Gr 12-Lewensoriëntering-Handleiding 1 by Impaq

Í2,È-A-LIO-SG01’Î 1

LEWENSORIËNTERING HANDLEIDING Graad 12

A member of the FUTURELEARN group

Lewensoriëntering Handleiding

1812-A-LIO-SG01

Í2,È-A-LIO-SG01’Î

Graad 12

Aangepas vir KABV

Dr M Koen Prof R Niemann

Handleiding G12 ~ Lewensoriëntering

INHOUDSOPGAWE INLEIDING...........................................................................................................................3 BYKOMENDE LEESWERK ...............................................................................................4 HULPBRONNE....................................................................................................................4 TYDSTOEDELING..............................................................................................................4 OPSOMMING VAN FORMELE ASSESSERINGSAKTIWITEITE...................................6 STUDIEWENKE EN -METODES.......................................................................................7 LESELEMENTE...................................................................................................................8 VAKINHOUD EN BEPLANNING .......................................................................................9 Selfontwikkeling: Begrip en hantering van stres.......................................................... 12 Onderwerp 1.1: Stres..............................................................................................13 Onderwerp 1.2 Liggaamlike Opvoeding: ’n Gebalanseerde lewenstyl...................22 Aktiwiteit 1.1 ...........................................................................................................24 Aktiwiteit 1.2............................................................................................................26 Selfontwikkeling: Verhoudings ...................................................................................... 28 Onderwerp 2.1 Verhoudings en kommunikasie......................................................29 Aktiwiteit 2.1............................................................................................................37 Onderwerp 2.2 Liggaamlike Opvoeding: Veiligheidsmaatreëls in fisiese fiksheid..39 Aktiwiteit 2.2............................................................................................................40 Aktiwiteit 2.3............................................................................................................42 Aktiwiteit 2.4............................................................................................................45 Aktiwiteit 2.5............................................................................................................46 Selfontwikkeling: Kommunikasie .................................................................................. 48 Onderwerp 3.1 Kommunikasie...............................................................................48 Aktiwiteit 3.1............................................................................................................55 Onderwerp 3.2 Liggaamlike Opvoeding: Deelname aan programme vir persoonlike fiksheid en gesondheid..............................................................................56 Selfontwikkeling: Konflik en konflikhantering............................................................... 69 Onderwerp 4.1 Konflik en konflikhantering.............................................................70 Aktiwiteit 4.1............................................................................................................73 Aktiwiteit 4.2 ...........................................................................................................76 Onderwerp 4.2 Liggaamlike Opvoeding.................................................................77 Aktiwiteit 4.3 ...........................................................................................................78 Studievaardighede .......................................................................................................... 79 Onderwerp 5.1 Studievaardighede en voorbereiding vir die eksamen...................80 Aktiwiteit 5.1............................................................................................................82 Onderwerp 5.2 Liggaamlike Opvoeding.................................................................92 Aktiwiteit 5.2............................................................................................................92 Aktiwiteit 5.3............................................................................................................93

Handleiding G12 ~ Lewensoriëntering

Verandering en oorgang ................................................................................................. 94 Onderwerp 6.1 Oorgang vanaf skool na naskool en die hantering van verandering................................................................................................95 Onderwerp 6.2 Die arbeidsmark: Die waarde van werk.......................................100 Aktiwiteit 6.1..........................................................................................................103 Onderwerp 6.3 Liggaamlike Opvoeding...............................................................106 Aktiwiteit 6.2..........................................................................................................106 Aktiwiteit 6.3..........................................................................................................107 Projek.............................................................................................................................. 108 Onderwerp 7.1 Projek...........................................................................................108 Onderwerp 7.2 Liggaamlike Opvoeding: Inheemse speletjies van Suid-Afrika....108 Aktiwiteit 7.1..........................................................................................................108 Loopbane en loopbaankeuses.......................................................................................114 Onderwerp 8.1 Loopbane en loopbaankeuses..................................................... 114 Aktiwiteit 8.1..........................................................................................................126 Onderwerp 8.2 Liggaamlike Opvoeding...............................................................129 Aktiwiteit 8.2..........................................................................................................129 Demokrasie en menseregte........................................................................................... 131 Onderwerp 9.1 Verantwoordelike burgerskap en menseregte ............................132 Aktiwiteit 9.1..........................................................................................................133 Aktiwiteit 9.2..........................................................................................................141 Onderwerp 9.2 Die rol van die media in ’n demokratiese bestel..........................142 Aktiwiteit 9.3..........................................................................................................145 Aktiwiteit 9.4..........................................................................................................145 Aktiwiteit 9.5 .........................................................................................................148 Aktiwiteit 9.6..........................................................................................................150 Sosiale en omgewingsverantwoordelikheid ............................................................... 151 Onderwerp 10.1 Verantwoordelikheid teenoor die samelewing en die omgewing.................................................................................................151 Onderwerp 10.2 Formuleer ’n persoonlike missie- en visieverklaring vir die lewe..........................................................................................................155 Onderwerp 10.3 Liggaamlike Opvoeding.............................................................158 Aktiwiteit 10.1 .......................................................................................................158 Selfontwikkeling in die samelewing............................................................................. 160 Onderwerp 11.1 Fisiese, persoonlike, sosiale en omgewingstoestande..............161 Onderwerp 11.2 Liggaamlike Opvoeding..............................................................170 VERWYSINGS................................................................................................................. 172

Selfontwikkeling: Begrip en hantering van stres Dié eenheid fokus op die begrip en hantering van stres as ’n belangrike element van selfontwikkeling, ’n onderwerp wat ons sedert graad 10 bespreek. Selfontwikkeling behels die strewe na en bemeestering van vaardighede wat individue kan help om die beste te doen met dit wat hulle het. Dit gaan oor die vervulling van ons volle potensiaal as mens. Stres het ’n integrale deel van ons alledaagse lewens geword. Die moderne lewe is vol uitdagings, eise, rompslomp en sperdatums wat ons nie altyd kan vermy nie. Die manier waarop ons stres hanteer, het ’n invloed op ons liggame en siele. Gevolglik moet ons onsself beskerm deur die simptome van stres te herken en stappe te neem om die newe-effekte te verminder. Fisiese aktiwiteite kan ook help om ’n positiewe lewenstyl te handhaaf, en fisiese beweging en geestesgesondheid te bevorder. Dit versterk ook die immuunstelsel, vertraag die verouderingsproses en help om stres te verlig. Die vermoë om stres doeltreffend te bestuur, is uiters belangrik vir beide persoonlike en professionele sukses. Die doel van die eenheid is dus om jou toe te rus met kennis, waardes, vaardighede en aktiwiteite om stresvolle situasies en uitdagings in die lewe te herken en te hanteer, om te floreer in die lewe en die wêreld daarbuite.

UITDAGING Wat kan ek doen om my eie stresvlakke te verlig?

• • • • • • •

LEERUITKOMSTE Nadat jy hierdie eenheid voltooi het, moet jy in staat wees om die volgende te doen: die konsep van stres verduidelik; verskillende reaksies tot stres identifiseer; die algemene oorsake van stres in jou lewe ontleed; kritiese ondersoek van maniere om stres in die daaglikse lewe te hanteer; die belangrikheid van fisiese aktiwiteite bespreek asook die waarde wat dit het vir ’n mens se lewe en die verligting van stres; oefeninge wat stres teenwerk, identifiseer; bespreek waarom sekere aktiwiteite veral waardevol is in die verligting van stres. DEFINIEER Angs: Bekommernis, senuweeagtigheid of ongemak. Eustres: Die term eustres verwys na twee konsepte. Die voorvoegsel eu- is afgelei van die Griekse woord wat beteken “goed” of “wel”. Wanneer dit aan die woord “stres” gekoppel word, beteken dit letterlik “goeie stres”. Hanteringsmeganismes: Enige doelbewuste of onbewuste poging wat ’n individu in staat stel om by omstandighede aan te pas om balans te vind.

Handleiding G12 ~ Lewensoriëntering Eenheid

Nood: Die term verwys na uiterste angs, hartseer of pyn. Stres: Stres is ’n reaksie tot ’n stimulus wat die fisiese of geestelike ewewig versteur. Stresbestuursplan: Fisiese en/of emosionele reaksies wat die liggaam help om stres te verwerk. Stressor: ’n Stressor is ’n prikkel of stimulus wat stres veroorsaak, byvoorbeeld geraas, ’n voortsnellende motor, die skryf van ’n toets, of om vir die eerste keer uit te gaan met iemand wat jy nog nie voorheen ontmoet het nie (toe-oë-afspraak). Stresvlakke: Die erns van geestelike of fisiese stres as gevolg van faktore wat die ewewig van ’n persoon omverwerp. Stresweerstand: Stresverdraagsaamheid is die vermoë om te ontspan en te kalmeer ondanks probleme. Terapie: Deskundige ingrypings om ’n persoon te verander, of om die effek van ’n negatiewe toestand of ondervinding om te keer. Veg-en-vlug-reaksie: Wanneer jy bedreig voel, vind ’n chemiese reaksie in die liggaam plaas wat jou in staat stel om op ’n manier te reageer wat besering voorkom.

Onderwerp 1.1: Stres Probleemvrae • Om die uitdaging op te los, beantwoord die volgende probleemvrae: • Wat is die hoofoorsake van stres in my lewe? • Watter uitwerking het stres op my? • Hoe gespanne is ek? • Wat kan ek doen om my stres te bestuur? Inleiding Die fokus hierdie les is om die verskillende oorsake van stres en die invloed wat dit op ons welsyn het, te herken; en om die verskillende maniere te ondersoek om stres te hanteer. Begrip: Stres Die term stres is sowat 70 jaar gelede deur Hans Seyle uitgedink nadat hy in talle eksperimente opgemerk het dat laboratoriumdiere dieselfde patologiese veranderinge ondergaan wanneer hulle aan volgehoue stres blootgestel word (The American Institute of Stress, 2014:1). Baie ander terme hou verband met stres, bv. kommer, druk, bekommernis, angs en senuweeagtigheid. Wat veroorsaak stres? In mense is stres die gevolg van stremmende of veeleisende interaksies tussen hulle en hul omgewing wat uiteindelik ’n bedreiging vir hul welstand inhou. Met ander woorde, ’n stressor wat werklike eise aan ’n persoon stel wat moontlik tot stres kan lei. Die hantering van stres begin by die identifisering van die oorsake van stres (stressors) in

Handleiding G12 ~ Lewensoriëntering

Eenheid

jou lewe. Tabel 1.1 lys voorbeelde van stressors wat ’n invloed gedurende al die stadiums van die lewe kan hê. Die tabel bied vier groepe stressors, naamlik fisies, emosioneel, sosiaal en omgewing. Tabel 1.1: Voorbeelde van stressors Soort stressor

Voorbeelde van stressors

Fisies

Fisiese faktore wat die liggaam beïnvloed, bv. pyn, fisiese of seksuele misbruik, siekte, honger of fisiese gestremdheid.

Emosioneel

Emosionele stressors kan gevoelens, persoonlikhede, selfbeeld, veerkragtigheid of angs wees, of die manier waarop jy op veranderinge in die lewe reageer (dood, egskeiding, die verandering van werk, swangerskap).

Omgewing

Omgewingstressors kan natuurlike rampe insluit, asook ’n gebrek aan privaatheid, gebrek aan vars lug, besoedeling of geraas.

Sosiaal

Sosiale stressors wat jou welstand beïnvloed, sluit in aspekte van jou verhoudings met ander mense (byvoorbeeld familie en vriende), sosiale taboes en verwagtinge, en druk om by die skool of werk te presteer.

’n Ander manier om stressors te groepeer, kan wees intern (voedingstatus, algemene gesondheid, fiksheidsvlakke, emosionele welstand of die hoeveelheid slaap wat jy kry) en ekstern (fisiese omgewing soos jou werk, verhoudings met ander, huisomstandighede, uitdagings, moeilikhede en verwagtinge waarmee jy daagliks gekonfronteer word). Wanneer jy oor jou stresvlakke dink, is dit ook belangrik om die oorsake van die stres (stressors) in jou lewe te identifiseer. Hierdie is dikwels ’n kombinasie van faktore, met sommige stressors wat meer daartoe bydra as ander. ’n Opgeleide professionele persoon kan jou help om die diepgewortelde of verborge oorsake van die stres in jou lewe vas te stel, soos volgehoue druk, verwerping, misbruik en skuldgevoelens. Verskillende interpretasies van stressors Stres beteken verskillende dinge vir verskillende mense. Hoe jy ’n stresvolle gebeurtenis ervaar, is baie belangrik omdat dit kan bepaal hoe jy reageer en ook die uiteindelike invloed op jou fisiese en geestesgesondheid kan bepaal. Mense interpreteer dieselfde gebeurtenis op verskillende maniere, met ooreenstemmende verskille in reaksie. Sommige mense blyk alles met ’n knippie sout te neem. Hulle natuurlike kalm benadering kom selfs in stresvolle situasies na vore. Hulle sal op ’n stresvolle gebeurtenis reageer met gesegdes soos “More is nog ’n dag” of “Bring dit, ek kan!”. Daarteenoor sal ander mense gespanne raak met die geringste teken van ’n stresvolle gebeurtenis. Hulle tipiese reaksie kan wees: “Daar is nie genoeg tyd nie” of “Ek kry dit nie perfek nie”. Dit is asof verskillende mense verskillende “lense” gebruik om na moontlike stresvolle gebeurtenisse te kyk. Figuur 1.1 is ’n grafiese voorstelling van die verskillende stresfaktore wat stres in een persoon kan veroorsaak, maar waaraan ’n ander hom min sal steur.

Handleiding G12 ~ Lewensoriëntering Eenheid

Figuur 1.1: Verskille in die interpretasies van stressors

Dit is duidelik dat verskillende soorte interne en eksterne druk stres kan veroorsaak. Elkeen het verskillende snellers wat stres veroorsaak. Dit kan fisiek, ’n emosionele verandering of ’n verandering in die omgewing wees. Dit kan ’n geringe of ’n groot lewenstyluitdaging wees. VIR DIE NUUSKIERIGES Daar is baie voorbeelde van gebeure met verskillende weergawes en reaksies by mense: • Sosiale reaksies waar baie mense byeen is (soos ’n partytjie), veroorsaak baie keer hoë stresvlakke by sommige mense, terwyl ander in so ’n omgewing floreer. • Spitsverkeer in groot stede veroorsaak hoë stresvlakke by sommige mense, terwyl ander dit as ’n geleentheid gebruik om te ontspan en na te dink oor die dag en hulle omstandighede. • Toe Suid-Afrika se eerste demokraties-verkose president, Nelson Mandela, in 1990 uit die tronk vrygelaat is, was mense oorstelp van vreugde. Ander het egter hoë vlakke van stres ervaar vanweë van onsekerheid oor die land se toekoms. • Tegnologiese vooruitgang en uitvindings ontlok ook verskillende reaksies by mense. Rekenaars, die internet, selfone en tablette mag sommige mense opgewonde maak, maar veroorsaak hoë stresvlakke by ander wat nie weet hoe om dit te gebruik nie. Kernkrag is ook ’n baie omstrede uitvinding – sommige vind dit nuttig en steun die tegnologie, terwyl ander dit baie stresvol vind en enige kernontwikkeling naby hulle wonings sterk sal teenstaan. • Kan jy aan nog voorbeelde van gebeure dink wat onlangs in die nuus was wat verskillende stresreaksies by verskillende mense meegebring het? • Het jy voorbeelde van mense wat anders as jy onder stresvolle omstandighede opgetree het?

Handleiding G12 ~ Lewensoriëntering

Eenheid

Die uitwerking van stres op die liggaam Wanneer jy bedreig voel (of dit nou werklik so is of net jou verbeelding), gaan die liggaam se verdediging in ’n vinnige, outomatiese proses in wat bekend staan as die “veg-of-vlugreaksie”. Dit is die reaksie van die liggaam se simpatieke senustelsel op ’n stresvolle gebeurtenis. Gedurende die stresreaksie produseer die liggaam groter hoeveelhede van die chemikalieë kortisol, adrenalien en noradrenalien, wat die hartklop en asemhaling versnel, spiergereedheid en waaksaamheid verhoog, asook die liggaam laat sweet ter beskerming in gevaarlike of uitdagende omstandighede (Martin, 2014:1). Liggaamsfunksies wat nie nodig is nie, soos die spysvertering- en immuunstelsel, word vertraag. Stres kan alle aspekte van jou lewe beïnvloed: jou liggaam, gedagtes, gevoelens en gedrag. Van die algemene simptome van stres is: • Fisiese simptome: Kners op die tande, klem van kake, spierspanning, hoofpyne, kort van asem, maagpyn, moegheid, verhoogde bloeddruk, borspyne, naarheid, lighoofdigheid, oormatige sweet, floute, droë mond, diarree, hardlywigheid en spierspasma. • Gedragsimptome: Slaap te veel of te min, eet meer of minder as gewoonlik, gewigsverlies, dwelmmisbruik, antisosiale optrede, afname in persoonlike higiëne en senuweeagtige gewoontes (byt naels, loop heen en weer). • Emosionele simptome: Buierigheid, depressie, angs, skuldgevoelens, selfverwyt, ontkenning, gevoelloosheid, geïrriteerd, hulpeloosheid, wantroue, kort humeur, gevoel van eensaamheid en afsondering, en huilerigheid. • Kognitiewe simptome: Onvermoë om te konsentreer, aandagafleibaarheid, geheueprobleme, swak probleemoplossing, swak oordeel, ongeloof, versteurde denke, verwarring, terugflitse of selfmoordgedagtes. Figuur 1.2 toon van die negatiewe uitwerking wat stres oor die lang termyn op jou gesondheid het.

Brein: Depressie, angstigheid, insomnia (slaaploosheid), min energie, migraines

Hare: Haarverlies

Nek: Hipotiroïdisme, seer keel, mondsere Are: Hoë bloeddruk, cholesterol, beroerte

Spiere en gewrigte: Pyn, spanning, fibromialgie, waterretensie

Longe: Hoes, verkoue, asma

Hart: Hartsiekte, ongereëlmatige hartklop

Lewer en pankreas:

Maag: Swere, wanvoeding, anoreksie, hardlywigheid, PDS, IDS

Lewersiekte, diabetes

Geslagskliere: PMS, ongereelde menstruasie, lae seksdrang, inflammasie van die prostaatklier, nagsweet

Gewigstoename: Vet om die middel

Vel: Veroudering, aknee rosacea, ekseem, psoriase, allergieë

Figuur 1.2: Newe-effekte van stres op gesondheid oor die lang termyn © Impaq

Handleiding G12 ~ Lewensoriëntering Eenheid

Stres sal nie net jou verstand, liggaam en gedrag op verskillende maniere beïnvloed nie, maar kan ook sy tol eis op jou verhoudings by die huis, skool en werk. Stres is op sigself nie ’n siekte nie, maar kan tot ernstige siektes lei indien dit nie aangespreek word nie. Dit is daarom belangrik om die bogenoemde stressors te herken om jou te help om gesonde strategieë te bedink om stres te hanteer. Positiewe uitwerking van stres Ons dink gewoonlik aan stres as negatief omdat ons glo dat stres meer skadelik as goed is. Maar stres is nie altyd sleg nie. Stres in klein hoeveelhede kan jou help om beter te presteer en kan jou dryf om jou beste te lewer. Dit word eustres genoem. Die term eustres is afgelei van die Griekse voorvoegsel “eu-” wat “goed” beteken (soos in eufories). Wanneer stres jou motiveer om ’n resies te wen of ’n belangrike projek betyds te voltooi, het jy eustres ervaar. Miller en Smith (2014:1) verduidelik die verskil tussen positiewe en negatiewe stres deur aan te voer dat stres in die menslike toestand noodsaaklik is, net soos spanning noodsaaklik is vir die vioolsnaar: te min en die musiek is vervelig en kras; te veel en die musiek is skril en die snaar breek. Dit is daarom belangrik om te leer hoe om te weet wanneer jou stresvlakke buite beheer is. VIR DIE NUUSKIERIGES Mense van alle vlakke van die samelewing gebruik stres om beter te presteer. • Atlete ervaar tipies hoë vlakke van stres voor ’n wedren. Goeie atlete leer om die veg-en-vlug-reaksie te gebruik om beter as hulle teenstanders te presteer. • Sakelui voel baie keer gespanne weens werksdruk, maar baie beweer dit laat hulle harder werk en dryf hulle om beter te presteer. • Kunstenaars (musikante, dansers) ervaar ook hoë vlakke van stres, maar gebruik dit dikwels om beter te presteer. • Kandidate voel ook baie keer gespanne oor hulle akademiese prestasie. Dit kan dramaties verhoog voor ’n toets, maar stres kan ’n belangrike rol speel in die voorbereiding van ’n toets. • •

Kan jy aan nog voorbeelde dink waar mense stres op ’n positiewe manier gebruik het? Kan jy dink aan ’n voorval waar jy baie gespanne gevoel het voor die tyd, maar waar die energie as gevolg van die stres jou beter laat presteer het? Dink hoe stres jou laat voel, en hoe jy tog positief kan reageer met betrekking tot dié gevoelens.

Stresvlakke Voordat jy iets oor stres in jou lewe kan doen, moet jy eers die vlakke van stres in jou lewe bepaal en verstaan. Daar is verskeie metodologieë wat jy kan gebruik om dit te doen. Hierdie metodologieë strek van die hoogs-gespesialiseerde – dikwels onder leiding van ’n opgeleide professionele persoon soos ’n dokter of ’n sielkundige – tot die mees eenvoudigste, wat jy self kan doen.

Handleiding G12 ~ Lewensoriëntering

Eenheid

Een so ’n metodologie is ontwikkel deur Didato (2003:182, 183). Dit behels ’n toets met twaalf vrae, elk met ’n verklaring wat as Waar of Onwaar beantwoord kan word. Om uit te vind of jy gespanne is, beantwoord die volgende vrae: Vraag 1. Ek is ’n ligte slaper. 2. Ek is geneig tot ’n sterk persoonlikheid. 3. Ek glo ek is meer buierig as die gemiddelde persoon. 4. Ek is dikwels uitgeput. 5. Ek reageer dikwels met woede. Ek is geneig om die aantal aktiwiteite te vermeerder wanneer ek 6. onder druk is. 7. Ek is meer perfeksionisties as die meeste van my vriende. 8. Ek steur my gewoonlik nie veel aan my gesondheid nie. 9. Ek eet meer as gewoonlik wanneer ek gespanne is. 10. Ek voel soms naar. 11. Ek ervaar dikwels ’n sterk drang om te eet, te drink, drank te gebruik of te rook. 12. In die algemeen voel ek matige tot sterk liggaamlike spanning.

Antwoord Waar Onwaar Waar Onwaar Waar Onwaar Waar Onwaar Waar Onwaar Waar

Onwaar

Waar Waar Waar Waar Waar

Onwaar Onwaar Onwaar Onwaar Onwaar

Waar

Onwaar

Bereken die aantal Waar-antwoorde (Elke Waar-antwoord tel 1 en elke Onwaar-antwoord tel 0.) Volgens die toets is jou stresvlakke soos volg: Jou puntetelling: Die meeste van ons kan ’n wisselende mate van druk hanteer sonder om gespanne te voel, maar te veel of buitensporige druk – dikwels vanweë ons eie denkpatrone en lewenservarings – kan ons vermoë om stres te verwerk, oorweldig. 3 punte of minder: Jy is min geneig om aan stresverwante siektes te lei. 4 – 7 punte:

Jy is meer geneig om stresverwante gesondheidsprobleme te ervaar, of dit geestelik, liggaamlik of albei is. Jy sal baat vind by die bestuur/ behandeling of berading van die geïdentifiseerde areas.

8 punte of meer: Jy is geweldig vatbaar vir stres en toon heelwat kenmerke en karaktertrekke wat ongesonde gedrag skep. Dit beteken dat jy meer vatbaar is vir stres en stresverwante siektes soos diabetes, prikkelbare derm, migraine, rug- en nekpyn, hoë bloeddruk, hartsiektes/beroertes en swak geestesgesondheid (depressie of angs). ’n Stres-dagboek is ’n rekord van die stresvlakke wat jy oor ’n tydperk ervaar, en die moontlike redes daarvoor. Dit is ’n nuttige instrument om die veranderinge in jou stresvlakke te bespeur, en om enige verwante patrone te identifiseer.

Handleiding G12 ~ Lewensoriëntering Eenheid

VIR DIE NUUSKIERIGES Vergelyk die vlakke van stres soos gemeet deur verskillende aanlyn strestoetse. Sommige strestoetse wat gebruik kan word, sluit in: • www.stres.org.uk/strestest.aspx • www.cmha.ca/mental_health/whats-your-stres-index/ • www.bemindfulonline.com/test-your-stres/ Kyk of jy meer voorbeelde kan kry en gebruik hulle om jou stresvlakke te toets. Dink jy dat hierdie toetse ’n akkurate weergawe van jou stresvlakke toon? Is daar enige teenstrydighede tussen die verskillende toetse? As jy gemaklik voel om jou uitslae te bespreek, deel dit met ander en dink na oor wat jy geleer het. Bestuur jou stres Wanneer jy jou stresvlakke en die oorsake van die stres in jou lewe verstaan, kan jy maniere ondersoek om dit te verwerk. Alhoewel stres deel van die lewe is, raak dit gevaarlik wanneer stres inmeng met jou vermoë om ’n normale lewe oor ’n lang tydperk te lei. En omdat elkeen uniek op stres reageer, is dit belangrik om te eksperimenteer met verskillende meganismes of strategieë om stres te hanteer, en om te fokus op dít wat jou kalm en in beheer laat voel. Om die negatiewe invloed wat stres op ’n mens kan hê te beperk, is persoonlike ingryping baie belangrik omdat mens nie bloot van stresvolle omstandighede kan “weghardloop” nie. Afgesien van die meganismes wat gebruik kan word om stres te hanteer, help dit om doelbewuste aksies in plek te kan stel om jou stres aktief te bestuur. Daar is baie metodes wat ’n mens kan volg om stres te bestuur. Een manier wat baie doeltreffend blyk te wees, is om in ander se geselskap te wees. Dit kan ook help as ’n mens jou gedrag, voorkoms en eetpatroon verander. Ander voorbeelde van aksies om stres te vermy, te verminder of te bestuur, sluit in: • • •

• • •

Bou ’n ondersteuningsnetwerk. ’n Sterk ondersteuningsnetwerk van vriende en familie is ’n groot buffer teen die lewe se stressors. Vermy stressors. Probeer om mense en omstandighede te vermy wat onnodige stres in jou lewe kan veroorsaak, of beperk die hoeveelheid tyd met ’n stressor. Handhaaf ’n gebalanseerde lewenstyl. ’n Gebalanseerde lewenstyl beteken dat jy tyd maak vir skoolwerk, vriende en familie; fisiese oefening doen, genoeg slaap inkry en ’n gebalanseerde dieet volg. Dit is bewys dat oefeninge ’n voordelige invloed het op ’n mense se geestes- en fisiese toestand. Neem deel aan lagterapie. Lekker lag kan jou stresvlakke verlaag. Vestig ’n gevoel van beheer. Indien jy voel dat dinge buite beheer is, is jy waarskynlik minder verdraagsaam vir stres. Probeer om verantwoordelikhede te delegeer of verdeel dit. Bou veerkragtigheid. Dit is die vermoë om persoonlike hulpbronne te mobiliseer om negatiewe gebeure te oorkom sonder om stres te ervaar, en om te groei en te 19

Handleiding G12 ~ Lewensoriëntering

Eenheid

• • • • • • •

ontwikkel as gevolg van sulke gebeurtenisse. Verander jou houding en uitkyk. Optimistiese mense is dikwels meer gehard teen stres. Dit is ook belangrik om meer uitdruklik te wees en nie net ja te sê vir alles nie. Verhoog jou emosionele intelligensie (EI). Die vermoë om jou emosies in balans te bring, help jou om van ’n terugslag te herstel en is ’n vaardigheid wat op enige ouderdom aangeleer kan word. Fokus op dinge wat jy kan verander. Baie dinge is buite ’n mens se beheer, so moenie tyd mors deur te fokus op die dinge wat jy nie kan verander nie. Fokus eerder op die dinge wat jy kan beheer. Bestuur jou tyd. Gebruik tyd om jou lewe te organiseer, om te ontspan en om jou belange na te streef. Kry professionele hulp. Indien stres die manier waarop jy funksioneer negatief beïnvloed, kry professionele hulp. Bestudeer ontspanningstegnieke. Meditasie, massering of joga is bekend daarvoor dat dit mense help om stres te verwerk. Humor. Behou jou sin vir humor, insluitend die vermoë om vir jouself te lag. • Leer om te vergewe. Aanvaar die feit dat ons in ’n onvolmaakte wêreld leef en dat mense foute maak. Bevry jouself van negatiewe energie deur te vergewe en dinge agter te laat.

Alhoewel dit mag lyk asof daar niks is wat jy aan stres kan doen nie, beteken die bestuur van stres om beheer daarvan te neem: of dit jou gedagtes, emosies, tyd of die manier is waarop jy met probleme omgaan. ’n Stresbestuursplan is ’n nuttige hulpmiddel om stres in jou lewe aan te spreek.

Opsomming Stres beteken verskillende dinge vir verskillende mense. Figuur 1.2 toon dat dit wat stresfaktore in een persoon kan veroorsaak, ’n ander persoon minder raak.

Figuur 1.3: Voorstelling van stres © Impaq

Handleiding G12 ~ Lewensoriëntering Eenheid

In figuur 1.3 word dit benadruk dat mense die lewe se uitdagings op verskillende maniere benader. Dit is duidelik dat verskillende soorte interne en eksterne druk stres kan veroorsaak. Elkeen het verskillende snellers wat stres kan ontketen, bv. fisiese of emosionele verandering, of ’n verandering van omgewing. Dit kan ’n geringe uitdaging of ’n groot uitdaging in lewenstyl wees. Die verskillende elemente van stres word hieronder vasgevang: • Die term “stres” is so 70 jaar gelede deur Hans Seyle geskep. Ander terme wat ook verwys na stres is bekommernis, druk, angs en senuweeagtigheid. • Stres is die gevolg van interaksies tussen mense en hulle omgewing wat as stremmend beskou word en wat meer verg as wat hul vermoë om aan te pas kan hanteer, en gevolglik hul welstand bedreig. • ’n Stressor is iets wat stres in ’n persoon veroorsaak. Verskeie soorte stressors bestaan, bv. fisies, emosioneel, sosiaal en die omgewing. Stressors kan intern of ekstern wees. • Stres veroorsaak verskeie reaksies in ons liggame wat lei tot fisiese, gedrags-, emosionele of kognitiewe simptome. Die liggaam se reaksie in die aangesig van bedreiging is bekend as die veg-of-vlug-reaksie. • Stres kan ook ’n positiewe uitwerking hê op ons liggame soos verhoogde waaksaamheid en vinniger optrede. Positiewe stres word eustres genoem en help jou om onder druk te presteer en jou beste te lewer. • Mense reageer op verskillende maniere onder stres. Jou reaksie en verwante stresvlakke hang af hoe jy ’n spesifieke gebeurtenis vertolk. • Die eerste stap in die bestuur van stres behels dat ’n mens jou stresvlakke verstaan. Dit kan bepaal word deur middel van verskeie metodes of toetse. • Dit is belangrik dat jy die hoofstressors wat stres of spanning in jou lewe veroorsaak, identifiseer. • Die hantering van stres behels ’n kombinasie van aksies om te vermy, te verminder of om stres te bestuur. • ’n Stresbestuursplan is ’n belangrike instrument om stres in jou lewe aan te spreek.

Assesseer jouself 1.

Kies die korrekte antwoord deur die opsie te omkring wat jou antwoord die beste verteenwoordig.

1.1 (a) (b) (c) (d)

Stres verwys na ’n _______. (a) geestelike reaksie op ’n negatiewe prikkel fisiese reaksie op ’n negatiewe prikkel persoon se vermoë om moeilike omstandighede te verwerk. persoon se reaksie tot ’n prikkel wat sy/haar balans versteur

(b)

(c)

(d)

1.2 (a) (b) (c) (d)

Watter soort stressor is dit om jou geliefde te verlaat? Fisiek Emosioneel Sosiaal Omgewing

(b)

(c)

(d)

(a)

Handleiding G12 ~ Lewensoriëntering

Eenheid

’n Afname in persoonlike higiëne is ’n tipiese simptoom van _______. fisiese stres gedragstres sosiale stres emosionele stres

1.3 (a) (b) (c) (d)

Wat beskou jy as die beste vertolking van ’n stresvolle situasie? Om luilekker te wees Die uitstel van aksie Aanpassing van doelwitte tot die situasie Gaan in ’n veg-vlug-reaksie in

1.4 (a) (b) (c) (d)

’n Voorbeeld van doeltreffende stres vermindering is _______. tydsbestuur ignoreer jou fisiese simptome omdat dit sal opklaar doen intense fisiese oefening gee jou verantwoordelikhede oor aan ander

1.5 (a) (b) (c) (d) 2.

(a)

(b)

(c)

(d)

(a)

(b)

(c)

(d)

(a)

(b)

(c)

(d)

Identifiseer die drie groot stressors in jou lewe en besluit in watter kategorie elkeen hoort. (Bv. ek moet ’n kamer met my suster deel – omgewingstressor.)

………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………

Onderwerp 1.2 Liggaamlike Opvoeding: ’n Gebalanseerde lewenstyl Probleemvraag Hoe kan ek myself dissiplineer om gereeld aan fisiese aktiwiteite deel te neem in ’n poging om my stresvlakke te verminder? Inleiding In hierdie eenheid ondersoek ons die gesondheidsvoordele wat gereelde oefening en fisiese aktiwiteite inhou. Dit word egter benadruk dat dit fokus, motivering en wilskrag verg om aan ’n oefenprogram toegewyd te bly. Alhoewel ’n oefenprogram een van die beste besluite kan wees wat jy maak ten opsigte van jou gesondheid en om stres te verminder, is die sorgvuldige beplanning van jou oefenprogram belangrik. Die doel van gereelde lesse in Liggaamlike Opvoeding is soos volg: • Bereik jou eie persoonlike gesondheid- en fiksheidsdoelwitte • Ontwikkel langtermynbetrokkenheid in fisiese oefening

Handleiding G12 ~ Lewensoriëntering Eenheid

Kies ’n aktiwiteit Fisiese aktiwiteit is deel van ’n gesonde, gebalanseerde lewenstyl omdat dit jou help om ’n gesonde gewig te handhaaf, voordelig is vir been- en spiergesondheid, help met sielkundige welstand soos stres, en omdat dit die risiko vir sekere siektes soos kanker, hartsiektes en suikersiekte verminder. Om te vinnig of te hard te oefen kan tot beserings lei. Volgens Health.Gov (2015) kan ’n mens die risiko vir besering verminder deur die geskikte soort aktiwiteit te kies. Tabel 2.1 toon die veiligste aktiwiteite is dié van matige intensiteit en met ’n lae impak, en wat nie doelgerigte botsing of kontak behels nie. Tabel 2.1 Aktiwiteite en impak Risikovlak vir beserings

Soort aktiwiteit

Voorbeelde

Lae risiko

Pendel

Stap, fietsry, of ’n oefenfiets

Lae risiko

Lewenstyl

Hoër risiko

Ontspanningsport: beperkte kontak

Huisverbetering, tuinwerk of werk in die agterplaas. Stap vir oefening, gholf, dans, swem, draf of tennis Fietsry, aërobiese oefening, ski, vlugbal, sagtebal en basketbal

Hoë risiko

Ontspanningsport: volle kontak

Rugby, hokkie, sokker en basketbal

Medium risiko Ontspanningsport: geen kontak

(Aangepas van Health.Gov. 2015)

Die bogenoemde tabel toon dat dit belangrik is om aktiwiteite te kies wat by jou fiksheidsvlak pas. Wanneer jy ’n oefenprogram begin, kies liewer aktiwiteite wat matig is in intensiteit, minder impak het op jou spiere, bene en gewrigte, en nie kontak of botsings met ander mense of voorwerpe behels nie. Indien jy ’n ou besering het, is daar altyd ’n kans dat jy die liggaamsdeel weer sal beseer. Die risiko van besering kan verminder word deur die regte hoeveelheid van ’n aktiwiteit te doen asook deur die opstel van toepaslike persoonlike doelwitte. Die uitvoering van ’n verskeidenheid fisiese aktiwiteite kan ook ’n besering as gevolg van oorywerigheid keer. Ontspanningsoefeninge Diep asemhaling Neem ’n blaaskans en fokus vir ’n paar minute op jou asemhaling. Sit jou hand op jou middellyf, maak jou oë toe en haal diep asem – in deur jou neus en uit deur jou mond. Voel hoe die asem deur jou liggaam beweeg en haal dan diep asem deur jou mond en uit deur jou neus. Herhaal die siklus ’n paar keer totdat jou hartklop stadiger raak. Spierontspanning Gaan staan met jou rug teen die naaste muur of lê op jou rug met jou bene teen die muur op. Haal diep asem terwyl jy jou maagspiere na jou ruggraat toe intrek, en druk jou hele rug teen die muur of die vloer. Hou jou asem op vir so agt tellings en asem dan uit terwyl jy jou nek, skouers en arms ontspan. Jy kan ook jou ’n paar sirkels maak met jou hande na binne