Περιεχόμενα/Contents
4
Πρόλογος, Βασιλική Σιαντή
5
Prologue, Vassiliki Sianti
Μάνος Στεφανίδης «Η τέχνη στους δρόμους του κόσμου»
8
Manos Stefanidis “Art in the streets of the world”
27
Όλγα Αλεξοπούλου
34
Olga Alexopoulou
34
Μανώλης Αναστασάκος
42
Manolis Anastasakos
42
Θανάσης Μουτσόπουλος «Η street art ως μέλλον της ζωγραφικής»
54
Thanassis Moutsopoulos “Street art as the future of painting”
64
Cacao Rocks
70
Cacao Rocks
70
WD
86
WD
86
Βιογραφικά
90
CVs
90
Επιπλέον πληροφορίες
95
More info
95
7
Βασιλική Σιαντή Πρόλογος
Έχω µεγαλώσει από παιδί µέσα στην τέχνη. Έµαθα να την αγαπώ γιατί ζούσα µέσα σε αυτήν. Από µικρή θυµάµαι τον πατέρα µου να µε τρέχει σε όλα τα µουσεία, ταξιδεύοντας τον κόσµο και παρακολουθώντας τις σπουδαιότερες εκθέσεις. Πάντα θυµάµαι, µέχρι και σήµερα, τα έργα τέχνης να βρίσκονται µέσα σε µουσεία ή σε σπουδαίες γκαλερί. Αναρωτιέµαι αν θα είχα µυηθεί σε αυτή την υπέρτατη ευδαιµονία που σου προσφέρει η τέχνη αν δεν είχα τον πατέρα µου να µε ταξιδέψει σε αυτήν. Δεν είµαι πια παιδί, αλλά εξακολουθώ ακόµα και τώρα να θαυµάζω τα έργα τέχνης πηγαίνοντας σε µεγάλες φουάρ, ψάχνοντας τις σπουδαιότερες εκθέσεις στα µουσεία και βολτάροντας στις γκαλερί. Αυτό λοιπόν που µε έσπρωξε στο να ανακαλύψω τι είναι η street art είναι αυτό ακριβώς το διαφορετικό που σου προσφέρει. Η τέχνη του γκράφιτι έχει µια ελευθερία που µε συναρπάζει. Δε χρειάζεται πια να πηγαίνω σε κλειστούς χώρους, η τέχνη µπορεί να είναι παντού, µπορεί να είναι στους δρόµους. Μπορεί να σε εκπλήξει ευχάριστα καθ’ οδόν προς τη δουλειά σου ή γυρνώντας σπίτι σου ύστερα από µια κουραστική ηµέρα. Πάντα ήθελα ο κόσµος να έρθει πιο κοντά στην τέχνη. Πάντα πίστευα ότι δε χρειάζεται αναγκαστικά να αγοράσεις ένα έργο τέχνης, µπορείς απλά να το θαυµάσεις. Ο κόσµος φοβάται να µπει στις γκαλερί γιατί νιώθει ένοχος αν δεν αγοράσει. Όχι, λάθος! Αφιερώστε λίγα παραπάνω λεπτά από τον χρόνο σας θαυµάζοντας ένα έργο τέχνης και όταν του δώσετε τον χρόνο που χρειάζεται, αµέσως θα νιώσετε την απόλαυση που σας χαρίζει η τέχνη.
Αυτό που θαυµάζω στους street artists είναι ότι δεν τους νοιάζει να οικειοποιηθούν άλλοι το έργο τους, τους νοιάζει να περάσουν ένα κοινωνικοπολιτικό µήνυµα στον κόσµο. Απώτερος σκοπός τους είναι να κάνουν τον κόσµο να χαµογελάσει και άλλες φορές να τον κάνουν να προβληµατιστεί. Το κάνουν όµως τόσο ανεπιτήδευτα, που ο κόσµος δεν είναι προετοιµασµένος γι’ αυτό. Αυτό που εννοώ είναι ότι όλοι µας πηγαίνοντας σε µια έκθεση είµαστε προετοιµασµένοι να γευτούµε ή άλλοτε να προβληµατιστούµε µε τα έργα που θα δούµε. Οι street artists κάνουν το ίδιο, αλλά πιάνουν τον θεατή απροετοίµαστο. Δε νοµίζω ότι υπάρχει κάτι πιο σύγχρονο και φρέσκο σήµερα από τη street art· είναι η τέχνη του µέλλοντος και εδώ και έξω. Δεν είναι τυχαίο ότι ανά τον κόσµο σπουδαίες γκαλερί και µεγάλα µουσεία υπερασπίζονται και παρουσιάζουν τη δουλειά των street artists. Είναι χαρά µου που θα παρουσιάσω τέσσερις µεγάλους καλλιτέχνες στην γκαλερί. Οι ίδιοι είναι παγκοσµίως γνωστοί και αυτό γιατί η Ελλάδα άργησε αρκετά συγκριτικά µε την Αµερική και την Ευρώπη να πειραµατιστεί µε τη street art. Για όσους δεν ξέρετε τους καλλιτέχνες, θα έχετε την ευκαιρία να τους µάθετε λίγο καλύτερα µέσα από τη συνέντευξη που µου έχουν δώσει. Πρόκειται για τους Μανώλη Αναστασάκο, Όλγα Αλεξοπούλου, Cacao Rocks και WD. Την έκδοση του βιβλίου ολοκληρώνουν δύο σηµαντικά θεωρητικά κείµενα, του Μάνου Στεφανίδη και του Θανάση Μουτσόπουλου. Εύχοµαι ειλικρινά να απολαύσετε την τέχνη του δρόµου µεταφερµένη στους τοίχους της γκαλερί, όπως τη µοιράζονται οι καλλιτέχνες µαζί µας. Τη θεωρώ ξεχωριστή έκφραση και είναι τιµή µου που σας παρουσιάζω τη δουλειά τους. 5
Μάνος Στεφανίδης
Η τέχνη στους δρόμους του κόσμου
Το δράμα της εποχής είναι πως η διαφήμιση, η κατανάλωση και η κουλτούρα μπορούν να ταυτίζονται. Π. Κονδύλης
Η προϊστορία του μέλλοντος
Ο απαγορευµένος τοίχος και η σχεδόν µεταφυσική του λειτουργία στη συνείδηση εκείνων των νεαρών που αισθάνονται διαρκώς φυλακισµένοι µέσα σε τοίχους διαθέτει στις µέρες µας τη γοητεία του βιβλικού, απαγορευµένου καρπού καθώς συµφιλιώνει την αµαρτία µε τον παράδεισο. Αυτό είναι το γκράφιτι! Τα γκράφιτι πρωτοεµφανίστηκαν στην Αµερική ως νεανική υποκουλτούρα εικόνων, και µάλιστα σε αυτή τη σηµαδιακή εποχή που τελείωνε ο πόλεµος στο Βιετνάµ και άρχιζε η συζήτηση-σύγκρουση για τις µειονότητες, τους περιθωριοποιηµένους, τα ατοµικά δικαιώµατα. Από την πρώτη στιγµή στάθηκε µια έκφραση διαµαρτυρίας που ήταν σαν να έλεγε «είµαι κι εγώ εδώ», «υπάρχω», «προσέξτε µε». Γρήγορα τα αραβουργήµατα µε τα tags, δηλαδή τις υπογραφές των αθέατων writers που διεκδικούσαν µιαν, έστω, οπτική ταυτότητα, εξελίχθηκαν σε τεράστιες τοιχογραφίες, τα δυσνόητα σύµβολα έγιναν αφηγηµατικές συνθέσεις, η µεγάλη ζωγραφική βγήκε 8
στον δρόµο από το παράθυρο του µουσείου ή της γκαλερί και έγινε street art. Οι καλλιτέχνες της, πάλι, εξελίχθηκαν σε σύγχρονους muralists. Η τέχνη των δρόµων, συνήθως παράνοµη και λαθρόβια, σπανιότερα νόµιµη και αποδεκτή, κατέστη κάρφος οφθαλµών για τη µικροαστική ηθική, δηλαδή για τη µικροαστική ιδιοκτησία καθώς ενέπλεκε αναρχικά τα όρια ανάµεσα στον ιδιωτικό και στον δηµόσιο χώρο. Το διαρκές κυνηγητό καλλιτεχνών και καλλιτεχνηµάτων καθιστά την τέχνη αυτή εφήµερη µε τα έργα της να χάνονται (να σβήνονται ή να καταστρέφονται) µετά από µερικούς µήνες ή και µόλις λίγες µέρες. Όσα επιβιώνουν µέσα στον χρόνο είναι σαφώς η εξαίρεση. Και αυτές όµως οι συνθήκες του «δράµατος» ή της παρανοµίας
εξασφαλίζουν στη street art µια ιδιαίτερη γοητεία και της δίνουν πρωταγωνιστικό ρόλο στις προτιµήσεις τού συνήθως περιθωριοποιηµένου ή προβληµατικού νεαρόκοσµου. Στις µέρες µας η street art είναι τόσο παγκοσµιοποιηµένη ως µορφή τέχνης όσο τουλάχιστον ήταν το style international στο τέλος του γοτθικού µεσαίωνα. Μυθικός ιδρυτής της αναφέρεται είτε ο Ελληνοαµερικανός TAKI183, διανοµέας στη Νέα Υόρκη τη δεκαετία του ’70, ή ο Πορτορικανός JULIO204. Από τις ατοµικές περιπτώσεις περάσαµε σε εκείνες των οργανωµένων οµάδων των writers (γραφέων) που δρούσαν µε ψευδοσυµµοριακό τρόπο κυρίως στον µη τόπο του µετρό της Νέας Υόρκης και φέρνοντας σε απόγνωση τον δήµαρχο της πόλης. Ήδη τη δεκαετία του ’80 το γκράφιτι εµπλουτίζεται µε στοιχεία της παραδοσιακής ζωγραφικής και µέσω του Andy Warhol και των προστατευόµενών του JeanMichel Basquiat (υπογράφει ως SAMO), Keith Haring και RAMMELLZEE εκπορθεί τον κόσµο των γκαλερί και διεκδικεί δάφνες πρωτοπορίας. Από το Bronx, το Queens και το Brooklyn µετακοµίζει στο Manhattan και το Village. Ανέκαθεν και το γκράφιτι και η street art διεκδικούσαν περισσότερο από την αισθητική τη χωρική εξάπλωση, τον καθορισµό του ζωτικού χώρου µέσα από τις υπογεωγραφίες του πολεοδοµικού ιστού και µάλιστα σε διαρκείς συνθήκες «πολέµου» και αµφισβήτησης. Την περιρρέουσα ατµόσφαιρα συµπληρώνουν το breakdance, το hip-hop, η rap, το skating, αλλά και το γραφιστικό deconstruction και οι σποραδικές επιδράσεις της ψυχεδέλειας ή αργότερα της pop art. To 1981 o Keith Haring παρουσιάζει γκράφιτι στο Mudd Club και ακολουθεί η οµαδική έκθεση New York New Wave στο πειραµατικό και πρωτοποριακό P.S.1. Ήδη από το 1983 τα πράγµατα έχουν ωριµάσει τόσο ώστε ο πάντα ανήσυχος Sidney Janis να οργανώσει στην γκαλερί του το show Post Graffiti σε επιµέλεια της Dolores Newmann. Το γκράφιτι περνάει πλέον στον καµβά, δηλαδή νικώντας ηττάται. Έξω, βέβαια, στους δρόµους του κόσµου η µάχη αρχίζει. Με τα masterpieces, απόδειξη της υπεροχής των εξαιρετικών του είδους, να γεµίζουν κάθε δυνατή δηµόσια επιφάνεια σε ολόκληρο το δυτικό ηµισφαίριο, µε τις γυναίκες να διεκδικούν τον δικό τους ρόλο, όπως η MICHELLE62, STONEY BIRD 107, αλλά και η περίφηµη Jenny Holzer µε τη συνεργάτιδά της PINK, που κατάφερε από τα truisms του ’70 να εκπροσωπήσει τις ΗΠΑ στην Biennale Βενετίας το
CACAO ROCKS, Μουσείο Μπενάκη, 2014. Η τέχνη του άλλοτε conceptual, άλλοτε εµπνευσµένη από το Neo Geo και τον 3D ιλουζιονισµό, ανοίγεται στον χώρο µε χιούµορ και ευφυΐα καθιστάµενη body art και performance.
1990 και να αποσπάσει τον Χρυσό Λέοντα. Είχε προηγηθεί η Documenta 7 το 1982 µε ειδικές παρουσιάσεις της γκράφιτι και της street art και συµµετέχοντες τους Basquiat – Haring, ενώ ο Sidney Janis παρουσίασε το γκράφιτι ως καλλιτεχνικό προϊόν υψηλής οικονοµικής απόδοσης στην Basel Art Fair το 1984. Είναι η εποχή που η θεµατολογία και η τεχνική τους παραλληλίζονται µε την αισθητική της Figuration Libre, των neuen Wilden, αλλά και του προδροµικού µεταπολεµικού κινήµατος COBRA. Τη δεκαετία του ’90 το ΜΟΜΑ της Νέας Υόρκης παραχωρεί στην οµάδα (crew) ΟSGEMΕOS την πρόσοψή του δηµιουργώντας σκάνδαλο, αλλά και τεράστια διαφήµιση. Η ίδια αυτή οµάδα δέκα χρόνια αργότερα θα βάψει τα κτίρια του ΗΛΠΑΠ απέναντι από το Γκάζι γράφοντας ιστορία! Παρ’ όλα αυτά, και µισό αιώνα µετά τις απαρχές του, το γκράφιτι και η street art εξακο9
36
Fool’s Gold, Πειραιάς-Ελλάδα, 2015 / Piraeus-Greece, 2015 37
Δεν είναι
τόσο το χρονικό σηµείο όσο το
Βιώνοντας την ευτυχία και όχι κυνηγώντας την κίβδηλη ασφά-
µήνυµα του έργου που θα µε ενδιέφερε. Αν ο τόπος και ο
λεια. Μάθαµε, βλέπεις, να βαυκαλιζόµαστε µε την ύλη. Χάσα-
τρόπος ήταν αναλογικά και λειτουργικά συστατικά µιας κοι-
µε τις αξίες µας και πνιγόµαστε τώρα σε µια κουταλιά χρόνου.
νωνίας, τότε το έργο που θα ήθελα να δηµιουργήσω πέρα
Η ζωή είναι από τη φύση της εφήµερη, όλα είναι εφήµερα και
από τον χρόνο θα ήταν µια «συνταγή». Μια «συνταγή» για
εµείς, αντί να κάνουµε ό,τι µπορούµε για να απολαύσουµε κάθε
το ποια ιδέα αξίζει κανείς να γεννά. Δεν υπάρχει ιδέα πιο
στιγµή, χανόµαστε σε ένα «καλύτερο» αύριο που άλλοι απο-
δηµιουργική από εκείνη που φέρνει τους καρπούς της
φασίζουν για εµάς. Όχι, δε λυπάµαι καθόλου που τίποτα δεν
σε όλες τις καρδιές, σε όλα τα χείλη, όπως προείπα.
αντέχει στον χρόνο, που λευκαίνουν τα µαλλιά µας και αυλακώ-
Κάθε ιδέα που δεν καρποφορεί είναι ανόητη και στείρα πέρα
νει το πρόσωπό µας. Αν είναι να διασωθεί κάτι, ας είναι η
από το χρονικό πλαίσιό της. Αυτή την ιδέα δεν τη δεσµεύει
ανθρωπιά µας, η αγάπη µας για τον συνάνθρωπο και όχι
καµία σύµβαση, κανένας τόπος, κανένας χρόνος.
τα έργα και τα σύµβολα µιας εποχής που τρώει τα παιδιά
Αν τώρα επέτρεπα στη φαντασία µου να βρει έναν ιδανικό τόπο-χρόνο γι’ αυτή την ιδέα, θα διάλεγα τον εσωτερικό κόσµο του καθενός από εµάς. Ένα έργο τέχνης, µια ιδέα τοποθετηµένη µε ευλάβεια και αγάπη µέσα µας. Με τρόπο τέτοιο, που να µπορεί ο κάθε άνθρωπος να την απολαµβάνει συνέχεια και για όλη του τη ζωή. Ίσως έτσι να καταλαβαίναµε µέσα σε µια στιγµή τι είναι η τέχνη, τι είναι ζωή και ποια η τέχνη του να ζεις.
της. Το τι θα διασωθεί, άλλωστε, είναι δουλειά του χρόνου και όχι των ανθρώπων. Εµείς αποδεικνύουµε καθηµερινά την αδυναµία µας να διασώσουµε τα αυτονόητα, πόσο µάλλον τα έργα τέχνης που δεν είναι τίποτε άλλο από την καταγραφή αυτής της αδυναµίας.
Ας µαθαίναµε από τα λάθη µας, και σαν αντίτιµο ας χανόντουσαν όλα τα έργα τέχνης του κόσµου µέσα σε µια ριπή χρόνου.
Καλλιτεχνική πρόταση: Μανώλης Αναστασάκος, Περήφανος; Οµάδα τοιχογράφησης: Μανώλης Αναστασάκος, Βασίλης Γρυπάρης, Οµάδα εργασίας Colour Revolution: John Iven, Ron Volgt, Barbara Deppner, Milosz Zmienewski, Alex Kollera, Σταθµός τρένου Έρενφελντ-Κολωνία-Γερµανία, 2016
48
It’s not
so much the time as it is the message
Experiencing happiness rather than chasing a false sense of
of the project that I would be interested in. If the place and
security. You see, we have learned to lose ourselves in matter.
the way were proportional and functional components of
We lost our values and we are now crying over spilled milk.
a society, then the work I would like to create over time
Life is by default ephemeral, everything is ephemeral and we,
would be a ‘‘recipe’’. A ‘‘recipe’’ for what kind of ideas are
instead of doing everything possible to enjoy every moment,
worth generating. There is nothing more creative than
are lost in a ‘‘better’’ tomorrow that others decide for us.
the idea that brings its fruits to everyone’s heart. Any
No, I’m not at all sad that nothing can withstand time, that
idea that is not fruitful is silly and sterile beyond its time
our hair will turn white and our faces will wrinkle. If there is
frame. This idea cannot be bound to any contract, no place
something worth saving, let it be our humanity, our love
and no time.
for one another and not the art works and symbols of a
If I now allowed my imagination to find an ideal place and time for this idea, I would choose the inner world of each of us. An artwork, an idea, placed with reverence and love within us. In such a way that each person can enjoy it continuously and for all his life. Maybe this way, we would be able to understand in just a brief moment what art is, what life is and what the art of living is.
time that harms our children. What, will be saved after all is up to time and not up to people. We demonstrate on a daily bases our inability to save the self-evident, let alone the works of art that are nothing but the recording of this weakness.
Let us learn from our mistakes and in exchange of that, let all the artworks of the world be lost within a second of time.
Artistic proposal: Manolis Anastasakos, Proud? Mural Team: Manolis Anastasakos, Billy Gee, Operation Team Colour Revolution: John Iven , Ron Volgt, Barbara Deppner, Milosz Zmienewski, Alex Kollera, Ehrenfeld StationCologne-Germany 2016
49
Thanassis Moutsopoulos
Street art as the Future of Painting
Μανώλης Αναστασάκος, Street Art Εγκατάσταση: Τα παλιά µας τα παπούτσια, Πλάκα-Αθήνα-Ελλάδα, 2015 Manolis Anastasakos, Street Art Installation: Our old shoes, Plaka-Athens-Greece 2015
Public art seems to be an impossible affair in the city of Athens, cramped between marble busts and incidental inscriptions on apartment building walls. For the people of Athens, sculptures of historic figures standing amidst public squares, along with symbolic monuments like the Monument to the Unknown Soldier have always been seen as symbols of conformity and regimental aesthetics. Besides, the frantic city life and the new aesthetic icons have rendered those landmarks meaningless and out of context, underlining the distance between the lords of the land and their subjects, who wouldn’t give a dime for just another marble bust. This goes hand in hand with the overall cultural crisis of our times. The artistic community seems to display a deep detest for all kinds of institutional patrons, while the “untrained” public exhibits sheer indifference. As a reaction, the artists themselves, as well as the people who have a personal interest for the arts, are coming together, setting aside their egotism and reaching out to the “ordinary” citizens through limited publications and street art. Maybe the time has come for something smaller in scale and yet of far greater meaning. 64
Although our knowledge on the history of graffiti is still quite limited, it is a form of artistic expression which has been present from the beginning of civilization. We would never be able to write a history book on graffiti like the ones on painting or sculpture. In our days, the urban fabric of big cities around the world is more “readable” than architectural. The buildings are covered with advertisements, hiding their structure behind colors, symbols and information. During the 60’s, a group of French artists brought this street-like sensation, into the galleries. But that wasn’t street art, it was gallery art with street art connotations. Athens has a history in non-institutional public art, like, for instance, the grand movie advertisements on the façade of cinema theaters, which had to be replaced each time a new film was about to be shown. Today, urban reading attention has shifted from the huge corporate or political advertisements to the creativity and originality of the citizens themselves (mainly the younger ones) as it is depicted on the city walls. A graffiti declares “I exist and that is my name”. It advertises existence, not unlike “official’ art. A big part of graffiti consists of just names, the signature of a specific artist or a group of writers, in as many variations, as possible. Like an advertisement, it tries to make its presence known, even though its goal is
https://www.youtube.com/watch?v=30_TdwL-p7s
not to sell some product, but to state the obvious: the name and existence of the person who wrote it. The secrecy of a writer’s real identity denotes a relation with the street fighters, bringing an element of delinquency to the heart of the street artists’ nightly activities. Some people associate the unlawful actions of graffiti writers and the vandals they sometimes affiliate with, with the unlawful contractors, who destroyed the earlier city fabric in the name of profit. As time goes by, new writers overwrite the work of previous ones, although this is a practice which is generally considered ethically condemned. Following the traits of our time, hand-maid graffiti has been replaced by copy paste culture. The old graffiti, which used to be written on the spot, involving inevitable danger, has been replaced by pre-designed stencils or photocopied images. All you have to do now is glue them on the wall. This may limit the element of danger, but it does not eradicate it. Julian Stalabrass questions the notion that graffiti is a comment on urban environment, on the grounds that it has often a strictly decorative character. Many artists believe that by beautifying their city with their work, they serve society itself, contradicting any left-wing aspirations, which emphasize the clandestine element. There are even cases, in which writers are handsomely paid by the owners themselves, to paint on their walls. Nevertheless, during the ‘70s, the Athenian graffiti was the most spontaneous form of anti-authoritarian expression, whether it was a simple “Soula I love you” or “Cops are the traders of heroin”, or even graver statements. In those days, it was the only channel of communication, open to all sorts of extremist groups. As Mario Maffi once wrote: “The system’s power of seduction has always been the greatest enemy of the underground.” Could the city walls be the foyer to galleries and museums? Keith Harring and Jean-Michel Basquiat’s
Cacao Rocks, Εφιάλτης στα Λιβάδια µε τις Φράουλες 2015 του Λονδίνου, Λονδίνο-Μεγάλη Βρετανία, 2015 / London London Strawberry Fields Nightmare, London-UK, 2015 https://www.youtube.com/watch?v=30_TdwL-p7s
Frankfurt, Germany, 2014 Cacao Rocks, Μπλε Γραµµή, Φρανκφούρτη-Γερµανία, https://www.youtube.com/watch?v=nmubB4XTjnw
2014 / Blue Line, Frankfurt-Germany, 2014
example, who entered the world of money and fame, will probably haunt the Greek street art for many years to come. As long as the system embraces even the most avant-garde genres of artistic expression, they can never present any serious danger to it. But if we were ever able to overcome the ominous capitalistic practices, would there be any chance for the art of the streets to revive its social character? The ability to comment on any topic of your choice on public walls and toilets could be the celebration of a limitless democracy. Maybe this would be a true expression of our identity as citizens. An ideal society? A utopian society? One could describe graffiti as “a tattoo on a building’s skin”. The only difference is that it is performed without the permission of the architect or the Graffiti, Athens, Greece, 2014
Mural for Athens Street Art Festival, 2014
Cacao Rocks, Τοιχογραφία για το Athens Street Art Festival, σε συνεργασία µε τον «This is Opium», Νίκαια-Ελλάδα, 2014 / Mural for Athens Street Art Festival, collaboration with «This is Opium», Nikea-Greece, 2014 65
Δεν κάνω
στρατευµένη τέχνη ούτε προσπαθώ να κάνω κάποιου είδους προπαγάνδα, και ειδικά στα αντικείµενα που φτιάχνω δε µου αρέσει να πουλάω τις πολιτικές ιδέες µου. Στον δρόµο τώρα είναι άλλο πράγµα, είναι περισσότερο επικοινωνία και έχω κάνει στο παρελθόν σαφώς πολιτική τέχνη σε µορφή λέξεων, περφόρµανς και ό,τι άλλο µπορείς να φανταστείς, σαν µια µορφή διαµαρτυρίας. Ο Ζιλ Ντελέζ βέβαια έλεγε πως η τέχνη καθαυτή σαν πράξη είναι πολύ λιγότερο επικοινωνία και περισσότερο πράξη αντίστασης. Εννοείται πως µε απασχολούν τα κοινωνικοπολιτικά ζητήµατα και κάθε καλλιτέχνη θα έπρεπε να τον αφορούν. Οι καλλιτέχνες πάντα στην ιστορία ήταν πρωτοπόροι στους κοινωνικούς αγώνες και έτσι θα πρέπει να είναι και τώρα, αλλά δεν πρέπει να βασιζόµαστε στην τέχνη για να αλλάξει ο κόσµος. Νιώθω ένα βάρος όταν µου κάνουν αυτή την ερώτηση, σαν να περιµένουν από εµένα να σώσω τον κόσµο. Εγώ νιώθω πως είµαι απλά ένας µοναχός που έχει εµµονή στο να φτιάχνει πράγµατα και να δηµιουργεί εικόνες και πως δεν µπορώ να φέρω την ευθύνη της κοινωνικής αλλαγής. Από την άλλη µέσα µου κατηγορώ τους καλλιτέχνες για όλα τα δεινά αυτού του κόσµου, γιατί κάνουν τον κόσµο να µοιάζει λίγο πιο όµορφος, µε τη µουσική, τις ζωγραφιές, τις ιστορίες και όλα αυτά, και έτσι οι άνθρωποι ξεχνάνε τη µιζέρια τους και την αδικία που συµβαίνει γύρω µας. Γρήγορα προσπαθώ να απαλλαχτώ από αυτές τις ιδέες, γιατί αγαπώ πολύ την τέχνη για να την κατηγορώ. Ίσως η τέχνη µπορεί να είναι η «σπίθα» για κάποια αλλαγή και να ανοίγει τους ορίζοντες της αντίληψής µας. Ζούµε σε έναν πλανήτη που η αδικία βασιλεύει, αλλά αυτό στο οποίο πρέπει να εστιάσουµε θεωρώ τώρα ότι είναι η προστασία του περιβάλλοντος. Οι άνθρωποι έχουµε αλλοτριωθεί τόσο πολύ απ’ το εύκολο κέρδος και την παραγωγή, που έχουµε ξεχάσει τις αξίες µας. Ο πλανήτης κινδυνεύει και οι δυνατοί αυτού του κόσµου εστιάζουν πιο πολύ στο να δηµιουργούν πολεµικές µηχανές παρά στο να προστατεύσουν τον πλανήτη µας. Θα έπρεπε άµεσα να στραφούµε στην πράσινη ενέργεια, όλοι οι σκεπτόµενοι άνθρωποι που αγαπούν τη ζωή θα έπρεπε να διεκδικούν αυτό το πράγµα, αλλά µάλλον το κέρδος είναι πιο σηµαντικό απ’ το περιβάλλον που θα αφήσουµε στα παιδιά µας, µία ζωή ζούµε άλλωστε και µας βολεύει να είµαστε κοντόφθαλµοι. Πιστεύω πως αν εστιάζαµε παγκόσµια στο περιβαλλοντολογικό πρόβληµα, θα έπονταν η εξάλειψη της κοινωνικής αδικίας και η παύση των πολέµων, αλλά αυτό µοιάζει πια σαν µια ουτοπική ιδέα και ο άνθρωπος είναι ένα αδηφάγο ζώο. Τη δεύτερη φορά που επισκέφτηκα την Αµερική µε τη συνάδελφο Όλγα Αλεξοπούλου, πήγαµε στον κινηµατογράφο παρέα µε την καθηγήτρια Άρτεµη Λεοντή και τον σύζυγό της Βασίλη Λαµπρόπουλο, καθηγητές και οι δύο στο Πανεπιστήµιο του Μίσιγκαν. Παρακολουθήσαµε τη βιογραφική ταινία για τον Πάµπλο Νερούδα, που πολύ µε συγκίνησε. Ήξερα λίγα πράγµατα γι’ αυτόν, κυρίως απ’ το έργο του Μίκη Θεοδωράκη και τη σχέση του µε τον Πικάσο. Συγκινήθηκα πολύ µε τον πολιτικό του αγώνα και τον ελευθεριακό τρόπο ζωής του, παρ’ όλο που ζούσε σαν κυνηγηµένος. Ενέπνεε τους σύγχρονούς του να αντισταθούν και παράλληλα δηµιουργούσε µεγάλης αξίας λογοτεχνικό έργο. Την επόµενη ηµέρα έλαβα ένα υβριστικό
74
Μον Ρεπό, Κέρκυρα-Ελλάδα, 2014 / Mon Repos, Corfu-Greece, 2014 ηλεκτρονικό µήνυµα από κάποιον στην Ελλάδα. Με κατηγορούσε πως έχω εστιάσει στην καριέρα µου και δεν ασχολούµαι πια µε τους κοινωνικούς αγώνες, και ίσως να είχε δίκιο. Δεν είναι καιρός για ήρωες. Ο αντιστασιακός ναρκισσισµός, η απογοήτευση απ’ τη γενιά του «Πολυτεχνείου» και η αναζήτηση της εξαργύρωσης των αγώνων τους µε έκανε να χάσω την ελπίδα µου για ένα καλύτερο µέλλον και αφιερώθηκα σίγουρα πιο πολύ στον εαυτό µου. Βοήθησε και η αποτυχία του φοιτητικού κινήµατος, η άδοξη εξέγερση του Δεκέµβρη του 2008 και το τέλµα των αγανακτισµένων που πνίγηκε από την καταστολή. Αργότερα επισκέφτηκα το γραφείο της Άρτεµης και της είπα για το περιστατικό µε το υβριστικό µήνυµα γελώντας ειρωνικά, παρ’ όλο που µέσα µου ήµουν βαθιά θιγµένος. Η Άρτεµη, πιο ροµαντική, µου είπε πως ο αποστολέας του µηνύµατος ίσως να έχει δίκιο και πως αυτός είναι ο ρόλος των καλλιτεχνών. Από την εποχή µας λείπουν φιγούρες σαν του Νερούδα, ίσως µας λείπει η ελπίδα και το θάρρος. Η επανάσταση πρέπει να είναι µια διαρκής πράξη και όχι απλά µια «έκρηξη» και να την εφαρµόζουµε καθηµερινά στη ζωή µας µε ελπίδα για ένα καλύτερο µέλλον και αλληλεγγύη στους συνανθρώπους µας. Σίγουρα η street art είναι η εικονοποίηση των αγώνων της γενιάς µας και ιδιαίτερα στην Ελλάδα, που για άλλη µια φορά στην ιστορία της περνάει µια δύσκολη δοκιµασία. Ίσως όµως αυτό το ενδιαφέρον για το «crisis-porn» και αυτή η προσµονή, ιδιαίτερα από το εξωτερικό, για κάποια εικόνα που να έχει σχέση µε την κρίση έχει αρχίσει και µε αποτροπιάζει. Τον Απρίλιο του 2013 µας φιλοξένησε η εφηµερίδα New York Times στο εξώφυλλό της, σαν τους καλλιτέχνες της κρίσης, και αργότερα ακολούθησαν πολλά δηµοσιεύµατα για τη street art στην Αθήνα από τον διεθνή Τύπο, αλλά νοµίζω κανείς δεν ενδιαφέρθηκε πραγµατικά για τα προβλήµατα της χώρας µας ούτε και για το έργο µας, και είναι απλά ένα ωραίο θέµα για να γεµίζουν τις σελίδες τους.
I do not do
engaged art, nor do I try to do any kind of propaganda, and especially on the objects I make, I do not like to sell my political ideas. However, the street art is another thing, it involves more communication and clearly in the past I have done political art in the form of words, performances and every available medium, as a form of protest. Gilles Deleuze, of course, said that art itself as an act, is much less communication and more an act of resistance. I am concerned of course about socio-political issues and I believe that every artist should be involved. Artists have always been the pioneers of social struggles in history, and they must continue to be, however we must not rely on art to change the World. I feel a burden when they ask me this question, as if someone is waiting for me to save the World. I feel like I am just a monk, who is obsessed with making things and creating images and that I cannot bear the responsibility of social change. On the other hand, inside me I blame the artists for all the suffering of this World because they make the World
look a bit more beautiful, with music, paintings, stories and all that, and so people forget their misery and the injustice that’s going on around us. However, I quickly try to get rid of these ideas, since I love art way too much to put the blame on it. Perhaps art can be the «spark» for a change and can broden the horizons of our perception. We live on a planet where injustice reigns but I believe that now we need to focus on protecting the environment. People have been so alienated due to the easy profit and the mass production that we have forgotten our values. The planet is at risk and the powerful people of this World are more focused on creating war machines than protecting our planet. We should immediately turn to green energy, all people who contemplate and love life should have been claiming this, but I guess that profit is more important than the environment we will leave to our children; after all, we all have only one life to live, and it is easier for us to be short-sighted. I believe that if we were focusing globally on the environmental problem, the elimination of social injustice and the cessation of wars would be next, but now this just seems like a utopian idea and today’s man is a greedy animal.
Αύγουστος στο Ιερό του Επικούριου Απόλλωνα, Αθήνα-Ελλάδα / August in Epicourios Apollo Temple, Athens- Greece, 2016
75
Καµία Πατρίδα για τον Φτωχό, Αθήνα-Ελλάδα / No land for the poor, Athens-Greece, 2015 Λίγο πολύ παντού είναι το ίδιο. Είτε στην Αθήνα, είτε σ’ ένα χωριό στην Ελλάδα, είτε στο εξωτερικό. Όπου κι αν έχω βάψει, οι άνθρωποι κοντοστέκονται και 9 στους 10 έχουν να πουν κάτι θετικό. It’s pretty much the same everywhere; either in Athens or a Greek village, either abroad. Wherever I have painted, people often stop for a while to see the making of the mural and 9 out of 10 have something positive to say.
88
Η τέχνη στον δηµόσιο χώρο έχει τη δική της ξεχωριστή δύναµη και συχνά λειτουργεί ως καθρέπτης της σύγχρονης κοινωνίας.
Art in the Public Space has its own distinct power and often functions as a mirror of modern society.
89
94
Μάνος Στεφανίδης
Manos Stefanidis
Ο Μάνος Στεφανίδης δε γεννήθηκε στον Πειραιά το 1954 αλλά ούτε υπήρξε επιµελητής της Εθνικής Πινακοθήκης επί 25 χρόνια. Σήµερα είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Τµήµα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστηµίου Αθηνών. Είναι µέλος της Εταιρείας Συγγραφέων, έχει εκδώσει περισσότερα από είκοσι βιβλία και έχει οργανώσει πάνω από διακόσιες εκθέσεις. Πιστεύει ότι υπάρχει Θεός, αλλά αρνείται ο ίδιος την ύπαρξή Του. Επίσης ονειρεύεται νύχτες µε όνειρα και όχι άλλους εφιάλτες. Ούτως ή άλλως τα πράγµατα δεν τελειώνουν αν δεν το αποφασίσουµε εµείς.
Manos Stefanidis was not born in Piraeus, in 1954. He was not a curator at the National Gallery for 25 years. Today he is an Associate Professor at the Faculty of Theater Studies of the University of Athens. He is a member of the Hellenic Authors’ Society and has published more than 20 books. He believes in God, but God denies His own existence. He also dreams of nights filled with dreams and not any more nightmares. But then again, things don’t come to an end on their own.
Θανάσης Μουτσόπουλος
Thanassis Moutsopoulos
Είναι αναπληρωτής καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης και της Θεωρίας του Πολιτισµού στο Πολυτεχνείο Κρήτης. Διατέλεσε καλλιτεχνικός διευθυντής στο κέντρο σύγχρονης τέχνης Σταθµός Άλφα. Αρθρογραφεί για την αρχιτεκτονική και τα εικαστικά σε εφηµερίδες και περιοδικά. Επίτροπος της Ελλάδας για την Biennale Αρχιτεκτονικής της Βενετίας το 2002 (µαζί µε τους Τ. Κουµπή και R. Scoffier). Σύµβουλος έκδοσης του εικαστικού περιοδικού Artime (2004-7). Καλλιτεχνικός διευθυντής της Φωτοσυγκυρίας 2005. Επιµελητής των εκθέσεων: «Οµοιότητα Περίπου» στο Νέο Μουσείο Μπενάκη στην οδό Πειραιώς, «Οράµατα: η τέχνη ως διαµεσολάβηση» στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο της Αθήνας, «Μεγάλη Αναταραχή, Θαυµάσια Κατάσταση: πέντε ουτοπίες µέσα στο ’70» τον Απρίλιο του 2006 στο πλαίσιο του οργανισµού Πάτρα - Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης και της διοργάνωσης Εικαστικό Πανόραµα στο Κρατικό Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης της Θεσσαλονίκης την ίδια χρονιά, «Μεγάλος Ύπνος» (2008, Πινακοθήκη Καλαµάτας), «Κρυµµένη Αθήνα» (2010, The Art Foundation), «Ανακύκλωση-Επανάχρηση- Οικειοποίηση» (2010, Πινακοθήκη Καλαµάτας), «Το Αθηναϊκό Underground 1964-1983» (2012, CAMP!). Η τελευταία έκθεση που επιµελήθηκε είναι «H Εποχή του Διαστήµατος: Ηλεκτρική και Ηλεκτρονική Τέχνη στην Ελλάδα 1957-1989» (2017, Ροµάντζο).
He is an Associate Professor of Art History and Theory of Culture at the Technical University of Crete. He was art director at Alpha Terminus-Athens Center of Contemporary Art. He writes articles on architecture and the visual arts in various newspapers and magazines. He was the commissioner for Greece in the Venice Biennale of Architecture, in 2002 (in collaboration with T. Koumpi and R. Scoffier). He has also served as consultant in the visual arts magazine ‘Artime’ (2004-2007) and was the art director of ‘Fotosigiria’, in 2005. He was the curator of the following exhibitions: ‘Almost a Resemblance’ at the New Benaki Museum in Piraeus St., ‘Visions: Art as intermediation’ at the Byzantine and Christian Museum of Athens, ‘Great Agitation, Wonderful Situation: five utopias in the ‘70s’ under the auspices of PatrasCultural Capital of Europe Organization (April, 2006), the Visual Arts Panorama at the State Center of Contemporary Art in Thessaloniki (2006), ‘The Big Sleep’ (2008, Gallery of Kalamata), ‘Hidden Athens’ (2010, The Art Foundation), ‘Recycling-Reuse-Ownership’ (2010, Gallery of Kalamata), ‘The Athenian Underground 1964-1983’ (2012, CAMP!). The last exhibition he has curated was ‘Space Era: Electric and Electronic Art in Greece 1957-1989’ (2017, Romanzo).
Βασιλική Σιαντή
Vassiliki Sianti
Η Βασιλική Σιαντή γεννήθηκε στην Αθήνα το 1983, σπούδασε διοίκηση επιχειρήσεων και ολοκλήρωσε τις σπουδές της µε δύο µεταπτυχιακά, εκ των οποίων το ένα είναι Art Business στο Sotheby’s στο Λονδίνο και το άλλο MBA στο Hellenic American University στην Ελλάδα. Σήµερα διευθύνει τον Εικαστικό Κύκλο Sianti, µια γκαλερί µε 35 χρόνια πορείας στον χώρο, που τα τελευταία χρόνια προσπαθεί να καινοτοµεί και να πορεύεται µε βάση την αναζήτηση µοντέρνων και διαχρονικών θεµάτων. Δηλαδή, τα χρηστικά αντικείµενα που ανάγονται σε έργα τέχνης, τα γκράφιτι και άλλα τόσα που θέλει να πραγµατοποιήσει.
Vassiliki Sianti was born in Athens, in 1983. She studied Business Administration and has two MBAs in Art Business, one from Sotheby’s of London and the other from the Hellenic American University of Greece. She is currently the director of Ikastikos Kiklos Sianti, a gallery with 35 years of experience in the arts, which in the past few years is oriented towards innovations and in constant search of contemporary, yet timeless thematic areas such as commodities transformed into works of art, graffiti, and many more artistic aspirations she would like to present.
Επιπλέον πληροφορίες/More info σελ. 44 φωτογραφία: Kαλλιτεχνική πρόταση: Μανώλης Αναστασάκος / Artistic proposal: Manolis Anastasakos, Ομάδα τοιχογράφησης: Μανώλης Αναστασάκος, Μάριος Συριανός / Mural team: Manolis Anastasakos, Marios Sirianos σελ. 48-49 φωτογραφία: Δήμος Αθηναίων, Συγχρηματοδοτούμενο Πρόγραμμα από την Ευρωπαϊκή Ένωση / Municipality of Athens, Co-financed by Greece and the European Union σελ. 66 φωτογραφία SOS: SOS Project (video / street art performance – large scale installation – projection mapping) | Athens 2011 | Hellenic Parliament | Syntagma Sq. / Αθήνα 09/07/2011| Ελληνικό Κοινοβούλιο | Πλατεία Συντάγματος, Καλλιτεχνική πρόταση: Μανώλης Αναστασάκος / Art proposal: Manolis Anastasakos, Ομάδα εργασίας: Μανώλης Αναστασάκος, Ηλίας Χατζηχριστοδούλου, Νικόλαος Αμανίτης, Operation team: Manolis Anastasakos, Elias Chatzichristodoulou, Nicus Amanitus, Performers: Marios Alouros, Katerina Sakala, Theodoris Alipas, Dia Denezou, Maria Lappa, Nikolas Paraskevopoulos, Maria Karvela, Mary Maragoudaki, Eva Kousidou, Electra Kefala, Anastasia Frantzikinaki, Natasha Vlahaki Φωτογραφικό υλικό WD: ©Wild Drawing
95