Í2*È-A-AGS-FG01)Î
1
8
1
0
-
A
-
A
G
S
-
F
G
0
1
LANDBOUWETENSKAPPE FASILITEERDERSGIDS
Graad 10
A member of the FUTURELEARN group
Landbouwetenskappe Fasiliteerdersgids
1810-A-AGS-FG01
Í2*È-A-AGS-FG01)Î
Graad 10
Aangepas vir KABV
JC Zandberg
Fasiliteerdersgids G10 ~ Landbouwetenskappe
INHOUDSOPGAWE LESELEMENTE .................................................................................................................. 3 ROOSTER EN TYDSBESTUUR ......................................................................................... 5 ASSESSERINGSVEREISTES ............................................................................................ 5 STUDIEWENKE .................................................................................................................. 5 JAARPLAN ......................................................................................................................... 7 EENHEID 1: LANDBOU-EKOLOGIE .................................................................................. 8 Les 1: Ekologie en landbou-ekologie ............................................................................. 8 AKTIWITEIT 1: MEMORANDUM ............................................................................ 8 Les 2: Interaksies in ekosisteme en ekologiese boerdery ............................................. 9 AKTIWITEIT 2: MEMORANDUM ............................................................................ 9 Les 3: Weidingsekologie.............................................................................................. 10 AKTIWITEIT 3: MEMORANDUM .......................................................................... 10 Les 4: Weidings- of veldbestuur .................................................................................. 12 AKTIWITEIT 4: MEMORANDUM ......................................................................... 12 Les 5: Biome van Suid-Afrika ...................................................................................... 13 AKTIWITEIT 5: MEMORANDUM ......................................................................... 13 Les 6: Landbou-ekonomie ........................................................................................... 14 AKTIWITEIT 6: MEMORANDUM ......................................................................... 14 Les 7: Bevolkingsgroei en ekonomiese waarde van plant- en dierprodukte ................ 15 AKTIWITEIT 7: MEMORANDUM ......................................................................... 15 Les 8: Landbouwetgewing ........................................................................................... 16 AKTIWITEIT 8: MEMORANDUM ......................................................................... 16 Les 9: Inheemse kennis............................................................................................... 17 AKTIWITEIT 9: MEMORANDUM ......................................................................... 17 Les 10: Landbou-organisasies .................................................................................... 18 AKTIWITEIT 10: MEMORANDUM ....................................................................... 18 EENHEID 2: VOLHOUBARE NATUURLIKE HULPBRON-BENUTTING ......................... 19 Les 11: Landbouhulpbronne ........................................................................................ 19 AKTIWITEIT 11: MEMORANDUM ........................................................................ 19 Les 12: Grondbewaring en -bestuur ............................................................................ 20 AKTIWITEIT 12: MEMORANDUM ........................................................................ 20 Les 13: Waterbestuur .................................................................................................. 21 AKTIWITEIT 13: MEMORANDUM ....................................................................... 21 Les 14: Landboubesoedeling ...................................................................................... 22 AKTIWITEIT 14: MEMORANDUM ....................................................................... 22 Les 15: Basiese grondkomponente ............................................................................. 23 AKTIWITEIT 15: MEMORANDUM ....................................................................... 23 Les 16: Primêre en sekondêre minerale ...................................................................... 24 AKTIWITEIT 16: MEMORANDUM ....................................................................... 24 Les 17: Gesteentes en hul vorming ............................................................................. 25 AKTIWITEIT 17: MEMORANDUM ....................................................................... 25
© Impaq
1
Fasiliteerdersgids G10 ~ Landbouwetenskappe
EENHEID 3: GRONDKUNDE............................................................................................ 27 Les 18: Verwering van gesteentes .............................................................................. 27 AKTIWITEIT 18: MEMORANDUM ....................................................................... 27 Les 19: Grondvormingsprosesse ................................................................................. 28 AKTIWITEIT 19: MEMORANDUM ....................................................................... 28 Les 20: Klassifikasie van plaasdiere ............................................................................ 29 AKTIWITEIT 20: MEMORANDUM ....................................................................... 29 Les 21: Beesrasse ....................................................................................................... 30 AKTIWITEIT 21: MEMORANDUM.............................................................................. 30 Les 22: Skaaprasse ..................................................................................................... 31 AKTIWITEIT 22: MEMORANDUM ....................................................................... 31 Les 23: Bokrasse ......................................................................................................... 32 AKTIWITEIT 23: MEMORANDUM ....................................................................... 32 Les 24: Varkrasse........................................................................................................ 33 AKTIWITEIT 24: MEMORANDUM ....................................................................... 33 Les 25: Pluimveerasse ................................................................................................ 34 AKTIWITEIT 25: MEMORANDUM ....................................................................... 34 Les 26: Perd-, donkie- en muilrasse ............................................................................ 35 AKTIWITEIT 26: MEMORANDUM ....................................................................... 35 Les 27: Wildsoorte ....................................................................................................... 36 AKTIWITEIT 27: MEMORANDUM ....................................................................... 36 EENHEID 4: PLANTSTUDIES .......................................................................................... 37 Les 28: Akkerbougewasse .......................................................................................... 37 AKTIWITEIT 28: MEMORANDUM ........................................................................ 37 Les 29: Groente en vrugte ........................................................................................... 39 AKTIWITEIT 29: MEMORANDUM ........................................................................ 39 Les 30: Blomme en struike .......................................................................................... 40 AKTIWITEIT 30: MEMORANDUM ....................................................................... 40 Les 31: Voergewasse .................................................................................................. 41 AKTIWITEIT 31: MEMORANDUM ....................................................................... 41 Les 32: Woude (houtproduksie) .................................................................................. 42 AKTIWITEIT 32: MEMORANDUM ....................................................................... 42 Les 33: Plant- en dierselle ........................................................................................... 43 AKTIWITEIT 33: MEMORANDUM ........................................................................ 43 Les 34: Seldeling ......................................................................................................... 44 AKTIWITEIT 34: MEMORANDUM ........................................................................ 44
© Impaq
2
Fasiliteerdersgids G10 ~ Landbouwetenskappe
LESELEMENTE Hierdie ikone fasiliteer die leerder se bemeestering van kennis ter voorbereiding vir die eksamen.
LEERDOELWITTE: Wat die leerder moet weet aan die einde van die les. Geneem uit KABV.
BELANGRIKE TERMINOLOGIE Nuwe terminologie om die begrip van die vak as deel van hierdie les uit te brei.
DEFINIEER: Definisies van konsepte om die inhoud te verstaan.
BELANGRIK: Verduidelik misverstande; moontlike verwarring met betrekking tot bestaande kennis.
WENKE: Enige inligting anders as die inhoud, om die leerder deur die leerproses te begelei.
VIR DIE NUUSKIERIGES: Aansporing om die inhoud in diepte na te vors. Brei die aktiwiteit en oefening tot só ’n mate uit dat die leerder aangemoedig word om te verken. Vir die begaafde leerder: uitgebreide oefeninge. Vir Leerders met Spesiale Onderwysbehoeftes* (LSOB): verduidelik die noodsaaklikheid om die basiese vrae te voltooi om ’n slaagpunt te behaal. *LSEN in algemene taalgebruik
© Impaq
3
Fasiliteerdersgids G10 ~ Landbouwetenskappe
AKTIWITEIT: Vrae deur die les wat voltooi moet word ten einde die kennis van die voltooide les te toets.
OEFENING: Ter afsluiting van die spesifieke les. Formatiewe assessering.
KERNINHOUD: Beklemtoon die kern van die inhoud, in-diepte verduideliking van ’n spesifieke afdeling van die les; moet verstaan word.
STUDEER/HERSIENING: Tyd wat spandeer word om die inhoud te bestudeer in die afsluiting van die eenheid en ter voorbereiding vir die toets of eksamen.
Š Impaq
4
Fasiliteerdersgids G10 ~ Landbouwetenskappe
ROOSTER EN TYDSBESTUUR Die tydstoekenning vir Landbouwetenskappe in graad 10 is 4 ure per week. Maak dus tyd om ten minste 1 uur per dag te werk – kies die vier dae wat jy gaan gebruik om tyd aan Landbouwetenskappe te spandeer. Vereistes vir Landbouwetenskappe as vak: • Die leerders moet die handleiding by hulle hê. • Hou in gedagte dat die leerders ook take het waarvoor hulle vooruit moet beplan. • Hersien elke dag die vorige dag se werk. • Maak gebruik van die werksopdragte in die handleiding. Voltooi die werksopdragte; dit sal die leerders help met hulle voorbereiding vir die eksamens. • Werksopdragte in die handleiding vorm nie deel van die portefeuljewerk nie. • Leerders se portefeuljewerk word apart in die vorm van ’n portefeuljeboek ingehandig – slegs die take in die portefeuljeboek tel vir die jaarpunt. • Geen portefeulje – geen punte. Dit is baie belangrik om die portefeulje op datum te hou en die portefeuljewerk in te handig.
ASSESSERINGSVEREISTES Verwys na die portefeuljeboek vir ’n volledige lys van die vereiste assesserings.
STUDIEWENKE Landbouwetenskappe is ’n wetenskap – daarom moet leerders wat hierdie vak neem baie tyd aan intensiewe studie spandeer om al die fasette en feite van die vak te bemeester. WENKE: • Moenie dat die werk te veel raak nie – studeer op ’n daaglikse basis; • Wanneer ’n eenheid voltooi is, doen moeite om die feite onder die knie te kry. • Maak gebruik van diagramme, teken sketse self oor, en onderstreep belangrike feite. • Maak kolomme van die moeilike name – maak seker dat jy weet wat elkeen van daardie name beteken. • Gebruik jou werksopdragte as toetse – wanneer jy ’n werksopdrag moet voltooi, leer eers die werk en beantwoord dan die opdrag asof dit ’n toets is – op dié manier sal jy gou vasstel watter van die werk het jy nog nie onder die knie nie. Die handleiding en fasiliteerdersgids loop hand aan hand – jy moet albei hê om die vak sinvol te kan bestudeer. Die fasiliteerdersgids bevat die antwoorde op al die vrae van die verskillende opdragte. Dit is egter nie wys om die antwoorde net so te gaan oorskryf nie.
© Impaq
5
Fasiliteerdersgids G10 ~ Landbouwetenskappe
Die fasiliteerdersgids is daar sodat jy die antwoorde kan merk en kan sien watter vrae het jy nog nie onder die knie nie. Dit is maklik om net die antwoorde neer te skryf, maar dan ken jy nog nie jou werk nie. Jy gaan jouself baie skade doen deur net die antwoorde neer te skryf. Gebruik die handleiding en die fasiliteerdersgids reg om Landbouwetenskappe onder die knie te kry.
Š Impaq
6
Fasiliteerdersgids G10 ~ Landbouwetenskappe
JAARPLAN LES 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34
© Impaq
DATUM BEGIN
LESNAAM
EENHEID 1: LANDBOU-EKOLOGIE Ekologie en landbou-ekologie Interaksies in ekosisteme en ekologiese boerdery Weidingsekologie Weidings- of veldbestuur Biome van Suid-Afrika Landbou-ekonomie Bevolkingsgroei en ekonomiese waarde van planten dierprodukte Landbouwetgewing Inheemse kennis Landbou-organisasies EENHEID 2: VOLHOUBARE NATUURLIKE HULPBRONBENUTTING Landbouhulpbronne Grondbewaring en -bestuur Waterbestuur Landboubesoedeling Basiese grondkomponente Primêre en sekondêre minerale Gesteentes en hul vorming EENHEID 3: GRONDKUNDE Verwering van gesteentes Grondvormingsfaktore Klassifikasie van plaasdiere Beesrasse Skaaprasse Bokrasse Varkrasse Pluimveerasse Perd-, donkie- en muilrasse Wildsoorte EENHEID 4: PLANTSTUDIES Akkerbougewasse Groente en vrugte Blomme en struike Voergewasse Woude (houtproduksie) Plant- en dierselle Seldeling
7
DATUM VOLTOOI
Fasiliteerdersgids G10 ~ Landbouwetenskappe
Eenheid
1
EENHEID 1: LANDBOUEKOLOGIE Les 1: Ekologie en landbou-ekologie
AKTIWITEIT 1: MEMORANDUM 1.
2.
3.1
3.2
3.3
3.4
4.
5.
© Impaq
Ekologie is die studie van die kondisies benodig vir die oorlewing van lewende organismes, asook die verhouding tussen verskillende lewende organismes en hul fisiese omgewing. Die omgewing is die totale omgewing van die organisme en sluit grond, water of lug in aanraking met die organisme in. (6) Droogtes Oorbeweiding Gronderosie (3) Simbiose: die saamlewe van twee organismes van verskillende soorte. Hulle mag moontlik geen effek op mekaar hê nie, of mekaar nadelig of voordelig beïnvloed. (3) Mutualisme: nie een van die twee spesies kan oorleef, groei of voortplant in die afwesigheid van die ander spesie nie. ’n Voorbeeld is die stikstofbindende bakterieë in die wortels van peulplante. (3) Amensalisme: een spesie se groei en voortplanting word onderdruk. ’n Goeie voorbeeld is Penicillium wat penisillien afskei wat die groei van bakterieë strem. (3) Parasitisme: ’n parasiet is uitsluitlik van sy gasheer afhanklik vir voedsel. Hier kyk ons na voorbeelde soos die Striga (rooiblom) en Cuscuta (dodder) wat ander plante benodig vir voedsel. (3) Blaarverlies verminder plante se lewenskragtigheid, kompetisievermoë en voortplantingsvermoë. (Voortplantingsvermoë word verminder aangesien saadvorming vertraag word.) Hand aan hand hiermee is die trap-effek van beweiding. Wanneer selektiewe beweiding plaasvind, word smaaklike plante oorbewei en uiteindelik vernietig, wat dan ’n toename van minder smaaklike plante tot gevolg het. (8) Lig-, temperatuur- en vogtoestande. Met ’n toename in hoogte bokant seespieël word dit nie alleen kouer nie, maar die noordelike hellings in die suidelike halfrond is warmer en droër, met die gevolg van meer lig en dus is dit meer geskik vir xerofitiese plante. (7)
8
Fasiliteerdersgids G10 ~ Landbouwetenskappe
Eenheid
1
6.
Lig beïnvloed fotosintese. Lig beïnvloed die daaglikse en seisoenale aktiwiteitspatrone van plante en diere. (4)
7.
Grondsoorte: klei-, sand- en leemgrond. Grondtekstuur: growwe grond wat beïnvloed word deur die grootte van gronddeeltjies. Gronddiepte: die diepte tot waar grondwortels in die grond kan indring. Grondwater: beskikbaarheid van water in die grond. Grondvrugbaarheid: die beskikbaarheid van minerale voedingstowwe in die grond. (10) [50]
Les 2: Interaksies in ekosisteme en ekologiese boerdery AKTIWITEIT 2: MEMORANDUM 1.1 1.2 1.3
Voedselketting: Plante en diere wat elk as voedsel vir die volgende dien. (2) Voedselweb: Voedselkettings wat ineengestrengel is. (2) ’n Voedselpiramide illustreer die vlakke van afhanklikheid tussen produseerders en verbruikers. Die laagste vlak van die piramide sal die grootste wees, elke volgende vlak is kleiner as die vorige. Piramides kan as syfer-, energie- of biomassa-piramides aangedui word. (4)
2.
Die son is ons primêre bron van energie. Ekosisteme benodig hierdie energie om te oorleef. Produsente absorbeer hierdie energie uit die son en skakel dit om na chemiese energie. Die chemiese energie word as voedsel geberg in verskillende plantorgane, soos in die blare en vrugte. Die plantorgane word deur die verbruikers geëet. Die energie beweeg van die son na die produseerders en dan na die verbruikers, waarna dit weer terug in die omgewing deur ontbinders vrygestel word. Landbou en nywerhede gebruik baie van die energie in groen plante as biobrandstof. Hierdie energie word weer as hitte-energie terug in die omgewing vrygestel. (9)
3.
’n Watersiklus begin met water in damme, riviere en oseane. Die energie van die son verhit die water, wat in die atmosfeer verdamp. Daar koel dit weer af en kondenseer om wolke en reën te vorm. Met verdere afkoeling word sneeu en yskristalle gevorm. Die neerslag val op die aarde en beland weer terug in die damme, riviere en oseane.
© Impaq
9
Fasiliteerdersgids G10 ~ Landbouwetenskappe
Eenheid
1
Tydens die siklus absorbeer plante water en stel oortollige water deur transpirasie in die atmosfeer vry. Landboubedrywighede het ook water nodig en laat afloopwater weer terugloop in die riviere. (7) 4.1 4.2 4.3
5.
Die blare van groen plante absorbeer koolstofdioksied en gebruik dit om voedsel deur middel van fotosintese te produseer. (2) Stikstof is belangrik vir die vervaardiging van proteïene. (2) Weerlig fikseer stikstof as nitriete en nitraatsoute in die grond waar plante die sout kan absorbeer. (2) Organiese boerdery fokus op: • die gesondheid van die grond. • ekosisteme. • mense.
(3)
6.
Biologiese organismes word gebruik om voedsame gewasse van hoë gehalte te produseer. Mikrobiese organismes vorm die grondslag van hierdie landbouproduksiestelsel. ’n Volhoubare mikrobiese gemeenskap is nodig: • om die grond pH te maksimeer. • vir die beskikbaarheid van grondvoedingstowwe. • om water aan plante te verskaf. (6)
7.
Volhoubare boerdery streef na optimale voedselproduksie.
(1) [40]
Les 3: Weidingsekologie
AKTIWITEIT 3: MEMORANDUM
1.1 1.2 1.3
© Impaq
Aangeplante weiding: Gewasse wat geproduseer word deur dit te verbou. (2) Natuurlike weiding: Grond wat hoofsaaklik met gras bedek is wat geskik is vir grasetende beeste. (2) Weiveld is grond wat met plantegroei bedek is en wat vir dierweiding gebruik word. (2)
10
Fasiliteerdersgids G10 ~ Landbouwetenskappe
Eenheid
1
2. PLANTOPEENVOLGING
Pioniersfase: Wanneer die eerste plante oorbeweide of kaal grond inneem; dit lewer meestal weiding van ’n lae gehalte.
Subklimaksfase: Plante wat meer geskik is vir weiding word gevestig. Dit kom ook voor wanneer die klimaksfase agteruitgaan na eerste fase.
Klimaksfase: Optimale fase van die veld; dit verteenwoordig die meer smaaklike spesie en moet so stabiel moontlik gehou word.
(3 x 3) = (9) 3. SELEKTIEWE BEWEIDING Vee verkies sekere plante. sekere plantdele. Vee verkies sekere gebiede. Diere vreet plante in volgorde van hulle voorkeure.
NIE-SELEKTIEWE BEWEIDING Diere word aangehou in kleiner kampe. Diere moet alle plante eet. Weidinggewoontes van diere verskil. Hou die tipe vee aan wat meeste geskik is.
4.
Die foto wys duidelik die verskil tussen die aanhoudende somerbeweiding teenoor die volgende kamp wat bewaar word vir winterbeweiding. (3)
5.
Kom hoofsaaklik in grasvelde voor. Grasse groei stadiger. Word stadiger volwasse. Behou gehalte langer. Veld groei sterker as soetveld. Kan as algemene wisselweiding bestuur word. Bly 8 – 10 maande in goeie kondisie.
6.
© Impaq
Die omgewing. Groeistadium van die plant.
(7)
(2) [35]
11
Fasiliteerdersgids G10 ~ Landbouwetenskappe
Eenheid
1
Les 4: Weidings- of veldbestuur AKTIWITEIT 4: MEMORANDUM 1.
2.1
2.2
Weidingstelsels word bepaal deur die: • tipe veld. • kondisie van die veld. • vee wat die veld gebruik. • vlak van bestuur.
(4)
Enige drie van die volgende voordele: • Weidingkondisies verbeter omdat plante voedsel kan stoor in wortels. • Gras kan vir die droë seisoen gehou word. • Minder selektiewe weiding kom voor. • Minder vertrapping en vorming van paadjies. • Opbou van voedselreserwes. (3) Enige drie van die volgende nadele: • Arbeidsintensief wanneer diere geskuif moet word. • Water word in elke kamp benodig. • Kapitaalinsette is hoër as kampe omhein word. (3) Elke kamp moet afwisselend vir drie jaar bewei word, en dan moet die kamp in die vierde jaar gerus word. Kamp 1 word bewei totdat 50 – 60% van die plantegroei gebruik is. Dan beweeg die diere na Kamp 2. Hulle wei daar en beweeg dan na Kamp 3. Hulle beweeg dan terug na Kamp 1. Kamp 4 rus die hele jaar. Tydens droogtetye word die diere in een van die wisselkampe gevoer, maar die kamp wat in sy russiklus is, word steeds nie gedurende daardie jaar gebruik nie. (7)
3.
Die beste tyd is in die vroeë lente, net na die eerste goeie reën.
(2)
4.
Veldbrande wat grond onbedek agterlaat veroorsaak erosie. Brand van veld in ’n swak kondisie veroorsaak verdere agteruitgang. Plantopeenvolging kan vertraag word.
(3)
5.
Oorbeweiding: veld wat agteruitgaan en gronderosie tot gevolg het. Selektiewe weiding: diere verkies sekere plantsoorte en -dele. Deurlopende weiding: kondisie van die veld gaan agteruit weens selektiewe weiding, wat ly tot yl bedekking. (6)
6.1 6.2
Weiveldkondisie: Die gesondheidkondisie van die veld. (1) Belading: Die hoeveelheid diere wat op ’n spesifieke area aangehou word. (1) [30]
© Impaq
12
Fasiliteerdersgids G10 ~ Landbouwetenskappe
Eenheid
1
Les 5: Biome van Suid-Afrika AKTIWITEIT 5: MEMORANDUM
1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6
Protea Aalwynspesie Agulhas Benguella droëlandboerdery natuurlike Themeda
(1) (1) (2) (1) (1) (1)
2.
Suid-Afrika is ’n droë gebied met ’n gemiddelde jaarlikse reënval van 464 mm. Die wêreldgemiddelde is 857 mm. ’n Groot gedeelte van die land, naamlik 65%, kry minder as 500 mm per jaar. Suidelike Afrika kan verdeel word in ’n winter- en ’n somerreënvalstreek. In beide gevalle kom meer as 60% van die jaarlikse neerslag in daardie betrokke halfjaar voor. (5)
3.
Woestyn- en halfwoestynplantegroei, Mediterreense plante en struike, Bosveld of savanne, Gematigde grasvelde, Woude.
(5)
Slegs in omgewings waar die wintertemperature gematig is. Waar die gemiddelde jaarlikse neerslag 800 mm of meer is.
(2)
apiesdoring, haak-en-steek, koorsboom, maroela, mopanie kremetart. (enige VIER)
(4)
4.
5.
6.
© Impaq
Die gras is korter en wel 0,4 tot 0,6 m hoog. Die landskap is feitlik boomloos. Die koue winters is verantwoordelik vir albei verskynsels. (enige TWEE)
13
(2) [25]
Fasiliteerdersgids G10 ~ Landbouwetenskappe
Eenheid
1
Les 6: Landbou-ekonomie AKTIWITEIT 6: MEMORANDUM
1.
Primêre landbou: Produksie soos bv. groenteboerdery. Sekondêre landbou: Waardetoevoeging bv. vleisprodukte soos biltong. Tersiêre landbou: Sakeondernemings wat ’n diens lewer bv. kunsmismaatskappye (9)
2.1
Bruto binnelandse produk (BBP): Totale waarde van goedere geproduseer in een jaar binne die grense van die land. Stapelvoedsel: Voedsel wat elke dag geëet word. Per kapita: vir elke persoon. Gepreserveer: behandelde voedsel wat nie bederf nie bv. biltong. Geprosesseer: Verwerking van die produk vir latere gebruik. Bruto boerdery-inkomste: Inkomste uit verkope van landbouprodukte. (6)
2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.
3.
4.
Landbou verskaf voedsel. Landbou verskaf werk. Landbou verskaf grondstowwe. Landbou verskaf ekonomiese stabiliteit en groei.
(4)
Hoë werkloosheid Armoede Hoë geboortesyfer Chroniese siektes Mense het nie toegang tot beskikbare voedsel nie.
(5)
Algemene klassifikasie van voedselprodukte Vars voedsel • Is nie gepreserveer nie. • Bevat natuurlike voedingswaarde. • Kan sonder voorbereiding geëet word. • Goedkoper. • Bederfbaar. Stapelvoedsel • Vorm die vernaamste deel van die dieet. • Is gewoonlik goedkoop. • Verskaf noodsaaklike voeding. • Kan vir lang tye geberg word. • Mielies, brood, aartappels.
© Impaq
14
Fasiliteerdersgids G10 ~ Landbouwetenskappe
Eenheid
1
Gepreserveerde voedsel • Is behandel om groei van bakterieë te verhoed. • Droging, bevriesing, hittebehandeling, vakuumverpakking, byvoeging van sout, suiker, inblikking of inmaak. • Hou baie langer. Geprosesseerde voedsel • Natuurlike vorm van produk word verander. Lekkergoed, ontbytgrane, geprosesseerde vleis. Bevat baie natrium en suiker. (22) 6.
Sosiale invloede Omgewingstoestande Geografie Kulturele tradisies Mense se voorkeure Voedselpryse Huishoudelike inkomste. (enige VIER)
(4) [50]
Les 7: Bevolkingsgroei en ekonomiese waarde van plant- en dierprodukte AKTIWITEIT 7: MEMORANDUM
1.
Landboufase: •Voor die Industriële revolusie was daar min mediese tegnologie. Dit het gelei tot: •Hoë geboortesyfers •Hoë sterftesyfers •Bevolkingsgroei was laag. Ontwikkelingsfase: •Na die Industriële revolusie het tegnologie gelei tot: •Hoër lewenspeil •Sterftesyfers daal •Hoë bevolkingsgroei Geïndustrialiseerde fase: •Hulpbronne is vir almal beskikbaar •Mense verkies kleiner gesinne •Geboortesyfer daal •Afname in bevolkingsgroei.
(14) 2.
© Impaq
Klimaat Oesseisoen Gehalte van die kommoditeit
15
Fasiliteerdersgids G10 ~ Landbouwetenskappe
3.
4.
Eenheid
1
Produksiekoste Boere wat gesubsidieer word om die kommoditeit te produseer.
(5)
Landboukundige insette Finansiering Ondersteuning aan boere
(3)
Stabiliseer die ekonomie Verskaf werk Dra by tot groter produktiwiteit en Dra by tot doeltreffendheid in die landbou-industrie. (ENIGE drie)
(3) [25]
Les 8: Landbouwetgewing AKTIWITEIT 8: MEMORANDUM
Grondeienaarskap: Verwys na die persoon wat ’n spesifieke stuk grond besit. Eiendomsreg: Reg wat ’n persoon op eiendom het insluitend besit, gebruik en verbruik. 1.3 Hervorming: Om verandering aan te bring ten einde iets te verbeter. 1.4 Restitusie: Die teruggee van iets aan die oorspronklike eienaar. 1.5 Transportakte: Regsdokument wat bewys lewer van ’n persoon se reg, veral ten opsigte van die besit van eiendom. 1.6 Die grondwet is ’n stel reëls en beginsels wat bepaal hoe die land bestuur moet word. 1.7 Groenskrifte is regeringsverslae van voorstelle wat oorweeg moet word maar dis nog nie aanvaar nie. 1.8 Witskrifte is verslae wat deur die regering uitgereik word om inligting oor ’n onderwerp te gee. 1.9 Die Wetsontwerp is ’n konsep van ’n voorgestelde wet wat deur die parlement bespreek sal word. 1.10 Wette is stelle riglyne of reëls wat almal in die land of gemeenskap moet gehoorsaam. 1.11 Wetgewing bestaan uit reëls en regulasies wat deur die Parlement neergelê word. 1.12 Die Grondwet gee die parlement die magtiging om wetgewing te skep. 1.13 Wysigings is veranderinge wat aan ’n geskrewe wet gemaak word, of ’n verandering wat aan ’n voorheen aanvaarde wet of mosie gemaak word. 1.14 Regulasies is onderdele van spesifieke wetgewing en is van toepassing op die hele land. 1.15 Ordonansies is wetgewing wat slegs van toepassing is op ’n spesifieke munisipale gebied of organisasie. (15) 1.1 1.2
© Impaq
16
Fasiliteerdersgids G10 ~ Landbouwetenskappe
2.
Eenheid
1
Moedig beleidsintegrasie op verskillende regeringsvlakke aan. Bou sterker verhoudings en vennootskappe tussen plaaslike groepe wat landbou ondersteun. Skep ’n bewustheid van landbou en die belangrikheid daarvan vir die algehele welsyn van gemeenskappe en provinsies. Verskaf voortdurende monitering om ’n beter begrip te verseker van grondgebruikverhoudings. Ontwikkel gebiedsplanne vir die landbou in belangrike boerderygebiede en spesifiek plaaslike vlak. (5) [20]
Les 9: Inheemse kennis AKTIWITEIT 9: MEMORANDUM 1.
Is praktiese kennis van die omgewing en hoe om daarin te oorleef. Dit is uniek aan plaaslike kultuur of die gemeenskap.
(3)
2.
Wetenskaplike kennis is gebaseer op: waarneming en feite en sluit mense se perspektiewe, spirualiteit en plaaslike tradisionele gebruike uit. die insameling van data deur waarneming en eksperimentering. Inheemse kennis is: praktiese kennis van tradisionele kulture en die omgewing. gebaseer op praktiese ondervinding. mondelings oorgedra van geslag tot geslag. (7)
3.
IK word mondelings en in die plaaslike taal oorgedra, dit is dus maklik om te verstaan. IK produkte word dus voorberei wanneer dit benodig word; die raklewe en vervaldatum van die produk is nie ter sprake nie. Boere dien die IK-produkte self toe en die veearts word nie benodig nie. IK moedig die bewustheid van omgewingsbewaring aan.
4.
© Impaq
(5)
Dit kan tydrowend wees om kruie in die veld te soek. Party inheemse kennisstelsels word beskou as ondoeltreffend. Kruie wat vir medisyne gebruik word, kan uitgedun raak. IKS is nie doeltreffend in grootskaalse produksies nie. Sommige gelowe ontmoedig IKS – dit word as ’n bygeloof beskou. Regeringswette verbied sommige tradisionele praktyke, soos die ongeoorloofde afkap van bome. Die meeste inheemse rate is nog nie wetenskaplik getoets en bevestig nie. (enige VYF) (5) [20] 17
Fasiliteerdersgids G10 ~ Landbouwetenskappe
Eenheid
1
Les 10: Landbou-organisasies AKTIWITEIT 10: MEMORANDUM 1.
2.
3.
Nasionale Provinsiale Plaaslike organisasies.
(3)
nuwe ekonomiese geleenthede te verskaf, om die omgewing en natuurlike hulpbronne te versterk, om ’n mededingende landbou-ekonomie te onderhou, om voedselsekerheid te verseker en voedsel van ’n hoë gehalte te produseer.
(4)
NBR speel ’n belangrike rol in die in- en uitvoer van landbouprodukte. Hulle bedien die Departement van Landbou met raad oor die strategiese posisionering van SA landbou in wêreldmarkte. Voorsien die departement van Landbou van akkurate raad, Voorsien boere van kennis, opleiding en mentorskap, Help die boere om toegang tot markte te verkry.
(5)
4.
Direkte en multidissiplinêre navorsing om lewensgehalte te verbeter deur nywerheids- en wetenskaplike ontwikkeling. (3)
5.
Beboude omgewing Lasertegnologie Verdediging, vrede, veiligheid en sekuriteitstegnologie Voedsel-, biologiese en chemiese tegnologie Materiale en vervaardigingswetenskappe Natuurlike hulpbronne en omgewing (enige VYF)
6.
© Impaq
Navorsing word oor landbou gedoen, Resultate word aan boere deurgegee om produksie te verhoog, Boere word ingelig oor voedselpryse en algemene tendense, Landbou-organisasies verken nuwe internasionale markte Boere word verteenwoordig wanneer beleide opgestel word en wat ’n regstreekse invloed op hul bedrywighede het.
18
(5)
(5) [25]
Fasiliteerdersgids G10 ~ Landbouwetenskappe
Eenheid
2
EENHEID 2: VOLHOUBARE NATUURLIKE HULPBRONBENUTTING Les 11: Landbouhulpbronne
AKTIWITEIT 11: MEMORANDUM 1.
Verskille tussen natuurlike en landbouhulpbronne. NATUURLIKE HULPBRONNE √
• • •
LANDBOUHULPBRONNE √
• • •
Water Grond Plantegroei
Kan nie deur die mens gemaak word nie
Boerderytoerusting Brandstof Mense
Hulpbronne wat nodig is om suksesvol te boer.
Deel van die natuur
Natuurlike sowel as mensgemaakte hulpbronne. (12)
2.
© Impaq
Grond: Landbou het grond nodig om gewasse te plant. Grond is nodig vir weiding van diere. Grond word beskadig deur swak landboupraktyke. water: Alle lewende wesens het water nodig. Water kom van reën, damme en riviere. Water is skaars in Suid-Afrika. natuurlike plantegroei: Natuurlike plantegroei word vir weiding gebruik. Inheemse woude is ’n natuurlike hulpbron.
19
(3)
(3)
(2)
Fasiliteerdersgids G10 ~ Landbouwetenskappe
3.
4.
5.
Eenheid
2
Fossielbrandstowwe: natuurlike brandstowwe in die geologiese verlede gevorm. Voedingstowwe: Stowwe wat plante en diere voed. Monokultuur: Kweek van ’n enkele gewas (mono beteken een.)
(3)
Verbeter en beskerm die grondgehalte, Boer met gewasse wat geskik is vir jou grond, Laat diere op verskillende gebiede van die veld wei, Gebruik minder plaagdoders, Gebruik natuurlike bemesting, Gebruik water versigtig, Waak teen besoedeling. (enige VYF)
(5)
Marikultuur is die boer met mariene organismes waaronder vis, weekdiere, skaaldiere en plante vir kommersiële doeleindes. (2) [30]
Les 12: Grondbewaring en -bestuur AKTIWITEIT 12: MEMORANDUM
1.
Grond is ’n permanente hulpbron en kan nie vervang word nie. Dit kan slegs in ’n geringe mate verbeter word, maar kan ook maklik totaal vernietig word. Die bestuur van die boerdery moet volgens die grondeienskappe aangepas word, sodat die grondeienskappe nie degradeer nie en die boerdery oor die lang termyn dus volhoubaar kan bly. (5)
2.
Oorbeweiding dun plantegroei uit. Ploeg nie met kontoere langs nie. Min of geen vleilande – vleilande vertraag die vloei van water. Te min organiese materie (humus) in die grond. Veldbrande laat die grond kaal.
(5)
3.
Beheer verkeer – dit kan maklik 60 tot 80% van die los bewerkte grond weer herkompakteer. Reënwater op die grondoppervlakte moet maklik die ploeglaag kan infiltreer. Gebruik mimimum bewerking om kompaktering te verhoed, Breek gekompakteerde grond op deur middel van diepbewerking. (5)
4.
Grondversuring vind plaas wanneer: die grond se pH met verloop van tyd afneem.
© Impaq
20
(2)
Fasiliteerdersgids G10 ~ Landbouwetenskappe
5.
Eenheid
Daling in die produksie van oes- en weidingsgewasse, Voedingstowwe minder beskikbaar terwyl ander elemente toksiese vlakke bereik.
2
(3)
6.
Grondbesoedeling kom voor as die grondoppervlak of grondwater besoedel word deur stowwe wat nie in hulle natuurlike vorm daar voorkom nie. Grondbesoedeling lei tot die afbreek of totale vernietiging van die ekosisteem wat lewe op aarde onderhou. (6)
7.
Grond kan uitgespit en verwyder word. Verminder die gebruik van plaagdoders. Kweek plante wat swaar metale kan absorbeer. Herwin of hergebruik materiale.
8.1 8.2 8.3 8.4 8.5
Verbrakking Loging Watertafel ’n Ploegbank Chemiese grondskade
(4)
(5) [35]
Les 13: Waterbestuur AKTIWITEIT 13: MEMORANDUM
1.
Chemiese kenmerke: pH: hoe suur of alkalies water is, Beskikbare suurstof in water vir organismes, Besoedeling deur kunsmis, Plaagdoders wat in die riviere spoel, Opgeloste metale en sout. Biologiese kenmerke: Smaak en kleur is faktore wat belangrik is vir die gehalte van drinkwater. Sommige organismes kan in besoedelde water leef; Fekale bakterieë: veroorsaak cholera. Parasitiese organismes (10)
2.
Hoofbronne: reën en grondwater. Reënwater word in damme en riviere gestoor vir besproeiing. Ondergrondse water word na die oppervlak gepomp. Water word gelei na besproeiing.
© Impaq
21
(5)
Fasiliteerdersgids G10 ~ Landbouwetenskappe
Eenheid
2
3.
Dit is ’n metode identies daaraan om jou grasperk met ’n tuinslang nat te maak. Sprinkelbesproeiing word veral in gematigde klimaatstreke gebruik. Die hoeveelheid water wat met sprinkelbesproeiing toegedien word, is gewoonlik heelwat minder as in die geval van ander metodes. (4)
4.
Hidroponika voorkom: Swak dreinering Swak grondstruktuur Onkruidsprobleme Skadelike organismes
(4)
Grondwater wat nie vervang kan word nie Droogtes Uitheemse plantegroei Aardverwarming
(4)
5.
6.
Diere veroorsaak waterbesoedeling deurdat: Hulle trap die rand van die watergat en veroorsaak besoedeling, Hulle mis in die water wat besoedeling veroorsaak. Diere moet eerder ’n watertrog hê.
(3) [30]
Les 14: Landboubesoedeling AKTIWITEIT 14: MEMORANDUM 1.
2.
3.
© Impaq
gesondheidsprobleme by mense en diere skade aan natuurlike ekosisteme gewasverliese verminderde voedselproduksie. Natuurlike afval: Plaasmis Karkasse Uitvloei vanaf landerye Nie-natuurlike afval: Verpakkings soos plastiek en karton Dieregesondheidsprodukte Afval van masjienerie soos bv ou olie, bande ens. Bourommel (enige DRIE) Oesopbrengs neem af. Grond en natuurlike voedingstowwe gaan verlore. Die balans van organismes in die grond neem af. 22
(4)
(3)
(3)
Fasiliteerdersgids G10 ~ Landbouwetenskappe
4.
5.
6.
7.
Eenheid
2
Grondstrukture verander. Soutgehalte van die grond verhoog – grond raak nutteloos.
(5)
Flodder is ’n mengsel van water en stowwe (plaasmis) wat nie in water kan oplos nie. Die verspreiding van mis en flodder kan water- en grondbesoedeling veroorsaak. Mis op landerye behoort verwyder te word.
(4)
Gebruik te maak van natuurlike bemesting, Gebruik te maak van natuurlike plaagdoders, Deur die regte hoeveelheid bemesting toe te dien, Deur oesreste terug te ploeg in die grond in, Deur gebruikte houers te herwin.
(5)
Natuurlike afval Nie-natuurlike afval Plaagdoders Bemesting
(4)
Oesreste moenie vernietig of verwyder word nie. Dit beskerm die grond teen erosie. Dit verryk die grond met organiese materiaal. (enige TWEE) (2) [30]
Les 15: Basiese grondkomponente AKTIWITEIT 15: MEMORANDUM
1.1
1.2
2.
© Impaq
Organiese materiaal Grondlug Grondwater Mineraaldeeltjies Dis ’n goeie bron van stikstof, Dit verbeter die vermoë om water te hou, Dit laat die mineraal komponent verkrummel. Dit bevat energieryke voedingstowwe wat die mikroörganismes in die grond nodig het. Die verskaffing van voedsel en medisyne, Die handhawing van die grondstruktuur, Die beheer van plantegroei, Die sirkulering van voedingstowwe wat plante benodig.
23
(4)
(4)
(5)
Fasiliteerdersgids G10 ~ Landbouwetenskappe
3.1
3.2
4.1
Eenheid
2
Higroskopiese water: Dit is nie beskikbaar vir plante of diere nie. Skynbare kapillêre water: Dit is beskikbaar vir beide plante en diertjies in die grond. Egte kapillêre water: Dit is gewoonlik beskikbaar vir plante gedurende droë periodes. Vry water of syferwater: Dit vul tydelik die groter lugspasies in die grond en dreineer onder die invloed van swaartekrag. Dit is beskikbaar vir plantwortels. (8) Tekstuur van grond Struktuur van grond Humusinhoud van grond Gronddiepte (4) Dis ’n goeie bron van stikstof, Dit verbeter die vermoë om water te hou, Dit laat die mineraal komponent verkrummel. Dit bevat energieryke voedingstowwe wat die mikroörganismes in die grond nodig het.
(5) [30]
Les 16: Primêre en sekondêre minerale AKTIWITEIT 16: MEMORANDUM
1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 1.9
Aluminium Kalsium Yster Magnesium Suurstof Fosfor Kalium Silikon Natrium
2.1
Mineraalbestanddele: Bestanddele wat afkomstig is van rotse wat mettertyd op verskeie maniere tot baie fyn deeltjies opgesplinter is. (2) Verweer: Wegslyting deur blootstelling aan die gevolge van die weer. (1) Lawa: Gesmelte rots wat uit ’n vulkaan vloei of bars. (1) Kristalliseer: Die vorming van kristalle. (1) Stollingsgesteentes: Stollingsgesteentes word gevorm deur ’n vulkaniese aksie. (1) Presipiteer: Om in ’n soliede vorm vanaf ’n oplossing neer te slaan. (1)
2.2 2.3 2.4 2.5 2.6
© Impaq
(AI) (Ca) (Fe) (Mg) (O) (P) (K) (Si) (Na)
(1) (1) (1) (1) (1) (1) (1) (1) (1)
24
Fasiliteerdersgids G10 ~ Landbouwetenskappe
2.7 2.8
Eenheid
2
Primêre minerale: Word diep in ’n vulkaan gevorm en verander nie chemies nie. (1) Sekondêre minerale: Minerale wat gevorm word deur die ontbinding van ’n primêr mineraal. (2)
3. PRIMÊRE MINERALE Teenwoordig in grond as slikdeeltjies of sand. Kristaliseer uit magma: word neergelê as stollingsgesteentes. Gevorm by hoë temperature en druk. Gevorm in die afwesigheid van vrye suurstof.
SEKONDÊRE MINERALE Teenwoordig in grond as kleideeltjies. Gevorm deur verwering van primêre minerale of deur herpresipitasie. Gevorm by lae temperature en druk. Gevorm in die teenwoordigheid van suurstof.
4.
Sekondêre minerale word gevorm wanneer primêre minerale verweer. Die verwerings van primêre minerale kan ook verbind om nuwe minerale met nuwe eienskappe te vorm. Sekondêre minerale word by ’n lae temperatuur gevorm. (4)
5.
Minerale het ’n bepaalde chemiese samestelling. Die kleur is die sigbare ligspektrum wat uit ’n mineraal weerkaats word. Dit kan varieer. Minerale het die vermoë om lig deur te laat. Minerale is hard. (ENIGE twee) (2) [35]
Les 17: Gesteentes en hul vorming AKTIWITEIT 17: MEMORANDUM 1.
2.
© Impaq
Rots is ’n: Harde, kompakte, nie-lewende materiaal wat uit verskillende minerale bestaan. Rots is die basiese materiaal waaruit alle grondsoorte bestaan.
(4)
Stollingsgesteentes word gevorm wanneer: gesmelte magma of lawa uit die aarde kom afkoel stol en harde rots vorm. Die spoed waarteen die afkoeling plaasvind, bepaal die tekstuur van die rots.
(6)
25
Fasiliteerdersgids G10 ~ Landbouwetenskappe
3.
4.
5.
© Impaq
Eenheid
2
Hulle is hard, moeilik om te breek, Verwering vind stadig plaas, Gesteentes is taamlik grof Sommige gesteentes is glad, Hulle is donkergrys of donkerrooi en soms deursigtig, Lig kan nie gesteentes binnedring of deur dit skyn nie. (enige VYF)
(5)
Graniet: Wanneer verweer raak dit maklik om die grond te bewerk. Mikas en veldspate word in klei verander. Kwarts verander en vorm die sandgedeeltes van die grond.
(4)
Sedimentêre gesteentes is stollingsgesteentes wat verwering ondergaan en opbreek in kleiner deeltjies. Verweringsprodukte (sand, klei en gruis) van stollingsgesteentes word in riviere, mere en oseane afgeset en dit kombineer met lewende organismes. Verwerings- en erosieprosesse lei tot die vorming van sedimente. (6) [25]
26
Fasiliteerdersgids G10 ~ Landbouwetenskappe
Eenheid
3
EENHEID 3: GRONDKUNDE Les 18: Verwering van gesteentes AKTIWITEIT 18: MEMORANDUM
1.
Fisiese faktore Chemiese faktore Biologiese faktore
(3)
2.
Dele van rotse wat bokant die oppervlakte van die aarde uitsteek, word bedags warm wanneer die son daarop skyn. Sou daar nou skielike veranderings van temperatuur intree, soos met reën tydens ’n donderstorm, word die buitenste laag van die rots skielik koud. Die vinnige verkoeling veroorsaak ’n inkrimping van die buitenste laag met die gevolg dat die lagie afsplit. Dit plaas die boonste paar sentimeter onder groot druk. Krake verskyn, hulle word dieper en uiteindelik word die boonste rotslaag afgeskil. (6)
3.
Wanneer die water verys, is daar ’n toename in volume (water sit mos uit as dit ys) en die ys oefen tegelykertyd ’n geweldige krag uit. Sou water in klipskeure verys, dwing dit die skeur wyer oop.
4.
© Impaq
(5)
Hidrolise: Dit is die splitsing van minerale. Dit is die ontbinding van ’n mengsel deur die reaksie met water(H2O) waar die water ook ontbind bv. Wanneer veldspate en glimmers met water in aanraking kom, split hulle om klei en kalium te vorm. (4) Hidrasie: Tydens hidrasie kombineer water met samestellings in rotse, wat ’n chemiese verandering in die mineraal se struktuur veroorsaak. ’n Goeie voorbeeld: Anhidriet verander chemiese na gips wanneer water bygevoeg word. (4)
27