Drafts_Pappas04.indd 2
11/5/15 4:17 μ.μ.
Λαϊκισμός και κρίση στην Ελλάδα
Drafts_Pappas04.indd 3
11/5/15 4:17 μ.μ.
© Τάκης Σ. Παππάς, 2014
© για την ελληνική έκδοση Εκδόσεις Ίκαρος, 2015 Πρώτη έκδοση στα αγγλικά από την Palgrave Macmillan, παράρτημα της Macmillan Publishers Limited, με τίτλο Populism and Crisis Politics in Greece. Η έκδοση αυτή μεταφράστηκε και εκδόθηκε με την άδεια της Palgrave Macmillan. Μετάφραση από τα αγγλικά: Πάρις Ασλανίδης
Επιμέλεια: Δημήτρης Παπακώστας
Σχεδιασμός εξωφύλλου - Στοιχειοθεσία - Σελιδοποίηση: Εκδόσεις Ίκαρος
Εκτύπωση: Φωτόλιο & Τύπικον Γραφικές Τέχνες Α.Ε.
Βιβλιοδεσία: Ι. Μπουντάς - Π. Βασιλειάδης Ο.Ε.
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημά-
των του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν.
2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επί-
σης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, της σελιδοποίησης, του εξωφύλλου και
γενικότερα όλης της αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν.2121/1993.
Πρώτη έκδοση: Μάιος 2015 ISBN 978-960-572-065-0
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΙΚΑΡΟΣ • ΒΟΥΛΗΣ 4, 105 62 ΑΘΗΝΑ • Τ: 210 3225152 • www.ikarosbooks.gr
Drafts_Pappas04.indd 4
11/5/15 4:17 μ.μ.
Τάκης Σ. Παππάς
Λαϊκισμός και κρίση στην Ελλάδα Μετάφραση: Πάρις Ασλανίδης
ΙΚΑΡΟΣ
Drafts_Pappas04.indd 5
11/5/15 4:17 μ.μ.
Drafts_Pappas04.indd 6
11/5/15 4:17 μ.μ.
Για τον Χουάν που ήδη γνώριζε, τη Ζήνα που τώρα πια γνωρίζει, την Αντιγόνη και τον Στέφανο που μαθαίνουν γρήγορα
Drafts_Pappas04.indd 7
11/5/15 4:17 μ.μ.
Drafts_Pappas04.indd 8
11/5/15 4:17 μ.μ.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Κατάλογος πινάκων, γραφημάτων και χαρτών
11
Εισαγωγή
17
Ευχαριστίες
13
Π ρ ώ τ ο Μέ ρ ος
Λαϊκιστική δημοκρατία
1. Νεοσύστατος φιλελευθερισμός
37
3. Λαϊκή κυριαρχία
59
2. Ανερχόμενος λαϊκισμός
4. Προκατειλημμένες πεποιθήσεις Προφίλ: Δεξιός επιχειρηματίας
50 69 83
Δ εύτερο Μ έρος
Πολιτικοί μηχανισμοί
5. Πελατειακές σχέσεις
6. Πολωμένος δικομματισμός
89
103
9
Drafts_Pappas04.indd 9
11/5/15 4:17 μ.μ.
7. Γιατί απέτυχαν οι μεταρρυθμίσεις;
114
Προφίλ: Φαύλος σοσιαλιστής 128 Τ ρ ί τ ο Μέ ρ ος
Κρίση νομιμοποίησης
8. Οικονομική κρίση
9. Κοινωνική αναταραχή
10. Χαρακτηριστικά της αναταραχής 11. Σύγχρονοι λουδίτες
Προφίλ: Αριστερός γυρολόγος
133
144
154
162
171
τ έ τ α ρ τ ο μ έ ρ ος
Μεταβολή κομματικού συστήματος
12. Κρίσιμες εκλογές
13. Αντισυστημική ψήφος
14. Αποστροφή για τις ζημίες
177
190 202
Προφίλ: Επίμονος μεταρρυθμιστής 216 Π έ μ π τ ο Μέ ρ ος
Ελληνικά διδάγματα
15. Χειμαζόμενη δημοκρατία
221
Παράρτημα 242 Βιβλιογραφία 245 Ευρετήριο 267
10
Drafts_Pappas04.indd 10
11/5/15 4:17 μ.μ.
Κατάλογος πινάκων, γραφημάτων και χαρτών
Πίνακες
1. Απεργιακή δραστηριότητα στην Ελλάδα, 1980-1999 2. Αριθμοί και ποσοστά εδρών ΠΑΣΟΚ και ΝΔ
65
αθροιστικά, 1981-2009
105
(ποσοστό επί της συνολικής ψήφου), 1981-2009
105
(σε παρένθεση, η διάρκεια παραμονής σε μήνες)
107
Μεταπολίτευση: μια εκλογίκευση
164
από την κρίση, 2008-2011
169
3. Εκλογικά αποτελέσματα ΠΑΣΟΚ και ΝΔ
4. Εναλλαγή των κομμάτων στην εξουσία, 1974-2011 5. Απεργίες και άλλες κινητοποιήσεις κατά τη 6. Γενικές απεργίες σε χώρες που επλήγησαν 7. Εκλογικά αποτελέσματα 2009 και 2012
8. Οι πολιτικές θέσεις των αντισυστημικών κομμάτων στην Ελλάδα της κρίσης
9. Οι ημισυστημικοί Ανεξάρτητοι Έλληνες
10. «Δείκτης εξαθλίωσης» στην Ελλάδα της κρίσης
178
199
199
209
11
Drafts_Pappas04.indd 11
11/5/15 4:17 μ.μ.
11. Η εξαθλίωση της Ελλάδας σε συγκριτική προοπτική, 2010-2013 (μέσοι όροι)
214
τον Δεκέμβριο του 2008 και τον Ιούνιο του 2012
225
12. Αίτια πολιτικής αστάθειας στην Ελλάδα
Γραφήματα
1. Οι ωδίνες του δικομματισμού εν μέσω της κρίσης
2. Ομάδες κομμάτων και διαστάσεις του κομματικού ανταγωνισμού στην Ελλάδα μετά το 2012
Χάρτης
Αυθαίρετα κτίσματα στην Ελλάδα
180 185
100
12
Drafts_Pappas04.indd 12
11/5/15 4:17 μ.μ.
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η ιδέα γι’ αυτό το βιβλίο προέκυψε μόλις η παγκόσμια χρηματοπιστωτική και οικονομική κρίση έπληξε την Ελλάδα στις αρχές
του 2010 και υλοποιήθηκε στην ήρεμη ατμόσφαιρα του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου της Φλωρεντίας, με τη βοήθεια
μιας γενναιόδωρης υποτροφίας Marie Curie. Είμαι βαθιά ευγνώμων για τη φιλία και τα διανοητικά ερεθίσματα που μου πρόσφεραν οι Stefano Bartolini, Rainer Bauböck, László Bruszt, Pepper
Culpepper, Hanspeter Kriesi, Philippe Schmitter, Sven Steinmo
και Alex Trechsel. Ευχαριστώ το πρόθυμο προσωπικό της βιβλιοθήκης και τις υπέροχες κυρίες που σέρβιραν στην καφετέρια και συχνά μου έφτιαχναν το κέφι. Ευχαριστώ τον Leonardo Morlino που
ήταν πάντα διαθέσιμος να προσφέρει διορατικά σχόλια με τη συνοδεία εξαιρετικού τοσκανικού οίνου. Η Federica, ο Stefano και η
Beatrice –που πλέον δεν ζει– υπήρξαν πολύτιμοι φίλοι και υποκατάστατα της οικογένειάς μου. Είθε η Δημοκρατία τους του Παλμε-
ρίνο να αποδειχθεί μακρόβια!
Πολλές από τις ιδέες αυτού του βιβλίου παρουσιάστηκαν σε διάφο13
Drafts_Pappas04.indd 13
11/5/15 4:17 μ.μ.
Λαϊκισμός και κρίση στην Ελλάδα
ρα μέρη του κόσμου, μπροστά σε ακροατήρια που πρόβαλλαν έντονα –ενίοτε υπερβολικά– αντεπιχειρήματα. Ευχαριστώ όλους όσοι παρευρέθησαν, έκαναν σχόλια και άσκησαν πολύτιμη κριτική σε πα-
ρουσιάσεις που έγιναν στο School of Slavonic and East European Studies του Πανεπιστημιακού Κολλεγίου του Λονδίνου, στο πανεπιστήμιο του Sheffield, στο πανεπιστήμιο του Leiden, στο πανεπι-
στήμιο George Washington, στο Κέντρο Κοινωνικών Επιστημών του Βερολίνου, στο Robert Schuman Center for Advanced Studies της Φλωρεντίας, στη Σχολή Διεθνών Σπουδών του πανεπιστημίου
Simon Fraser του Βανκούβερ, στο Κέντρο Σύγχρονων Ελληνικών του πανεπιστημίου California State στο Σαν Φρανσίσκο, στο Τμήμα Ιστορίας του πανεπιστημίου του San Diego, στο Πρόγραμμα Ευρωπαϊκών Σπουδών του πανεπιστημίου της Βρέμης και στο συνέ-
δριο EUDO 2013 στη Φλωρεντία. Είχα την τύχη να προσκληθώ στο
Quality of Government Institute του πανεπιστημίου του Γκέτεμποργκ στη Σουηδία και έμεινα κατάπληκτος από τον πλούτο αυτής της εμπειρίας.
Τμήματα ορισμένων κεφαλαίων βασίστηκαν σε ιδέες που πα-
ρουσιάστηκαν αρχικά στα άρθρα «Populist Democracies: PostAuthoritarian Greece and Post-Communist Hungary» και «Why
Greece Failed», που δημοσιεύτηκαν στο Government and Opposition και
στο Journal of Democracy αντίστοιχα. Είμαι ευγνώμων στους επιμελητές αυτών των επιστημονικών περιοδικών για τις εξαιρετικές παρατηρήσεις και τα ενθαρρυντικά λόγια τους. Υπό μία έννοια, η ιδέα γι’ αυτό το βιβλίο τούς ανήκει.
Ο Duncan McDonnell και η Σοφία Βασιλοπούλου είχαν την κα-
λοσύνη να διαβάσουν το αρχικό κείμενο όλου του βιβλίου, πρόσφεραν ιδέες και με γλίτωσαν από πολλά λάθη. Για όσα σφάλματα απομένουν, η ευθύνη είναι ασφαλώς δική μου. 14
Drafts_Pappas04.indd 14
11/5/15 4:17 μ.μ.
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
Το βιβλίο είναι αφιερωμένο στη μνήμη του Juan Linz, μέντορα
και φίλου, που, είμαι βέβαιος, θα χαιρόταν να το διαβάσει. Αφιε-
ρώνεται επίσης στη Ζήνα, την Αντιγόνη και τον Στέφανο – συνωμότες και από κοινού συγγραφείς της πραγματικής ζωής.
15
Drafts_Pappas04.indd 15
11/5/15 4:17 μ.μ.
Drafts_Pappas04.indd 16
11/5/15 4:17 μ.μ.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Χθες, ολόκληρος ο πλανήτης είχε το βλέμμα του στραμμένο στην Ελλάδα, την ώρα που το Κοινοβούλιο της χώρας ψήφιζε ένα αμφιλεγόμενο πακέτο μέτρων λιτότητας που θα μπορούσε να σημάνει
σοβαρές επιπλοκές για το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα.
Ίσως για κάποιους να αποτελεί έκπληξη ότι αυτή η μικρή κορυφή της βαλκανικής χερσονήσου κατάφερε να προσελκύσει τόση προσοχή.
Συνήθως σκεφτόμαστε την Ελλάδα ως πατρίδα του Πλάτωνα και
του Περικλή, με τη σημασία της να χάνεται στους αιώνες. Ωστόσο, αυτή δεν είναι η πρώτη φορά που, για να κατανοήσει κανείς το μέλ-
λον της Ευρώπης, είναι αναγκασμένος να απομακρύνει το βλέμμα του από τις μεγάλες δυνάμεις στο κέντρο της ηπείρου και να μελετήσει από κοντά αυτά που συμβαίνουν στην Αθήνα. Τα τελευταία
200 χρόνια, η Ελλάδα έχει βρεθεί σταθερά στο προσκήνιο των ευρωπαϊκών εξελίξεων.
Mark Mazower, The New York Times, 29.6.2011
17
Drafts_Pappas04.indd 17
11/5/15 4:17 μ.μ.
Λαϊκισμός και κρίση στην Ελλάδα
Καθώς έγραφα αυτό το βιβλίο, το αναλογιζόμουν σαν ένα σμπάρο
που στοχεύει δυο τρυγόνια. Το πρώτο τρυγόνι είναι ένα κράτος, η σύγχρονη Ελλάδα, που τα τελευταία χρόνια έχει συχνά καταφέρει
να τραβήξει την προσοχή ολόκληρου του πλανήτη. Μετά την πτώση της δικτατορίας στα μέσα της δεκαετίας του 1970, η Ελλάδα αποτέλεσε έναν πραγματικό προάγγελο του παγκόσμιου κύματος εκδημοκρατισμού, το οποίο εξαπλώθηκε τις επόμενες δεκαετίες στην
Ευρώπη και ακόμη πιο πέρα. Όταν η Μεγάλη Ύφεση έφτασε στην Ευρώπη στα τέλη της δεκαετίας του 2000, η Ελλάδα βρέθηκε ξανά
στην πρώτη γραμμή, τόσο με την ιδιότητα του μεγαλύτερου θύματος της κρίσης όσο και ως ένας μεγάλος κίνδυνος για τη σταθερό-
τητα και το μέλλον της διαδικασίας της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Η χώρα αυτή έχει για πολύ καιρό προσελκύσει το ανήσυχο ενδιαφέρον του πλανήτη και η πρόσφατη άνοδος του πολιτικού εξτρεμισμού εγγυάται πως αυτό το ενδιαφέρον πιθανότατα θα αυξηθεί
παρά θα υποχωρήσει. Παρότι είναι μάλλον νωρίς για να γνωρίζουμε τι θα συμβεί στο τέλος της συνεχιζόμενης κρίσης, το βιβλίο αυτό γράφτηκε σε μια περίοδο κατά την οποία ο συγγραφέας του συμμεριζόταν την πεποίθηση του Mazower ότι, πραγματικά, η Ελλάδα
κρατά το κλειδί σε αυτό που αναμένεται για την Ευρώπη και, ειδικά, το μέλλον της φιλελεύθερης δημοκρατίας.
Το βιβλίο καλύπτει την τριακονταοκταετή περίοδο που οι Έλλη-
νες αποκαλούν Μεταπολίτευση, η οποία ξεκίνησε με εντυπωσιακές
επιτυχίες αλλά κατέληξε σε πλήρη αποτυχία. Άρχισε την 23η Ιουλίου
1974, όταν η δικτατορία κατέρρευσε και αντικαταστάθηκε ταχύτατα από τον πολιτικό πλουραλισμό, και έληξε στην πραγματικότητα με τις εκλογές της 17ης Ιουνίου 2012 και την κατάρρευση του κομματικού συστήματος της χώρας εν μέσω οικονομικής κρίσης και κοινωνικής αναταραχής. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η Ελλάδα 18
Drafts_Pappas04.indd 18
11/5/15 4:17 μ.μ.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
υπέστη τρεις μεταμορφώσεις: η πρώτη, από μια –έστω εύθραυστη–
φιλελεύθερη δημοκρατία σε μια πολιτεία έμπλεη λαϊκισμού και πολιτικού εξτρεμισμού· η δεύτερη, από τη σχετική οικονομική ευημε-
ρία σε αυξανόμενη ανέχεια· και η τρίτη, από ισότιμο μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) σε διεθνή παρία.
Ανάμεσα στο annus mirabilis 1974 και το annus horribilis 2012, η Ελ-
λάδα πρόλαβε να σημειώσει αξιόλογα επιτεύγματα σε εθνικό επίπεδο. Λίγα μόνο χρόνια μετά από μια υποδειγματική μετάβαση στη δη-
μοκρατία και έχοντας εγκαθιδρύσει φιλελεύθερους δημοκρατικούς θεσμούς, η Ελλάδα έγινε δεκτή το 1981 ως το δέκατο μέλος τής τό-
τε Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας (ΕΟΚ), αφού, για πολλούς φιλέλληνες ηγέτες της εποχής, η ένωση της Ευρώπης δεν θα ήταν
εφικτή δίχως τη χώρα που χάρισε στην ήπειρο το όνομά της. Καθώς
όμως η Ελλάδα προσπαθούσε να ευθυγραμμιστεί με την κοινή ευρωπαϊκή νόρμα, άρχισε επίσης να εφαρμόζει ένα πολύ ιδιότυπο πείραμα με τον σοσιαλισμό, όπως τουλάχιστον τον υποσχέθηκε και τον
προώθησε ο ιδρυτής και ηγέτης του κόμματός του, Ανδρέας Παπανδρέου, ο οποίος τότε συνήθιζε να ξεσηκώνει τα πλήθη ντυμένος με
το δερμάτινο σακάκι του. Η σοσιαλιστική διακυβέρνηση της δεκαετίας του 1980 έφερε τις μάζες αποφασιστικά, ακόμη και απαιτητικά, στην πολιτική, υπονόμευσε τους νεοπαγείς φιλελεύθερους θεσμούς και γέννησε έντονη πόλωση μέσα στους κόλπους της κοινωνίας. Εν τω μεταξύ, η κατάρρευση του κομμουνισμού το 1989 είχε
προκαλέσει μια ροή μεταναστών προς το εσωτερικό της Ελλάδας, η οποία έτσι μετατράπηκε από παραδοσιακό εξαγωγέα ανθρώπινου
κεφαλαίου σε καθαρό εισαγωγέα και, κατά συνέπεια, από εθνικά
ομοιογενή κοινωνία σε όλο και περισσότερο πολυεθνική και πολυπολιτισμική. Η αφθονία φτηνών εργατικών χεριών σε συνδυασμό με
τα χαμηλότοκα δάνεια από το εξωτερικό μεταμόρφωσαν περαιτέ19
Drafts_Pappas04.indd 19
11/5/15 4:17 μ.μ.
Λαϊκισμός και κρίση στην Ελλάδα
ρω τη χώρα από έθνος (μικρο)παραγωγών σε έθνος καταναλωτών. Η
δε είσοδος στην Ευρωζώνη το 2001 βοήθησε την Ελλάδα να ανέλθει
στις υψηλότερες κλίμακες των πιο πλούσιων κρατών του πλανήτη.
Τη δεκαετία του 2000, η χώρα ζούσε το όνειρό της. Το 2004 έφτασε μάλιστα να διοργανώσει μια επιτυχημένη Ολυμπιάδα και είδε την
εθνική της ομάδα ποδοσφαίρου να κερδίζει το Ευρωπαϊκό Πρωτάθλημα. Προς τα τέλη εκείνης της δεκαετίας όμως, καθώς οι ελληνικές κυβερνήσεις έβρισκαν όλο και πιο δύσκολη την εκπλήρωση των
οικονομικών υποχρεώσεων της χώρας στο εσωτερικό και το εξωτερικό, το όνειρο έσβησε.
Όχι παντελώς απροσδόκητα, στις αρχές της δεκαετίας του 2010 η
Ελλάδα έφτασε στο χείλος της χρεοκοπίας. Καθώς τα ελληνικά κρα-
τικά ομόλογα βυθίζονταν στις χρηματοπιστωτικές αγορές, η χώρα υποχρεώθηκε να αναζητήσει επείγουσα οικονομική βοήθεια, η οποία
της δόθηκε τον Μάιο του 2010. Σε αντάλλαγμα, η Ελλάδα ανέλαβε να εφαρμόσει ένα απαιτητικό πρόγραμμα δημοσιονομικής προσαρμογής και να αναδομήσει ολόκληρο το σύστημα του κρατικού
της μηχανισμού. Από εκείνο το σημείο και μετά, τα πάντα άρχισαν να κινούνται με απίστευτη ταχύτητα, καταλαμβάνοντας εξαπίνης
τόσο τους Έλληνες πολίτες όσο και τον υπόλοιπο κόσμο. Υπογράφηκαν περαιτέρω δανειακές συμβάσεις μεταξύ του ελληνικού κράτους και των ξένων πιστωτών του, υπήρξε σχεδόν συνεχής –και συχνά βίαιης μορφής– κοινωνική αναταραχή στους δρόμους των πόλεων, τρεις πρωθυπουργοί εναλλάχθηκαν στην εξουσία μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα, ενώ έγινε αισθητή και η αγωνία της παλαιάς
πολιτικής τάξης, που πλέον ήρθε αντιμέτωπη με μια ανοίκεια κα-
τάσταση. Στις δύο εκλογικές αναμετρήσεις του Μαΐου και του Ιουνίου 2012, το πολιτικό σύστημα σχεδόν κατέρρευσε. Τα παραδοσιακά κυβερνητικά κόμματα μετά βίας κατάφεραν να συγκροτήσουν 20
Drafts_Pappas04.indd 20
11/5/15 4:17 μ.μ.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
μια ετοιμόρροπη συγκυβέρνηση· μια συμμαχία αριστερίστικων πολιτικών ομάδων υπό την ηγεσία ενός φλογερού νεαρού έγινε το κόμμα της αξιωματικής αντιπολίτευσης· και μία νεοναζιστική οργάνωση με εγκληματικό μητρώο εισήλθε στη δημόσια ζωή της χώρας και,
πράγμα ακόμη πιο επικίνδυνο, στο ίδιο το Κοινοβούλιο. Ήδη η Ελλάδα, με το μεγαλύτερο ποσοστό ανεργίας στην Ευρώπη και ένα συνεχώς αυξανόμενο πλήθος οικογενειών που έξαφνα ήρθαν αντιμέτωπες με ακραίες δυσκολίες, κατέστη το επίκεντρο της δεινότερης κρίσης του καπιταλισμού και της φιλελεύθερης δημοκρατίας από
τα χρόνια του Μεσοπολέμου, με το μέλλον να διαγράφεται ζοφερό. Τι πήγε στραβά με την Ελλάδα, ενώ αρχικά τόσο πολλά έδειχναν
να βρίσκονται στον σωστό δρόμο; Χωρίς την πολυτέλεια να διαθέτουμε μια ενιαία και περιεκτική θεωρία για την ελληνική περίπτωση, επιβάλλεται να ξεκινήσουμε με τις υπάρχουσες γενικές θεωρίες για τους λόγους που οδηγούν ορισμένα κράτη στην αποτυχία και
άλλα στην επιτυχία. Συνήθως, αυτές οι θεωρίες επικεντρώνονται στον ρόλο είτε της κουλτούρας είτε των θεσμών.
Οι πολιτισμικές θεωρίες, πρώτα, συσχετίζουν τη μοίρα των κρα-
τών με την κουλτούρα, και, ακριβέστερα, με τις γεωγραφικές και
ιστορικές προκείμενές τους. Πιο συγκεκριμένα, η περίπτωση της
Ελλάδας έχει αναλυθεί ως φορέας δύο ισχυρών πολιτισμικών ρευμάτων που βρίσκονται σε συνεχή σύγκρουση ήδη από τη συγκρότηση του σύγχρονου ελληνικού κράτους στις αρχές του 19ου αιώνα
(Diamandouros 1994). Το πρώτο ρεύμα, με ρίζες στον δυτικοευρωπαϊκό φιλελευθερισμό, αντιπροσωπεύει τις δυνάμεις του πλουρα-
λισμού, των ανοιχτών αγορών και του κοσμικού κράτους. Το δεύτερο ρεύμα, με ρίζες στο οθωμανικό παρελθόν και τις παραδόσεις της
Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, αντιπροσωπεύει τον εθνικισμό,
την αγκίστρωση στον κρατισμό, την ξενοφοβία και την καχυποψία 21
Drafts_Pappas04.indd 21
11/5/15 4:17 μ.μ.
Λαϊκισμός και κρίση στην Ελλάδα
απέναντι στον μηχανισμό της αγοράς. Υπ’ αυτό το πρίσμα, η όψη της
σύγχρονης ελληνικής πολιτικής σκηνής αντικατοπτρίζει την αέναη
πάλη μεταξύ των δυνάμεων της παράδοσης και της νεωτερικότητας, ενώ η τωρινή αποτυχία αποδίδεται στον ελλιπή εκμοντερνισμό
της χώρας (Triandafyllidou, Gropas and Kouki 2013). Στην ακραία
τους έκφανση, ωστόσο, οι ερμηνείες των παθολογιών του παρελθόντος και του μέλλοντος με βάση πολιτισμικά κριτήρια οδηγούν συχνά σε αστήρικτους, αν όχι παράλογους, ισχυρισμούς όπως, π.χ.,
στην αποδοχή της γεωγραφίας ως «μοίρας» (Kaplan 2010), στην υποτιθέμενη εγγενή πολιτισμική ροπή στη χρεοκοπία (Oborne 2011), ή
στις συνήθεις εσφαλμένες αντιλήψεις περί των Ελλήνων ως τεμπέληδων ή επιρρεπών στην αταξία, επειδή, όπως με μεγάλη αφέλεια τέθηκε από κάποιον δημοσιογράφο στη διάρκεια της πρόσφατης
κρίσης, «όταν έχεις υποστεί τον ζυγό των Οθωμανών, δεν επιθυμείς να υποστείς και τον ζυγό των κεντρικών τραπεζιτών» (Cohen 2011).
Οι θεσμικές θεωρίες, απεναντίας, διατείνονται ότι τα έθνη επι-
βιώνουν ή καταρρέουν λόγω (της καταλληλότητας ή μη) των θεσμών
τους. Η ύπαρξη ισχυρών και ανθεκτικών θεσμών οδηγεί στο ξεπέρασμα των πολιτικών και οικονομικών κρίσεων, ενώ οι αδύναμοι θεσμοί συρρικνώνονται και καταρρέουν υπό το βάρος ιστορικών δοκιμασιών. Οι Daron Acemoglu και James Robinson (2012), για παράδειγμα, έχουν πρόσφατα συνεισφέρει μια ολοκληρωμένη θεσμική θεωρία τού «γιατί αποτυγχάνουν τα έθνη», η οποία αποδίδει την
αποτυχία στην έλλειψη πολιτικού πλουραλισμού και, κατά συνέπεια, στην έλλειψη περιεκτικών οικονομικών θεσμών. «Τα πλούσια
έθνη είναι πλούσια», υποστηρίζουν, «επειδή κατάφεραν να δημιουργήσουν θεσμούς δίχως αποκλεισμούς». Αντίθετα, η πιο συνηθισμένη αιτία αποτυχίας των σύγχρονων κρατών είναι η ύπαρξη εκμεταλλευτικών θεσμών που όχι μόνο «διατηρούν τις φτωχές χώρες 22
Drafts_Pappas04.indd 22
11/5/15 4:17 μ.μ.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
στη φτώχεια και τις εμποδίζουν να μπουν στον δρόμο της ανάπτυ-
ξης», αλλά δημιουργούν επιπλέον τις συνθήκες για την επικράτηση της διαφθοράς. Διότι, όπως σωστά έχει καταδειχθεί, σε κάθε κοινωνία υπάρχει άμεση αιτιακή συσχέτιση μεταξύ της ποιότητας των θεσμών που καθορίζουν την πολιτική εξουσία και της ευημερίας των
πολιτών (Diamond 2007· Rothstein 2011). Αυτή η άποψη κυριαρχεί σε πλήθος μελετών σχετικά με την Ελλάδα, οι οποίες εστιάζουν
στην κρατική γενναιοδωρία απέναντι σε μια (δήθεν) αδύναμη κοινωνία, στον σημαντικό ρόλο της πολιτικής πατρωνίας, στην καταφανή έλλειψη εμπιστοσύνης και στην εκτεταμένη διαφθορά – όλα
παράγοντες που θέτουν σοβαρά εμπόδια στις προσπάθειες εκσυγχρονισμού (Kalyvas, Pagoulatos and Tsoukas 2012· Mitsopoulos and Pelagidis 2011).
Ωστόσο, η ελληνική περίπτωση θέτει σημαντικά προσκόμμα-
τα σε τέτοιες συμβατικές θεωρήσεις. Οι μεν πολιτισμικές θεωρίες αδυνατούν να εξηγήσουν πώς η μεταδικτατορική Ελλάδα πέτυχε
την οικοδόμηση ενός πλουραλιστικού πολιτικού καθεστώτος παρά τις φαινομενικά δυσμενείς γεωγραφικές, ιστορικές και πολιτισμι-
κές συνθήκες, οι δε θεσμικές θεωρίες δυσκολεύονται να εξηγήσουν την πρόσφατη ελληνική αποτυχία, η οποία συντελέστηκε όχι λόγω
της απουσίας περιεκτικών πολιτικών και οικονομικών θεσμών, αλ-
λά με την παρουσία τους. Η Ελλάδα, ιδιαίτερα αν συγκριθεί με άλ-
λες, παρόμοια υπερχρεωμένες ευρωπαϊκές χώρες όπως η Ισπανία,
η Ιταλία, η Πορτογαλία ή η Ιρλανδία, αποτελεί δυσεπίλυτο γρίφο σε τουλάχιστον δύο επίπεδα. Αφενός, είναι η μόνη χώρα στην Ευρώπη που, κατά τη διάρκεια της πρόσφατης οικονομικής κρίσης, βίωσε την αποτυχία σε σημαντικούς τομείς του κράτους και, αφετέρου, η
χώρα που αντιστάθηκε όσο καμία άλλη στις μεταρρυθμίσεις. Επομένως, μια αξιόπιστη λύση του ελληνικού γρίφου θα πρέπει να εξη23
Drafts_Pappas04.indd 23
11/5/15 4:17 μ.μ.
Λαϊκισμός και κρίση στην Ελλάδα
γεί τόσο τα αίτια της κρατικής αποτυχίας όσο και τους λόγους για
την εξαιρετικά ισχυρή αντίσταση που προβλήθηκε από την κοινωνία απέναντι σε μεταρρυθμίσεις που στόχευαν στην αποκατάσταση ενός βιώσιμου κράτους με ανταγωνιστικές ικανότητες στις παγκόσμιες αγορές.
Έχοντας τα παραπάνω κατά νου, θα προσπαθήσω να υπερβώ τις
απλουστευτικές πολιτισμικές και θεσμικές θεωρίες και να προτείνω ένα ολοκληρωμένο ερμηνευτικό σχήμα στη βάση της ανάπτυξης ενός υπέρμετρου λαϊκισμού στην Ελλάδα – σε σημείο που κατέστη
κυρίαρχος και εξαπλώθηκε στο σύνολο του πολιτικού συστήματος.
Σύμφωνα με αυτή την ερμηνεία, η ελληνική κρίση δεν υπήρξε αποτέλεσμα δυσμενών ιστορικών συνθηκών, αλλά ούτε της πρακτικής
εκ μέρους συγκεκριμένων ληστρικών ελίτ να οργανώσουν την κοινωνία κατά το συμφέρον τους και εις βάρος των υπολοίπων πολιτών.
Υπήρχε μια λογική στην κρίση. Εστιάζοντας ιδίως στον ρόλο των κοινωνικών δρώντων καθώς και των πολιτικών μηχανισμών, η άποψη
που θα στηρίξω είναι πως κατά τη διάρκεια της Μεταπολίτευσης η
υπερβολικά απαιτητική και ολοένα πιο ατομικιστική ελληνική κοινωνία έφερε, και στη συνέχεια διατήρησε, στην εξουσία μια πολιτική τάξη που υποσχόταν να ικανοποιεί ατομικά συμφέροντα εις βάρος των φιλελεύθερων θεσμών και του κοινωνικού συνόλου. Τούτο δημιούργησε μεν βραχυχρόνια οφέλη τόσο για την καθεστηκυία πολιτική τάξη όσο και για την πλειονότητα της κοινωνίας, παράλλη-
λα όμως έθετε τις βάσεις για μια πρώτης τάξεως μελλοντική κρίση. Ο λαϊκισμός, λοιπόν, είναι το δεύτερο τρυγόνι που έχει βάλει στό-
χο αυτό το βιβλίο. Είναι γοργόφτερο και ξέρει να κρύβεται καλά. Για να το πετύχεις, θέλει καθαρή όραση και καλή τοποθέτηση. Η έννοια του λαϊκισμού είναι, όπως γράφει η Margaret Canovan, «ιδιαίτερα
ακαθόριστη και αναφέρεται σε μια πολύχρωμη ποικιλία φαινομέ24
Drafts_Pappas04.indd 24
11/5/15 4:17 μ.μ.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
νων» (1981: 3), καθιστώντας έτσι τον όρο «εξαιρετικά δύσκολο να τον
εγκλωβίσεις» (1984: 313). Ο Laclau αρχίζει το πρώτο από τα δύο βι-
βλία του για τον λαϊκισμό χαρακτηρίζοντάς τον ως «μια έννοια τόσο άπιαστη όσο και επαναλαμβανόμενη», και προσθέτει μάλλον απαισιόδοξα: «Ελάχιστοι όροι στη σύγχρονη πολιτική ανάλυση … έχουν
οριστεί με λιγότερη ακρίβεια» (Laclau 1977: 143· βλ. επίσης Laclau 2007). Με το πέρασμα του χρόνου, ο λαϊκισμός έχει ταυτιστεί με ένα
πλήθος ειδοποιών χαρακτηριστικών, τα οποία ακολούθως έχουν παράξει πολλά διαφορετικά νοήματα.
Ως αποτέλεσμα, παρά την όλο και πιο συνεκτική μεταχείριση
που του έχει επιφυλάξει τα τελευταία χρόνια η ακαδημαϊκή κοινό-
τητα, ο λαϊκισμός συνεχίζει να αποτελεί μια «γενικόλογη έννοια»
(Di Tella 1965: 47), διαθέτει δηλαδή μια πολυσημία που καθιστά δύσκολη την εφαρμογή του σε πραγματικά φαινόμενα. Οδηγούμαστε έτσι συχνά σε παραπλανητικές γενικεύσεις, που είτε οφείλονται
στην υπερέκταση της έννοιας, σε μια προσπάθεια να χωρέσουμε
σ’ αυτήν όλο και περισσότερες περιπτώσεις, είτε προκύπτουν από
την υποβέλτιστη ποιότητα των επιλεγμένων περιπτώσεων λόγω της
περιορισμένης τους εκλογικής εμβέλειας, του μικρού τους πολιτικού βίου ή της εν γένει μειωμένης πολιτικής σημασίας τους. Αντί-
θετα, η σύγχρονη Ελλάδα μάς παρέχει ακριβώς αυτό που ο Harry Eckstein (1975: 118) αντιλαμβάνεται ως «καίρια περίπτωση», δηλαδή μια περίπτωση που παρουσιάζει τον πιο χαρακτηριστικό τύπο
εμπειρικών δεδομένων για τις ανάγκες μιας επαγωγικής θεώρησης. Επιπλέον, προσφέρει σχεδόν εργαστηριακές συνθήκες για τη μελέτη όλων των πιθανών πτυχών και διαδοχικών φάσεων της ανάπτυξης του λαϊκισμού, συμπεριλαμβανομένης της αρχικής ανάδυσης, της επακόλουθης διαμόρφωσης, της ανόδου στην εξουσία και της
εξάπλωσης στο σώμα της πολιτείας. Ακόμη πιο σημαντικό ίσως εί25
Drafts_Pappas04.indd 25
11/5/15 4:17 μ.μ.
Λαϊκισμός και κρίση στην Ελλάδα
ναι το γεγονός ότι, καθώς η μεταδικτατορική Ελλάδα υπήρξε το πεδίο μάχης όπου ο φιλελευθερισμός και ο λαϊκισμός συγκρούστηκαν
με τον πιο βίαιο τρόπο, με τον λαϊκισμό ως τελικό νικητή, η ανά χείρας μελέτη προσφέρει ασφαλή συμπεράσματα ως προς τις μοιραίες επιπτώσεις του λαϊκισμού. Εν κατακλείδι, αυτό το βιβλίο φιλοδοξεί να συνεισφέρει μια ολοκληρωμένη εμπειρική ανάγνωση του
λαϊκιστικού φαινομένου στη χώρα όπου απέκτησε πιθανότατα την πιο παραδειγματική, σχεδόν ιδεοτυπική μορφή του.
Τι είναι λοιπόν ο λαϊκισμός; Στην προσπάθεια να ξεκαθαρίσω
το θολό εννοιολογικό τοπίο προτείνοντας ταυτοχρόνως μια όσο το
δυνατόν εμπεριστατωμένη διατύπωση, αντιλαμβάνομαι και ορίζω τον λαϊκισμό απλώς ως δημοκρατικό αντιφιλελευθερισμό1 (democratic
illiberalism) (βλ. επίσης Pappas 2014: 2-5).2 Αυτή η εννοιολόγηση διαθέτει σημαντικά οντολογικά και μεθοδολογικά πλεονεκτήματα: προσφέρει έναν ουσιωδώς ελάχιστο ορισμό για την ταυτοποίηση του
αντικειμένου μας, καταδεικνύει σαφώς τους αντίποδες του λαϊκισμού
και προτείνει έναν ιεραρχικό (per genus et differentiam) τρόπο εμπει-
ρικής ανάλυσης στον οποίο ο λαϊκισμός τοποθετείται ως είδος μέσα στο ευρύτερο γένος της «αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας».3 Με αυ-
1 Ο αγγλικός όρος «democratic illiberalism» θέλει να καταδείξει την ύ-
παρξη ενός πολιτικού φαινομένου που είναι μεν δημοκρατικό, αλλά όχι και φιλελεύθερο. Συνεπώς, η πιο σωστή, αλλά δυστυχώς αδόκιμη, μετάφραση θα
ήταν «δημοκρατικός μη φιλελευθερισμός». Για λόγους ευφωνίας όμως επιλέχθηκε να αποδοθεί ως «δημοκρατικός αντιφιλελευθερισμός», έστω κι αν αλλοιώνει ελαφρώς το αυθεντικό νόημα. (Σ.τ.Μ.)
2 Ας ξεκαθαρίσουμε εξαρχής ότι το θεωρητικό μου ενδιαφέρον εδράζεται
στον λαϊκισμό όπως αυτός αναδύεται στα πλαίσια σύγχρονων και πλουραλιστικών (και όχι προνεωτερικών και μη δημοκρατικών) πολιτικών συστημάτων.
3 Ένας ελάχιστος ορισμός περιέχει μόνο εκείνα τα γνωρίσματα (στην περί-
26
Drafts_Pappas04.indd 26
11/5/15 4:17 μ.μ.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
τόν τον τρόπο βρισκόμαστε στην πλεονεκτική θέση να απαντήσου-
με όχι μόνο «τι είναι ο λαϊκισμός» αλλά και «τι δεν είναι λαϊκισμός», όπως επίσης «λαϊκιστικός σε σχέση με τι και, επιπλέον, σε ποιο βαθμό». Πρώτον, ο ορισμός μας, μολονότι ελάχιστος, περιλαμβάνει τα κε-
ντρικά (ή ειδοποιά) γνωρίσματα της έννοιας του λαϊκισμού, αποκλείο ντας οποιαδήποτε συνοδευτικά (ή μεταβλητά) γνωρίσματα (Sartori
1984: 79). Τα κεντρικά γνωρίσματα, δηλαδή η καταρχήν πίστη στη δημοκρατία σε συνδυασμό με μια αντιφιλελεύθερη πρακτική, είναι απολύτως επαρκή και διαθέτουν εννοιολογική οικονομία. Είναι
επαρκή καθώς ο συνδυασμός τους αρκεί για τη σύλληψη του εμπειρικού πεδίου της έννοιας στα πλαίσια της σύγχρονης δημοκρατίας·
και είναι εννοιολογικώς οικονομικά επειδή καμία συνοδευτική ιδιό
τητα (όπως οι κοινωνικές βάσεις των λαϊκιστικών κομμάτων ή τα χαρακτηριστικά των ηγεσιών τους) δεν θεωρείται απαραίτητη για την
εγκυρότητα του ορισμού μας. Η σχέση των συνοδευτικών αυτών ιδιοτήτων με την κεντρική έννοια θα πρέπει συνεπώς να «αντιμετωπίζεται πιο δημιουργικά, ως το σημείο εστίασης της εμπειρικής έρευνας παρά ως ζήτημα ορισμού» (Collier and Gerring 2009: 5).
Δεύτερον, μέσω της κατάδειξης του «αντίθετου πόλου» (Goertz
2006: 30-35), δηλαδή του πολιτικού φιλελευθερισμού, ο ορισμός μας
σκιαγραφεί όχι μόνο τι είναι ο λαϊκισμός αλλά και τι δεν είναι, οριοθετώντας έτσι το εμπειρικό πεδίο του ορισμού, ενώ ταυτόχρονα παρέχει μια δυαδική οπτική του αντικειμένου μας. Ο λαϊκισμός, με λίγα
λόγια, είναι ενδεχομένως δημοκρατικός, αλλά δεν είναι ποτέ φι-
λελεύθερος. Φυσικά, το να λέμε τι είναι και τι δεν είναι ο λαϊκισμός πτωσή μας, τη «δημοκρατικότητα» και τον «αντιφιλελευθερισμό») ενός πεδίου
(αντιπροσωπευτική δημοκρατία) που είναι αναγκαία, αμοιβαία αποκλειόμε-
να και από κοινού επαρκή για να ταυτοποιήσουν όλες τις εκφάνσεις του όρου. 27
Drafts_Pappas04.indd 27
11/5/15 4:17 μ.μ.
Λαϊκισμός και κρίση στην Ελλάδα
δεν επαρκεί αν δεν καθορίσουμε συγκεκριμένους εμπειρικούς δείκτες για να ψηλαφήσουμε το συνεχές μεταξύ του λαϊκισμού –νοούμενου ως δημοκρατικού αντιφιλελευθερισμού– και της αντίθεσής
του, δηλαδή του πολιτικού φιλελευθερισμού. Με αυτόν τον τρόπο η
έννοιά μας θα παραμείνει αυστηρά προσδιορισμένη, επαρκώς οριοθετημένη και με μεγάλη διακριτική ικανότητα, υπό την προϋπόθεση φυσικά ότι θα καταφέρουμε να συμφωνήσουμε σε ορισμένα
σχετικά αδιαφιλονίκητα σημεία τομής πάνω στο συνεχές φιλελευθερισμού-λαϊκισμού.
Τρίτον, η εννοιολόγησή μας βοηθά να επικεντρωθούμε στη με-
λέτη του λαϊκισμού μέσα στο συγκεκριμένο πλαίσιο της σύγχρονης
δημοκρατικής πολιτικής. Από αυτή την οπτική, ο λαϊκισμός αντι-
προσωπεύει το ένα από τα δύο πρόσωπα της αντιπροσωπευτικής
δημοκρατίας, με τον πολιτικό φιλελευθερισμό ως το έτερο. Απηχώ-
ντας τον Robert Dahl (1956), ο θεωρητικός της κοινωνικής επιλογής William Riker έχει επισημάνει την ξεκάθαρη κατηγορική διάκριση
ανάμεσα σε δύο όψεις της δημοκρατίας: αυτή που αποκαλεί φιλε-
λεύθερη ή Μαντισονική και εκείνη που ονομάζει λαϊκιστική ή Ρουσσωική. Ο φιλελευθερισμός και ο λαϊκισμός, εξηγεί, «εξαντλούν όλες τις πιθανότητες της δημοκρατικής θεωρίας» (Riker 1982). Υπάρχει
και κάτι ακόμη. Από τη στιγμή που αμφότερες οι όψεις συναντώ-
νται σε κάθε δημοκρατία, ο λαϊκισμός μπορεί στην πραγματικότη-
τα να μετρηθεί (λιγότερος ή περισσότερος λαϊκισμός) σε σχέση με το αντίθετό του, τον φιλελευθερισμό· όπως συμβαίνει με μια τραμπάλα, η ισχύς του λαϊκισμού είναι αντιστρόφως ανάλογη με αυτήν του φιλελευθερισμού.
Τέλος, με βάση τον ορισμό μας, ο λαϊκισμός δεν διαχωρίζεται μό-
νο από τον πολιτικό φιλελευθερισμό, αλλά διαχωρίζεται με σαφήνεια τόσο από τα λαϊκιστικά φαινόμενα που αναπτύσσονται σε μη 28
Drafts_Pappas04.indd 28
11/5/15 4:17 μ.μ.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
δημοκρατικά πλαίσια (όπως, για παράδειγμα, ο αυταρχικός λαϊκισμός στην Αργεντινή του Περόν) όσο και από τα (όλο και συχνότερα)
αντιδημοκρατικά επεισόδια που ανακύπτουν σε πλουραλιστικά συστήματα, τα οποία εσφαλμένα κατηγοριοποιούνται ως λαϊκιστικά
(όπως είναι, για παράδειγμα, τα διάφορα κομμουνιστικά ή νεοφασιστικά κόμματα που ευδοκιμούν σήμερα στην Ελλάδα και αλλού). Θα επιστρέψω σε αυτό το σημείο στο τελικό κεφάλαιο του βιβλίου.
Πριν από αυτό, όμως, θα καταδείξω τον τρόπο με τον οποίο ο λα-
ϊκισμός, έχοντας ανέλθει στην εξουσία το 1981, διαπότισε την ελληνική πολιτική σκηνή και έδωσε σάρκα και οστά σε αυτό που αποκαλώ «λαϊκιστική δημοκρατία». Για να συμβεί αυτό, χρειάστηκαν δύο
αιτιώδεις μηχανισμοί: πρώτα, ένα κράτος ταγμένο στο να μοιράζει πολιτικές προσόδους σε όλη πρακτικά την κοινωνία και, επιπλέον,
ένα κομματικό σύστημα οικοδομημένο έτσι ώστε να εξασφαλίζει
τη διανομή αυτών των προσόδων με έναν μεθοδικό όσο και δημο-
κρατικό τρόπο – δηλαδή εκ περιτροπής παρά μια κι έξω. Αυτοί οι δύο μηχανισμοί μαζί οδήγησαν σε αγαστή σύμπνοια την πολιτική τάξη της χώρας, από τη μια πλευρά, και τη συντριπτική πλειονότητα
των Ελλήνων, από την άλλη, επιτρέποντας έτσι και στις δύο πλευρές να εκμεταλλεύονται το κράτος και τους πόρους του με τρόπο που φαινομενικά –και για μεγάλο χρονικό διάστημα– έμοιαζε σαν ένα
παιχνίδι θετικού αθροίσματος, αφού όλοι ήσαν κερδισμένοι. Μόνο
όταν κατανοήσουμε τους δύο αυτούς μηχανισμούς θα είμαστε σε θέση να καταλάβουμε και τους λόγους που έκαναν τη λαϊκιστική δη-
μοκρατία η οποία αναπτύχθηκε στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης να διατηρηθεί ζωντανή για τόσο πολύ καιρό· τις πολιτικές τροπικότητες (όπως τη σημασία της πόλωσης και των συγκεκριμένων προ-
τύπων κινητοποίησης που δημιούργησε)· τις νόρμες κοινωνικής συμπεριφοράς (συμπεριλαμβανομένων των συστηματικά προκατει29
Drafts_Pappas04.indd 29
11/5/15 4:17 μ.μ.
Λαϊκισμός και κρίση στην Ελλάδα
λημμένων πεποιθήσεων που αναπτύχθηκαν όσο διαρκούσε ο λαϊκισμός, της εχθρότητας απέναντι στους φιλελεύθερους θεσμούς,
του ελλείμματος εμπιστοσύνης και της προτεραιότητας της κοινωνικής ηθικής έναντι της αποτελεσματικότητας της πολιτικής διαδικασίας)· και την εκλογική λογική (συγκεκριμένα, την προτίμηση σε
κόμματα που προσέφεραν εξυπηρετικές πολιτικές παρά αναγκαίες μεταρρυθμίσεις).
Όπως ο Piero Gobetti, ο διανοούμενος της δεκαετίας του 1920 που
είπε κάποτε ότι ο φασισμός υπήρξε «ένα ξεχωριστό κεφάλαιο στην αυτοβιογραφία του ιταλικού έθνους», προτείνω με τη σειρά μου να
δούμε τον λαϊκισμό ως το σημαντικότερο κεφάλαιο στην αυτοβιογραφία της ελληνικής Μεταπολίτευσης. Τούτο ενέχει σημαντικές θεωρητικές και κανονιστικές προεκτάσεις.
Πρώτον, από θεωρητική άποψη, η παρούσα μελέτη της Ελλά-
δας ως λαϊκιστικής δημοκρατίας αποτελεί μια εμπειρικά θεμελιωμένη θεωρία συλλογικής δράσης υπό την επίδραση του λαϊκισμού.
«Η δημοκρατία», γράφει ο Bryan Caplan (2007: 206), «είναι ένα κοινό, όχι μια αγορά. Οι ψηφοφόροι δεν “αγοράζουν” πολιτικές με την
ψήφο τους. Στην πραγματικότητα συνεισφέρουν την ψήφο τους σε μια μεγάλη κοινή δεξαμενή. Το κοινωνικό αποτέλεσμα εξαρτάται από το μέσο περιεχόμενο της δεξαμενής». Σε κάθε μία περίπτωση όπου οι πολίτες ψηφίζουν ως άτομα, αυτά έρχονται αντιμέτωπα με
ένα δίλημμα ανάμεσα στην ατομική και την ομαδική ορθολογικότητα (Ostrom 1998: 4). Στον βαθμό που υπάρχει μια κάποια ισορροπία ανάμεσα στις δύο διαφορετικές λογικές, η δημοκρατία λειτουρ-
γεί φυσιολογικά. Όμως οι άνθρωποι δεν κάνουν πάντα ορθολογικές επιλογές. Η συμπεριφορά τους επηρεάζεται συχνά από συστηματικά προκατειλημμένες και ανορθολογικές πεποιθήσεις, που ενδέχεται να προκαλέσουν μια αληθινή «τραγωδία των κοινών» (Hardin 30
Drafts_Pappas04.indd 30
11/5/15 4:17 μ.μ.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
1968). Αυτή ήταν και η περίπτωση της Ελλάδας υπό τον λαϊκισμό,
όπου οι ψηφοφόροι, καθοδηγούμενοι από τις προκαταλήψεις και
τις μεροληπτικές αξίες τους, κρατούσαν για τον εαυτό τους τα οφέλη που σχετίζονταν με το κράτος (υψηλότεροι μισθοί, γενναιόδωρες συντάξεις, άλλα κοινωνικά επιδόματα) και κοινωνικοποιούσαν
τις απώλειες. Έτσι, επιλέγοντας τη μεγιστοποίηση του βραχυχρόνιου προσωπικού τους συμφέροντος, οι Έλληνες ψηφοφόροι οδηγούσαν τη χώρα σε μια κατάσταση που άφηνε ολόκληρη την κοινωνία σε χειρότερη μοίρα – και την καθιστούσε επιρρεπή σε κρίσεις.
Δεύτερον, σε κανονιστικό επίπεδο, αυτή η ερμηνεία οδηγεί σε
μια νέα κατανόηση της τρέχουσας ελληνικής κρίσης και του μεγέθους της, επανακαθορίζοντάς την ως ένα πρόβλημα συλλογικής δράσης. Ως τέτοιο, αποκαλύπτει διαφορετικά χαρακτηριστικά σε σχέ-
ση με άλλες υπερχρεωμένες χώρες και αξιώνει ριζικά διαφορετικές λύσεις. Προπαντός, απαιτεί την επαναθέσμιση των φιλελεύθερων
δημοκρατικών θεσμών. Η φιλελεύθερη δημοκρατία θεμελιώνεται
σε ένα συμβόλαιο ανάμεσα στους κυβερνώντες και τους κυβερνώ-
μενους, στη βάση θεσμικών και σιωπηρών συμφωνιών, οι οποίες στο σύνολό τους υποθέτουν ότι η ατομική ευημερία εξαρτάται από την
επιδίωξη του κοινού καλού. Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη, το κράτος παραμένει αμερόληπτο και θεωρείται πως αποβλέπει στην παροχή δημόσιων υπηρεσιών (και όχι πολιτικών προσόδων). Στον βαθμό που τα κράτη μπορούν να λειτουργήσουν σύμφωνα με αυτούς τους κανόνες, αποκτούν νομιμοποίηση, και όσο οι κοινωνίες ακολουθούν
επίσης σε γενικές γραμμές τους ίδιους κανόνες, η πολιτική πράγματι μετατρέπεται σε παίγνιο θετικού αθροίσματος (Gilley 2009).
Η τρέχουσα χρηματοπιστωτική και οικονομική κρίση έχει ήδη οδη-
γήσει στο ξεχαρβάλωμα και των δύο μηχανισμών που είχαν επί δεκαετίες στηρίξει την ελληνική λαϊκιστική δημοκρατία. Από τη μία,
31
Drafts_Pappas04.indd 31
11/5/15 4:17 μ.μ.
Λαϊκισμός και κρίση στην Ελλάδα
το κράτος, δίχως τα έξωθεν κεφάλαια και με τους πιστωτές του να το πιέζουν αφόρητα να εφαρμόσει σκληρά μέτρα λιτότητας, είναι αδύνατο να διαθέσει σημαντικές υλικές προσόδους στην κοινωνία.
Από την άλλη, το δικομματικό σύστημα, το οποίο είχε τόσο ζωτικό ρόλο στη μεθοδική διανομή των προσόδων, έχει επίσης καταρρεύσει προς όφελος μιας ακραία πολωμένης μορφής πολυκομματισμού.
Η νέα κατάσταση, ωστόσο, δεν γεννά μόνο νέους κινδύνους, αλλά
και πολύτιμες ευκαιρίες. Τούτο το βιβλίο προτείνει μια νέα και περιεκτική ερμηνεία για το τι πήγε στραβά στην Ελλάδα, αλλά υποδεικνύει επίσης πώς θα μπορούσαν να διορθωθούν στο μέλλον τα πράγματα. Μόνον ο χρόνος όμως θα πει ποιο θα είναι το τελικό αποτέλεσμα.
Το βιβλίο χωρίζεται σε πέντε μέρη. Το πρώτο μέρος αφιερώνε-
ται σε μια ιστορική αναδρομή της πολιτικής σκηνής της ελληνικής
δημοκρατίας από την εγκαθίδρυση του πλουραλισμού το 1974 μέχρι
την πρόσφατη κρίση και την κατάρρευση του παλαιού κομματικού συστήματος το 2012. Πιο συγκεκριμένα, αναλύεται η πρώιμη φά-
ση του νεοσύστατου πολιτικού φιλελευθερισμού, η οποία κατόπιν αντιπαρατίθεται με την πολιτική του κράτους που επακολούθησε, κατά τη διάρκεια του οποίου ο λαϊκισμός ανήλθε στην εξουσία και
τελικώς εξαπλώθηκε σε ολόκληρο το πολιτικό σύστημα. Αναδεικνύονται επίσης διάφορες πεποιθήσεις που καλλιεργήθηκαν με επιμονή κατά την περίοδο της λαϊκιστικής δημοκρατίας και ακολούθως
επηρέασαν τις αποφάσεις των ψηφοφόρων σε τομείς άμεσα σχετιζό-
μενους με καίρια ζητήματα πολιτικής. Το δεύτερο μέρος ανατέμνει τους συγκεκριμένους μηχανισμούς που συντονίστηκαν για να δώσουν ζωή στην ελληνική λαϊκιστική δημοκρατία για πάνω από τρεις
δεκαετίες. Εστιάζοντας σε κρίσιμους μηχανισμούς όπως η πολιτική πατρωνία και το ιδιαίτερο σύστημα του πολωμένου δικομματισμού 32
Drafts_Pappas04.indd 32
11/5/15 4:17 μ.μ.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
που αναπτύχθηκαν στη χώρα, μας επιτρέπει να κατανοήσουμε πλήρως τη χρόνια αποτυχία των μεταρρυθμίσεων στην προ κρίσης Ελλάδα. Το τρίτο μέρος επικεντρώνεται στα κρίσιμα χρόνια μεταξύ 2008
και 2012, κατά τη διάρκεια ακριβώς των οποίων εμφανίστηκαν τόσο
μία μαζική κοινωνική εξέγερση στη χώρα όσο και το ξέσπασμα της διεθνούς χρηματοπιστωτικής και οικονομικής κρίσης, με κατάληξη
τη χρεοκοπία του ελληνικού κράτους. Τα δύο αυτά γεγονότα δημιούργησαν από κοινού μια μείζονα κρίση νομιμοποίησης του πολιτικού συστήματος. Το τέταρτο μέρος εστιάζει σε κάτι ακόμα πιο συγκεκριμένο: εξετάζει την έκβαση των δύο εθνικών εκλογών που έλαβαν χώρα στην Ελλάδα το 2012 και προσπαθεί να εξηγήσει την κα-
τάρρευση του παλαιού κομματικού συστήματος, την ενίσχυση των αντισυστημικών πολιτικών θέσεων και τις επιλογές των ψηφοφόρων στο νέο πολιτικό περιβάλλον. Τέλος, το πέμπτο μέρος αφορά τα διδάγματα που έχει να προσφέρει η σύγχρονη Ελλάδα, συνεισφέροντας συνάμα και ορισμένες κανονιστικές θεωρήσεις.
Τρεις επισημάνσεις προτού ξεκινήσουμε. Πρώτον, αυτό το βι-
βλίο αποτελεί άσκηση λακωνικότητας. Έχω προβληματιστεί για αρκετά χρόνια και έχω γράψει τόσα πολλά πάνω στη σύγχρονη ελλη-
νική πολιτική, που αρχικά πίστεψα ότι η συγγραφή ενός σύντομου βιβλίου πάνω σ’ αυτό το ζήτημα θα ήταν εύκολο έργο. Έπεσα έξω!
Δεν έχω ιδέα, φυσικά, αν θα προκύψει άλλη ευκαιρία στο μέλλον
που θα μου επιτρέψει να καταπιαστώ με τούτη τη μελέτη και να την
εμπλουτίσω περαιτέρω. Είμαι ωστόσο βέβαιος ότι ο αναγνώστης θα
βρει εδώ μέσα ένα πλήθος από φρέσκες ιδέες, περισσότερο ή λιγότερο διαμορφωμένες έννοιες, καθώς και μια έντονη διάθεση συγκριτικής ανάλυσης, που ευελπιστώ να παρακινήσουν και άλλους συναδέλφους να πάρουν τη σκυτάλη.
Δεύτερον, η έρευνα και η συγγραφή αυτού του βιβλίου έγιναν 33
Drafts_Pappas04.indd 33
11/5/15 4:17 μ.μ.
Λαϊκισμός και κρίση στην Ελλάδα
ενόσω ζούσα μακριά από την Ελλάδα, κάτι που μου επέτρεψε να σκέφτομαι κάπως αντισυμβατικά σε σχέση με τον δημόσιο διάλογο
που αναπτύχθηκε στη χώρα. Και καθώς είχα την τύχη να μην επη-
ρεάζομαι ευθέως από την κρίση, ήμουν σε θέση –όπως τουλάχιστον νομίζω– να υιοθετήσω μια σχετικά ψύχραιμη προσέγγιση. Επιπλέον, καθώς στο παρελθόν δεν είχα κομματική ένταξη, δεν πρόσφερα
εργασία σε κομματικά ελεγχόμενους εργοδότες ούτε δέχτηκα κομματικές χάρες, αισθάνομαι ότι μπορώ κάλλιστα να επικαλεστώ μια
ανάλυση δίχως προκαταλήψεις και μεροληψίες. Κι ούτε έχω στην παρούσα πολιτική συγκυρία ισχυρές κομματικές προτιμήσεις.
Τρίτον, ανάμεσα στα μέρη του βιβλίου έχω ενθέσει τα προφίλ τεσ-
σάρων αρκετά διαφορετικών πολιτικών των οποίων οι σταδιοδρομίες φανερώνουν πολλά για τα ζητήματα που αναλύονται στις σελίδες του. Τους επέλεξα κυρίως λόγω των επαρκών και σχετικά καλής ποιότητας διαθέσιμων πληροφοριών. Προέρχονται από διαφορετικά κοινωνικά περιβάλλοντα, ανήκουν σε αντίπαλα ιδεολογικά στρατόπεδα και έχουν ακολουθήσει ανόμοια πολιτικά μονοπάτια. Όπως θα μπορέσει να διαπιστώσει κάθε προσεκτικός αναγνώστης,
οι ιστορίες τους προσφέρουν ζωηρά στιγμιότυπα για πολλά από τα θέματα που αναλύονται θεωρητικά στο βιβλίο. Πρόκειται για χαρακτηριστικές περιπτώσεις πολιτικών που, μπλεγμένοι όπως ήσαν ανάμεσα στις προσωπικές τους φιλοδοξίες, τις ιδεολογικές τους πεποιθήσεις, τις πολιτικές ευκαιρίες που τους παρουσιάστηκαν και τους
κοινούς ανθρώπους των οποίων την ψήφο αποζητούσαν, αναδείχθηκαν, μαζί με τους ίδιους τους ψηφοφόρους τους, σε πραγματικούς μοχλούς της ιστορίας – και πρωταίτιους της κρίσης.
34
Drafts_Pappas04.indd 34
11/5/15 4:17 μ.μ.