Gr 10 landbouwetenskappe handleiding by Impaq

Í2*È-A-AGS-SG01QÎ

LANDBOUWETENSKAPPE HANDLEIDING Graad 10

A member of the FUTURELEARN group

Landbouwetenskappe Handleiding

1810-A-AGS-SG01

Í2*È-A-AGS-SG01QÎ

Graad 10

Aangepas vir KABV

JC Zandberg

Handleiding G10 ~ Landbouwetenskappe

INHOUDSOPGAWE LESELEMENTE .................................................................................................................. 3 VOORWOORD .................................................................................................................... 5 INLEIDING ........................................................................................................................... 5 JAARPLAN ......................................................................................................................... 6 EENHEID 1: LANDBOU-EKOLOGIE .................................................................................. 7 Les 1: Ekologie en landbou-ekologie ......................................................................... 8 AKTIWITEIT 1: .................................................................................................. 17 Les 2: Interaksies in ekosisteme en ekologiese boerdery ....................................... 18 AKTIWITEIT 2: .................................................................................................. 25 Les 3: Weidingsekologie.......................................................................................... 26 AKTIWITEIT 3 ................................................................................................... 30 Les 4: Weidings- of veldbestuur .............................................................................. 30 AKTIWITEIT 4 ................................................................................................... 34 Les 5: Biome van Suid-Afrika .................................................................................. 35 AKTIWITEIT 5 ................................................................................................... 42 Les 6: Landbou-ekonomie ....................................................................................... 43 AKTIWITEIT 6 ................................................................................................... 47 Les 7: Bevolkingsgroei en ekonomiese waarde van plant- en dierprodukte ............ 47 AKTIWITEIT 7 ................................................................................................... 52 Les 8: Landbouwetgewing ....................................................................................... 52 AKTIWITEIT 8 ................................................................................................... 57 Les 9: Inheemse kennis........................................................................................... 57 AKTIWITEIT 9 ................................................................................................... 60 Les 10: Landbou-organisasies ................................................................................ 60 AKTIWITEIT 10 ................................................................................................. 63 EENHEID 2: VOLHOUBARE NATUURLIKE HULPBRON-BENUTTING ......................... 64 Les 11: Landbouhulpbronne .......................................................................................................64 AKTIWITEIT 11 ................................................................................................. 68 Les 12: Grondbewaring en -bestuur .........................................................................................69 AKTIWITEIT 12 ................................................................................................. 73 Les 13: Waterbestuur ....................................................................................................................73 AKTIWITEIT 13 ................................................................................................. 78 Les 14: Landboubesoedeling .....................................................................................................79 AKTIWITEIT 14 ................................................................................................. 82 Les 15: Basiese grondkomponente ..........................................................................................83 AKTIWITEIT 15 ................................................................................................. 87 Les 16: Primêre en sekondêre minerale .................................................................................88 AKTIWITEIT 16 ................................................................................................. 91 Les 17: Gesteentes en hul vorming ..........................................................................................92 AKTIWITEIT 17 ................................................................................................. 96

Handleiding G10 ~ Landbouwetenskappe

EENHEID 3: GRONDKUNDE ............................................................................................ 97 Les 18: Verwering van gesteentes .......................................................................... 97 AKTIWITEIT 18 ............................................................................................... 100 Les 19: Grondvormingsprosesse ........................................................................... 100 AKTIWITEIT 19 ............................................................................................... 103 Les 20: Klassifikasie van plaasdiere ...................................................................... 103 AKTIWITEIT 20 ............................................................................................... 108 Les 21: Beesrasse ................................................................................................. 108 AKTIWITEIT 21 ............................................................................................... 113 Les 22: Skaaprasse ............................................................................................... 114 AKTIWITEIT 22 ............................................................................................... 119 Les 23: Bokrasse ................................................................................................... 120 AKTIWITEIT 23 ............................................................................................... 123 Les 24: Varkrasse.................................................................................................. 123 AKTIWITEIT 24 ............................................................................................... 125 Les 25: Pluimveerasse .......................................................................................... 126 AKTIWITEIT 25 ............................................................................................... 129 Les 26: Perd-, donkie- en muilrasse ...................................................................... 130 AKTIWITEIT 26 ............................................................................................... 132 Les 27: Wildsoorte ................................................................................................. 133 AKTIWITEIT 27 ............................................................................................... 134 EENHEID 4: PLANTSTUDIES ........................................................................................ 135 Les 28: Akkerbougewasse .................................................................................... 135 AKTIWITEIT 28 ............................................................................................... 143 Les 29: Groente en vrugte ..................................................................................... 144 AKTIWITEIT 29 ............................................................................................... 148 Les 30: Blomme en struike .................................................................................... 148 AKTIWITEIT 30 ............................................................................................... 151 Les 31: Voergewasse ............................................................................................ 152 AKTIWITEIT 31 ............................................................................................... 155 Les 32: Woude (houtproduksie) ............................................................................ 155 AKTIWITEIT 32 ............................................................................................... 158 Les 33: Plant- en dierselle ..................................................................................... 158 AKTIWITEIT 33 ............................................................................................... 169 Les 34: Seldeling ................................................................................................... 169 AKTIWITEIT 34 ............................................................................................... 175 BIBLIOGRAFIE EN VERWYSINGS ................................................................................ 176

Â© Impaq

Handleiding G10 ~ Landbouwetenskappe

LESELEMENTE Hierdie ikone fasiliteer jou bemeestering van kennis ter voorbereiding vir die eksamen.

LEERDOELWITTE: Wat jy moet weet aan die einde van die les. Geneem uit KABV.

BELANGRIKE TERMINOLOGIE: Nuwe terminologie om die begrip van die vak as deel van hierdie les uit te brei.

DEFINIEER: Definisies van konsepte om die inhoud te verstaan.

BELANGRIK: Verduidelik misverstande; moontlike verwarring met betrekking tot bestaande kennis.

WENKE: Enige inligting anders as die inhoud, om jou deur die leerproses te begelei.

AKTIWITEIT: Vrae deur die les wat voltooi moet word ten einde die kennis van die voltooide les te toets.

VIR DIE NUUSKIERIGES: Aansporing om die inhoud in diepte na te vors. Brei die aktiwiteit en oefening tot só ’n mate uit sodat jy kan verken. Vir die begaafde leerder: uitgebreide oefeninge. Vir Leerders met Spesiale Onderwysbehoeftes* (LSOB): verduidelik die noodsaaklikheid om die basiese vrae te voltooi om ’n slaagpunt te behaal. *LSEN in algemene taalgebruik

Handleiding G10 ~ Landbouwetenskappe

OEFENING: Ter afsluiting van die spesifieke les. Formatiewe assessering.

STUDEER/HERSIENING: Tyd wat spandeer word om die inhoud te bestudeer in die afsluiting van die eenheid en ter voorbereiding vir die toets of eksamen.

KERNINHOUD: Beklemtoon die kern van die inhoud, in-diepte verduideliking van â&#x20AC;&#x2122;n spesifieke afdeling van die les; moet verstaan word.

ÂŠ Impaq

Handleiding G10 ~ Landbouwetenskappe

VOORWOORD AANVULLENDE BRONNE: • • • • •

Suksesvolle Landbouwetenskappe graad 10 (F. Baxter; A. Clarke; M. Viljoen; D. Green; Z. Koen; J. Muller) Fokus op Landbouwetenskappe grade 10 (J. de Fontaine; B. Letty; K. Morrison, A. Smuts; F. Khumalo) Agricultural Sciences For All (W. Burger; N. Phewa; M. Burger) Landboutydskrifte soos Landbouweekblad, Farmer’s Weekly, Agri Boer, The Dairy Mail, Rooivleis, Veeplaas, ens. Die Internet.

INLEIDING Die handleiding en fasiliteerdersgids loop hand aan hand – jy moet albei hê om die vak sinvol te kan bestudeer. Die fasiliteerdersgids bevat die antwoorde op al die vrae van die verskillende opdragte. Dit is egter nie wys om die antwoorde net so te gaan oorskryf nie – dan gaan jy net jou tyd mors. Die fasiliteerdersgids is daar sodat jy die antwoorde kan merk en kan sien watter vrae het jy nog nie onder die knie nie. Dit is maklik om net die antwoorde neer te skryf, maar dan ken jy nog nie jou werk nie. Jy gaan jouself baie skade doen deur net die antwoorde neer te skryf. Gebruik die handleiding en die fasiliteerdersgids reg om Landbouwetenskappe onder die knie te kry.

Handleiding G10 ~ Landbouwetenskappe

JAARPLAN Les 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34

DATUM BEGIN

LESNAAM

EENHEID 1: LANDBOU-EKOLOGIE Ekologie en landbou-ekologie Interaksies in ekosisteme en ekologiese boerdery Weidingsekologie Weidings- of veldbestuur Biome van Suid-Afrika Landbou-ekonomie Bevolkingsgroei en ekonomiese waarde van plant- en dierprodukte Landbouwetgewing Inheemse kennis Landbou-organisasies EENHEID 2: VOLHOUBARE NATUURLIKE HULPBRONBENUTTING Landbouhulpbronne Grondbewaring en -bestuur Waterbestuur Landboubesoedeling Basiese grondkomponente Primêre en sekondêre minerale Gesteentes en hul vorming EENHEID 3: GRONDKUNDE Verwering van gesteentes Grondvormingsfaktore Klassifikasie van plaasdiere Beesrasse Skaaprasse Bokrasse Varkrasse Pluimveerasse Perd-, donkie- en muilrasse Wildsoorte EENHEID 4: PLANTSTUDIES Akkerbougewasse Groente en vrugte Blomme en struike Voergewasse Woude (houtproduksie) Plant- en dierselle Seldeling

DATUM VOLTOOI

Handleiding G10 ~ Landbouwetenskappe

Eenheid

EENHEID 1: LANDBOUEKOLOGIE LEERDOELWITTE:

• • • •

Nadat jy hierdie eenheid voltooi het, moet jy in staat wees om die volgende te doen: Verduidelik die begrippe: ekologie en die vlakke van organisasie – individu, spesie, bevolking, gemeenskap, ekosisteem, bioom, biosfeer. Verduidelik die begrippe: landbou-ekologie en landbou-ekosisteme. Die komponente van ekosisteme (biotiese en abiotiese faktore). Die biotiese en abiotiese faktore/komponente wat ’n ekosisteem beïnvloed: o Abiotiese faktore: Fisiografiese faktore (helling; aspek, hoogte bo seespieël). o Klimaatsfaktore (sonlig, temperatuur, reënval, wind) o Grond-/Edafiese faktore (grondtekstuur, gronddiepte, grondwater, grondvrugbaarheid) o Biotiese faktore, produsente, verbruikers en ontbinders.

INLEIDING: Ekologie is die studie van die kondisie benodig vir die oorlewing van lewende organismes, asook die verhouding tussen verskillende lewende organismes en hul fisiese omgewing. Die omgewing is die totale omgewing van die organisme en sluit grond, water of lug in aanraking met die organisme in. BELANGRIKE TERMINOLOGIE Ekologie impliseer ’n ‘studie van die huis’ of die ‘wetenskap van habitat’. Die begrip van ekologie is afgelei van die Griekse woorde oikos (tuiste) en logos (studie). ’n Ekoloog is iemand wat ekologie bestudeer.

Handleiding G10 ~ Landbouwetenskappe

Eenheid

Les 1: Ekologie en landbou-ekologie Biotiese faktore Wat beteken die begrip ‘biotiese faktore’? Hierdie faktore behels al die interaksies wat tussen verskillende organismes in ’n spesifieke habitat plaasvind. Hierdie invloede kan direk of indirek wees. Voorbeelde Direkte invloede • Saadverspreiding • Kompetisie • Beweiding Indirekte invloede • Humusvorming • Bemesting • Skaduweevoorsiening Plante Onder plante bestudeer ons die volgende: • Vegetasiestruktuur • Gemeenskapsamestelling • Kompetisie • Simbiose Vegetasiestruktuur Die habitat asook ander organismes in die omgewing word deur die vegetasiestruktuur van plante beïnvloed. Plante groei in die grond en wanneer hul gesterf het, keer hul oorblyfsels terug na die grond. Omdat die verweerde oorblyfsels met die grond vermeng raak, word dit deel van die grond. Dit beïnvloed vrugbaarheid, waterkapasiteit, en temperatuur van grond. KERNINHOUD: • • •

Boomwortels groei diep en verbrokkel rotse in die grond. Plante hou die grond op een plek en voorkom gronderosie. Vinnig en diggroeiende plante soos onkruid en gras skakel ander plante uit.

Handleiding G10 ~ Landbouwetenskappe

Eenheid

Min sonlig bereik die grond onder ’n boom, omdat bome hul blare op só ’n wyse versprei dat elke blaar blootgestel is aan genoegsame sonlig. Dit is dus die rede waarom min plante onder bome groei. In ’n woud is die temperatuur en humiditeit meer konstant en daar is ’n lae ligintensiteit. In ooptes groei plante welig omdat die sonlig nie deur boomblare afgesny word nie. Verskillende diersoorte word in bepaalde gebiede aangetref op grond van hul voedingsbehoeftes.

BELANGRIK: Slegs skiofiete groei onder bome. Die verspreiding van diere is nou verwant aan die vegetasiestruktuur en nie die spesiesamestelling nie. Gemeenskapsamestelling Sommige plante in ’n gemeenskap is belangriker as ander by die bepaling van die aard en funksie van die hele gemeenskap. Slegs enkele spesies of groepe van spesies domineer op grond van hul getalle, grootte, produksie of ander aktiwiteite. Bestudeer die volgende voorbeeld Indien ’n dominante, soos byvoorbeeld ’n boomsoort, verwyder word, het dit belangrike veranderinge tot gevolg. Die veranderinge vind nie slegs in die biotiese gemeenskap plaas nie, maar ook in die fisiese omgewing, naamlik die mikroklimaat. Wanneer ’n nie-dominante grassoort verwyder word, sal daar min verandering teweeg gebring word.

BELANGRIK: Oor die algemeen is die dominante ’n spesie wat die grootste produktiwiteit in ’n gemeenskap besit.

Handleiding G10 ~ Landbouwetenskappe

Eenheid

Kompetisie Kompetisie mag tussen lede van dieselfde spesie (intraspesifiek) of tussen twee of meer spesies (interspesifiek) bestaan. Waar vind intraspesifieke kompetisie plaas? Intraspesifieke kompetisie vind gewoonlik om water en lig plaas. Bestudeer die volgende voorbeeld Soos die digtheid as gevolg van groei toeneem, word die getalle uitgedun deur die afsterwe van plante, wat die gevolg is van kompetisie. Dit is ’n bekende verskynsel by gewasse soos beet en geelwortels. Die fatsoen van ’n boom is ’n effek van kompetisie vir lig. Waarom? Aangesien dit kan lei tot die afsterf en afgooi van takke waarvan die blare onvoldoende sonlig ontvang. Kompetisie is verantwoordelik vir die ontwikkeling van verskillende tipes morfologiese en ekologiese aanpassings wat twee spesies in staat stel om die habitat op verskillende maniere te benut. Vetplante is goeie voorbeelde. Wat gebeur wanneer kompetisie plaasvind? Die mees gespesialiseerde spesie oorleef en vervang uiteindelik die ander spesie. Faktore wat kompetisie bevorder • Droogtes • Oorbeweiding • Gronderosie Kompetisie word in hierdie gevalle bevorder omdat daar ’n dramatiese verandering in die plantegroei plaasvind. ’n Goeie voorbeeld is die uitbreiding van Karoo-plantegroei ten koste van soet grasveld. Interspesifieke kompetisie kan ’n aanpassing tot ’n ewewigstoestand by twee kompeterende spesies tot gevolg hê, of dit kan lei tot die vervanging van een spesie in die gemeenskap deur ’n ander. Hier is onderskeidelik twee voorbeelde:

DEFINIEER: Ewewigstoestand: Die saamgroei van rooigras en vingergras. Vervanging van ’n spesie: Onkruid op ’n landery. Onder simbiose is daar ’n reeks van moontlike interaksies. Kompetisie vind plaas wanneer twee plante dieselfde bron waaraan ’n tekort bestaan, benut, bv. voedsel, water, lig, lug en beskutting, met die gevolg dat die groei en voortbestaan van hierdie plante nadelig beïnvloed kan word.

Handleiding G10 ~ Landbouwetenskappe

Eenheid

BELANGRIKE TERMINOLOGIE: Kompetisie: ’n meganisme van natuurlike seleksie en evolusie waar een spesie ’n ander spesie onderdruk. Simbiose: die saamlewe van twee organismes van verskillende soorte. Hulle mag moontlik geen effek op mekaar hê nie, of mekaar nadelig of voordelig beïnvloed. Neutralisme: die twee spesies beïnvloed nie mekaar nie. Mutualisme: nie een van die twee spesies kan oorleef, groei of voortplant in die afwesigheid van die ander spesie nie. ’n Voorbeeld is die stikstofbindende bakterieë in die wortels van peulplante. Koöperasie: beide spesies vorm ’n nie-essensiële vennootskap wat voordelig is vir beide. ’n Voorbeeld is die mier en die plantluis. Kommensalisme: slegs een spesie word bevoordeel, byvoorbeeld epifiete wat hoog in bome groei. Amensalisme: een spesie se groei en voortplanting word onderdruk. ’n Goeie voorbeeld is Penicillium wat penisillien afskei wat die groei van bakterieë strem. Parasitisme: ’n parasiet is uitsluitlik van sy gasheer afhanklik vir voedsel. Hier kyk ons na voorbeelde soos die Striga (rooiblom) en Cuscuta (dodder) wat ander plante benodig vir voedsel. Predatisme: een spesie (predator) dood ’n ander spesie (prooi) ten einde voedsel te bekom. Inseketende plante is ’n goeie voorbeeld. Diere Diere is net soos plante, baie belangrik vir die balans van ’n ekosisteem en speel ’n baie belangrike rol in die ekologiese suksessie. Daar is diere wat net soos plante, baie beperkte gebiede bewoon en in nou verwantskap met mekaar en met sekere plante staan. Roofdiere wat hul energie moet bekom deur plantvreters of selfs ander roofdiere te vreet, is verbruikers van die tweede of selfs die derde orde. As gevolg van hul voedingswyse word diere ingedeel as • Herbivore • Karnivore • Omnivore Plante is ‘energievasleggers’ omdat hulle direk of indirek as voedsel vir alle lewende wesens dien. Diere wat van plante afhanklik is vir voedsel staan as verbruikers bekend. Herbivore is plantvreters. Karnivore is vleisvreters. Omnivore is geleentheidseters. Herbivore is bekend as primêre verbruikers.

Handleiding G10 ~ Landbouwetenskappe

Eenheid

Herbivore Waarop leef herbivore? Herbivore lewe op plantmateriaal wat wissel van bakterieë, alge, grasse, struike, tot bome. Dit sluit alle herkouers, soos wildsbokke, groot- en kleinvee in, asook sekere voëlsoorte, slakke en die meeste insekte. Slegs herbivore is aangepas om op ’n sellulose-ryk dieet te leef aangesien die verteringsproses by herkouers afhanklik is van bakteriese gisting in die grootpens. Deur die aanhoudende beweiding deur herbivore, kan plante uiteindelik uitsterf, aangesien hierdie diere hoofsaaklik die blare, vrugte en sade van plante vreet. Blare en sade kan vernuwe en groei kan selfs gestimuleer word, indien beweiding gestaak word. Wat het blaarverlies by plante tot gevolg? Blaarverlies verminder plante se lewenskragtigheid, kompetisievermoë en voortplantingsvermoë. (Voortplantingsvermoë word verminder aangesien saadvorming vertraag word.) Hand aan hand hiermee is die trap-effek van beweiding. Wanneer selektiewe beweiding plaasvind, word smaaklike plante oorbewei en uiteindelik vernietig, wat dan ’n toename van minder smaaklike plante tot gevolg het. Om hierdie probleme uit te skakel, word drukbeweiding toegepas en groot- en kleinvee bewei gelyktydig ’n kamp. Boerbokke kan soms die groeiknoppe van jong bome en struike beskadig. Gevolglik sal die plante vrek. Wat is die nadele van oorbeweiding? Pioniersgewasse kan toeneem en ontbloting kan selfs erosie van die grond tot gevolg hê. Karnivore Leeus en jakkalse is voorbeelde van karnivore. Hierdie diere vreet herbivore en selfs mekaar. Aasvreters vreet dooie diere, en predatore is karnivore wat hul prooi jag. Kannibalisme is ’n ongewone vorm van predatisme wat binne ’n spesie voorkom. Kannibalisme vind by kuikens plaas. Wat is die voordeel van kannibalisme? Dit speel ’n belangrike rol in die beheer van die getalle herbivore en beïnvloed dus sodoende die effek van beweiding en uittrapping van die plantegroei. Wat bepaal die getalle van roofdiere? Die beskikbaarheid en die aantal prooi. Omnivore Om omnivore te definieer, kan ons sê: Omnivore is ’n tussenfase tussen herbivore en karnivore. Hulle is dus geleentheidseters, met ander woorde, hulle vreet die beskikbare voedsel. Voorbeelde van omnivore is voëls, visse, sekere protosoë, mense en varke.

Handleiding G10 ~ Landbouwetenskappe

Eenheid

Kom ons kyk nou na nog ses ander belangrike invloede van diere op die ekosisteem • Bye, motte en kewers help met die bestuiwing van plante. • Diere help met die verspreiding van sade en vrugte en dus die vestiging van plante. • Erdwurms help met die deurlugting van grond. • Diere help met die bemesting van grond, dus word die grondvrugbaarheid verhoog. • Dit veroorsaak sekere plantplae en -siektes en die oordra van plantsiektes vanaf een plant na die volgende. Wedersydse verbintenisse Ons dink hier spesifiek aan termiete. Hoekom? Termiete huisves protosoë of bakterieë, afhangend van die besondere spesie. Hierdie mikro-organismes help met die vertering van sellulose, terwyl die termiet geskikte huisvesting aan die mikro-organismes binne sy ingewande bied. Die mens Destyds het die mens in klein groepe gewoon en het oor slegs ’n paar stukkies gereedskap beskik. Toe was die mens deel van die plaaslike ekosisteem en hulle invloed daarop was niksbeduidend. Soos die beskawing egter meer gesofistikeerd geraak het, het die mens se effek op die omgewing drasties toegeneem. Omdat die mens in kompetisie met ’n groot aantal mense verkeer, kan mense vandag die hele ekosisteem verander. Mense vernietig nie net bestaande habitats nie, maar skep ook nuwes deur hulle strewe na verhoogde produksie ten einde ’n snelgroeiende bevolking te voed. Abiotiese faktore VIR DIE NUUSKIERIGES: In die suidelike halfrond sirkuleer lug in hoë- en laedrukgebiede andersom as die lugvloei in die noordelike halfrond. Flora, in die Romeinse mitologiese is die godin van blomme. Die woord is uit die Latynse woord flos geneem, wat blom beteken. Fauna kom van die Latynse woord faunus. Alhoewel die onderskeid nie altyd baie duidelik is nie, word daar tog ekologies onderskeid gemaak tussen abiotiese (nie-lewende) en biotiese (lewende) faktore. Kom ons kyk na ’n voorbeeld: Temperatuur word as ’n abiotiese faktor beskou en word dikwels verander deur die teenwoordigheid van lewende organismes. Abiotiese of nie-lewende faktore Hierdie faktore behels die fisiese omgewing waarin die biotiese gemeenskap voorkom en sluit die volgende drie faktore in: fisiografiese, klimaats- en grondfaktore. In verskillende omgewings is hierdie faktore nie ewe belangrik nie.

Handleiding G10 ~ Landbouwetenskappe

Eenheid

Fisiografiese faktore Waarop oefen die topografie van ’n bepaalde gebied ’n invloed uit? Lig-, temperatuur- en vogtoestande. Met ’n toename in hoogte bokant seespieël word dit nie alleen kouer nie, maar die noordelike hellings in die suidelike halfrond is warmer en droër, met die gevolg van meer lig en dus is dit meer geskik vir xerofitiese plante. Verskil in plantegroei tussen hellings met veranderinge in hoogte bo seespieël.

Waarom? Die sonstrale maak ’n bykans reghoek met die aardoppervlak.

Ons tref twee groep plante aan Sonplante (heliofiete) op noordelike hellings en skaduplante (skiofiete) op suidelike hellings. Waarom is valleie gewoonlik meer vogtig as hellings? Die intensiteit van waterafloop teen hellings is hoër en die waterinfiltrering is swak. Daar word ook klimaatsuiterstes in valleie aangetref. Aande is baie kouer (veral in die winter) en die dae is baie warmer (veral in die somer). ’n Hoë humiditeit met periodieke mis word aangetref wanneer die lug van die vallei kontak maak met die koue lug wat binnevloei. ’n Toename in ultraviolet-uitstraling word met ’n toename in hoogte bo seespieël ondervind. Op hoë hoogtes is die klimaat meer straf. Daarom word die seleksie van organismes met ’n groter verdraagsaamheid vir die fisiese omgewing, en wat meer algemene voedingsgewoontes besit, bevorder.

BELANGRIK: ’n Streek se klimaat is die kenmerkende weer oor ’n lang tydperk. Reënwater is die uiteindelike bron van alle water op aarde. Lewende organismes kan slegs tussen 0 °C en 50 °C oorleef. Lig is die oorspronklike bron van alle energie. Wind is lug wat van een plek na ’n ander beweeg. Wind waai altyd van ’n hoëdrukgebied na ’n laedrukgebied.

Handleiding G10 ~ Landbouwetenskappe

Eenheid

Klimaatsfaktore Faktore wat klimaat oor ’n tydperk beïnvloed is temperatuur, humiditeit, neerslag van reën, sonstraling, winde, atmosferiese druk en ander weerkundige toestande. Van ons word slegs verwag om die volgende faktore te behandel, naamlik: reënval, temperatuur, wind en lig. Reënval Skaapboerdery in die droë Karoo. Aangesien diereprotoplasma uit tussen 70% en 90% water bestaan, is dit absoluut noodsaaklik vir lewe. Reënval is belangrik vir die oorlewing van alle plant en diere, aangesien reënwater die uiteindelike bron van alle water op aarde is. Die flora en fauna (plant- en dierebevolking) wat in ’n sekere omgewing aangetref word, word dikwels bepaal deur die verhouding van reënval tot verdamping, eerder as slegs die reënval. Kom ons kyk na ’n voorbeeld Twee gebiede het ’n gelyke jaarlikse reënval, maar daar word verskillende soorte plante aangetref.

WENK: Die verdampingsverhouding is nie dieselfde nie, asook die feit dat die seisoenale verspreiding en intensiteit van die reënval mag verskil. Daarom, op grond van die verhouding, verspreiding en intensiteit van reënval, mag ’n sekere gebied ’n grasveld, ’n woestyn of ’n woud wees. Wind en temperatuur oefen beide ’n aansienlike invloed op verdamping uit asook op die relatiewe vogtigheid van ’n bepaalde gebied. Temperatuur Lewende organismes kan slegs tussen temperature van 0 °C en 50 °C oorleef, omdat normale metaboliese aktiwiteite slegs tussen hierdie temperature kan plaasvind. Daar bestaan vir elke spesie ’n bepaalde temperatuur en dit kan geweldig varieer, wat weer afhang van hul ontwikkelingstadium. Dit is van belang om vertroud te wees met ’n spesie se temperatuurbehoefte. ’n Bepalende faktor vir die oorlewing van ’n spesie in ’n bepaalde gebied, is die temperatuursverskille wat van tyd tot tyd in ’n bepaalde gebied voorkom, of selfs oor ’n kort termyn. Temperatuur speel ’n belangrike rol ten opsigte van die beheer van die seisoenale aktiwiteite van sekere organismes. Die volgende is voorbeelde: steenvrugte, sekere bolle soos uie, tulpe en kleingrane benodig ’n koue periode vir optimale groei en ontwikkeling.

Handleiding G10 ~ Landbouwetenskappe

Eenheid

KERNINHOUD: Water beweeg in ’n nimmereindigende siklus. Die son se hitte laat water van die see, riviere en mere verdamp. Namate dit in die atmosfeer opstyg, koel die damp af en kondenseer dit as wolke. Uiteindelik val hierdie druppeltjies as reën weer op die aarde neer. Wind Wat is die uitwerking van wind op die omgewing? Eerstens is die uitwerking indirek. Dit beteken die temperatuur kan verhoog of verlaag word na gelang van omstandighede. Wind beïnvloed die grondvog en humiditeit, omdat wind geneig is om die tempo van verdamping en transpirasie te verhoog. Hierdie uitwerking van wind kan aanleiding gee tot bosbrande en plaaslike droogtes. In gebiede waar swaar winde voorkom, sal daar ’n beperkte plantegroei wees. Die gevolg: Die fauna sal geheel of gedeeltelik uitgeskakel wees. Winde kan ook baie nuttig wees, aangesien dit nodig is in die verspreiding van sade en selfs klein diertjies. Dit speel ook ’n belangrike rol by bestuiwing. Die hoë verdamping wat deur wind veroorsaak word, kan in gebiede met ’n lae reënval aanleiding gee tot verbrakking. Veral in die westelike dele van Suid-Afrika kan wind ook vir gronderosie verantwoordelik wees. Lig Ons weet al dat lig die oorspronklike bron van alle energie is. Alle lewe is direk of indirek van lig afhanklik, maar protoplasma mag deur ’n oormaat lig beskadig word. Ekologies gesproke is die duur, intensiteit en kwaliteit van lig almal belangrike faktore. Intensiteit en kwaliteit mag baie verskil met plaaslike toestande. Dagliglengte of die duur van die ligperiode, het ’n belangrike effek op plantegroei. Dit is belangrik met watter hoek die sonstrale die aardoppervlakte tref omdat dit ’n rol speel in die verhittingseffek wat die sonstrale op die aarde het. Ekosisteme word op twee wyses deur lig beïnvloed • Lig beïnvloed fotosintese. • Lig beïnvloed die daaglikse en seisoenale aktiwiteitspatrone van plante en diere. Dit wil sê benewens die feit dat alle groen plante lig benodig om te groei deurdat hulle lig vir die proses van fotosintese benodig, speel lig ook ’n rol in die verskynsels wat bekend staan as fotoperiodisiteit, fototropie en fototaksis. Grondfaktore (edafiese faktore) Grond is die buitenste laag van die aardkors, waarin plante groei.

Handleiding G10 ~ Landbouwetenskappe

Eenheid

Grond bestaan uit • Rotsagtige deeltjies • Organiese materie • Lug • Water • Lewende organismes Die belangrikste faktore om in ag te neem vir plant- en wortelgroei is • Grondsoorte: klei-, sand- en leemgrond. • Grondtekstuur: growwe grond wat beïnvloed word deur die grootte van gronddeeltjies. • Gronddiepte: die diepte tot waar grondwortels in die grond kan indring. • Grondwater: die beskikbaarheid van water in die grond. • Grondvrugbaarheid: die beskikbaarheid van minerale voedingstowwe in die grond.

BELANGRIKE TERMINOLOGIE: Volhoubaar: iets wat deurlopend onderhou moet word. Poikilotermies: koudbloedig. Homotermies: hou liggaamstemperatuur konstant tydens metaboliese aktiwiteite. AKTIWITEIT 1 1. 2. 3.

4. 5. 6. 7.

Gee ’n duidelike beskrywing van ekologie en die omgewing. Noem drie faktore wat kompetisie bevorder. Definieer: 3.1 Simbiose 3.2 Mutualisme 3.3 Amensalisme 3.4 Parasitisme Bespreek blaarverlies by plante. Waarop oefen die topografie van ’n bepaalde gebied ’n invloed uit? Op watter twee wyses word ekosisteme deur lig beïnvloed? Noem die belangrikste faktore om in ag te neem vir plant- en wortelgroei.

(6) (3) (3) (3) (3) (3) (8) (7) (4) (10) [50]

Handleiding G10 ~ Landbouwetenskappe

Eenheid

Les 2: Interaksies in ekosisteme en ekologiese boerdery LEERDOELWITTE: Nadat jy hierdie les voltooi het, moet jy in staat wees om die volgende te doen: • Energievloei in ekosisteme (voedselkettings, -webbe en -piramides). • Voedingstof kringlope in ekosisteme (water-, koolstof- en stikstofkringloop). • Wisselwerking tussen organismes in ekosisteme (kompetisie, predator-prooi, mutualisme, kommensalisme en parasitisme). • Ekologiese boerderybeginsels (organiese, biologiese, bewaring-, wild- en volhoubare/alternatiewe boerdery). INLEIDING: Ekosisteme Die begrip van ekosisteme is van toepassing op gemeenskappe en habitatte van uiteenlopende groottes: • Mikro-ekosisteem, bv. ’n dooie boomstam. • Meso-ekosisteem, bv. ’n woud of ’n waterpoel. • Makro-ekosisteem, bv. ’n oseaan. Die twee komponente waaruit ’n ekosisteem bestaan, is: • Die gemeenskap van lewende organismes; die organiese komponent. • Die nie-lewende habitat wat die gemeenskap onderhou; óf organies óf anorganies.

Voedselpiramide

Handleiding G10 ~ Landbouwetenskappe

Eenheid

BELANGRIKE TERMINOLOGIE: Voedselketting: Plante en diere wat elk as voedsel vir die volgende dien. Voedselweb: Voedselkettings wat ineengestrengel is. Simbiose: Wanneer twee verskillende lewende organismes van mekaar afhanklik is. ’n Voedselpiramide illustreer die vlakke van afhanklikheid tussen produseerders en verbruikers. Die laagste vlak van die piramide sal die grootste wees, elke volgende vlak is kleiner as die vorige. Piramides kan as syfer-, energie- of biomassa-piramides aangedui word. ’n Voedselweb verwys na meer komplekse verhoudings waar ’n aantal voedselkettings oorvleuel.

‘n Voedselweb

WORD GEVREET DEUR: .

Handleiding G10 ~ Landbouwetenskappe

Eenheid

KERNINHOUD: Energievloei in ekosisteme Die son is ons primêre bron van energie. Ekosisteme benodig hierdie energie om te oorleef. Produsente absorbeer hierdie energie uit die son en skakel dit om na chemiese energie. Die chemiese energie word as voedsel geberg in verskillende plantorgane, soos in die blare en vrugte. Die plantorgane word deur die verbruikers geëet. Die energie beweeg van die son na die produseerders en dan na die verbruikers, waarna dit weer terug in die omgewing deur ontbinders vrygestel word. Landbou en nywerhede gebruik baie van die energie in groen plante as biobrandstof. Hierdie energie word weer as hitte-energie terug in die omgewing vrygestel.

BELANGRIKE TERMINOLOGIE: Voedingstofsiklusse: Dit beskryf die voedingstowwe se pad deur ’n ekosisteem vanaf hul onverwerkte staat, deur die proses van hul gebruik totdat hulle terug in die omgewing is.

Die watersiklus

’n Watersiklus begin met water in damme, riviere en oseane. Die energie van die son verhit die water, wat in die atmosfeer verdamp. Daar koel dit weer af en kondenseer om wolke en reën te vorm. Met verdere afkoeling word sneeu en yskristalle gevorm. Die neerslag val op die aarde en beland weer terug in die damme, riviere en oseane. Tydens die siklus absorbeer plante water en stel oortollige water deur transpirasie in die atmosfeer vry. Landboubedrywighede het ook water nodig en laat afloopwater weer terugloop in die riviere. © Impaq

Handleiding G10 ~ Landbouwetenskappe

Eenheid

Transpirasie

1. Lig-energie kan in hitte-energie verander word.

2. Wanneer water energie absorbeer, verander ’n deel van die vloeistof in waterdamp.

3. Hoe warmer dit word, hoe vinniger sal die water verdamp.

4. Gasse en vloeistowwe versprei van plekke waar hulle in hoë konsentrasies voorkom na plekke waar hulle in lae konsentrasies voorkom.

5. Hoe droër die lug, hoe vinniger verdamp water.

6. Hoe groter die oppervlakgedeelte van ’n stof in vergelyking met sy volume is, hoe vinniger sal dit energie of materiaal met sy omgewing verruil.

Handleiding G10 ~ Landbouwetenskappe

Eenheid

Koolstofsiklus Koolstof is ’n sleutelelement in alle organiese verbindings. Die heel eenvoudigste vorm van koolstof is koolstofdioksied in ons atmosfeer. Die blare van groen plante absorbeer koolstofdioksied en gebruik dit om voedsel deur middel van fotosintese te produseer. Plante absorbeer ook koolstofsoute uit die grond. Diere kry hulle koolstofvoorraad uit groen plante en ander diere. Lewende organismes stel weer koolstofdioksied in die atmosfeer vry deur sellulêre respirasie. Vaste koolstof in organismes word na hul dood vrygestel tydens ontbinding. Koolstof in biobrandstof word deur die nywerhede en die landbou gebruik, vanwaar dit as koolstofmonoksied en koolstofdioksied in die atmosfeer vrygestel word.

Blou

Rooi

Blou

Blou pyle – koolstofdioksied Rooi pyle – suurstof ’n Voorstelling van sekere siklusse waarin koolstofdioksied (koolsuurgas) en suurstof afwisselend in die atmosfeer vrygelaat word.

Koolstofdioksied beland op ander maniere in die lug, soos waar steenkool deur fabrieke verbrand word. Steenkool is mineraalkoolstof, organiese koolstof wat ondergronds vasgevang is nadat plante lank gelede doodgegaan en verrot het en die reste mettertyd letterlik tot “koolklip” versteen het. Deur die onbeheerde verbranding van die wêreld se steenkoolreste het die mens egter reeds soveel koolstofdioksied en ander skadelike gasse in die lug vrygelaat dat die aarde besig is om as gevolg daarvan warmer te word.

Handleiding G10 ~ Landbouwetenskappe

Eenheid

Stikstofsiklus Stikstof is belangrik vir die vervaardiging van proteïene. Dit bestaan as stikstofgas in die atmosfeer. Geen lewende organismes kan stikstof direk uit die atmosfeer opneem nie. Weerlig fikseer stikstof as nitriete en nitraatsoute in die grond waar plante die sout kan absorbeer. Baie plante kan egter nie nitraatsoute uit die grond absorbeer nie. Hulle is afhanklik van eksterne organismes, soos stikstofbevattende bakterieë en fungi. Die plante verskaf hierdie organismes met skuiling en koolhidrate

Ekologiese boerderymetodes

BELANGRIKE TERMINOLOGIE: Deklaag: ’n Mengsel van blare, gras en kompos wat op die grond gestrooi word om plante te beskerm. Grondbewerking: Die voorbereiding van grond.

Ekologiese boerdery pas ekologiese beginsels toe. Dit word ook groen boerdery genoem. Dit sluit in: • Organiese boerdery. • Biologiese boerdery. • Bewaringsboerdery. • Wildboerdery. • Volhoubare boerdery. Organiese boerdery Organiese boerdery fokus op: • die gesondheid van die grond. • ekosisteme. • mense. © Impaq

Handleiding G10 ~ Landbouwetenskappe

Eenheid

Organiese afvalmateriaal soos kompos en groen bemesting word herwin. Plae word met biologiese plaagbeheer bestuur. Geen genetiese gewysigde organismes, plaagdoders, antibiotika of anorganiese bemesting word gebruik nie. Biologiese boerdery Biologiese organismes word gebruik om voedsame gewasse van hoë gehalte te produseer. Mikrobiese organismes vorm die grondslag van hierdie landbouproduksiestelsel. ’n Volhoubare mikrobiese gemeenskap is nodig: • om die grond pH te maksimeer. • vir die beskikbaarheid van grondvoedingstowwe. • om water aan plante te verskaf. Bewaringsboerdery Bewaringsboerdery hou grond en water in stand vir beter plantegroei. Daar maak gebruik gemaak van minimum- of geen grondbewerkingstegnieke om afloopwater en gronderosie te minimaliseer en om grondtemperature te verlaag. Wildsboerdery Wildsplase word gebruik vir die instandhouding en bewaring van natuurlewe. Die grond bly met baie min menslike ingryping in sy natuurlike kondisie. Volhoubare boerdery Volhoubare boerdery streef na optimale voedselproduksie terwyl dit die omgewing so min as moontlik versteur. Volhoubare plase verskaf finansiële sekuriteit aan en verhoog die lewensgehalte van boere, werkers en die omliggende gemeenskap.

Handleiding G10 ~ Landbouwetenskappe

Eenheid

AKTIWITEIT 2 1.

2. 3.

5. 6. 7.

ÂŠ Impaq

Verduidelik die verskil tussen: 1.1 Voedselkettings. 1.2 Voedselwebbe. 1.3 Voedselpiramides. Verduidelik die energievloei in die ekosisteem. Bespreek die waterkringloop na aanleiding van die onderstaande skets.

(2) (2) (4) (9) (7)

Die volgende stellings is onwaar. Maak die stelling reg. 4.1 Die blare van groen plante absorbeer stikstof en gebruik dit om voedsel deur middel van transpirasie te produseer. (2) 4.2 Stikstof is belangrik vir die vervaardiging van koolhidrate. (2) 4.3 Weerlig fikseer suurstof as nitriete en nitraatsoute in die grond waar plante die suiker kan absorbeer. (2) Waarop fokus organiese boerdery? (3) Bespreek die term biologiese boerdery. (6) Waarna streef volhoubare boerdery? (1) [40]

Handleiding G10 ~ Landbouwetenskappe

Eenheid

Les 3: Weidingsekologie LEERDOELWITTE: Nadat jy hierdie les voltooi het, moet jy in staat wees om die volgende te doen: • Natuurlike en aangeplante weiding. • Weidingsekologie (ekologiese suksessie in grasvelde en aanpassings aan weiding deur wildsoorte voor landbou, selektiewe en nie-selektiewe beweiding, geen beweiding) . • Optimale beweiding (dra-/weidingskapasiteit, veebelading) . • Veldtipes in suidelike Afrika (soet-, suur-, en gemengde veld). • Eienskappe van weidingsplante (weidingswaarde in terme van smaaklikheid, voedingswaarde en weerstand teen beweiding en ekologiese status). • Wetenskaplike benadering tot weiveldevaluering en monitering (metodes gebruik om die kondisie van weidings te bepaal). INLEIDING:

KERNINHOUD: Aangeplante weiding: Gewasse wat geproduseer word deur dit te verbou. Natuurlike weiding: Grond wat hoofsaaklik met gras bedek is wat geskik is vir grasetende beeste. Groeikrag: Fisieke krag en goeie gesondheid.

Weiveld is grond wat met plantegroei bedek is en wat vir dierweiding gebruik word. Die weiding kan aangeplant of natuurlik wees. Natuurlike weiveld bestaan uit plantegroei wat natuurlik in ’n gebied groei. Plantegroei verskil van streek tot streek. Plantegroei kan uit grasse, struike, peulgewasse of ’n mengsel hiervan bestaan. Natuurlike weiding is die goedkoopste bron van dierevoer. Weiveld moet nie oorbewei word nie. Die plantegroei van aangeplante weivelde hang van die dier waarvoor dit gebruik word en die grondsoort van die veld af. Hierdie tipe veld word gewoonlik intensief bewei. Aangeplante weiding word normaalweg in kleiner kampe verdeel om as wisselweiding te gebruik.

Handleiding G10 ~ Landbouwetenskappe

Eenheid

DEFINIEER: Weidingsekologie: Dit verwys na die invloed van beweiding op weiveld. Ekologiese opeenvolging: Die geleidelike ontwikkeling van plantegroei in enige gebied.

• • • •

Beweiding kan voordelig wees vir die ekosisteem aangesien dit die groei van verskillende plantsoorte kan stimuleer. Beweiding verminder die hoeveelheid dooie gras, wat ’n verhoogde brandgevaar kan inhou. As beweiding nie goed bestuur word nie, ly die weiveld skade. Oorbeweiding lei tot erosie as die bo-grond kaal gelaat word.

Elke ekologiese gebied het plante wat kenmerkend is van daardie gebied. Die drie basiese fases van plantopeenvolging is: PLANTOPEENVOLGING

Pioniersfase: Wanneer die eerste plante oorbeweide of kaal grond inneem; dit lewer meestal weiding van ’n lae gehalte.

Subklimaksfase:

Klimaksfase:

Plante wat meer geskik is vir weiding word gevestig. Dit kom ook voor wanneer die klimaksfase agteruitgaan na eerste fase.

Optimale fase van die veld; dit verteenwoordig die meer smaaklike spesie en moet so stabiel moontlik gehou word.

Wilde diere: • Wilde diere is meer selektiewe vreters. • Verskillende spesies het verskillende voorkeure. • Migrasie en natuurlike seleksie bewaar veldkondisies. • Plantegroei kan natuurlik herstel na beweiding.

SELEKTIEWE BEWEIDING Vee verkies sekere plante. sekere plantdele. Vee verkies sekere gebiede. Diere vreet plante in volgorde van hulle voorkeure.

NIE-SELEKTIEWE BEWEIDING Diere word aangehou in kleiner kampe. Diere moet alle plante eet. Weidinggewoontes van diere verskil. Hou die tipe vee aan wat meeste geskik is.