Οδηγός για την καλή ζωή
WILLIAM B. IRVINE
ΙΚΑΡΟΣ | ΣΤΟΧΑΣΤΙΚΌΣ ΒΊΟΣ
Η αρχαία τέχνη της Στωικής χαράς
ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΛΗ ΖΩΗ Η αρχαία τέχνη της Στωικής χαράς
Σειρά: Στοχαστικός Βίος Υπεύθυνος σειράς: Χαρίδημος Κ. Τσούκας
Τίτλος πρωτοτύπου: A Guide to the Good Life: The Ancient Art of Stoic Joy © William B. Irvine, 2009 © για την ελληνική έκδοση Εκδόσεις Ίκαρος, 2020 Η παρούσα μετάφραση πραγματοποιήθηκε σε συμφωνία με τον εκδοτικό οίκο Oxford University Press Μετάφραση από τα αγγλικά: Αντωνία Γουναροπούλου Επιμέλεια - Διόρθωση: Βασίλης Δουβίτσας Σχεδιασμός - Εικονογράφηση εξωφύλλου: Alex Kirby Στοιχειοθεσία - Σελιδοποίηση: Ευτυχία Λιάπη Εκτύπωση: Μητρόπολις Α.Ε. Βιβλιοδεσία: Ηλ. Μπουντάς - Π. Βασιλειάδης Ο.Ε. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με τον ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, της σελιδοποίησης, του εξωφύλλου και γενικότερα όλης της αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.
Πρώτη έκδοση: Φεβρουάριος 2020 ISBN 978-960-572-327-9 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΙΚΑΡΟΣ • ΒΟΥΛΗΣ 4, 105 62 ΑΘΗΝΑ • Τ: 210 3225152 • www.ikarosbooks.gr
WILLIAM B. IRVINE
ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΛΗ ΖΩΗ Η αρχαία τέχνη της Στωικής χαράς Μετάφραση: Αντωνία Γουναροπούλου
ΙΚΑΡΟΣ
Στη μνήμη του Charlie Doyle, που με δίδαξε να κρατώ το πόστο μου μέσα στη βάρκα ακόμα κι όταν δεν κάνω κουπί.
ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΑ
Ευχαριστίες
11
Πρόλογος του Χαρίδημου Κ. Τσούκα
Ένδον σκάπτε: Για μια φιλοσοφημένη ζωή Εισαγωγή: Ένα πλάνο ζωής
13 32
ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Η ΑΝΑΔΥΣΗ ΤΟΥ ΣΤΩΙΚΙΣΜΟΥ
1. Η φιλοσοφία ενδιαφέρεται και για τη ζωή 2. Οι πρώτοι Στωικοί 3. Ο ρωμαϊκός στωικισμός
51 66 83
ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΣΤΩΙΚΕΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ 4. Αρνητική αναπαράσταση:
Ποιο είναι το χειρότερο που μπορεί να συμβεί;
5. Η διχοτόμηση του ελέγχου: Πώς να είσαι ανίκητος
107 132
6. Μοιρολατρία:
Αφήνοντας πίσω το παρελθόν... και το παρόν
151
7. Αυταπάρνηση:
Αντιμετωπίζοντας τη σκοτεινή πλευρά της ηδονής
161 9
ΟΔ Η Γ ΟΣ Γ Ι Α Τ Η Ν Κ Α Λ Η Ζ Ω Η
8. Διαλογισμός:
Παρατηρώντας τον εαυτό μας στην άσκηση του στωικισμού 171
ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ ΣΤΩΙΚΕΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ
9. Καθήκον: Για την αγάπη προς τον άνθρωπο
181
10. Κοινωνικές σχέσεις:
Για τη συναναστροφή μας με άλλους ανθρώπους 11. Προσβολές: Για την ανοχή στις ταπεινώσεις
198
13. Θυμός: Για το ξεπέρασμα της αντι-χαράς
218
12. Πένθος: Για την κατατρόπωση των δακρύων με τη λογική 14. Προσωπικές αξίες: Για την επιδίωξη της φήμης 15. Προσωπικές αξίες: Για την πολυτελή ζωή
16. Εξορία: Για την επιβίωση από μια αλλαγή τόπου κατοικίας 17. Γηρατειά: Για την εξορία σε έναν οίκο ευγηρίας 18. Πεθαίνοντας: Για ένα καλό τέλος σε μια καλή ζωή
189 211 226 234 246 252 262
19. Για την υιοθέτηση του στωικισμού:
Ξεκινήστε τώρα κι ετοιμαστείτε να σας περιγελάσουν
268
ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΕΡΟΣ Ο ΣΤΩΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΜΑΣ ΣΗΜΕΡΑ 20. Η παρακμή του στωικισμού 21. Στωικισμός: Μια νέα εκδοχή 22. Ασκώντας τον στωικισμό
Ένα πρόγραμμα στωικιστικών αναγνωσμάτων Σημειώσεις Τα έργα των παραπομπών Ευρετήριο
10
277 298 328 363 367 385 391
ΕΥΧΑΡΙΣΤΊΕΣ
Για την έκδοση ενός βιβλίου, δεν αρκεί μονάχα ο συγγρα φέας. Επιτρέψτε μου, λοιπόν, να ευχαριστήσω κάποιους από τους ανθρώπους που συνέβαλαν στην πραγματοποίηση αυτού του έργου. Καταρχήν, ευχαριστώ το Πανεπιστήμιο Wright State, που μου χορήγησε την ερευνητική-συγγραφική άδεια κατά τη διάρκεια της οποίας γράφτηκε το μεγαλύτερο τμήμα αυτού του βιβλίου. Ευχαριστώ επίσης το τμήμα μου, που μου επέτρεψε να διδάξω, το φθινόπωρο του 2005, έναν κύκλο μαθημάτων για την ελληνιστική φιλοσοφία, δίνοντάς μου έτσι τη δυνατότητα να υποβάλω σε έλεγχο μια πρώτη εκδοχή αυτού του βιβλίου. Ευχαριστώ όσους έπαιξαν σημαντικό ρόλο (τις περισσότερες φορές άθελά τους) σε αυτό που αποκαλώ «πρόγραμμα της οικειοθελούς ταλαιπωρίας μου», ανάμεσά τους τον Jim McCutcheon από το McCutcheon Music, την Debbie Stirsman από το Inner Dance Yoga Center και τα φιλαράκια μου στην Ένωση Κωπηλασίας Greater Dayton, με ειδικές ευχαριστίες σε όσους τόλμησαν να κάνουν κουπί καθισμένοι μία θέση πίσω από μένα: τους Judy Dryer, Chris Lunn και Michael McCarty. Ευχαρι11
ΟΔ Η Γ ΟΣ Γ Ι Α Τ Η Ν Κ Α Λ Η Ζ Ω Η
στώ επίσης τον Michael, που με βοήθησε να εξερευνήσω τον κόσμο της ταλαιπωρίας, που προσφέρει το άθλημα της κωπηλασίας, αλλά και για τις πολύτιμες προτάσεις του σχετικά με την ορολογία του έβδομου κεφαλαίου. Ευχαριστώ τη Cynthia King, που διάβασε και σχολίασε το χειρόγραφό μου. Ευχαριστώ επίσης τον Bill King που, αν και απρόθυμος να δώσει όρκο πίστης στο Στωικό «πιστεύω», υπήρξε πάντως έμπνευση για τον Στωικό που έγραψε τούτες τις γραμμές – εμένα. Ευχαριστώ τους πολυάριθμους ανώνυμους αναγνώστες που με βοήθησαν να ακονίσω την επιχειρηματολογία αυτού του βιβλίου. Ευχαριστώ επίσης τη Cybele Tom στις εκδόσεις Oxford University Press, που αποδείχτηκε τόσο υπομονετική και επίμονη στην κυοφορία αυτού του βιβλίου. Οι μεγαλύτερες ευχαριστίες, ωστόσο, απευθύνονται στη σύζυγό μου, την Jamie, που μου έδωσε τον χρόνο και, κυρίως, τον χώρο για να γράψω αυτό το βιβλίο.
12
ΠΡΌΛΟΓΟΣ
Ένδον σκάπτε: Για μια φιλοσοφημένη ζωή Όσο ζεις, συνέχισε να μαθαίνεις πώς να ζεις. – Σενέκας Ταραχή στους ανθρώπους δεν προξενούν τα πράγματα αλλά οι ιδέες τους για τα πράγματα. – Επίκτητος
Δεν είμαι φιλόσοφος, αλλά παραφράζοντας μια γνωστή ρήση του Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν για τη θρησκεία, δεν μπορώ παρά να βλέπω τα πάντα στη ζωή από φιλοσοφικής απόψεως.1 Γιατί νιώθω αυτή την ανάγκη; Διότι με ενδιαφέρει το ευ ζην, δηλαδή η ευτυχισμένη ζωή. Ουδέν πρωτότυπο, θα πείτε. Ποιος δεν ενδιαφέρεται για την ευτυχία; Σωστό. Το πρόβλημα, όμως, είναι πώς μαθαίνουμε τι μας κάνει ευτυχισμένους. Τι θα μου αποφέρει την ευτυχία; Ένας τρόπος να μάθουμε είναι να ακολουθήσουμε τους άλλους. Αν οι πολλοί ζουν με βάση τον «φωτισμένο ηδονισμό», όπως εύστοχα γράφει ο Γουίλιαμ Ιρβάιν στο εξαιρετικό βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας, δηλαδή επιδιώκουν ένα μείγμα οικονομικής ευμάρειας, κοινωνικού κύρους και υλικών απολαύσεων, τότε έχουμε ήδη έναν οδηγό – κάνουμε ό,τι κάνουν. Εκτός από το ότι αυτή η μιμητική στάση δεν είναι αυθεντικά δική μας, είναι αμφίβολο αν μας φέρνει πλησιέστερα στον στόχο μας – την ευτυχία. 13
ΟΔ Η Γ ΟΣ Γ Ι Α Τ Η Ν Κ Α Λ Η Ζ Ω Η
Γιατί; Διότι το πρόβλημα με τις υλικές απολαύσεις είναι η παροδική και ακόρεστη φύση τους. Μόλις αγοράσω το αυτοκίνητο που πάντοτε ονειρευόμουν, εξοικειώνομαι μαζί του, το θεωρώ αυτονόητα μέρος της ζωής μου και η αρχική χαρά που μου έδωσε η απόκτησή του (η ικανοποίηση της επιθυμίας μου) περνά. Το ίδιο και με τις πολυτελείς διακοπές, το πιο εξελιγμένο κινητό, μια υπέροχη συσκευή τηλεόρασης, ακόμη και τις ανθρώπινες σχέσεις. Οι ψυχολόγοι ονομάζουν το φαινόμενο αυτό «ηδονική προσαρμογή»: Όταν αποκτήσουμε αυτό που επιθυμούμε, θεωρούμε αυτονόητη την παρουσία του στη ζωή μας, οπότε παύουμε να το επιθυμούμε. Καταλήγουμε να επιστρέφουμε στη δυσάρεστη κατάσταση της ανικανοποίησης, στην οποία ήμασταν όταν δεν είχε ικανοποιηθεί ακόμη η επιθυμία μας. Οπότε τι κάνουμε; Αναζητούμε μια άλλη επιθυμία, επαναλαμβάνοντας το ίδιο μοτίβο. Καθότι χρονίως ανικανοποίητοι, παραμένουμε δυστυχισμένοι. Ακολουθώντας τον «ηδονιστικό» συρμό, δεν βρίσκουμε την άκρη. Χρειαζόμαστε μια φιλοσοφία ζωής, λέει ο Ιρβάιν. Γιατί; Διότι, αν δεν την έχεις, παρασύρεσαι από μόδες, πάθη ή συγκυριακές ανάγκες. Ο κίνδυνος είναι να καταλήξεις να μη ζήσεις καλά. Όταν, όμως, κάποτε το καταλάβεις, ίσως είναι αργά. «Μήπως δεν έζησα όπως όφειλα να ζήσω;» αναρωτιέται ο Ιβάν Ιλίτς, άρρωστος και αποκαμωμένος, περιμένοντας τον θάνατο, στη νουβέλα του Τολστόι, Ο θάνατος του Ιβάν Ιλίτς.2 Με τρόμο συνειδητοποιεί ότι, αν και ευυπόληπτος δικαστής, που ζει σε ένα ωραίο σπίτι, έχοντας παντρευτεί τη γυναίκα που επιθυμούσε και αναμειγνυόμενος με τους κύκλους της καλής κοινωνίας της εποχής του, «δεν έζησε τη ζωή του όπως έπρεπε». Η συνειδητοποίηση είναι οδυνηρή, ιδιαίτερα όταν συμβαίνει λίγο πριν τον θάνατο. Δεν έχει χρόνο να επανορθώσει. 14
Π Ρ ΌΛΟΓ ΟΣ
Ακριβώς επειδή η ζωή μας είναι πολύτιμη, δεν θέλουμε να μας γεννηθεί η σκέψη ότι την σπαταλήσαμε – δεν θα ’χουμε άλλη ευκαιρία. Πρέπει, λοιπόν, να την διαχειριστούμε καλά. Αυτό μας παρέχει η φιλοσοφία ζωής: έναν σκοπό και μια στρατηγική. Όταν έχεις στην κατοχή σου έναν πεπερασμένο και πολύτιμο πόρο, πρέπει να είσαι πολύ προσεκτικός στη διαχείρισή του. Σε αντίθεση με άλλες, επιμέρους δραστηριότητες, η ζωή του καθενός και της καθεμιάς είναι ένα μη επαναλαμβανόμενο γεγονός. Γνωρίζοντας αυτό, πώς πρέπει να ζήσουμε; Δυστυχώς, είναι απίθανο να σου προσφερθούν συμβουλές για μια φιλοσοφία ζωής, αν απευθυνθείς σε καθηγητές φιλοσοφίας, επισημαίνει δηκτικά ο Ιρβάιν, καθηγητής φιλοσοφίας ο ίδιος. «Υπάρχουν σήμερα καθηγητές φιλοσοφίας, αλλά όχι φιλόσοφοι», έγραψε πριν από αρκετά χρόνια ο Αμερικανός συγγραφέας Χένρι Ντέιβιντ Θορό.3 Στους επαγγελματίες φιλοσόφους, το ερώτημα «πώς πρέπει να ζω;» φαίνεται συνήθως απλοϊκό. Προτιμούν να αναλώνονται σε τεχνικές συζητήσεις μεταξύ τους, συχνά γλωσσικής φύσεως. Ουδείς ψόγος, εφόσον η φιλοσοφία αποτελεί, πλέον, μια επαγγελματική δραστηριότητα με τη δική της δυναμική ανάπτυξης. Για τους υπόλοιπους ανθρώπους, όμως, το ερώτημα «πώς πρέπει να ζω;» παραμένει εξόχως σημαντικό. Στο σημείο αυτό, είναι χρήσιμοι οι Στωικοί φιλόσοφοι και, γενικότερα, οι φιλοσοφικές σχολές της αρχαιότητας.4 Περιγράφοντας την ανάδυση του στωικισμού, ο Ιρβάιν συνοπτικά συζητά, μεταξύ άλλων, την Κυνική, την Επικούρεια και την Κυρηναϊκή σχολή. Όλες τους έχουν ως κύρια ενασχόληση τον τρόπο του βίου. Ο Επίκουρος αναφέρει ότι, όπως η ιατρική είναι άχρηστη αν δεν θεραπεύει τις αρρώστιες του σώματος, 15
ΟΔ Η Γ ΟΣ Γ Ι Α Τ Η Ν Κ Α Λ Η Ζ Ω Η
έτσι και «η φιλοσοφία δεν προσφέρει κανένα κέρδος αν δεν ξαλαφρώνει την ψυχή από τα πάθη της». Γιατί η έμφαση στους Στωικούς; Διότι προτείνουν μια φιλοσοφία ζωής, με την οποία διαισθητικά μπορούμε να ταυτιστούμε. Ενώ οι Κυρηναϊκοί πρότειναν την εμπειρία της ηδονής ως κύριο σκοπό της ζωής και οι Κυνικοί ακριβώς το αντίθετο (τον εξουθενωτικό ασκητισμό), οι Στωικοί βρίσκονται κάπου ανάμεσα: να απολαμβάνουμε τις χαρές της ζωής χωρίς να αγκιστρωνόμαστε σε αυτές. Ποιος είναι ο σκοπός της ζωής για τον άνθρωπο, σύμφωνα με τη Στωική φιλοσοφία; Το ευ ζην, η ευτυχία. Πώς την πετυχαίνουμε; Επιδιώκοντας την αρετή και τη γαλήνη. Αρετή σημαίνει εντιμότητα, εγκράτεια και ταπεινότητα; Όχι ακριβώς. Αρετή για τους αρχαίους σημαίνει πρωτίστως να επιτελούν οι άνθρωποι τη λειτουργία για την οποία έχουν φτιαχτεί. Ποια είναι αυτή; Η ικανότητα της έλλογης συμπεριφοράς. Είμαστε τα μόνα όντα στον πλανήτη που, εξ όσων γνωρίζουμε, διαθέτουν λόγο και λογική. Γινόμαστε ενάρετοι όταν στεκόμαστε στο ύψος των απαιτήσεων που μας θέτει η ανθρώπινη ιδιότητά μας. Και η γαλήνη; Είναι η κατά το δυνατόν αποφυγή αρνητικών συναισθημάτων – του θυμού, της ζήλειας, του φθόνου, της θλίψης κ.λπ. Ο Στωικός επιζητεί τη σταθερά καλή διάθεση, τη διαρκή χαρά, όχι την πρόσκαιρη ικανοποίηση.5 Ίσως θεωρηθεί ότι, στο μέτρο που τονίζουν τη λογική φύση του ανθρώπου, οι Στωικοί είναι υπερβολικά εγκεφαλικοί. Δεν νομίζω. Οι Στωικοί γνωρίζουν ότι, αν και τα αρνητικά συναισθήματα μάς στερούν τη χαρά, είναι γνησίως ανθρώπινα. Δεν μας προτρέπουν να τα απωθούμε αλλά, όσο μπορούμε, να τα αποφεύγουμε. Αν αγχώνομαι συνέχεια για κάτι που δεν ελέγχω (π.χ. για την ασφάλεια της αεροπορικής μου πτήσης), 16
Π Ρ ΌΛΟΓ ΟΣ
το άγχος μου με αναστατώνει αδικαιολόγητα – είναι ανορθολογικό και πρέπει να το αντιμετωπίσω. Στη σύγχρονη ψυχολογία, η «γνωστική συμπεριφορική θεραπεία»,6 ένας αποδεδειγμένα αποτελεσματικός τρόπος αντιμετώπισης ψυχολογικών προβλημάτων, έχει ένα Στωικό υπόστρωμα: Απαρτίζεται, εν πολλοίς, από τεχνικές διαχείρισης αρνητικών συναισθημάτων (π.χ. μελαγχολία, άγχος, θυμό κ.λπ.). Οι Στωικοί, όπως ο Αριστοτέλης, προσεγγίζουν τα αρνητικά συναισθήματα πληροφοριακά – τα αρνητικά συναισθήματα, παρατηρούν, μεταφέρουν πληροφορίες. Αν κάτι με θυμώνει ή με λυπεί, λόγου χάρη, κάτι δείχνει –μεταφέρει πληροφορία– για ένα θέμα που είναι σημαντικό για μένα. Όπως λένε οι νεοα ριστοτελικοί φιλόσοφοι, τα συναισθήματα (θετικά και αρνητικά) δείχνουν τι μετράει για μας και τους άλλους – έχουν γνωστική αξία.7 Αν, λόγου χάρη, νιώσω θυμό για κάποιον, αυτή η συναισθηματική μου κατάσταση αποκαλύπτει κάτι που είναι σημαντικό για μένα – π.χ. η προστασία της αξιοπρέπειάς μου. Οι Στωικοί, λοιπόν, μας λένε πως, όταν βιώνουμε αρνητικά συναισθήματα, πρέπει να τα αναγνωρίζουμε ως τέτοια και να τα διαχειριζόμαστε. Όταν θυμώνω, λέει ο Σενέκας, καλό είναι να θυμάμαι ότι κι εγώ κάνω τους άλλους να θυμώνουν μαζί μου, ενώ ο Μάρκος Αυρήλιος μάς καλεί να μην ξεχνάμε την παροδικότητα των εγκοσμίων. Κι όταν μας αδικούν; Δεν είναι δικαιολογημένος ο θυμός; Ναι είναι, αλλά αν θέλουμε να εξαλείψουμε την πηγή του θυμού (την αδικία), πρέπει να ξεπεράσουμε το στάδιο του θυμού. Μόνο τότε η δράση μας θα είναι αποτελεσματική. Το καλύτερο παράδειγμα Στωικής διαχείρισης του θυμού στην πολιτική μάς το πρόσφεραν μεγάλοι ηγέτες, όπως ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και ο Νέλσον Μαντέλα. Ο θυμός τους για τη 17
ΟΔ Η Γ ΟΣ Γ Ι Α Τ Η Ν Κ Α Λ Η Ζ Ω Η
ρατσιστική αδικία που υφίσταντο ήταν το έναυσμα της πολιτικής τους δράσης. Ωστόσο, υπήρξαν αποτελεσματικοί ακριβώς επειδή τον υπερέβησαν. Η γαλήνη –η διαρκής χαρά–, στην οποία στοχεύουν οι Στωι κοί, συμβαδίζει με την αρετή. Οι Στωικοί παρέχουν και ένα ηθικό πλαίσιο ζωής βασισμένο στην αρετή και τρόπους να πετύχουμε το ευ ζην.8 Για να συμπεριφέρομαι έλλογα, πρέπει να επιδιώκω την αρετή, δηλαδή να μην επιτρέπω στον εαυτό μου να ταράζεται από αρνητικά συναισθήματα που στομώνουν τη διαύγειά μου. Οι Έλληνες Στωικοί (ο Ζήνωνας ο Κιτιέας, ο Κλεάνθης, ο Χρύσιππος κ.ά.) τόνιζαν περισσότερο την αρετή, ενώ αργότερα οι Ρωμαίοι Στωικοί (ο Σενέκας, ο Μάρκος Αυρήλιος, ο Μουσώνιος Ρούφος, ο ελληνικής καταγωγής Επίκτητος κ.ά.) έδιναν μεγαλύτερη έμφαση στη γαλήνη. Ο Ιρβάιν επικεντρώνεται στους τελευταίους, καθότι οι στοχασμοί τους έχουν περισσότερο πρακτικό χαρακτήρα για τον σύγχρονο άνθρωπο. Τι μας υποδεικνύει η λογική; Ότι η ανθρώπινη ζωή διακρίνεται από αντιξοότητες, παροδικότητα και αδυναμία βούλησης. Δεν κατορθώνουμε να πετύχουμε τους στόχους που θέτουμε, χάνουμε την ικανότητα να χαιρόμαστε, είμαστε ευάλωτοι στα σκαμπανεβάσματα της ζωής, ό,τι πολύτιμο είναι παροδικό, έχουμε την τάση να ενδίδουμε στους πειρασμούς, αρρωσταίνουμε και πεθαίνουμε – τόσο εμείς όσο και αυτοί που αγαπούμε. Με δυο λόγια, χάνουμε εύκολα την ψυχική μας γαλήνη. Κεντρική θέση στη Στωική σκέψη έχει η επιθυμία, καθώς και τα προβλήματα που προκύπτουν από αυτή. Όσα μας δίνουν χαρά είναι βραχύβια και εύθραυστα, ενώ αυτά που μας κάνουν μακροχρόνια καλό απαιτούν κόπο και πειθαρχία. Οι Στωικοί έχουν να μας προτείνουν τεχνικές για να ανταποκρι18
Π Ρ ΌΛΟΓ ΟΣ
θούμε στις προκλήσεις της ζωής προκειμένου να είμαστε χαρούμενοι. Ο Ιρβάιν τις συνοψίζει ως εξής: αρνητική αναπαράσταση, οικειοθελής ταλαιπωρία, εσωτερίκευση των στόχων, λελογισμένη μοιρολατρία. Καθεμία περιγράφεται ωραιότατα στο βιβλίο και επεξηγείται με αρκετά παραδείγματα. Αρνητική αναπαράσταση. Η «αρνητική αναπαράσταση» είναι ο τρόπος να αντιμετωπίσουμε την ηδονική προσαρμογή: να υποθέτουμε ότι έχουμε χάσει ό,τι αγαπούμε. Όπως παρατηρεί ο Ιρβάιν, «αναλογιζόμενοι συνειδητά την πιθανότητα απώλειας όσων έχουμε, μπορούμε να τα εκτιμήσουμε ξανά· έπειτα, μέσα από αυτή την ξανακερδισμένη εκτίμηση αναθερμαίνουμε την ικανότητά μας για χαρά». Αν, λόγου χάρη, φανταστώ το κενό που θα δημιουργούνταν στη ζωή μου αν με άφηνε η γυναίκα μου, αν πέθαινε ένα παιδί μου, αν ένας καλός φίλος εξαφανιζόταν από τη ζωή μου, αν έχανα τη δουλειά μου ή αν καταστρεφόταν η πατρίδα μου, τότε είμαι σε θέση να μη θεωρώ αυτονόητο ό,τι μου είναι πολύτιμο. Η επίγνωση της δυνητικής απώλειας αναθερμαίνει την επιθυμία μου για ό,τι ήδη έχω. Η Στωική αντίληψη θεωρεί ότι το κλειδί για την ευτυχία δεν είναι ο πολλαπλασιασμός των επιθυμιών, αλλά να θέλουμε τα πράγματα που ήδη έχουμε! Τόσο απλό – και τόσο δύσκολο. Όταν υπηρετούσα τη στρατιωτική μου θητεία, θυμάμαι την ικανοποίηση που ένιωθα όταν, στις εξόδους μου από το στρατόπεδο, είχα τη δυνατότητα να χρησιμοποιώ μια κοινή, καθαρή τουαλέτα (όχι μια βρόμικη, «οθωμανικού» τύπου) και ένα κοινό ντους. Απλές σωματικές δραστηριότητες που συνήθως περνούν απαρατήρητες, και γι’ αυτό δεν αντλούμε ιδιαίτερη ικανοποίηση από αυτές καθημερινά, αναδεικνύονται όταν τις έχουμε στερηθεί. Αντλούμε χαρά όταν ξαναβρίσκουμε κάτι που μας έχει λείψει. 19
ΟΔ Η Γ ΟΣ Γ Ι Α Τ Η Ν Κ Α Λ Η Ζ Ω Η
Οι επιβάτες της παραλίγο μοιραίας πτήσης της US Airways 1549, τον Ιανουάριο του 2009, όταν ο πιλότος κατάφερε να προσγειώσει με επιτυχία το αεροπλάνο στον ποταμό Χάντσον της Νέας Υόρκης, μετά την πρόσκρουση σμήνους πουλιών στους κινητήρες του, ανέφεραν σε μετέπειτα συνεντεύξεις τους πόσο τους άλλαξε αυτή η εμπειρία. Ένας από αυτούς είπε χαρακτηριστικά: «Αγκαλιάζω πλέον τη γυναίκα μου διαφορετικά».9 Ερχόμενοι αντιμέτωποι με τον θάνατο –η ύστατη πρόκληση– αλλάζει η οπτική μας για τη ζωή. Κάθε αγκαλιά, τώρα, μπορεί να είναι η τελευταία. «Αυτή η αναγνώριση», γράφει ο Ιρβάιν, «μπορεί να επενδύσει τα πράγματα που κάνουμε με μια σπουδαιότητα και μια ένταση που διαφορετικά θα έλειπαν». Εκτιμούμε τη ζωή όταν αναλογιζόμαστε τον θάνατο. Αντλούμε χαρά όταν συνειδητοποιούμε ότι αυτό που μας δίνει τη χαρά κινδυνεύουμε να το χάσουμε. Η αρνητική αναπαράσταση είναι το αντίδοτο στην ηδονική προσαρμογή. Οικειοθελής ταλαιπωρία. Οι Στωικοί πάνε παραπέρα. Δεν αρκεί, λένε, να σκεφτόμαστε τα άσχημα πράγματα που μπορεί να μας συμβούν, αλλά μερικές φορές να ζούμε σαν να έχουν συμβεί. Για παράδειγμα, να επιλέγουμε να πεινάμε, να κρυώνουμε ή να ζεσταινόμαστε, ενώ θα μπορούσαμε να το αποφύγουμε. Ο Ιρβάιν ονομάζει την τεχνική αυτή «οικειοθελή ταλαιπωρία». Μήπως πρόκειται για μαζοχισμό; Δεν νομίζω. Οι Στωικοί έβλεπαν μικρές δόσεις οικειοθελούς ταλαιπωρίας σαν ένα είδος σκληραγωγίας ή εμβολιασμού: Μαθαίνοντας να αντιμετωπίζουμε μικρές ταλαιπωρίες σήμερα, σκληραγωγούμαστε για τις μεγαλύτερες αντιξοότητες της ζωής αύριο – ενισχύουμε το ανοσοποιητικό μας σύστημα. Ενώ ο ηδονιστής αποφεύγει κάθε ταλαιπωρία και επιζητά την ευχαρίστηση, ο Στωικός καλωσορίζει την απλή ταλαιπωρία και αποφεύγει, 20
Π Ρ ΌΛΟΓ ΟΣ
ενίοτε, πράγματα που γνωρίζει ότι θα του αποφέρουν προσωρινή ευχαρίστηση. Με τον τρόπο αυτό, γυμνάζει τη δύναμη της θέλησης και, σε τελική ανάλυση, ενδυναμώνει τον αυτο έλεγχο. Χωρίς αυτοέλεγχο δεν μπορεί να καταφέρει κανείς να είναι ενάρετος, άρα δεν θα μπορέσει να ζήσει την καλή ζωή. Μερικοί άνθρωποι δεν χρειάστηκε να επιδοθούν σε οικειο θελή ταλαιπωρία, γιατί τους επιβλήθηκε από τις συνθήκες της ζωής τους. Είναι ενδιαφέρον πόσο δημιουργικά την αντιμετώπισαν. Οι γενιές που έζησαν τη ναζιστική κατοχή και τον Εμφύλιο ήταν σε θέση να εκτιμήσουν πολύ περισσότερο τις χαρές της ειρήνης από τους μεταγενέστερους – τη μόρφωση, ένα πιάτο φαγητό ή ένα ζευγάρι παπούτσια. Όποιος τα έχει όλα, δεν εκτιμά τίποτα. Η έλλειψη σε κάνει να ονειρεύεσαι και να εκτιμάς τα λίγα που έχεις. Η σκληραγωγία σε κάνει να μην τα παρατάς. Δείτε πως η Στωική διάθεση του ιδρυτή της Apivita, Νίκου Κουτσιανά, τον ώθησε στην επιχειρηματική δημιουργία. Γεννήθηκε το 1946 σε ένα χωριό της περιοχής του Δομοκού, τα Γαβράκια. Έχασε τον πατέρα του στη διάρκεια του Εμφυλίου. «Ήμουν μόλις ενός έτους και τα αδέλφια μου έξι και τριών», λέει σε συνέντευξή του στην Τασούλα Επτακοίλη, στην Καθημερινή (26/8/2019). «Δεν τον θυμάμαι καθόλου. Θυμάμαι, όμως, όσα ακολούθησαν τον θάνατό του, τη δυστυχία που περάσαμε, τον κατατρεγμό, το “ουαί τοις ηττημένοις”. Παπούτσια φόρεσα για πρώτη φορά στα οκτώ μου χρόνια. Δυσκολεύτηκα να τελειώσω το Δημοτικό, γιατί άλλοτε υπήρχε δάσκαλος στο χωριό μας και άλλοτε όχι». Πήγε Γυμνάσιο στον Δομοκό. Δεν ήταν εύκολο. «Ευτυχώς, φιλοξενήθηκα σε συγγενικό σπίτι. Με τα πόδια επέστρεφα στο χωριό το Σάββατο το μεσημέρι και έφευγα ξανά για τον Δομοκό το απόγευμα της 21
ΟΔ Η Γ ΟΣ Γ Ι Α Τ Η Ν Κ Α Λ Η Ζ Ω Η
Κυριακής, φορτωμένος με το καλάθι μου: 3,5 ώρες διαδρομής, φυσικά με τα πόδια. Αλλά είχα βαθιά επιθυμία να αλλάξω τη ζωή μου. Ξέρεις τι σημαίνει να ονειρεύεσαι ένα πατίνι; Όχι να το αγοράσεις, να το φτιάξεις μόνος σου. Αν ονειρεύεσαι κάτι, έχεις πολλές πιθανότητες να το πετύχεις. Κι αν το πετύχεις, ονειρεύεσαι κάτι καινούριο. Αυτός είναι ο κύκλος της ζωής – και της δημιουργίας.» Μη νομίσετε ότι οι Στωικοί είναι κατά της απόλαυσης – κάθε άλλο. Καταλαβαίνουν, όμως, ότι αφενός η ικανότητα της απόλαυσης αμβλύνεται με την πλησμονή, αφετέρου η απόλαυση μπορεί να μας οδηγήσει στην υπερβολή – λόγου χάρη, την απληστία. Το είδος της χαράς που αναζητεί ο Στωικός είναι η διαρκής χαρά. Η χαρά έχει διάρκεια όταν την νιώθουμε με ένταση, ξανά και ξανά. Για να συμβεί αυτό, όμως, πρέπει ο άνθρωπος να διατηρεί αμφίθυμη σχέση με την πηγή της χαράς: και να απολαμβάνει αυτό που έχει και να είναι επιφυλακτικός απέναντί του. Η επιφύλαξη –η σκέψη, π.χ., ότι η απόλαυση είναι παροδική– δίνει μεγαλύτερη ένταση στο αίσθημα της χαράς. Εσωτερίκευση στόχων. Για να ζούμε τη ζωή μας με αρετή και γαλήνη, πρέπει να συμβιώνουμε με το εξωτερικό περιβάλλον, με τρόπο που θα μας επιτρέπει να υλοποιούμε τα όνειρά μας. Οι Στωικοί λένε ότι μερικά πράγματα εξαρτώνται πλήρως από εμάς, άλλα εν μέρει από εμάς, ενώ άλλα πάλι καθόλου από εμάς. Ελέγχουμε πλήρως τους στόχους που καθορίζουμε, τις αξίες που υιοθετούμε και τον χαρακτήρα που διαμορφώνουμε. Η επιλογή της αξιοπρέπειας, της εντιμότητας και της εργατικότητας, λόγου χάρη, είναι δική μας υπόθεση. Από την άλλη, δεν ελέγχουμε καθόλου μερικά πράγματα, όπως φυσικά φαινόμενα ή γεωπολιτικές εξελίξεις που μας υπερβαί22
Π Ρ ΌΛΟΓ ΟΣ
νουν. Υπάρχουν, όμως, πράγματα που ελέγχουμε εν μέρει και αυτά είναι τα πιο ενδιαφέροντα. Η έκβαση ενός αγώνα τένις ή αν θα διακριθώ στο επάγγελμά μου εξαρτώνται εν μέρει από μένα – από την προσπάθεια που θα καταβάλλω και την αφοσίωσή μου. Εξαρτώνται, όμως, και από παράγοντες που δεν ελέγχω. Μπορεί να έχω κάνει άριστη προετοιμασία, αλλά ο αντίπαλός μου να είναι καλύτερος από μένα. Μπορεί να διαθέτω καλή μόρφωση, αλλά να μην υπάρχουν αρκετές ευκαιρίες απασχόλησης στην οικονομία. Οι Στωικοί λένε: Θέσε εσωτερικούς στόχους που μπορείς να ελέγξεις, όχι εξωτερικούς στόχους που δεν μπορείς. Ο στόχος να νικήσω είναι εξωτερικός και δεν τον ελέγχω. Ο στόχος, όμως, να δώσω τον καλύτερο εαυτό μου είναι δικός μου και τον ελέγχω. Η εσωτερίκευση του στόχου έχει το εξής πλεονέκτημα: Πέρα από το ότι βοηθά το άτομο να εστιάσει στον εαυτό του (π.χ. να προπονηθεί όσο καλύτερα μπορεί), το βοηθά να αποφύγει αρνητικά συναισθήματα όπως το άγχος και η αναστάτωση. Λέει στον εαυτό του: «Δεν μπορώ να ξέρω την έκβαση του αγώνα. Εγώ θα κάνω ό,τι καλύτερο μπορώ.» Όταν οι κόρες μας έδιναν ανταγωνιστικές εξετάσεις για να εισαχθούν στην Αγγλική Σχολή της Λευκωσίας (ένα απαιτητικό, μη κρατικό, μη κερδοσκοπικό σχολείο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στην Κύπρο), είχαν εύλογα άγχος. Προσπάθησα να τις πείσω να σκεφτούν Στωικά (από τις λίγες φορές που οι Στωικές συμβουλές μου είχαν επιτυχία!): «Ο στόχος μου είναι να κάνω ό,τι καλύτερο μπορώ μέχρι την ημέρα των εξετάσεων». Μετά τις εξετάσεις, μέχρι να βγουν τα αποτελέσματα, τις κάλεσα να σκεφτούν με βάση την αρνητική αναπαράσταση: «Θεώρησε σίγουρο ότι δεν θα περάσεις τις εξετάσεις. Τι άλλες εναλλακτικές υπάρχουν;» Νομίζω ότι δούλε23
ΟΔ Η Γ ΟΣ Γ Ι Α Τ Η Ν Κ Α Λ Η Ζ Ω Η
ψε. Δεν εξαλείφθηκε το άγχος τους, αλλά έγινε πιο διαχειρίσιμο. Ο εξωτερικός στόχος της εισαγωγής στο σχολείο (ένας στόχος που δεν τον έλεγχαν) δεν κατέστη ο κύριος στόχος. Αν αποτύγχαναν, θα ήταν ήδη προετοιμασμένες γι’ αυτό (μέσα από την αρνητική αναπαράσταση). Αν πετύχαιναν, η χαρά τους θα ήταν διπλή, αφού είχαν προετοιμαστεί για την αποτυχία. Την ίδια στάση προσπαθώ να κρατώ και στη δουλειά μου. Οι ακαδημαϊκές δημοσιεύσεις στον αγγλόφωνο κόσμο είναι συχνά μια ψυχοφθόρα διαδικασία. Υποβάλλεις την ερευνητική σου εργασία για κρίση σε ένα ακαδημαϊκό περιοδικό. Το αποτέλεσμα της κρίσης είναι αβέβαιο. Ανώνυμοι συνάδελφοί σου την σχολιάζουν και ο διευθυντής του περιοδικού θα αποφασίσει για την τύχη της – αν θα γίνει δεκτή για δημοσίευση ή όχι. Στα κορυφαία περιοδικά, η θετική κρίση μοιάζει μερικές φορές ακατόρθωτη. Μπορεί να δουλεύεις ένα άρθρο για τρία χρόνια και στο τέλος, στον τρίτο ή τέταρτο γύρο της κρίσης, να σου πουν «λυπάμαι, δεν γίνεται δεκτό». Ας σημειωθεί ότι οι ακαδημαϊκές ανελίξεις (αν θα προαχθείς, δηλαδή) και το ακαδημαϊκό κύρος εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις δημοσιεύσεις σου – “publish or perish” («δημοσιεύεις ή πεθαίνεις»), όπως λέγεται στην ακαδημαϊκή κοινότητα. Προσπαθώ να εσωτερικεύω τον στόχο για κάθε άρθρο που υποβάλλω: «Θα κάνω ό,τι καλύτερο μπορώ, αλλά προετοιμάζομαι για απόρριψη και σκέφτομαι ήδη εναλλακτικές». Με τον τρόπο αυτό η αποτυχία, την οποία έχω βιώσει συχνά, δεν με ακινητοποιεί. Επιπλέον, μαθαίνω από την απόρριψη – με κάνει πιο απαιτητικό από τον εαυτό μου. «Οι απορρίψεις με έκαναν πιο ανθεκτική», γράφει η μυθιστοριογράφος Σόφι Μάκιντος στην Guardian (26/8/2019). «Ήταν ό,τι χρειαζόμουν για να γράψω κάτι καλύτερα».10 Το ίδιο ισχύει και με μένα. Έχω μάθει 24
Π Ρ ΌΛΟΓ ΟΣ
να μην πτοούμαι από την απόρριψη και προσπαθώ να εμφυσήσω το ίδιο πνεύμα στους φοιτητές μου και τα παιδιά μου. Δεν είναι διαφορετικά στην προσωπική ζωή. Βεβαίως, με νοιάζει αν με αγαπά η γυναίκα μου, αλλά το αν όντως με αγαπά και θα θέλει να είναι μαζί μου για το υπόλοιπο της ζωής μου είναι ένας εξωτερικός στόχος – δεν είναι κάτι που μπορώ να ελέγξω. Αυτό που μπορώ να θέσω υπό τον έλεγχό μου, ο στόχος δηλαδή που εσωτερικεύω, είναι, όπως λέει ο Ιρβάιν, «να έχω τέτοια συμπεριφορά –όσο μου επιτρέπουν οι δυνατότητές μου– ώστε να κρίνομαι άξιος να αγαπηθώ». Ακόμα και σε φρικτές συνθήκες, όπως στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, υπάρχουν στοιχεία που ελέγχει ένας άνθρωπος, έγραψε ένας από τους διακεκριμένους επιζήσαντες, ο ψυχολόγος Βίκτορ Φρανκλ.11 Ο φυλακισμένος έχει τη δυνατότητα να ελέγξει εν μέρει τη στάση που θα κρατήσει – αν θα αφεθεί να καταβληθεί από τη φρίκη ή αν θα αναζητήσει ένα προσωπικό νόημα ζωής. Οι Στωικοί μάς θυμίζουν ότι έχουμε επιλογές. Yes we can! Λελογισμένη μοιρολατρία. Για να διατηρούμε την ψυχική μας γαλήνη, οι Στωικοί μάς συμβουλεύουν να υιοθετούμε μια λελογισμένη «μοιρολατρία» στη ζωή. Αυτό ακούγεται από ανόητο έως απαράδεκτο στα σύγχρονα αυτιά, αλλά δεν είναι. Η λελογισμένη μοιρολατρία αφορά το παρελθόν, όχι το μέλλον. Δεν μπορεί να ξεγίνει ό,τι έγινε. Αν μου έχει συμβεί ένα ατύχημα, δεν μπορώ να αντιστρέψω τον χρόνο. Αν έχασα μια ευκαιρία, την έχασα! «Πρέπει να μάθουμε να καλωσορίζουμε οτιδήποτε μας φέρνει το πεπρωμένο και να πείθουμε τον εαυτό μας πως ό,τι μας συμβαίνει είναι για το καλύτερο», γράφει ο Ιρβάιν. Κάθε εμπόδιο για καλό, λέει ο λαός. Το να αποδεχόμαστε αυτό που έχει συμβεί, μας βοηθά να αντιμετωπίζου25
ΟΔ Η Γ ΟΣ Γ Ι Α Τ Η Ν Κ Α Λ Η Ζ Ω Η
με θετικά την όποια κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε. Αν η κατάσταση αυτή είναι αρνητική, η αποδοχή της μάς επιτρέπει να επικεντρωθούμε στο μέλλον – πώς να ζήσουμε τη ζωή μας από εδώ και πέρα. Ο πόνος του γονιού που χάνει το παιδί του είναι ανείπωτος, αλλά αν συμβεί, η μοιρολατρική στάση είναι η σωστή, λένε οι Στωικοί, αφού μας βοηθά να αποδεχθούμε κάτι που συνέβη. «Το θέλησε ο Θεός να το πάρει κοντά του», μου είπε ήρεμα ένας μεταπτυχιακός φοιτητής μου στην Αθήνα, πριν από δεκαπέντε χρόνια, ο οποίος είχε χάσει το ενός έτους παιδί του. Η μοιρολατρική εκλογίκευση βοηθά. Ο απαρηγόρητος πατέρας έπρεπε να προχωρήσει στη ζωή του. Η εμμονή στο πένθος θα ήταν ανώφελη. Το παιδάκι δεν θα επέστρεφε, ενώ οι γονείς θα κατέστρεφαν τη ζωή τους. Η μοιρολατρική αποδοχή ενός θλιβερού συμβάντος ενδέχεται να γίνει έναυσμα για δημιουργία. Ο βαρύς πόνος του Κώστα Γιαννόπουλου, από την απώλεια του δεκάχρονου γιου του από καρκίνο, μετουσιώθηκε σε δύναμη δημιουργίας – έτσι προέκυψε «Το Χαμόγελο του Παιδιού». Όταν τον Ιανουάριο του 2019 χάσαμε τον πατέρα μου, στα 88 του, υποστήκαμε ένα ισχυρό σοκ στην οικογένεια, έστω κι αν λίγο έως πολύ περιμέναμε τον θάνατό του. Ήμασταν δεμένοι – η παρουσία του στην οικογένεια ήταν επιβλητική. Ο πατέρας ήταν πάντοτε στήριγμα και πρότυπο ζωής για μας. Η απώλειά του μας βύθισε στο πένθος. Ήταν ένα αρνητικό συναίσθημα που δεν μπορούσαμε να αποφύγουμε. Το πένθος, όμως, χρειάζεται διαχείριση. Η αμετακίνητη προσκόλληση σε αυτό εμποδίζει τη ροή της ζωής γι’ αυτούς που μένουν πίσω. Η Στωική μοιρολατρία με βοήθησε. Ο πατέρας ήταν άρρωστος και μεγάλος σε ηλικία – κάποια στιγμή θα έφευγε. Πέ26
Π Ρ ΌΛΟΓ ΟΣ
θανε πλήρης ημερών με τον καλύτερο δυνατό τρόπο: Δεν ταλαιπωρήθηκε πάρα πολύ, ενώ ένιωθε την αγάπη της γυναίκας του και των παιδιών του μέχρι την τελευταία στιγμή. Προς το τέλος της ζωής του, διαισθανόμενος το επερχόμενο τέλος, μας συμβούλευε πώς να συνεχίσουμε να ζούμε μετά την εκδημία του: Με αγάπη μεταξύ μας, να κρατήσουμε το πατρικό σπίτι στο Καρπενήσι ανοιχτό, να βοηθάμε τους συνανθρώπους μας, να νοιαζόμαστε για τις οικογένειές μας και να συνεχίσουμε να προκόβουμε επαγγελματικά. Ο πατέρας δεν ήθελε να σταματήσουμε να ζούμε μετά τον θάνατό του – κάθε άλλο. Η Στωική επεξεργασία του πένθους με βοήθησε να περάσω στο επόμενο στάδιο: της αποδοχής του θανάτου και της ένταξης του εκλιπόντος αγαπημένου εκεί που πρέπει – στη ζωντανή μνήμη. Μου λείπει που δεν ακούω καθημερινά τη φωνή του, χωρίς αυτό το αίσθημα να με καθηλώνει στο παρελθόν. Αντίθετα, νιώθω την παρουσία του να με συντροφεύει νοερά και αυτό είναι ένα πολύτιμο εφόδιο στη ζωή μου. Τι θα έλεγε ο πατέρας τώρα; Τι θα έκανε σε αυτή την περίπτωση; Αυτό που με συναρπάζει στη Στωική αντίληψη της ζωής είναι η έμφαση στην παροδικότητα των πάντων, η ορθολογική διαχείριση προσδοκιών και η αίσθηση ορίων. Είμαστε το μόνο ον που γνωρίζει τη θνητότητά του. Όλα είναι φθαρτά. Δεν μας ανήκει τίποτα. Θα χαρείς τη ζωή, λένε οι Στωικοί, αν συνειδητοποιήσεις την παροδικότητά της. Προσπάθησε να ζεις ενάρετα και αναζήτησε τη γαλήνη. Απόλαυσε ό,τι σε ικανοποιεί –την οικογένειά σου, τη δουλειά σου, τους φίλους σου, τα χόμπι σου, οτιδήποτε– αλλά μην ξεχνάς ότι τίποτα δεν θα διαρκέσει για πάντα. «Όλα τα ανθρώπινα είναι βραχύβια και χάνονται», λέει ο Σενέκας. Το κλειδί για να χαιρόμαστε είναι να μην αγκιστρωνόμαστε πάνω σε τίποτα. Όταν δεν ταυ27
ΟΔ Η Γ ΟΣ Γ Ι Α Τ Η Ν Κ Α Λ Η Ζ Ω Η
τιζόμαστε με κάτι, το απολαμβάνουμε περισσότερο. Το τίμημα της διαρκούς χαράς είναι η υγιής αποστασιοποίηση. Ίσως με τον τρόπο αυτό δεν θα βιώσουμε την κορύφωση της συναισθηματικής έντασης, αλλά η θυσία της κορύφωσης είναι το τίμημα για την απόκτηση της διαρκούς χαράς – ανταλλάσσουμε το peak με το sustainability. Το βρίσκω πολύ ορθολογικό. Οι Στωικοί έχουν επικριθεί για την έμφαση που δίνουν στην προσπάθεια να χαιρόμαστε ό,τι ήδη έχουμε. Αν με εκμεταλλεύεται ο εργοδότης μου, πρέπει να χαρώ; Αν βιώνω τον ρατσισμό, τον σεξισμό ή τη σεξουαλική παρενόχληση στη δουλειά μου, να τα απολαμβάνω; Αν έτυχε να γεννηθώ σε φτωχή οικογένεια, πρέπει να αποδεχθώ τις δομικές πολιτικοοικονομικές συνθήκες που διαιωνίζουν τη φτώχεια; Εύλογα τα ερωτήματα. Δεν θεωρώ, όμως, ότι αντιβαίνουν στη Στωική φιλοσοφία. Οι Στωικοί δεν μας λένε «παραιτηθείτε από το να κάνετε τη ζωή σας καλύτερη». Αντιθέτως, ο Στωικός διαλογισμός μάς βοηθά να εστιάζουμε στις σωστές αξίες. Ο Σενέκας ρωτά «τι κακά μέσα σου γιάτρεψες σήμερα;». Οι διακρίσεις που υφίσταμαι (οικονομικές, φυλετικές, φύλου κ.λπ.) εμποδίζουν την έλλογη αυτοπραγμάτωσή μου – την αναζήτηση του ευ ζην. Ως έλλογο ον, πρέπει και να κινητοποιηθώ για να εξαλείψω τις διακρίσεις και, συγχρόνως, να χαίρομαι που είμαι ζωντανός, που περιβάλλομαι από ανθρώπους οι οποίοι με αγαπούν και μου δίνουν κουράγιο. Όπως δεν πρέπει να υποκύψω στις ηδονές, έτσι δεν πρέπει να υποκύψω στην εθελοδουλία. Με άλλα λόγια, στον άνθρωπο που βιώνει την αδικία, οι Στωικοί δίνουν την καλύτερη συμβουλή – να αρνείται την αυτοθυματοποίηση. Μη δέχεσαι να θεωρείς τον εαυτό σου θύμα, όσες διακρίσεις κι αν βιώνεις. Είσαι ένα όν που φέρει εγγενώς μέσα του τη λογική, τη φαντασία και την αξιοπρέπεια. 28
Π Ρ ΌΛΟΓ ΟΣ
Όταν το άτομο βιώνει τη ζωή του με τέτοιους όρους, είναι πιο πιθανό να μη συμβιβαστεί με την αδικία που υφίσταται – να πασχίσει περισσότερο σε ατομική βάση και, συγχρόνως, να αναζητήσει συλλογικές δράσεις που θα αντιμετωπίσουν την αδικία. Διαβάζοντας τα απομνημονεύματα ή αυτοβιογραφικά άρθρα διακεκριμένων μαύρων Αμερικανίδων με ταπεινή καταγωγή, όπως της Μισέλ Ομπάμα,12 της Κοντολίζα Ράις13 και της Σούζαν Ράις,14 διακρίνει κανείς ένα κοινό στοιχείο: την άρνηση της αυτοθυματοποίησης. Η Σούζαν Ράις, λόγου χάρη, πρώην πρέσβειρα των ΗΠΑ στα Ηνωμένα Έθνη επί προεδρίας Ομπάμα, γράφει συγκινητικά πώς οι γονείς της τής ενστάλαξαν την αυτοπεποίθηση, σε ένα περιβάλλον φυλετικών προκαταλήψεων. Ο πατέρας της, ο Εμέτ Ράις, είχε κάθε λόγο να είναι δυσαρεστημένος με τον φυλετικό διαχωρισμό στον αμερικανικό Νότο, μέχρι τη δεκαετία του 1960. Παρ’ όλα αυτά, γράφει η κόρη του, δεν εσωτερίκευσε ποτέ τις ρατσιστικές προσβολές: Ένιωθε ότι θα ξεπερνούσε τα όποια εμπόδια και θα μπορούσε να πραγματώσει τις δυνατότητες που του χάρισε ο Θεός. Την ίδια συμβουλή έδωσε στα παιδιά του: «Μας δίδαξε να είμαστε ο εαυτός μας –δίχως απολογητικό πνεύμα ή λύπη– και να γίνουμε αυτό που φιλοδοξούμε. Ο μόνος περιορισμός είναι η δική μας φιλοδοξία, η προσπάθεια και οι δεξιότητές μας.» Και οι τρεις Αφροαμερικανίδες ομολογούν πως ό,τι κατάφεραν στη ζωή τους το οφείλουν στο ότι οι γονείς τους τις μεγάλωσαν αρνούμενοι την μεμψίμοιρη αυτοθυματοποίηση. Η Στωική στάση δίνει αυτοπεποίθηση. Θεωρώ ότι το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας είναι η καλύτερη εισαγωγή στη Στωική σκέψη που έχει γραφτεί μέχρι 29
ΟΔ Η Γ ΟΣ Γ Ι Α Τ Η Ν Κ Α Λ Η Ζ Ω Η
στιγμής, τουλάχιστον στα αγγλικά. Η μετάφραση είναι εξαιρετική. Οι αρετές του βιβλίου είναι πολλές: διαφωτιστική και εύληπτη θεωρία, πολλά παραδείγματα, στρωτή γραφή. Όταν το διάβασα πριν από τρία χρόνια, ενθουσιάστηκα. Σκέφτηκα τη σεφερική ρήση: Θεέ μου δώσε και σε μένα την ικανότητα να γράφω απλά και μεστά. Ο Γουίλιαμ Ιρβάιν, με το έργο αυτό, προσφέρει πολύτιμη υπηρεσία σε όποιον αναζητεί μια πραγματιστική φιλοσοφία ζωής. Συνδυάζει υποδειγματικά την εννοιολογική στιβαρότητα με το φιλικό στον αναγνώστη ύφος. Όπως κάθε καλό συγγραφέα, τον Ιρβάιν δεν τον ενδιαφέρει απλώς να μεταφέρει τις απόψεις του για τους Στωικούς, αλλά έχει διαρκώς στο μυαλό του τον αναγνώστη. Δεν επιδεικνύει τη διανοητική του ρώμη, αλλά εκλαμβάνει τον ρόλο του όπως ο καλός ξεναγός: Θέλει να δείξει στον αναγνώστη κάτι συναρπαστικά πολύτιμο. Συνδυάζει τη στέρεα γνώση του ερευνητή με την ταπεινότητα του καλού δασκάλου. Το βιβλίο το διαπερνά επίσης και μια ελληνικότητα, θα μπορούσα να πω. Αφηγούμενος τη ζωή των Στωικών, ο Ιρβάιν ξεναγεί τον αναγνώστη στην αρχαία Αθήνα και σε άλλα μέρη της Ελλάδας. Δεν γνώριζα ότι η Γυάρος ήταν τόπος εξορίας, όχι μόνο μετά τον Εμφύλιο, αλλά και στην αρχαιότητα! Συνιστώ να διαβάσετε το βιβλίο από την αρχή μέχρι το τέλος. Αν όμως δεν έχετε χρόνο, μπορείτε να παραλείψετε το Πρώτο Μέρος που πραγματεύεται την ιστορία του στωικισμού. Το Δεύτερο Μέρος περιγράφει υποδειγματικά, σε πέντε κεφάλαια, τη βασική θεωρία –τις βασικές αρχές– του στωι κισμού. Το Τρίτο Μέρος πραγματεύεται Στωικές συμβουλές για μια ποικιλία θεμάτων – τον θυμό, τα γηρατειά, το καθήκον, το πένθος κ.ά. Είναι τα πιο συναρπαστικά κεφάλαια 30
Π Ρ ΌΛΟΓ ΟΣ
του βιβλίου: σύντομα, διεισδυτικά, συναφή με την καθημερινή μας εμπειρία. Επανέρχομαι σε αυτά συχνά – για τον θυμό, την αξία των υλικών αγαθών, το πένθος. Για να καταλάβετε, όμως, γιατί οι Στωικές συμβουλές είναι αυτές που είναι, πρέπει να διαβάσετε το Δεύτερο Μέρος. Τέλος, στο Τέταρτο Μέρος, ο συγγραφέας προσφέρει διεισδυτικές σκέψεις για τη σχέση του στωικισμού με τη σύγχρονη ζωή, καθώς και συμβουλές για την πρακτική εξάσκησή του.15 Ο Γουίλιαμ Ιρβάιν μάς προσφέρει σε οικονομική συσκευασία έναν ολόκληρο θησαυρό. Χαρείτε τον.
ΕΥΧΑΡΙΣΤΊΕΣ
Χρωστάω πολλά πράγματα στη σύζυγό μου, Έφη Βλαδιμήρου. Ένα από τα πρόσφατα χρέη μου προέρχεται από τα διεισδυτικά σχόλιά της σε προγενέστερη εκδοχή αυτού του προλόγου. Την ευχαριστώ θερμά. Ευχαριστώ επίσης τον Βασίλη Δουβίτσα για την επιμέλεια αυτού του κειμένου και, συνολικά, του βιβλίου. ΧΑΡΊΔΗΜΟΣ Κ. ΤΣΟΎΚΑΣ*
*
Καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου (Κύπρος) και Γουόρικ (Ηνωμένο Βασί-
λειο) και επίτιμος καθηγητής στα Πανεπιστήμια Σίδνεϋ και Κουίνσλαντ (Αυστραλία) (www.htsoukas.com).
31
ΕΙΣΑΓΩΓΉ
Ένα πλάνο ζωής
ΤΙ ΘΕΛΕΤΕ ΑΠΟ τη ζωή; Ίσως απαντήσετε λέγοντας ότι θέλετε
μια στοργική συντροφιά, μια καλή δουλειά και ένα όμορφο σπίτι, αλλά αυτά στην πραγματικότητα είναι πράγματα που θέλετε στη ζωή. Ρωτώντας τι θέλετε από τη ζωή, κάνω την ερώτηση στην όσο το δυνατόν ευρύτερη έννοιά της. Δεν ρωτάω ποιοι είναι οι επιμέρους στόχοι που θέτετε στην καθημερινότητά σας, αλλά ποιος είναι ο μεγάλος σκοπός της ζωής σας. Με άλλα λόγια, από τα πράγματα που μπορείτε να επιδιώξετε στη ζωή, ποιο πιστεύετε πως είναι το πιο πολύτιμο; Πολλοί άνθρωποι θα δυσκολευτούν να κατονομάσουν αυτό τον σκοπό. Ξέρουν τι θέλουν ανά πάσα στιγμή ή ακόμα και από δεκαετία σε δεκαετία, αλλά δεν έχουν κάνει ποτέ μια παύση για να σκεφτούν τον μεγάλο σκοπό της ζωής τους – κατανοητό, ίσως. Η κουλτούρα μας δεν ενθαρρύνει τους ανθρώπους να προβληματίζονται για τέτοια πράγματα· αντίθετα, τους εφοδιάζει με μια ατέλειωτη ροή περισπασμών για να μην είναι ποτέ υποχρεωμένοι να τα σκέφτονται. Αλλά ένας μεγάλος σκοπός αποτελεί το πρώτο συστατικό μιας φιλοσοφίας ζωής. Κάτι που σημαίνει ότι, εάν σου λείπει ένας μεγάλος 32
ΕΙΣΑΓΩΓΉ
σκοπός, τότε σου λείπει και μια συνεκτική φιλοσοφία ζωής. Γιατί είναι σημαντικό να έχεις μια τέτοια φιλοσοφία; Επειδή χωρίς αυτήν υπάρχει ο κίνδυνος να μη ζήσεις καλά – ο κίνδυνος, παρ’ όλη την ενεργητικότητά σου, παρ’ όλα τα ευχάριστα, διασκεδαστικά πράγματα που μπορεί να έχεις χαρεί, να καταλήξεις να ζεις μια κακή ζωή. Με άλλα λόγια, υπάρχει ο κίνδυνος, όταν θα είσαι στη νεκρική σου κλίνη, να κοιτάξεις πίσω και να συνειδητοποιήσεις ότι σπατάλησες τη μία και μοναδική σου ευκαιρία να ζήσεις. Αντί να περάσεις τη ζωή σου επιδιώκοντας κάτι γνήσια σημαντικό, την κατασπατάλησες, κι αυτό επειδή άφηνες την προσοχή σου να αποσπάται από διάφορα μικροπράγματα. Ας υποθέσουμε ότι είστε σε θέση να προσδιορίσετε τον μεγάλο σκοπό της ζωής σας. Ας υποθέσουμε, ακόμα, ότι μπορείτε να εξηγήσετε γιατί αυτός ο σκοπός είναι μεγάλος. Ακόμα και τότε, υπάρχει ένας κίνδυνος να ζείτε λάθος. Συγκεκριμένα, εάν δεν έχετε μια αποτελεσματική στρατηγική για την επίτευξη του σκοπού σας, δεν πρόκειται να τον επιτύχετε. Οπότε, το δεύτερο συστατικό μιας φιλοσοφίας της ζωής είναι η στρατηγική για την επίτευξη του μεγάλου σας σκοπού. Η στρατηγική αυτή θα εξειδικεύσει ό,τι πρέπει να κάνετε καθώς καταπιάνεστε με τις καθημερινές σας δραστηριότητες, έτσι ώστε να μεγιστοποιήσετε τις πιθανότητές σας να κερδίσετε αυτό που εσείς αξιολογείτε στη ζωή ως το πλέον πολύτιμο.
ΕΑΝ ΘΕΛΟΥΜΕ να πάρουμε κάποια μέτρα ώστε να αποφύγου-
με την κατασπατάληση της περιουσίας μας, εύκολα μπορούμε να βρούμε ειδικούς για να μας βοηθήσουν. Με μια ματιά στον τηλεφωνικό κατάλογο, θα πέσουμε πάνω σε πολλούς αριθ33
ΟΔ Η Γ ΟΣ Γ Ι Α Τ Η Ν Κ Α Λ Η Ζ Ω Η
μούς πιστοποιημένων χρηματοοικονομικών συμβούλων. Αυτοί οι άνθρωποι μπορούν να μας βοηθήσουν να ξεκαθαρίσουμε τους οικονομικούς μας στόχους: Πόσα χρήματα, για παράδειγμα, πρέπει να βάζουμε στην άκρη για τη συνταξιοδότησή μας; Κι έχοντας αποσαφηνίσει αυτούς τους στόχους, μπορούν να μας συμβουλέψουν πώς να τους επιτύχουμε. Ας υποθέσουμε, όμως, ότι θέλουμε να πάρουμε μέτρα για να αποφύγουμε την κατασπατάληση όχι της περιουσίας μας, αλλά της ζωής μας. Θα μπορούσαμε να αναζητήσουμε έναν ειδικό για να μας καθοδηγήσει: έναν φιλόσοφο της ζωής. Αυτός ο άνθρωπος θα ήταν σε θέση να μας βοηθήσει να σκεφτούμε τους στόχους μας στη ζωή και ποιους από αυτούς αξίζει στ’ αλήθεια να επιδιώξουμε. Θα μας υπενθύμιζε ότι, επειδή οι στόχοι μας ενδέχεται να είναι ασύμβατοι μεταξύ τους, πρέπει να αποφασίσουμε ποιοι από αυτούς θα έχουν προτεραιότητα όταν συμβαίνει αυτό. Επομένως, θα μας βοηθούσε να οργανώσουμε τους στόχους μας και να τους ιεραρχήσουμε. Ο στόχος στην κορυφή αυτής της ιεραρχίας είναι αυτό που αποκαλώ μεγάλο σκοπό στη ζωή μας: Ο σκοπός που ποτέ δεν πρέπει να είμαστε πρόθυμοι να θυσιάσουμε προκειμένου να επιτύχουμε άλλους. Και αφού θα μας βοηθούσε να επιλέξουμε αυτό τον σκοπό, ένας φιλόσοφος της ζωής θα μας βοηθούσε να καταστρώσουμε και μια στρατηγική για την επίτευξή του. Το πιο προφανές μέρος για να αναζητήσει κανείς έναν φιλόσοφο της ζωής είναι στο τμήμα φιλοσοφίας του τοπικού του πανεπιστημίου. Με μια επίσκεψη στις εγκαταστάσεις του, θα βρούμε φιλοσόφους που ειδικεύονται στη μεταφυσική, στη λογική, στην πολιτική, στην επιστήμη, στη θρησκεία και στην ηθική. Ίσως επίσης να βρούμε φιλοσόφους που ειδικεύονται στη φιλοσοφία του αθλητισμού, στη φιλοσοφία του φεμινισμού 34
ΕΙΣΑΓΩΓΉ
ή ακόμα και στη φιλοσοφία της φιλοσοφίας. Αλλά, εκτός κι αν έχουμε βρεθεί σε κάποιο ασυνήθιστο πανεπιστήμιο, δεν θα συναντήσουμε κανέναν φιλόσοφο της ζωής με την έννοια που έχω εγώ κατά νου. Δεν ήταν πάντα έτσι. Πολλοί αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι φιλόσοφοι, για παράδειγμα, όχι μόνο πίστευαν ότι οι φιλοσοφίες της ζωής άξιζαν την επισταμένη μελέτη τους, αλλά θεωρούσαν και ότι το raison d’être της φιλοσοφίας ήταν να τις αναπτύξει. Συνήθως αυτοί οι φιλόσοφοι ενδιαφέρονταν και για άλλους τομείς της φιλοσοφίας –για τη λογική, παραδείγματος χάριν–, αλλά μόνο επειδή πίστευαν ότι η ενασχόλησή τους με αυτούς θα τους βοηθούσε να αναπτύξουν μια φιλοσοφία για τη ζωή. Επιπλέον, αυτοί οι αρχαίοι φιλόσοφοι δεν κράτησαν τις ανακαλύψεις τους για τον εαυτό τους ούτε τις μοιράστηκαν μόνο με συνάδελφους φιλοσόφους. Αντίθετα, δημιούργησαν σχολές και καλωσόρισαν ως μαθητή τους οποιονδήποτε ήθελε να αποκτήσει μια φιλοσοφία ζωής. Διαφορετικές σχολές είχαν διαφορετικές συμβουλές να δώσουν σχετικά με το τι πρέπει να κάνουν οι άνθρωποι για να ζουν μια καλή ζωή. Ο Αντισθένης, μαθητής του Σωκράτη, ίδρυσε την Κυνική φιλοσοφική σχολή, που προωθούσε έναν ασκητικό τρόπο ζωής. Ο Αρίστιππος, άλλος ένας μαθητής του Σωκράτη, ίδρυσε την Κυρηναϊκή σχολή, που υποστήριζε έναν ηδονιστικό τρόπο ζωής. Μεταξύ αυτών των δύο άκρων και ανάμεσα σε πολλές άλλες σχολές, βρίσκουμε την Επικούρεια σχολή, τη Σκεπτική και, αυτήν που κυρίως μας ενδιαφέρει εδώ, τη Στωική, την οποία ίδρυσε ο Ζήνωνας ο Κιτιέας. Οι φιλόσοφοι που συνδέονταν με αυτές τις σχολές δεν έγραψαν συγγράμματα υπερασπιζόμενοι την ενασχόλησή τους με 35
ΟΔ Η Γ ΟΣ Γ Ι Α Τ Η Ν Κ Α Λ Η Ζ Ω Η
φιλοσοφίες για τη ζωή. Σύμφωνα με τον Επίκουρο, για παράδειγμα: «Είναι μάταια τα λόγια του φιλοσόφου που δεν θεραπεύουν κανένα ανθρώπινο πάθος· ακριβώς όπως η ιατρική είναι ανώφελη αν δεν γιατρεύει τις αρρώστιες του σώματος, έτσι και η φιλοσοφία δεν προσφέρει κανένα κέρδος, αν δεν ξαλαφρώνει την ψυχή από τα πάθη της».1 Και σύμφωνα με τον Στωικό φιλόσοφο Σενέκα, για τον οποίο έχω πολλά να πω σε αυτό το βιβλίο: «Αυτός που φοιτά δίπλα σε έναν φιλόσοφο, θα πρέπει κάθε μέρα, όταν φεύγει, να παίρνει μαζί του κάτι καλό: θα πρέπει κάθε μέρα να γυρίζει στο σπίτι του πιο σώφρων ή προς την κατεύθυνση να γίνει πιο σώφρων».2
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΑΥΤΟ απευθύνεται σε όσους αναζητούν μια φιλο-
σοφία ζωής. Στις σελίδες που ακολουθούν, εστιάζω σε μια φιλοσοφία την οποία έχω βρει χρήσιμη και υποψιάζομαι ότι θα την βρουν χρήσιμη και πολλοί αναγνώστες. Πρόκειται για τη φιλοσοφία των αρχαίων Στωικών. Η Στωική φιλοσοφία για τη ζωή μπορεί να είναι παλιά, αξίζει όμως την προσοχή του οποιουδήποτε σύγχρονου ανθρώπου θέλει να ζήσει μια ζωή που και να έχει νόημα και να τον ολοκληρώνει – οποιουδήποτε θέλει, δηλαδή, να ζήσει μια καλή ζωή. Με άλλα λόγια, αυτό το βιβλίο δίνει συμβουλές για το πώς πρέπει να ζει κανείς. Πιο συγκεκριμένα, εγώ θα λειτουργήσω ως αγωγός των συμβουλών που έδωσαν οι Στωικοί δύο χιλιάδες χρόνια πριν. Είναι κάτι που οι συνάδελφοί μου φιλόσοφοι γενικά απεχθάνονται να κάνουν, αλλά το δικό τους ενδιαφέρον για τη φιλοσοφία είναι πρωτίστως «ακαδημαϊκό»· η έρευνά τους, δηλαδή, είναι πρωτίστως θεωρητική ή ιστορική. Το δικό μου ενδιαφέρον για τον στωικισμό, αντίθετα, εί36
ΕΙΣΑΓΩΓΉ
ναι ανυποχώρητα πρακτικό: Σκοπός μου είναι να κάνω αυτή τη φιλοσοφία να λειτουργήσει για τη ζωή μου και να ενθαρρύνω κι άλλους να την κάνουν να λειτουργήσει για τη δική τους ζωή. Οι αρχαίοι Στωικοί, πιστεύω, θα είχαν ενθαρρύνει και τις δύο προσπάθειες, αλλά ταυτόχρονα θα είχαν επιμείνει ότι ο κύριος λόγος για να μελετήσει κανείς τον στωικισμό είναι για να τον εφαρμόσει. Κάτι ακόμα που πρέπει να συνειδητοποιήσουμε είναι ότι, αν και ο στωικισμός αποτελεί φιλοσοφία, περιλαμβάνει και ένα σημαντικό ψυχολογικό συστατικό. Οι Στωικοί είχαν αντιληφθεί ότι μια ζωή που μαστίζεται από αρνητικά συναισθήματα –μεταξύ αυτών, θυμό, άγχος, φόβο, θλίψη και φθόνο– δεν πρόκειται να είναι καλή ζωή. Γι’ αυτό έγιναν οξείς παρατηρητές των λειτουργιών του ανθρώπινου νου και, ως αποτέλεσμα, κατέληξαν να είναι από τους πιο διορατικούς ψυχολόγους του αρχαίου κόσμου. Ανέπτυξαν τεχνικές για την παρεμπόδιση της εμφάνισης αρνητικών συναισθημάτων και για την εξάλειψή τους όταν οι προσπάθειες πρόληψης αποτύγχαναν. Ακόμα και αναγνώστες που έχουν επιφυλάξεις απέναντι στον φιλοσοφικό στοχασμό, είναι καλό να δείξουν ενδιαφέρον γι’ αυτές τις τεχνικές. Ποιος από μας, ούτως ή άλλως, δεν θα ήθελε να μειώσει τον αριθμό των αρνητικών συναισθημάτων που βιώνει στην καθημερινή του ζωή;
ΜΕΧΡΙ ΠΡΟΣΦΑΤΑ Η ΑΓΝΟΙΑ ΜΟΥ για τον στωικισμό ήταν τρα-
γική – κι ας μελετώ φιλοσοφία σε όλη την ενήλικη ζωή μου. Οι καθηγητές μου στο πανεπιστήμιο και στις μεταπτυχιακές μου σπουδές δεν μου ζήτησαν ποτέ να διαβάσω τους Στωικούς, και όσο ενθουσιώδης αναγνώστης κι αν είμαι, δεν ένιωσα κα37
ΟΔ Η Γ ΟΣ Γ Ι Α Τ Η Ν Κ Α Λ Η Ζ Ω Η
μία ανάγκη να τους διαβάσω από μόνος μου. Γενικότερα, δεν ένιωσα καμία ανάγκη να επεξεργαστώ μια φιλοσοφία ζωής· αντίθετα, ήμουν μια χαρά με αυτό που συνιστά, σχεδόν για όλους, την «προεπιλεγμένη» φιλοσοφία της ζωής μας: να περνάμε τις μέρες μας επιδιώκοντας ένα αξιόλογο μείγμα οικονομικής ευμάρειας, κοινωνικού κύρους και ηδονής. Η φιλοσοφία μου για τη ζωή, με άλλα λόγια, ήταν κάτι που μπορεί χαριτωμένα να περιγραφεί ως μια φωτισμένη μορφή ηδονισμού. Κατά την πέμπτη δεκαετία της ζωής μου, όμως, διάφορα γεγονότα συνωμότησαν ώστε να με οδηγήσουν στον στωικισμό. Το πρώτο από αυτά συνέβη το 1998, όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο του Τομ Γουλφ (Tom Wolfe), Ένας άντρας με τα όλα του (A Man in Full). Σε αυτό το μυθιστόρημα, ένας από τους χαρακτήρες ανακαλύπτει τυχαία τον Στωικό φιλόσοφο Επίκτητο και αρχίζει να κηρύττει τη φιλοσοφία του. Ήταν κάτι που μου κίνησε το ενδιαφέρον, αλλά ταυτόχρονα με μπέρδευε. Δύο χρόνια μετά, άρχισα να κάνω έρευνα για ένα βιβλίο σχετικό με την επιθυμία. Στο πλαίσιο αυτής της έρευνας, εξέτασα τις συμβουλές που μας έχουν παραδοθεί μέσα στις χιλιετίες για τον έλεγχο της επιθυμίας. Ξεκίνησα κοιτώντας τι είχαν να πουν για την επιθυμία οι θρησκείες – για παράδειγμα, ο χριστιανισμός, ο ινδουισμός, ο ταοϊσμός, ο σουφισμός και ο βουδισμός (ο βουδισμός ζεν, συγκεκριμένα). Στη συνέχεια, στράφηκα σε ό,τι είχαν να πουν για τον έλεγχο της επιθυμίας οι φιλόσοφοι, αλλά ανακάλυψα ότι αυτοί που είχαν προσφέρει τέτοιου είδους συμβουλές μετριούνταν στα δάχτυλα – ίσως μόνο του ενός χεριού. Ανάμεσά τους ξεχώριζαν οι φιλόσοφοι της ελληνιστικής εποχής: οι Επικούρειοι, οι Σκεπτικοί (Σκεπτικιστές) και οι Στωικοί. Διεξάγοντας την έρευνά μου για την επιθυμία, είχα ένα 38
ΕΙΣΑΓΩΓΉ
απώτερο κίνητρο. Μου είχε κινήσει από καιρό το ενδιαφέρον ο βουδισμός ζεν και φαντάστηκα ότι, αν τον μελετούσα πιο προσεκτικά με αφορμή την έρευνά μου, θα ολοκλήρωνα με επιτυχία τον προσηλυτισμό μου. Η απρόσμενη ανακάλυψή μου, όμως, ήταν πως ο στωικισμός και ο βουδισμός ζεν έχουν κάποια κοινά. Και οι δύο, για παράδειγμα, τονίζουν πόσο σημαντικό είναι να στοχαζόμαστε την παροδικότητα του κόσμου που μας περιβάλλει και να χαλιναγωγούμε την επιθυμία, στον βαθμό που μας είναι εφικτό. Μας προτρέπουν, επίσης, να επιδιώκουμε την ψυχική γαλήνη και μας δίνουν συμβουλές για τους τρόπους κατάκτησης και διατήρησής της. Εν τέλει, συνειδητοποίησα ότι ο στωικισμός ταίριαζε περισσότερο από τον βουδισμό στην αναλυτική μου φύση, κι έτσι έπιασα τον εαυτό μου, προς μεγάλη μου έκπληξη, να παίζει με την ιδέα όχι να γίνει πρακτικός βουδιστής ζεν, αλλά πρακτικός Στωικός. Πριν ξεκινήσω την έρευνά μου για την επιθυμία, θεωρούσα τον στωικισμό ανεδαφικό ως φιλοσοφία ζωής, αλλά καθώς διάβαζα τους Στωικούς ανακάλυψα ότι σχεδόν όλα όσα νόμιζα πως ήξερα γι’ αυτούς ήταν λάθος. Καταρχήν, ήξερα ότι το λεξικό ορίζει τον στωικό ως «κάποιον φαινομενικά αδιάφορο ή απαθή απέναντι στη χαρά, στη θλίψη, στην ηδονή ή στον πόνο».3 Συνεπώς, νόμιζα ότι οι αρχαίοι Στωικοί ήταν –απλώς– στωικοί, ότι ήταν άτομα συναισθηματικά καταπιεσμένα. Ανακάλυψα όμως ότι στόχος των Στωικών δεν ήταν να αποβάλουν από τη ζωή το συναίσθημα, αλλά το αρνητικό συναίσθημα. Όταν διάβασα τα έργα των Στωικών, συνάντησα άτομα χαρούμενα και αισιόδοξα απέναντι στη ζωή (αν και ήταν σημαντικό γι’ αυτούς να περνούν χρόνο αναλογιζόμενοι όλα τα άσχημα πράγματα που θα μπορούσαν να τους συμβούν) και απολύτως ικανά να απολαμβάνουν τις ηδονές της ζωής (αν και 39
ΟΔ Η Γ ΟΣ Γ Ι Α Τ Η Ν Κ Α Λ Η Ζ Ω Η
συγχρόνως πρόσεχαν να μη γίνουν δούλοι αυτών των ηδονών). Συνάντησα επίσης, προς μεγάλη μου έκπληξη, άτομα που έδιναν αξία στη χαρά· μάλιστα, σύμφωνα με τον Σενέκα, αυτό που επιδιώκουν να ανακαλύψουν οι Στωικοί είναι «πώς μπορεί ο νους να επιδιώκει πάντα μια σταθερή και ευνοϊκή πορεία, να διάκειται θετικά απέναντι στον εαυτό του και να αντιμετωπίζει τις ιδιαίτερες συνθήκες του με χαρά».4 Διαβεβαιώνει, ακόμα, ότι κάποιος που εφαρμόζει στη ζωή του τις αρχές των Στωικών «πρέπει, είτε το θέλει είτε όχι, να συνοδεύεται απαραίτητα από μια μόνιμα καλή διάθεση και μια βαθιά χαρά που πηγάζει από τα βάθη του, επειδή βρίσκει ευχαρίστηση στα δικά του αποθέματα και δεν επιθυμεί χαρές μεγαλύτερες από τις δικές του, εσωτερικές χαρές».5 Σε παρόμοιο μήκος κύματος, ο Στωικός φιλόσοφος Μουσώνιος Ρούφος μάς λέει πως, αν ζούμε σε συμφωνία με τις Στωικές αρχές, ακολουθούν αυτόματα «ευφροσύνη και βέβαιη χαρά».6 Οι Στωικοί όχι απλώς δεν ήταν παθητικά άτομα, μελαγχολικά παραιτημένα στον ρόλο του αποδέκτη προσβολών και της αδικίας του κόσμου, αλλά, αντίθετα, αφιερώνονταν στη ζωή και κατέβαλλαν σκληρές προσπάθειες για να κάνουν τον κόσμο καλύτερο. Σκεφτείτε, για παράδειγμα, τον Κάτωνα τον Νεότερο (Marcus Porcius Cato Uticensis). (Αν και δεν συνεισέφερε στη γραπτή παρακαταθήκη του στωικισμού, ο Κάτωνας ήταν πρακτικός Στωικός και ο Σενέκας, μάλιστα, αναφέρεται σε αυτόν ως τον τέλειο Στωικό.7) Ο στωικισμός του δεν εμπόδισε τον Κάτωνα να πολεμήσει γενναία για την αποκατάσταση της ρωμαϊκής δημοκρατίας. Παρομοίως, και ο Σενέκας φαίνεται πως ήταν ιδιαίτερα ενεργητικός: Πέρα από την ιδιότητά του ως φιλοσόφου, ήταν και επιτυχημένος δραματουργός, σύμβουλος του αυτοκράτορα και το ισοδύναμο ενός επενδυ40
ΕΙΣΑΓΩΓΉ
τικού τραπεζίτη κατά τον 1ο αιώνα μ.Χ. Ο Μάρκος Αυρήλιος (Marcus Aurelius), εκτός από φιλόσοφος, ήταν και Ρωμαίος αυτοκράτορας – πιθανώς από τους λαμπρότερους, μάλιστα. Καθώς διάβαζα για τους Στωικούς, βρέθηκα να κατακλύζομαι από θαυμασμό γι’ αυτούς. Ήταν θαρραλέοι, μετριοπαθείς, λογικοί και είχαν αυτοπειθαρχία – χαρακτηριστικά που θα ήθελα να είχα κι εγώ. Επίσης, θεωρούσαν πολύ σημαντικό να εκπληρώνουμε τις υποχρεώσεις μας και να συνδράμουμε τους συνανθρώπους μας – αξίες που τυχαίνει να ασπάζομαι. Κατά την έρευνά μου για την επιθυμία, ανακάλυψα ότι οι σκεπτόμενοι άνθρωποι, σχεδόν στο σύνολό τους, θεωρούν πως δεν έχουμε πιθανότητες να ζήσουμε μια καλή και ουσιαστική ζωή, εκτός κι αν ξεπεράσουμε την απληστία μας. Συμφωνούν επίσης στο ότι, για να τιθασεύσουμε την τάση μας να θέλουμε πάντα περισσότερα, ένας υπέροχος τρόπος είναι να πείσουμε τον εαυτό μας να θέλει αυτά που ήδη έχει – σημαντική σκέψη μεν, που αφήνει όμως ανοιχτό το ερώτημα με ποιον τρόπο μπορεί κανείς να το επιτύχει. Οι Στωικοί, όπως ανακάλυψα προς μεγάλη μου ευχαρίστηση, είχαν μια απάντηση: Ανέπτυξαν μια αρκετά απλή τεχνική που, εάν την εφαρμόζαμε, θα μας έκανε χαρούμενους, έστω για μία φορά, που είμαστε αυτοί που είμαστε και ζούμε τη ζωή που ζούμε – σχεδόν ανεξάρτητα από το ποια είναι αυτή η ζωή. Όσο περισσότερο μελετούσα τους Στωικούς, τόσο πιο πολύ βυθιζόμουν στη φιλοσοφία τους. Αλλά όταν προσπάθησα να μοιραστώ με άλλους τον πρωτοφανέρωτο ενθουσιασμό μου για τον στωικισμό, ανακάλυψα πολύ σύντομα ότι δεν ήμουν ο μόνος που είχε σχηματίσει λάθος εικόνα για τη φιλοσοφία τους. Φίλοι, συγγενείς, ακόμα και συνάδελφοί μου στο πανεπιστήμιο έμοιαζαν να πιστεύουν ότι οι Στωικοί ήταν άτομα 41
ΟΔ Η Γ ΟΣ Γ Ι Α Τ Η Ν Κ Α Λ Η Ζ Ω Η
που είχαν σκοπό να καταπιέζουν κάθε συναίσθημα και, ως εκ τούτου, ζούσαν μια μίζερη και παθητική ζωή. Κατάλαβα ότι οι Στωικοί ήταν θύματα άδικων αιτιάσεων, τις οποίες υιοθετούσα κι εγώ, μέχρι πολύ πρόσφατα. Και μόνο αυτή η συνειδητοποίηση θα ήταν αρκετή για να με παρακινήσει να γράψω ένα βιβλίο για τους Στωικούς –ένα βιβλίο που θα έβαζε τα πράγματα στη θέση τους– αλλά, όπως εξελίχτηκαν τα πράγματα, κατέληξα να έχω κι ένα δεύτερο κίνητρο, ακόμα ισχυρότερο. Αφού έμαθα για τον στωικισμό, ξεκίνησα με έναν μετριοπαθή, πειραματικό τρόπο, να προσπαθώ να τον καταστήσω τη φιλοσοφία της ζωής μου. Η μέχρι τώρα επιτυχία του πειράματός μου είναι τέτοια, ώστε νιώθω ότι πρέπει να μοιραστώ τα ευρήματά μου με τον κόσμο εκεί έξω, έχοντας την πεποίθηση πως από τη μελέτη των Στωικών κι από την υιοθέτηση της φιλοσοφίας τους για τη ζωή θα μπορούσαν να επωφεληθούν κι άλλοι άνθρωποι.
ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΥ ΦΥΣΙΚΟ ΟΙ ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ να θέλουν να μάθουν τι
περιλαμβάνεται στην πρακτική άσκηση του στωικισμού. Στον αρχαίο ελληνικό και ρωμαϊκό κόσμο, ένας επίδοξος Στωικός μπορούσε να διδαχτεί πώς να εφαρμόζει τον στωικισμό πηγαίνοντας σε μια Στωική σχολή, αλλά αυτό δεν είναι πλέον δυνατό. Σήμερα, η εναλλακτική λύση για έναν επίδοξο Στωικό είναι να συμβουλευτεί τα έργα των αρχαίων, όμως σε αυτή του την απόπειρα θα ανακαλύψει ότι πολλά έργα τους –συγκεκριμένα, των Ελλήνων Στωικών– έχουν χαθεί. Επιπλέον, αν μελετήσει τα σωζόμενα έργα, θα ανακαλύψει ότι, παρόλο που συζητούν εκτενώς τον στωικισμό, δεν προσφέρουν ένα πρόγραμμα μαθημάτων, για να το πούμε έτσι, που να απευθύνε42
ΕΙΣΑΓΩΓΉ
ται σε αρχάριους Στωικούς. Η πρόκληση που είχα να αντιμετωπίσω γράφοντας αυτό το βιβλίο ήταν να συγκροτήσω ένα τέτοιο πρόγραμμα από στοιχεία διασκορπισμένα σε όλη τη συγγραφική παραγωγή των Στωικών. Μολονότι το υπόλοιπο βιβλίο δίνει λεπτομερείς κατευθυντήριες γραμμές για εν δυνάμει Στωικούς, θα περιγράψω εδώ, προκαταρκτικά, κάποια από τα πράγματα που θα θέλουμε να κάνουμε εάν υιοθετήσουμε τον στωικισμό ως φιλοσοφία ζωής. Θα αναθεωρήσουμε τους στόχους μας στη ζωή. Συγκεκριμένα, θα πάρουμε πολύ σοβαρά τον Στωικό ισχυρισμό ότι πολλά από τα πράγματα που επιθυμούμε –κυρίως φήμη και περιουσία– δεν αξίζουν να τα επιδιώκουμε. Αντί γι’ αυτά, θα στρέψουμε την προσοχή μας στην επιδίωξη της ψυχικής γαλήνης και αυτού που οι Στωικοί αποκαλούν αρετή. Θα ανακαλύψουμε ότι η Στωική αρετή δεν έχει και πολλά κοινά με αυτό που εννοούν οι άνθρωποι σήμερα όταν χρησιμοποιούν τη λέξη. Θα ανακαλύψουμε επίσης ότι η γαλήνη που αναζητούσαν οι Στωικοί δεν είναι το είδος της ηρεμίας που μπορεί να επιτευχθεί με την κατανάλωση ενός ηρεμιστικού· δεν είναι, με άλλα λόγια, μια κατάσταση ζόμπι. Αντίθετα, είναι μια κατάσταση που την χαρακτηρίζει η απουσία αρνητικών συναισθημάτων, όπως είναι ο θυμός, η θλίψη, το άγχος και ο φόβος, και η παρουσία θετικών συναισθημάτων – συγκεκριμένα, της χαράς. Θα μελετήσουμε τις διάφορες ψυχολογικές τεχνικές που ανέπτυξαν οι Στωικοί για την επίτευξη και τη διατήρηση της γαλήνης και θα εφαρμόσουμε αυτές τις τεχνικές στην καθημερινή μας ζωή. Για παράδειγμα, θα φροντίσουμε να διακρίνουμε μεταξύ πραγμάτων που μπορούμε να ελέγξουμε και άλλων που δεν εξαρτώνται από μας, έτσι ώστε να μην ανησυχούμε πια για ζητήματα που δεν ελέγχουμε και να εστιάσου43
ΟΔ Η Γ ΟΣ Γ Ι Α Τ Η Ν Κ Α Λ Η Ζ Ω Η
με την προσοχή μας σε ό,τι μπορούμε να επηρεάσουμε. Επίσης, θα αναγνωρίσουμε πόσο εύκολο είναι να διαταράξουν τη γαλήνη μας οι άλλοι και, άρα, θα εξασκηθούμε σε στρατηγικές που θα τους εμποδίζουν να μας αναστατώνουν. Τέλος, θα γίνουμε πιο συνειδητοί παρατηρητές της ίδιας μας της ζωής. Θα παρατηρούμε τον εαυτό μας να ζει την καθημερινότητά του και μετά θα αναλογιζόμαστε αυτό που είδαμε, προσπαθώντας να προσδιορίσουμε τις πηγές της αναστάτωσης στη ζωή μας και να βρούμε τρόπους να την αποφεύγουμε.
Η ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΑΣΚΗΣΗ του στωικισμού προφανώς θα χρεια-
στεί προσπάθεια, αλλά αυτό ισχύει για όλες τις αυθεντικές φιλοσοφίες ζωής. Στην πραγματικότητα, ακόμα και ο «φωτισμένος ηδονισμός» απαιτεί προσπάθεια. Υπέρτατος στόχος του φωτισμένου ηδονιστή είναι να μεγιστοποιήσει την ηδονή που βιώνει κατά τη διάρκεια της ζωής του. Για να εφαρμόσει κανείς αυτή τη φιλοσοφία, θα αφιερώσει χρόνο στην ανακάλυψη, στην εξερεύνηση και στην ιεράρχηση διάφορων πηγών ηδονής, όπως και στη διερεύνηση οποιωνδήποτε ανεπιθύμητων παρενεργειών μπορεί να έχουν. (Ο μη φωτισμένος ηδονισμός, κατά τον οποίο αναζητά κανείς τη βραχυπρόθεσμη ικανοποίηση χωρίς να το σκέφτεται περισσότερο, δεν συνιστά, νομίζω, μια συνεκτική φιλοσοφία ζωής.) Η προσπάθεια που απαιτείται για την πρακτική άσκηση του στωικισμού είναι κατά πάσα πιθανότητα μεγαλύτερη από αυτή που απαιτείται για την άσκηση του φωτισμένου ηδονισμού, αλλά μικρότερη από την προσπάθεια που απαιτεί η εφαρμογή, ας πούμε, του βουδισμού ζεν. Ένας βουδιστής ζεν πρέπει να διαλογίζεται, πρακτική που είναι και χρο44
ΕΙΣΑΓΩΓΉ
νοβόρα και (σε κάποιες μορφές της) διανοητικά δύσκολη. Η άσκηση του στωικισμού, αντίθετα, δεν απαιτεί να καθορίσουμε συγκεκριμένες χρονικές στιγμές κατά τις οποίες θα σταματάμε και θα «κάνουμε στωικισμό»· ο αναστοχασμός άνετα εντάσσεται σε «περίεργες» στιγμές της μέρας μας, όπως όταν είμαστε κολλημένοι στην κίνηση ή –κατά την προτροπή του Σενέκα– όταν ξαπλώνουμε στο κρεβάτι μας περιμένοντας να μας πάρει ο ύπνος. Όταν οι αναγνώστες αξιολογούν το «τίμημα» που συνεπάγεται η πρακτική εφαρμογή του στωικισμού ή οποιασδήποτε άλλης φιλοσοφίας για τη ζωή, πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι υπάρχουν και τιμήματα που αφορούν τη ζωή όταν δεν έχει τη φιλοσοφία της. Έχω ήδη αναφέρει ένα τέτοιο τίμημα: τον κίνδυνο να περάσετε τις μέρες σας επιδιώκοντας πράγματα που δεν αξίζουν και, άρα, να κατασπαταλήσετε τη ζωή σας. Σε αυτό το σημείο, κάποιοι αναγνώστες ίσως αναρωτηθούν εάν η πρακτική εφαρμογή του στωικισμού είναι συμβατή με τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις. Όσον αφορά τις περισσότερες θρησκείες, νομίζω ότι είναι. Οι χριστιανοί, συγκεκριμένα, θα δουν ότι ο στωικισμός απηχεί τις θρησκευτικές τους απόψεις. Μοιράζονται, για παράδειγμα, την επιθυμία των Στωικών για ψυχική γαλήνη, αν και οι χριστιανοί ίσως να την αποκαλούν ειρήνη. Θα εκτιμήσουν, για παράδειγμα, την προτροπή του Μάρκου Αυρήλιου να «αγαπάμε τους ανθρώπους».8 Και όταν διαβάσουν την παρατήρηση του Επίκτητου ότι κάποια πράγματα εξαρτώνται από μας και κάποια άλλα όχι, και ότι αν διατηρούμε έστω κι ένα ίχνος λογικής θα επικεντρώσουμε τις ενέργειές μας σε αυτά που περνούν από το χέρι μας, οι χριστιανοί θα θυμηθούν την «Προσευχή της γαλήνης» που συχνά αποδίδεται στον θεολόγο Ράινχολντ Νίμπουρ (Reinhold Niebuhr). 45
ΟΔ Η Γ ΟΣ Γ Ι Α Τ Η Ν Κ Α Λ Η Ζ Ω Η
Πλάι σε όλα αυτά, πρέπει να προσθέσω ότι είναι δυνατό να είναι κανείς ταυτόχρονα και αγνωστικιστής και Στωικός.
ΤΟ ΥΠΟΛΟΙΠΟ ΒΙΒΛΙΟ διαιρείται σε τέσσερα μέρη. Στο πρώ-
το μέρος, περιγράφω τη γέννηση της φιλοσοφίας. Αν και οι σύγχρονοι φιλόσοφοι τείνουν να περνούν τις μέρες τους συζητώντας τις διαφωνίες τους για εσωτερικά, δικά τους θέματα, πρωταρχικός στόχος των περισσότερων αρχαίων φιλοσόφων ήταν να βοηθήσουν τον καθημερινό άνθρωπο να βελτιώσει τη ζωή του. Ο στωικισμός, όπως θα δούμε, ήταν από τις πιο δημοφιλείς και επιτυχημένες αρχαίες φιλοσοφικές σχολές. Στο δεύτερο και στο τρίτο μέρος, εξηγώ τι πρέπει να κάνουμε για να εφαρμόσουμε πρακτικά τον στωικισμό. Ξεκινώ περιγράφοντας τις ψυχολογικές τεχνικές που ανέπτυξαν οι Στωικοί για να κατακτήσουν και, ακολούθως, για να διατηρήσουν την ψυχική γαλήνη. Έπειτα, περιγράφω τις συμβουλές των Στωικών σχετικά με την καλύτερη δυνατή αντιμετώπιση των αγχογόνων καταστάσεων της ζωής: Πώς πρέπει να αντιδράσουμε, για παράδειγμα, όταν μας προσβάλλει κάποιος; Παρόλο που κατά τις δύο περασμένες χιλιετίες άλλαξαν πολλά, η ανθρώπινη ψυχολογία δεν έχει αλλάξει και τόσο. Κι αυτός είναι ο λόγος που εμείς, ζώντας στον 21ο αιώνα, μπορούμε να επωφεληθούμε από συμβουλές αρχαίων φιλοσόφων –όπως ο Σενέκας– που απευθύνονταν στους Ρωμαίους του 1ου αιώνα μ.Χ. Τέλος, στο τέταρτο μέρος αυτού του βιβλίου, υπερασπίζομαι τον στωικισμό απέναντι σε διάφορες κριτικές εναντίον του και επαναξιολογώ τη Στωική ψυχολογία υπό το φως σύγχρονων επιστημονικών ευρημάτων. Ολοκληρώνω το βιβλίο 46
ΕΙΣΑΓΩΓΉ
παρουσιάζοντας όσα έχω μάθει κατά τη δική μου πρακτική άσκηση του στωικισμού. Οι συνάδελφοί μου πανεπιστημιακοί ενδεχομένως να βρουν το βιβλίο ενδιαφέρον· ίσως, για παράδειγμα, να έχουν περιέργεια για την ερμηνεία που δίνω σε διάφορα ρητά Στωικών. Ωστόσο, το κοινό που με ενδιαφέρει περισσότερο είναι οι καθημερινοί άνθρωποι που ανησυχούν ότι μπορεί να ζουν λάθος τη ζωή τους. Εδώ περιλαμβάνονται και εκείνοι που έχουν συνειδητοποιήσει ότι τους λείπει μια συνεκτική φιλοσοφία ζωής και ότι, εξαιτίας αυτού, δυσκολεύονται με τις καθημερινές τους δραστηριότητες: ό,τι προσπαθούν να πετύχουν τη μία μέρα, απλώς ακυρώνει αυτό για το οποίο προσπαθούσαν την προηγούμενη. Περιλαμβάνονται εδώ, επίσης, άνθρωποι που, ενώ διαθέτουν μια φιλοσοφία ζωής, ανησυχούν ότι ίσως κάπου να είναι προβληματική. Έγραψα αυτό το βιβλίο έχοντας κατά νου το ακόλουθο ερώτημα: Εάν οι αρχαίοι Στωικοί είχαν αναλάβει να γράψουν οι ίδιοι έναν οδηγό για ανθρώπους του 21ου αιώνα –ένα βιβλίο που θα μας έλεγε πώς να ζήσουμε μια καλή ζωή–, πώς θα ήταν αυτό το βιβλίο; Οι σελίδες που ακολουθούν συνιστούν την απάντηση σε αυτό το ερώτημα.
47