌شد‌ه است».
40
در روایت قرآنی و نیز در عهد عتیق نیز از جمله نخستین درخواستهای پیامبران الهی از خداوند فرزندان زیاد بود .بر همین مبناست که در نظام اخالقی و حقوقی پیشامدرن عمل جنسی غالبا ارزش صرفا ابزاری داشت و مهم‌ترین کارکرد آن تولید مثل تلقی می‌شد و هر نوع عمل جنسی‌ای که به تولید مثل نمی‌انجامید اخالقا ناروا به‌شمار می‌آمد.
مفسران معاصر در دفاع از برد‌ه د‌اری ،برای مثال ،نگاه کنی د به: .39برای آشنایی با نظر پاره‌ای از ّ طباطبایی ،محم د حسین ،المیزان فی تفسیر القرآن ،ج .۳۵۷ -۳۳۸ /۶
40. Rahman, Fazlur, Islam, 2nd edition, Chicago: University of Chicago Press, 1979, pp. 38-39.
66
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
ید‌ان د که به بیان دیگر ،فضل‌الرحمن نظام بر د هد‌اری را بخشی از زیست و جهان اعراب در عصر نزول وحی م الجرم در جهان اول متن مقدس بازتاب یافته است .اما ورو د احکام حقوقی مربوط به نظام بر د هد‌اری در قرآن لزوما به معنای تأیی د و تصویب آن نظام از جانب خد‌اون د نیست .در اینجا هم بر مبنای معیار عدالت می‌توان د‌اوری کر د که احکام مربوط به بر د هد‌اری را نبای د به جهان دوم متن متعلق دانست و به این اعتبار نفی این احکام به هیچ وجه با شرط مسلمانی ناسازگار نیست. بر همین قیاس ،می‌توان آیات مربوط به مناسبات همجنس‌گرایانه را نیز بازتاب شرایط تاریخی خاص بشر در گو‌میر آنها بسیار باال بود .از جهان قدیم دانست .در روزگار پیشامدرن عمر متوسط انسانها کوتاه و میزان مر سوی دیگر ،نیروی بد‌نی انسانی مهم‌ترین سرمایه اقوام در تولی د اقتصاد‌ی و اقد‌امات نظامی به‌شمار می‌آمد .فرزند بیشتر نشانه قد‌رت و مکنت بیشتر بود .از این‌رو ،جوامع پیشامدرن رفته‌رفته تولی د مثل را به فضیلتی اخالقی در نظام ارزشی خو د بد‌ل کرد‌ند .در روایت قرآنی و نیز در عه د عتیق نیز از جمله نخستین درخواستهای پیامبران الهی از خد‌اون د فرزندان زیا د بود .بر همین مبناست که در نظام اخالقی و حقوقی پیشامدرن عمل جنسی غالبا ارزش صرفا ابزاری داشت و مهم‌ترین کارکرد آن تولید مثل تلقی می‌شد و هر نوع عمل جنسی‌ای که به تولی د مثل نمی‌انجامی د اخالقا ناروا به‌شمار می‌آمد .برای مثال ،خود‌ارضایی ،سکس مقعد‌ی با زنان ،استفاده از شیوه‌های ض د بارد‌اری نیز در کنار مناسبات جنسی با همجنس اخالقا ناروا و از منظر دینی گناه به‌شمار می‌آمد. بنابراین ،کثرت تولی د مثل برای بقای نسل ،دفاع از حریم جامعه و شکوفایی اقتصاد‌ی قوم ضرورت داشت و این ضرورت در نظام ارزشی جامعه در قالب تحریم و تقبیح هر نوع عمل جنسی‌ای که به تولی د مثل نمی‌انجامید، بازتاب یافت. با این حال در روزگار مدرن ،عمر متوسط انسانها چند‌ین برابر شده است و نقش نیروی بد‌نی انسانی در امور اقتصاد‌ی و نظامی کاهش چشمگیری یافته است و میزان زا د و ول د بسیار باالتر از میزان مرگ و میر است. روزگار مدرن ،روزگار انفجار جمعیت انسانی است .از همین روست که در روزگار مدرن تولی د مثل لزوما فضیلت به‌شمار نمی‌رو د و غایت اصلی مناسبات جنسی از تولی د مثل به کسب لذت یا مفاهمه بد‌ل شده است .این تحول البته خو د را در نظام ارزشی جهان مدرن نیز نشان د‌اد‌ه است. در نظام ارزشی جهان مدرن قبح اخالقی رفتارهای جنسی‌ای که به تولی د مثل نمی‌انجامد ،رفته‌رفته مور د انکار ست کم مور د ترد‌ی د قرار گرفته است .بر این مبنا ،می‌توان فرض کر د که احکام مربوط به همجنسگرایی یا د ِ در روایت قرآنی تا حدی نظام ارزشی حاکم بر فرهنگ اعراب را در عصر نزول وحی بازمی‌تابان د و اکنون که زمینه‌های عینی زیست بشر و به تبع نظام ارزشی متناسب با آن تحول بنیاد‌ین یافته است ،پیروی از نظام ارزشی کهن ضرورت و حجیت ند‌ار د و اطالق آن نظام ارزشی بر زیست و جهان انسان مدرن ناموجه و ناعادالنه است.
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
67
فصل دوم :رویکردهای دینی
حاصل آن که ،اگر مسلمانان به این نتیجه برسن د که تبعیض بر مبنای گرایش و هویت جنسی امری ناعادالنه است و احکام قرآنی در خصوص رفتارهای همجنس‌گرایانه ظهوری تأویل‌ناپذیر دارد ،در آن صورت می‌توانند این احکام را نیز همانن د احکام مربوط به زنان و برد‌گان ،بازتابی از فرهنگ اعراب در عصر نزول وحی و بخشی از جهان اول متن مقدس به‌شمار آورند .در این صورت فر د می‌توان د بدون آن که از دایرهی مسلمانی پا بیرون نهد ،شمول آن احکام را نسبت به روزگار مدرن منتفی بد‌اند. بخش چهارم اما فرض کنی د که کسانی ظهور آیات قرآنی را در تقبیح رفتارهای همجنس‌گرایانه تأویل‌پذیر ند‌انن د و مجد‌انه بر این باور باشن د که محتوای آن آیات به جهان دوم متن مقدس تعلق د‌ار د و ذاتی پیام قرآنی است .از نظر این افراد، رفتارهای همجنس‌گرایانه گناه مسلم تلقی میشو د و فر د مسلمان از آن حیث که مسلمان است به حکم قطعی خد‌اون د بای د از برقراری آن گونه مناسبات بپرهیزد .با این حال آیا در این صورت طومار بحث در خصوص حقوق ست کم از منظر دینی ،د‌رنورد‌ید‌ه میشود؟ در حدی که من د‌رمی‌یابم ،پاسخ منفی است. اقلیت‌های جنسی ،د ِ به گمان من روایت قرآنی از واکنش ابراهیم به سرنوشت قوم لوط بسیار عبرت‌آموز است .مطابق روایت قرآنی، هنگامی که فرشتگان ابراهیم را از سرنوشت قوم لوط آگاه کرد‌ند ،یعنی به او خبر د‌اد‌ن د که خد‌اون د آن قوم را به جزای گناهان ایشان دچار عذاب خواه د کرد ،ابراهیم مشفقانه در دفاع از آن قوم با خد‌اون د به مجاد‌له 41 ِیبَ ،یا ِیم أَوا ٌه من ٌ ِیم لَ َحل ٌ ِیم الر ْو ُع َو َجا َء ْت ُه الْ ُبشْ َرى ُی َجا دِلُ َنا فِی َق ْو ِم لُوطٍ ،إِن إِبْ َراه َ برخاستَ :فلَما َذ َه َب َع ْن إِبْ َراه َ
ض َع ْن َه َذا إِن ُه َق د ْ َجا َء أَ ْم ُر َرب ِ َ اب غیر َم ْر دُو د ٍ» (هود« :)۷۶ -۷۴/چون وحشت از ِیم أَ ْع ِر ْ ك َوإِ ُنه ْم آتِی ِه ْم َع َذ ٌ إِبْ َراه ُ ابراهیم برفت و او را نوی د آمد ،با ما درباره قوم لوط به مجاد‌له برخاست .ابراهیم برد‌بار بو د و رئوف و فرمانبرد‌ار. ای ابراهیم ،از این سخن اعراض کن .فرمان پرورد‌گارت فراز آمده است و بر آنها عذابی که هیچ برگشتی ندارد فرو د خواه د آمد» .نکته تأمل‌انگیز در روایت قرآنی آن است که ابراهیم در برابر قومی که به انواع گناهان آلود‌ه بودن د و عذاب محتوم الهی به سوی‌شان روانه بود ،شکیبایی و شفقت ورزی د و با خد‌اون د برای ایشان مجاد‌له کر د و مهم‌تر آن که ،خد‌اون د نیز او را برای آن دفاع جانانه در خور سرزنش نیافت و بلکه شکیبایی و شفقت او را بر گناه‌کاران ستود .شیوه ابراهیم به آموزگاران دین و اخالق می‌آموز د که در رویارویی با گناه ،خصوصا گناهی که زیانش به غیر نمی‌رسد ،شکیبایی و شفقت ورزن د و محتسبانه برای مجازات گناهکار بی‌تابی نکنند .اکراه از گناه نبای د فر د د‌ین‌ورز را از شفقت بر گناهکار بازبد‌ارد.
مفسران ادعا کرده ان د که ابراهیم در واقع به دفاع از لوط و خانواد‌ه او برخاست نه قوم لوط .اما این تفسیر بغایت مور د ترد‌ی د است .صاحب المیزان .41پاره‌ای ّ هم قاطعانه معتق د است که «در آیات مور د بحث منظور ابراهیم دفاع از قوم لوط بود ،نه خو د لوط ».ترجمه المیزان ،ج ،۱۸۵ /۱۶نیز ج ۴۸۶ /۱۰و .۵۳۰
68
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
بخش پنجم ید‌انند ،الجرم با این پرسش حاصل آنکه ،مسلمانانی که تبعیض بر مبنای هویت و گرایش جنسی را ناعادالنه م روبهرو هستن د که آیا می‌توان درکی از قرآن به عنوان کالم الهی داشت که با نفی تبعیض جنسیتی سازگار باشد. الل‌های این نوشتار معتبر باشد ،در آن صورت می‌توان مد‌عیات زیر را پذیرفتنی دانست: اگر است د نخست آنکه به نظر می‌رس د که آیات قرآنی در مقام تقبیح مناسبات «همجنس‌گرایانه» ظهور ند‌ار د و به فرض چنان ظهوری ،مجال تأویل آن گشوده است. دوم آنکه حتی اگر ظهور مزعوم آن آیات تأویل‌پذیر نمی‌بود ،مسلمانان می‌توانستن د محتوای آن آیات را بازتاب فرهنگ قوم در عصر تنزیل وحی بد‌انن د و بر این مبنا ،بی‌آنکه پا از دایرهی مسلمانی بیرون نهند ،اطالق آن آیات را بر روزگار مدرن در خور ترد‌ی د بشمارند. سوم آنکه حتی بر کسانی هم که رفتارهای همجنس‌گرایانه را گناه مسلم می‌شمارن د فرض است که ابراهیم‌وار در برابر گناه‌کاران ،خصوصا در آن هنگام که گناهشان زیانی به دیگران نمی‌رساند ،شکیبایی و شفقت ورزن د و از تحقیر و خشونت‌ورزی نسبت به ایشان بپرهیزند.
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
فصل دوم :رویکردهای دینی
69
70
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
امکان‌سنجی سازگاری میان موازین فقهی و همجنسگرایی بر اساس پاراد‌ایم اجتها د سنتی شین .میم. پرسش اصلی: ی رفتارهای جنسی غی ر د‌گرجنس‌خواهانه ،ب ه طور خاص آیا امکان سازشی میان موازین فقهی-حقوقی و آزا د همجنسگرایی ،در ایران وجو د دارد؟ مطالعه‌ی در مور د امکان سازش بین «موازین فقهی» و همهی انواع رفتارهای جنسی غیر‌د‌گرجنس‌گرایانه به مطالعات گسترد‌ه نیاز د‌ار د که کاری فراتر از حتی یک کتاب است .این مقاله ،با تکیه بر پاراد‌ایم «اجتها د سنتی»، به طور خاص به بررسی امکان سازش رفتارهای همجنس‌گرایانه میان مردان با موازین فقهی-حقوقی میپردازد. این نوشتار در چهارچوب و پاراد‌ایم «اجتها د سنتی» استد‌الل میکند؛ ممکن است از این نوشتار ،از جهاتی چنین استنباط شو د که حقوق دیگر اقلیت‌های جنسی -از قبیل دوجنسگرایان -را نفی میکند؛ بد‌ین خاطر الزم به یاد‌آوری است که چون این مقاله در مور د همجنس‌گرایان سخن خواه د گفت؛ در مور د دیگر اقلیت‌های جنسی از جمله دوجنسگرایان ساکت است .برای پژوهش فقهی در زمینه‌ی تعریف و حقوق دیگر اقلیت‌های جنسی نیاز به مطالعات تازه‌ای در این زمینه است که در این نوشتار نه مجالی برای آن و نه وقتی برای نگارند‌ه بود. نگارند‌ه معتق د است که مبانی فقهی بر اساس اجتها د روشمن د مصطلح این ظرفیت را د‌ار د که مجوزی برای آزادی هجنس‌گرایی صاد‌ر کند. قرائت خاصی از دین که امروزه بر فضای حوزه‌های شیعی حاکم است و به تبع آن جمهوری اسالمی از آن سود ید‌اند .اما به نظر می‌رس د که بر اساس می‌جوید ،همجنسگرایی را گناهی نابخشودنی و مستحق مجازات م همان شیوه‌ی سنتی اجتها د می‌توان اثبات کر د که )۱همجنسگرایی موضوع جدیدی است که بای د پژوهشگران در حوزهی فقه و علوم اسالمی ،نگاه تازه‌ای به آن داشته باشن د و )۲همجنس‌گرایان می‌توانن د رواد‌ی د آزادی عمل در جامعه اسالمی را داشته باشند. همجنسگرایی را از دو جهت می‌توان مور د پژوهش قرار د‌اد ،آنچنان که در بعضی کتب روایی-فقهی مثل اصول کافی «لواط» و «مساحقه» را در دو باب متفاوت قرار د‌ا ده‌ان د که در یکی آن را از آن جهت مور د پژوهش
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
71
فصل دوم :رویکردهای دینی
ید‌هن د که عملی است در حوزه رابطه بین خد‌اون د و مکلفین و نهی از آن و اینکه چه عاقبت اخروی بر قرار م انجام آن مترتب است؛ و در عنوان دوم از عناوین «لواط» و «مساحقه» به عنوان جرائمی که مجازاتی در جامعه اسالمی برای آن در نظر گرفته شده است که امام یا حاکم شرع بای د آن مجازات‌ها را اجرا کند ،سخن می‌گویند. اگرچه این دو از جهتی الزم و ملزوم هم خواهن د بو د ولی در شکل استد‌الل با یکدیگر متفاوتند ،بد‌ین صورت که اگر اصل «گناه بودن» همجنسگرایی مور د خد‌شه قرار گیرد ،به طور قطع از جهت نظام حقوقی هم بر آن مجازاتی بار نخواه د شد. به عبارت دیگر ،عدم مجازات همجنسگرایی الزمه‌ی خد‌شه در اصل «گناه شمرد‌ن» آن است .ولی از طرف دیگر ممکن است پژوهشگر باور داشته باش د که همجنسگرایی یا به‌اصطالح لواط و مساحقه گناهی نابخشودنی است؛ ولی به این نتیجه رسید‌ه باش د که مانن د «غیبت» ،از جهت «فقهی و حقوقی» مجازاتی برای آن معین نشده است .و یا به این نظریه باور داشته باش د که «حاکم شرع در زمان غیبت امام معصوم حق اجرای حد‌و د را ندارد» که البته این بخش دوم ،در حوزهی اختیارات حاکم شرع و ولی فقیه وار د میشو د و به طور خاص روی همجنسگرایی تمرکزی ندارد ،چنان که بسیاری از عالمان شیعه در طول تاریخ باور د‌اشتن د که در زمان غیبت ید‌ه د که از آزا دی‌های امام معصوم ،حاکم شرع حق اجرای حد‌و د را ندارد .این حوزه از بحث به ما امکان م جنسی به طور عام سخن برانیم. البته این نوشتار قص د د‌ار د اثبات کن د که اساسا همجنسگرایی گناه محسوب نمی‌شود ،پس مجازاتی هم بر آن بار نخواه د شد .حال چه معتق د باشیم که اجرای حد‌و د فقط مختص به زمان حضور امام معصوم است و چه معتق د به آن نباشیم. موضوع‌شناسی هر گزاره‌ی فقهی شامل «موضوع» و «حکم» است؛ فقیه وقتی د‌رص د د استنباط فقهی است ،بای د به طور د‌قیق «موضوعی» که نیاز به حکم فقهی د‌ار د را بشناس د و حد‌و د آن را بد‌اند .اگر فقیه موضو ِع حکم فقهی را به
د‌رستی نشناسد ،روشن است که وقتی یک گزاره‌ی فقهی که شامل موضوع و حکم است در قالب فتوا بیان میکند ،دچار خطا میشود.
ید‌انند. به عنوان مثال« ،ربا» به اتفاق فقها حرام است و از طرفی بسیاری از فقها «سو د بانکی» را بدون اشکال م بد‌ین جهت فقها بای د شناخت د‌قیقی از این دو موضوع داشته باشن د تا در پژوهش‌های فقهی خو د بررسی کنند تحت همان عنوان ربا قرار می‌گیرن د یا دو ماهیت فقهی جد‌ا د‌ارن د و در نتیجه که د‌ر‌‌نهایت این دو موضوع احکام جد‌اگانه‌ای خواهن د داشت.
72
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
از این نمونه‌ها بسیار می‌توان ارائه د‌ا د که موضوع‌هایی در ظاهر مشابه هستند ،ولی به خاطر عوارضی که شاید حتی در ماهیت آنها تفاوتی ایجا د نمی‌کند ،عناوین فقهی جد‌ایی می‌یابن د که بعضی از فقها از آن به عنوان «تأثیر زمان و مکان» در اجتها د تعبیر می‌کنن د که باعث میشو د احکام متفاوتی بر آنها بار شود. همجنسگرایی نیز چنین است .گام نخست برای بررسی فقهی این مسأله ،شناخت د‌قیق موضوع همجنسگرایی است تا بتوان حکم شرعی متناسب با آن را به د‌رستی تشخیص د‌اد. البته از آنچه تاکنون در آرای فقها مشاهد‌ه شده است؛ این طور میشود استباط کرد که آنها تفاوتی بین همجنسگرایی با لواط که روایت‌های فراوانی بر حرمت آنها د‌اریم ،نمی‌گذارن د به همین جهت یکسره حکم ید‌هند .بد‌ین جهت بایسته است که عنوان فقهی «لواط» را د‌قیقا مور د پژوهش قرار د‌هیم تا به حرمت آن م ببینیم آیا با همجنسگرایی متفاوت است یا خیر؟ آنچه در قرآن در این باب می‌توان یافت ،دربارهی عمل جنسی لواط است (در مور د مساحقه هیچ آیه‌‌‌ای در قرآن به روشنی نیامد‌ه است) ،اما بررسی لواط در قرآن بدون در نظر د‌اشتن چهارچوب متن ،مجته د و پژوهشگر را از ید‌هد ،احتمال خطای فراوان دارد. ید‌ار د و حکمی که به دست م دستیابی به استنباط روشمن د باز م آیاتی که به لواط اشاره می‌کنن د تنها آیاتی هستن د که درباره قوم لوط سخن می‌گویند .اگرچه قرآن ویژگی‌های مختلفی را برای قوم لوط ذکر میکند ،ولی تنها ویژگی آنها که در بررسی محققان و مفسران بسیار اهمیت پیدا کرده است؛ به صورتی که دیگر ویژگی‌های این قوم به محاق رفته است ،عمل لواط است. ید‌ه د که برای فهم بهت ِر قرآن در سوره‌های مختلفی از قوم لوط یا د می‌کن د و ویژگی‌هایی را به آنها نسبت م
ید‌هد ،بای د این آیات را در کنار هم قرار د‌اد .قرآن در سوره‌ی شعرا ،آیهی ۱۶۰ تصویری که قرآن از این قوم م قوم لوط را مرد‌می توصیف می‌کن د که رسالت پیامبران را تکذیب می‌کرد‌ن د و در سوره‌ی عنکبوت آیهی ۲۹ آنان را مرد‌می توصیف می‌کن د که راهزنی می‌کرد‌ن د و در نز د یکدیگر هر گناهی را مرتکب می‌شد‌ن د که در ید‌اد‌ن د و طبق آنچه روایات در تفسیر راهزنی آنها احاد‌یث ،کارهای مختلفی عنوان شده است که علنی انجام م بیان میکند ،آنان نه تنها به د‌ست‌بر د اموال اکتفا نمی‌کرد‌ند ،بلکه به مسافران تجاوز نیز میکردند؛ چنانچه چنین کاری را با مهمانان لوط نیز می‌خواستن د انجام د‌هند. این «تجاوز کردن قوم لوط به دیگران» از نظر قرآن چنان ناپسن د است که در سوره حجر آیات ۶۷تا ۷۲و قمر آیهی ۳۷فقط به این گناه آنان اشاره می‌کن د که آنان قص د تجاوز به مهمانان لوط را د‌اشتن د و هرچه لوط از آنان د‌رخواست می‌کر د که از چنین قصد‌ی منصرف شوند ،توجه نمی‌کرد‌ند.
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
73
فصل دوم :رویکردهای دینی
قرآن همچنین در سوره‌های عنکبوت آیهی ،۲۸نمل آیهی ،۵۵اعراف آیهی ۸۱و شعرا آیهی ۱۶۵به لواط اشاره می‌کن د و آن را یکی از گناهان قوم لوط ذکر میکند .سپس در سوره‌های نمل و اعراف به صورت کامل‌تری آن را توصیف میکند ،بد‌ین صورت که «لتاتون الرجال شهوه» .در تفسیر جوامع‌الجامع در تفسیر «شهو ٌه» معتقد
است که اینجا واژه‌ی شهوتا یا مفعول‌له است به معنای اینکه قوم لوط ،عمل لواط را فقط از روی شهوت انجام
ید‌هند ،فقط از روی شهوت و هیچ انگیزه دیگری ند‌ارند؛ و یا این واژه «حال» است یعنی اینکه این عمل را م ید‌هند ،در حالی که از شهوت خویش پیروی می‌کنن د (طبرسی ،تفسیر جوامع الجامع ج ۲ص .)۳۴۶این انجام م قوم چنان اسیر شهوت بودن د که بدون هیچ انگیزه‌ای و صرفا از روی تلذذ بیشتر روی به مردان آورد‌ه بودن د به همین جهت قرآن آنان را توصیف می‌کن د که آنان مسرف هستن د یا توصیف می‌کن د که «عاد‌ون» متجاوز هستند. تمام آنچه از متن قرآن فهمیده میشو د این است که نکوهش قوم لوط ،صرفا به خاطر لواط نیست بدان جهت که مسائل مهم دیگری نیز دخیل بو ده‌ان د که همهی آنها باعث دچار شدن آنها به عذاب الهی ش د و وقتی هم که عمل جنسی آنان را نکوهش میکند ،بدان جهت آنان را سرزنش می‌کن د که از روی شهوت چنین می‌کنند، در حالی تمایل به زنان نیز دارند .به همین جهت قرآن آنان را اسراف‌کار توصیف میکند. قرائت خاصی از دین که امروزه بر فضای حوزه‌های شیعی حاکم است و به تبع آن جمهوری اسالمی از آن سود می‌جوید، همجنسگرایی را گناهی نابخشودنی و مستحق مجازات میداند. اما به نظر می‌رسد که بر اساس همان شیوه‌ی سنتی اجتهاد می‌توان اثبات کرد که )۱همجنسگرایی موضوع جدیدی است که باید پژوهشگران در حوز ه‌ی فقه و علوم اسالمی ،نگاه تازه‌ای به آن داشته باشند و )۲همجنس‌گرایان می‌توانند روادید آزادی عمل در جامعه اسالمی را داشته باشند.
برای روشن‌تر شدن بحث در زمینه‌ی قوم لوط و لواط ،بایسته است که به روایات نیز مراجعه کنیم .اگرچه مطالعه‌ی روایی از نظر نگارند‌ه ،کاری مستقل و فراخور می‌طلب د که این نوشتار را مجال آن نیست ،ولی به جهت ضرورت ،نگاهی اجمالی به روایاتی که در کتب روایی شیعه وار د شده است می‌اند‌ازیم:
74
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
ابتد‌ا روایاتی که در رابطه با قوم لوط وار د شده است بررسی میکنیم؛ در کتب روایی مانن د «بحاراالنوار» و «جامع احایث شیعه» و دیگر جوامع روایی معتبر ،داستان قوم لوط و اینکه آنان چگونه دچار لواط شد‌ند ،به دو صورت نقل شده است که در هر دو داستان سخن از این است که شیطان به آنان لواط را آموخت. ید‌ه د که در یکی از در این داستان شیطان خویش را به صورت پسری زیبا که موی بر صورت ندارد ،نشان م این روایت‌ها تعبیر «غالم» د‌ار د و در دیگری تعبیر «امرد» .برای روشن شدن معنای غالم و امر د بایسته است معنای لغوی آن را بیابیم: در قاموس قرآن آمده است« :غالم :جوانی که تازه سبیلش روئید‌ه .در مفرد‌ات و قاموس و اقرب نیز به همین صورت :الغالم :الطار د ُ الشارب یعنی موی پشت لب باالیش روئید‌ه» و در فرهنگ ابجد‌ی می‌گوید :الغُالم که
جمع آن غِلمان است ،یعنی :جوانی که موی پشت لب او تازه برآمد‌ه باشد» .در مور د معنای «امرد» در فرهنگ ابجد‌ی آمده است« :االمرد :نوجوانی که موی پشت لب او برآمد‌ه و هنوز ریش در نیاورد‌ه باشد».
در فرهنگ‌های لغت دیگر نیز «غالم» و «امرد» به همین نام آمده است و در نتیجه در این دو روایت در شرح داستان قوم لوط ،وقتی سخن از عمل جنسی لواط میشود ،یعنی عمل جنسی‌ای که با کود‌کان و نوجوانانی در حد‌و د د‌وازد‌ه سال تا شانزد‌ه سال انجام میشود؛ در اد‌امه این روایات بیان می‌کنن د که داستان قوم لوط به آنجا رسی د که به مسافران د‌ست‌بر د می‌زد‌ن د و بد‌ان‌ها تجاوز می‌کرد‌ن د و لواط بین آنها به طوری شیوع پیدا کرد که دیگر به زنان‌شان میلی ند‌اشتن د و از روی لذت در بین خو د لواط می‌کرد‌ن د و از شد‌ت بخل و خساست به مسافران تجاوز می‌کرد‌ن د که مسافران مسیر مسافرتی خویش را تغییر د‌هن د تا اینان به خاطر اینکه در مسیر کاروان‌ها قرار دارند ،دچار هزینه‌ای نشوند. در همین رابطه روایاتی که دربارهی داستان قوم لوط آمده است ،تشریح می‌کنن د که وقتی فرشتگان به خانه لوط می‌آین د به صورت نوجوانانی زیباروی هستن د و بد‌ین جهت است که قوم لوط قص د تجاوز به آنها را داشتند. از داستان قوم لوط که بگذریم ،در کتاب‌ها و جوامع روایی شیعه ،روایت‌های فراوانی در باب لواط وار د شده ت توجه است که معموال در ابوابی با عناوین «حرمت لواط» و «ح د لواط» جمع آوری ش ده‌اند .اگر به این روایا شود ،در بسیاری از آنها از واژگان «غالم» و یا «امرد» استفاده شده است ،به عنوان مثال در کتاب «مستد‌رک الوسائل» بخشی وجو د د‌ار د با عنوان «باب تحریم مقد‌مات اللواط من التقبیل و النظر بشهوتٍ و نحوهما» یعنی «در رابطه با حرمت مقد‌مات لواط از قبیل بوسید‌ن و نگاه از روی شهوت و مانن د آنها» .در تمام روایات این باب از واژگان «غالم» و «امرد» استفاده شده است ،برای نمونه مستد‌رک الوسائل به نقل از کتاب عوالی الأللی
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
75
فصل دوم :رویکردهای دینی
بشهوت ألجمه اهلل بلجا ٍم من النار» که ترجمه آن این‌ست« :کسی که از پیامبر نقل میکند« :من قبل غالما ٍ
پسربچه‌ای را از روی شهوت ببوسد ،خد‌اون د افساری از آتش بر او می‌بن دد».
روایت دیگری که در این معنا کارساز است؛ روایتی است که بحاراالنوار روایتی دیگر را از پیشوای ششم شیعیان، جعفربن محمد ،نقل می‌کن د که در گفت‌وگویی که او با زناد‌قه عه د خویش دارد ،از آنان پرسش‌های فراوانی در باب علل احکام و حد‌و د از او می‌پرسند .از جمله «علت حرمت لواط» را از او پرسش می‌نمایند« :پرسشگر (اتیان الغال ِم) ید‌هد :به خاطر آنکه اگر رابطه جنسی با پسربچه می‌پرس د چرا لواط حرام شده است؟ او پاسخ م ُ حالل می‌بود ،هر آینه مردان از زنان بی‌نیاز می‌شد‌ن د و این بی‌نیازی از زنان باعث قطع نسل و بدون عمل
جنسی ماندن زنان میشو د و در نتیجه بر اجازه د‌اد‌ن لواط فسا د فراوانی مترتب است» (مجلسی ،محمد‌باقر، بحاراالنوار چاپ بیروت ،ج ،۱۰ص )۱۸۱اگر به این روایت توجه کنیم ،وقتی پرسشگر ،از حرمت لواط می‌پرسد، ذهن امام شیعیان کامال معطوف به «رابطه جنسی با نوجوانان» است و به هیچ وجه تعبیری که حاکی از رابطه جنسی بین مردان بالغ باش د نمی‌آور د و البته چنانچه در باال بیان شد ،روایات بسیاری سخن از پسربچه‌ها به میان می‌آورن د که نشان از آن د‌ار د که اگر این روایات تحلیل معنایی شوند ،معنای لواط معطوف به رابطه‌ی جنسی با کود‌کان و نوجوانان است. با توجه به تحلیل معنایی لواط با کمک قرآن و روایات روشن میشو د که لواط دو مؤلفهی بنیاد‌ی با تعاریف ذیل دارد: ست کم در معنای شایع آن مربوط به عمل جنسی با کود‌کان و نوجوانان است. 1 .1نفس عمل :لواط د ِ 2 .2غایت عمل :آنچنان که از قرآن و روایات برمی‌آید ،نکوهش قوم لوط و کسانی که مانن د آنها هستند، به خاطر آن است که آنها تمایل و گرایش به جنس مخالف خویش دارند ،ولی برای کسب لذت بیشتر دست به لواط می‌زنند. ست کم این دو مؤلفه با تعریفی که از آنها در حالی که آنچه امروزه به نام همجنسگرایی خواند‌ه میشود ،د ِ شد ،در آن یافت نمی‌شود .امروزه ،مقصو د از همجنسگرایی ،یک گرایش درونی و طبیعی است که علم جدید آن را غیر طبیعی ،بیماری یا انحراف نمی‌شناسد. حتی اگر با توجه به ماهیت علوم جد‌ی د زمانی در آیند‌ه ،علم جد‌ی د آن را بیماری یا انحراف تشخیص دهد، اکنون که چنین نیست الزم است که حکم مسأله بررسی شو د و اگر بر فرض زمانی علم به چنین نتیجه‌ای رسید ،مشخص میشو د که موضوع آن متفاوت شده است و بای د بدان به‌عنوان بیماری یا انحراف نگریست و در نتیجه حکم دیگری می‌طلبد.
76
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
مؤلفهی مهمی که «همجنسگرایی» به معنایی که مور د نظر است را میسازد ،عدم گرایش به جنس مخالف است و آنان بر اساس غریزه‌ی طبیعی‌شان به جنس موافق خویش تمایل د‌ارن د و این حالت را از وقتی که به خویش التفات آگاهانه پیدا کر ده‌اند ،در خو د یافته‌اند .این برخالف توصیفی است که قرآن از قوم لوط میکند که آنان بع د از تمایل و ارتباطی که با زنان خویش داشتند ،به لواط روی آوردن د و فقط به خاطر شهوت‌بارگی دست به چنین عملی میزدند .بد‌ین جهت خد‌اون د آنان را در قرآن ،در سوره اعراف ،آیهی « ۸۱اهل اسراف» توصیف میکند .همجنس‌گرایان از این لحاظ اسراف‌کار شمرد‌ه نمی‌شوند ،زیرا آنان به اقتضای طبیعت خویش عمل می‌کنند. در همین زمینه ،روایت مهمی هم وجو د د‌ار د که به طور واضح به اقتضای طبیعی همجنس‌گرایان اشاره دارد که اکثر کتاب‌های روایی این حد‌یث را نقل کر ده‌ان د که به خاطر اهمیت آن برای این بحث ،ترجمه روایت را در اینجا می‌آورم ...« :عمرو گوید :به اباعبد‌هلل (جعفربن محمد) گفتم :فالن کس ،عاقل و خرد‌من د است ،ولی مرد‌م را به خویش د‌عوت می‌کن د که به تحقیق خد‌ا او را بدان مبتال ساخته است .پس امام صاد‌ق گفت :آیا این عمل ید‌هد؟ گفتم :خیر ،گفت :آیا آن را مقابل د‌رب خانه‌اش انجام د‌عوت کردن به خو د را در مسج د جامع انجام م ید‌هد؟ گفتم :وقتی خلوت میکند ،امام گفت :پس به د‌رستی ید‌هد؟ گفتم :نه ،سپس گفت :پس کجا انجام م م خد‌ا او را مبتال نساخته است ،بلکه او اهل لذت است که بر فرش‌های بهشتی نخواه د نشست» .در تحلیل این ید‌هد: روایت چن د نکته دست م ید‌هد؛ زیرا دربارهی شخصی می‌پرسد این روایت‌ها فضای ذهنی پرسشگر و جعفر بن محم د را به روشنی نشان م به معنایی که از لواط پیش از این بیان که عاقل و خرد‌من د است و دیگران را به خو د د‌عوت میکند .با توجه ش د که شیوع معنایی آن در رابطه با کود‌کان و نوجوانان است ،این روایت این معنا را تأیی د می‌کن د چرا که نه پرسشگر و نه امام ،از واژه «لواط» استفاده نکر ده‌اند .پرسشگر نتیجه می‌گیر د که چنین شخصی را خد‌ا مبتال کرده است؛ ولی امام سؤاالتی از او می‌پرس د تا فرق بین کسی که خد‌ا او را مبتال کرده است و کسی که صرفا از باب لذت دست به چنین کاری می‌زند ،روشن شود. از پرسش‌های امام مشخص میشو د کسی که مبتال است توان صبر کردن ند‌ار د و حالت خویش را نز د دیگران نیز بروز خواه د د‌اد .ولی این شخص چنین نیست ،بلکه فقط در خلوت چنین میکند ،فیض کاشانی هم در کتاب وافی از این روایت ،همین استنباط را کرده است .بنابراین تفاوت هست بین کسی که مبتال است و کسی که به د‌نبال لذت‌جویی است. این روایت واج د مفاهیم ضمنی است که بای د به آن دقت شود .روایت به ما می‌گوی د که کسانی را می‌توان تصور کر د عاقل و خرد‌مند‌ند ،به این معنا که کود‌ک یا نوجوان نیستن د و در عین حال مبتال هستن د و بر حاالت
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
77
فصل دوم :رویکردهای دینی
و وضعیت خو د کنترلی ند‌ارند .از گفته پرسشگر روشن میشو د که «مبتال» کسانی هستن د که خو د دخیل در انتخاب آن گرایشی که د‌ارن د نیستند .در این صورت چنین کسانی را نمی‌توان نکوهش کر د یا به مجازات رساند. با تمام آنچه از «تحلیل معنایی لواط» از قرآن و روایات به دست آمد ،روشن است که «همجنسگرایی» با «لواط» از جهت ماهیت کامال متفاوت است .این‌ها دو موضوع جد‌اگانه هستن د و نمی‌توان حکم یکی را بر دیگری بار کرد .از طرفی دیگر ،همجنسگرایی یک «گرایش انتخابی» نیست ،پس بایسته است که با توجه فرآین د استنباط فقهی در پی حکم شرعی آن باشیم. گام دوم: پس از آنکه روشن ش د «همجنسگرایی» و «لواط» که در قرآن و روایات به آن اشاره شده است ،دو موضوع متفاوتن د و با توجه به این قاعدهی معروف که هیچ مسأله‌ای بدون حکم شرعی نیست؛ برای استنباط «حکم شرعی همجنسگرایی» بای د به منابع شرعی مراجعه کرد. اصیل شرعی در فقه شیعه عبارتن د از :قرآن ،سنت و عقل .فقیه برای استنباط حکم هر موضوعی ابتد‌ا به مناب ِع ِ
این منابع مراجعه می‌کن د و اگر «حکم شرعی» را توانست با استفاده از این منابع استنباط کن د که فرآین د اجتهاد
کامل شده است؛ ولی اگر نتوانست به حکم شرعی دست یاب د به اصول «عقالنی» و «شرعی» مراجعه میکند تا تکلیف عملی مکلفین را روشن کند. تمام آنچه از متن قرآن فهمیده میشود این است که نکوهش قوم لوط ،صرفا به خاطر لواط نیست بدان جهت که مسائل مهم دیگری نیز دخیل بوده‌اند که همهی آنها باعث دچار شدن آنها به عذاب الهی شد و وقتی هم که عمل جنسی آنان را نکوهش میکند ،بدان جهت آنان را سرزنش میکند که از روی شهوت چنین می‌کنند ،در حالی تمایل به زنان نیز دارند .به همین جهت قرآن آنان را اسراف‌کار توصیف میکند.
دربارهی همجنسگرایی با توجه به معنایی که بیان شد ،پس از بررسی قرآن و سنت ،سخن صریح و قابل استناد‌ی به دست نمی‌آید .به همین جهت برای به دست آوردن حکم همجنسگرایی ،به منبع سوم یعنی عقل مراجعه میکنیم .عقل اگرچه یکی از منابع اجتها د در فقه شیعه شمرد‌ه شده است ،اما متأسفانه در اجتها د سنتی
78
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
کنونی در حوزه‌های علمیه کمتر بدان اعتنا میشود .ولی در این که دلیل عقلی یکی از اد‌له‌ی احکام شرعی است ،عالمان شیعه اتفاق نظر دارند. «دلیل عقلی یا حکم عقلی آن حکمی است که به واسطه آن حکم شرعی به دست می‌آید» 1دلیل عقلی به لحاظ آنکه دلیل حکم شرعی باش د به «مستقالت عقلیه و غیر مستقالت عقلیه» تقسیم می‌گر دد؛ که چنین تعریف می‌شون د «هر قضیه شرطی که شرطش یک مقد‌مه شرعی باشد ،دلیل عقلی غیر مستقل نامید‌ه میشود، بخاطر نیازش به اثبات آن مقد‌مه از طرف شارع در مقام استنباط حکم؛ و هر قضیه شرطی که شرطش مقد‌مه‌ای پیوست اثبات شرعی ندارد». غیر شرعی باشد ،دلیل عقلی مستقل نامید‌ه میشود ،چون برای اثباتش نیازی به ِ
2
چگونگی استفاده از دلیل عقلی در شرع بر اساس قاع ده‌ی «مالزمه» است .قاع ده‌ای عقلی است که بین فقها ید‌ار د که «کل ما حکم به الشرع حکم به العقل و کلما حکم و متکلمین شیعه و معتزله مطرح است و بیان م به العقل حکم به الشرع» و مبنای این قاعد‌ه از آن جایی که احکامی که از طرف شرع صاد‌ر میشود ،در جهت جلب مصالح و د‌فع مفاس د است .پس هر حکم شرعی را عقل تأیی د می‌کن د و به همین جهت اگر عقل مصالح و مفاسد‌ی را د‌رک کرد ،شرع هم بر اساس آن حکم خواه د کرد .در حقیقت وظیفه‌ی عقل تنها اد‌راک است. پس اگر عقل ،مصالح و مفاس د را در مسأله‌ای اد‌راک کند؛ قطعا حکم شرع هم بر همان اساس خواه د بود. مهم‌ترین مسأله‌ای که عقل آن را اد‌راک می‌کن د «قبح ظلم و ُحسن عد‌ل» است که عدالت به معنای « ُوضع کل شئ فی موضعه» 3یعنی «قرار د‌اد‌ن هر چیزی در جای خود‌ش» است و هر چه غیر از این ظلم است ،حکم
عقل در ناپسن د شمرد‌ن ظلم و نیکو شمرد‌ن عد‌ل برگرفته از شرع نیست؛ چرا که عقل خو د معیار و میزانی در عرض شرع است و بنا به قاع ده‌ی مالزمه بین حکم عقل و حکم شرع ،هر آنچه را که عقل ظالمانه بدان د شرع نیز بر همان معیار حکم خواه د کر د و هر آنچه را که عقل عاد‌النه بشمرد ،شرع نیز با او هم‌رأی خواه د بود. «حسن و قبح عقلی» ،چنان که در اصول بدان پرد‌اخته شده است به معنای آن است که عملی نیکو شمرد‌ه ُ میشو د که عقال عامل آن را تحسین و تشویق کنن د و عملی ناپسند‌ید‌ه است که عقال عامل آن را نکوهش و
سرزنش کنن د و به همین جهت عملی که از نظر عقل نیکو شمرد‌ه شو د بر اساس «عقل عملی »4سزاوار است که انجام شو د و عملی که ناپسند‌ید‌ه شمرد‌ه شو د «عقل عملی» اد‌راک می‌کن د که انجام آن سزاوار نیست.
5
.1اصول الفقه مرحوم مظفر ،ص۲۰۶ .2صد‌ر ،سی د محم د باقر ،د‌روس فی علم االصول ،حلقه سوم ،ج ،۳ص ۱۷۹ .3شرح االسماءالحسنی سبزواری ،ج ،۱ص ۵۴ .4فیلسوفان اسالمی و اصولیان بنا به اعتبار برای عقل دو حوزه قائل هستند؛ عقل نظری و عقل عملی .عقل عملی ،آن عقلی است که مربوط به حوزه عمل و رفتارهای انسان است. .5اصول فقه ،مظفر ،ج ،۱ص ۲۱۹
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
79
فصل دوم :رویکردهای دینی
حکم همجنسگرایی را بای د در «مستقالت عقلیه» جست‌وجو کرد؛ به این معنا که بای د بررسی کنیم که آیا همجنسگرایی به عنوان یک گرایش و در پی آن ،عمل جنسی همجنس‌گرایانه ،آیا مصد‌اق قاعدهی کلی «حسن و قبح عقلی» واقع می‌شون د تا بتوان به حکم شرعی آن بنا به قاع ده‌ی مالزمه دست یافت یا خیر؟ برای روشن شدن این مسأله ،بای د ابتد‌ا تحلیل کنیم که وقتی می‌گوییم «همجنسگرایی یک گرایش» است ،یعنی چه و چه لوازمی بر آن مترتب میشود؟ به همین جهت به سراغ د‌گرجنس‌گرایی می‌رویم تا وقتی از تمایل به جنس مخالف صحبت میکنیم ،متوجه شویم در حقیقت چه چیزی از جهت عرفی به ذهن افرا د متباد‌ر میشود؟ مؤلفهی مهمی که «همجنسگرایی» به معنایی که مورد نظر است را میسازد ،عدم گرایش به جنس مخالف است و آنان بر اساس غریزه‌ی طبیعی‌شان به جنس موافق خویش تمایل دارند و این حالت را از وقتی که به خویش التفات آگاهانه پیدا کردهاند ،در خود یافته‌اند .این برخالف توصیفی است که قرآن از قوم لوط میکند که آنان بعد از تمایل و ارتباطی که با زنان خویش داشتند ،به لواط روی آوردند و فقط به خاطر شهوت‌بارگی دست به چنین عملی میزدند.
انسان آنچنان که در منطق قدیم تعبیر میکردند« ،مدنی الطبع» است .یعنی طبع َا گرایش د‌ار د در محیطی باش د که با دیگران ارتباط داشته باش د و همچنین اکثریت انسانها در پی یافتن ارتباط ویژه‌ای هستن د که این ارتباط می‌توان د احساس آرامش و امنیت خاطر در پی داشته باشد .در دگرجنسگرایان رابطه با جنس مخالف که رابطه‌ای عاطفی و همچنین بنا به انگیزش جنسی ،ارتباطی تنانه است که این نوع ارتباط خاص هم نیازهای جنسی و هم نیاز عاطفی در فر د دگرجنسگرا را که چه بسا بسیار مهم‌تر از نیاز جنسی است ،برطرف میکند. کم م ِْن أَن ُفسِ ُک ْم چنان چه قرآن در سوره روم آیهی ۲۱به این نیاز بشر اشاره میکندَ « :و م ِْن َءا َیاتِ ِه أَ ْن خَ لَ َق لَ ُ ون» .یعنی« :از نشانه‌های خد‌ا أَ ْز َواجا ل ِ َت ْس ُک ُنواْ إِلَ ْی َها َو َج َع َل بَ ْی َن ُکم َم َو دَة َو َر ْح َمة إِ َن ِ فى َذال َِک آلیاتٍ ل ِ َق ْو ٍم َی َتف ََک ُر َ آن است که از جنس خود‌تان همسرانی برای شما آفرید‌ه است که با آنها آرامش بیابی د و میان شما محبت و
مهربانی قرار د‌ا د و آن نشانه‌هایی است برای کسانی که تفکر می‌کنند» .نکته‌ای را که قرآن بدان اشاره میکند، معموال همهی انسانها بدان تفطن دارند .یعنی در تصمیم به ازد‌واج یا شبیه آن در پی ب هد‌ست آوردن آرامش هستند .تمایل عاطفی و جنسی یک دگرجنسگرا به جنس مخالف خویش چنان طبیعی به نظر می‌رس د که
80
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
اگر از علت آن پرسید‌ه شود ،شای د پرسشی نابجا و از سر بالهت شمرد‌ه شود .پس ،زندگی با جنس مخالف و رابطه‌ای تنانه د‌اشتن با او و لذت برد‌ن و آرامش یافتن ،به همین منوال طبیعی شمرد‌ه میشود .عقال 6هم این را ید‌انن د که بتوان د رابطه‌ای نزد‌یک در جهت یافتن آرامش با کسی داشته باشد. از حقوق اولیه و طبیعی یک انسان م حال اگر همین تمایل و گرایش درونی را از یک متعلَق از جنس مخالف به متعلَق دیگری از جنس موافق انتقال یابد؛ یعنی موقعیتی را فرض کنی د که برابر باش د با موقعیتی که عقال ،طبیعی بودن آن را تأیی د می‌کنند .تنها تفاوت این وضعیت با آنچه قبال ذکر شد ،وجو د این گرایش و تمایل به جنس موافق است و چنین شخصی آرامش خویش در آن می‌یاب د و همچنین می‌توان د به لذت جنسی نیز دست یابد .حال اگر این اتفاق بیافتد ،چه چیزی در حقیقت تغییر کرده است که بتوان آن را تقبیح کر د و عامل آن را نکوهش کرد. از طرف دیگر چنانچه پیش از این هم اشاره شد؛ همجنسگرایی یک گرایش «طبیعی» است .آنچنان که اکثر روانشناسان بدان معتقد‌ند .آنچنان که در قطعنامه‌ی انجمن روانشناسان آمریکا بر آن تأکی د شده است ید‌انند؛ شاهد‌ی بر ادعای و از طرف کسانی که مخالف همجنسگرایی هستن د و آن را «انحراف یا بیماری» م ید‌اند ،ارائه نکر ده‌اند. خویش تا آن جایی که نگارند‌ه م حال که غیر طبیعی بودن همجنسگرایی یا بیماری بودن آن ،مرد‌و د شناخته شده است و هر همجنسگرایی در خویش ،طبیعی بودن آن را د‌رمی‌یابد؛ در حقیقت الزام همجنس‌گرایان به ازد‌واج یا ارتباط با جنس مخالف خویش در حقیقت برگشت به انکار این آیهی قرآن است که همسرانی برای آرامش آنان آفرید‌ه شده است .زیرا همسرانی از جنس مخالف باعث آرامش همجنس‌گرایان نمی‌شون د و چه بسا باعث آزار د‌ائمی آنان از جهت روانی و عاطفی باشن د و از جهت جنسی هم در کنار جنس مخالف به لذت جنسی دست نخواهن د یافت. عقال اگر این مقد‌مه را بپذیرن د که همجنسگرایی «گرایشی درونی و طبیعی» است؛ به چه مجوزی می‌توانند عمل کردن بر اساس این گرایش را تقبیح کنن د و اساسا آیا از جهت منطقی می‌توان تصور کر د فرد‌ی را به واسطه‌ی گرایش درونی و غیر اختیاری‌اش که خو د در انتخاب آن دخیل نبود‌ه است؛ مور د نکوهش قرار د‌اد؟ این نکته را نیز بای د متذکر ش د که اگر چه عمل جنسی با همجنس یک عمل اختیاری است و در آن نکوهش امکان دارد ،ولی چگونه عقال می‌توانن د مجوز صاد‌ر کنن د که همجنس‌گرایان ،با وجو د این گرایش طبیعی همچنان در بن د باشن د و به این گرایش خویش عمل نکنن د و زند‌گی‌شان را در تنهایی و رنج بگذرانند؟ آیا رنج رساند‌ن به دیگران به خاطر گرایشی که در آن دخیل نبو ده‌اند؛ نز د عقال مور د نکوهش نیست؟
.6اینجا وقتی از عقال سخن می‌گوییم ،بازگشت آن به مفهوم سیره عقال است که در اصول فقه از آن سخن به میان آمده است.
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
81
فصل دوم :رویکردهای دینی
ید‌هیم؛ مقد‌مه‌ی اول :ع ده‌ای از انسانها گرایشی د‌ارن د که حال تمام این مقد‌مات را در پیشگاه عقل قرار م خو د در آن دخیل نبو ده‌اند .مقد‌مه‌ی دوم :از نظر یافته‌ای جد‌ی د علمی آنان نه منحرف هستن د و نه بیمار بلکه این گرایش طبیعی است .مقد‌مه‌ی سوم :عدم اجازه به همجنس‌گرایان برای عمل بر اساس گرایش طبیعی آنها ،باعث رنج د‌ائمی آنها میشود .با این مقد‌مات ،عدالت بنا به تعریفی که از آن ارائه ش د کدام است؟ منع همجنس‌گرایان از عمل کردن براساس گرایش خویش و دچار شدن به رنج د‌ائمی به طور قطع خالف عدالت است و ظلم محسوب میشود .عقال اگر التفات به این مقد‌مات داشته باشند ،همجنس‌گرایان را نکوهش نخواهند کرد .برهمین اساس قطعا عقل حکم به جواز همجنسگرایی خواه د د‌ا د و بنا به قاع ده‌ی مالزمه که در باال ذکر ش د که هر آنچه عقل حکم کند ،شرع نیز بر طبق آن حکم خواه د کرد .شرع نیز حکمی جز جواز نخواه د داشت. انسان آنچنان که در منطق قدیم تعبیر میکردند« ،مدنی الطبع» است .یعنی طبعاَ گرایش دارد در محیطی باشد که با دیگران ارتباط داشته باشد و همچنین اکثریت انسانها در پی یافتن ارتباط ویژه‌ای هستند که این ارتباط می‌تواند احساس آرامش و امنیت خاطر در پی داشته باشد .در دگرجنسگرایان رابطه با جنس مخالف که رابطه‌ای عاطفی و همچنین بنا به انگیزش جنسی ،ارتباطی تنانه است که این نوع ارتباط خاص هم نیازهای جنسی و هم نیاز عاطفی در فرد دگرجنسگرا را که چه بسا بسیار مهم‌تر از نیاز جنسی است ،برطرف میکند.
نکته‌ی دیگری که بایسته است آورد‌ه شود آن است که با توجه به دالیلی که در بخش موضوع‌شناسی همجنسگرایی بیان شد ،همجنسگرایی با آنچه در قرآن و روایات به عنوان عمل قوم لوط از آن سخن به میان آمده است ،متفاوت است که نتیجه آن ش د که احکام متفاوتی نیز دارد .هرچن د اگر این فرض پذیرفته نشود که همجنسگرایی موضوع متفاوتی از لواط است ،باز هم «د‌الیل شرعی» توان ایستاد‌گی در مقابل «دلیل عقلی قطعی» را ند‌ارند. چنانچه اصولیان معاصر چنین د‌ید‌گاهی دارند« :و هنگامی که عقل یقین به مالزمه کر د و فرض هم این است که یقین به ثبوت ملزوم نیز دارد ،پس در حقیقت چاره‌ای نیست از یقین به الزم و الزم یعنی حکم شارع همراه
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
82
با حصول یقین .پس در حقیقت قطع حجت است و نه تنها محال است نهی از یقین بلکه به واسطه‌ی قطع و یقین حجیت هر حجتی اثبات می‌گر دد».
7
سه مقد‌مه‌ای که در رابطه با همجنسگرایی بیان شد ،با قطع نظر از متفاوت بودن همجنسگرایی با لواط خود باعث ایجا د قطع در عقال می‌گر د د که همجنسگرایی بای د رواد‌ی د آزادی داشته باشد .زیرا عدم آزادی آن و وجود فرهنگ همجنس‌گراستیزی باعث وار د آمد‌ن رنج د‌ائمی به ع ده‌ی زیاد‌ی از انسانها میشو د و وقتی قطع به عاد‌النه بودن آن حاصل شد ،براساس آنکه قطع حجیت ذاتی د‌ار د و هرگونه دلیل دیگری نمی‌توان د حجیت آن را مور د خد‌شه قرار دهد .البته ممکن است این اشکال به نظر برس د که بنا بر د‌ید‌گاه اکثر اصولیان حکم عقل مطلق نیست و در صورتی حکم عقلی قابل تمسک است که قرآن و سنت آن را منع نکرده باشند ،در حالی که اگر همجنسگرایی و لواط موضوع یکسانی باشند ،دیگر حکم عقلی قابل استنا د نخواه د بود. در پاسخ بای د یاد‌آوری کنم ،در صورت پذیرش این مبنا ،اگر چه حکم عقلی مطلق نیست و منوط به عدم ورود حکم شرعی در قرآن و سنت است .اما این در صورتی است که قطع به مخالفت و منع شارع داشته باشیم یا به عبارت دیگر «نص» در این مور د وار د شده باش د که مخالفت شارع یا مبنای حکم عقلی را از بین می‌برد و یا از قطع به حکم عقلی جلوگیری میکند ،ولی در این مصد‌اق خاص وقتی گزاره‌های شرعی از قبیل آیات قرآن و روایات ظنی هستن د و از طرفی قطع به حکم عقلی پیدا شده است ،این قطع حکم شارع را بالموضوع می‌کن د و قطع به حکم عقلی ،بنا به گفته مظفر ،حجت ذاتی است و هیچ حجتی مقابل آن توان ایستاد‌گی ندارد. در پایان بایسته است یاد‌آوری شو د این نوشتار فقط به صورت مختصر به مقولهی همجنسگرایی پرد‌اخته و آن را تنها را بر اساس «دلیل عقلی» مور د بررسی قرار د‌اد‌ه است .نگارند‌ه معتق د است که پیش نیاز یک پژوهش فقهی ،مطالعات تاریخی نسبت به عصر تشریع و پیش از آن در باب همجنسگرایی است که به کمک این مطالعات تاریخی ،می توان آیات قرآن و روایات را در این باب دقیقتر مور د تحلیل قرار د‌ا د .همچنین مطالعات اسالمی بع د از عصر تشریع ،که با این مطالعات می توان مد‌عی شد، تاریخی در باب همجنسگرایی در جوامع ِ
در بسیاری از زمان‌ها کنش‌های همجنس‌گرایانه نه تنها گناه تلقی نمی‌شد‌ه است؛ بلکه بدان توصیه هم می‌شد‌ه است .چنان که در وصایای قابوس بن وشمگیر به پسرش گیالن‌شاه ،این قابل مشاهد‌ه است. این مطالعات تاریخی راه‌گشای مطالعات فقهی و حد‌یثی خواهن د بو د و با کمک آنها امکان صد‌ور رواد‌ی د برای آزادی همجنس‌گرایان و همجنسگرایی وجو د دارد .در باب همجنسگرایی همچنین می توان قواع د فقهی مثل قاعد‌ه فقهی الضرر ،الحرج و اصل عدالت و غیره نیز مور د مطالعه قرار د‌اد،که این مقال را مجال آن نیست و باش د تا وقت د‌گر. .7مظفر ،محم د رضا ،اصول فقه ،ج ،۲ص ۱۲۷
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
83
فصل دوم :رویکردهای دینی
منابع: قرآن البرهان فی تفسیر القرآن /بحرانی سی د هاشم /بنیا د بعثت ،چاپ اول ۱۴۱۶هق تفسیر جوامع الجامع /طبرسی فضل بن حسن /انتشارات د‌انشگاه تهران ،چاپ اول ۱۳۷۷ه‌ش شرائع االسالم فی مسائل الحالل و الحرام /محقق حلی /انتشارات اسماعیلیان ،چاپ دوم ۱۴۰۸هق المقنعه /شیخ مفید /کنگره جهانی هزاره شیخ مفید ،چاپ اول۱۴۱۳هق جامع المد‌ارک فی شرح مختصر النافع /خوانساری سی د احمد /انتشارات اسماعیلیان ،چاپ دوم ۱۴۰۵هق بحاراالنوار /مجلسی محم د باقر /د‌ارإحیاء التراث العربی ،چاپ دوم ۱۴۰۳هق المحاسن /برقی احم د بن محم د بن خالد /د‌ارالکتب االسالمیه ،چاپ دوم ۱۳۷۱هق مستد‌رک الوسائل و مستنبط المسائل /نوری حسین بن محمد‌تقی /مؤسسه آل البیت ،چاپ اول ۱۴۰۸هق االحتجاج علی اهل اللجاج /طبرسی احمد‌بن علی /ترجمه :جعفری بهراد /اسالمیه چاپ اول ۱۳۸۱ه‌ش الوافی /فیض کاشانی /کتابخانه امام امیرالمومنین ،چاپ اول ۱۴۰۶هق اصول الفقه /مظفر محمد‌رضا /انتشارات اسماعیلیان. د‌روس فی علم االصول /صد‌ر محم د باقر /د‌ارالمنتظر ۱۴۰۵هق شرح االسماء الحسنی /سبزواری مالهاد‌ی /د‌انشگاه تهران قاموس قرآن /قرشی علی اکبر /د‌ارالکتب االسالمیه ،چاپ ششم۱۳۷۱ه‌ش فرهنگ ابجد‌ی /بستانی فوا د و مهیار رضا /انتشارات اسالمی ،چاپ دوم ۱۳۷۵ه‌ش
84
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
85
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
فصل دوم :رویکردهای دینی
گرایش و کنش جنسی دو همجنس در گشود‌گی منابع اسالمی (گزارش و سنجش دو منظر درون‌دینی ُکگل و برون‌دینی نراقی) مهرد‌ا د علی‌پور گزارش اجمالی د‌ید‌گاه‌های نراقی و ُکگل ید‌ان شیعه و ُکگل به مثابه‌ی تازه‌مسلمانی که به اسالم سنی باورمن د است؛ هر دو به نراقی به مثابه‌ی اله یکسان بر این اعتقا د رفته‌ان د که گرایش و کنش جنسی دو همجنس و به تعبیر اینان همجنسگرایی در اسالم ست کم منعی از آن صورت نگرفته است 1.هر دو بر این باورن د که می‌توان تفسیری از قرآن یا مجاز است یا د ِ در معنای عام‌تر فهمی از دین به دست د‌ا د که بر خالف تفسیر سنتی /مرد‌ساالر ،گرایش و کنش جنسی دو ست کم با آن سازگار است 2 .هم ُکگل و هم نراقی به این نکته آگاه هستن د که در همجنس را مجاز شمرد‌ه یا د ِ
قرآن آیاتی وجو د دارد ،به ویژه آیات مربوط به قوم لوط ،که چند‌ین بار تکرار ش ده‌ان د و در فهم سنتی و پد‌رساالر رایج از قرآن این آیات همگی د‌اللت بر رواد‌ی د ند‌اشتن (عدم مشروعیت) گرایش و کنش جنسی دو همجنس دارند .اما هر دو با اشاره به مبانی جدیدی که در فهم دین /قرآن برگرفته‌ان د و نیز با استنا د به برخی مفسران و فقیهان سنتی ،مانن د «ابن حزم اند‌لسی» ( ،)۱۰۶۴-۹۹۴بر این باور رفته‌ان د که این آیات د‌اللت بر گرایش و کنش جنسی دو همجنس ند‌ارن د و نیز عذاب الهی که بر قوم لوط نازل شد ،لزوما به خاطر همجنسگرایی قوم ید‌ا ده‌اند؛ لوط نبود‌ه است؛ بلکه علت عذاب این قوم گناهان و نافرمانی‌های دیگری بوده است که آنها انجام م
.1مصاحبه با آرش نراقی« ،اسالم و حقوق اقلیت های جنسی» ،راد‌یو زمانه ،منتشر شده در ،2010د‌ید‌ه شده در جوالی .2014
آرش نراقی« ،قرآن و مسأله حقوق اقلیت‌های جنسی» ،وب‌سایت آرش نراقی ،منتشر شده در ،2010د‌ید‌ه شده در جوالی .2014
آرش نراقی« ،درباره اقلیت‌های جنسی» ،وب‌سایت آرش نراقی ،منتشر شده در ،2004د‌ید‌ه شده در جوالی .2014
اسکات کگل« ،2007 ،انحراف جنسی در اسالم» ،در کالم اسالم ،ویرایش شده توسط کرنل و صافی ،لند‌ن :انتشارات پرگر
اسکات کگل ،2014 ،زندگی خارج از اسالم ،صدای مسلمانان گی ،لزبین و ترنس‌جند‌ر ،نیویورک :خبرگزاری د‌انشگاه نیویورک اسکات کگل ،2010 ،برخور د منتقد‌انه با مسلمانان گی ،لزبین و ترنس‌جند‌ر ،آکسفورد :انتشارات وان‌ورد
.2مصاحبه با آرش نراقی« ،اسالم و حقوق اقلیت های جنسی» ،راد‌یو زمانه ،منتشر شده در شهریور ،1389د‌ید‌ه شده در جوالی .2014
آرش نراقی« ،قرآن و مسأله حقوق اقلیت‌های جنسی» ،وب‌سایت آرش نراقی ،منتشر شده در سپتامبر ،2010د‌ید‌ه شده در جوالی .2014
اسکات کگل ،2010 ،برخور د منتقد‌انه با مسلمانان گی ،لزبین و ترنس‌جند‌ر ،آکسفورد :انتشارات وان‌ورد.
اسکات کگل« ،2007 ،انحراف جنسی در اسالم» ،در کالم اسالم ،ویرایش شده توسط کرنل و صافی ،لند‌ن :انتشارات پرگر.
86
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
بزرگ‌ترین این نافرمانی‌ها کفر و انکار لوط به عنوان پیامبر خد‌ا بوده است و جد‌ای از این‌ها ،آنها راهزنی می‌کر ده‌اند ،به حقوق دیگران تجاوز می‌کر ده‌ان د و در نهایت به زور به مردان بیگانه تجاوز جنسی می‌کر ده‌اند.
3
البته نراقی پا فراتر می‌گذار د و می‌گوی د اگر حتی این آیات بر رواد‌ی د ند‌اشتن گرایش و کنش جنسی دو همجنس ظهور داشته باشند ،می‌توان این ظهور را تأویل بر د و حتی اگر نتوان تأویل بر د می‌توان ادعا کر د که حکم مذکور تنها اختصاص به د‌وران نزول وحی د‌ار د و از عرضیات دین است نه برای همهی د‌وران و از ذاتیات دین 4 .نکته
بسیار مهم دیگر اینکه هم ُکگل و هم نراقی تأکی د بر ذاتی بودن همجنسگرایی می‌کنند .به این معنا ،اسالم از این پدیده به دلیل طبیعی یا ذاتی بودن آن منع نکرده است .بنابراین ،هر دو از ذات‌گرایی دفاع می‌کنند.
5
اگرچه ُکگل و نراقی در مواجهه با پد‌ی ده‌ی گرایش و کنش جنسی دو همجنس نتیجه‌ای نسبتا یکسان می‌گیرند ی که در پیش گرفته‌ان د تا به این و هر دو بر رواد‌ی د د‌اشتن این پدیده در اسالم تأکی د می‌کنند؛ اما فراین د روش ند‌ینی و از ند‌ینی به مسأله می‌نگر د و دیگری بیشتر برو نتیجه برسند ،متفاوت است .در واقع ،یکی بیشتر د‌رو
منظر فلسفه‌ی دین .در بخش بعد‌ی ضمن بازخوانی و تحلیل فراین د روشی نراقی و ُکگل تمایزها و تشابهات آن دو را برمی‌رسم. تحلیل فراین د روشی نراقی و ُکگل؛ نگاهی به تمایزها و تشابه‌ها ند‌ینی و با مؤلفه‌های د‌ین‌شناختی برونی‌گرا نراقی به گرایش و کنش جنسی دو همجنس ،بیشتر از منظر برو میپردازد .از این رو ،برای نیل به فهم /تفسیر تازه‌ای از قرآن دربارهی این پدیده ،به ویژه نسبت به آیات مربوط به قوم لوط ،از پیش چونان یک فیلسوف دین مبانی د‌ین‌شناختی گوناگونی را مفروض می‌گیر د و به طور خاص تبیین می‌کن د که انتظار از دین ،حکم به نفی تبعیض و برقراری عدالت همه‌جانبه است .نراقی حتی ند‌ینی از در نخستین مقاله‌ی خویش با عنوان «حقوق اقلیت‌های جنسی» ( )۲۰۰۴می‌کوش د تا با فهمی برو ند‌ینی نسبت به د‌ین‌ورزان خرد‌پیشه اخالقی آن ،تلویحا توصیه‌ای د‌رو مقولهی همجنسگرایی و روایی عقلی و ِ
بکن د و از آنان بخواه د تا با جد‌ی گرفتن بحث‌های عقلی و اخالقی دربارهی همجنسگرایی به بازسازی و
.3آرش نراقی« ،قرآن و مسأله حقوق اقلیت‌های جنسی» ،وب‌سایت آرش نراقی ،منتشر شده در سپتامبر ،2010د‌ید‌ه شده در جوالی 2014؛ صفحه 3تا ..9 اسکات ،کگل ،2010 ،برخور د منتقد‌انه با مسلمانان گی ،لزبین و ترنس‌جند‌ر ،آکسفورد :انتشارات وان‌ورد ،صفحه 49تا 56
اسکات ،کگل« ،2007 ،انحراف جنسی در اسالم» ،در کالم اسالم ،ویرایش شده توسط کرنل و صافی ،لند‌ن :انتشارات پرگر ،صفحه 140تا 143
. .4مصاحبه با آرش نراقی« ،اسالم و حقوق اقلیت های جنسی» ،راد‌یو زمانه ،منتشر شده در شهریور ،1389د‌ید‌ه شده در جوالی 2014؛ صفحه 14 .5اسکات ،کگل ،2010 ،برخور د منتقد‌انه با مسلمانان گی ،لزبین و ترنس‌جند‌ر ،آکسفورد :انتشارات وان‌ورد ،صفحه 9
اسکات ،کگل« ،2007 ،انحراف جنسی در اسالم» ،در کالم اسالم ،ویرایش شده توسط کرنل و صافی ،لند‌ن :انتشارات پرگر ،صفحه 136 مصاحبه با آرش نراقی« ،اسالم و حقوق اقلیت های جنسی» ،راد‌یو زمانه ،منتشر شده در شهریور ،1389د‌ید‌ه شده در جوالی 2014؛
87
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
فصل دوم :رویکردهای دینی
عرضه «پاسخی انسانی و خرد‌پسند» در این زمینه بپرد‌ازند 6 .وی این توصیه را بر اساس یک مبنای فلسفه‌ی دینی مبنی بر مستقل بودن «حجیت احکام اخالقی به لحاظ وجود‌ی ،معرفتی و روانی از احکام الهی» ممکن می‌شمارد 7 .مطابق با این نگاه ،در فرضی که یک حکم اخالقی قطعی در مورد‌ی وجو د داشته باشد ،بای د به ست کم ناسازگار نباشد .در مراحل بع د نراقی گونه‌ای آموزه‌های دینی /قرآنی را فهمی د که با آن سازگار باش د یا د ِ همچنان و البته محکم‌تر و روش‌مند‌تر به فراین د فهم بیرونی از دین و منطق حاکم بر آن بر اساس الهیات ند‌ینی ،به این مقوله می‌پرد‌از د و اگرچه رهاییبخش تأکی د می‌ورزد 8.در مقابل ُکگل اغلب از طریق فهم د‌رو
می‌کوش د تا تفسیر پد‌رساالرانه از دین را به رسمیت نشناخته و به روش الهیات
رهاییبخش( (�Liberation Theol
)ogy Methodپایبن د باش د و حتی در آغاز از برخی اصول عام پیشینی نام می‌بر د که در فهم دین مور د استفاده ید‌انی صاحب‌نظر و آگاه قرار خواه د د‌اد ،اما مسأله اینجا است که وی در پژوهش‌های خویش به مثابه‌ی اله به روش رایج در فهم دین شخصا وار د کارزار علمی عالمان سنتی میشو د و به نقاد‌ی و سنجش آرای آنان در زمینه‌های گوناگون تفسیری ،حد‌یثی ،فقهی ،و اخالقی می‌نشیند. ید‌هم و سپس به تبیین فراین د روشی اکنون با توجه به نکات فوق ،نخست فراین د روشی نراقی را توضیح م
ُکگل می‌پرد‌ازم.
هم ُکگل و هم نراقی تأکید بر ذاتی بودن همجنسگرایی می‌کنند. به این معنا ،اسالم از این پدیده به دلیل طبیعی یا ذاتی بودن آن منع نکرده است .بنابراین ،هر دو از ذات‌گرایی دفاع می‌کنند.
ند‌ینی نراقی روش فهم بیرو گفتم که نراقی بر پایه‌ی الهیات رهاییبخش به پژوهش دربارهی همجنسگرایی میپردازد .الهیات رهاییبخش جنبشی اجتماعی -سیاسی است که پیش از این برخی الهیدانان مسیحی آن را مطرح کرده و از آن بهره ید‌ستان و ست مد‌ید‌گان بهبو د بخشند /نو کنند. بر ده‌ان د تا فهم خویش را از مسیحیت و کتاب مقدس به نفع ته .6آرش نراقی« ،درباره اقلیت‌های جنسی» ،وب‌سایت آرش نراقی ،منتشر شده در ،2004د‌ید‌ه شده در جوالی ،2014صفحه.27 . .7آرش نراقی« ،اسالم و مسأله همجنسگرایی» ،وب‌سایت آرش نراقی ،منتشر شده در ،2006د‌ید‌ه شده در جوالی ،2014صفحه .1 .8مصاحبه با آرش نراقی« ،اسالم و حقوق اقلیت های جنسی» ،راد‌یو زمانه ،منتشر شده در شهریور ،1389د‌ید‌ه شده در جوالی .2014
آرش نراقی« ،قرآن و مسأله حقوق اقلیت‌های جنسی» ،وب‌سایت آرش نراقی ،منتشر شده در سپتامبر ،2010د‌ید‌ه شده در جوالی .2014
88
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
از این طریق ،آنها یک بار دیگر راه را بر انحصارطلبی کلیسا ،به ویژه کلیسای کاتولیک ،به عنوان تنها مرجع فهم و تفسیر کتاب مقدس که همواره به نفع قد‌رت‌مند‌ان حکم کر ده‌اند ،بستن د و این امکان را فراهم ساختند تا دیگران و از جمله انسانهای رنج‌کشید‌ه و فقیر نیز بتوانن د کتاب مقدس را به زبان خو د بخوانن د و از آن فهم یا تفسیری ،اگرچه متفاوت با فهم رایج و قرائت رسمی کلیسا ،داشته باشند 9 .همان‌گونه که نراقی 10و ُکگل
11
نیز اشاره کر ده‌ان د در میان نواند‌یشان مسلمان نیز کسانی ،مانن د «فری د اسحاق» ( ۲۰۰۲و ،)۲۰۰۵می‌کوشن د تا تفسیری رهاییبخش از قرآن عرضه نمایند. نراقی معتق د است که روح حاکم بر فرهنگ قرآنی عدالت است و عدالت یکی از مهم‌ترین اصولی است که مسلمانان بای د قرآن را در پرتو آن فهم کنند .از این رو ،هر تفسیری که تبعیض بر مبنای هویت و گرایش جنسی را بربتاب د از منظر اخالقی ناروا است .یک مسلمان خردورز بای د بکوش د تا درکی از آیات قرآنی بیاب د که با نفی تبعیض بر مبنای هویت و گرایش جنسی سازگار باش د .12این نکته ،د‌قیقا همان سخنی است که نراقی سال‌ها پیش از آن در نوشته‌ی ۲۰۰۴نیز به مثابه توصیه به د‌ین‌ورزان خرد‌من د به نوعی دیگر گفته بو د و از آنها خواسته بو د تا در پی درکی از قرآن باشن د که با مبانی اخالقی روایی همجنسگرایی سازگار باش د و پاسخی خرد‌پسن د و انسانی در خصوص این پدیده به دست د‌ه د.13 باری ،نراقی برای فهم آموزه‌های قرآنی از پد‌ید‌ه‌ی گرایش و کنش جنسی دو همجنس براساس الهیات ید‌هد .البته ند‌ینی گوناگونی را مور د توجه قرار م رهاییبخش ،به مثابه‌ی یک فیلسوف دین ،اصول و مبانی برو وی این اصول را در یک جا نمی‌آورد ،ولی از مجموعه نوشته‌های وی این اصول قابل اصطیا د هستن د که به شرح زیر می‌آید: 1 .1اخالق در مقام ثبوت و اثبات یک سره عقالنی و مستقل از دین و مقد‌م بر آن است14؛ 2 .2اصل عدالت بای د به مثابه اصل حاکم در فهم قرآن در نظر گرفته شو د15؛ .9برای آگاهی عمومی از این جنبش به این آدرس نگاه کنی د که در 22دسامبر 2012مشاهد‌ه شده است. .10آرش نراقی« ،قرآن و مسأله حقوق اقلیت‌های جنسی» ،وب‌سایت آرش نراقی ،منتشر شده در سپتامبر ،2010د‌ید‌ه شده در جوالی ،2014صفحه .1 .11اسکات ،کگل ،2010 ،برخور د منتقد‌انه با مسلمانان گی ،لزبین و ترنس‌جند‌ر ،آکسفورد :انتشارات وان‌ورد ،صفحه .38 .12آرش نراقی« ،قرآن و مسأله حقوق اقلیت‌های جنسی» ،وب‌سایت آرش نراقی ،منتشر شده در سپتامبر ،2010د‌ید‌ه شده در جوالی ،2014صفحه .1 .13آرش نراقی« ،درباره اقلیت‌های جنسی» ،وب‌سایت آرش نراقی ،منتشر شده در ،2004د‌ید‌ه شده در جوالی ،2014صفحه .7 . .14آرش نراقی« ،قرآن و مسأله حقوق اقلیت‌های جنسی» ،وب‌سایت آرش نراقی ،منتشر شده در سپتامبر ،2010د‌ید‌ه شده در جوالی ،2014صفحه .1 آرش نراقی« ،اسالم و مسأله همجنسگرایی» ،وب‌سایت آرش نراقی ،منتشر شده در ،2006د‌ید‌ه شده در جوالی ،2014صفحه .1
.15آرش نراقی« ،قرآن و مسأله حقوق اقلیت‌های جنسی» ،وب‌سایت آرش نراقی ،منتشر شده در سپتامبر ،2010د‌ید‌ه شده در جوالی ،2014صفحه .1 مصاحبه با آرش نراقی« ،اسالم و حقوق اقلیت های جنسی» ،راد‌یو زمانه ،منتشر شده در شهریور ،1389د‌ید‌ه شده در جوالی ،2014صفحه .7
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
89
فصل دوم :رویکردهای دینی
3 .3بازسازی ،پاالیش و پیرایش همیشگی دین ضروری است16؛ 4 .4د‌وره‌ی تفسیر پد‌رساالرانه /مرد‌ساالرانه از قرآن به سر آمده است17؛ 5 .5پذیرش ذاتی و عرضی در دین ،به این معنا که برخی از احکام دین جزو ذاتیات دین و برای تمام د‌وران هستن د و برخی دیگر از سنخ عرضیات دین بوده و تنها به د‌وره‌ی خاصی (د‌وران نخستین اسالم) اختصاص د‌ارن د18؛ برپایه‌ی چنین اصولی است که فهم تازه‌ای از قرآن برای نراقی حاصل میشو د که براساس آن د‌امنه‌ی الهیات رهاییبخش قرآنی به قلمرو ،حقوق و کرامت انسانی اقلیت‌های جنسی گشوده است ،19وی دو شیوه برای نشان د‌اد‌ن این گشود‌گی و سازگاری قرآن با حقوق اقلیت‌های جنسی مطرح می‌کن د و آنها را می‌آزماید :سازگاری ایجابی یا حد‌اکثری و سازگاری سلبی یا حد‌اقلی .20نراقی ،برخالف تفسیر پد‌رساالرنه از قرآن ،ادعا میکند که هیچ نص صریحی در نفی گرایش و کنش جنسی دو همجنس وجو د ندارد .آنچه در روایت قرآنی از قوم لوط نفی شده است عمل زشت (فاحشه) آنها است که به د‌الیل و شواه د بسیار مرا د از فاحشه گرایش و کنش جنسی دو همجنس نیست.
21
ید‌ان د که بسیاری از مفسران سنتی آیات مربوط به قوم لوط را د‌ال بر نفی با این وصف ،از یک سو ،نراقی م ست کم چنین ظهور بد‌وی /نخستینی از این د‌سته آیات به گرایش و کنش جنسی دو همجنس م ید‌انند .د ِ دست می‌آید .از سوی دیگر ،نراقی پیش از این مستقل از دین و مقد‌م بر آن از طریق عقل اخالقی نشان د‌اد‌ه بو د که همجنسگرایی اخالقا ناروا نیست .همچنین هر گونه تبعیض و بی‌عد‌التی (و از جمله بی‌عد‌التی جنسی) نبای د از قرآن برآید .این تعارض بد‌وی را چگونه بای د پاسخ گفت؟ نراقی برای درکی از قرآن که با نفی تبعیض بر مبنای گرایش جنسی سازگار باشد ،تعارض ظاهری میان حکم عقل و فهم از وحی را به دو شیوه عالج‌پذیر می‌شمارد :در شیوه نخست تفسیری از آیات قرآنی به دست د‌اد‌ه میشو د که از تبعیض‌های جنسی و جنسیتی پیراسته است .در این شیوه مفسر در پی «سازگاری ایجابی/ حد‌اکثری» است .در شیوه‌ی دوم نشان د‌اد‌ه میشو د که آن د‌سته از آیات قرآنی که از نوعی تبعیض جنسیتی .16مصاحبه با آرش نراقی« ،اسالم و حقوق اقلیت های جنسی» ،راد‌یو زمانه ،منتشر شده در شهریور ،1389د‌ید‌ه شده در جوالی ،2014صفحه .7 .17مصاحبه با آرش نراقی« ،اسالم و حقوق اقلیت های جنسی» ،راد‌یو زمانه ،منتشر شده در شهریور ،1389د‌ید‌ه شده در جوالی ،2014صفحه .3 .18اسکات ،کگل ،2010 ،برخور د منتقد‌انه با مسلمانان گی ،لزبین و ترنس‌جند‌ر ،آکسفورد :انتشارات وان‌ورد ،صفحه 12و .13 .19آرش نراقی« ،قرآن و مسأله حقوق اقلیت‌های جنسی» ،وب‌سایت آرش نراقی ،منتشر شده در سپتامبر ،2010د‌ید‌ه شده در جوالی ،2014صفحه .1 .20همان ،صفحه .2 .21مصاحبه با آرش نراقی« ،اسالم و حقوق اقلیت های جنسی» ،راد‌یو زمانه ،منتشر شده در شهریور ،1389د‌ید‌ه شده در جوالی ،2014صفحه .1
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
90
حکایت دارند ناظر به د‌وران گذشته است و بر روزگار معاصر اطالق‌پذیر نیست .در این شیوه مفسر در پی «سازگاری سلبی /حد‌اقلی» است.
22
وی در بهره‌گیری از شیوه‌ی نخست ضمن تحلیل آیات مربوط به قوم لوط و بر پایه‌ی شواه د د‌رون‌متنی و بیرون‌متنی می‌کوش د تا نشان د‌ه د که روایت قرآنی از قوم لوط د‌اللتی بر نکوهش گرایش و کنش جنسی دو همجنس ند‌ار د و در نهایت نتیجه می‌گیر د که اوال قصه‌ی قوم لوط ،حتی اگر بر نکوهش لواط د‌اللت داشته باشد ،بر تقبیح همجنسگرایی به معنای مدرن و امروزی آن ظهور ند‌ار د و ثانیا حتی اگر بپذیریم چنین ظهور مزعومی وجو د د‌ار د این ظهور به آسانی قابل تأویل است.
23
ید‌ه د که در مرتب ه بعد ،نراقی با به کارگیری شیوه‌ی دوم در پی سازگاری سلبی /حد‌اقلی بر می‌آی د و توضیح م اگر کسی بر این باور باش د که سازگاری از طریق ظهور یا تأویل ظاهر ممکن نیست ،یعنی آیات قرآن د‌اللت و ظهور در نکوهش گرایش و کنش جنسی دو همجنس د‌ارن د و این ظهور نیز تأویل‌پذیر نیست ،در این صورت می‌توان همگام با برخی از نواند‌یشان مسلمان ،مانن د فضل الرحمان در نمونه‌ی تع د د زوجات و بر د هد‌اری ،از امکانات شیوه‌ی دوم که به روش «نق د تاریخی همد‌النه متن مقدس» موسوم است ،بهره بر د و به سراغ آیات مربوط به قوم لوط رفت .مطابق با این شیوه ،می‌توان احکام ناظر به گرایش و کنش جنسی دو همجنس را، مانن د احکام مربوط به زنان ،تع د د زوجات و بر د هد‌اری ،بازتابی از فرهنگ اعراب د‌وران نزول وحی و بخشی از ی آن که از دایرهی اسالم جهان اول متن مقدس (عرضیات دین) به شمار آورد .در این فرض ،فر د می‌توان د ب خارج گر دد ،اطالق و شمول آن احکام را نسبت به روزگار مدرن منتفی بد‌اند.
24
در فرجام ،نراقی پا فراتر می‌گذار د و مد‌اراگرانه نصیحت می‌کن د که حتی اگر کسی امکانات هر دو روش را نپذیرد و به ناسازگاری مطلق آیات قرآن با گرایش و کنش جنسی دو همجنس باور داشته باش د و بگوی د که محتوای آیات قرآن بر نکوهش گرایش و کنش جنسی دو همجنس د‌اللت د‌ار د و تأویل‌پذیر نیست و در عین حال به جهان دوم متن مقدس (ذاتیات دین) متعلق است ،در چنین فرضی نیز این افرا د بای د ابراهیم‌وار شکیبایی پیشه کنن د و مشفقانه با همجنس‌گرایان رفتار نماین د و «محتسبانه برای مجازات گناهکار» ،به ویژه گناهی که زیانی به دیگران نمی‌رساند« ،بی‌تابی نکنند ...و از تحقیر و خشونت نسبت به ایشان بپرهیزند».
25
. .22آرش نراقی« ،قرآن و مسأله حقوق اقلیت‌های جنسی» ،وب‌سایت آرش نراقی ،منتشر شده در سپتامبر ،2010د‌ید‌ه شده در جوالی ،2014صفحه 2 .23همان صفحه.۱۱ . .24همان صفحه.14 . .25همان ص.۱۵ .
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
91
فصل دوم :رویکردهای دینی
ند‌ینی ُکگل روش فهم د‌رو ُکگل نیز گاه از زبان خود‌ش 26و گاه از زبان فعاالن همجنس‌گرای مسلمان 27تأکی د می‌کن د که بای د بر پایه‌ی الهیات رهاییبخش چنین بحثی را به انجام رسان د تا از طریق آن بتوان افق‌های تازه‌ای را در تفسیر و کشف
از متون و منابع دینی در زمینه‌ی همجنسگرایی گشودُ .کگل الهیات رهاییبخش را به مثابه روشی برای فهم دین که «روش متمایز درباره ی «سخن گفتن دربارهی خد‌ا»» 28است ،می‌شمار د و معتق د است با این روش می‌توان از د‌ل فهم‌های سنتی گذشت و برخالف تفسیر پد‌رساالرانه به فهمی متفاوت و نو از دین دست یازید.
ُکگل برای تفسیری ترقی‌خواه ( )progressive approaches to interpretationهفت اصل را اساسی می شمارد.
29
الهیات رهاییبخش جنبشی اجتماعی -سیاسی است که پیش از این برخی الهیدانان مسیحی آن را مطرح کرده و از آن بهره برده‌اند تا فهم خویش را از مسیحیت و کتاب مقدس به نفع تهی‌دستان و ستم‌دیدگان بهبود بخشند /نو کنند.
)۱توجه به جایگاه ذاتی تمام آدمیان به مثابه موجود‌اتی سرشته شده به روح خد‌ایی؛ )۲تمام انسانها این قابلیت را د‌ارن د که به باالترین د‌رجات روحانی برای خوشبختی در این دنیا و رستگاری در د‌نیای دیگر دست یابند؛ )۳ پذیرش اخالق تکثر؛ )۴فرمان به عدالت؛ )۵معناد‌اری سخن خد‌ا؛ )۶قرآن را بای د در پرتو تجربه‌های مشاه ده‌ای، تبیین‌های علمی و برهان‌های عقلی دربارهی ماهیت انسان فهم و تفسیر کرد؛ )۷عشق به مثابه هد‌ف. ید‌ه د 30که به گفته خود‌ش اغلب آنها را مفسران در مرتبه‌ی بعدُ ،کگل ابزار تفسیر قرآن را مور د توجه قرار م پیشین اشاره کرده بودن د و برخی از آنها را نواند‌یشان دینی افزو ده‌اند .این ابزار عبارتن د از: 1 .1آشنایی با د‌ستور و قواع د زبان عربی؛ 2 .2تحفظ بر برتری و اصالت قرآن به جای افتاد‌ن در تعصب‌های فرهنگی ،الگوهای پیشا اسالمی یا احاد‌یث مقدس مرتبط؛ .26اسکات ،کگل ،2010 ،برخور د منتقد‌انه با مسلمانان گی ،لزبین و ترنس‌جند‌ر ،آکسفورد :انتشارات وان‌ورد ،صفحه 37تا .39 .27اسکات ،کگل ،2014 ،زندگی خارج از اسالم ،صدای مسلمانان گی ،لزبین و ترنس‌جند‌ر ،نیویورک :خبرگزاری د‌انشگاه نیویورک ،صفحه .47 .28همان ،صفحه 37 .29همان ،صفحه 41 .30همان ،صفحه .42
92
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
3 .3قابلیت برای تأیی د و فهم تمامیت قرآن ،یعنی در تفسیر بای د بتوان یک ترم یا ای ده‌ی قرآنی را به تمام کاربرد‌های آن ترم یا ای ده‌ی در کل قرآن ارجاع د‌اد؛ 4 .4توانایی فهم کردن کانتکست قرآنی؛ 5 .5متمرکز شدن بر اصول اخالقی ،زیرا اصول اخالقی هسته‌ی مرکزی پیام هد‌ایتگر قرآن هستند؛ 6 .6پرهیز از تحمیل قواع د کلی بر قرآن؛ 7 .7د‌ارا بودن خوش‌بینی اخالقی ،زیرا د‌رک ما از قرآن صرفا وابسته به ابزار فنی فهم نیست؛ بلکه از نوع نگرش ما به زندگی نیز تأثیر می‌پذیرد. ُکگل با این مقد‌مات ،مبانی و ابزار به سراغ قرآن می‌رو د و نخست با بررسی آیاتی ،مانن د حجرات ،۱۳ /شوری،۸/ ید‌ه د که قرآن تنوع و گونه‌گونی را در میان آدمیان پذیرفته و اصل قرار د‌اد‌ه است.31 روم ،۲۲ /نساء ،۴ /نشان م تنوع جنسیتی و جنسی نیز بخشی از این گونه‌گونی است و طبعا اطالق آیات قرآن در باب پذیرش اختالف و گونه‌گونی آدمیان ،بای د شامل آن نیز بشود .تنها نکته‌ای که در این جا باقی است این است که مطابق با مفاد آیات ،گونه‌گونی معتبر و مور د پذیرش قرآن ،اختالف بر اساس طبیعت و خلقت خد‌اوند‌ی است .حال آیا گرایش
و کنش جنسی با همجنس از سنخ گونه‌گونی طبیعی و برآمد‌ه از خلقت است؟ پاسخ ُکگل به این پرسش مثبت است .او با کمک گرفتن از دانش جد‌ی د و نتایج آزمایش‌های علمی معتق د است سرشت و شاکله‌ی کسانی که
دارای گرایش و کنش جنسی به همجنس هستن د چنین خلق شده است و با این نگاه طبعا آنها در دایرهی شمول مفا د آیه در باب گونه‌گونی و اختالف خلقت آدمیان داخل هستند.
32
با همین نگرشُ ،کگل ضمن تحلیلی از آیات مربوط به قوم لوط ،مانن د برخی از اند‌یشمند‌ان پیشین چون ابن ید‌اند .در واقع ،عذاب الهی بر قوم لوط به حزم ،آن را ناظر به مقولهی گرایش و کنش جنسی دو همجنس نم خاطر کفر آنان و انکار نبوت لوط و دیگر کارهای ناشایست بوده است نه صرف عمل جنسی دو همجنس با یکدیگر .و حتی اگر این نکته نیز جزو کارهای ناپسن د آنها به شمار می‌رفته از شواه د متنی و خارجی بر می‌آید که عمل قوم لوط که بعدها به لواط در فقه اسالمی شهرت یافته است ،صرف کنش جنسی دو همجنس نبود‌ه است ،بلکه از سنخ تجاوز و نیز اعمال شهوت در حالی بوده است که آنان دارای همسر بوده اند.
33
.31همان ،صفحه 43و .44 .32همان ،صفحه 45تا 47 .33همان ،صفحه 49تا 56
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
93
فصل دوم :رویکردهای دینی
ید‌ان د که برای به دست آوردن نگاه و حکم اسالم به گرایش و کنش جنسی دو همجنس ،صرف فهم ُکگل م و تفسیر قرآن کفایت نمی‌کند ،اگرچه قرآن نخستین و برترین منبع اسالم است؛ اما منابع و اد‌له‌ی دیگری نیز در طول آن وجو د دارند ،مانن د حد‌یث ،عقل و اجماع .از این رو ،با پژوهش در این منابع می‌کوش د تا نشان دهد که این‌ها نیز برای تفسیری رواد‌ارانه و مثبت از مقولهی گرایش و کنش جنسی دو همجنس گشو ده‌اند. ید‌ه د که اوال تمام این احاد‌یث از سنخ خبر واح د هستن د و ثانیا در بخش سنت /حدیثُ ،کگل زبرد‌ستانه نشان م هیچ گروه از این احاد‌یث ،خواه به دلیل ضعف در اسنا د (مانن د سن د مجعول یا ضعیف بودن راوی) یا ضعف در د‌اللت /متن (مانن د ابهام مفهومی ،مناقشه برانگیز بودن متن ،یا کاربر د اشتباه) ،از سند‌یت و صحت برخورد‌ار نیستند .34افزون بر اینکه خود این احاد‌یث از تعارض‌های بی‌شماری رنج می‌برند و سازگاری میان‌شان به ید‌ه د که وی سختی ممکن است .جد‌ای از نکات فوق ،مطالعه‌ی سنت شفاهی برآمد‌ه از زندگی پیامبر نشان م هرگز فرد‌ی را به خاطر عمل جنسی همجنس‌گرایانه مجازات نکرده است ،بنابراین ،رویه‌ی عملی (سیره) در باب مجازات عمل جنسی دو همجنس از پیامبر باقی نماند‌ه است و این تنها اصحاب محم د و بعد‌تر پیروان این اصحاب بودن د که بر اساس یک منطق حقوقی بدان رسید‌ند .منطق مذکور مد‌عی بو د که میان زنا و سکس د‌خولی بین دو مرد ،تفاوتی وجو د ندارد؛ از این رو ،این نتیجه را می‌توان گرفت که مجازات سکس د‌خولی بین دو مر د هم مرگ است 35.اما از آن جا که منطق مذکور در مشابهت د‌اد‌ن زنا با سکس د‌خولی میان دو مرد ناکام است ،طبعا اجتها د آنان را نیز نمی‌توان پذیرفت. ُکگل گرایش و کنش جنسی دو همجنس را که در فقه اسالمی به لواط و مساحقه مشهور است از منظر فقیهان
نیز بررسی میکند .فارغ از تعارض‌های فراوان و جد‌ی در فتاوا و احکام فقیهانُ ،کگل با وار د شدن در کارزار فقهی مد‌رسه‌های گوناگون اسالمی و بررسی ادله و نگاه آنان در باب کنش همجنس‌گرایانه قوت و صحت فتاوا و احکام برآمد‌ه از این مد‌رسه‌ها را به ترد‌ی د می‌کشان د و می‌کوش د تا نشان د‌ه د که اگر مستن د قول فقیهان قرآن باش د که پیش از این وی نشان د‌ا د قرآن نگاه مثبتی به گرایش و کنش جنسی دو همجنس دارد .اگر به حد‌یث تمسک می‌کنند ،وی پیش از این نشان د‌ا د که احاد‌یث در این باب قابل استنا د نیستند .منطق قیاس و مشابهت نیز کاربست محکمی ند‌ارند 36.تنها نکته‌ای که می‌مان د تمسک به اجماع ( /)consensusاتفاق به مثابه‌ی یک دلیل ید‌ه د که چنین اجماعی نیز در کار نیست. مستقل است که ُکگل با آوردن نمونه‌های نقض تاریخی نشان م
37
.34همان ،صفحه 84تا .124
اسکات ،کگل« ،2007 ،انحراف جنسی در اسالم» ،در کالم اسالم ،ویرایش شده توسط کرنل و صافی ،لند‌ن :انتشارات پرگر ،صفحه .150
.35همان .36اسکات ،کگل ،2010 ،برخور د منتقد‌انه با مسلمانان گی ،لزبین و ترنس‌جند‌ر ،آکسفورد :انتشارات وان‌ورد ،صفحه 145تا .166 .37همان ،صفحه 167تا .172
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
94
سنجش فراین د روشی نراقی و ُکگل فراین د روشی ُکگل و نراقی هر یک ویژگی‌های پذیرفتنی و برجسته‌ای د‌ارن د که پژوهند‌گان بعد‌ی می‌توانند با الهام و بهره‌گیری از آنها پژوهش خویش را از آن نقطه بیاغازن د و بد‌ین طریق گامی به جلو باشند .در عین حال کوشش‌های این دو ،به ویژه از منظر روش‌شناختی دارای کاستی‌هایی است .نگارند‌ه در اد‌امه می‌کوشد تا بخشی از برجستگی‌ها و کاستی‌های اساسی‌تر د‌ید‌گاه‌ها و پژوهش‌های این دو را به صورت جد‌اگانه و در مقایسه با یکدیگر بنمایاند.
نراقی معتقد است که روح حاکم بر فرهنگ قرآنی عدالت است و عدالت یکی از مهم‌ترین اصولی است که مسلمانان باید قرآن را در پرتو آن فهم کنند .از این رو ،هر تفسیری که تبعیض بر مبنای هویت و گرایش جنسی را بربتابد از منظر اخالقی ناروا است.
1 .1پژوهش بر اساس الهیات رهاییبخش از سوی ُکگل و نراقی ،می‌توان د حسن آنها شمرد‌ه شود .اما به گمان من مهم‌تر از آن ،کوشش نراقی برای تنقیح و تثبیت مبانی و اصول پیشینی برای فهم قرآن
است که از اهمیت خاصی برخورد‌ار است ،گامی که ُکگل نیز تا حدی بدان اقد‌ام نمود‌ه است .اما باز ند‌ینی دین است که نراقی از آن مهم‌تر نشان د‌اد‌ن چگونگی پیون د این اصول پیشینی با فهم د‌رو
به خوبی از عه ده‌ی آن برآمد‌ه است ،اما ُکگل کوشش چند‌انی برای تبیین این نکته از خو د نشان ید‌ه د و روشن نمی‌کن د که این اصول چگونه و کجا به کار او می‌آیند .به ویژه با توجه به این که نم وی به گونه‌ای از روش اجتهاد‌ی بهره میگیرد ،چگونه وی آن روش را با این الهیات پیون د می‌زند؟ این چیزی است که ُکگل در هیچ کجا آن را تبیین نمی‌کند.
ید‌هن د که مبنای الهیات رهاییبخش سازگاری با عدالت و نفی هرگونه تبعیض 2 .2نراقی و ُکگل نشان م است؛ اما روش و ابزاری که الهیات رهاییبخش در پیش می‌گیر د تا به فهم تازه برس د را مشخص ید‌هن د تا بد‌انیم که این نمی‌کنن د و ربط و نسبت آن را با ابزار و فراین د رایج و سنتی نیز توضیح نم فراین د جد‌ی د تا کجا با آن همگام است و از کجا به بع د راه خو د را جد‌ا میسازد.
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
95
فصل دوم :رویکردهای دینی
3 .3هم ُکگل و هم نراقی ،خواه ناظر به کار یکدیگر بوده باشن د یا خیر ،در مواجهه با آیات مربوط به قوم لوط به کامل‌ترین شکل ممکن پژوهش کر ده‌اند .کوشی ده‌ان د تا ابعا د گوناگون این داستان را بکاوند و د‌اللت‌های مطابقی ،تضمنی و التزامی دیگری از این آیات را کشف کنن د و در برابر فهم و تفسیر سنتی قرار د‌هن د و نشان د‌هن د که تا چه پایه این فهم تازه در عین نشان د‌اد‌ن گشود‌گی منبع قرآن در زمینه‌ی گرایش و کنش جنسی دو همجنس با زمینه و ساختار روایت قرآنی قوم لوط سازگارتر است. 4 .4در جایگاه پژوهش دینی و استنا د یک فهم یا حکم به دین ساز و کار خاصی را بای د پیمود .فراین د و روش اجتهاد‌ی همان ساز و کاری است که به طور غالب در میان اند‌یشمند‌ان مسلمان به مثابه‌ی روش بی‌بد‌یل فهم و کشف آموزه‌های دین پذیرفته شده است .وفاد‌اری به سرشت فراین د و روش اجتهاد‌ی ،حکایت از گشود‌گی و رواد‌اری آن برای هضم و جای د‌اد‌ن نگاه‌های انتقاد‌ی ،مد‌ل ها و د‌ستگاه‌واره‌های نو در خویش است .از این رو ،پیمود‌ن چنین فراین د روشی‌ای برای پژوهش‌های دینی ثبوتا و اثباتا ضروری است؛ ثبوتا ضروری است چون روش بی‌بد‌یلی است که هم رواد‌ی د عقلی و هم رواد‌ی د شرعی د‌ار د و اثباتا به این دلیل که پیمایش چنین روشی زمینه‌ی گفتوگو و هم د‌لی با عالمان سنتی را فراهم میسازد. با توجه به نکته‌ی فوق ،نراقی اگر می‌خواست به فهمی تازه از دین دست یاب د و بر اساس آن حکم تازه‌ای را به دین استنا د د‌ه د و آن را به مؤمنان توصیه کن د می‌بایست مطابق با این روش تمام منابع و اد‌له‌ی دین را جد‌اگانه و در هم تنید‌ه بررس د و به صرف فهم /تفسیر قرآن (آن هم صرفا بخش مربوط به آیات قوم لوط) اکتفا ننماید ،زیرا در این صورت ،پذیرش چنین فهمی برای مومنان ترجیح ندارد، بلکه حتی اعتبار ندارد .چه این که هنوز حکم خد‌اون د کشف نشده است .فهم او از حجیت یا مد‌رکیت برخورد‌ار نیست ،زیرا منابع و ادله دین فراتر از قرآن است؛ حد‌یث ،اجماع ،عقل ،و مانن د این‌ها نیز از منابع یا اد‌له‌ای هستن د که در طول قرآن می‌آین د و نبای د برای کشف و فهم حکم خد‌اون د فروگذارد‌ه شوند .د‌قیقا در نقطه‌ی مقابل نراقیُ ،کگل در این جهت بسیار موفق عمل کرده است و این از نقاط قوت پژوهش ُکگل است.
5 .5یکی از مشکالتی که پژوهش حد‌یث‌شناسانه‌ی ُکگل ،در عین قوت‌های د‌یگرش ،د‌ار د این است که وی تنها با رویکر د حد‌یثی اهل سنت این پژوهش را د‌نبال می‌کن د و نتایجی که می‌گیر د نیز تابع آن است .در حالی که رویکرد حد‌یثی شیعه به گونه دیگری است؛ نخست این که بحث مسند‌ها و چگونگی تد‌وین حد‌یث (میراث مکتوب) در شیعه با اهل سنت تفاوت جد‌ی دارد .اگر اهل سنت
96
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
ست کم ،به مد‌ت به اتفاق بر افتراق سنت و حد‌یث نوشتاری با سنت و حد‌یث شفاهی از پیامبر ،د ِ یک قرن باور دارند؛ اما اند‌یشمند‌ان شیعه مد‌عی اتصال سنت و حد‌یث نوشتاری با سنت و حد‌یث شفاهی پیامبر از طریق امامان معصوم هستن د و برای نشان د‌اد‌ن و اثبات همین نکته است که دانش «فهرست» (کتاب‌شناسی /نسخه‌شناسی) در شیعه ،در کنار دانش «رجال» ،پد‌ی د می‌آی د تا مسند‌ها و اصول با نسخه‌شناسی تاریخی به زمان امامان و به واسطه آنها به طور مستن د به د‌وره‌ی پیامبر رساند‌ه شود ،چیزی که اهل سنت مطلقا در پی آن نرفتن د و البته به دلیل شکاف ص د سالهای که حاصل منع خلیفه‌ی دوم از کتابت سنت و نیز حد‌یث بود ،امکان آن را نیز نداشتهاند.
38
6 .6دو مبنای متفاوت ولی عمد‌ه در کار نراقی و ُکگل برجسته است )۱ :مقولهی لزوم هم‌گامی و سازگاری تفسیر دین با یافته‌های علمی جد‌ی د یا ضرورت د‌رک دین در پرتوی یافته‌های علمی نو و پیشرفته؛ )۲استقالل اخالق از دین و تقد‌م بر آن .با این دو مبنای متفاوت طبعا آسان‌تر می‌توان د‌رک متفاوتی
از قرآن یافت .روشن است که در نگاه ُکگل اگر کسی به د‌رک قرآن بدون توجه به یافته‌های علمی
جد‌ی د بپرد‌از د یا اگر تفسیری از قرآن ناسازگار با این یافته‌های علمی باش د طبعا از اعتبار برخورد‌ار نخواه د بو د و نیز در نگاه نراقی اگر کسی به فهم قرآن بدون توجه به مبانی اخالقی دست زن د یا فهمی از قرآن با این مبانی ناسازگار باش د اعتبار نخواه د داشت. چنین نگرشی تنها در فرضی د‌رست است که باور داشته باشیم که علم به صورت مطلق و فارغ از شد‌اشته‌ها ،تعلق روشی خاص ،انگیزه‌ها ،و مانن د این‌ها تولی د میشود ،یعنی علم را «غیر پاراد‌ایمیک» پی بد‌انیم .و از این رو ،به اخالق و علم به صورت غیر پاراد‌ایمیک باور داشته باشیم .اما مسأله این جا است که امروزه در فلسفه‌ی علم پاراد‌ایمیک نبود‌ن تولی د دانش و یافته‌های آن جد‌ا محل ترد‌ی د است. از اواسط قرن بیستم به این طرف ،باور به پاراد‌ایمیک بودن دانش از سوی فیلسوفان علم به لحاظ نظری و پژوهید‌ن اند‌یشمند‌ان و تولی د دانش در پرتوی پاراد‌ایم‌ها در عمل (از سوی فمینیست ها، پاراد‌ایم انتقاد‌ی ،پاراد‌ایم تفسیری ،علم مسیحی ،و ) ...به طور شایع از سوی د‌انشمند‌ان و فیلسوفان پذیرفته شده است .با این نگاه سخن گفتن از اخالق به صورت عام یا علم به صورت مطلق دیگر ید‌رنگ پرسید‌ه میشو د کدام اخالق و در چه پاراد‌ایمی؟ د‌قیق نیست .وقتی سخن از اخالق میکنیم ب ید‌رنگ پرسید‌ه میشو د کدام و نیز د‌رباب علم وقتی سخن از روان‌شناسی یا زیست‌شناسی میکنیم ب روان‌شناسی یا زیست‌شناسی؟ .38دست نوشته های نگارند‌ه از د‌رس گفتارهای آیه اهلل سی د احم د م دد‌ی؛ همچنین برای آگاهی بیشتر در این زمینه به وب‌سایت رسمی وی به این آدرس بنگری د که در دسامبر 2012مشاهد‌ه شده است.
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
97
فصل دوم :رویکردهای دینی
7 .7همان‌گونه که گذشت ،د‌ید‌گاه ُکگل و نراقی بر ذات‌گرایی استوار است .فارغ از این که بسیاری از اند‌یشمند‌ان بر این باورند که ذات‌گرایی د‌الیل قویی برای اثبات خویش ندارد ،پذیرفتن این مبنا برای حمایت از گرایش و کنش جنسی دو همجنس ،د‌امنه‌ی این حمایت را بسیار محد‌و د میکند.
زیرا د‌ید‌گاه نراقی و ُکگل توان حمایت از دوجنسگرایان و نیز همجنس‌گرایانی که معتقد‌ن د گرایش جنسی آنها ذاتی نیست بلکه برساخته فرهنگ و عوامل دیگر اجتماعی است ،ندارد .به نظر می‌رسد محد‌و د کردن تفسیر تازه از قرآن در زمینه‌ی گرایش و کنش جنسی دو همجنس به د‌ید‌گاه ذات‌گرایانه
دلیل محکمی ندارد. ُکگل با کمک گرفتن از دانش جدید و نتایج آزمایش‌های علمی معتقد است سرشت و شاکله‌ی کسانی که دارای گرایش و کنش جنسی به همجنس هستند چنین خلق شده است و با این نگاه طبعا آنها در دایرهی شمول مفاد آیه در باب گونه‌گونی و اختالف خلقت آدمیان داخل هستند.
زمینه‌ای بر فهم پارد‌ایم اجتهاد‌ی از گرایش و کنش جنسی دو همجنس ضرورت فهم پاراد‌ایم اجتهاد‌ی از گرایش و کنش جنسی دو همجنس از این نقطه برمی‌خیز د که تفسیر /فهم‌های دیگر از این پدیده ،اگرچه اوال موجب پد‌ید‌اری گفتمان آکاد‌میک در این زمینه ش ده‌ان د و ثانیا گام‌های مثبت بسیاری نیز برد‌اشته‌اند ،هنوز تا رسید‌ن به مقصو د چه در ر ده‌ی مبانی و اصول عام ،چه در سطح روش و چه در عرصه‌ی منابع و ادله راه بسیار دارند؛ یعنی هنوز در تمام این ر ده‌ها کاستی‌هایی به چشم می‌خور د که این ست کم بخشی از آنها را از میان برد‌ار د و این گفتمان را غنی‌تر سازد. پروژه در مقام آن است تا د ِ نگارند‌ه ،در واقع ،پس از سنجش د‌ید‌گاه‌های محققان مسلمان که تاکنون در این زمینه سخن گفته و نوشته‌ان د (که در این نوشته به طور نوع نمون تنها به سنجش د‌ید‌گاه‌های دو تن از شاخص‌ترین آنان پرد‌اخته است) ،به د‌ید‌گاه تازه‌ای رسید‌ه است که آن را«فهم پاراد‌ایم اجتهاد‌ی از گرایش و کنش جنسی دو همجنس» می‌نامد .البته این د‌ید‌گاه خو د زیرمجموعه‌ای از نظریه عام‌تر نویسند‌ه است که به «پاراد‌ایم اجتهاد‌ی دانش دینی (پاد)» 39موسوم است .از این رو ،برای فهم د‌ید‌گاه مور د بحث در این نوشته بای د از د‌ید‌گاه عام نگارند‌ه در مرتبه‌ی قبل آگاه بود. .39پاراد‌ایم اجتهاد‌ی دانش دینی (پا دّ) :فرایند‌ی است که نگارند‌ه در زمینه‌ی کشف ،فهم ،و تولی د آموزه‌های دینی از منابع دین به آن رسید‌ه و بدان باور دارد .این د‌ید‌گاه را می‌توانی د در این نوشته‌ها بخوانید: علی پور و حسنی ،پاراد‌ایم اجتهاد‌ی دانش دینی۱۳۸۹ ،
98
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
ید‌هم و امی د می‌برم که با تحقق زمینه و شرایط در اد‌امه تنها طرح‌واره‌ای از این پروژه را در گام‌های زیر نشان م الزم و کافی این پروژه به فرجام رسد. 1 .1نویسند‌ه با محققانی ،مانن د ُکگل ،نراقی و حبیب که بر این باورن د گرایش و کنش جنسی دو همجنس در اسالم رواد‌ی د شرعی دارد ،هم‌رأی است؛ یعنی بر این باور است که این پدیده ،هیچ قبح الهیاتی و اخالقی ندارد ،به لحاظ حقوقی هم مجازاتی بر آن بار نشده است .اما در روش و چگونگی نیل به این فهم با آنان متفاوت است. 2 .2ویژگی اساسی این پژوهش پاراد‌ایمیک بودن آن است با تمام لوازم و نتایجی که پاراد‌ایم‌محور بودن دانش و فهم به همراه دارد. 3 .3پاراد‌ایمی که این پژوهش از آن پیروی میکند ،موسوم به پاراد‌ایم اجتهاد‌ی دانش دینی است و طبعا در تمام سطوح و الیه‌ها تا رسید‌ن به نتیجه از آن برمی‌خیز د (از مبانی کالن و اصول عام پاراد‌ایمی گرفته تا منابع و ادله و نیز تا فراین د روشی تولی د دانش ،برآمد‌ن نظریه و برساختن مد‌ل بر اساس آن مبانی و منابع) .با این نگاه ،فرآور ده‌های برآمد‌ه از این پاراد‌ایم هم به لحاظ کمی و هم به لحاظ کیفی با فرآور ده‌های پاراد‌ایم‌های دیگر می‌توان د متمایز باشد. 4 .4اجتهاد‌ی بودن این پروژه ،ضرورت پژوهش از «فلسفه اجتهاد» جهت طراحی مد‌ل پاراد‌ایمی از دانش ید‌هد .بحث از فلسفه‌ی اجتها د در د‌رجه‌ی نخست با معناشناسی ،ماهیت‌شناسی اجتهاد‌ی را نشان م و وجود‌شناسی اجتهاد ،پد‌ی ده‌ی اجتها د را در یک منظومه سازوار به ما می‌شناساند .آنگاه در مرتبه‌ی بع د به ما می‌آموز د که بای د میان پاراد‌ایم اجتهاد‌ی ،فراین د اجتهاد‌ی و روش اجتهاد‌ی تمایز گذاشت. در گام دیگر ،امکان برقراری زمینه‌ی گفتمانی با فرایند‌‌ها و روش‌های سنتی د‌ین‌فهمی را فراهم می‌ساز د و از این رهگذر زمینه‌ی انتقاد ،سنجش و عرضه د‌ید‌گاه /د‌ید‌گاه‌های بد‌یل را فراهم میسازد. 5 .5این پژوهش می‌کوش د تا با توجه به پاراد‌ایم اجتهاد‌ی و در د‌ل آن ،مبانی ،اصول و روش تمام مکتب‌ها و مد‌رسه‌های متفاوت اسالمی کالسیک و جد‌ی د را بررس د و با سنجش آنها بر اساس تمامی منابع و ادله پذیرفتنی در این پاراد‌ایم ،د‌ید‌گاهی به لحاظ معرفتی نزد‌یک‌تر به صد‌ق و به لحاظ اثباتی کارآمد‌تر و وسیع‌تر عرضه نماید .این د‌ید‌گاه توان تحلیل گرایش و کنش جنسی دو همجنس را فارغ از نظریه‌ی ذات‌گرایی یا ساختارگرایی و نیز در هر دو ساحت همجنسگرایی و دو جنس‌گرایی دارد. حسنی و علی پور ،ماهیت‌شناسی پد‌ی ده‌های اجتماعی از منظر یک پاراد‌ایم تاسیسی۱۳۸۸ ،
حسنی و علی پور ،روش‌شناسی اجتها د و اعتبارسنجی معرفتی آن۱۳۸۶ ،
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
99
فصل دوم :رویکردهای دینی
6 .6پاراد‌ایم اجتهاد‌ی بر این باور است که نه تنها به لحاظ ثبوتی ،یعنی از منظر معرفتی و روش‌شناختی، می‌توان د بر فرایند‌‌های دیگر برتری داشته باش د و از معقولیت بیشتری برخورد‌ار گر دد ،بلکه به لحاظ اثباتی نیز توانایی بیشتری دارد .زیرا پاراد‌ایم اجتهاد‌ی به آسانی این امکان را تد‌ارک می‌بین د که گفتمان تو‌گوها و کوشش‌های علمی ،فارغ ید‌انیم که تمام این گف فراگیری با عالمان سنتی داشته باشد .م از نفس تولی د دانش و فهم دینی ،برای آن است که از طریق گشود‌ن د‌رهای تازه به روی جوامع ند‌ار چنین گرایشی را به آرامش و پرهیز اسالمی و د‌ین‌مد‌اران مسلمان اوال به لحاظ روانی د‌ارند‌گان د‌ی از تشویش از ناحیه‌ی گرایش و کنش جنسی‌شان سوق د‌هیم و ثانیا زمینه‌ی جرم‌زد‌ایی از مقولهی گرایش و کنش جنسی دو همجنس در قانون مجازات اسالمی را فراهم آوریم .چنین مقصود‌ی برآورد‌ه ید‌انان سنتی نزد‌یک‌تر باش د و آنها بتوانن د این فرایند نمی‌شو د مگر با ایجا د گفتمانی که با فضای اله را د‌ریابن د تا شای د زمینه‌ی فتاوای جد‌ی د برای آنان فراهم گر دد. نتیجه این پژوهش نشان می دهد که انتظار روادید د‌اشتن گرایش و کنش جنسی دو همجنس از نظرگاه اسالم عجیب نیست .اگرچه این پدیده غیر از همجنسگرایی به معنای امروزی آن است ،اما از آن جا که شباهت‌های بسیار این دو پدیده انکارناپذیر است ،حاصل این تحقیق می‌توان د زمینه‌ی بسیار مناسبی را فراهم آور د تا در سایه‌سار آن به تفسیرهای تازه تری از دین اسالم در زمینه گرایش ها و کنش های جنسی دو همجنس رسید و بد‌ین سان ،مذاق و نگرش مثبت دین را نسبت به همجنسگرایی یا د‌وجنس گرایی ،ازد‌واج آنان ،تعهد‌ات و قرارد‌اد‌هایی که در پی این روابط و مناسبات پد‌ی د می‌آی د به مثابه‌ی سبکی نوین از زیست آدمیان ،به دست آور د و آن را به رسمیت شناخت. سپاس‌گزاری :از د‌وست ارجمند‌م «خرت حکمه» ( ،)Gert Hekmahاستاد‌یار مطالعات جنسی و جنسیتی د‌انشگاه آمسترد‌ام ،صمیمانه سپاسگزارم که هم سخاوتمند‌انه کتابخانه شخصی و غنی‌اش را در اختیار من گذاشت و هم گفت‌وگوهای مفید‌ی با من در این زمینه داشت.
100
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
فصل سوم: رویکردهای اجتماعی
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
101
فصل سوم :رویکردهای اجتماعی
الجیبیتی ایرانی «بی» ندارد
زینب پیغمبرزاد‌ه در د‌هه‌های اخیر ،کتاب‌های مختلفی در زمینه‌ی د‌وجنس‌گرایی به زبان‌های مختلف از جمله زبان انگلیسی نوشته شده است .برای مثال :اختیار د‌وجنس‌گرا ،1دوجنسگرایان آمریکایی ،2جذابیت د‌وگانه :فهم د‌وجنس‌گرایی،3 د‌وجنس‌گرایی در جهان باستان ،4د‌وجنس‌گرایی :یا دد‌اشت‌هایی برای یک انقالب د‌وجنس‌گرا ،5مردان د‌وجنس‌گرا در فرهنگ و تاریخ.6 در حال حاضر ،سازمان‌ها و رسانه‌های مختلفی نیز مانن د منابع د‌وجنس‌گرا ،7مؤسسه آمریکایی د‌وجنس‌گرایی،8 مجله د‌وجنس‌گرایی ،9فهرست د‌وجنس‌گرا 10به صورت اختصاصی در زمینه‌ی د‌وجنس‌گرایی و نقض حقوق آنها کار می‌کنن د و به طور مشخص هم بر روی مقابله با «د‌وجنس‌گراستیزی» در کشورهای مختلف تمرکز دارند. عالوه بر این کوشش‌ها ،در بسیاری از سازمان‌های فعال در زمینه‌ی حقوق الجیبیتی ،تالش میشو د تا همهی گروه‌های جامعه الجیبیتی در تمامی سطوح حضور و مشارکت یکسانی داشته باشند .مثال در سوئد ،تالش میشو د افراد‌ی از گرایشهای مختلف جنسی در بین پایه‌گذاران ،اد‌اره‌کنند‌گان و شرکت‌کنند‌گان در برنامه‌های گروه‌های فعال در زمینه‌ی الجیبیتی حضور داشته باشند.
.1لینک به وب‌سایت پروژه‌های همیاری انستیتوی امریکایی د‌وجنس‌گرایی http://www.americaninstituteofbisexuality.org/grants/ 2. Bi America 3.Dual Attraction: Understanding Bisexuality 4. Bisexuality in the Ancient World 5. Bi: Notes for a Bisexual Revolution 6. Bisexual Men in Culture and Society 7. Bisexual Resource Center 8. The American Institute of Bisexuality 9. bimagazine 10. The Bisexual Index
102
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
همانند بسیاری از جنبش‌های اجتماعی دیگر ،همچون جنبش زنان ،جنبش همجنس‌گرایان و جنبش
ترنس‌سکشوال‌ها ،اعتراض به د‌وجنس‌گراستیزی نیز به فضای د‌انشگاهی راه یافته است .از جمله انتشار نشریه‌ی علمی پژوهشی د‌وجنس‌گرایی در آمریکا از سال .۲۰۰۰
11
این رون د مثبت در حالی است که اگرچه در فضای فارسی‌زبان در سالهای اخیر رسانه‌های مختلفی در زمینه‌ی حقوق
زنان ،همجنس‌گرایان و ترنس‌سکشوال‌ها فعال ش ده‌اند ،مطالب بسیار محدودی تا همین اواخر به طور مشخص
در رابطه با د‌وجنس‌گرایی در نشریه‌های فارسی‌زبان فعال در زمینه‌ی حقوق الجیبیتی منتشر شده است.
12
در این سال‌ها ،در موارد محدودی هم که به دوجنسگرایان اشاره شده ،دوجنسگرایان بیشتر از زبان
همجنس‌گرایان مور د نق د قرار گرفته‌اند .در واقع به جرأت می‌توان گفت که در این میان ،دوجنسگرایان صدای مستقلی از آن خو د نداشتهاند.
در این مقاله مطالب منتشر شده در زمینه‌ی د‌وجنس‌گرایی در فضای فارسی‌زبان مور د بررسی قرار میگیرد.
ابتد‌ا به کلیشه‌های رایج علیه دوجنسگرایان در میان فارسی‌زبانان پرد‌اخته میشو د و سپس به واکنشی‌های اعتراضی که دوجنسگرایان و حتی گروهی از همجنس‌گرایان به این کلیشه‌ها نشان د‌ا ده‌اند.
امی د است این مقاله ،توجه جامعه‌ي الجیبیتی فارسی‌زبان و نیز فعاالن این حوزه را بیش از پیش به مسائل
دوجنسگرایان جلب کند .این امر بی‌شک کمک خواه د کر د تا دوجنسگرایان بیشتری احساس راحتی کنند که از تجربه‌ها و زند‌گی‌شان بنویسند.
کلیشه‌های همجنس‌گرایان دربارهی دوجنسگرایان بسیاری از کلیشه‌هایی که در فضای فارسی‌زبان رایجن د عبارتن د از نادیده گرفتن دوجنسگرایان ،شهوت‌ران
تلقی کردن آنها ،تبدیل کلیشه‌های همجنس‌گراستیزانه به کلیشه‌های دوجنسگراستیزانه و ادعای مور د تبعیض قرار‌نگرفتن دوجنسگرایان.
نادیده گرفتن دوجنسگرایان رسانه‌های فارسی‌زبان مانن د مجله چراغ ،13مجله اقلیت ،14راد‌یو رنگین‌کمان ،15بخش دگرباش راد‌یو زمانه
16
که به مسائل مرتبط با جامعهی الجیبیتی می‌پرد‌ازند ،معموال نام هر چهار گروه لزبین ،گی ،بای و ترنس
را بر خود دارند ،اما کمتر پیش می‌آید که مطلبی نیز دربارهی دوجنسگرایان منتشر کنند .واقعیت امر این .11برای مطالعه مطالب این نشریه می‌توانی د به این آدرس مراجعه نمایید. .12الزم به اشاره است که از ماه مارس ۲۰۱۵تارنمای http://dojensgara.comبه طور مشخص در این حوزه آغاز به کار کرده است. 13.http://cheraq.net 14. http://www.aghaliat.blogspot.com/ 15. https://www.facebook.com/Radioranginkaman 16. http://www.radiozamaneh.com/category/societyandlaw/lgbt
103
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
فصل سوم :رویکردهای اجتماعی
است که در فضای فارسی‌زبان ،هیچ سایت یا نشریه‌ای به صورت ویژه به موضوع د‌وجنس‌گرایی نمی‌پرد‌ازد. به تازگی در فیسبوک «صفحهی بای‌سکشوال‌های ایرانی» 17فعال شده است ،اما این صفحه هم کمتر به مسائل دوجنسگرایان می‌پرد‌از د و بیشتر مطالب آن بازنشر مطالب دیگر صفحات در رابطه با همجنس‌گرایان یا ترنس‌سکشوال‌هاست! در مستند‌‌های بسیاری که در سالهای اخیر دربارهی ال‌جی‌بی‌تی‌های ایرانی ساخته شد‌ه‌اند مانند زیر تیغ جنسیت ،18راند‌ه از ایران 19و نیز در پژوهش‌های د‌انشگاهی که در سالهای در ایران و کشورهای غربی صورت گرفته ،دوجنسگرایان معموال غایبند.
در این سال‌ها ،در موارد محدودی هم که به دوجنسگرایان اشاره شده ،دوجنسگرایان بیشتر از زبان همجنس‌گرایان مورد نقد قرار گرفته‌اند .در واقع به جرأت می‌توان گفت که در این میان، دوجنسگرایان صدای مستقلی از آن خود نداشتهاند.
خد‌انانی مانن د افسانه نجم‌آباد‌ی و ژانت آفاری نشان این وضعیت در حالی است که پژوهش‌های تاریخی ،تاری ید‌ه د که از قرن‌ها پیش در ایران نیز مانن د بسیاری از جوامع دیگر ،رابطه‌ی همزمان با هر د‌وجنس رواج م داشته است .بسیاری از این پژوهش‌های د‌انشگاهی به ترنس‌سکشوال‌ها می‌پرد‌ازند ،مانند مقاله حجازی و همکاران درباره ویژگی‌های اجتماعی-جمعیت‌شناختی ترنس‌سکشوال‌ها 20یا پایان‌نامه علی عبد‌ی دربارهی پناهجویان ترنس ایرانی در ترکیه 21یا مقاله‌ی باستان‌شناختی د‌ژم خوی و پاپلی یزد‌ی 22که تغییر جنسیت یک ترنس را از طریق بررسی آثار به جای ماند‌ه از زلزله بم روایت میکند .در مواردی هم مانن د مقاله شایسته‌خو
17. https://www.facebook.com/iranianbi
.18لینک به سایت یوتیوب برای تماشای نسخه کامل مستن د «زیر تیغ جنسیت» قابل مشاهد‌ه در 20سپتامبر2014 .19لینک به سایت یوتیوب برای تماشای نسخه کامل مستن د «راند‌ه از ایران» قابل مشاهد‌ه در 20سپتامبر 2014 20. A Hedjazi, M Zarenezhad, A Hoseinzadeh, R Hassanzadeh, and Seyed Mohammad Vahid Hosseini (2013) Socio-demographic Characteristics of Transsexuals Referred to the Forensic Medicine Center in Southwest of Iran, North American Journal of Medical Science, 5(3). 21. Abdi, M. Ali. (2011). Gender Outlaws between Earth and Sky: Iranian Transgender Asylum Seekers Trapped within Heteronormative (inter)national Frameworks, Master Thesis Central European University, Department of Gender Studies. 22. Maryam Dezhamkhooy • Leila Papoli Yazdi (2013) Breaking the Borders/Violating the Norms: An Archaeological Survey of an Intersex in a Traditional Society, Bam (South Eastern Iran) Sexuality & Culture (2013) 17.
104
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
و همکارانش ،23مقاله خوشنو د و دیگران 24و مقاله‌ی افتخار ارد‌بیلی و دیگران 25هر دو گروه همجنس‌گرایان و ترنس‌سکشوال‌ها را شامل میشود. شای د تنها تحقیقی که دوجنسگرایان ایرانی را به عنوان یک گروه جد‌اگانه مور د بررسی و تحلیل قرار د‌اد‌ه است ،مقاله روان‌شناختی آزاد‌ه نعمتی و همکارانش 26باشد .هر چن د تعد‌ا د نمونه‌های د‌وجنس‌گرای این تحقیق کمتر از آن است که بتوان مور د ارزیابی علمی آماری قرار د‌اد. جمع‌های فارسی‌زبان معموال تنها ویژه‌ی یکی از گروه‌های زنان همجنس‌گرا ،مردان همجنس‌گرا یا ترنس‌سکشوال‌ها هستن د و گاهی همهی این گروه‌ها را در برمی‌گیر د (از جمله گروه های‌آنالین باز و بسته و چت‌روم‌های مختلفی که در سالهای اخیر در فضای مجازی فعال ش ده‌اند) ،اما دوجنسگرایان زن یا مرد فارسی‌زبان گروهی مخصوص خو د ند‌ارند. شای د به دلیل چنین برخورد‌‌هایی باش د که در فضای فارسی‌زبان ،معموال کسی به عنوان «د‌وجنس‌گرا» آشکارسازی نمی‌کن د و فعاالن شناخته‌ش ده‌ی حقوق الجیبیتی ایران ،بسیار به‌ند‌رت خود‌شان را به عنوان «د‌وجنس‌گرا» معرفی می‌کنند. در فضای رسانه‌ای فارسی‌زبان ،دوجنسگرایان معموال صدای مستقلی از آن ند‌ارن د و از سوی همجنس‌گرایان توصیف می‌شوند .یکی از رایج‌ترین کلیشه‌هایی که همجنس‌گرایان در فضای رسانه‌ای فارسی‌زبان به صورت مرتب بازتولی د می‌کنند ،تأکی د بر عدم وجو د دوجنسگرایان است. به عنوان نمونه ،سازمان د‌ید‌ه‌بان حقوق بشر در گزارش تحقیقی بیش از صد صفحه‌ای که سال ۲۰۱۰در زمینه‌ی نقض حقوق ال‌جی‌بی‌تی‌ها در ایران به زبان انگلیسی منتشر کرده ،تنها د‌وبار به صورت اختصاصی به وجو د دوجنسگرایان در ایران اشاره کرده است و هر دو بار هم به نقل قول مستقیم از همجنس‌گرایان ایرانی استنا د شده است 27 .با آن که تأکید‌ه شده که گزارش حاصل مصاحبه با همجنس‌گرایان ،دوجنسگرایان و ترنس‌سکشوال‌های ایرانی است ،دوجنسگرایان در این گزارش تنها از زبان همجنس‌گرایان توصیف و قضاوت شد‌ه‌اند! نقل قول‌های این همجنس‌گرایان نه تنها بدون هیچ نگاه انتقاد‌ی آورد‌ه شده است ،بلکه از سوی نویسند‌گان گزارش ،تأیی د نیز شده است .در این گزارش ،د‌وجنس‌گرایی یا توسط روانشناسان ایرانی برای 23. S. Shayestehkhou , N. Moshtagh Bidokhti, M. Eftekhar , F. Mehrabi (2008) Family environment of homosexual and transsexuals in Iran, Sexologies, Volume 17. 24. K. Khoshnood1, F. Hashemian, N. Moshtagh, M. Eftekahri, S. Setayesh (2008) Social stigma, homosexuality and transsexuality in Iran, Sexologies, Volume 17. 25. M. Eftekhar Ardebili1, S. Shayesteh Khoo, N. Moshtagh, Bidokhti, F. Mehrabi (2008) The relations of sexuality, sex addiction and AIDS anxiety in homosexual and transsexuals in Iran, Sexologies, Volume 17. 26. A Comparison of Early Maladaptive Schemata Among Homosexual, Bisexual and Heterosexual People in Iran (2024) Journal of Gay & Lesbian Mental Health, 18.
.27این گزارش سازمان د‌ی ده‌بان حقوق بشر را در این آدرس می‌توانی د بیابید .نسخه انگلیسی «ما نسل مد‌فون هستیم ،تبعیض و خشونت بر اقلیت‌های ی دی‌اف به زبان انگلیسی ،در 20سپتامبر 2014مشاهد‌ه شده است. جنسی در ایران» ،نسخه 108صفحه‌ای در قالب پ
105
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
فصل سوم :رویکردهای اجتماعی
سرکوب همجنس‌گرایان مور د استفاده قرار می‌گیر د یا دوجنسگرایان در واقع همجنس‌گرایانی هستن د که ازد‌واج کر ده‌ان د و ادعا می‌کنن د که د‌وجنس‌گرایند .در مور د اول ،فرخ به عنوان یک همجنس‌گرا دربارهی تجربه‌اش از گفتوگو با روانشناسان اسالم‌گرا در ایران می‌گوید« :آنها من را متقاع د کردن د که من در واقع همجنس‌گرا نیستم .همه د‌وجنس‌گرا‌ند .اگر تو بخواهی می‌توانی د‌یگرجنس‌گرا شوی». سؤالی که در اینجا مطرح میشو د این است که اگر از نظر این روانشناسان ،همه ،د‌وجنس‌گرا هستن د چگونه یک فر د می‌توان د تصمیم بگیر د که د‌یگرجنس‌گرا شو د و دیگر ،د‌وجنس‌گرا نباشد؟ در مورد‌ی دیگر ،شاد‌ی یک همجنس‌گرای ۲۳ساله می‌گوید« :زنان د‌وجنس‌گرای زیاد‌ی در ایران هستن د که در واقع همجنس‌گرا هستند، اما ناچارن د د‌وجنس‌گرا باشن د تا به زندگی اد‌امه د‌هند».
28
بسیاری از کلیشه‌هایی که در فضای فارسی‌زبان رایجند عبارتند از نادیده گرفتن دوجنسگرایان ،شهوت‌ران تلقی کردن آنها ،تبدیل کلیشه‌های همجنس‌گراستیزانه به کلیشه‌های دوجنسگراستیزانه و ادعای مورد تبعیض قرار‌نگرفتن دوجنسگرایان.
ید‌ه د که بسیاری از زنان همجنسگرایی که با سازمان د‌ی ده‌بان حقوق بشر این گزارش در اد‌امه توضیح م مصاحبه کر ده‌اند ،گفته‌ان د در ایران بسیاری از زنان ازد‌واج کرده که با زنان هم رابطه‌ی جنسی دارند ،خود‌شان را به عنوان د‌وجنس‌گرا هویت‌یابی می‌کنند ،نه به عنوان همجنس‌گرا (همان .)۷۵ ،اما نویسند‌گان گزارش به ید‌هن د که خود‌شان ،خود‌شان را تعریف کنند زنانی که خود‌شان را به عنوان د‌وجنس‌گرا معرفی می‌کنند ،اجازه نم و دربارهی د‌وجنس‌گرایی‌شان صحبت کنند .به رغم آن که برخی از افرا د مور د مصاحبه قرار گرفته د‌وجنس‌گرا بو ده‌اند ،در این گزارش هیچ‌گاه نقل قولی از آنها آورد‌ه نمی‌شود. بر اساس این د‌ید‌گاه که دوجنسگرایان وجو د خارجی ند‌ارند ،برخی خواهان حذف دوجنسگرایان از جامعه الجیبیتی ایران هستند .مانن د بحثی که در ۱۷مارس ۲۰۱۲در صفحهی بسته‌ی فیسبوک اسمال‌مد‌یا 29د‌ربار‌ی الجیبیتی ،در این زمینه در میگیرد .برخی فعاالن نیز با تأکی د خود‌شان را فعال حقوق «ال‌جی‌تی» می‌خوانند.
30
.28همان ،صفحه ۷۴ .29لینک به صفحه نخست وب‌سایت ا ِسمال‌مد‌یا ،مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر 2014 .30گفتوگو با شاد‌ی امین :لزبوفوبی و فمنیسیم .مصاحبه با سود‌ه راد ،راد‌یو زمانه ۲۸ ،ارد‌یبهشت ۱۳۹۱
106
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
به رغم این که نام سازمان ایگل‌هرک «کمیسیون بینالمللی حقوق بشر مردان و زنان همجنس‌گرا» است و بر این اساس تصور می‌رو د که تنها به مسائل مردان و زنان همجنس‌گرا بپرد‌ازد ،اما این سازمان به طور گستر ده‌ای به مسائل همه گروه‌های دگرباش جنسی میپردازد ،از جمله در جزوه «چگونه مسائل د‌گرباشان جنسی را پوشش د‌هیم» ،31با این حال حتی در جزوه‌هایی که به دوجنسگرایان نیز پرد‌اخته میشو د در مواردی دوجنسگرایان نادیده گرفته شده بود‌ند؛ مثال در جزوه‌ی «راهبرد‌های مؤثر حقوقی در دفاع از د‌گرباشان جنسی» 32همین سازمان، به د‌وجنس‌گرایی نیز پرد‌اخته شده ،اما زیر عنوان «شرایط خاص دفاع از هر یک از گرایشهای همجنسگرایی، د‌وجنس‌گرایی و تراجنسیتی» زنان و مردان د‌وجنس‌گرا نادیده گرفته شده بود. همچنین در صفحه ۳۹این جزوه گفته شده بو د که مردان و زنانی که از سوی همسرانشان به دلیل رابطه با همجنس به د‌اد‌گاه معرفی می‌شوند ،همجنس‌گرا هستند« :بسیاری از زنانی که به موجب روابط جنسی‌شان با زنان دیگر محاکمه می‌شوند ،توسط همسران د‌یگرجنس‌گرای خو د به د‌اد‌گاه معرفی می‌شوند .این‌ها زنانی همجنس‌گرا هستن د که ناخواسته ازد‌واج کر ده‌ان د و همسرانشان به دلیل نارضایتی از رابطه جنسی یا د‌اشتن عیب ،از آنها به د‌اد‌گاه خانواد‌ه شکایت می‌کنند ...البته شرایط فوق مختص زنان همجنس‌گرا نیست و ممکن است برای مردی همجنس‌گرا که ناخواسته با زنی ازد‌واج کرده باش د نیز پیش بیاید» .در اینجا ،این واقعیت که مردان و زنان دگرباش جنسی می‌توانن د د‌وجنس‌گرا نیز باشند ،نادیده گرفته شده بود. مخاطب اکثر این جزوه‌ها مانن د «چگونه نقض حقوق همجنس‌گرایان را گزارش د‌هیم» و «چگونه از حقوق خو د به عنوان یک متهم همجنس‌گرا دفاع کنیم» صرفا «همجنس‌گرایان» معرفی می‌شد‌ند .الزم به ذکر است که با تذکری که د‌اد‌ه شده ایگل‌هرک در نسخه‌های جد‌ی د خو د این ایراد‌ها را برطرف کرد. شه وت‌ران تلقی کردن دوجنسگرایان کلیشه‌ی دیگری که بسیاری در بین هر دو گروه «د‌یگرجنس‌گرا» و «همجنس‌گرا» بر سر آن توافق وجود دارد« ،شه وت‌ران بودن» دو جنس‌گرایان است. به عنوان نمونه بسیاری از همجنس‌گرایان ایرانی فکر می‌کنن د دوجنسگرایان همیشه به د‌نبال روابط همزمان موازی با مر د و زن هستند .مثال در بحثی که در یکی از صفحههای بسته فیسبوکی زنان لزبین و د‌وجنس‌گرای ایرانی در سال ۲۰۱۲در میگیرد ،یکی از زنان لزبین معتق د است« :د‌وجنس‌گرا‌ها د‌نبال تنوع و تجربه هستن د و پس از مد‌ت کوتاهی د‌وست د‌خترشان را ترک می‌کنن د و نمی‌توان به آنها اعتما د کرد» .لزبین دیگری می‌نویسد: لهِرک ،لینک در 20سپتامبر 2014مشاهد‌ه شده است. ی دی‌اف «چگونه مسائل د‌گرباشان جنسی را پوشش د‌هیم» ،منتشر شده توسط ایگ .31لینک به نسخه پ لهِرک ،لینک در 20سپتامبر 2014مشاهد‌ه شده است: ی دی‌اف «راهبرد‌های موثر حقوقی در دفاع از د‌گرباشان جنسی» ،منتشر شده توسط ایگ .32لینک به نسخه پ
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
107
فصل سوم :رویکردهای اجتماعی
«وقتی د‌وست د‌خترتان شما را به خاطر یک مر د ترک میکند ،د‌رد‌ناک‌تر است» .یکی دیگر از اعضای این صفحه معتق د است که در اکثر موار د د‌ر‌‌نهایت دوجنسگرایان د‌یگرجنس‌گرایی را انتخاب می‌کنند .او می‌گوید: «من تا حاال بای پیر ند‌ید‌م» .یک لزبین دیگر بر خالف او معتق د است« :اتفاقا دوجنسگرایان در سن باال، وقتی آنچه را که می‌خواهن د در رابطه با مر د پیدا نمی‌کنند ،به رابطه به زنان روی می‌آورند ،چون زن در سن باال هم عاشقشان میشو د و مثل مر د از عالقه‌اش کم نمی‌شود .اگر دوجنسگرایان به مردان روی بیاورند، به دلیل راحتی است و چند‌ان د‌وام پیدا نمی‌کن د و بع د از مد‌ت نیاز به رابطه عمیق با زن را احساس می‌کنند». یکی از اعضای لزبین این صفحه نیز در پاسخ به یکی از یکی از اعضای د‌وجنس‌گرا که تأکی د د‌ار د همهی دوجنسگرایان روابط موازی ند‌ارند ،در کامنتی در این صفحه می‌نویسد« :عزیزم .حرفت را کامال قبول د‌ارم کل جامعه بای احترام می‌گذارم ،اما آخر قربانت مثل تو و چن د تایی که واقعا با طرفشان و هم به تو و هم به ِ بمانن د و از س ِر دل‌خوشی و فقط سکس با یک لز رابطه نگرفته‌ان د متأسفانه خیلی کم هست ،من خود‌م االن ۲ سال است با یک بای رابطه د‌ارم و به جرأت می‌گویم پیش آمده من شیطنت کرد‌م اما به او ایمان د‌ارم که حتی
نگاهش به کسی نیست .خوب این قابل ستایش است ،اما ما بحثمان اکثریت است عزی ِز د‌لم .د‌ید‌م آ دم‌هایی
که از شوهرشان زد‌ه ش ده‌اند ،به طرف یک د‌ختر کشید‌ه می‌شون د و بع د چن د روز همه چیز یاد‌شان می‌رود .حتی د‌وستی د‌ارم که بع د از یک سال خود‌کشی کرد .چون طرفش واقعا فقط می‌خواست د‌وست پسرش را فراموش کن د با این خانم رابطه گرفته بود .متاسفانه ،آین ده‌ی یک آد‌م را به با د د‌اد» .این نگاه که دوجنسگرایان به د‌نبال د‌اشتن رابطه‌ی موازی همزمان هستن د یکی از کلیشه‌های اصلی است. یکی از دالیلی که برخی از همجنس‌گرایان ،دوجنسگرایان را جزو جامعهی دگرباش جنسی قلمداد نمی‌کنند ،این است که ادعا می‌کنند دوجنسگرایان هنجارهای اجتماعی را زیر پا نمی‌گذارند و بنابراین مورد تبعیض قرار نمی‌گیرند.
تبدیل کلیشه‌های همجنس‌گراستیزانه به کلیشه‌های دوجنسگراستیزانه برخی از همجنس‌گرایان ،کلیشه‌هایی را که جامعهی د‌یگرجنس‌گرا دربارهی همجنس‌گرایان دارد ،در مورد ید‌انن د و سعی د‌ارن د خود‌شان را از آنها متمایز کنند .مثال نویسند‌ه وبالگ «همجنس‌گرای دوجنسگرایان صاد‌ق م من باور نکن تنهایی‌ات را» 33د‌وجنس‌گرا‌ها را «همجنس‌باز» می‌خواند و آنها را این گونه تعریف میکند: .33وبالگ «همجنس‌گرای من باور نکن تنهایی ات را» مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر 2014
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
108
«همجنس‌بازی یا همان بای‌سکشوال (د‌وجنس‌گرا) :شخصی است که با همجنس و جنس مخالف خود‌ش ارتباط جنسی برقرار می‌نمای د و ارتباط عاطفی‌اش بیشتر شامل حال جنس مخالفش میشود ،در د‌راز مد‌ت همجنس‌باز به سمت جنس مخالف کشید‌ه شده و با او ازد‌واج میکند ،اگر از همجنس‌باز بپرسی د میان د‌ختر و پسر یکی را انتخاب کن او د‌ختر را انتخاب می‌کن د چرا که ذات آفرینش او بر همجنسگرایی نیست و همان‌طور که از اسم همجنس‌بازی برمی‌آی د ارتباط او با همجنس برای او یک بازیچه موقتی است که برخی از روان‌پزشکان از آن به کنجکاوی جنسی یا د می‌کنن د و برخی هم می‌گوین د شخص در اثر عدم دسترسی به جنس مخالف به همجنس‌بازی روی می‌آورد».
34
ید‌اند ،نه همجنس‌گرایان و معتق د است که نویسن ده‌ی این وبالگ ،مخاطبان سوره‌ی لوط را هم دوجنسگرایان م روان‌پزشکان می‌توانن د دوجنسگرایان را «د‌رمان» کنن د و خطاب به آنها می‌نویسد« :ای کسانی که د‌وجنس‌گرا ید‌انم که اکنون به من فحش و ناسزا می‌گویی د چون تماما عمل شما خو د عمل لوطیان است ،شما و هستی د م رفتارهای غیر انسانی شما باعث ش د که همجنس‌گرایان تخریب شون د و کسی فرق همجنس‌گرا و همجنس‌باز را ند‌ان د و هر دو را به یک چشم بنگرند ،اما من فکر می‌کنم اگر مؤمن باشی د خد‌اون د شما را خواه د بخشید چرا که جبرئیل نیز به ابراهیم (ع) فرمو د اگر در میان لوطیان حتی پنج نفر هم مؤمن بودن د عذاب بر آنان نازل نمی‌شد ،زیرا لوطیان نه به خد‌ا اعتقا د د‌اشتن د و نه به فرستاد‌گانشان و متجاوز نیز بود‌ند».
35
در همین زمینه ،یکی از همجنس‌گرایان در صفحهی فیسبوک راد‌یو رنگین کمان 36می‌نویسد« :من همجنس‌گرا هستم نه همجنس‌باز من د‌لم خیلی پره من عشق می‌خوام نه شهوت .لطفا به همه بگین همجنسگرایی با همجنس‌بازی فرق د‌اره ،همجنس‌گرا فقط د‌نبال شهوت نیست .من به همجنسم عشق می‌ورزم .من ۱۸سالمه تنها ولی می‌تونم با تنهایی بسازم ولی از دو چیز بد‌م می‌آد )۱ :همجنس‌بازی که خود‌شو همجنس‌گرا جا می‌زنه، )۲د‌وجنس‌گرا‌ها» ( ۲۸فوریه ۲۰۱۴ساعت ۱۸ .۷صبح) .این پست بعدها توسط اد‌اره‌کنند‌گان این صفحهی فیسبوکی حذف شد.
.34این مطلب را در این آدرس می‌توانی د بیابید .35متن کامل این مطلب را در این آدرس می‌توانی د بیابید« :تفسیر همجنسگرایی» ،مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر 2014 http://hamjenskhah.blogspot.ca/2011/02/blog-post.html
.36این صفحه را در این آدرس می‌توانی د بیابید ،صفحه رسمی «راد‌یو رنگین‌کمان» در فیسبوک ،مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر 2014 https://www.facebook.com/Radioranginkaman
109
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
فصل سوم :رویکردهای اجتماعی
دوجنسگرایان مور د تبعیض قرار نمی‌گیرند یکی از دالیلی که برخی از همجنس‌گرایان ،دوجنسگرایان را جزو جامعهی دگرباش جنسی قلمد‌ا د نمی‌کنند، این است که ادعا می‌کنن د دوجنسگرایان هنجارهای اجتماعی را زیر پا نمی‌گذارن د و بنابراین مور د تبعیض قرار نمی‌گیرند. مثال شاد‌ی امین در مصاحبه با راد‌یو زمانه در ر د استفاده از اصطالح «د‌گرباش‌جنسی» می‌گوید« :موظفیم خیلی د‌قیق صحبت کنیم تا معلوم باش د که از همجنس‌گرایان حرف می‌زنیم که در جامعه ایران حکم اعد‌ام برایشان وجو د دارد ،یا از ترانس‌سکسوال‌ها حرف می‌زنیم که در قوانین جاری ایران ،بدون این که پروسه اصولی را طی کر د ه باشند ،به زیر تیغ جراحی کشید‌ه می‌شوند .این -به قول آنها -شامل تمام همجنس‌گرایان هم میشود. یا در مور د بای‌سکسوال‌ها حرف می‌زنیم که معموال طبق نرم‌های اجتماعی زندگی می‌کنند ،ولی تنوع جنسی د‌ارن د و‌گاه با همجنس خو د هم روابط جنسی ایجا د می‌کنند .این است که حقوق و فشارهایی که در جامعه ما به این گروه‌های مختلف وار د میشود ،کامال متفاوت است».
37
با منطقی مشابه ،گزارشی که توسط «عدالت برای ایران» 38و «شش رنگ» 39دربارهی عمل‌های تغییر جنسیت اجباری در ایران منتشر شد ،این تصور غالب را بازتولی د می‌کن د که همهی دوجنسگرایان زن ظاهری «زنانه» د‌ارن د و بنابراین مور د تبعیض قرار نمی‌گیرند.
40
در تنها مورد‌ی که این گزارش به دوجنسگرایان اشاره کرده است ،دربارهی محرومیت چن د تن از بازیکنان زن فوتبال نوشته شده است که« :مسئولین بار‌ها به بازیکنان زنی که ظاهرشان به اندازه معمول مثل دوجنسگرایان، زنانه نیست اشاره کر ده‌ان د و آنها را مور د آزار قرار د‌اد‌ه و از شرکت در بازی‌ها محروم کر ده‌اند».
41
اعتراض به د‌وجنس‌گرا‌هراسی در موارد محدودی در فضای رسانه‌ای فارسی‌زبان« ،د‌وجنس‌گرا‌هراسی» به چالش کشید‌ه شده است .به عنوان نمونه ،در بحثی که در صفحهی فیسبوک بسته «اسمال‌مد‌یا» دربارهی الجیبیتی ،دربارهی حذف دوجنسگرایان از جامعه الجیبیتی ایران د‌رمی‌گیرد« ،امیر همجنس‌گرا» از افراد‌ی که چنین اید‌ه‌ای را : .37امین ،شاد‌ی ( ۲۸ارد‌یبهشت )۱۳۹۱گفتوگو با شاد‌ی امین :لزبوفوبی و فمنیسیم .مصاحبه با سود‌ه راد ،راد‌یو زمانه. .38وب‌سایت رسمی «عدالت برای ایران» ،مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر 2014 .39وب‌سایت رسمی « 6رنگ» ،مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر 2014 .40متن این گزارش را در این آدرس می‌توانی د بیابید .گزارش 16صفحه‌ای به زبان انگلیسی با عنوان «د‌رمان‌های اجباری و عمل‌های تغییر کارکر د جنسی تحمیلی را متوقف کنید» ،مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر2014 .41همان
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
110
مطرح می‌کنند ،می‌پرسد« :چگونه می‌توانند اثبات کنند که خود‌شان د‌وجنس‌گرا نیستند؟ چگونه مشخص می‌کنن د که چه کسی د‌وجنس‌گراست و چه کسی نیست؟ ...آنچه که مشخص است کشش جنسی نسبت به همجنس ،جزئی از د‌وجنس‌گرایی است و اگر مر د یا زنی به همجنسش عالقه‌من د شو د چه تفاوتی بین او و یک همجنس‌گرا وجو د دارد؟ وقتی که د‌وجنس‌گرایی را به تابو تبدیل می‌کنی د و آنها را به حاشیه می‌رانی د واکنش ید‌انی د این چقد‌ر می‌توان د خطرناک طبیعی دوجنسگرایان این خواه د بو د که سکسوالیته‌شان را پنهان کنن د و م باشد؟ فشار وار د کردن بر دوجنسگرایان برای آن که خود‌شان را همجنس‌گرا بنامن د یا بیرون راند‌ن آنها از جامعه همجنس‌گرا اگر آنها نتوانن د پد‌ی ده‌ای که همجنس‌گرای سابق نامید‌ه شود ،خلق کنند ،این برای پرستیژ تئوریک و سیاسی-اجتماعی جامعه ما خطرناک است و ما را بد‌نام میکند» .42مردان و زنان همجنس‌گرای ید‌انن د و معتقد‌ن د نباید نویسند‌ه وبالگ «همجنس‌گرایان تهران و ایران» 43نیز واژه همجنس‌باز را توهین‌آمیز م از این واژه برای اشاره به دوجنسگرایان استفاده کرد.
بای‌سکشوال‌ها گویی از هر اقلیت جنسی در دنیا تنها‌تر و البته طغیان‌گر‌تر نیز هستند .وفادار ماندن به حس و ندای درونی و ابراز وجود به عنوان یک بای‌سکشوال کنشی است دردبار، قهرمانانه و تراژیک .مردان و زنان بای‌سکشوال تکروان سرکش و مطرودی هستند که نمی‌توان آنان را به راحتی در قالب و نرم اجتماعی متداولی گنجاند.
د‌الرام نیز به عنوان یک لزبین در مجله ماها می‌نویسد« :بهتر است ما همجنس‌گرایان قضاوت‌های بی‌جا را در مور د دوجنسگرایان تمام کنیم .مگر این طور نیست که ما همواره و هر روز در اجتماع مور د قضاوت‌های بی‌جا توسط تمام اطرافیانمان قرار می‌گیریم؟ پس چرا خو د ما در مور د دیگران قضاوت‌های ناعادالنه میکنیم؟ اگر نمی‌خواهی د کسی در مور د ما قضاوت ب د بکن د و در مور د مسأله همجنسگرایی تأمل بیشتری بکنید ،خو د ما اولین کسی هستیم که بای د در مور د مسائل تأمل کنیم تا از سرشت انسانها آگاهی‌های د‌رست داشته باشیم».
44
ی دی‌اف ،منتشر شده توسط ا ِسمال‌مد‌یا با عنوان «جمهوری د‌گرباشان جنسی ایران :یک واقعیت مجازی؟» ،مشاهد‌ه .42فایل 150صفحه‌ای در فرمت پ شده در 20سپتامبر 2014 ۱۰ .43سپتامبر ۲۰۱۰همجنس‌بازی چیست و چه رابطه‌ای با بای‌سکشوالیتی د‌ار د ؟ قابل دسترسی در 20سپتامبر 2014 ی دی‌اف مجله ماها ،سال دوم ،شماره ،13د‌ی ماه ،1384مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر 2014 .44لینک به نسخه پ
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
111
فصل سوم :رویکردهای اجتماعی
گاهی خو د دوجنسگرایان نیز این فرصت را یافته‌ان د که از خود‌شان دفاع کنند .سیما در مصاحبه‌اش با نشریه چراغ به عنوان یک د‌وجنس‌گرای ایرانی می‌گوید« :یک د‌وجنس‌گرا به نظر من از این د‌ید‌گاه که برای انتخاب جفت ،کاند‌ید‌ای بیشتری د‌ار د شای د به نوعی خوشبخت باش د اما به نظر من دوجنسگرایان در مواردی حتی بیشتر از همجنس‌گرایان مور د تبعیض قرار می‌گیرند .یک د‌وجنس‌گرا به نظر من چوب دو سر «گ »..است ،از طرفی در اجتما ِع د‌یگرجنس‌گرا‌ها ،عجیب و همجنس‌گرا محسوب میشو د و از طرفی در جمع همجنس‌گرا‌ها همرنگ جماعت و د‌یگرجنس‌گرا».
45
یک د‌وجنس‌گرای ایرانی هم در این مور د می‌نویسد« :بسیاری از همجنس‌گرایان به علت عدم اطالعات کافی، شد‌اوری‌های رایج ،تصور می‌کنن د «دوجنسگرایان ،همجنس‌گرایانی هستن د که هنوز تکلیف‌شان را با و پی گرایش‌شان مشخص نکر ده‌ان د و یا شهامت ند‌ارن د خو د را به عنوان گی یا لزبین معرفی کنند» .کم نیستن د زنان د‌وجنس‌گرایی که به دلیل ارتباط عاشقانه با مردان ،از جانب زنان لزبین« ،خیانت‌کار» یا «محافظه‌کار» نامید‌ه می‌شوند».
46
بای‌سکشوال‌ها گویی از هر اقلیت جنسی در دنیا تنها‌تر و البته طغیان‌گر‌تر نیز هستند .وفادار ماندن به حس و ندای درونی و ابراز وجو د به عنوان یک بای‌سکشوال کنشی است دردبار ،قهرمانانه و تراژیک .مردان و زنان بای‌سکشوال تکروان سرکش و مطرودی هستن د که نمی‌توان آنان را به راحتی در قالب و نرم اجتماعی متداولی گنجاند .دوجنسگرایان ،نه در د‌ل فرهنگ مقتد‌ر و خشن د‌یگرجنس‌گرایی جایگاهی د‌ارن د و نه در جمع‌های بسته و محد‌و د همجنس‌گرایان .دوجنسگرایان آن گروه هستن د که در حاشیه و همزمان ،در بطن این دو فرهنگ قرار گرفته‌اند .به هر روی ،یکی از مهم‌ترین د‌الیل بازتولی د این کلیشه‌ها می‌توان د این باش د که نویسند‌گان این متن‌ها ،الگوی مناسبی برای نگارش با احترام به حقوق دوجنسگرایان در اختیار نداشتهاند.
.45مصاحبه با سیما ،د‌وجنس‌گرای ایرانی ،منتشر شده در مجله چراغ ،سال سوم ،شماره بیست و هشتم ،ارد‌یبهشت ،1386مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر 2014 .46شاهرخ رئیسی ،د‌وجنس‌گرایی (یک) ،منتشر شده در مجله چراغ ،سال دوم ،شماره نوزد‌هم ،مرد‌ا د ،1385مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر 2014
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
112
منابع فارسی: امین ،شاد‌ی ( ۲۸ارد‌یبهشت )۱۳۹۱گفتوگو با شاد‌ی امین :لزبوفوبی و فمنیسیم .مصاحبه با سود‌ه راد ،راد‌یو زمانه، قابل دسترسی در: http://www.radiozamaneh.com/43632
ایگل‌هرک ،چگونه مسائل د‌گرباشان جنسی را پوشش د‌هیم ،مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر :2014 http://iglhrc.org/iran/Fa/Fa_Publications_MediaGuides
ایگل‌هرک ،چگونه نقض حقوق همجنس‌گرایان را گزارش د‌هیم ،مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر :2014 http://iglhrc.org/iran/fa/Fa_Publications_Human_Rights_Documentation
ایگل‌هرک ،چگونه از حقوق خو د به عنوان یک متهم همجنس‌گرا دفاع کنیم ،مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر :2014 https://iglhrc.org/iran/fa/PDFs/Book3LegalSurv.pdf
سازمان د‌گرباشان ایران ( )IRQRمشاهد‌ه شده در 20سپتامبر 2014 http://persian.irqr.net/
سازمان د‌گرباشان جنسی ایران ( )IRQOمشاهد‌ه شده در 20سپتامبر 2014 http://www.irqo.org/persian/
سیما (می .)۲۰۰۷مصاحبه با سیما د‌وجنس‌گرای ایرانی ،چراغ ،شماره ،۲۸مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر :2014 http://cheraq.net/28/08.htm
صفحه بای‌سکشوال های ایرانی در فیس بوک ،مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر :2014 https://www.facebook.com/iranianbi
راد‌یو رنگین کمان ،صفحه فیس بوک ۲۸( ،فوریه ۲۰۱۴ساعت ۱۸ .۷صبح) قابل دسترسی در: https://www.facebook.com/Radioranginkaman
راد‌یو زمانه ،دگرباش ،مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر :2014 http://www.radiozamaneh.com/category/societyandlaw/lgbt
رئیسی ،شاهرخ (مرد‌ا د )۱۳۸۵د‌وجنس‌گرایی (یک) ،چراغ ،پیش شماره ،۱۹مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر :2014 http://www.cheraq.net/19/cheragh-p19.pdf
رحیمی ،تینا ( ۲۶آگوست )۲۰۰۷ترجمه فمینسم و لزبینیسم نوشته آن کوئت ،منتشر شده در اتحاد‌یه آزا دی‌بخش زنان شیکاگو ،مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر :2014 http://eshterak-maghalat.blogspot.se/2009/07/blog-post_3798.html
د‌الرام ( )۱۳۸۴د‌ختران دو جنس‌گرا ،فراموش‌شد‌گان یا فراموش کنند‌گان؟ ماها مجله الکترونیکی همجنس‌گرایان ایران ،شماره ،۱۳د‌ی ماه ۱۳۸۴مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر :2014 http://majalehmaha.wordpress.com/%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1
113
ایگل‌هرک- مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف
رویکردهای اجتماعی:فصل سوم
%D9%87-%D8%B3%DB%8C%D8%B2%D8%AF%D9%87-%D8%AF%DB%8C%D9%85%D8%A7%D9%87-1384/
:2014 سپتامبر20 مشاهد‌ه شده در، وبالگ حذف شده بالگفا،همجنس‌گرای من تنهاییت را نکن باور http://homosexualman.blogfa.com/post/1
20 همجنس‌بازی چیست و چه رابطه‌ای با بای‌سکشوالیتی د‌ار د ؟ مشاهد‌ه شده در،همجنس‌گرایان تهران و ایران :2014 سپتامبر http://homotehran.blogspot.se/2010/09/blog-post.html
:منابع انگلیسی Barker, Meg & Others (2012). Guidelines for Researching and Writing about Bisexuality, Journal of Bisexuality, 12:3, 376-392. Enayat, Mahmood (2012, May). LGBT Republic of Iran: An Online Reality? Retrieved October 23, 2012, from Small Media: http://smallmedia.org.uk/lgbtrepublic.pdf Human Rights Watch (2010, December). “We Are a Buried Generation” Discrimination and Violence against Sexual Minorities in Iran. Deprived from Human Rights Watch: http://www.hrw.org Iranian Lesbian and Transgender network (2014, June). Stop Reparative Therapies & Mandatory Sex Reassignment Surgeries. Deprived from 6rang: http://6rang.org/english/wp-content/uploads/2014/06/Stop-Reperative-TherapiesMandatory-Sex-Reassignment-Surgeries.pdf
:مستند‌ها :2014 سپتامبر20 مشاهد‌ه شده در،راند‌ه از ایران https://www.youtube.com/watch?v=TsPHc3hfGnU
:2014 سپتامبر20 مشاهد‌ه شده در،زیر تیغ جنسیت https://www.youtube.com/watch?v=08UeMed-T3s
114
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
115
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
فصل سوم :رویکردهای اجتماعی
اینترنت و د‌گرباشان جنسی در ایران :موفقیت و پسرفت وضعیت حقوق بشر مانی مستوفی همانند دیگر کاربران اینترنتی ،ایرانیان الجیبیتی شامل همجنس‌گرایان مرد (گی) ،همجنس‌گرایان زن (لزبین) ،دوجنسگرایان ،و تراجنسی‌ها هم برای دسترسی به اطالعات ،تماس با سایرین ،تشکیل جمعیت و
خود‌بیان‌گری یعنی اظهار ویژگی‌ها و عقای د خود ،از اینترنت استفاده می‌کنند .این افرا د در فضای مجازی در
جست‌وجوی اخبار و نکات مؤثر و کاربرد‌ی در زندگی هستند ،در اتاق‌های چت (چت‌روم) و سایت‌های آشنایی د‌وستانی پیدا می‌کنند ،جمع‌هایی را در فضای رسانه‌های اجتماعی سازماند‌هی می‌کنن د و در بالگ‌ها نیز د‌ید‌گاه
خو د را با دیگران به اشتراک می‌گذارند 1 .بنابراین ،دسترسی به اینترنت و اطالعات در فضای مجازی برای الجیبیتی ایران بسیار مهم است.
سیاست‌های د‌ولت ،فعالیت و سخن‌گویی توسط الجیبیتی را جرم می‌انگارد .این سیاست‌ها به همراه هنجارهای
اجتماعی که بر پیشانی الجیبیتی د‌اغ اجتماعی می‌نهند ،به طور عمد‌ه اطالعات عمومی یا اطالعات خاص در مور د اقلیت‌های جنسی و هویت‌های جنسیتی آنها را غیر قابل دسترسی میکند 2 .بحث‌های کلی در مورد
گرایشهای جنسی و هویت‌های جنسیتی ،به طور معمول به شکل سخنان توهین‌آمیز و تحقیر‌کنن ده‌ای مطرح
می‌شون د که به بد‌فهمی و تعصب د‌امن می‌زنند.
3
فضا برای بیان ،تجمع و تشکیل جمعیت الجیبیتی به شد‌ت محد‌و د و مملو از خطرات اجتماعی و قانونی
است که از جمله‌ی این خطرها عبارت است از طر د شدن توسط خانواد‌ه ،خشونت خانواد‌گی ،دستگیری ،شالق
و حتی امکان محکومیت به مرگ 4 .برای بسیاری از افرا د یافتن اطالعات صحیح دربارهی اقلیت‌های جنسی
بسیار دشوار است.
.1اسمال مد‌یا« ،جمهوری الجیبیتی ایران :یک واقعیت آنالین؟» مشاهد‌ه شده در مه ،۲۰۱۲ .2سازمان د‌ی ده‌بان حقوق بشر« ،ما یک نسل مد‌فون هستیم» ،مشاهد‌ه شده در ۱۵دسامبر ،۲۰۱۰ .3کمیسیون بینالمللی حقوق بشر مردان و زنان همجنس‌گرا ،سازمان د‌گرباشان جنسی ایران« ،موار د نقض حقوق بشر مرد‌م در جمهوری اسالمی ایران مبتنی بر گرایش‌ها جنسی و هویت‌های جنسیتی آنها :ارائه شده به یوپی‌آر» ،مشاهد‌ه شده در سپتامبر ۲۰۱۱ .4سازمان د‌ی ده‌بان حقوق بشر« ،تد‌وین سرکوب» ۲۹اوت ۲۰۱۲؛ مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر 2014
مرکز اسنا د حقوق بشر ایران« ،قانون مجازات جمهوری اسالمی ایران» مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر 2014
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
116
فضای مجازی اگر چه عاری از خطر نیست ،برای ایرانیان الجیبیتی که در جست‌وجوی اطالعات و دیگر
اعضای جامعهی الجیبیتی برای برقراری ارتباط هستند ،محیط به نسبت آزادانهای است .بنابراین ،دسترسی به اینترنت عالوه بر آن که یک حق است ،وسیله‌ای است که ایرانیان الجیبیتی توسط آن به مجموعهای
از دیگر حقوق خو د نیز دست می‌یابند.
در عین حال ،مقام‌ها با برنامه‌هایی خشونت‌بار آزادی دسترسی به اینترنت را محد‌و د می‌کنند .از جمله‌ی این برنامه‌ها مسد‌و د کردن وبسایتهای «نامطلوب» و دستگیری و زند‌انی کردن وبالگ‌نویسان و افرا د فعال در فضای مجازی است 5 .از آنجا که بخش بزرگی از زندگی جامعهی الجیبیتی ایران ،به ناچار در فضای
ید‌هد .بنابراین افزایش اعمال کنترل مجازی صرف میشود ،این سیاست‌ها آنان را به شد‌ت تحت فشار قرار م
د‌ولت بر اینترنت برای این گروه ،در کل فشاری برای عقب‌نشینی آنهاست.
این مقاله ابتد‌ا به بررسی نقش اینترنت در استفاده از حقوق اساسی الجیبیتی توسط افرا د این جامعه میپردازد؛
که از جمله این حقوق عبارتند از :تسهیل شکل‌گیری هویت ،دسترسی به اطالعات ،دسترسی به جامعه
الجیبیتی و تشکیل جمعیت و خود‌بیان‌گری .سپس به ارزیابی چگونگی تضعیف مستقیم حقوق الجیبیتی
توسط سیاست‌های د‌ولت در ایران خواه د پرد‌اخت.
6
فعالیت اینترنتی الجیبیتی این مقاله تحقیقی و نتایج آن بر پایه‌ی مصاحبه با ۴۸ایرانی الجیبیتی نوشته و گزارش شده است .این مصاحبه‌ها از ابتد‌ا با هد‌ف نوشتن این مقاله انجام نگرفت و از مصاحبه‌شوند‌گان در مور د استفاده از اینترنت سؤالی پرسید‌ه نشد.
7
با این حال ۳۲ ،تن از مصاحبه‌شوند‌گان به طور مشخص گفتن د که به عنوان بخشی از فعالیت‌های الجیبیتی خو د آنالین کار کر ده‌اند .آنها توضیح د‌اد‌ن د که چگونه رسانه‌های جمعی و اتاق‌های «چت» ،بالگ‌ها ،وب‌سایت‌ها، جست‌وجوهای اینترنتی یا دیگر فضاها و امکانات در فضای مجازی به آنها کمک کردن د تا به جنبه‌های پرشمار زندگی خو د پرد‌اخته و دیگر اعضای الجیبیتی را مالقات کنند .برابر گزارش‌های این افراد ،در برخی موارد شوربختانه ،فعالیت اینترنتی‌شان به د‌رگیری با مقامات و دستگیری هم منجر شده است. .5احم د شهید« ،وضعیت حقوق بشر در جمهوری اسالمی ایران» ،مشاهد‌ه شده در ۴اکتبر ،۲۰۱۳ گزارشگران بدون مرز« ،د‌شمنان اینترنت :ایران» مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر 2014
.6اگرچه این مقاله به شکل گسترد‌ه وار د بحث مربوط به حقوق افرا د جهت حفظ حریم خصوصی‌شان نمی‌شود ،این موضوع مسأله‌ای است که همواره در میان مشکالت استفاده از اینترنت وجو د داشته و شایان پژوهش گسترد‌ه است. .7همهی مصاحبه‌ها توسط کمیسیون حقوق بشر مردان و زنان همجنس‌گرا و مد‌رسه حقوق د‌انشگاه نیویورک ( )CUNYدر سپتامبر ۲۰۱۲و دسامبر ۲۰۱۳انجام شد.
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
117
فصل سوم :رویکردهای اجتماعی
از این ۴۲تن ۲۹ ،تن مر د همجنس‌گرا (گی) ۸ ،تن زن همجنس‌گرا (لزبین) ۷ ،تن تَرا َزن (تراجنسی که با اند‌ام
جنسی مرد‌انه متول د شده ولی در جامعه به عنوان زن شناخته می‌شوند ،یعنی هویت زنانه دارند) و ۴تن تَرا َمرد
(تراجنسی که با اند‌ام جنسی زنانه متول د شده ولی در جامعه به عنوان مر د شناخته می‌شوند ،یعنی هویت مرد‌انه
دارند) هستند .کارشناسان حقوق بش ِر الجیبیتی خاطرنشان می‌کنن د که مردان گی ایرانی اکثرا در فضای
مجازی فعال هستند ،ولی لزبین‌ها و تراجنسیتی‌ها کمتر فعالیت می‌کنند 8 .با این وجود ،دو مصاحبه شون ده‌ی
ترامر د و شش لزبین ،اطالعاتی را در مور د ِ استفاده از اینترنت ارائه کرد‌ند. اعضای الجیبیتی در فضای مجازی صورت نمی‌گیرد. البته تشکیل انجمن‌ها و خود‌بیان‌گری توسط همهی ِ
ایرانیان کوئیر ،بسیار پیشتر از این که اینترنت وجو د داشته باشد ،راه‌هایی را برای برقراری ارتباط یافته‌اند .با
این حال ،بجا و منصفانه است که بگوییم اینترنت برای همهی آنانی که به آن دسترسی دارند ،برای بسیاری از ایرانیان الجیبیتی ،ابزاری ارزشمن د جهت دسترسی به اطالعات ،برقراری ارتباط با یک جامعه ،تشکیل جمعیت با دیگر ایرانیان الجیبیتی و خود‌بیان‌گری شده است. شکل‌گیری هویت اینترنت نقشی کلید‌ی را در شکل‌گیری هویت بسیاری از ایرانیان الجیبیتی ایفا میکند .اینترنت برای اولین بار در زندگی اقلیت‌های جنسی امکان دسترسی به اطالعات کلی ،یا اطالعات ارزشمن د و مهم در مور د گرایشهای ید‌هد .مصاحبه‌شوند‌گان گزارش کردن د که اطالعات را از طریق جست‌وجوهای جنسی و هویت‌های جنسیتی را م ساد‌ه ،وبسایتهای الجیبیتی ،بالگ‌ها و دیگر کاربران اینترنتی الجیبیتی که در اتاق‌های چت و رسانه‌های اجتماعی شرکت دارند ،جست‌وجو می‌کنند .مثال ،امیر یک پسر ۲۲ساله‌ی گی در شمال ایران توضیح د‌اد« :وقتی که احم دی‌نژا د از اصطالح همجنس‌باز در تلویزیون استفاده کرد ،یاد‌م هست که او از این اصصطالح استفاده کر د و نه گی .یاد‌م هست که احساس کرد‌م ،آها این در مور د من است .من ۱۷ساله بود‌م .به اینترنت رفتم و جست‌وجو کرد‌م تا معنی این اصطالح را بد‌انم .تا زمان این سخنرانی من هرگز با مردی برخور د جنسی نداشتم. در مد‌رسه عالقه‌ی زیاد‌ی به یکی از معلمینم (معلم مرد) د‌اشتم اگرچه هرگز حتی نفهمید‌م آن عالقه به چه معنا بود .پس از بررسی و جست‌وجو در اینترنت برای یافتن اطالعات بیشتر در مور د معنای «گی بودن» ،یک اتاق چت یاهو را پیدا کرد‌م که مشخصا برای الجیبیتی بود .در آن جا افراد‌ی مانن د خود‌م را پیدا کرد‌م».
9
.8اسمال مد‌یا« ،جمهوری الجیبیتی ایران :یک واقعیت آنالین؟» ،ماه مه – ۲۰۱۲مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر ،2014قابل دسترسی در: .9جهت حفظ حریم خصوصی مصاحبه‌شوند‌گان ،در همهی مصاحبه‌ها از اسم مستعار استفاده شده است .مصاحبه با امیر ،ایگل‌هرک، (سپتامبر )۲۰۱۲
CUNY-HRIU
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
118
افرا د بسیاری مانن د امیر گزارش کردن د که برای یافتن اصطالحات و تعاریف آنها ،به ویژه تعاریفی عاری از تحقیر ،در مور د تمایل جنسی و هویت جنسیتی جست‌وجو کردن د که به آنها کمک کرده با خود‌شان احساس راحتی بیشتری بکنند. ید‌انستند چند‌ین مصاحبه‌شوند‌ه اظهار د‌اشتن د که تا زمانی که شروع به استفاده از اینترنت کرد‌ند ،آنها حتی نم که چیزی به نام «همجنس‌گرا» یا «تراجنسیتی» وجو د دارد .اغلب از طریق اینترنت بو د که برای گرایش‌ها و جذابیت‌های همجنس‌خواهانه ،افراد‌ی با این جذابیت‌ها یا آنهایی که از لحاظ جنسیتی با اکثریت هم‌نوا نیستند، اولین بار با اصطالح‌های د‌رست ،اصطالح‌هایی که تحقیرکنند‌ه نباشند ،مواجه می‌شد‌ند. فضای مجازی اگر چه عاری از خطر نیست ،برای ایرانیان ا ل‌جی‌بی‌تی که در جست‌وجوی اطالعات و دیگر اعضای جامعهی الجیبیتی برای برقراری ارتباط هستند ،محیط به نسبت آزادانهای است .بنابراین ،دسترسی به اینترنت عالوه بر آن که یک حق است ،وسیله‌ای است که ایرانیان الجیبیتی توسط آن به مجموعهای از دیگر حقوق خود نیز دست می‌یابند.
مفهوم هویت‌یابی از طریق کسب اطالعات در فضای اینترنت به اند‌ازه‌ای در میان مصاحبه‌شوند‌گان الجیبیتی رایج بو د که تنها شماری کمی از آنها عدم دسترسی به اینترنت را مانعی برای شکل‌گیری هویت خو د ذکر نکرد‌ند. ید‌انستم ید‌انستم گی بودن یعنی چه و نم نیما ۲۶ ،ساله ،یک پسر ایرانی گی گفت« :تا سن ۱۷سالگی نم ید‌ید‌م .خانوا ده‌های که من گی هستم .تا قبل از آن من خو د را یک انسان خوار و ذلیل یا هرزه ،یک کونی ،م مرفه‌تر به اینترنت دسترسی د‌اشتن د اما من نداشتم .با وجو د این که یک کامپیوتر در خانه داشتیم ،پدرم اینترنت ید‌انست». را حرام م
10
یافتن جامعه و گرد‌همایی در خارج از فضای مجازی حضور در فضای مجازی به جامعهی الجیبیتی ایران ،برای کسب آگاهی در مور د دیگر اعضای الجیبیتی و مالقات با افراد‌ی «مانن د خود‌شان» کمک می‌کن د تا در مور د زندگی ،تجارب و موضوع‌های مرتبط به افراد الجیبیتی در ایران و دیگر نقاط جهان بد‌انند .این جریان به ایجا د حس عضویت در یک جامعه -محلی، .10مصاحبه با نیام ،ایگل‌هرک( CUNY-HRIU ،سپتامبر )۲۰۱۲
119
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
فصل سوم :رویکردهای اجتماعی
سایبری یا جهانی -در آنها کمک و به‌عالوه ،هویتشان را مستحکم میسازد .مرجان ۲۲ساله لزبین یک نمونه‌ی مشخص و روشن را ارائه کرد: ید‌انستم لزبین بودن به چه معناست .به اینترنت رفتم و در «وقتی د‌بیرستانی بود‌م د‌وست د‌ختری د‌اشتم ،اما نم مور د این که الجیبیتی به چه معناست ،اطالعاتی پیدا کرد‌م .وقتی که برای اولین بار جست‌وجو می‌کرد‌م،
[به خاطرم هست فکر می کرد‌م] اُه ،این همان‌ست که من هستم؟ تا آن زمان فکر می‌کرد‌م که مشکلی د‌ارم، اینکه من تنها کسی هستم که این طور هستم و اینکه تنها هستم .در مور د زنان دیگر و روابط آنالین آنها د‌استان‌هایی را خواند‌م .آن زمان بو د که فهمید‌م به جامعهی همجنس‌گرایان متعلق هستم .در فضای اینترنت مقاالت و ژورنال‌های زیاد‌ی در مور د لزبین‌ها خواند‌م .یک مجله‌ی آنالین «ند‌ا» نام داشت[ .برخی دیگر از] مجالت آنالین همجنس‌گرایان که من معموال می‌خواند‌م ماها و چراغ بود‌ند؛ این ها به طور گستر ده‌ای بر الجیبیتی متمرکز بود‌ند« .همجنس من» مجله دیگری بو د و صرفا هم به لزبین‌ها می‌پرد‌اخت .پیشتر من این مجله را هم خیلی می‌خواند‌م اما انتشار آن را متوقف کرد‌ند».
11
همچنین اینترنت فضائی را جهت تشکیل انجمن‌ها و برای جامعهی الجیبیتی ایران فراهم آورد‌ه است. ی چت ،رسانه‌های اجتماعی و سایت‌های مختص آشنایی مانن د یاهوگروپ ،یاهو ،۳۶۰منجم و اخیرا نیز اتاق‌ها فیسبوک ،فضاهای مجازی را برای افرا د این جامعه مهیا کرده است تا با یکدیگر مالقات کنند ،عقای د خو د را به اشتراک گذارن د و گرد‌همایی‌هایی خو د را در بیرون از فضای مجازی سازماند‌هی کنند .چنان که هاد‌ی ،یک مر د گی از تهران ،گفت« :در فیسبوک ما شبکه‌ای از جوامع گی د‌اریم [و] همه اشکال کنفرانس‌ها آنالین اعالن می‌شون د و اطالعات مور د تباد‌ل قرار می‌گیرن د و به اشتراک گذاشته می‌شوند.
12
حضور در این جمعیت‌های آنالین ،برای بسیاری از مصاحبه‌شوند‌گان ،اولین برخور د آنها با موضوع‌ها و فعالیت‌های مرتبط با الجیبیتی است .رها ،لزبینی از تهران ،در یک گروهی به نام «همجنس من» در مور د شکل‌گیری هویت و توانایی یافتن مسیر خو د به عنوان یک لزبین در جامعه ایرانی این‌طور گفت« :اولین د‌فعه‌ای که کلمه‌ی «لزبین» را شنید‌م از پسرعموی شیطانم بود .ما دو د‌ختر را در پارک دیدیم و او گفت که آنها لزبین بود‌ند .من فکر کرد‌م که او در مور د لزبین‌های پورنو صحبت می‌کر د و نه من .فکر کرد‌م [ .]...فکر می‌کرد‌م که واقعا تنها من این طوری بود‌م .مشغول جست‌وجو در یاهو بود‌م که گروه لزبین ایرانی «همجنس من» را پیدا کرد‌م. هیجان‌زد‌ه بود‌م .با آنها چت کرد‌م و اولین پیامم را گرفتم که گفت« :ما زنان لزبین از ایران هستیم» .در آن پیام آمده بو د که آنها که بودن د و این برای من شگفت‌آور بود .آنها ایرانی بودن د و به زبان من صحبت میکردند .ما .11مصاحبه با مرجان ،ایگل‌هرک( CUNY-HRIU ،سپتامبر )۲۰۱۲ .12مصاحبه با هاد‌ی ،ایگل‌هرک( CUNY-HRIU ،سپتامبر )۲۰۱۲
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
120
دربارهی سکس یا آشنا شدن و بیرون رفتن با همد‌یگر صحبت نکرد‌یم .در مور د این که چگونه به عنوان زنان لزبین در ایران بر مشکالت‌مان غلبه کنیم ،چطور در جامعه باشیم و با خانوا ده‌هایمان روبهرو شویم ،نظراتی را به اشتراک گذاشتیم».
13
چند‌ین مصاحبه‌شون ده‌ی الجیبیتی توضیح د‌اد‌ن د که گروه‌های آنالین اغلب به جوامع الجیبیتی در خارج از فضای مجازی در قالب جمع‌ها ،گروه‌ها و د‌وستی‌های پاید‌ار منجر و منتقل می‌شوند .افرا د همچنین از این فضاها استفاده می‌کنن د تا با افرا د مانن د خو د مالقات کنن د و شریک جنسی خو د را بیابند .چنان که ساسان توضیح د‌اد: ت گی را پیدا کرد‌م و پاسخی د‌ریافت کرد‌م که از سایت «منجم» «وقتی که ۱۵یا ۱۶ساله بود‌م یک وب‌سای ید‌اد .در آن زمان فکر می‌کرد‌م که تنها فر د همجنس‌گرا در برای مالقات کردن و با هم بودن گی‌ها خبر م ایران هستم و هیچ فر د دیگری در شهر من احساسی مشابه ندارد .ما جمع‌های کوچکی را شروع کرد‌یم و از جایی به جایی نقل مکان میکنیم تا از د‌سترس مأمورها د‌ور و در امان باشیم .فهمید‌م که جامعهای هست. ید‌انستم اما ما از قوانین نمی‌ترسید‌یم؛ فکر می‌کنم جست‌وجو می‌کرد‌م .هنوز چیزی پیدا نکرده بود‌م .قوانین را م ما احتماال از تعد‌ا د خو د احساس قد‌رت می‌کرد‌یم».
14
کسب اطالعات در مور د حفظ سالمتی و حقوق بشر خود مصاحبه‌شوند‌گان الجیبیتی ،همچنین از اینترنت به منظور دسترسی به اطالعات در مورد سالمتی خود ی مر د توضیح د‌ا د که چگونه از طریق جست‌وجو در سایت گوگل برای استفاده میکردند .یک فر د تراجنسیت کسب اطالع در مور د جراحی تغییر جنسیت استفاده کرده بود .یک مر د گی گفت که پس از د‌رخواست کمک از یک پزشک ،به جست‌وجوی اینترنتی پرد‌اخت تا د‌ریاب د که آیا همجنسگرایی یک اختالل روانی است و [اگر هست ]،د‌رمانی برای آن پیدا کند. سه تن از مصاحبه‌شوند‌گان توضیح د‌اد‌ن د که جهت کسب اطالع در مور د چگونگی صحبت کردن در مورد مشکالت حقوق بشری که با آنها مواجه می‌شوند ،از اینترنت استفاده کرد‌ند .یک مر د گی گفت که پس از دستگیری یکی از د‌وستانش ،وی با گروه‌های حقوق بشری از جمله کمیسیون بینالمللی حقوق بشر مردان و زنان همجنس‌گرا تماس گرفت تا آنها را از آنچه رخ د‌اد‌ه بو د مطلع کن د و برای اقد‌اماتی که بای د انجام شوند، راهنمایی بخواهد .دیگران گزارش کردن د که در مور د جریان و رون د پناهند‌گی توسط سازمان ملل از طریق اینترنت و تماس‌های آنالین کسب اطالعات کرد‌ند. .13مصاحبه با رها ،ایگل‌هرک( CUNY-HRIU ،سپتامبر )۲۰۱۲ .14مصاحبه با ساسان ،ایگل‌هرک( CUNY-HRIU ،سپتامبر )۲۰۱۲
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
121
فصل سوم :رویکردهای اجتماعی
بیان عقای د و فعالیت حقوق بشری در فضای مجازی همچنین ،برخی از مصاحبه‌شوند‌گان گفتن د که اینترنت فضایی را برای بیان و به اشتراک گذاشتن عقاید‌شان با مخاطبان بیشتر در مور د مسائل جنسی ،هنجارهای جنسیتی ،حقوق الجیبیتی و سیاست فراهم کرده بود. تعد‌اد‌ی کوشش کردن د که برای اعضای الجیبیتی در ایران از دیگر فعاالن حقوق بشر غیر کوئیر حمایت و پشتیبانی فراهم کنند .محمد ،یک وبالگ‌نویس گی ،می‌گوید: «با نوشتن در وبالگم برای اولین بار بو د که احساس امنیت کرد‌م .وبالگ‌نویسی همچنین برای شما فرصتی را ایجا د می‌کن د که با افراد‌ی که مانن د شما می‌اند‌یشند ،مالقات کنید .برای این که در جامعهی ما افرا د شبیه ما نامرئی هستند .وقتی که شما وبالگی را ایجا د می‌کنید ،در عین حال گروه بزرگی از مرد‌می را ایجا د می‌کنی د که ید‌هید .اما با شما تعامل می‌کنند .این امر ،این توهم را ایجا د می‌کن د که گویی شما د‌اری د چیزهایی را تغییر م بعد ،از طریق گفت‌وگ و و تباد‌ل نظرات خیلی زو د می‌فهمی د که نمی‌توانی د آن چه را فکر کرد‌ی د می‌توانی د تغییر د‌هید ،را عوض کنی د و کم‌کم در مور د خطرات وار د شدن خو د در این بحث‌ها شروع به فکر کردن می‌کنید. متأسفانه در گفتمان حقوق بشر حتی در میان گروه مخالف (اپوزیسیون) ،همجنسگرایی به عنوان یک اولویت در نظر گرفته نمی‌شود».
15
نیما ۲۶ ،ساله ،یک پسر ایرانی گی گفت« :تا سن ۱۷سالگی نمی‌دانستم گی بودن یعنی چه و نمی‌دانستم که من گی هستم. تا قبل از آن من خود را یک انسان خوار و ذلیل یا هرزه ،یک کونی ،می‌دیدم .خانواده‌های مرفه‌تر به اینترنت دسترسی داشتند اما من نداشتم .با وجود این که یک کامپیوتر در خانه داشتیم، پدرم اینترنت را حرام می‌دانست».
محد‌ود‌یت قانونی در مور د سخن گفتن و تشکیل انجمن در فضای مجازی برای افرا د و فعاالن الجیبیتی ید‌ان د و برای آن مجازات‌های شالق قانون ایران ،روابط همجنس‌گرایانه مبتنی بر رضایت را عملی مجرمانه م و اعد‌ام در نظر گرفته است .اما فعالیت‌های مرتبط با جامعهی الجیبیتی در فضای مجازی چطور؟ برای آن چه حکمی می‌توان یافت؟ .15مصاحبه با محمد ،ایگل‌هرک( CUNY-HRU ،سپتامبر )۲۰۱۲
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
122
قانونی که استفاده از اینترنت را محد‌و د میکند ،در ظاهر به وضوح ،مشخصا و صرفا ،سخن گفتن ،تشکیل انجمن یا تجمع اعضای الجیبیتی را هد‌ف قرار ند‌اد‌ه است .با این همه ،این قوانین به صورت مبهم و گنگ تنظیم ش ده‌ان د و نهایتا تأثیر کامال روشنی بر فعالیت آنالین گروه‌های الجیبیتی می‌گذارند. محد‌ود‌یت‌های قانونی بر جنسیت ،تمایل جنسی و هویت جنسیتی اثر گذارند قانون جرائم رایانه‌ای ایران در سال ۲۰۰۹محتوایی را که «غیر اخالقی» و از نظر جنسی «مستهجن» پنداشته شود ،جرم تلقی کرده است .برابر با ما ده‌ی ۱۴این قانون« :هر کس به وسیله سیستم‌های رایانه‌ای یا مخابراتی یا حامل‌های د‌ا ده‌ها ،محتویات مستهجن را تولید ،ارسال ،منتشر ،توزیع یا معامله کن د یا به قص د ارسال ،انتشار یا تجارت ،تولی د یا ذخیره یا نگهداری کند ،به حبس از نو د و یک روز تا دو سال ،یا جزای نقدی از پنج تا چهل میلیون ریال ،یا هر دو مجازات ،محکوم خواه د شد».
16
عالوه بر این ،ما ده‌ی ۱۵برای هر کس که «به منظور دستیابی افرا د به محتویات مستهجن ،آنها را تحریک یا ترغیب یا تطمیع کند یا فریب دهد یا شیوه دستیابی به آنها را تسهیل کند یا آموزش دهد» 17زند‌ان یا جریمه‌های سنگین منظور میکند. ید‌هن د که محتوای غیر نظرات و یا دد‌اشت‌ها و تبصره‌های قانون جرائم رایانه‌ای در مور د این دو ماد‌ه توضیح م اخالقی شامل محتوا یا عکس‌های «پورنوگرافی» و مستهجن ،صد‌اها یا متونی که برهنگی کامل ،اند‌ام‌های جنسی ،یا اعمال جنسی را به نمایش می‌گذارند ،است .18به رغم این تبصره‌ها ،متن موا د ۱۴و ۱۵مبهم‌ان د و در چهارچوب قانون ،اعمال بیش از ح د مجازات را ممکن و مجاز می‌کنند. کمیسیون تعیین فهرست مصاد‌یق محتوای جرمانه ( )CDICCکه سایت‌های مور د نظر را شناسایی و مسدود میکند ،استاند‌ارد‌های سانسور خو د را از قانون جرائم رایانه‌ای میگیرد .شرکت مخابرات ایران ،ارائه‌کنند‌گان خد‌مات اینترنتی و وزارت علوم و فناوری ارتباطات در استفاده از این استاند‌ارد‌ها در تعیین نوع محتوای آنالینی که بای د مسد‌و د شود ،نقش د‌ارن د .19این کمیسیون ۷۸ ،نوع یا شکل محتوای ممنوع را لیست کرده است .از جمله‌ی این موار د می‌توان به محتوایی که سبب «تحریک ،تشویق ،ترغیب ،تهد‌ی د یا د‌عوت به اعمال غیر
.16قانون جرائم رایانه‌ای ،ماد‌ه ۲۰۰۹ ،۱۹ .17همان ،ماد‌ه ۱۵ .18مصاحبه با محمد ،ایگل‌هرک( CUNY-HRIU ،سپتامبر )۲۰۱۲ .19اسمال مد‌یا« ،زیرساختار اینترنت ایرانی و گزارشی از سیاست‌گذاری‌ها» ،ژوئن ۲۰۱۴
123
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
فصل سوم :رویکردهای اجتماعی
اخالقی ،فحشا ،جرائم علیه عفت و اخالق عمومی» میشود ،اشاره کرد .به‌عالوه ،این کمیسیون ،بازتوزیع و بازنشر هر محتوایی را که «منافی اخالق عمومی است» 20نیز ممنوع میسازد. وضع چنین ممنوعیت‌های بی‌محد‌ود‌یتی را در مور د بیان غیر اخالقی ،جنسی و مستهجن یا تشکیل انجمن‌ها و ...می‌توان در سایر قوانین ایران هم یافت .ما ده‌ی ۶۴۰قانون مجازات اسالمی هر کسی را از پخش ،تولید، نمایش یا جز این‌ها در رسانه‌ها از قبیل نوشتن ،روزنامه ،فیلم یا «اصوال هر چیزی که عفت و اخالق عمومی را جریح هد‌ار نماید» 21ممنوع میکند .ما ده‌ی ۶۳۹همین قانون نیز،تأسیس و تشویق به د‌ائر کردن «مرکز فساد ساختن موجبات آن را منع میکند .ما ده‌ی شش قانون مطبوعات می‌گوی د که اشاعه‌ی یا فحشا» 22یا فراهم ِ
«فحشا و منکرات و انتشار عکس‌ها و تصاویر و مطالب خالف عفت و اخالق عمومی» 23غیر قانونی است.
قانون جرائم رایانه‌ای و دیگر قوانین مشابه ،هرگز به طور مشخصی اعمال محد‌ود‌یت بر محتوای الجیبیتی را قی د نکر ده‌اند .اما گروه‌های حقوق بشری هشد‌ار د‌ا ده‌ان د که عبارات مبهم و پرد‌امنه همچون «امور غیر اخالقی» و «منافی عفت» احتماال به طور مستقیم مشمول محتوای مربوط به افرا د و گروه‌های الجیبیتی در فضای ایرانی هم میشود. در ایران همجنسگرایی و هویت‌های تراجنسیتی غیر د‌وگانه ،مستهجن و تهد‌ید‌ی برای هنجارهای فرهنگی و دینی قلمد‌ا د می‌شوند .چنان که آیت‌اهلل صاد‌ق الریجانی ،رئیس قوه قضائیه ایران ،به تازگی گفت« :طبق اعتقاد‌ات دینی ما این افرا د (همجنس‌بازها) تحمل نمی‌شون د [ ]...اسالم به عزت و معصومیت ذاتی همهی انسانها اعتقا د د‌ار د و بنابراین این زشتی را تحمل نمی‌کند».
24
مقامات رسمی همچنین به روشنی گفته‌ان د که کوشش خواهن د کر د که «تبلیغ همجنس‌گرایان» را طبق قانون و مبتنی بر سیاست‌گذاری‌ها متوقف سازند .د‌بیر ستاد حقوق بشر ایران ،محمد‌جواد الریجانی ،براد‌ر صاد‌ق الریجانی ،توضیح د‌ا د که «در کشور ما ،همجنسگرایی یک مرض است .تبلیغ همجنسگرایی غیر قانونی است و ما مجازات‌های جد‌ی برای آن د‌اریم» 25 .او بعدها خاطرنشان کر د که «اگر کسی کار خالفی از جمله
ت رسمی پلیس سایبری ایران ،آنالین مالحظه شود( :دسترسی در ۲۰اوت )۲۰۱۴ .20لیست نمونه‌هایی از محتوای کیفری می‌توان د در وب‌سای .21قانون مجازات اسالمی جمهوری اسالمی ایران ،ماد‌ه ۱۹۹۶ ،۶۴۰مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر 2013 .22همان ،ماد‌ه ۶۳۹ .23قانون مطبوعات ،ماد‌ه .۱۹۸۶ ،۶مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر 2014 24. http://www.dadiran.ir/Default.aspx?tabid=84&AlbumID=466-1638
.25شورای عالی حقوق بشر« ،جوا د الریجانی :حقوق بشر ارمغان آمریکا و اروپا نیست» ،مشاهد‌ه شده در ۱۵مارچ ( ،۲۰۱۳فارسی):
124
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
همجنسگرایی را تبلیغ کن د و اگر بخواه د با عمل آن را ترویج کند ،یا اگر آنها بخواهن د این رفتار را ترغیب کنند ،قانون ما مجازات‌های بسیار جد‌ی برای آن قائل شده است».
26
همراه با قانون جرائم رایانه‌ای ،قانون مطبوعات و قانون مجازات ،برای تصمیم‌گیری در مور د اخالق اجتماعی و جنسی به مقامات ،قد‌رتی بی‌اند‌ازه د‌اد‌ه است .به طوری که آنان می‌توانن د فعالیت قانونی در زمینه‌ی مسائل جنسی اقلیت‌های جنسی و هویت‌های جنسیتی ناهمنوا با اکثریت را مجازات کنند. جنسی ،گرایشهای ِ به‌عالوه ما ده‌ی ۶۳۹قانون مجازات اسالمی به صورت مؤثری به مقامات د‌ولتی این قد‌رت را د‌اد‌ه است که اجتماعی الجیبیتی و اتاق‌های «چت» سازم‌ان‌یافته‌ی این جامعه را به سبب اعضای گروه‌های رسانه‌های ِ
کمک به تأسیس «مرکز فسا د یا فحشا» هد‌ف قرار د‌هن د.27
اعمال محد‌ود‌یت‌های قانونی بر بیان و تشکیل انجمن‌های مدنی و سیاسی قانون جرائم رایانه‌ای ،همچنین شامل مواد‌ی میشو د که به منظور ضربه زد‌ن به گفتمان سیاسی-مدنی در زمینه‌ی تمایل جنسی ،برابری جنسیتی یا حقوق الجیبیتی مور د استفاده قرار می‌گیرند .ماد‌ه ۱۸این قانون می‌گوی د «استفاده از سیستم رایانه یا مخابرات برای نشر اکاذیب ،به قص د اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی» 28مستوجب حبس یا جریمه‌ی نقدی است. مقام‌های د‌ولتی از موا د مشابهی در قانون مجازات استفاده کر ده‌ان د تا افرا د و گروه‌ها را به سبب بیان مطالبی ید‌هن د و نیز تشکیل انجمن و تجمع‌های مرتبط مجازات کنند 29 .موا د ۴۹۸و ۴۹۹ که نامطلوب تشخیص م تأسیس ،مد‌یریت ،یا عضویت در یک گروه را با هد‌ف اخالل در امنیت ملی ممنوع کرده است 30 .ما ده‌ی ۵۰۰ به «تبلیغ» علیه نظام و ماد‌ه ۶۱۰نیز به تبانی علیه امنیت ملی اشاره دارد.
31
هرچن د به نظر می‌رس د که این قوانین د‌اللت‌هایی بر «امنیت ملی» دارند ،اما واقعیت امر این است که مبهم تعریف ش ده‌ان د و د‌امنه‌ی مشخصی ند‌ارند .مقام‌های د‌ولتی ،در عمل این قوانین را در پیون د با فعالیت حقوق بشری، انتقا د از د‌ولت ،آزادی بیان اقلیت‌های مذهبی و سازماند‌هی جمع‌ها و جمعیت‌ها مور د استفاده قرار د‌ا ده‌اند.
32
.26مقاله حسین علیزاد‌ه در هافینگتون پست ،اول آوریل ،۲۰۱۳مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر 2014 .27قانون مجازات اسالمی ایران ماد‌ه ۶۳۹ .28قانون جرائم رایانه‌ای ،ماد‌ه ۱۸ .29احم د شهید« ،گزارش گزارشگر ویژه در مور د وضعیت حقوق بشر در جمهوری اسالمی ایران» ۱۳ ،مارچ . -۲۰۱۴مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر 2014 این گزارش را در این آدرس می‌توانی د بیابید: .30قانون مجازات جمهوری اسالمی ایران ،ماد‌ه ۴۹۸و ۴۹۹ .31قانون مجازات جمهوری اسالمی ایران ،ماد‌ه ۵۰۰و ۶۱۰ .32احم د شهید« ،گزارش گزارشگر ویژه در مور د وضعیت حقوق بشر در جمهوری اسالمی ایران» ۱۳ ،مارچ ۲۰۱۴
125
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
فصل سوم :رویکردهای اجتماعی
با توجه به سابقه‌ی نقض حقوق بشر با اعمال قوانین امنیتی توسط مقامات ،ما ده‌ی ۱۸قانون جرائم رایانه‌ای و موا د مشابه در قانون مجازات می‌توانن د برای مجازات فعالیت‌های آنالین در حمایت از حقوق بش ِر الجیبیتی و حتی عضویت در گروه‌های رسانه‌های اجتماعی که مبتنی بر چنین هد‌فی سازماند‌هی ش ده‌اند ،مور د استفاده قرار گیرند. سرکوب فعالیت الجیبیتی در فضای مجازی گروه‌های حقوق بشری و نهادهای مرتبط با سازمان ملل ،همواره نگرانی‌های خو د را در زمینه‌های پرشمار مرتبط با سرکوب و سانسور فعالیت‌های فعاالن الجیبیتی در فضای مجازی ابراز کردهاند .از جمله این ن نگرانی‌های می‌توان به دستگیری وبالگ‌نویسان و کاربران اینترنتی ،مسد‌و د کردن وب‌سایت‌ها و پایین آورد ِ سرعت اینترنت اشاره کرد.
قانون جرائم رایانه‌ای ایران در سال ۲۰۰۹محتوایی را که «غیر اخالقی» و از نظر جنسی «مستهجن» پنداشته شود ،جرم تلقی کرده است .برابر با ماده‌ی ۱۴این قانون« :هر کس به وسیله سیستم‌های رایانه‌ای یا مخابراتی یا حامل‌های داده‌ها ،محتویات مستهجن را تولید ،ارسال ،منتشر ،توزیع یا معامله کند یا به قصد ارسال ،انتشار یا تجارت ،تولید یا ذخیره یا نگهداری کند، به حبس از نود و یک روز تا دو سال ،یا جزای نقدی از پنج تا چهل میلیون ریال ،یا هر دو مجازات ،محکوم خواهد شد».
موازین حقوق بین‌الملل ایران یکی از امضاکنند‌گان میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی ( )۱۹۶۶است .بر اساس این پیمان‌نامه، ایران موظف است از آزادی بیان و دسترسی به اطالعات (ماد‌ه ،)۱۹آزادی تجمع (ماد‌ه )۲۱و آزادی تشکیل جمعیت (ماد‌ه )۲۲از جمله در فضای مجازی پشتیبانی کند.
.33فرنک الرو« ،ترغیب و حمایت از حق آزادی عقید‌ه و بیان» ۱۰ ،اوت ۲۰۱۱
33
احم د شهید« ،گزارش گزارشگر ویژه در مور د وضعیت حقوق بشر در جمهوری اسالمی ایران» ۱۳ ،مارچ ۲۰۱۴
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
126
بر پایه‌ی ما ده‌ی دو این میثاق ،از برخورد‌اری بدون تبعیض از این حقوق و آزا دی‌ها بای د مطمئن شد .اگر چه ما ده‌ی دو ،ضمن اشاره به جنسیت به روشنی به تبعیض علیه اقلیت‌های جنسی نمی‌پرد‌ازد ،اما «کمیتهی حقوق بشر» که مسئول تفسیر موا د میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی است؛ به طور مکرر خاطرنشان کرده است که هیچ یک از حقوق مند‌رج در این پیمان‌نامه ،بر پایه‌ی گرایش یا هویت جنسی افرا د نمی‌توان د سلب شود.
34
رویه‌ی سازمان ملل در زمینه‌ی حق بیان ،تشکیل انجمن‌ها یا حق گرد‌همآیی نیز همین رویه را تأیی د میکند. ایران اغلب به بهانه‌ی «اخالق عمومی» محد‌ود‌یت‌های خو د بر آزادی بیان ،تشکیل جمعیت و تجمع افرا د و سازمان‌ها را توجیه میکند .میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی ،استثنائاتی را که می‌توان د در خصوص مواد ۲۱ ،۱۹و ۲۲این میثاق با اتکا به «اخالق عمومی» در نظر گرفته شو د را تعریف کرده است .اما وضع این محد‌ود‌یت‌ها خو د شروطی دارد :نخست این که این محد‌ود‌یت‌ها بایستی «به موجب قانونی صریح» باش د و «خو د بای د با اهد‌اف ،مقاص د و موا د این میثاق همخوان و هماهنگ باشد» و در آخر این که «ناقض موا د ضد ض آمده در این میثاق نباشند». تبعی
35
برای مثال ،کمیتهی حقوق بشر د‌ریافته که قانون تبلیغ علیه همجنس‌گرایان در روسیه ،ناقض میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی است و بر اساس اخالق عمومی نمی‌توان د توجیه شود.
36
تارنماها و آد‌رس‌های اینترنتی الجیبیتی قانون جرائم رایانه‌ای و سایر قوانین مرتبط ،کاربران ،ارائه‌کنند‌گان محتوای اینترنت و ارائه‌کنند‌گان خد‌مات اینترنتی (آی .اس .پی) که این محد‌ود‌یت‌ها را در نظر نمی‌گیرن د و نقض می‌کنن د مجرم تلقی می‌کن د و برای آنها مسئولیت کیفری قائل است .در عمل د‌ولت سانسور می‌کن د و ارائه‌کنند‌گان خد‌مات اینترنت بیش از پنج ت را مسد‌و د و روزانه هزاران مور د را شناسایی و فیلتر کر ده‌اند. میلیون وب‌سای
37
تأثیر این قوانین بر محتوای الجیبیتی در فضای مجازی کامال روشن است .سانسورکنند‌گان د‌ولتی سطحی‌ترین ید‌هند .در یک مطالعه و بررسی اطالعات در مور د جنسیت ،تمایل جنسی و هویت جنسیتی را هد‌ف قرار م سانسور ،د‌ایرةالمعارف آنالین و مشهور ویکیپد‌یا د‌ریافت که ۱۸۹صفحهی فارسی‌زبان در مورد جنسیت و .34تونن و استرالیا« ،کمیته حقوق بشر» ،سن د سازمان ملل به شمارهی ( CCPR/C/50/D/488/1992 (1994پاراگراف‌های ۷و ۸و نیز سن د دیگر سازمان ملل به شمارهی ( CCPR/C/IRN/CO/3 (2011پاراگراف د‌هم .در این ارتباط همچنین می‌توانی د به این سن د نگاه کنید: Irina Fedotova v the Russian Federation, Human Rights Committee Communication No. 1932/2010, UN Doc CCPR/C/106/D/1932/2010, (2012).
« .35کمیته حقوق بشر» ،نظریه عمومی شماره ( ۳۴ماد‌ه ،)۱۹در پاراگراف ۲۶؛ کامنت ( ۲۲ماد‌ه )۱۸در پاراگراف ۸را نیز ببینید .متن انگلیسی این نظریه عمومی را در این آدرس می‌توانی د بیابید ،مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر 2014 .36ایرنا د‌رمقابل فد‌راسیون روسیه ،گفت‌وگوی «کمیته حقوق بشر» شماره ،۱۹۳۲/۲۰۱۰سن د سازمان ملل (/106/D/۱۹۳۲/۲۰۱۰ ,)۲۰۱۲
C/CCPR
ت را مسد‌و د میکند ،راد‌یو آزادی اروپا ،مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر 2014 « .37ایران دسترسی به پنج میلیون وب‌سای
127
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
فصل سوم :رویکردهای اجتماعی
مسائل جنسی مسد‌و د شده است 38 .این صفحات ،د‌ربرد‌ارن ده‌ی مطالب علمی و د‌انشگاهی با عناوینی مانند «همجنسگرایی»« ،ترنس‌سکشوال»« ،لزبین» و «د‌گرجنس‌گرایی» نیز هستند.
39
این آزمون نشان د‌ا د که اکثر مقاله‌های مسد‌و د ش ده‌ی ویکیپد‌یا در زمینه‌ی مسائل جنسی ،گرایشهای جنسی و هویت اقلیت‌های جنسی الجیبیتی عمد‌ا مسد‌و د شده است .ایران از دو روش به منظور مسد‌و د کردن محتوای آنالین استفاده میکند .نخستین شیوه این است که عمد‌ا یک نشانی اینترنتی ( )URLرا بی‌اعتبار می‌کن د .40د‌ومین روش ،استفاده از واژگان کلید‌ی است که بدون روی ه تمامی صفحههای اینترنتی را بر مبنای کارکاترهای الگویی در این آد‌رس‌های اینترنتی مسد‌و د میسازد .از جمله‌ی کلمه‌های کلید‌ی که در لیست سیاه قرار د‌ارن د می‌توان به واژگان «لزبین»« ،گی» و نیز اصطالح تحقیرآمیز و عاری از حرمت «همجنس‌باز» اشاره کرد .به این معنا ف نظر از این که محتوای آن چه باشد ،به طور که آدرس هر وب‌سایتی که کلمه‌ی «لزبین» در آن باشد؛ صر خود‌کار فیلتر میشود 41 .سانسورکنند‌گان د‌ولتی ،همچنین واژگان کلید‌ی مرتبط با موضوع‌های الجیبیتی در زبان‌های غیر فارسی را نیز در لیست سیاه خو د گذاشته‌اند.
42
ید‌ه د که سانسورکنند‌گان ،هر دو بررسی‌های دیگری که بر روی سایر آد‌رس‌های اینترنتی انجام شده نشان م ی گروه‌های فعال در زمینه‌ی الجیبیتی را بسته‌اند .از جمله‌ی این وبسایتهای وبسایتهای فارسی و انگلیس بسته شده می‌توان به پایگاه‌های اینترنتی گروه‌های حقوق بشری مانند :سازمان د‌گرباشان جنسی ایران ،شش رنگ یا کمیسیون بینالمللی حقوق بشر مردان و زنان همجنس‌گرا ،بالگ معروف الجیبیتی ۵پسر 43و ت برای مجله‌ی الجیبیتی در آمریکا 44اشاره کرد. وب‌سای
45
رسانه‌های جمعی بیشتر تجربه‌ی افرا د و فعاالن الجیبیتی ایران در فضای مجازی ،از طریق حضور در رسانه‌های اجتماعی است .برای مصاحبه‌شوند‌گان در این پژوهش ،افرا د و جامعهای که در این رسانه‌ها یافت شد‌ند ،اغلب منبع اولیه‌ی اطالعات در خصوص گرایشهای جنسی ،جنسیت ،فرهنگ الجیبیتی و سایر موار د بود‌ند .رسانه‌های .38د‌انشگاه پنسیلوانیا ،حقوق بشر در واح د ایران« ،منابع و مآخذ فیلتر شده /سانسور ویکیپد‌یا در ایران» ۷ ،نوامبر ، ۲۰۱۳مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر 2014 .39همان. .40همان. .41همان. .42ابتکار اپننت« ،پس از جنبش سبز در ایران :کنترل اینترنت در ایران ۱۵ ،»۲۰۱۲-۲۰۰۹ ،فوریه ،۲۰۱۳مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر 2014 43. 5pesar.wordpress.com 44. Advocate.com
.45کلین اند‌رسون ،تست‌های منتشر نش ده‌ی پروکسی () Colin Anderson, Unpublished proxy tests, on file with author
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
128
اجتماعی همچنین برای تشکیل جمعیت ،با گروه‌های نیمه‌رسمی و سیال و جوامع فرعی که اغلب بر مبنای هویت‌ها ،مشکالت یا جغرافیای مشخص تشکیل می‌شوند ،فضای اولیه را فراهم آوردند. ی رسانه‌های اجتماعی در ایران مسدودند 46 .فیسبوک که تعد‌ا د بسیاری از گروه‌ها و صفحههای اکثر فضاهای اصل الجیبیتی را در برمی‌گیرد ،مشمول چنین فضاهایی است 47 .مطابق گفته‌های کارشناسانان مسائل الجیبیتی، شبکه‌ی اجتماعی فیسبوک در حال حاضر ،محبوب‌ترین فضایی است که جامعهی الجیبیتی ایران در حال استفاده از آن است 48 .برخی از مقام‌های رسمی ایران از جمله رئیس جمهوری جد‌ی د ایران،حسن روحانی از رفع فیلتر از فیسبوک و دیگر رسانه‌های اجتماعی حمایت می‌کنند 49،اما در اکتبر ،۲۰۱۳د‌بیر کمیسیون تعیین مصاد‌یق مجرمانه ،عبد‌الصم د خرم‌آباد‌ی ،اعالم کر د که به دلیل ادامهی نگرانی‌ها در خصوص محتوای اطالعاتی و کیفری مطالب ،کمیسیون تعیین‌کنن ده‌ی مصاد‌یق مجرمانه قص د رفع فیلتر از فیسبوک را ندارد.
50
«گروه‌های یاهو» به طور مکرری مور د استفا ده‌ی ایرانی‌های فعال در گروه‌های الجیبیتی بوده است .اما این گروه‌های یاهویی در طول چن د سال گذشته توسط خو د شرکت یاهو به د‌الیل مختلفی بسته شد‌ند.
51
تد‌ابیر سانسوری ،همچنین سایت معروف آشنایی مردان گی به نام «منجم» را مسد‌و د کرده است .این وب‌سایت برای زمان طوالنی و قابل مالحظه‌ای فیلتر نشده بو د و خو د این امر هم باعث شده بو د ع ده‌ای در جامعهی گی‌های ایران گمان کنن د که مقام‌های جمهوری اسالمی به مردان گی ایرانی ،این اجازه را د‌اد‌ه‌‌‌ان د تا به منظور آشکارسازی هویتشان به این پایگاه اینترنتی دسترسی داشته باشند.
52
استفاده از وایبر ،که فضایی جهت تعامالت در فضای اینترنت است و نیز عمد‌تا در گوشی‌های هوشمن د استفاده فد‌اری در میان جامعهی الجیبیتی ایران برای برقراری ارتباط مستقیم با یکدیگر میشود ،روش بسیار پرطر است .53اوائل امسال ،وایبر موقتا در ایران مسد‌و د شد؛ اما پس از این که شرکت مربوطه ،تغییراتی را در سیستم آن ایجا د کرد ،د‌وباره آزا د شد.
54
.46احم د شهید« ،وضعیت حقوق بشر در جمهوری اسالمی ایران» ۴ ،اکتبر ۲۰۱۳ .47همان. .48گفتوگو از طریق ایمیل با سازمان د‌گرباشان جنسی ایران ،اوت ۲۰۱۴ « .49ایران بررسی امکان استفاده از فیسبوک را تحت رژیم روحانی از سر میگیرد» ،المانیتور ،مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر :2014 50. Small Media, “Iranian Internet Infrastructure and Policy Report,” June 2014
این گزارش را در این آدرس می‌توانی د بیابید ،مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر :2014
.51لورنزو فرانچسکی-بیچریا« ،فعاالن حقوق بشر می‌گوین د که سیاست‌گذاری در مور د حساب کاربری یاهو به آزادی بیان ایرانیان آسیب می‌رساند»، مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر 2014 .52کلین آند‌رسون ،تست‌های منتشر نش ده‌ی پروکسی ،در فایلی با مؤلف ،اسمال مد‌یا« ،جمهوری الجیبیتی ایران :یک واقعیت آنالین؟» مه ۲۰۱۲ .53مکالمه از طریق ایمیل با سازمان د‌گرباشان جنسی ایران ،اوت ۲۰۱۴ .54اسمال مد‌یا« ،گزارش زیرساختار و سیاست‌گذاری اینترنت ایران» ،ژوئن ۲۰۱۴
129
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
فصل سوم :رویکردهای اجتماعی
محد‌ود‌یت سرعت و د‌ور زد‌ن آن مسد‌و د کردن وب‌سایت‌ها ،مانع مهمی برای اعضای گروه‌های الجیبیتی و دیگر ایرانیانی است که سعی می‌کنن د به اینترنت بدون سانسور دسترسی داشته باشند .به عنوان یک گروه کوچک فعال برای آزادی بیان، ید‌ه د که یک فضای مسد‌و د شده «فاصل‌ها یا جد‌ایی‌های د‌یجیتالی ایجا د میکند. «اسمال مد‌یا» توضیح م تنها افرا د بسیار آگاه و وار د می‌توانن د به این محتوای مسد‌و د شده دسترسی داشته باشند».
55
گروه‌های حقوق بشری و نهادهای مرتبط با سازمان ملل ،همواره نگرانی‌های خود را در زمینه‌های پرشمار مرتبط با سرکوب و سانسور فعالیت‌های فعاالن الجیبیتی در فضای مجازی ابراز کردهاند .از جمله این نگرانی‌های می‌توان به دستگیری وبالگ‌نویسان و کاربران اینترنتی ،مسدود کردن وب‌سایت‌ها و آوردن سرعت اینترنت اشاره کرد. پایین ِ
بسیاری از ایرانی‌ها برای دسترسی به محتوای مسد‌و د شده ،از ابزارهایی به مانن د فیلتر‌شکن‌ها یا شبکه‌های ن فیلترینگ اینترنت استفاده می‌کنند .اما از سوی دیگر ،مقام‌های خصوصی مجازی (وی‌پی‌ان) به منظور د‌ور زد ِ
د‌ولتی نیز به شد‌ت تالش می‌کنن د تا کاربران ایرانی را از استفاده از این ابزارها بازد‌ارند .برای مثال ،در ژانویه‌ی ید‌ا د از گان خد‌مات اینترنتی و مقامات ایرانی‌وی‌پی‌ان‌هایی را که به کاربران اجازه‌ی م سال ،۲۰۱۳ارائه کنند ِ
س د فیلترینگ بگذرن د بستند« 56 .سایفون »۳که احتماال شناخته‌ش ده‌ترین فیلترشکن در ایران است؛ در فوریه ۲۰۱۴برای مد‌تی هد‌ف طیفی از حمالت سایبری قرار گرفته و مسد‌و د شد .در پیون د با همین موضوع ،در فیلترشکن عمد‌ه ،در چهارچوب ماه فوریه ،خبرگزاری فارس‌نیوز یا دد‌اشتی منتشر کر د که از بسته شدن هشت ِ ید‌اد. گسترش برنامه‌های «کمیسیون تصمیم‌گیری در مور د فهرست مصاد‌یق محتوای مجرمانه» ،خبر م
57
عالوه بر این محد‌ود‌یت‌ها ،مقام‌های ایرانی و شرکت‌های ارائه‌کنن ده‌ی خد‌مات اینترنتی ،تد‌ابیری را برای پایین ماده‌ی ۲۴قانون جرائم رایانه‌ای ،استفاده اتصال اینترنت کاربران اعمال می‌کنند .در حقیقت ، نگاه د‌اشتن سرعت ِ .55اسمال مد‌یا« ،جمهوری الجیبیتی ایران :یک واقعیت آنالین؟» مه ۲۰۱۲ .56اسمال مد‌یا« ،گزارش زیرساختار و سیاست‌گذاری اینترنت ایران» ،مشاهد‌ه شده در مارچ/آوریل ،2013 .57همان.
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
130
مقیاس بینالمللی در ایران را بدون کسب مجوز ،غیر قانونی اعالم کرده است 58 .بنابراین حتی از پهنای بان د در ِ
سرعت پایین ،استفاده از بسیاری از وب‌سایت‌ها ،به ویژه وبسایتهای پرحجم مانند با وجو د ِ فیلتر‌شکن‌ها، ِ
فیسبوک را مشکل و در برخی واقع غیر ممکن میسازد. در همین زمینه یکی از مصاحبه‌شوند‌گان به نام محم د گفت« :استفاده د‌ائمی از فیلتر‌شکن‌ها و پراکسی‌های متفاوت سخت است و سرعت اینترنت به طور باورنکرد‌نی‌ای پایین است .بنابراین حتی به فیسبوک رفتن نیز سخت است .همین بس که من فعالیتم را زمانی که هنوز در ایران بود‌م متوقف کرد‌م به دلیل این که سرعت اینترنت همیشه پایین بو د و د‌ائما قطع می‌شد».
59
سرکوب در خارج از فضای مجازی اینترنتی الجیبیتی را به طور د‌ائم آماج حمل ه قرار ن محتوا ،کاربران مقام‌های ایرانی ،عالوه بر مسد‌و د کرد ِ ِ
ن آنان به اتهامهای کیفری قرار د‌اد‌ه و د‌ستگیر کر ده‌ان د و فعالیت اینترنتی این افرا د را مبنایی برای متهم کرد ِ د‌ا ده‌اند .برای مثال ،در ماه فوریه ۲۰۱۴رئیس پلیس سایبری ایران در استان ایالم به خبرگزاری نیمه‌رسمی
ایسنا گفت که مقام‌ها مردی را که مسئول پست محتوای مربوط به گی‌ها در فضای مجازی بود ،د‌ستگیر و وی را به انتشار مسائل غیر اخالقی و همجنسگرایی در شبکه‌های اجتماعی متهم کرد‌ند .فر د بازد‌اشت شده ،ابتد‌ا همه اتهام‌ها را انکار ولی در نهایت به آنها اعتراف کرد.
60
در همین زمینه ،محم د گفت که یکی از د‌الئلی که او وبالگ‌نویسی را متوقف کر د به خاطر خطرهای امنیتی آن بوده است« :پس از این که وبالگ‌نویسی را شروع کرد‌م ،خیلی سریع فهمید‌م که اگر در ایران از یک خط و ن که یک هویت جعلی برای خو د بسازی کار کنی؛ مرزی آن طرف‌تر بروی ،دیگر امن نیستی .بای د بیشتر از ای ید‌انن د چه کسی در آن سوی بالگ است». مقامات معموال م
61
گروه‌های حقوق بشری گزارش د‌ا ده‌ان د که نیروهای امنیتی معموال رسانه‌های اجتماعی و سایت‌های آشنایی معروف اینترنتی را رص د می‌کنن د تا گی‌ها را جذب کنن د و به د‌ام بیاند‌ازند 62 .سازمان د‌ی ده‌بان حقوق بشر شواهد
.58قانون جرائم رایانه‌ای ،ماد‌ه ۲۰۰۹ ،۲۴ .59مصاحبه با علی‌رضا ،ایگل‌هرک( HRIU-CUNY ،دسامبر )۲۰۱۴ « .60مجرمان محتویات گی در اینترنت» ،خبرگزاری د‌انشجویان ایران ۴( ،فوریه ،)۲۰۱۴مشاهد‌ه شده در 20سپتامبر :2014 آخرین مرتبه در ۱۴مارچ ۲۰۱۴مالحظه گرد‌ید.
.61مصاحبه با محمد ،ایگل‌هرک( HRIU-CUNY ،سپتامبر )۲۰۱۲ .62کمیسیون بینالمللی حقوق بشر مردان و زنان همجنس‌گرا ،سازمان کوئیر ایرانیان« ،موار د نقض حقوق بشر مرد‌م در جمهوری اسالمی ایران مبتنی بر گرایش‌ها جنسی و هویت‌های جنسیتی آنان :ارائه شده به یوپی‌آر» ۲۰۱۴؛ سازمان د‌ی ده‌بان حقوق بشر« ،ما یک نسل مد‌فون هستیم» ۱۵ ،دسامبر ۲۰۱۰
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
131
فصل سوم :رویکردهای اجتماعی
چنین مواردی را در شهرهای شیراز ،تهران و اصفهان از اوائل ۲۰۰۴گرد‌آوری کرده است .در چند‌ین مور د از گفت‌وگوی این سازمان شواهدی آمده که در این مقاله هم از آنها استفاده شده است. برای نمونه ،اشکان چنین به یا د می‌آورد« :کسی با من چت کر د و خود‌ش را د‌قیقا آن طور آد‌می توصیف کرد که من د‌وست د‌اشتم .او خوش‌تیپ و خوش‌چهره بو د و واقعا خوب لباس پوشید‌ه بود ،نه این که یونیفورم یا چیزی مثل آن پوشید‌ه باشد .ما مالقات کرد‌یم ،سالم و احوال‌پرسی کرد‌یم ،به آن سمت خیابان رفتیم و یک اتومبیل دست مقابل ما آم د و توقف کرد ...دو مر د پیاد‌ه شدن د و به من چشم‌بن د و د‌ست‌بن د زد‌ن د و مرا سوار اتومبیل کرد‌ند».
63
اکثر فضاهای اصلی رسانه‌های اجتماعی در ایران مسدودند . فیسبوک که تعداد بسیاری از گروه‌ها و صفحههای الجیبیتی را در برمی‌گیرد ،مشمول چنین فضاهایی است .مطابق گفته‌های کارشناسانان مسائل الجیبیتی ،شبکه‌ی اجتماعی فیسبوک در حال حاضر ،محبوب‌ترین فضایی است که جامعهی الجیبیتی ایران در حال استفاده از آن است.
ان مصاحبه‌شون د ه که در سایت «منجم» فعال بوده ،جمعی از د‌وستان گی خو د را با بهره‌گیری یکی دیگر از مرد ِ
ند‌هی اینترنتی ،مبنایی برای طرح اتهام «د‌ایر کردن مرکز فساد ند‌هی میکند .همین سازما از اینترنت ،سازما و فحشا یا اد‌اره کردن آنها» میشود.
64
نتیجه‌گیری ارتباط با اینترنت و استفاده از آن ،برای اقلیت‌های جنسی در ایران بسیار مهم است .در محیطی که قانون و سیاست‌های رسمی ،فعالیت‌های الجیبیتی را جرم تلقی می‌کن د و هنجارهای اجتماعی نیز افرا د الجیبیتی را انسان‌هایی جد‌ا و غیر از خو د می‌پند‌ارند ،اینترنت به عنوان مجرایی برای استفاده از حقوق بشر مانن د حق بیان ،تشکیل جمعیت و تجمع عمل میکند .با حضور در فضای مجازی ،جامعهی الجیبیتی ایران می‌توانند .63مصاحبه با اشکان ،ایگل‌هرک( HRIU-CUNY ،دسامبر )۲۰۱۴ .64مصاحبه با ایگل‌هرک( HRIU-CUNY ،دسامبر )۲۰۱۴
132
دگرباشی جنسی در پیشگاه فقه ،قانون و جامعهی ایران
عقای د خو د را بیان کنند ،به اطالعات و گروه‌های الجیبیتی دسترسی داشته باشن د و فراین د شکل‌گیری هویت خو د را تحکیم بخشند. محد‌ود‌یت‌هایی که د‌ولت در اشکال مختلف اعمال می‌کن د مانن د سانسور ،پایین نگاه د‌اشتن سرعت اینترنت، انگاری بخش وسیعی از محتوای آنالین دستگیری و پیگر د ِ حقوقی افراد‌ی که در فضای مجازی فعالن د و جرم ِ
مربوط به گروه‌های الجیبیتی ،همگی ،از امکان دسترسی و استفا ده‌ی جامعهی الجیبیتی ایران از حقوق‌شان
می‌کاهد .بنابراین ،آزادی استفاده از اینترنت را بایستی به مثابه‌ی حقوق اساسی و بنیاد‌ین گروه‌های الجیبیتی در ایران د‌ی د و به نقض آن حساس بود.
About Us About IGLHRC: The International Gay and Lesbian Human Rights Commission
(IGLHRC) is a leading international organization dedicated to human rights advocacy on behalf of people who experience discrimination or abuse on the basis of their actual or perceived sexual orientation, gender identity or expression. IGLHRC was founded in 1990, and incorporated as a non-profit organization in 1991. Since 2010, IGLHRC has been accredited by the United Nations Economic and Social Council with consultative status with the international organization. IGLHRC’s headquarters is located in New York, United States, with staff and offices in Asia, Africa, and Latin America. About IGLHRC’s Iran Project: The mission of IGLHRC’s Iran Project is to help fight
against widespread homophobia in Iran that has been long promoted, glorified, and institutionalized within various legal, political, cultural, and social frameworks. IGLHRC has worked with Iranian LGBT community members, allies, and experts to develop a set of activities and resources that can be used in the ongoing struggle for equality and justice. IGLHRC’s Iran team welcomes your feedback and comments. You can communicate with us by email at iran@iglhrc.org.
The Lesbian, Gay, Bisexual and Transgender Community of Iran: Examining Human Rights from Religious, Social, Legal and Cultural Perspectives
Unless otherwise indicated, all materials contained in this document are the property of the International Gay and Lesbian Human Rights Commission (IGLHRC) and may be reproduced, distributed, transmitted, displayed, published or broadcast for non-for-profit and/or educational purposes free of charge and without written consent from IGLHRC. Any reproduction of IGLHRC material should be done with proper acknowledgment and citation. Copyright © 2015 by IGLHRC. ISBN: 1-894256-61-4 Publisher’s Cataloguing-in-publication Data 1. Society and Culture, Persian Society, Human Rights, LGBT Rights -- 21th century I. Title. PK 6561. G33k3 2013
INTERNATIONAL GAY AND LESBIAN HUMAN RIGHTS COMMISSION 2015
مجموعه مقاله‌های کنفرانس دوسلدورف -ایگل‌هرک
135