Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΚΑΙ ΤΗ ΔΡΑΣΗ
ΕΝΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΑΝΔΡΩΝ
Ρήγας
Υψηλάντης
Καποδίστριας
Μαυροκορδάτος Τρικούπης Βενιζέλος Μεταξάς
Κανελλόπουλος Καραμανλής
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημά-
των του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν.
2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, της σελιδοποίησης, του εξωφύλλου και
γενικότερα όλης της αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν.2121/1993.
© Κωνσταντίνος Σβολόπουλος & Εκδόσεις Ίκαρος 2015 ISBN 978-960-572-083-4
Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΚΑΙ ΤΗ ΔΡΑΣΗ ΕΝΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΑΝΔΡΩΝ Ρήγας
Υψηλάντης
Καποδίστριας
Μαυροκορδάτος Τρικούπης Βενιζέλος Μεταξάς
Κανελλόπουλος Καραμανλής
ΙΚΑΡΟΣ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή
9
Το επαναστατικό πρόσημο του Ρήγα Βελεστινλή
17
Το φιλελεύθερο πρόσωπο του Αλέξανδρου Υψηλάντη
45
Ο κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας
73
Επιδοκιμασία και αμφισβήτηση
για τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο
Η εσωτερική και εξωτερική οργάνωση της Πολιτείας κατά τον Χαρίλαο Τρικούπη
97 115
Η πλούσια συμβολή του Ελευθέριου Βενιζέλου
141
Οι δύο περίοδοι στον δημόσιο βίο του Ιωάννη Μεταξά
165
Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος
ως πολιτικό και πνευματικό μέγεθος
183
Οι τρεις μείζονες επιλογές του Κωνσταντίνου Καραμανλή
197
Επίλογος
221
7
Εισαγωγή
Ρήγας Βελεστινλής, Αλέξανδρος Υψηλάντης, Ιωάννης Καποδί στριας, Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, Χαρίλαος Τρικούπης, Ελευθέριος Βενιζέλος, Ιωάννης Μεταξάς, Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Κωνσταντίνος Καραμανλής. Τι συνδέει τους εννέα αυτούς
πολιτικούς άνδρες πέρα από μια επιλογή βασισμένη στην τυχαία προσωπική μου ενασχόληση; Η συμβολή τους στα πολιτικά πράγματα της χώρας; Η κοινή νοοτροπία, η κοινή ιδεολογική φυσιογνωμία; Η κοινή τύχη; Ένας κοινός τακτικός, ή και στρατηγικός, στόχος;
Στο σύνολό τους, τα γνωρίσματα αυτά αποκλίνουν μεταξύ τους.
Η συμβολή των εννέα ανδρών δεν υπήρξε ισομερής και ισομεγέθης. Η ιδεολογική και πολιτική φυσιογνωμία τους δεν ήταν κοινή. Κατά πλειονότητα όμως διακρίνονταν από ριζοσπαστική μεταρρυθμιστική τάση, την οποία, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, δοκίμασαν να εφαρμόσουν· και, επιπλέον, διατηρούσαν κατά κανόνα μια αισιόδοξη άποψη για τις ικανότητες και τις δυνατότητες των Ελλήνων. Απαξιώθηκε, εντούτοις, βραχυπρόθεσμα ή
και εκβλήθηκε από την εξουσία μέρος των πολιτικών αυτών ηγετών υπό το κράτος πλειοψηφικών ή και δημαγωγικών συνθημά11
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ
των. Η ατομική τύχη τους, σε συνδυασμό με τις εκάστοτε πολιτι-
κές επιλογές, ήταν –και αυτή– διαφορετική. Παραμένει κοινό, οπωσδήποτε, το στρατηγικό αίτημα του αλυτρωτισμού. Αλλά, σε
σχέση και με αυτό, οι εννέα πολιτικοί άνδρες διαφοροποιήθηκαν
επιλέγοντας, εν όλω ή εν μέρει, αναντίστοιχους τακτικούς στόχους για την προσέγγισή του.
Μήπως συνδέει τους εννέα αυτούς άνδρες η επιτυχία στο πε-
δίο της πρακτικής πολιτικής; Πολλοί όμως απέτυχαν, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα, να φέρουν σε ευτυχές πέρας το όραμά τους.
Έτυχαν άραγε μιας ευρείας λαϊκής επιδοκιμασίας; Αλλά οι περισσότεροι, σε κυμαινόμενο βαθμό, αποδοκιμάστηκαν τουλάχιστον μία φορά από την κοινή γνώμη. Θα ήταν εύλογο, μήπως, να τους
αποδοθεί ο χαρακτηρισμός του οπαδού της αντιπροσωπευτικής
δημοκρατίας, όταν μικρό οπωσδήποτε μέρος αντιτάχθηκε στην εφαρμογή, σταθερά ή περιστασιακά, του κανόνα της επιβολής της λαϊκής βούλησης;
Πέρα, εξάλλου, από τα προσωπικά τους γνωρίσματα, ο καθέ-
νας έταμε κάθετα –σημείο που εξαίρει την ομοιότητα– την πολιτική ιστορία της Ελλάδος κατά την εποχή του και κατατάσσεται
σε υψηλή θέση –ως επί το πλείστον– κατά το ήθος, την αποτελεσματικότητα ή τους οραματισμούς. Είναι σκόπιμο, ακόμη, να παρατηρηθεί ότι από τη νεότητά τους είχαν, κατά πλειονότητα, διακριθεί για τις πολιτικές αρετές τους. Από την ανακήρυξη, τουλάχιστον, του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, το πολιτικό πρόγραμμά τους είχε –με ελάχιστες εξαιρέσεις– βασιστεί στη σύμπλευση με τις ισχυρές δυνάμεις της Δύσης – προϊόν πεποίθησης που είχε
χαλκευτεί με τρόπο εμπειρικό· γενικότερα, πίστευαν στην ανάγκη να έχουν στο πλευρό τους μια ισχυρή δύναμη προκειμένου να 12
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
κατανικήσουν τους πιθανούς ανταγωνιστές του ελληνισμού – είτε μια Μεγάλη Δύναμη είτε, ειδικά από τα μέσα του 19ου αιώνα, ένα γειτονικό κράτος.
Επιδίωξαν, τέλος, κατά πλειονότητα να συγκροτήσουν ένα
ορθολογικό πολιτικό πρόγραμμα και να προβούν σε κυβερνητική δράση σύμφωνη με το πνεύμα και τις προβλέψεις της εποχής, επιδιώκοντας τον χαρακτηρισμό του εκσυγχρονιστή. Κάτω από διάφορη οπτική και υπό ανόμοια ιδεολογία, απέβλεψαν όλοι, κατά βάση, στην εξυπηρέτηση των εθνικών συμφερόντων.
Διακρίθηκαν, παράπλευρα, για την προσήλωση στο καθήκον,
στο οποίο έδωσαν ενίοτε και χαρακτήρα αποστολής. Συνέδεσαν, ακόμη, ως επί το πλείστον, την εσωτερική με την εξωτερική πολιτική, πιστεύοντας ότι η ευεξία των θεσμών, της κοινωνίας και της οικονομίας επηρεάζει την απόδοση και της διπλωματίας
και ότι η λειτουργία κανόνων ευρύτερης διεθνούς εμβέλειας, η οργάνωση αξιόπιστης κρατικής μηχανής και η αποκατάσταση
ενός διεθνούς προσώπου της Ελλάδος σοβαρού και αξιόπιστου ήταν απαραίτητες· υπό αντίστροφη έννοια, οι επιπτώσεις προς
τη μια ή την άλλη κατεύθυνση, προς το εσωτερικό ή το εξωτερικό πεδίο, έμελλαν να είναι σημαντικές – όπως αποδεικνύει αρ-
νητικά η περίπτωση του Καποδίστρια ή του Βενιζέλου. Είχαν τη συνείδηση ότι η επίδραση του διεθνούς περίγυρου, ανεξάρτητα
από τη δυνατότητα της Ελλάδος να διαφοροποιηθεί, σε συνάρτηση με το μέγεθός της –περιορισμένο αρχικά και οπωσδήποτε διευρυμένο πιο πρόσφατα–, είναι καθοριστική· και θεωρούσαν,
κατά πλειονότητα, ότι η χρήση πολιτικού λόγου καταληπτού και
διεθνώς αποδεκτού είναι αναγκαία. Είναι, πράγματι, αδιαμφισβήτητο ότι η δίκαιη κρίση για τα πρόσωπα που έδρασαν δεν εί13
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ
ναι δυνατή ερήμην του παράγοντα της γεωπολιτικής θέσης της χώρας στο διεθνές σκηνικό.
Προκειμένου να αποδειχτούν και να αναδειχτούν τα χαρακτηρι-
στικά αυτά, θεώρησα σκόπιμο να διασταυρωθούν με ορισμένους μεθοδολογικούς-επιστημονικούς κανόνες 1.
Θα κινδύνευε, πρώτον, να είναι παραπλανητική η ευρύτερα
διαδεδομένη άποψη ότι η Ιστορία επαναλαμβάνεται σε κάθε περίπτωση και ότι υπαγορεύει, κατ’ αναλογία, τρέχουσες λύσεις· αποτελεί κανόνα επιστημονικά επιβεβαιωμένο ότι κάθε πράξη συντελείται μία και μόνη φορά, σε συνάρτηση πάντοτε με τις πραγματικότητες που εκάστοτε την υπαγορεύουν. Συντελεί, δεύτερον,
στην απαράδεκτη παραφθορά της ιστορικής πραγματικότητας –μεθοδολογικά ή και πραγματολογικά– η σύναψη με τις ρευστές
συγκυρίες της τρέχουσας πολιτικής ζωής, με κίνδυνο να μεταβληθεί η ιστορική επιστήμη σε θεραπαινίδα της τρέχουσας πολιτικής προκειμένου ακριβώς να εξαχθούν καθοδηγητικά συμπεράσματα για το παρόν. Αντίθετα, είναι επιδιωκτέα η συστηματική
γνώση και η οξυδερκής εκτίμηση όσων γεγονότων και καταστάσεων επέβαλαν την ανάληψη συγκεκριμένης δράσης ή τη λήψη,
τότε, ορισμένης απόφασης. Θα ήταν, τρίτον, μονομερής η τυχόν απόδοση προτεραιότητας στην κοινωνία ή στον πολιτικό ηγέτη,
ή γενικότερα σε μεμονωμένους αποκλειστικά φορείς –π.χ. ιδεολογικούς, γεωπολιτικούς ή οικονομικούς–, η οποία καταλήγει εκβιαστικά σε ερμηνεία διαστρεβλωτική της αλήθειας. Δεν είναι, επίσης, δόκιμη η επικέντρωση, σε κάθε περίσταση, της έρευνας
αποκλειστικά ή κατά κύριο λόγο σε εθνικό πλαίσιο2. Ερήμην της 14
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
υπεύθυνης γνώσης της διεθνούς συγκυρίας, υπάρχει ο κίνδυνος το
προϊόν της διερεύνησης ενός θέματος να μην αποδίδει ολόκληρη
την πραγματικότητα, αλλά μόνο ένα μέρος της. Θα ήταν, τέλος, ευκταίο να επιδιώκεται η μέγιστη δυνατή αντικειμενικότητα με
την αξιοποίηση του συνόλου των διαθέσιμων πηγών επί του υπό
πραγμάτευση θέματος. Επιπλέον, ο ιστορικός οφείλει να επιδεικνύει πνεύμα κατανόησης απέναντι σε ενέργειες που υπαγορεύτηκαν υπό το κράτος μιας συγκεκριμένης πραγματικότητας, την
οποία καλείται επίσης να γνωρίσει. Η ανταπόκριση, κατά ταύτα, στην αποστολή του επιβάλλει την εκφορά λόγου τεκμηριωμένου και ταυτόχρονα βασισμένου στην έντιμη εξέταση και διασταύρωση των πηγών, με γνώση και φαντασία, με κατανόηση των
σκέψεων και των αισθημάτων που ενέπνεαν τα πρόσωπα και των δυνάμεων που επενεργούσαν στη διαμόρφωση των γεγονότων.
Από τη σκοπιά της τεκμηρίωσης, οι φίλοι του Τρικούπη είχαν
αποβλέψει στην καταγραφή των στοιχείων που καθόρισαν την πολιτική πορεία του. Την ίδια, βασικά, αντίληψη ασπάστηκε και ο
Βενιζέλος, θέτοντας εντούτοις σε εφαρμογή την αρχή της υπεύθυνης, βάσει αρχειακών εγγράφων, αφήγησης της πολιτικής διαδρομής του· και ανέθεσε τη σχετική φροντίδα στον Γεώργιο Βεντήρη,
επίλεκτο δημοσιογράφο και φίλο του. Ο Μεταξάς είχε καταγράψει συμβάντα –πολιτικά, όπως και αυστηρά προσωπικά– στο ημερολόγιό του, ενώ ο Κανελλόπουλος συνέγραψε ο ίδιος ή αφηγήθηκε
τις εντυπώσεις από καίρια γεγονότα του βίου του. Σε μεταγενέστερη εποχή, ο Καραμανλής επιχείρησε ένα βήμα παραπέρα: δημιούργησε σύμφωνα με διεθνώς δοκιμασμένα πρότυπα αυτόνομο ίδρυμα αρχείων, το οποίο καλούνταν, βάσει έρευνας του πρωτογενούς ιστορικού υλικού, να τεκμηριώσει τον βίο και τη δράση
15
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ
του. Δεν είναι, πράγματι, τυχαίο ότι οι πέντε τελευταίοι πολιτι-
κοί άνδρες παρέχουν περισσότερα στοιχεία για την κρίση τους σε σχέση με το κριτήριο αυτό. Η ροή του χρόνου συνέβαλε στη βελτίωση της παροχής των προϋποθέσεων για τη συστηματική μελέτη του έργου και της δράσης αυτών των ηγετών. Ως εξαίρεση,
υπό μία έννοια, θα ήταν εύλογο να προβληθεί ο Καποδίσ τριας, ο οποίος, σε εκτενές υπόμνημα προς τον αυτοκράτορα Νικόλαο Β΄ της Ρωσίας, εξέθεσε τους κύριους σταθμούς του δημόσιου βίου του. Η ύπαρξη ή μη των τεκμηρίων αυτών δεν ήταν καθοριστική
προκειμένου να σκιαγραφηθούν τα εννέα ιστορικά πρόσωπα, αλλά οπωσδήποτε διευκόλυνε την πιστότερη απόδοση των χαρακτηριστικών τους. Με αυτά τα κριτήρια προσπάθησα να αντιμετωπίσω την αναφορά σε αυτές τις πολιτικές προσωπικότητες του νεότερου ελληνισμού. Η επιλογή τους δεν σημαίνει, πράγματι, ότι
δεν θα ήταν δυνατό να είναι διαφορετική. Στην πραγμάτευση αυτού του συγγραφικού εγχειρήματος εξάντλησα τα όρια της αντικειμενικότητας, όπως τουλάχιστον εγώ την εκλαμβάνω, και επιχείρησα να είμαι σύμφωνος με ορισμένους κανόνες και αρχές, που πιστά τήρησα.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Βλ. συστηματικά, Σβολόπουλος, Κ., «Το επιστημονικό έργο της ιστο-
ρίας», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, τ. 87Β΄ (2012), σσ. 164-171.
2. Σβολόπουλος, Κ., «Πορίσματα από τη μελέτη της Νεώτερης Ελλη-
νικής Ιστορίας», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, τ. 85Β΄ (2010), σσ. 307-308.
16
ΤΟ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟ ΠΡΟΣΗΜΟ ΤΟΥ Ρήγα Βελεστινλή
Έλληνας στην καταγωγή, στην παιδεία και στο φρόνημα, κοσμο-
πολίτης στην πρόσληψη των μηνυμάτων του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης, ο Ρήγας συνάρμοσε τις δύο αυτές ιδιότητες με μια τρίτη: του διαπρύσιου κήρυκα της ανάγκης για κοινό
αγώνα των υπόδουλων λαών της Βαλκανικής Χερσονήσου και της ανατολικής Μεσογείου με στόχο την αποτίναξη της τυραννίας. Η συγκρότηση, μετά την απελευθέρωσή τους από την οθωμανική δεσποτεία, ενός ενιαίου κρατικού μορφώματος, στους κόλπους του οποίου θα όφειλε να πρυτανεύσει η ισοπολιτεία, η συναδέλφωση
και ο σεβασμός των ατομικών δικαιωμάτων των πολιτών, ανεξάρτητα από τη συγκεκριμένη εθνική προέλευση και τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις, αποτελούσε στάδιο πρόσθετης ενέργειας.
Γεννημένος πιθανότατα το 1757 στο Βελεστίνο, όπου υπήρξε
μαθητής και στη συνέχεια δάσκαλος, περιόδευσε στα χωριά του
Πηλίου –ονομαστικά αναφέρονται η Ζαγορά και ο Κισσός– και,
ακόμη, στα Αμπελάκια. Αρνητής της βίας και της καταπίεσης, θα
καταφύγει –σύμφωνα με την παράδοση– στον Όλυμπο, στο πλευρό των αρματολών, και στο Άγιο Όρος, για να καταλήξει στην Κωνσταντινούπολη, σε αναζήτηση καλύτερης τύχης και πληρέστε19
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ
ρης μόρφωσης. Στον χώρο της ιστορικής «βασιλίδος των πόλεων», στην καρδιά ενός δικτύου ζωτικών διεθνών αρτηριών, θα ανδρω-
θεί πνευματικά και θα δρομολογήσει την επαγγελματική πορεία του ως λόγιου «γραμματικού» στο πλευρό ισχυρών εκπροσώπων της διοικητικής και πολιτικής ιεραρχίας. Ως επόμενος σταθμός
του, γύρω στα μέσα της δεκαετίας του 1780, αναφέρονται οι Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, χώρος ανοιχτός στη διείσδυση των Ελλή-
νων, σημείο διασταύρωσης οδών εμπορικών και εστία ζυμώσεων κοινωνικών και ιδεολογικών.
Συγγραφικό προϊόν της διαβίωσής του στις Παραδουνάβιες
Ηγεμονίες θα είναι η ελεύθερη μετάφραση του Σχολείου των ντελικάτων εραστών του Ρετίφ ντε λα Μπρετόν, συμπίλημα έξι ελευθέριων
ερωτικών διηγημάτων, καθώς και το εράνισμα από δυτικοευρωπαϊκά συγγράμματα Φυσικής απάνθισμα διά τους αγχίνους και φιλομαθείς Έλληνας. Η έκδοση και των δύο συγγραμμάτων απέβλεπε στον
«φωτισμό» του Γένους και στην έξαρση της ελευθερίας και της φυσικής ισοτιμίας μεταξύ των ανθρώπων. Η διέλευση του Ρήγα από
τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες ταυτίστηκε χρονικά με την περισ-
σότερο γόνιμη περίοδο της ζωής του. Ο εμπλουτισμός σε γνώσεις και ιδέες, η προσοδοφόρος επαγγελματική ενασχόληση, το συγγραφικό έργο, ο σχεδιασμός πολιτικής δράσης συνέθεσαν παραμέτρους της δραστηριότητάς του. Η Βλαχία, εστία υποδοχής και χώρος ευρείας διάδοσης των δυτικών πολιτιστικών και πολιτικών ρευμάτων, θα προσφέρει στον Ρήγα τη δυνατότητα να αντλήσει
τα στοιχεία που επιζητούσε προκειμένου να δώσει απάντηση στα
επίμαχα ερωτήματα της εποχής του και να αναζητήσει λύσεις στα ανοιχτά προβλήματα όχι μόνο του γένους του αλλά και των γειτονικών λαών, όσων διαβίωναν υπό καθεστώς οπισθοδρομικό και 20
ΡήγαΣ ΒελεστινλήΣ
τυραννικό. Το συγγραφικό του έργο και οι συγκεκριμένες προτάσεις που διατύπωσε μέσα από τις σελίδες του ανταποκρίνονταν,
έως τις αρχές του 1790, στο αίτημα για «φωτισμό» των Ελλήνων.
Στη συνέχεια, με λόγους και πράξεις, θα προσβλέψει στην άμεση κατάλυση της δεσποτείας και στη δημιουργία μιας δημοκρατικής Πολιτείας, η οποία, υπό διακυβέρνηση ενιαία, προοριζόταν να επικαλύψει την ευρύτερη γεωγραφική ζώνη της νοτιοανατολικής Ευρώπης και τις ακραίες δυτικές παρυφές της ασιατικής ηπείρου. Το όραμα αυτό του Ρήγα γεννήθηκε και μορφοποιή θηκε στη Μολδοβλαχία.
Στην ευρύτερη διάρκεια της διαμονής του στις Παραδουνάβιες
Ηγεμονίες ο Ρήγας διάγει ζωή άνετη. Διαθέτει ευχάριστη κατοικία σε επίλεκτη συνοικία του Βουκουρεστίου και σημαντική ακίνητη περιουσία στην ύπαιθρο, στην περιοχή της Βλάσκας. Επίσης, ταξιδεύει έξω από τη Βλαχία, κυρίως στην Αυστροουγγαρία, όπου επισκέπτεται τη Βιέννη και την Τεργέστη. Δεν μαρτυρείται η ύπαρξη συζύγου ή ενός σταθερού συναισθηματικού δεσμού· αντίθετα, υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες για εμπλοκή του σε
εφήμερες περιπέτειες. Αγαπώντας την καλοζωία αλλά και αποτελώντας ευαίσθητο δέκτη των φιλοσοφικών και καλλιτεχνικών
ρευμάτων της εποχής του, αποπνέει την εικόνα ενός ατόμου έντονα κοινωνικού· στο εκάστοτε, μάλιστα, φιλικό περιβάλλον διαβάζει λογοτεχνικά κείμενα ή απαγγέλλει και τραγουδά με τη συνοδεία αυλού ή ταμπουρά. «Χαριείς, νοημονέστατος, ζωηρός εκ φύσεως, ετοιμόλογος» χαρακτηρίζεται από τον Περραιβό· και,
κατά τον Κωνσταντίνο Θ. Δημαρά, «υποταγμένος στον συναισθηματικό κόσμο, είναι ευκολοσυγκίνητος και ευφάνταστος, αισθάνεται περισσότερο από όσο στοχάζεται, και ενεργεί πιο πολύ
21
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ
σύμφωνα με τις παρακινήσεις του θυμικού παρά του λογικού»1. Από την αρχή της τελευταίας δεκαετίας του 18ου αιώνα το εν-
διαφέρον του Ρήγα για την πολιτική ζωή ολοένα και εντείνεται.
Ο ρωσοτουρκικός πόλεμος του 1788-92 θα δώσει την αφορμή για τη ριζική μεταστροφή του σε σχέση με την άποψη που είχε μέχρι
τότε σθεναρά υποστηρίξει. Πριν ακόμη από την εκπνοή του πολέμου, το 1792, ο Ρήγας είχε δημοσιεύσει, σε πρώτη έκδοση, το χειρόγραφο του Αγαθάγγελου, με τις προφητείες για επικείμενη απελευθέρωση των Ελλήνων από το «ξανθόν γένος» – τους Ρώσους.
Η τελική, εντούτοις, έκβαση της ένοπλης ρωσοαυστροτουρκικής σύρραξης θα διαψεύσει τις προσδοκίες των Ελλήνων για στήριξη
από τις δύο κραταιές χριστιανικές αυτοκρατορίες. Η διαπίστωση αυτή θα σφραγίσει έκτοτε καίρια τη σκέψη και στη συνέχεια το
πρόγραμμα της πολιτικής δράσης του Ρήγα. Η διάψευση των ελπίδων που είχε το Γένος εναποθέσει στις μεγάλες χριστιανικές αυτοκρατορίες, σε συνδυασμό με την έκλαμψη των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης, έστρεψε, σταθερά έκτοτε, το βλέμμα του Βελεστινλή προς τη Γαλλία. Η υιοθέτηση από τη Συμβατική Συνέ-
λευση, στις 19 Νοεμβρίου 1792, του δόγματος της «επαναστατικής επέμβασης» υπέρ των λαών που επιθυμούσαν να ανακτήσουν την
ελευθερία τους θα διεγείρει τολμηρές προσδοκίες μεταξύ των Ελλήνων. Ενήμερος για τα βασικά γεγονότα που τεκταίνονταν στον
διεθνή χώρο, ο Ρήγας έσπευσε να συνάψει με τις νέες αυτές εξελίξεις την επαναστατική πρωτοβουλία του.
Η ζωή και το έργο του Βελεστινλή απασχόλησαν κατά το παρελθόν
διαπρεπείς επιστήμονες εντός και εκτός της Ελλάδος. Τον ορθό 22
ΡήγαΣ ΒελεστινλήΣ
δρόμο έταμε, στα τέλη του 19ου αιώνα, αναδιφώντας τις πρωτογενείς πηγές ο Αιμίλιος Λεγκράν· στην ίδια οδό βάδισε, τέσσερις
σχεδόν δεκαετίες αργότερα, ο Κωνσταντίνος Άμαντος 2. Ακολού-
θησαν πολλοί και σημαντικοί με αυτοτελή μελετήματα, ο Δασκα-
λάκης, ο Πανταζόπουλος και, υπεράνω όλων, ο Βρανούσης3. Ζωηρό υπήρξε το ενδιαφέρον και ευρύτερα στη νοτιοανατολική Ευρώπη ‒ ενδεικτικό, το έργο του Πάντελιτς και του Καμαριανού4.
Το ενδιαφέρον για τη ζωή και το έργο του Θεσσαλού εθνεγέρτη δεν έχει παύσει έως τις ημέρες μας να εκδηλώνεται ζωηρό.
Ανεπίδεκτο αμφισβήτησης είναι, πράγματι, το γεγονός ότι
η πολιτική στόχευση του Βελεστινλή υπήρξε επαναστατική στη
στρατηγική κατεύθυνση και στις τακτικές παραμέτρους της. Απέβλεπε στην υποκατάσταση του καθεστώτος της οθωμανικής κυριαρχίας από άλλο, ριζικά διάφορο και, επιπλέον, ασύμβατο με
τις αντιλήψεις που ασπάζονταν οι φορείς της εξουσίας στο μέγιστο τμήμα της Ευρώπης. Η μέθοδος για την προσπέλαση της συ-
γκεκριμένης επιδίωξης αντέφασκε έκδηλα –και αυτή– με τους εν ισχύι κανόνες στην ευρύτερη έκταση της Γηραιάς Ηπείρου, κατεξοχήν με την αρχή της νομιμότητας. Στη στόχευσή του είχε αναφερθεί συγκεφαλαιωτικά και το πόρισμα των ανακριτικών Αρχών της Βιένν ης: «Είχε συλλάβει μετ’ άλλων Ελλήνων το σχέδιον να
μεταβή εις την χερσόνησον του Μορέως προς τους αυτόθι οικούντας Έλληνας στασιαστάς, τους Μανιάτας, απογόνους όντας των αρχαίων Σπαρτιατών […], να κηρύξη απανταχού την ελευθερίαν
και έπειτα να ελευθερώση όλην την χερσόνησον του Μορέως διά της βίας από του τουρκικού ζυγού […], ήθελεν έπειτα να εισβάλη
εις την Ήπειρον, να ελευθέρωση και ταύτην την χώραν, να συνε-
νώση τους Μανιάτας μετά των άλλων Ελλήνων στασιαστών και 23
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ
να προχωρήση προς Ανατολάς και έπειτα να απευλευθερώση τας
τουρκικάς επαρχίας Μακεδονίαν, Αλβανίαν, την κυρίως Ελλάδα, κατόπιν δε τας λοιπάς διά γενικής αποστασίας, και να εισαγάγη απανταχού το γαλλικόν πολίτευμα»5.
Το πολιτειακό όραμα του Ρήγα αντανακλούσε μια έκδηλα ριζο-
σπαστική αντίληψη. Προσέβλεπε σε κράτος ενιαίο, όχι ομοσπονδιακό, εδραιωμένο στην υιοθέτηση της δημοκρατικής αρχής, κατά το υπόδειγμα της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και
του Επαναστατικού Συντάγματος του 17936. Χριστιανοί και μουσουλμάνοι, χωρίς πλέον διάκριση, θα συμβίωναν ως πολίτες της
νεότευκτης επικράτειας. Ως γλώσσα «κοινή», όργανο επικοινωνίας και αγωγός στη διάδοση αγαθών πολιτιστικών, θεσπιζόταν
η ελληνική, χωρίς η παράλληλη χρήση άλλης ως μητρικής να αποτελεί στοιχείο διάκρισης, ούτε αυτή, μεταξύ των πολιτών. Η προσωνυμία της Δημοκρατίας ως Ελληνικής ανέπεμπε στο πολιτειακό ιδεώδες που πήγαζε από την αρχαία Ελλάδα. Ο λαός, «ελληνι-
κός», εκ του ονόματος της Ελληνικής Δημοκρατίας, θα απαρτιζόταν από το σύνολο των υπηκόων της επικράτειας, του «έθνους» – με
την έννοια που ίσχυε κατά τον 18ο αιώνα: «πληθυσμική οντότητα
η οποία κατοικεί σε ορισμένη εδαφική έκταση, περιχαρακωμένη από συγκεκριμένα όρια, και υπάγεται στην ίδια εξουσιαστική Αρχή»7. Το υπό συγκρότηση κράτος προοριζόταν να συμπερι-
λάβει «διάφορα εις τον κόλπον του γένη»: « Έλληνες, Αλβανούς,
Βλάχους, Αρμένηδες, Τούρκους» (ο όρος του έθνους δεν είχε ακόμα αποκτήσει το νέο, υποστασιακό περιεχόμενο που έμελλε μεταγενέστερα να προσλάβει ως προέκταση του δόγματος της λαϊκής κυριαρχίας)8. Ο Βελεστινλής δεν ήταν, κατά συνέπεια, νοη-
τό να αποβλέπει στη συγκρότηση κράτους «εθνικού»· αλλά ούτε 24
ΡήγαΣ ΒελεστινλήΣ
και «υπερεθνικού» ή «πολυεθνικού», καθ’ υπέρβαση ή κατ’ επέκταση μιας αδόκιμης ακόμα ορολογίας. Αυθαίρετος, τέλος, είναι
ο χαρακτηρισμός του κρατικού αυτού μορφώματος ως βαλκανικού, εφόσον δεν προβλεπόταν να περιλάβει εδάφη της ευρωπαϊκής μόνο Τουρκίας ή όταν ουδαμού εντοπιζόταν η ονομασία «Βαλ-
κάνια» ως δηλωτική μιας αυτοδύναμης γεωπολιτικής οντότητας9. Η πληθωρική συγγραφική και μεταφραστική δραστηριότητα
του Ρήγα είχε αποτελέσει μέσο για την πνευματική θωράκιση του υπόδουλου Γένους, για την ανάδειξη, κατ’ αντιδιαστολή προς την
«παρούσαν θλιβεράν αυτού κατάστασιν», του ένδοξου παρελθό-
ντος του κατά τους αρχαίους και –πρόταση πρόδρομη!– κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους· και, παράλληλα, η Χάρτα της Ελλάδος, εν η
περιέχονται αι νήσοι αυτής και μέρος των εις την Ευρώπην και Μικράν Ασίαν αποικιών αυτής, ο Αλέξανδρος ο Μέγας, σχολιασμένη εικονογραφική
σύνθεση, η Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μ.
Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας, το επαναστατικό τρίπτυχο, όπου επισυναπτόταν ο «Θούριος». Ήδη οι ανακριτικές Αρχές της Βιέννης είχαν επισημάνει την πολιτική διάσταση
του χυμώδους αυτού εκδοτικού έργου, χαρακτηρίζοντάς το ως έκδηλα ανατρεπτικό10.
Επαναστατική, κατά ταύτα, πρόταση σε εποχή κυριαρχημένη
από πνεύμα επίσης επαναστατικό! Σε συνάρτηση με τη βασική αυτή διαπίστωση, καίρια ερωτήματα παραμένουν, μολοντούτο,
αναπάντητα ή εκτρέφουν έως σήμερα εικασίες έωλες και υποθέσεις ανεπιβεβαίωτες: Πού εστιαζόταν η δυναμική του επαναστατικού κινήματος; Ποια γεωγραφικά όρια θα επικάλυπτε; Ήταν
οι στόχοι του εγχειρήματος εφικτοί; Ποια μέσα προσφέρονταν
για να συμβάλουν στην ευόδωσή του; Αναμφίβολα, η διατύπω25
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ
ση μιας έγκυρης απάντησης είναι πρωταρχικά συνυφασμένη με
τον εμπλουτισμό των πενιχρών πρωτογενών μαρτυριών· απαιτεί
όμως και την περαιτέρω εμμονή στην ερμηνεία των ήδη διαθέσιμων, με προϋπόθεση την υπέρβαση εννοιών ή βιωμάτων μεταγενέστερων, αλλότριων προς την εποχή κατά την οποία έδρασε ο Βελεστινλής.
Μια πρώτη απάντηση συνέχεται με την αποσαφήνιση, προ-
καταρκτικά, του ιδεολογικού του στίγματος – διάβημα ευχερές αν δεν συμπλακεί με προκαταλήψεις ή συσχετισμούς ανεπίκαιρους. Εμποτισμένος, νωρίς, από τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης,
το πολιτικό μήνυμα που υιοθέτησε και εξέπεμψε συνοψιζόταν στο τρίπτυχο «ελευθερία, ισότητα, αδελφότητα». «Όρκον κατά της
τυραννίας», επέτασσε ο «Θούριος», απελευθερωτική συστράτευση των λαών που συνέθεταν το μωσαϊκό της κυρίαρχης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, συγκρότηση ενιαίας στρατιάς από όλους τους «πατριώτες», ερήμην κάθε διαχωρισμού σε βάση γεωγραφική ή
διάκρισης με αφετηρία εθνολογική ή θρησκευτική. Δεν είναι τυχαίο ότι τότε ακριβώς είχε αποδοθεί ο τίτλος του Γάλλου πολίτη-
μέλους του κοινού «Μεγάλου Έθνους» στους διανοούμενους που «είχαν υπονομεύσει τα βάθρα της τυραννίας και προλειάνει την οδό προς την ελευθερία»11. Στην κατηγορία αυτή εντάσσεται και ο Ρήγας· και αυτή η έκστασή του ενώπιον του προγονικού κλέους
συνεχόταν με την αντίληψη ότι η κλασική Ελλάδα συνιστά ακριβώς το πρότυπο μιας δημοκρατικής Πολιτείας 12.
Υπό αυτό το πρίσμα αντιμετώπισαν τα σχέδια του Βελεστιν-
λή και, στην αντίπερα όχθη, οι συντηρητικές Αρχές της Βιέννης. Ο Θεσσαλός δεσμώτης χαρακτηριζόταν «άνθρωπος πολύ κακών
αρχών», «βεβαρημένος με φιλελεύθερον πνεύμα», «συνωμότης», 26
ΡήγαΣ ΒελεστινλήΣ
«κακοποιός», «εγκληματίας»· τα γραπτά του, «επαναστατικώτατα», «επικίνδυνα», ακόμη και –εσφαλμένα– «ιακωβινικά»· οι ιδέες του, «δηλητηριώδεις», «ρησικοπίαι σκοπόν έχουσαι τον εξερεθισμόν των πνευμάτων και την θέρμανσιν των κεφαλών» – χαρακτηρισμοί που αναδεικνύουν το αγεφύρωτο χάσμα ανάμεσα στους
υπέρμαχους της «παλαιάς» και στους οπαδούς της «νέας» δημοκρατικής Ευρώπης. Πράγματι, η αντίδραση των Αυστριακών ιθυνόντων απέναντι στον Ρήγα δεν υποδήλωνε, κατά προτεραιότητα,
την οποιαδήποτε συγκατάβαση ή την καιροσκοπική διάθεση έναντι της Πύλης. Έστω και αν είχε, ως απόρροια της ανάκρισης, καταδειχτεί ότι τα επαναστατικά σχέδια «απηυθύνοντο μόνον εναντίον του τουρκικού κράτους», υπογραμμιζόταν ότι, καθεαυτά, τα
δημοσιεύματά του στρέφονταν «γενικώς εναντίον της εξουσίας,
η οποία εικονίζεται ως τυραννική υπό ειδεχθή μορφή»13. Στο έδαφος της αυτοκρατορίας των Αψβούργων και η απλή, πλέον, εκδήλωση φρονημάτων «δημοκρατικών» συνεπαγόταν τη σύλληψη
και την αυστηρή καταδίκη των ενόχων! Ο βαρόνος Ράτκηλ δεν θα διστάσει να επικαλεστεί ακόμη και την ανάγκη «βοηθείας αλλήλων» –μεταξύ της αυτοκρατορικής κυβέρνησης και της οθωμανικής Πύλης– «προς καταστροφήν των κινδυνωδεστάτων σπερμάτων της δημοκρατίας»14!
Είναι βάσιμη η υπόθεση ότι ο Ρήγας όχι μόνο είχε ενστερνιστεί
και εκπέμψει τα νέα μηνύματα αλλά και έτεινε να τα συναρμόσει με απτές πραγματικότητες στον άμεσο περιφερειακό και στον ευ-
ρύτερο ευρωπαϊκό χώρο, εντοπίζοντας, και στα δύο αυτά πεδία, δυνάμεις ικανές να συμβάλουν στην εκπλήρωση των επιδιώξεών
του. Αξιόμαχο διαγράφεται, κατά πρώτον, το μέτωπο που επιδίωξε
να συγκροτήσει στο εσωτερικό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. 27