Í2+È-A-AHT-FG02JÎ
1
8
1 0
-
A
-
A
H
T -
F
G
0
2
AFRIKAANS HUISTAAL FASILITEERDERSGIDS: LETTERKUNDE
Graad 10
A member of the FUTURELEARN group
Afrikaans Huistaal Fasiliteerdersgids: Letterkunde
1810-A-AHT-FG02
Í2*È-A-AHT-FG02HÎ
Graad 10
Aangepas vir KABV
A Archer M Keyter
Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde
INHOUDSOPGAWE LESELEMENTE ................................................................................................................ 3 VOORWOORD .................................................................................................................. 4 JAARPLAN ....................................................................................................................... 6 EENHEID 1 Poësie ........................................................................................................... 9 Les 1: Literêre begrippe .................................................................................................... 9 AKTIWITEIT 1 ............................................................................................................. 17 Les 2: Gedig – “Die dans van die reën” (Eugène Marais) ............................................... 20 AKTIWITEIT 2 ............................................................................................................. 23 Les 3: Gedig – “Die mot en die kers” (C.J. Langenhoven) .............................................. 25 AKTIWITEIT 3 ............................................................................................................. 27 Les 4: Gedig – “besoekersboek” (Fanie Olivier) ............................................................. 28 AKTIWITEIT 4 ............................................................................................................. 34 Les 5: Gedig – “Melkkantien” (Elisabeth Eybers)............................................................ 35 AKTIWITEIT 5 ............................................................................................................. 38 Les 6: Gedig – “Wetenskapmannetjies” (Antjie Krog) ..................................................... 42 AKTIWITEIT 6 ............................................................................................................. 46 Les 7: Gedig – “Sonsondergang op boulevard” (Etienne van Heerden) ......................... 48 AKTIWITEIT 7 ............................................................................................................. 51 Les 8: Gedig – “Florauna” (André Letoit) ........................................................................ 52 AKTIWITEIT 8 ............................................................................................................. 57 Les 9: Gedig – “Karoo-dorp: someraand” (N.P. van Wyk Louw)..................................... 58 AKTIWITEIT 9 ............................................................................................................. 64 Les 10: Gedig – “My siel, Pa” (Marie van Rensburg) ...................................................... 66 AKTIWITEIT 10 ........................................................................................................... 69 Les 11: Gedig – “Sê-nou” (A.G. Visser) .......................................................................... 72 AKTIWITEIT 11 ........................................................................................................... 75 EENHEID 2 Drama: Drif (Reza de Wet) ......................................................................... 78 Les 12: Literêre begrippe ................................................................................................ 78 Les 13: Biografie van skrywer: Reza de Wet .................................................................. 83 Les 14: Drama: Drif ........................................................................................................ 84 AKTIWITEIT 12 ........................................................................................................... 84 Les 15: Woordverklarings en aantekeninge ................................................................... 85 Les 16: Kontekstuele vrae: Kortvrae ............................................................................... 91 AKTIWITEIT 13.1: Kontekstuele vrae 1....................................................................... 92 AKTIWITEIT 13.2: Kontekstuele vrae 2....................................................................... 95 AKTIWITEIT 13.3: Kontekstuele vrae 3....................................................................... 97 AKTIWITEIT 13.4: Kontekstuele vrae 4..................................................................... 100 Les 17: Langer vrae/opstelvrae ..................................................................................... 105 AKTIWITEIT 14 ......................................................................................................... 107
© Impaq
1
Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde
EENHEID 3 ROMAN: Pad na jou hart (François Bloemhof) ..................................... 112 Les 18: Wat is ’n roman? .............................................................................................. 112 Les 19: Inleidende bespreking van die roman .............................................................. 116 Les 20: Literêre begrippe .............................................................................................. 118 Les 21: Die lees van Pad na jou hart ............................................................................ 119 AKTIWITEIT 15: Hoofstuk 1 – 6: MEMORANDUM ................................................... 124 Les 22: Fase 2: Motoriese moment .............................................................................. 127 AKTIWITEIT 16: Hoofstuk 7 – 8: MEMORANDUM ................................................... 128 Les 23: Fase 3: Verwikkeling ........................................................................................ 129 AKTIWITEIT 17: Hoofstuk 9 – 11: MEMORANDUM ................................................. 130 Les 24: Fase 3: Verwikkeling (hoofstuk 12 – 15) .......................................................... 131 AKTIWITEIT 18: Hoofstuk 12 – 15: MEMORANDUM ............................................... 133 Les 25: Fase 3: Verwikkeling (hoofstuk 16 – 22) .......................................................... 134 AKTIWITEIT 19: Hoofstuk 16 – 22: MEMORANDUM ............................................... 136 Les 26: Fase 3: Verwikkeling (hoofstuk 23 – 30) .......................................................... 136 AKTIWITEIT 20: Hoofstuk 23 – 30: MEMORANDUM ............................................... 139 Les 27: Fase 3: Verwikkeling (hoofstuk 31 – 38) ........................................................... 140 AKTIWITEIT 21: Hoofstuk 31 – 38: MEMORANDUM ............................................... 143 Les 28: Fase 3: Verwikkeling (hoofstuk 39 – 45) .......................................................... 144 AKTIWITEIT 22: Hoofstuk 39 – 45: MEMORANDUM ............................................... 146 Les 29: Fase 4: Klimaks ............................................................................................... 148 AKTIWITEIT 23: Hoofstuk 46 – 47: MEMORANDUM ............................................... 150 Les 30: Fase 5: Afwikkeling en ontknoping .................................................................. 151 AKTIWITEIT 24: Hoofstuk 48 – 56: MEMORANDUM ............................................... 154 Les 31: Oorsig: Tydshantering in die roman ................................................................. 155 Les 32: Langer vrae/opstelvrae .................................................................................... 158 AKTIWITEIT 25: Opstelvraag .................................................................................... 158 BIBLIOGRAFIE EN VERWYSINGS .............................................................................. 164
© Impaq
2
Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde
JAARPLAN WEEK
DATUM BEGIN
LES KWARTAAL 1
1 en 2
•
• • 3 en 4
•
• •
5 en 6
•
•
• 7 en 8
•
•
•
© Impaq
Poësie: Les 1: Literêre begrippe AKTIWITEIT 1 Les 2: “Die dans van die reën” AKTIWITEIT 2 Drama: Les 12: Inleiding tot die drama Roman: Les 18: Wat is ’n roman? Poësie: Les 3: “Die mot en die kers” AKTIWITEIT 3 Drama: Les 13: Biografie: Reza de Wet Roman: Les 19: Inleidende bespreking Les 20: Literêre begrippe Poësie: Les 4: “besoekersboek” AKTIWITEIT 4 Les 5: “Melkkantien” AKTIWITEIT 5 Les 14 – 17 Drama: Die drama word oor ’n tydperk van ses weke gelees. Roman: Les 21: Die lees van Pad na jou Hart Poësie: Les 6: “Wetenskapmannetjies” AKTIWITEIT 6 Drama: Die drama word oor ’n tydperk van ses weke gelees. Roman: Les 21: Hoofstuk 1 – 6 word gelees en die bespreking word behandel. AKTIWITEIT 15
6
DATUM VOLTOOI
Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde
9 en 10
•
•
•
11 en 12
•
• •
13 en 14
•
15 en 16
•
•
17 en 18
•
•
© Impaq
Poësie: Les 7: “Sonsondergang op boulevard” AKTIWITEIT 7 Drama: Die drama word oor ’n tydperk van ses weke gelees. Roman: Les 22: Hoofstuk 7 – 8 word gelees en die bespreking word behandel. AKTIWITEIT 16: Die kontekstuele vrae vir hierdie gedeelte moet ook voltooi word. KWARTAAL 2 Poësie: Les 8: “Florauna” AKTIWITEIT 8 Drama: Les 15: Inleiding tot Drif Roman: Les 23: Hoofstuk 9 – 11 word gelees en die bespreking word behandel. AKTIWITEIT 17: Die kontekstuele vrae vir hierdie gedeelte moet voltooi word. Drama: Les 16: AKTIWITEIT 13.1: Kontekstuele vrae AKTIWITEIT 13.2: Kontekstuele vrae Roman: Les 24: Hoofstuk 12 – 15 word gelees en die bespreking word behandel. AKTIWITEIT 18: Die kontekstuele vrae vir hierdie gedeelte moet voltooi word. Drama: AKTIWITEIT 13.3: Kontekstuele vrae AKTIWITEIT 13.4: Kontekstuele vrae Roman: Les 25: Hoofstuk 16 – 22 word gelees en die bespreking word behandel. AKTIWITEIT 19: Die kontekstuele vrae vir hierdie gedeelte moet voltooi word. Drama: Les 17: Opstelvrae AKTIWITEIT 14 Roman: Les 26: Hoofstuk 23 – 30 word gelees en 7
Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde
19 en 20
21 en 22
23 en 24
25 en 26
27 en 28
29 en 30
31 en 32 33 en 34 35 en 36
© Impaq
die bespreking word behandel. AKTIWITEIT 20: Die kontekstuele vrae vir hierdie gedeelte moet voltooi word. Junie-eksamen – alle werk wat in kwartaal 1 en 2 behandel is, moet geleer word. KWARTAAL 3 • Poësie: Les 9: “Karoo-dorp: someraand” AKTIWITEIT 9 • Roman: Les 27: Hoofstuk 31 – 38 word gelees en die bespreking word behandel. AKTIWITEIT 21: Die kontekstuele vrae vir hierdie gedeelte moet voltooi word. • Poësie: Les 10: “My siel, Pa” AKTIWITEIT 10 • Roman: Les 28: Hoofstuk 39 – 45 word gelees en die bespreking word behandel. AKTIWITEIT 22: Die kontekstuele vrae vir hierdie gedeelte moet voltooi word. • Poësie: Les 11: “Sê-nou” AKTIWITEIT 11 • Roman: Les 29: Hoofstuk 46 – 47 word gelees en die bespreking word behandel. AKTIWITEIT 23: Die kontekstuele vrae vir hierdie gedeelte moet voltooi word. • Roman: Les 30: Hoofstuk 48 – 56 word gelees en die bespreking word behandel. AKTIWITEIT 24: Die kontekstuele vrae vir hierdie gedeelte moet voltooi word. • Roman: Les 31: Langer vrae/opstelvrae word behandel. AKTIWITEIT 25 KWARTAAL 4 Deeglike hersiening van die drama. Deeglike hersiening van die roman. Deeglike hersiening van poësie.
8
Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde
Eenheid
1
EENHEID 1 Poësie Les 1: Literêre begrippe LEERDOELWITTE Aan die einde van hierdie les behoort die leerders die volgende te kan doen: Verstaan die unieke kenmerke van gedigte: • Tipografie, bou van ’n gedig, enjambement, rym, rymskemas, vrye vers, herhaling, die verskil tussen spreker en skrywer, progressie, inversie. • Tradisionele digsoorte: die Italiaanse sonnet. • Beeldspraak volgens ooreenkomste en assosiasies. • Stylfigure, bv. antitese/teenstelling, paradoks, klimaks, antiklimaks, hiperbool, litotes, eufemisme, herhaling, woordspeling, inversie, retoriese vraag, ironie, sarkasme, metonimia en sinekdogee. Die volgende punte moet in ag geneem word met die ontleding van ’n gedig: • Daar is twee kernvrae wat jy oor ’n gedig moet vra: Wat word gesê? Hoe weet ek dit? Die tweede vraag dien as motivering van die eerste. Die eerste vraag bepaal wat deur die tweede vraag geopenbaar sal word. • Alle outeurs skryf omdat hulle iets het om te sê – iets wat hulle as interessant beskou en gewoonlik van belang is vir die kultuurgroep vir wie hulle skryf. • Daar is nie altyd finaliteit met betrekking tot die interpretasie van ’n gedig nie. • Die volgende aspekte ondersteun die boodskap of tema van ’n gedig: o Letterlike en figuurlike betekenis o Stemming o Tema en boodskap o Beeldspraak (personifikasie, metafoor en vergelyking) volgens ooreenkomste en assosiasies. o Stylfigure (inversie, simbool, klanknabootsing/onomatopee, ironie, kontras, satire, sarkasme, antiklimaks, eufemisme, hiperbool, woordspeling, sinekdogee, metonimia, onderbeklemtoning en retoriese vraag). o Tipografie, bou van ’n gedig, enjambement, rym, rymskemas, vrye vers, herhaling, verskil tussen spreker en skrywer, progressie, inversie. o Tradisionele digsoorte: die Italiaanse sonnet.
© Impaq
9
Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde
Eenheid
1
Voordat ons met gedigte kan werk, is dit belangrik om die verskil tussen prosa (’n kortverhaal, roman of drama) en poësie (gedigte) te verstaan. Gedigte het spesifieke kenmerke wat die skrywer (digter) tydens die skryf daarvan toegepas het. • • •
Om die les vir die leerders goed voor te berei, kan jy vir hulle vooraf ’n digbundel en verskillende soorte skrywers se romans voorhou. Wys vir hulle die verskil in tipografie en dat dit ’n absolute kuns is om gedigte te skryf – want baie word met min woorde gesê. Jy kan selfs vir die leerders sekere gedigte speel wat reeds deur bekende sangers getoonset is, mits jy sulke voorbeelde in jou besit het. BELANGRIKE TERMINOLOGIE: GEDIGTE Dit is belangrik dat leerders die terminologie wat in gedigte gebruik word verstaan en kan identifiseer. Hierdie lys is ook in die handleiding as verwysingsbron wanneer voorgeskrewe gedigte bestudeer word.
1.
TIPOGRAFIE Die manier waarop die drukkuns aangewend word vir ’n sekere effek. Dit beteken dat daar gekyk moet word na hoe die gedig letterlik lyk; die uiterlike bou van die gedig. Visuele tekens tot die teks is onder meer spasiëring, leestekens, hoofletters en kleinletters. Soms gebruik die digter tipografies ’n oop ruimte in ’n gedig. So ’n oop ruimte word tipografiese wit genoem. Die funksies is veral om stilte te suggereer en om die leser vir ’n oomblik te laat ophou lees.
2.
DIE BOU VAN ’N GEDIG ’n Gedig word opgebou uit versreëls. Versreëls word nie prosagewys aaneen gedruk nie, maar onder mekaar. Die onbedrukte wit gedeelte aan weerskante sluit die versreël af.
2.1
Die einde van ’n versreël val nie noodwendig saam met die einde van ’n sin nie. Wanneer die sin sonder onderbreking na die volgende versreël oorloop, noem ons dit enjambement. Die funksies van enjambement is om die rym te verdoesel (weg te steek of die aandag van die rym af te lei) en om beweging te ondersteun.
2.2
© Impaq
Die lang reeks versreëls wat onmiddellik op mekaar volg en wat deur tipografiese wit van mekaar geskei word, word strofes genoem. ’n Tweereëlige strofe word ’n koeplet genoem. ’n Driereëlige strofe word ’n tersine genoem en ’n vierreëlige strofe word ’n kwatryn genoem. ’n Strofe met ses reëls is ’n sekstet en ’n strofe met agt reëls is ’n oktaaf. 10
Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde
Eenheid
1
3.
RYM EN HALFRYM: DIE ASSOSIASIE MET KLANKE
3.1 3.1.1
Halfrym Alliterasie Alliterasie is die herhaling van dieselfde klanke van konsonante/medeklinkers. Omdat halfrym oor die herhaling van dieselfde klanke eerder as oor die herhaling van dieselfde letter gaan, sal die herhaling van bv. “v” en “f” in ’n gedig as alliterasie beskou word. Bv. Die valse voëls foeter deur die venster.
3.1.2
Assonansie Assonansie is die herhaling van dieselfde klanke van vokale/klinkers. Omdat halfrym oor die herhaling van klanke eerder as oor die herhaling van letters gaan, sal die herhaling van bv. “i” en “u” in ’n gedig as assonansie gereken word. Bv. Dis die rus wat in die bosveld is.
3.2
Ritme Die ritme van ’n gedig dui die pas aan en moet by die betekenis van die gedig pas. ’n Stadige ritme weerspieël ’n somber betekenis en ’n vinnige pas kan op ’n gelukkige gemoedstemming dui. Wanneer versreëls ewe veel lettergrepe bevat, skep dit ook ritme. Bv. hoe / la / ter / hoe / kwa / ter Bv. wie’s / daar / in / die / wa / ter?
3.3
© Impaq
Rymskema Paarrym: Kruisrym: Omarmde rym: Gebroke rym: Slagrym: Verslingerde rym:
aabbcc abab abba abcb aaaa abaabcbccb
11
Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde
Eenheid
1
Om die rymskema van ’n gedig te bepaal, moet jy die volgende doen: • • • •
Onderstreep die laaste woord in ’n versreël. Ken die alfabetletter “a” toe aan die eerste woord en aan elke versreël (van die strofe) waar die woord ook soos daardie woord klink. Doen so voort met die volgende rymwoorde en kyk of jy ’n patroon sien. Vergelyk jou rymskema nou met die inligting by nr. 3.4 en sien of jy ’n rymskema kan vasstel.
Voorbeeld: Duiwe Bali se singende duiwe Omsingel die maan in hul vlu En hang, ’n tros donkerblou druiwe Aan die hoë prieel van die lug.
a b a Kruisrym b
I.D. du Plessis
4.
Die herhaling van woorde/sinskonstruksies/versreëls/strofes het onder meer die volgende twee belangrike funksies: a) Dit beklemtoon ’n sekere aspek. b) Dit ondersteun progressie.
5.
In elke gedig is daar ’n spreker aan die woord. Die spreker is nie die digter van die gedig nie. Behalwe natuurlik wanneer die gedig dit uitdruklik sê of biografiese inligting bevat. Die digter skep ’n spreker in die gedig en stel die spreker aan die woord. ’n Mens kan gewoonlik baie duidelik uit die gedig aflei wie/wat die spreker is. Soms praat die spreker in die gedig met iemand. Dié iemand word die aangesprokene genoem. Wanneer die spreker in die gedig in ’n gesprek met homself gewikkel is of ’n stilswyende tweede party, word dit ’n monoloog of alleenspraak genoem.
6.
Die meeste gedigte bevat progressie. Progressie is die ontwikkeling wat in ’n gedig voorkom wanneer die gegewens in die gedig tot ’n klimaks oploop.
7.
Wanneer ’n digter ’n woord uit sy normale sintaktiese posisie haal (die gewone sinsorde omkeer), word dit inversie genoem. Inversie word meestal vir beklemtoning gebruik – die woord word in die bevoorregte posisie aan die einde van die versreël geplaas waar dit die klem ontvang. Dit word agterplasing genoem. As die woord eerste in die sin staan, is dit voorplasing. Wanneer inversie bloot ten doel het om ’n rymprobleem op te los, is dit rymdwang.
© Impaq
12
Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde
Eenheid
1
8.
TRADISIONELE DIGSOORTE
8.1
Die Italiaanse (Petrarkaanse) sonnet Uiterlik bestaan die Italiaanse sonnet uit twee kwatryne met omarmde rym wat gesamentlik ’n oktaaf vorm. Die oktaaf word gevolg deur ’n sekstet met die rymskema cdccdc of efgefg. Innerlik word in die oktaaf ’n beeld of natuurbeskrywing gegee en in die sekstet kom daar ’n wending in die vorm van ’n toepassing, teenstelling of verdieping in perspektief.
8.2
Engelse sonnet ’n Gedig wat bestaan uit 14 reëls met 3 kwatryne (4 reëls elk = kwatryn) en ’n rymende eindkoeplet (2 reëls). In die 3 kwatryne word die beeld/storie vertel, maar in die eindkoeplet vind daar ’n hoogtepunt plaas.
9.
BEELDSPRAAK Wanneer twee uiteenlopende sake met mekaar geskakel word op grond van een of ander verwantskap, het ons met beeldspraak te make.
9.1
Vergelyking ’n Vergelyking is die langsmekaarstel van ’n voorwerp en die beeld wat ’n sekere ooreenkoms daarmee toon. Sleutelwoorde wat gewoonlik in vergelykings voorkom, is “so”, “soos”, “nes” of “asof”. Busrit in die aand “ … Dis laat en lang ligvaandels wapper oor die straat soos oor ’n dam die blinkpad na die maan.” Elisabeth Eybers
9.2
Metafoor In ’n metafoor word twee verskillende goed met mekaar vergelyk, maar ’n sekere eienskap van die beeld word direk op die voorwerp oorgedra. Die woorde “soos”, “nes” of “asof” kom dus nie voor nie.
9.3
Personifikasie Personifikasie is waarin menslike eienskappe aan lewelose voorwerpe, diere en natuurverskynsels gegee word. Ken jy die see … “Ken jy die see, Meneer, ken jy die see? Hy wat met groen jaloerse oë na ons gluur, …” Uys Krige
© Impaq
13
Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde
Eenheid
1
10.
STYLFIGURE
10.1
Inversie (omgekeerde woordorde) Wanneer die woordorde doelbewus verander word om byvoorbeeld ’n woord in ’n rymposisie te plaas, of ’n woord na die begin of einde van ’n versreël te skuif ter wille van beklemtoning.
10.2
Simbool ’n Teken/voorwerp wat ’n ander saak verteenwoordig. Byvoorbeeld, ’n kruis is ’n tradisionele simbool, wat soos beeldspraak na die werklikheid verwys, maar ook ’n dieper betekenis kry omdat dit na iets anders verwys. Kruis: Tradisionele simbool wat met Christenskap geassosieer word, maar het ook ’n dieper betekenis, bv. dit dui moontlik op liefde, opoffering, ens.
10.3
Onomatopee/klanknabootsing Woorde wat die klanke van ’n geluid weergee, bv. sis, miaau, woef, kadoef, ens.
10.4
Ironie Ironie is ’n vorm van humor. Dit is gebaseer op die gebruik van woorde wat die teenoorgestelde van hul letterlike betekenisse bedoel. Met ander woorde, dit is wanneer jy die teenoorgestelde sê van dit wat jy bedoel. Voorbeeld: Die skepper van ’n goeie dieet is self oorgewig.
10.5
Kontras (ook antitese of teenstelling genoem) ’n Stylmiddel waarin twee uiterstes teenoor mekaar gestel word om ’n sekere effek te bereik, bv. hoe meer haas, hoe minder spoed.
10.6
Satire (spot) ’n Manier om spottend die foute en dwaashede van individue of die wanbestuur van ’n samelewing oop te vlek; ’n hekelende/spottende manier van kritiek lewer.
10.7
Sarkasme Om op ’n skerp, bytende manier met iemand te spot om seer te maak of met minagting op iemand se foute te wys.
10.8
Antiklimaks Die omgekeerde van ’n klimaks of ’n hoogtepunt. Dit is die teenoorgestelde van dit wat die leser verwag en is gewoonlik ’n onverwagse teleurstellende uiteinde met ’n komiese of skokkende effek.
10.9
Eufemisme ’n Vorm van taalgebruik wat versagting uitdruk of gebruik word om nie gevoelens seer te maak nie, bv. lang vingers hê (steel), of idiome oor die afsterwe van iemand, bv. “hy het die tydige met die ewige verwissel” i.p.v. “hy is dood”.
© Impaq
14
Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde
Eenheid
1
10.10
Hiperbool ’n Stylfiguur of vorm van taalgebruik wat doelbewus oordryf; om iets erger of groter te maak as wat dit werklik is, bv. ’n eindelose pad.
10.11
Woordspeling Dit is die doelbewuste gebruik van ’n woord om terselfdertyd ’n ander toepassing van die woord ook te aktiveer; dit het dikwels te doen met die letterlike en figuurlike toepassing van ’n woord of gesegde. Dit word meestal op ’n humoristiese wyse gebruik om die leser te verras en daarop te wys dat sekere woorde op verskillende maniere gebruik kan word en dikwels misleidend kan wees. Dit kom veral in grappe en advertensies voor, soos die grappies van “Die lewe is ’n kaaskrul.”
10.12
Sinekdogee Sinekdogee is wanneer daar na ’n gedeelte van iets verwys word in plaas van die geheel, bv. “Gee ons vandag ons daaglikse brood” – ons bedoel eintlik: “Gee ons vandag alles wat ons nodig het.”
10.13
Metonimia Metonimia kan maklik met sinekdogee verwar word. Metonimia is wanneer daar na een saak verwys word wat baie na aan ’n ander saak staan en amper as een aspek gesien word, bv. Die ketel kook. Dit is eintlik die water in die ketel wat kook. Nog ’n voorbeeld: Hy het die bottel lief. Hy het eintlik die drank in die bottel lief.
10.14
Antonomasia (naamsverwisseling) Om iets aan te dui deur ’n kenmerkende eienskap te noem, dikwels die gebruik van ’n eienaam as ’n soortnaam om ’n algemene begrip uit te druk, bv. “Blink klippies” i.p.v. diamante of “’n mens moet ’n Salomo wees”.
10.15
Onderbeklemtoning ’n Manier om iets te beklemtoon deur dit met terughouding te stel; nie al die feite of die volle waarheid te noem nie.
10.16
Retoriese vraag Dit is ’n vraag waarmee ’n mens jou mening uitspreek en waarop jy nie ’n antwoord verwag nie omdat dit vanselfsprekend is, bv. hoe kan ’n moeder haar kind vergeet?
10.17
Litotes Iets word beklemtoon deur die ontkenning van die teenoorgestelde, of deur verkleining of versagting, bv. sy’t ’n klein ou lyfietjie.
© Impaq
15
Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde
Eenheid
1
10.18
Sinestesie Die vermenging van sintuie, bv. klapsopwaternat-gevoel – dit dui aan dat dit byna pynlik is (klap-), so erg voel dit; of “daar is ’n klankie in die vertrek” – dui op ’n onaangename reuk.
10.19
Oksimoron Twee teenoorgestelde begrippe word direk teenoor mekaar gestel, bv. ou nuus of siende blind.
© Impaq
16
Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde
Eenheid
1
AKTIWITEIT 1 Maak ’n afskrif van die woordspeletjie vir die leerders om in hul werkboeke te plak.
B Z W E A P I G N A A N A R E I O
E E I S R E V N I B P E A E M A U
E A K R Y R P A E A Z M B T V S B
D E S L T S A V R A H S E O E T C
V B T E A O R M E T A I G R R R D
E I S N A N O S S A E M N I S O F
R N O D E I K E Q L E E A E R F G
G D F I V F S N A S R F W S E E E
E A E G E I A J A A B U D E E I H
L E N J A K E A M B N E M T F T I
Y I M T R A A M P Z O B Y A E A J
K T S E R S T B B A U O R O A E A
I S T R O I F E A K L G T R E E L
N V A V R E G M L Y O K I S G S T
G A B M P R A E T P M P A A I K K
G R V E E A S N I T Y B D E P N P
F S E T A F O T O N A M A T O G G
LEIDRADE 1. Hoe die gedig se woorde op die papier lyk, word .... genoem. 2. Wanneer ’n sin sonder onderbreking oor die einde van ’n versreël loop. 3. ’n Vraag waarop daar nie ’n antwoord verwag word nie. 4. So gelukkig soos ’n vis in die water is ’n voorbeeld van ’n ... 5. Ons tref twee soorte halfrym aan: alliterasie en ... 6. Wanneer ’n digter ’n woord doelbewus verander om in die rympatroon te pas. 7. Watter beeldspraak kom in die volgende uittreksel van ’n gedig voor? “Ken jy die see, Meneer, ken jy die see? Hy wat met groen jaloerse oë na ons gluur, …” (Uys Krige) 8. Wanneer die woordorde doelbewus verander word om byvoorbeeld ’n woord in ’n rymposisie te plaas, of ’n woord na die begin of einde van ’n versreël te skuif ter wille van beklemtoning. 9. “Miaauw” is ’n voorbeeld van ... 10. “’n Mollige meisie in plaas van ’n vet meisie” is ’n voorbeeld van ... © Impaq
17
Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde
Eenheid
1
AKTIWITEIT 1: MEMORANDUM Merk die woordspeletjie na aanleiding van die onderstaande memorandum. Sien ook die ingekleurde dele van die letterdoolhof. ONTHOU: Die woorde kan ook horisontaal, vertikaal en diagonaal weggesteek wees. Leerders mag ’n kleurpen gebruik om die woorde mee te identifiseer. LEIDRADE ANTWOORDE 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
8.
9. 10.
© Impaq
Hoe die gedig se woorde op die papier lyk, word tipografie genoem. Wanneer die sin sonder onderbreking oor die einde van ’n versreël loop. Enjambement ’n Vraag waarop daar nie ’n antwoord verwag word nie. Retoriese vraag So gelukkig soos ’n vis in die water is ’n voorbeeld van ’n vergelyking. Ons tref twee soorte halfrym aan: alliterasie en assonansie. Wanneer ’n digter ’n woord doelbewus verander om in die rympatroon te pas. Rymdwang Watter beeldspraak kom in die volgende uittreksel van ’n gedig voor? “Ken jy die see, Meneer, ken jy die see? Hy wat met groen jaloerse oë na ons gluur, …” (Uys Krige) Personifikasie Wanneer die woordorde doelbewus verander word om byvoorbeeld ’n woord in ’n rymposisie te plaas, of ’n woord na die begin of einde van ’n versreël te skuif ter wille van beklemtoning. Inversie “Miaauw ...” is ’n voorbeeld van klanknabootsing. “’n Mollige meisie in plaas van ’n vet meisie ...” is ’n voorbeeld van eufemisme.
18
Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde
Eenheid
11
B Z W E A P I G N A A N A R E I O
Š Impaq
E E I S R E V N I B P E A E M A U
E A K R Y R P A E A Z M B T V S B
D E S L T S A V R A H S E O E T C
V B T E A O R M E T A I G R R R D
E I S N A N O S S A E M N I S O F
R N O D E I K E Q L E E A E R F G
G D F I V F S N A S R F W S E E E
E A E G E I A J A A B U D E E I H
L E N J A K E A M B N E M T F T I
19
Y I M T R A A M P Z O B Y A E A J
K T S E R S T B B A U O R O A E A
I S T R O I F E A K L G T R E E L
N V A V R E G M L Y O K I S G S T
G A B M P R A E T P M P A A I K K
G R V E E A S N I T Y B D E P N P
F S E T A F O T O N A M A T O G G
1