Gr 10 AFRIKAANS HUISTAAL FASILITEERDERSGIDS LETTERKUNDE by Impaq

Í2*È-A-AHT-SG02pÎ

T -

AFRIKAANS HUISTAAL HANDLEIDING: LETTERKUNDE Graad 10

A member of the FUTURELEARN group

Afrikaans Huistaal Fasiliteerdersgids: Letterkunde

Aangepas vir KABV

M Brink M Keyter

2010-A-AHT-FG02

Í4*È-A-AHT-FG02JÎ

Graad 10

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde

INHOUDSOPGAWE LESELEMENTE .................................................................................................................. 3 VOORWOORD .................................................................................................................... 4 JAARPLAN ......................................................................................................................... 7 EENHEID 1 Poësie ........................................................................................................... 10 Les 1: Literêre begrippe ................................................................................................. 10 AKTIWITEIT 1 ......................................................................................................... 17 Les 2: Gedig – “Die dans van die reën” (Eugène Marais) .............................................. 20 AKTIWITEIT 2 ......................................................................................................... 23 Les 3: Gedig – “Die mot en die kers” (C.J. Langenhoven) ............................................. 25 AKTIWITEIT 3 ......................................................................................................... 27 Les 4: Gedig – “besoekersboek” (Fanie Olivier) ............................................................ 28 AKTIWITEIT 4 ......................................................................................................... 34 Les 5: Gedig – “Melkkantien” (Elisabeth Eybers)........................................................... 35 AKTIWITEIT 5 ......................................................................................................... 39 Les 6: Gedig – “Wetenskapmannetjies” (Antjie Krog) .................................................... 43 AKTIWITEIT 6 ......................................................................................................... 47 Les 7: Gedig – “Sonsondergang op boulevard” (Etienne van Heerden) ........................ 49 AKTIWITEIT 7 ......................................................................................................... 52 Les 8: Gedig – “Florauna” (André Letoit) ....................................................................... 53 AKTIWITEIT 8 ......................................................................................................... 58 Les 9: Gedig – “Karoo-dorp: someraand” (N.P. van Wyk Louw).................................... 59 AKTIWITEIT 9 ......................................................................................................... 65 Les 10: Gedig – “My siel, Pa” (Marie van Rensburg) ..................................................... 67 AKTIWITEIT 10 ....................................................................................................... 70 Les 11: Gedig – “Sê-nou” (A.G. Visser) ......................................................................... 73 AKTIWITEIT 11 ....................................................................................................... 76 EENHEID 2 Drama: Drif (Reza de Wet) ........................................................................... 79 Les 12: Literêre begrippe ............................................................................................... 79 Les 13: Biografie van skrywer: Reza de Wet ................................................................. 84 Les 14: Drama: Drif ....................................................................................................... 85 AKTIWITEIT 12 ....................................................................................................... 86 Les 15: Woordverklarings en aantekeninge................................................................... 86 Les 16: Kontekstuele vrae: Kortvrae .............................................................................. 92 AKTIWITEIT 13.1: Kontekstuele vrae 1................................................................... 93 AKTIWITEIT 13.2: Kontekstuele vrae 2................................................................... 96 AKTIWITEIT 13.3: Kontekstuele vrae 3................................................................... 99 AKTIWITEIT 13.4: Kontekstuele vrae 4................................................................. 102 Les 17: Langer vrae/opstelvrae ................................................................................... 106 AKTIWITEIT 14 ..................................................................................................... 108

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde

EENHEID 3 Roman: Die driehoekige sirkel (Corrie Vorster) ...................................... 114 Les 18: Wat is ’n roman? ............................................................................................. 114 Les 19: Inleidende bespreking van die roman ............................................................. 119 Les 20: Literêre begrippe ............................................................................................. 120 Les 21: Die lees van Die driehoekige sirkel ................................................................. 121 Les 22: Fase 1: Uiteensetting/eksposisie (hoofstuk 1) ................................................ 123 AKTIWITEIT 15: Hoofstuk 1 .................................................................................. 124 Les 23: Fase 2: Motoriese moment (hoofstuk 2 – 4) ................................................... 125 AKTIWITEIT 16: Hoofstuk 2 – 4 ............................................................................ 126 Les 24: Fase 3: Ontwikkelingsfase (hoofstuk 2 – 4) .................................................... 127 AKTIWITEIT 17: Hoofstuk 2 – 4 ............................................................................ 129 Les 25: Fase 3: Ontwikkelingsfase (hoofstuk 5 – 6) .................................................... 134 AKTIWITEIT 18: Hoofstuk 5 – 6 ............................................................................ 136 Les 26: Fase 3: Ontwikkelingsfase (hoofstuk 7 – 8) .................................................... 139 AKTIWITEIT 19: Hoofstuk 7 – 8 ............................................................................ 141 Les 27: Fase 3: Ontwikkelingsfase (hoofstuk 9 – 10) .................................................. 146 AKTIWITEIT 20: Hoofstuk 9 – 10 .......................................................................... 147 Les 28: Langer vrae/opstelvrae ................................................................................... 151 Les 29: Fase 4 en 5: Krisisfase en klimaks (hoofstuk 11 – 16) .................................... 155 AKTIWITEIT 21: Hoofstuk 11 – 12 ........................................................................ 158 AKTIWITEIT 22: Hoofstuk 13 – 14 ........................................................................ 162 AKTIWITEIT 23: Hoofstuk 15 – 16 ........................................................................ 164 Les 30: Fase 6: Ontknoping (hoofstuk 16) ................................................................... 168 AKTIWITEIT 24: Hoofstuk 16 ................................................................................ 168 Les 31: Langer vrae/opstelvrae ................................................................................... 169 AKTIWITEIT 25: Opstelvraag ................................................................................ 170 Les 32: Selfstudie ........................................................................................................ 171 AKTIWITEIT 26 ..................................................................................................... 172 BIBLIOGRAFIE EN VERWYSINGS ............................................................................ 174

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde

LESELEMENTE LEERDOELWITTE Wat die leerder aan die einde van die les moet weet. Geneem uit KABV.

BELANGRIKE TERMINOLOGIE Nuwe terminologie om die begrip van die vak as deel van die les uit te brei.

DEFINIEER Definisies van konsepte om die inhoud te verstaan.

BELANGRIK Verduidelik misverstande; moontlike verwarring met betrekking tot bestaande kennis.

WENKE Enige inligting anders as die inhoud, om die leerder deur die leerproses te begelei.

VIR DIE NUUSKIERIGES Aansporing om die inhoud in diepte na te vors. Brei die aktiwiteit en oefening tot só ’n mate uit dat die leerder aangemoedig word om te verken. Vir die begaafde leerder: uitgebreide oefeninge. Vir Leerders met Spesiale Onderwysbehoeftes* (LSOB): verduidelik die noodsaaklikheid om die basiese vrae te voltooi om ’n slaagpunt te behaal. *LSEN in algemene taalgebruik AKTIWITEIT Vrae wat voltooi moet word ten einde die kennis van die voltooide les te toets.

OEFENING Ter afsluiting van die spesifieke eenheid. Formatiewe assessering.

KERNINHOUD Beklemtoon die kern van die inhoud, in-diepte verduideliking van ’n spesifieke afdeling van die les; moet verstaan word.

STUDEER/HERSIENING Tyd wat spandeer word om die inhoud te bestudeer in die afsluiting van die eenheid en ter voorbereiding vir die toets of eksamen.

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde

VOORWOORD Baie welkom by graad 10 Huistaal se letterkunde-afdeling. Hierdie fasiliteerdersgids is ontwikkel om aan al die vereistes van die Kurrikulum- en Assesseringsbeleidsverklaring (KABV of CAPS), te voldoen. Die klem in formele letterkunde-onderrig hang van die gekose genre/voorgeskrewe werk af. Kortliks is die doelwitte in hierdie gids as volg: • Verstaan die unieke kenmerke van gedigte, bv. ’n gedig het ander kenmerke as ’n prosawerkstuk. • Identifiseer en verduidelik figuurlike en retoriese taalgebruik in verskillende tekste soos beeldspraak (vergelyking, personifikasie, metafoor) en stylfigure (inversie, simbool, karikatuur, onomatopee/klanknabootsing, ironie, kontras, spot, satire, sarkasme, antiklimaks, eufemisme, hiperbool, woordspeling, sinekdogee, metonimia, onderbeklemtoning). • Identifiseer die skrywer se bedoeling. • Verduidelik die kenmerke van soorte gedigte en hoe versreël- en strofebou, rym, halfrym (alliterasie, assonansie), ritme, herhaling, beeldspraak en stylfigure met die tema/boodskap verband hou. Wat is die doel van letterkunde? Die Sestiger-beweging is een van die bekendste literêre bewegings in Afrikaans waar ’n groep skrywers (soos André P. Brink, Ingrid Jonker, Jan Rabie, Etienne Leroux, Breyten Breytenbach, Adam Small en Bartho Smit) teen die apartheidsregering in opstand gekom het. Hulle het hul literêre werke gebruik om die idees van die apartheidswette uit te daag en baie van die Sestigers se werke is verban. Vandag bied hierdie letterkunde steeds ’n platform om oor temas te gesels. Soms is hierdie temas omstrede, juis omdat die skrywer ideologieë (wêreldbeskouings) wil uitdaag. Literêre kennis is altyd ideologies gekondisioneer en sal altyd ’n stel waardes bevorder. Jy as leser het ’n keuse om met hierdie waardes saam te stem of daarteen te stry. Indien jy nie daarmee saamstem nie, hoef jy nie die boek toe te slaan en op te hou lees nie. Die letterkunde daag jou juis uit om verder te lees en ten einde te sê of jy saamstem al dan nie. Wanneer ons beginsels met die letterkunde bots, is dit gewoonlik omdat ons voel dat die literêre werk nie ’n ware uitbeelding van die werklikheid is nie. Let veral op wat André P. Brink (1969) hieroor sê: “Die roman kan nie meer fungeer ... soos ’n spieël van die werklikheid nie, want enige weerspieëling van die werklikheid is gebonde aan persepsies.” Dit beteken dat elkeen sy eie persepsie het en sy eie waarheid vorm. Brink sê dat die roman eerder is soos M.H. Abrams sê: “’n lamp is wat die wêreld om hom heen verlig”.

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde

Die vernuwing van die prosa deur die Sestigers het vrae oor die maatskaplike, politieke en sosiale stand van sake kom vra en baie van die taboes en vooroordele van die samelewing kom breek asook die literêre, morele, godsdienstige en politieke konvensies kom uitdaag (Kannemeyer, 1998). Só kry ons die kans om met hierdie lamp betrokke te raak by die gesprekke waarin die roman ons lei en op ’n nuwe manier na onsself en na ons werklikheid te kyk. In graad 10 is die onderrigtyd vir Huistaal 4½ uur per week in ’n akademiese jaar van 40 weke. Die rooster moet voorsiening maak vir ten minste een dubbelperiode per week. In ’n tweeweeklikse siklus word die volgende tydsindeling vir die verskillende vaardighede voorgestel: Vaardighede * Luister en praat * Lees en kyk: Begrip en letterkunde * Skryf en aanbied

Tydtoekenning per tweeweeklikse siklus (uur) 1 4 4

% 10 45 45

* Die onderrig van taalstrukture en -konvensies vind geïntegreerd met die onderrig van bogenoemde vaardighede plaas.

Dit beteken dus dat jy self verdere taalopdragte kan uitwerk en aan die leerder kan voorhou. Aangesien die letterkunde meestal op die vaardigheid van leesbegrip en die verstaan en toepassing van literêre aspekte fokus, is die toetsing van taalvaardigheid nie hierby ingesluit nie. Daar is wel ’n woordeskatlys beskikbaar soos per les gevorder word. Die funksie van leestekens word ook geïntegreerd met die leerder behandel. In kort beteken dit net dat jy nie nodig het om sekere taalaspekte soos byvoorbeeld woordsoorte of lees- en skryftekens met die leerders te behandel nie. Dit word reeds baie volledig in die taalgids bespreek. Die taalgeletterdheid sal volledig tydens leesbegripaktiwiteite dan ook behandel word. Daarom is dit belangrik dat jy ’n goeie werkskedule moet opstel om die tydtoekenning vir al die vaardighede volgens die KABV-beleid toe te pas. ’n Voorgestelde rooster vir halfuurperiodes (30 minute) word hieronder uiteengesit om by bogenoemde tydtoekenning te hou.

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde

Periode 1 Periode 2 Periode 3

Maandag Afr.

Dinsdag

Woensdag

Leesbegrip

Afr.

Luister en praat

Afr.

Leesbegrip

Periode 9

Vrydag Afr.

Letterkunde

Afr.

Skryf

Afr.

Letterkunde

Skryf

Afr.

Periode 4 Periode 5 Periode 6 Periode 7 Periode 8

Donderdag

Skryf

Afr.

Skryf

Onthou: Bogenoemde tydstoekenning is slegs ’n voorstelling vir die onderrig van ’n nuwe vaardigheid. Dit sluit glad nie huiswerk of voltooiing van enige werksopdrag in nie. Die jaarplan wat volg, kan self deur die leerder voltooi word. Neem persoonlike aktiwiteite en ander vakke in ag. Die leerder moet ’n werkboek (skrif) vir letterkunde hê. Indien dit verkies word, kan die leerder ’n 32-bladsyskrif vir elke genre hê om leerwerk makliker te maak. Tekste Leerders ontvang die volgende in jou graad 10 Afrikaans Huistaal-pakkie: • Taalkunde- en letterkunde-handleidings (die fasiliteerder ontvang die fasiliteerdersgidse) • Die driehoekige sirkel deur Corrie Vorster (roman) • Trits: Mis, Misrakel, Drif – drama en besprekings deur Reza de Wet (drama) (Let wel: Slegs Drif word in graad 10 behandel. Leerders kan die ander twee dramas op hul eie lees vir verryking. Die trilogie dramas in die bundel hou verband met mekaar.)

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde

JAARPLAN WEEK 1 en 2

LES KWARTAAL 1 •

• •

3 en 4

•

• •

5 en 6

•

7 en 8

•

Poësie: Les 1: Literêre begrippe AKTIWITEIT 1 Les 2: “Die dans van die reën” AKTIWITEIT 2 Drama: Les 12: Literêre begrippe Roman: Les 18: Wat is ’n roman? Les 19: Inleidende bespreking Poësie: Les 3: “Die mot en die kers” AKTIWITEIT 3 Drama: Les 13: Biografie: Reza de Wet Roman: Les 20: Literêre begrippe Les 21: Die lees van Die driehoekige sirkel Poësie: Les 4: “besoekersboek” AKTIWITEIT 4 Les 5: “Melkkantien” AKTIWITEIT 5 Les 14 – 17 Drama: Die drama word oor ’n tydperk van ses weke gelees. Roman: Les 22: Hoofstuk 1 word gelees en die bespreking word behandel. AKTIWITEIT 15 Poësie: Les 6: “Wetenskapmannetjies” AKTIWITEIT 6 Drama: Die drama word oor ’n tydperk van ses weke gelees.

DATUM BEGIN

DATUM VOLTOOI

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde

•

9 en 10

•

11 en 12

•

13 en 14

•

15 en 16

•

• 17 en 18

•

Roman: Les 23: Hoofstuk 2 – 4 word gelees en die bespreking word behandel. AKTIWITEIT 16 Poësie: Les 7: “Sonsondergang op boulevard” AKTIWITEIT 7 Drama: Die drama word oor ’n tydperk van ses weke gelees. Roman: Les 24: Die bespreking word behandel. AKTIWITEIT 17 Les 25: Hoofstuk 5 – 6 word gelees en die bespreking word behandel. AKTIWITEIT 18 KWARTAAL 2 Poësie: Les 8: “Florauna” AKTIWITEIT 8 Drama: Les 15: Woordverklarings en aantekeninge Roman: Les 26: Hoofstuk 7 – 8 word gelees en die bespreking word behandel. AKTIWITEIT 19 Drama: Les 16: AKTIWITEIT 13.1: Kontekstuele vrae AKTIWITEIT 13.2: Kontekstuele vrae Roman: Les 27: Hoofstuk 9 – 10 word gelees en die bespreking word behandel. AKTIWITEIT 20 Drama: AKTIWITEIT 13.3: Kontekstuele vrae AKTIWITEIT 13.4: Kontekstuele vrae Roman: Les 28: Langer vrae / opstelvrae Drama: Les 17: Langer vrae / opstelvrae AKTIWITEIT 14 Roman: 8

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde

19 en 20

21 en 22

23 en 24

25 en 26

27 en 28 29 en 30 31 en 32 33 en 34 35 en 36

Les 29: Hoofstuk 11 – 16 word gelees en die bespreking word behandel. AKTIWITEIT 21 – 23 Junie-eksamen – alle werk wat in kwartaal 1 en 2 behandel is, moet geleer word. KWARTAAL 3 • Poësie: Les 9: “Karoo-dorp: someraand” AKTIWITEIT 9 • Roman: Les 30: Hoofstuk 16 word gelees en die bespreking word behandel. AKTIWITEIT 24 • Poësie: Les 10: “My siel, Pa” AKTIWITEIT 10 • Roman: Les 31: Langer vrae / opstelvrae AKTIWITEIT 25 • Poësie: Les 11: “Sê-nou” AKTIWITEIT 11 • Roman: Les 32: Selfstudie AKTIWITEIT 26 Deeglike hersiening van die drama Deeglike hersiening van die roman KWARTAAL 4 Deeglike hersiening van die drama Deeglike hersiening van die roman Deeglike hersiening van poësie

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde

Eenheid

EENHEID 1 Poësie Les 1: Literêre begrippe LEERDOELWITTE Aan die einde van hierdie les behoort die leerders die volgende te kan doen: Verstaan die unieke kenmerke van gedigte: • Tipografie, bou van ’n gedig, enjambement, rym, rymskemas, vrye vers, herhaling, die verskil tussen spreker en skrywer, progressie, inversie. • Tradisionele digsoorte: die Italiaanse sonnet. • Beeldspraak volgens ooreenkomste en assosiasies. • Stylfigure, bv. antitese/teenstelling, paradoks, klimaks, antiklimaks, hiperbool, litotes, eufemisme, herhaling, woordspeling, inversie, retoriese vraag, ironie, sarkasme, metonimia en sinekdogee. Die volgende punte moet in ag geneem word met die ontleding van ’n gedig: • Daar is twee kernvrae wat jy oor ’n gedig moet vra: Wat word gesê? Hoe weet ek dit? Die tweede vraag dien as motivering van die eerste. Die eerste vraag bepaal wat deur die tweede vraag geopenbaar sal word. • Alle outeurs skryf omdat hulle iets het om te sê – iets wat hulle as interessant beskou en gewoonlik van belang is vir die kultuurgroep vir wie hulle skryf. • Daar is nie altyd finaliteit met betrekking tot die interpretasie van ’n gedig nie. • Die volgende aspekte ondersteun die boodskap of tema van ’n gedig: o Letterlike en figuurlike betekenis o Stemming o Tema en boodskap o Beeldspraak (personifikasie, metafoor en vergelyking) volgens ooreenkomste en assosiasies. o Stylfigure (inversie, simbool, klanknabootsing/onomatopee, ironie, kontras, satire, sarkasme, antiklimaks, eufemisme, hiperbool, woordspeling, sinekdogee, metonimia, onderbeklemtoning en retoriese vraag). o Tipografie, bou van ’n gedig, enjambement, rym, rymskemas, vrye vers, herhaling, verskil tussen spreker en skrywer, progressie, inversie. o Tradisionele digsoorte: die Italiaanse sonnet.

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde

Eenheid

Voordat ons met gedigte kan werk, is dit belangrik om die verskil tussen prosa (’n kortverhaal, roman of drama) en poësie (gedigte) te verstaan. Gedigte het spesifieke kenmerke wat die skrywer (digter) tydens die skryf daarvan toegepas het. • • •

Om die les vir die leerders goed voor te berei, kan jy vir hulle vooraf ’n digbundel en verskillende soorte skrywers se romans voorhou. Wys vir hulle die verskil in tipografie en dat dit ’n absolute kuns is om gedigte te skryf – want baie word met min woorde gesê. Jy kan selfs vir die leerders sekere gedigte speel wat reeds deur bekende sangers getoonset is, mits jy sulke voorbeelde in jou besit het. BELANGRIKE TERMINOLOGIE: GEDIGTE Dit is belangrik dat leerders die terminologie wat in gedigte gebruik word verstaan en kan identifiseer. Hierdie lys is ook in die handleiding as verwysingsbron wanneer voorgeskrewe gedigte bestudeer word.

TIPOGRAFIE Die manier waarop die drukkuns aangewend word vir ’n sekere effek. Dit beteken dat daar gekyk moet word na hoe die gedig letterlik lyk; die uiterlike bou van die gedig. Visuele tekens tot die teks is onder meer spasiëring, leestekens, hoofletters en kleinletters. Soms gebruik die digter tipografies ’n oop ruimte in ’n gedig. So ’n oop ruimte word tipografiese wit genoem. Die funksies is veral om stilte te suggereer en om die leser vir ’n oomblik te laat ophou lees.

DIE BOU VAN ’N GEDIG ’n Gedig word opgebou uit versreëls. Versreëls word nie prosagewys aaneen gedruk nie, maar onder mekaar. Die onbedrukte wit gedeelte aan weerskante sluit die versreël af.

2.1

Die einde van ’n versreël val nie noodwendig saam met die einde van ’n sin nie. Wanneer die sin sonder onderbreking na die volgende versreël oorloop, noem ons dit enjambement. Die funksies van enjambement is om die rym te verdoesel (weg te steek of die aandag van die rym af te lei) en om beweging te ondersteun.

2.2

Die lang reeks versreëls wat onmiddellik op mekaar volg en wat deur tipografiese wit van mekaar geskei word, word strofes genoem. ’n Tweereëlige strofe word ’n koeplet genoem. ’n Driereëlige strofe word ’n tersine genoem en ’n vierreëlige strofe word ’n kwatryn genoem. ’n Strofe met ses reëls is ’n sekstet en ’n strofe met agt reëls is ’n oktaaf. 11

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde

Eenheid

RYM EN HALFRYM: DIE ASSOSIASIE MET KLANKE

3.1

Halfrym

3.1.1

Alliterasie Alliterasie is die herhaling van dieselfde klanke van konsonante/medeklinkers. Omdat halfrym oor die herhaling van dieselfde klanke eerder as oor die herhaling van dieselfde letter gaan, sal die herhaling van bv. “v” en “f” in ’n gedig as alliterasie beskou word. Bv. Die valse voëls foeter deur die venster.

3.1.2

Assonansie Assonansie is die herhaling van dieselfde klanke van vokale/klinkers. Omdat halfrym oor die herhaling van klanke eerder as oor die herhaling van letters gaan, sal die herhaling van bv. “i” en “u” in ’n gedig as assonansie gereken word. Bv. Dis die rus wat in die bosveld is.

3.2

Ritme Die ritme van ’n gedig dui die pas aan en moet by die betekenis van die gedig pas. ’n Stadige ritme weerspieël ’n somber betekenis en ’n vinnige pas kan op ’n gelukkige gemoedstemming dui. Wanneer versreëls ewe veel lettergrepe bevat, skep dit ook ritme. Bv. hoe / la / ter / hoe / kwa / ter Bv. wie’s / daar / in / die / wa / ter?

3.3

Rymskema Paarrym: Kruisrym: Omarmde rym: Gebroke rym: Slagrym: Verslingerde rym:

aabbcc abab abba abcb aaaa abaabcbccb

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde

Eenheid

Om die rymskema van ’n gedig te bepaal, moet jy die volgende doen: • • • •

Onderstreep die laaste woord in ’n versreël. Ken die alfabetletter “a” toe aan die eerste woord en aan elke versreël (van die strofe) waar die woord ook soos daardie woord klink. Doen so voort met die volgende rymwoorde en kyk of jy ’n patroon sien. Vergelyk jou rymskema nou met die inligting by nr. 3.4 en sien of jy ’n rymskema kan vasstel.

Voorbeeld: Duiwe Bali se singende duiwe Omsingel die maan in hul vlu En hang, ’n tros donkerblou druiwe Aan die hoë prieel van die lug.

a b a Kruisrym b

I.D. du Plessis

Die herhaling van woorde/sinskonstruksies/versreëls/strofes het onder meer die volgende twee belangrike funksies: a) Dit beklemtoon ’n sekere aspek. b) Dit ondersteun progressie.

In elke gedig is daar ’n spreker aan die woord. Die spreker is nie die digter van die gedig nie. Behalwe natuurlik wanneer die gedig dit uitdruklik sê of biografiese inligting bevat. Die digter skep ’n spreker in die gedig en stel die spreker aan die woord. ’n Mens kan gewoonlik baie duidelik uit die gedig aflei wie/wat die spreker is. Soms praat die spreker in die gedig met iemand. Dié iemand word die aangesprokene genoem. Wanneer die spreker in die gedig in ’n gesprek met homself gewikkel is of ’n stilswyende tweede party, word dit ’n monoloog of alleenspraak genoem.

Die meeste gedigte bevat progressie. Progressie is die ontwikkeling wat in ’n gedig voorkom wanneer die gegewens in die gedig tot ’n klimaks oploop.

Wanneer ’n digter ’n woord uit sy normale sintaktiese posisie haal (die gewone sinsorde omkeer), word dit inversie genoem. Inversie word meestal vir beklemtoning gebruik – die woord word in die bevoorregte posisie aan die einde van die versreël geplaas waar dit die klem ontvang. Dit word agterplasing genoem. As die woord eerste in die sin staan, is dit voorplasing. Wanneer inversie bloot ten doel het om ’n rymprobleem op te los, is dit rymdwang.

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde

Eenheid

TRADISIONELE DIGSOORTE

8.1

Die Italiaanse (Petrarkaanse) sonnet Uiterlik bestaan die Italiaanse sonnet uit twee kwatryne met omarmde rym wat gesamentlik ’n oktaaf vorm. Die oktaaf word gevolg deur ’n sekstet met die rymskema cdccdc of efgefg. Innerlik word in die oktaaf ’n beeld of natuurbeskrywing gegee en in die sekstet kom daar ’n wending in die vorm van ’n toepassing, teenstelling of verdieping in perspektief.

8.2

Engelse sonnet ’n Gedig wat bestaan uit 14 reëls met 3 kwatryne (4 reëls elk = kwatryn) en ’n rymende eindkoeplet (2 reëls). In die 3 kwatryne word die beeld/storie vertel, maar in die eindkoeplet vind daar ’n hoogtepunt plaas.

BEELDSPRAAK Wanneer twee uiteenlopende sake met mekaar geskakel word op grond van een of ander verwantskap, het ons met beeldspraak te make.

9.1

Vergelyking ’n Vergelyking is die langsmekaarstel van ’n voorwerp en die beeld wat ’n sekere ooreenkoms daarmee toon. Sleutelwoorde wat gewoonlik in vergelykings voorkom, is “so”, “soos”, “nes” of “asof”. Busrit in die aand “ … Dis laat en lang ligvaandels wapper oor die straat soos oor ’n dam die blinkpad na die maan.”

Elisabeth Eybers

9.2

Metafoor In ’n metafoor word twee verskillende goed met mekaar vergelyk, maar ’n sekere eienskap van die beeld word direk op die voorwerp oorgedra. Die woorde “soos”, “nes” of “asof” kom dus nie voor nie.

9.3

Personifikasie Personifikasie is waarin menslike eienskappe aan lewelose voorwerpe, diere en natuurverskynsels gegee word. Ken jy die see … “Ken jy die see, Meneer, ken jy die see? Hy wat met groen jaloerse oë na ons gluur, …”

Uys Krige

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde

Eenheid

10.

STYLFIGURE

10.1

Inversie (omgekeerde woordorde) Wanneer die woordorde doelbewus verander word om byvoorbeeld ’n woord in ’n rymposisie te plaas, of ’n woord na die begin of einde van ’n versreël te skuif ter wille van beklemtoning.

10.2

Simbool ’n Teken/voorwerp wat ’n ander saak verteenwoordig. Byvoorbeeld, ’n kruis is ’n tradisionele simbool, wat soos beeldspraak na die werklikheid verwys, maar ook ’n dieper betekenis kry omdat dit na iets anders verwys. Kruis: Tradisionele simbool wat met Christenskap geassosieer word, maar het ook ’n dieper betekenis, bv. dit dui moontlik op liefde, opoffering, ens.

10.3

Onomatopee/klanknabootsing Woorde wat die klanke van ’n geluid weergee, bv. sis, miaau, woef, kadoef, ens.

10.4

Ironie Ironie is ’n vorm van humor. Dit is gebaseer op die gebruik van woorde wat die teenoorgestelde van hul letterlike betekenisse bedoel. Met ander woorde, dit is wanneer jy die teenoorgestelde sê van dit wat jy bedoel. Voorbeeld: Die skepper van ’n goeie dieet is self oorgewig.

10.5

Kontras (ook antitese of teenstelling genoem) ’n Stylmiddel waarin twee uiterstes teenoor mekaar gestel word om ’n sekere effek te bereik, bv. hoe meer haas, hoe minder spoed.

10.6

Satire (spot) ’n Manier om spottend die foute en dwaashede van individue of die wanbestuur van ’n samelewing oop te vlek; ’n hekelende/spottende manier van kritiek lewer.

10.7

Sarkasme Om op ’n skerp, bytende manier met iemand te spot om seer te maak of met minagting op iemand se foute te wys.

10.8

Antiklimaks Die omgekeerde van ’n klimaks of ’n hoogtepunt. Dit is die teenoorgestelde van dit wat die leser verwag en is gewoonlik ’n onverwagse teleurstellende uiteinde met ’n komiese of skokkende effek.

10.9

Eufemisme ’n Vorm van taalgebruik wat versagting uitdruk of gebruik word om nie gevoelens seer te maak nie, bv. lang vingers hê (steel), of idiome oor die afsterwe van iemand, bv. “hy het die tydige met die ewige verwissel” i.p.v. “hy is dood”.

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde

Eenheid

10.10

Hiperbool ’n Stylfiguur of vorm van taalgebruik wat doelbewus oordryf; om iets erger of groter te maak as wat dit werklik is, bv. ’n eindelose pad.

10.11

Woordspeling Dit is die doelbewuste gebruik van ’n woord om terselfdertyd ’n ander toepassing van die woord ook te aktiveer; dit het dikwels te doen met die letterlike en figuurlike toepassing van ’n woord of gesegde. Dit word meestal op ’n humoristiese wyse gebruik om die leser te verras en daarop te wys dat sekere woorde op verskillende maniere gebruik kan word en dikwels misleidend kan wees. Dit kom veral in grappe en advertensies voor, soos die grappies van “Die lewe is ’n kaaskrul.”

10.12

Sinekdogee Sinekdogee is wanneer daar na ’n gedeelte van iets verwys word in plaas van die geheel, bv. “Gee ons vandag ons daaglikse brood” – ons bedoel eintlik: “Gee ons vandag alles wat ons nodig het.”

10.13

Metonimia Metonimia kan maklik met sinekdogee verwar word. Metonimia is wanneer daar na een saak verwys word wat baie na aan ’n ander saak staan en amper as een aspek gesien word, bv. Die ketel kook. Dit is eintlik die water in die ketel wat kook. Nog ’n voorbeeld: Hy het die bottel lief. Hy het eintlik die drank in die bottel lief.

10.14

Antonomasia (naamsverwisseling) Om iets aan te dui deur ’n kenmerkende eienskap te noem, dikwels die gebruik van ’n eienaam as ’n soortnaam om ’n algemene begrip uit te druk, bv. “Blink klippies” i.p.v. diamante of “’n mens moet ’n Salomo wees”.

10.15

Onderbeklemtoning ’n Manier om iets te beklemtoon deur dit met terughouding te stel; nie al die feite of die volle waarheid te noem nie.

10.16

Retoriese vraag Dit is ’n vraag waarmee ’n mens jou mening uitspreek en waarop jy nie ’n antwoord verwag nie omdat dit vanselfsprekend is, bv. hoe kan ’n moeder haar kind vergeet?

10.17

Litotes Iets word beklemtoon deur die ontkenning van die teenoorgestelde, of deur verkleining of versagting, bv. sy’t ’n klein ou lyfietjie.

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde

Eenheid

10.18

Sinestesie Die vermenging van sintuie, bv. klapsopwaternat-gevoel – dit dui aan dat dit byna pynlik is (klap-), so erg voel dit; of “daar is ’n klankie in die vertrek” – dui op ’n onaangename reuk.

10.19

Oksimoron Twee teenoorgestelde begrippe word direk teenoor mekaar gestel, bv. ou nuus of siende blind.

AKTIWITEIT 1 Maak ’n afskrif van die woordspeletjie vir die leerders om in hul werkboeke te plak.

B Z W E A P I G N A A N A R E I O

E E I S R E V N I B P E A E M A U

E A K R Y R P A E A Z M B T V S B

D E S L T S A V R A H S E O E T C

V B T E A O R M E T A I G R R R D

E I S N A N O S S A E M N I S O F

R N O D E I K E Q L E E A E R F G

G D F I V F S N A S R F W S E E E

E A E G E I A J A A B U D E E I H

L E N J A K E A M B N E M T F T I

Y I M T R A A M P Z O B Y A E A J

K T S E R S T B B A U O R O A E A

I S T R O I F E A K L G T R E E L

N V A V R E G M L Y O K I S G S T

G A B M P R A E T P M P A A I K K

LEIDRADE 1. Hoe die gedig se woorde op die papier lyk, word ... genoem. 2. Wanneer ’n sin sonder onderbreking oor die einde van ’n versreël loop. 3. ’n Vraag waarop daar nie ’n antwoord verwag word nie. 4. So gelukkig soos ’n vis in die water is ’n voorbeeld van ’n ... © Impaq

G R V E E A S N I T Y B D E P N P

F S E T A F O T O N A M A T O G G

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde

5. 6. 7.

9. 10.

Eenheid

Ons tref twee soorte halfrym aan: alliterasie en ... Wanneer ’n digter ’n woord doelbewus verander om in die rympatroon te pas. Watter beeldspraak kom in die volgende uittreksel van ’n gedig voor? “Ken jy die see, Meneer, ken jy die see? Hy wat met groen jaloerse oë na ons gluur, …” (Uys Krige) Wanneer die woordorde doelbewus verander word om byvoorbeeld ’n woord in ’n rymposisie te plaas, of ’n woord na die begin of einde van ’n versreël te skuif ter wille van beklemtoning. “Miaauw” is ’n voorbeeld van ... “’n Mollige meisie in plaas van ’n vet meisie” is ’n voorbeeld van ...

AKTIWITEIT 1: MEMORANDUM Merk die woordspeletjie na aanleiding van die onderstaande memorandum. Sien ook die ingekleurde dele van die letterdoolhof. ONTHOU: Die woorde kan ook horisontaal, vertikaal en diagonaal weggesteek wees. Leerders mag ’n kleurpen gebruik om die woorde mee te identifiseer. LEIDRADE ANTWOORDE 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

9. 10.

Hoe die gedig se woorde op die papier lyk, word tipografie genoem. Wanneer die sin sonder onderbreking oor die einde van ’n versreël loop. Enjambement ’n Vraag waarop daar nie ’n antwoord verwag word nie. Retoriese vraag So gelukkig soos ’n vis in die water is ’n voorbeeld van ’n vergelyking. Ons tref twee soorte halfrym aan: alliterasie en assonansie. Wanneer ’n digter ’n woord doelbewus verander om in die rympatroon te pas. Rymdwang Watter beeldspraak kom in die volgende uittreksel van ’n gedig voor? “Ken jy die see, Meneer, ken jy die see? Hy wat met groen jaloerse oë na ons gluur, …” (Uys Krige) Personifikasie Wanneer die woordorde doelbewus verander word om byvoorbeeld ’n woord in ’n rymposisie te plaas, of ’n woord na die begin of einde van ’n versreël te skuif ter wille van beklemtoning. Inversie “Miaauw ...” is ’n voorbeeld van klanknabootsing. “’n Mollige meisie in plaas van ’n vet meisie ...” is ’n voorbeeld van eufemisme.

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde

B Z W E A P I G N A A N A R E I O 11

ÂŠ Impaq

E E I S R E V N I B P E A E M A U

E A K R Y R P A E A Z M B T V S B

D E S L T S A V R A H S E O E T C

V B T E A O R M E T A I G R R R D

E I S N A N O S S A E M N I S O F

Eenheid

R N O D E I K E Q L E E A E R F G

G D F I V F S N A S R F W S E E E

E A E G E I A J A A B U D E E I H

L E N J A K E A M B N E M T F T I

Y I M T R A A M P Z O B Y A E A J

K T S E R S T B B A U O R O A E A

I S T R O I F E A K L G T R E E L

N V A V R E G M L Y O K I S G S T

G A B M P R A E T P M P A A I K K

G R V E E A S N I T Y B D E P N P

F S E T A F O T O N A M A T O G G

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde

Eenheid

Les 2: Gedig – “Die dans van die reën” (Eugène Marais)

LEERDOELWITTE Aan die einde van hierdie les behoort die leerders die volgende te kan doen: • • •

Toepassing van beeldspraak (personifikasie en metafoor) verstaan. Rym (alliterasie en/of assonansie) identifiseer. Vrye vers identifiseer.

AGTERGRONDINLIGTING: Eugène Marais • •

’n Verkorte biografie is ingesluit. Die leerders kan ook na die film Die Wonderwerker kyk vir verdere verryking.

Eugène Marais is op 9 Januarie 1871 in Pretoria in die destydse ZuidAfrikaansche Republiek gebore. Interessant genoeg was sy ouers blykbaar albei Engelssprekend. Hy was die jongste van 13 kinders. Hy het skool gegaan by Hoër Jongenskool, in die Paarl. Op 19-jarige ouderdom word hy die redakteur van Land en Volk, die enigste koerant wat President Paul Kruger se bewind teengestaan het. Op die ouderdom van 20 word hy die mede-eienaar van die koerant Land en Volk en kort daarna die alleeneienaar daarvan. Sy vrou Aletta is in 1895 tydens die geboorte van hul seun dood. Marais het in 1897 by die Inner Temple in Londen begin studeer waar hy vyf jaar later ’n graad in regsgeleerdheid verwerf het. Hy het in 1902 deur Oos-Afrika na Suid-Afrika teruggekeer om in die Tweede Vryheidsoorlog te veg, maar met sy aankoms was die oorlog reeds verby. Daarna het hy ’n ruk lank in Pretoria gebly voordat hy Land en Volk verkoop en in 1907 na die Waterberg verhuis het. Marais het ’n besondere belangstelling in Engelse literêre werke, die natuurwetenskappe (onder meer miere, bobbejane, termiete, slange en spinnekoppe) en die sielkunde gehad en het tydens sy verblyf in Londen ook geneeskunde bestudeer. Dit sou hom later nuttig te pas kom en hy het tydens sy verblyf op die plaas Rietfontein in die Waterberg as die “wonderdokter” bekendgestaan. Hy het op 21-jarige ouderdom morfien begin gebruik, die hoofaktiewe komponent van opium, en sy lewe is gekenmerk deur ’n verbete stryd teen verslawing. Op 29 Maart 1936 het hy selfmoord gepleeg deur homself met ’n haelgeweer by Pelindaba om die lewe te bring. (Verwerk van: https://af.wikipedia.org/wiki/Eug%C3%A8ne_Marais)

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde

Eenheid

Voor elke gedig is daar drie stappe: pre-lees, lees en post-lees. Volg die stappe om seker te maak dat die leesproses volgens die KABV-beleid nagekom word. Wees kreatief tydens stap 1. Wys vir die leerders prente of speel geluide van donderweer of harde reën wat val om hul te prikkel en nuuskierig te maak. Enige hulpmiddel kan gebruik word. Doen stap 1 – 3 saam met die leerders. STAP 1: Pre-lees • Hou jy van reën? • Waarom of waarom nie? • Wat van as dit te lank aanmekaar reën? • Hoe dink jy beïnvloed weersomstandighede die diereryk? STAP 2: Lees • Lees die gedig deur en bestudeer die woordverklarings om die inhoud te verstaan. • Let op na die bespreking om ’n geheelbeeld te kry van die idees wat in die teks uitgelig word. • Moedig die leerders aan om aantekeninge te maak. STAP 3: Post-lees • Die leerders sal nou ’n geheelbeeld van die gedig hê en kan daarop reageer. • Let veral op die digter se standpunt en wat die doel is waarom hy die gedig geskryf het. • Die leerders moet die vrae beantwoord. Merk die antwoorde volgens die memorandum.

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde

Eenheid

INHOUD Die reën word in hierdie gedig as ’n jong vrou voorgestel. Sekere menslike eienskappe word gebruik om tot lewe te besiel (gepersonifieer). WOORDVERKLARINGS Die dans van die reën Eugène Marais (Lied van die vioolspeler, Jan Konterdans, uit die Groot Woestyn) 1 2 3

wink (r. 5) – beweging van die kop, oë of hande om vir iemand te wys om nader te kom. bruilof (r. 9) – huweliksfees (troue). grootwild (r. 10) – groot diere, bv. olifante, renosters elande, gemsbokke, ens. dam op (r. 11) – water se vloei word gestuit. kleinvolk (r. 15) – klein diertjies, bv. goggas of molle. vuurpluim (r. 20) – pluim is ’n veer/bossie vere as sieraad. ’n Bossie vere van vuur (sonskyn) versier haar kop. berggier (r. 20) – waar die son sak (berg se rante) karos (r. 22) – mantel van gebreide velle van skape of beeste

4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

O die dans van ons Suster! Eers oor die bergtop loer sy skelm, en haar oge is skaam; en sy lag saggies. En van ver af wink sy met die een hand; haar armband blink en haar krale skitter; saggies roep sy. Sy vertel die winde van die dans en sy nooi hulle uit, want die werf is wyd en die bruilof groot. Die grootwild jag uit die vlakte, hulle dam op die bultop, wyd rek hulle die neusgate en hulle sluk die wind; en hulle buk, om haar fyn spore op die sand te sien. Die kleinvolk diep onder die grond hoor die sleep van haar voete, en hulle kruip nader en sing saggies: “Ons Suster! Ons Suster! Jy het gekom! Jy het gekom!” En haar krale skud, en haar koperringe blink in die wegraak van die son. Op haar voorkop is die vuurpluim van die berggier; sy trap af van die hoogte; sy sprei die vaal karos met altwee arms uit; die asem van die wind raak weg. O, die dans van ons Suster!

(Uit: Versamelde gedigte deur Eugène Marais, Van Schaik Uitgewers)

BESPREKING Vir die San is reën geweldig belangrik en daarom hou hulle gedurig die wolke dop, veral hoe dit byeenkom, beweeg en weer verdwyn. Die gedig is ’n goeie voorbeeld van vrye vers. Die opnoem van verskillende dinge is een van die hoofkenmerke. Die vryeversvorm sluit aan by die primitiewe sfeer wat deur die inhoud opgeroep word, juis ook omdat dit meer ongekunsteld en informeel is. © Impaq

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde

Eenheid

Let ook op na die volgende: Strofes: Daar is geen vaste strofebou nie. Die strofe wat die “kleinvolk” beskryf, is byvoorbeeld korter as die ander. Versreëls: Ook die versreëls is nie almal ewe lank nie. Rym: Die gedig het nie ’n vaste rymskema nie. Daar is wel herhalings van woorde en klanke, soos die “s”-klank wat deur die gedig “fluister”. Herhaling van woorde aan die begin van versreëls is ook duidelik waarneembaar: baie reëls begin met “en hulle ...”. Die herhaling van die woord “en” word polisindeton genoem. •

•

• • •

In die gedig word die reën gesien as ’n jong meisie. Woorde soos “loer” en “skelm”; “haar oë is skaam”, dui op die onskuld van die jeug. Die hoofletter “S” dui juis op die jong vrou se vrugbaarheid en lewenskrag. In die eerste twee versreëls hoor ons die herhaling van die “s”-klank. Ons noem hierdie herhaling alliterasie. Die funksie is juis die effek van fluistering wat dit skep, so asof die spreker met ontsag en respek van die “Suster” praat. Die fyn spore dui op die tekens op die sand waar die eerste reëndruppels val. Die “kleinvolk” dui op die klein diertjies en insekte wat nederig “saggies sing”. Die karos wat ’n velkombers is, sluit aan by die primitiewe leefwyse van die San. Dit is dus ’n metafoor omdat die San hier met die reën vergelyk word.

Daar kom ook duidelik progressie in die gedig na vore: • In strofe 1 gaan dit oor die eerste verskyning van die reën. • In strofe 2 begroet die grootwild die reën. • In strofe 3 gaan die kleinvolk die reën tegemoet. • In strofe 4 daal die reën van die berg af en begin haar dans.

AKTIWITEIT 2 Die leerders moet die onderstaande vrae in hul werkboeke beantwoord. Merk die vrae na aanleiding van die onderstaande memorandum. 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Skryf die woorde neer wat die reën as ’n jong meisie beskryf. Die reën word as ’n jong vrou voorgestel. Wat stel die jong vrou voor? Waarom word “ons Suster” met ’n hoofletter geskryf? Waarom dans die reën? Wat word met “grootwild” bedoel? Noem die menslike dinge wat hulle doen. Wat word met “kleinwild” bedoel? Noem die menslike dinge wat hulle doen. 23

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Huistaal: Letterkunde

7. 8. 9. 10.

Eenheid

Let op na die versgroeperings in die afsonderlike strofes. Wat merk jy op oor die sintaksis en sinsbou? Baie van die versreëls begin met “en”. Is daar ’n spesifieke rede hiervoor? Verduidelik. Watter klank oorheers regdeur die gedig, en waarom juis dié klank? Beskryf die progressie in die gedig.

AKTIWITEIT 2: MEMORANDUM Kontroleer die antwoorde saam met die leerders. Hersien, indien nodig. 1. 2. 3. 4. 5.

7. 8.

9. 10.

“Dans”, “loer”, “skelm”, “haar”, “oge”, “skaam”, “lag saggies”, “wink”, “hand”, “roep”, “vertel”, “nooi … uit”, ens. Sy stel vrugbaarheid voor, lewenskrag; meer persoonlik (familie). Hierdie mense (jong vrou) is familie van die reën, maar het ook respek vir haar; daarom hoofletter “Suster”. Die dans is die primitiewe mens, ’n magiese, gewyde handeling; beteken onder meer lewensintensiteit, vrugbaarheid, gemeenskap, blydskap. Dis grootdiere soos olifante, renosters, elande, gemsbokke, ens. • Hulle hardloop vinnig. • Ruik die reën en wind. Dis klein diertjies, bv. goggas en diertjies. • Hulle buk om fyn spore te sien. • Hulle sing saggies. Dit gee die opeenvolgende ontwikkelingstadiums van die gedig. Die versreëls is afgeronde sinsdele met geen enjambement nie. Dit begin met “en” in gees van die primitiewe perspektief waarin die dinge een na die ander gesien en beleef word. Die “s”-klank het ’n suggestiewe funksie: dit suggereer die suising van die wind en later ook van die reën. • In strofe 1 gaan dit om die eerste verskyning van die reën. • In strofe 2 begroet die grootwild die reën. • In strofe 3 gaan die kleinvolk die reën tegemoet. • In strofe 4 daal die reën van die berg af en begin haar dans.