Gr 5-Natuurwetenskappe en Tegnologie-Fasiliteerdersgids by Impaq

Í2’È-A-TEC-FG01oÎ

N S

NATUURWETENSKAPPE EN TEGNOLOGIE FASILITEERDERSGIDS

Graad 5

A member of the FUTURELEARN group

Natuurwetenskappe en Tegnologie Fasiliteerdersgids

1805-A-NST-FG01

Í2%È-A-NST-FG01|Î

Graad 5

Aangepas vir KABV

Fasiliteerdersgids G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

INHOUDSOPGAWE .

LESELEMENTE .................................................................................................................. 5 ROOSTER EN TYDSBESTUUR ......................................................................................... 6 JAARPLAN ......................................................................................................................... 7 ASSESSERINGSVEREISTES .......................................................................................... 12 STUDIEWENKE EN -METODES ...................................................................................... 12 EENHEID 1: Lewe en leefwyse........................................................................................ 13 Les 1: Plante en diere op Aarde ................................................................................. 13 1.1 Verskeie plante en diere ...................................................................................... 14 AKTIWITEIT 1a: Identifiseer seediere en -plante............................................ 14 AKTIWITEIT 1b: Bestudeer ’n waterhabitat .................................................... 15 AKTIWITEIT 1c: Tel plante en diere ............................................................... 16 1.2 Interafhanklikheid in ’n ekosisteem ...................................................................... 16 AKTIWITEIT 1d: Die ratel en die heuningwyser.............................................. 17 AKTIWITEIT 1e: Die waterkringloop ............................................................... 18 AKTIWITEIT 1f: Beskryf interafhanklikheid ..................................................... 19 1.3 Dieresoorte .......................................................................................................... 20 AKTIWITEIT 1g: Die indeling van diere .......................................................... 21 AKTIWITEIT 1h: 1, 2, 3, 4 ... daar vang ek ’n mier! ........................................ 23 AKTIWITEIT 1i: Identifiseer algemene kenmerke ........................................... 23 AKTIWITEIT 1j: Vergelyk endo- en eksoskelette ............................................ 24 STUDEER/HERSIENING ............................................................................... 25 Les 2: Geraamtes van diere ........................................................................................ 27 2.1 Geraamtes van gewerweldes .............................................................................. 27 AKTIWITEIT 2a: Identifiseer die bene in jou liggaam ..................................... 27 AKTIWITEIT 2b: Die bene in die menslike geraamte ...................................... 30 2.2 Beweging in werweldiere ..................................................................................... 32 AKTIWITEIT 2c: Beskryf hoe werweldiere beweeg ........................................ 33 STUDEER/HERSIENING ............................................................................... 34 Les 3: Geraamtes as strukture ................................................................................... 36 3.1 Strukture .............................................................................................................. 36 AKTIWITEIT 3: Die ontwerp en maak van ’n geraamte .................................. 37 STUDEER/HERSIENING ............................................................................... 40 Les 4: Voedselkettings ................................................................................................ 41 4.1 Voedsel en voeding in plante en diere ................................................................ 41 AKTIWITEIT 4a: Identifiseer herbivore, omnivore, karnivore, aasdiere en ontbinders ....................................................................................................... 42 4.2 Voedselkettings ................................................................................................... 43 AKTIWITEIT 4b: Hoe om ’n voedselketting te maak ....................................... 44 AKTIWITEIT 4c: Ordening van plante en diere in voedselkettings ................. 44 AKTIWITEIT 4d: Waar pas jy in die voedselketting? ...................................... 45 AKTIWITEIT 4e: Skryf ’n gedig oor ’n voedselketting ..................................... 45 STUDEER/HERSIENING ............................................................................... 46

Fasiliteerdersgids G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Les 5: Lewensiklusse .................................................................................................. 47 5.1 Groei en ontwikkeling .......................................................................................... 47 5.2 Plante se lewensiklusse ...................................................................................... 48 AKTIWITEIT 5a: Die lewensiklus van ’n tamatieplant ..................................... 49 5.3 Diere se lewensiklusse ........................................................................................ 51 AKTIWITEIT 5b: Die lewensiklus van die padda............................................. 51 AKTIWITEIT 5c: Hoe plant vrugtevlieë voort? ................................................ 51 AKTIWITEIT 5d: Die padda se lewensiklus .................................................... 52 STUDEER/HERSIENING ............................................................................... 53 EENHEID 2: Materie, stowwe en verwerking ................................................................. 56 Les 6: Metale en nie-metale ........................................................................................ 56 AKTIWITEIT 6a: Kies die regte materiaal om ’n huis mee te bou ................... 57 6.1 Eienskappe van metale ....................................................................................... 58 Ondersoek 1: Die eienskappe van metale ...................................................... 59 AKTIWITEIT 6b: Metale is nuttig om dinge mee te maak ............................... 59 AKTIWITEIT 6c: Hoe kan vuil kopermunte weer blink gemaak word? ............ 60 6.2 Eienskappe van nie-metale ................................................................................. 62 ONDERSOEK 2: Die eienskappe van nie-metale ........................................... 62 STUDEER/HERSIENING ............................................................................... 63 Les 7: Gebruike van metale ........................................................................................ 64 7.1 Spesiale eienskappe van metale ......................................................................... 64 AKTIWITEIT 7a: Vind uit wat magnetisme is .................................................. 64 AKTIWITEIT 7b: Gebruik magnetisme om ’n probleem op te los.................... 65 AKTIWITEIT 7c: Vind uit hoe hitte vloei (geleiding van hitte) .......................... 66 ONDERSOEK 3: Leer oor roes....................................................................... 68 AKTIWITEIT 7d: Hoe kan vuil kopermunte skoon gemaak word? .................. 69 7.2 Gebruike van metale ........................................................................................... 70 AKTIWITEIT 7e: Hoe metale in jou huis gebruik word .................................... 70 STUDEER/HERSIENING ............................................................................... 71 Les 8: Verwerking van materiaal ................................................................................ 73 8.1 Die kombinasie van materiale ............................................................................. 73 AKTIWITEIT 8a: ’n Navorsingsprojek oor vlekvrye staal ................................ 74 AKTIWITEIT 8b: Maak jou eie gom ................................................................ 74 AKTIWITEIT 8c: Maak jellie ............................................................................ 75 AKTIWITEIT 8d: Maak jou eie bakstene ......................................................... 76 AKTIWITEIT 8e: Die versterking van beton .................................................... 78 AKTIWITEIT 8f: Plaatkoekie pret! ................................................................... 79 AKTIWITEIT 8g: Hoe beïnvloed die hoeveelheid materiaal waarmee ons begin die nuwe materiaal wat ons kan maak? .......................................................... 80 STUDEER/HERSIENING ............................................................................... 82 Les 9: Verwerkte materiale ......................................................................................... 83 9.1 Eienskappe en gebruike ...................................................................................... 84 AKTIWITEIT 9a: Grondstowwe of verwerkte materiaal? ................................. 84 AKTIWITEIT 9b: Verwerkte materiale om ons ............................................... 86 9.2 Tradisionele verwerking....................................................................................... 86 2

Fasiliteerdersgids G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

AKTIWITEIT 9c: Tradisionele materiale en verwerking .................................. 87 AKTIWITEIT 9d: Hoe om ’n modderhuis sterker te maak ............................... 88 AKTIWITEIT 9e: Heitsi se matjieshuis ............................................................ 90 AKTIWITEIT 9f: Identifiseer voorwerpe wat van plantvesels gemaak is ......... 91 STUDEER/HERSIENING ............................................................................... 93 EENHEID 3: Energie en verandering .............................................................................. 95 Les 10: Gestoorde energie in brandstowwe.............................................................. 95 10.1 Wat is brandstowwe? ........................................................................................ 95 AKTIWITEIT 10a: Energie uit voedsel ............................................................ 96 ONDERSOEK 1: Hoeveel energie kan ons uit verskeie brandstowwe kry? ... 96 10.2 Verbranding van brandstowwe .......................................................................... 98 ONDERSOEK 2: Wat gebeur wanneer ’n vlam van suurstof ontneem word? 98 10.3 Vuurveiligheid .................................................................................................... 99 AKTIWITEIT 10 b: Die gevare van vuur .......................................................... 99 AKTIWITEIT 10 c: Gesels oor vuur in ons gemeenskap ............................... 101 AKTIWITEIT 10d: Opvoering: Wat moet jy doen as ’n brand uitbreek? ....... 101 AKTIWITEIT 10e: Maak ’n plakkaat oor vuur ................................................ 101 STUDEER/HERSIENING ............................................................................. 102 Les 11: Energie en elektrisiteit ................................................................................. 103 11.1 Selle en batterye ............................................................................................. 103 AKTIWITEIT 11a: Hoe skyn ’n flitslig? .......................................................... 103 AKTIWITEIT 11b: Maak ’n eenvoudige stroombaan ..................................... 104 11.2 Netstroomelektrisiteit ....................................................................................... 105 11.3 Veiligheid en elektrisiteit .................................................................................. 106 AKTIWITEIT 11c: Veiligheidswenke vir elektrisiteit ....................................... 106 STUDEER/HERSIENING ............................................................................. 108 Les 12: Energie en beweging ................................................................................... 109 12.1 Rekke en vere ................................................................................................. 109 AKTIWITEIT 12a: Maak jou eie kettie ........................................................... 110 AKTIWITEIT 12b: Bou ’n rek-aangedrewe boot ............................................ 110 STUDEER/HERSIENING ............................................................................. 111 Les 13: Stelsels vir beweging ................................................................................... 112 13.1 Wiele en asse .................................................................................................. 112 AKTIWITEIT 13a: Identifiseer voertuie met wiele ......................................... 113 AKTIWITEIT 13b: ’n Eenvoudige wiel-en-as-stelsel ..................................... 113 AKTIWITEIT 13c: Bou ’n sleepwa met wiele en asse ................................... 114 STUDEER/HERSIENING ............................................................................. 116 EENHEID 4: Die aarde en die heelal ............................................................................. 117 Les 14: Planeet Aarde ............................................................................................... 117 14.1 Die aarde beweeg ........................................................................................... 117 AKTIWITEIT 14a: Waar is dit dag? ............................................................... 118 AKTIWITEIT 14b: Gebruik jou kop as ’n model van die aarde ...................... 119 STUDEER/HERSIENING ............................................................................. 120 Les 15: Oppervlakte van die aarde........................................................................... 121 15.1 Rotse ............................................................................................................... 121 3

Fasiliteerdersgids G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

AKTIWITEIT 15a: Wat sal jy vind as jy ’n gat grawe so diep as wat jy kan? 121 AKTIWITEIT 15b: Hoeveel lae het die aarde? .............................................. 123 AKTIWITEIT 15c: Wat is onder ons voete? .................................................. 124 15.2 Die vorming van grond uit rotse....................................................................... 125 AKTIWITEIT 15d: Kan rots en klip verweer? ................................................ 125 AKTIWITEIT 15e: Maak ’n model van suurwater wat rotse opbreek ............. 127 AKTIWITEIT 15f: Kyk na verskillende soorte grond ...................................... 127 AKTIWITEIT 15g: Maak jou eie grond .......................................................... 128 15.3 Grondsoorte .................................................................................................... 129 ONDERSOEK 1: Verskillende hoeveelhede sand, slik en klei ...................... 129 AKTIWITEIT 15h: Grond behou water .......................................................... 131 ONDERSOEK 2: Watter grondsoort hou meer water? ................................. 131 ONDERSOEK 3: Watter grondsoort is die beste vir plante? ......................... 133 STUDEER/HERSIENING ............................................................................. 135 Les 16: Afsettingsgesteentes ................................................................................... 136 16.1 Hoe vorm afsettingsgesteentes? ..................................................................... 137 AKTIWITEIT 16a: Neerlegging van sediment ............................................... 137 AKTIWITEIT 16b: Watter sediment is die oudste? ........................................ 137 AKTIWITEIT 16c: Herbou die berg ............................................................... 139 STUDEER/HERSIENING ............................................................................. 140 Les 17: Fossiele ......................................................................................................... 141 17.1 Fossiele in rotse .............................................................................................. 141 AKTIWITEIT 17a: Maak ’n model van ’n liggaamsfossiel ............................. 141 17.2 Liggaams- en spoorfossiele............................................................................. 143 17.3 Die belangrikheid van Suid-Afrika se fossiele.................................................. 143 AKTIWITEIT 17b: Wieg van die Mensdom ................................................... 145 AKTIWITEIT 17c: Belangrike fossielterreine in Suid-Afrika........................... 146 STUDEER/HERSIENING ............................................................................. 147

Fasiliteerdersgids G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Les

Week

JAARPLAN

Onderwerp

Inhoud

Assessering

Datum begin

Datum voltooi

Daar is baie verskillende soorte plante en diere. Sommige het nie bene in hulle liggaam nie en sommige het harde uiterlike “velle” of doppe (ongewerwelde diere), terwyl ander wel bene het (werweldiere). Plante en diere is afhanklik van mekaar maar hulle is ook afhanklik van beskikbare hulpbronne (lug, water, grond, kos, en skuilplek) in hulle eie habitat. ’n Gewerwelde geraamte bestaan uit bene en gewrigte, en is binne-in die liggaam. Bene is hard en vorm ’n sterk raamstruktuur. Werweldiere kan beweeg omdat daar spiere aan die gewrigte tussen die bene is.

Praktiese taak 1: Aktiwiteit 3: Ontwerp en maak ’n geraamte

Daar is verskeie plante en diere wat elkeen in hulle eie habitat voorkom. (Suid-Afrika het ’n wye verskeidenheid van inheemse plante, diere en hulle habitatte),

Kwartaal 1 toets

*Verskeie plante en diere *Soorte diere *Interafhanklikheid *Geraamtes van werweldiere *Beweging van werweldiere

Geraamtes en strukture

Diere se geraamtes

*Raam- en dopstrukture

Plante en diere op Aarde

Eenheid 1 (Kwartaal 1)

’n Gewerwelde geraamte is ’n raamstruktuur (verwys ook na die graad 4 Materie en materiale). Sommige ongewerwelde geraamtes is dopstrukture soos dié van ’n krap.

Lewensiklusse

*Voedsel en voeding in plante en diere *Voedselkettings

Voedselkettings

Onderwerp

*Groei en ontwikkeling *Lewensiklus van plante *Lewensiklus van diere

Les

Week

Fasiliteerdersgids G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Inhoud

Assessering

Datum begin

Datum voltooi

Plante vervaardig voedsel en bou hulle takke en stingels met water, koolstofdioksied uit die lug en sonlig energie. Plante gebruik koolsuurgas uit die lug en stel suurstof aan die lug vry.

Diere benodig voedsel om hul lewensprosesse uit te voer (om te beweeg, eet, groei, die omgewing waarneem, uitskei, asemhaal en voortplant). Alle diere is afhanklik van plante as hulle hoofbron van voedsel (herbivore, karnivore en omnivore). Plante en diere groei en ontwikkel regdeur hulle lewens. ’n Lewensiklus beskryf die fases en prosesse wat plaasvind as ’n plant of dier groei en ontwikkel. ’n Lewensiklus beskryf ook hoe een generasie van ’n plant of dier oorsprong gee aan ’n volgende generasie deur voortplanting. Die dood kan in enige fase van die lewensiklus intree.

10 11

Kwartaal 1-toets

Les

Week

Fasiliteerdersgids G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Onderwerp

Inhoud

Assessering

Datum begin

Datum voltooi

21 22

Materiale kan verwerk word om nuwe materiaal/ produkte te maak.

Junie-eksamen (werk van kwartaal 1 en 2)

Ons vervaardig munte, draad, juwele, meubels, geboue, brĂťe, motors, kombuisgereedskap en dakke uit metaal.

Praktiese taak 2: Ondersoek 3: Leer oor roes

*Eienskappe van metale *Eienskappe van nie-metale

Nie-metale is nuttige om dinge mee te maak omdat hulle sekere eienskappe het.

*Spesiale eienskappe van metale *Gebruike van metale

Verwerking van metaal

Verwerkte metale

Gebruike van metale

Metale is nuttige om dinge mee te maak omdat hulle sekere eienskappe het.

*Eienskappe en gebruike *Tradisionele verwerking

Metale en nie-metale

*Kombinasie van stowwe

Eenheid 2 (Kwartaal 2)

Materiale soos gips, beton, tekstiel, keramiek en glas asook plastiek en verf, het elk hul eie spesiale eienskappe. In Afrika gebruik mense al vir eeue verwerkte materiale om bakstene van klei en kleipotte te maak.

Junie-eksamen

ÂŠ Impaq

Les

Week

Fasiliteerdersgids G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Onderwerp

Inhoud

Assessering

Datum begin

Datum voltooi

Ons kan dinge laat beweeg met die hulp van ’n uitgestrekte rek of saamgeperste vere. Ons stoor energie in ’n uitgerekte rek of saamgeperste veer. Voertuie is stelsels wat wiele en asse gebruik.

Kwartaal 3-toets

*Wat is brandstowwe? *Verbranding van brandstowwe *Vuurveiligheid *Rekke en vere

*Wiele en asse

’n Stroombaan is ’n stelsel wat elektriese energie vervoer na waar dit benodig word.

Voorsorgmaatreëls moet getref word wanneer met elektrisiteit gewerk word.

Energie en beweging

Energie kan gestoor word in die selle of batterye van ’n flitslig.

Elektrisiteit vanaf die kragstasie word vervoer in ’n stroombaan na ons huise en dan weer terug na die kragstasie.

Stelsels om dinge te beweeg

Vure is ’n gevaar in ons gemeenskappe.

Praktiese taak 3: Ondersoek 2: Wat gebeur as 'n vlam nie suurstof kry nie?

Energie en elektrisiteit

*Selle en batterye

Brandstowwe benodig hitte om aan die brand te steek en lug (suurstof) om die proses te onderhou.

*Netstroomelektrisiteit

Energie word in brandstowwe gestoor (insluitend voedsel). Ons gebruik brandstowwe as bronne van bruikbare energie.

*Veiligheid en elektrisiteit

Gestoorde energie in brandstowwe

Eenheid 3 (Kwartaal 3)

Wiele en asse help voertuie om makliker te beweeg.

32 Kwartaal 3-toets 33

Les

Week

Fasiliteerdersgids G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Onderwerp

Inhoud

Assessering

Datum begin

Datum voltooi

*Rotse *Die vorming van grond uit rotse *Grondsoorte *Hoe afsettingsgesteentes gevorm word *Gebruike van afsettingsgesteentes

39 40 41 42

• •

*Fossiele in rotse *Liggaams- en spoor-fossiele *Belangrikheid van Suid-Afrika se fossiele

Die aarde beweeg in ’n wentelbaan om die son. Die aarde neem ongeveer 365 dae om een keer om die son te draai en dit word ’n jaar genoem. Die oppervlak van die aarde word ’n kors genoem, en bestaan uit rotse (selfs onder die see), en grond. Grond, lug, water en sonlig ondersteun lewe op Aarde. Grond is gewoonlik ’n mengsel van verskillende soorte grondkorrels in verskillende verhoudings

Afsettingsgesteentes vorm oor ’n baie lang tydperk.

Fossiele is die oorskot van oerdiere- en plante wat behoue gebly het in rotse. Sommige fossiele word gevind in afsettingsgesteentes. Fossiele is ’n rekord van die geskiedenis van lewe op aarde.

Praktiese taak 4: Ondersoek 2: Watter grond behou meer water? Novembereksamen (werk van kwartaal 3 en 4)

Oppervlakte van die aarde

*Die aarde beweeg

Planeet Aarde

Fossiele

Afsettingsgesteentes

Eenheid 4 (Kwartaal 4)

Daar is twee hoofsoorte fossiele: liggaams- en spoorfossiele.

Hersiening Novembereksamen

Onderwerpe in vetgedrukte letters is die belangrikste. Maak seker dat die leerders die konsepte deeglik verstaan. Al die onderwerpe moet gedek word voor die eksamen begin. 11

Fasiliteerdersgids G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

EENHEID 1: Lewe en leefwyse

Les 1: Plante en diere op Aarde

LEERDOELWITTE • • • • •

•

• •

Wat is die koudste plek waar diere woon? Hoe diep is die see? Is daar plante en diere wat diep onder die see bly? Waar is die hoogste berg op Aarde? Is daar plante en diere bo-op die berg? Vind ons plante of diere in 'n woestyn? Wat is gewerweldes en ongewerweldes?

Ons stel voor dat fasiliteerders die webwerf http://www.iteachbio.com/MarineBiology/marine.html besoek – daar is baie video’s en PowerPoint-aanbiedinge, grafieke en uitdeelstukke wat fasiliteerders en leerders kan gebruik. Oorweeg dit om plakkate te maak vir vier verskillende habitatte (water, woestyn, grasveld en woud). Soos wat julle dit ondersoek en bestudeer, kan julle sleutelwoorde en frases onder elke opskrif sit. Word ’n kenner: Skryf die vier verskillende habitatte op stukke papier en sit dit in ’n hoed sodat die leerders een uit die hoed kan trek. Hulle moet ’n kenner word oor die habitat wat hulle getrek het. Die leerders wat dieselfde habitat trek, kan saam in ’n groep werk of individueel (wat ook al beter vir die klas werk). Na die bespreking oor die verskillende soorte habitatte in die handleiding, moet die leerders ’n plakkaat maak van die plante en diere wat in dié spesifieke habitat woon. Hulle kan hulle plakkate in die klas opsit (daar waar die opskrifte is) en moet die woorde wat julle neergeskryf het in hulle plakkate gebruik. Indien jy wil/kan, kan hierdie opdrag met Afrikaans Huistaal gekombineer word en die leerders kan dit as ’n mondeling aanbied. Na die mondelinge is dit ’n goeie idee om ’n vasvra te hou, waar die fasiliteerder vrae oor elke habitat vra. Die fasiliteerder noem dat die leerder vrae vir 3 punte beantwoord.

Fasiliteerdersgids G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

VRAE Waarom is dit belangrik om die biodiversiteit van ons planeet te bestudeer? Skryf van die hoofpunte van die klasbespreking of bespreking met jou fasiliteerder hieronder neer. Fasiliteerders word aangemoedig om hierdie geleentheid te gebruik om omgewingskwessies aan te roer en te beklemtoon hoe belangrik kennis oor die biodiversiteit van ons planeet is. As ons meer weet, kan ons die planeet beter beskerm. Bespreek hoe belangrik dit is om die diversiteit van plante en diere op Aarde te waardeer. As ons waarde aan diversiteit heg, sal ons besef dat elke plant of dier wat uitsterf ’n groot verlies vir die aarde is. Beklemtoon moontlik dat ’n uitgestorwe plant of dier dalk die sleutel kon wees tot die genesing van sekere siektes of ons kon leer hoe om probleme soos gronderosie hok te slaan. 1.1 Verskeie plante en diere ’n Waterhabitat Fasiliteerders kan die volgende aktiwiteit gebruik om te toets hoe goed ’n leerder se individuele geografiese kennis oor plekke in ons land is. Dit is moontlik dat die leerder nog nie vantevore aan kaarte blootgestel was nie, en dus dalk nie weet waar hy/sy woon nie. Gebruik die geleentheid as ’n onderrigaktiwiteit en gee leerders ’n vinnige oorsig oor die kaart van Suid-Afrika. Plaas klem op waar noord is (wat belangrik sal wees in ander vakke soos Sosiale Wetenskappe).

AKTIWITEIT 1a: Identifiseer seediere en -plante VRAE 1. Kan jy dink hoe moeilik dit moet wees om op die rotse te woon en dag en nag deur te loop onder die aanslae van die branders? Watter diere in die prentjie bly op of naby rotse? Krappe, krewe, seegras, mossels 2. Beskryf ten minste drie maniere waarop hierdie diere hulself teen die branders beskerm. Party het harde skulpe soos mossels en gapermossels. Ander diere kruip onder die rotse weg as dit hooggety is en kom net uit met laaggety as die see kalmer is. Sommige organismes, soos slakke en seegras, het sterk suiers waarmee hulle aan die rotse vassuig om die gehamer van die see te weerstaan.

Fasiliteerdersgids G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

3. Kyk mooi na die diere in die prentjies en vind die eienskappe wat hulle in gemeen het. Groepeer dan die diere op grond van hierdie ooreenkomste. Hierdie is hersiening van graad 4-werk waar die leerder diere moes klassifiseer en vergelyk op grond van sigbare verskille. Moedig leerders aan om kreatief te dink wanneer hulle die diere klassifiseer en om die sigbare leidrade te gebruik. 4. Baie ekotoeriste besoek ons land vir al die besienswaardighede. Sommige is opsoek na avontuur en dit vind hulle in haaihokduik. ’n Sterk hok word tot diep onder die water laat sak, en aas word in die water gegooi om haaie nader te lok. Die haaie swem dan nader om ondersoek in te stel. Dink jy haaihokduik is aanvaarbaar? Verduidelik waarom jy so dink. Gee leerders die vryheid (en toestemming) om van mekaar te verskil. Moedig leerders aan om verskillende opinies oor hierdie onderwerp te bespreek voor hulle die vraag antwoord. ’n Leerder mag dalk ten gunste van haaihokduik wees aangesien dit ’n geleentheid bied vir navorsing en mense leer om meer waardering vir haaie te hê. Of ’n leerder mag dalk met die minister van Omgewingsake en Toerisme saamstem en voel dat die toeriste die haaie uit hul natuurlike habitat verwilder. Haaihokduik word ook blameer daarvoor dat haaie die aas met mense vereenselwig en sodoende hulle vrees vir mense verloor, dit maak hulle dan makliker om te vang. AKTIWITEIT 1b: Bestudeer ’n waterhabitat Leerder se eie antwoord.

Grasvelde VRAE Noem van die diere wat jy dink in grasvelde woon. Koedoe, njala, impala, sebra, buffel, leeu, luiperd, ander klein soogdiere, ens.

Woude •

•

Identifiseer ’n spesifieke area waarheen jy jou leerders kan neem om diere en plante te bestudeer voor jy met die les begin. Die ideaal sal ’n natuurreservaat, ’n park of skooltuin wees, waar ’n mens verskillende habitatte kan ervaar en bestudeer. As jy saam met jou leerders daarheen gaan stap, is dit ’n goeie idee om eers self die roete te stap om seker te maak dat daar geen gevare of hindernisse is waarvan die leerders moet weet nie. 15

Fasiliteerdersgids G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

• •

•

Eenheid

Bestudeer die area voor julle die aktiwiteit doen. Vermy areas met baie rommel en enige geroeste items wat gevaarlik kan wees en iemand kan seermaak. Let op na die plante en diere in die area. Kry toestemming indien nodig om voorbeelde van die plante uit te haal. Moenie plante pluk of afsny sonder toestemming nie. Vertoon die plante met hulle name langsaan en wys dit vir die leerders voor julle gaan stap. Moedig leerders aan om een of twee mense/ouers te nooi wat kennis het van die plante of diere het om die uitstappie te vergesel. Hulle kan help om die diere en plante te identifiseer en interessante inligting met die leerders deel. Terselfdertyd kan hulle help om die leerders veilig op die roete te begelei. Berei leerders voor die tyd voor vir die aktiwiteit. Verduidelik dat hulle slegs die plante en diere moet tel BINNE hulle afgebakende gebied of voëls wat oor die gebied vlieg. Hulle mag nie diere nader lok of dra nie, en ook nie diere waarvan hulle nie hou nie uit die gebied dra nie. Diere of eiers moet versigtig hanteer word en nie uit hulle woonplekke of neste gehaal of verwyder word nie. Leerders moet versigtig wees om nie te naby aan diere te kom of hulle te pla nie. Hulle moet onderskei tussen die plante deur na die grootte en vorm van hul blare, blomme of vrugte te kyk. Ouers wat die uitstappie vergesel, mag die leerders help om die plante wat in hulle gebied is te identifiseer. AKTIWITEIT 1c: Tel plante en diere Na die leerders die plante en diere in die area geïdentifiseer het, moet hulle van die blomme en sade bymekaarmaak (as daar is). Leerders kan die blomme tussen velle papier plaas en dan boeke daarop pak vir ’n paar dae. So pers jy die blomme. Wanneer hulle gepers is, kan leerders die blomme op ’n papier plak saam met die sade wat hulle versamel het en die name van die blomme neerskryf.

1.2 Interafhanklikheid in ’n ekosisteem Inleiding tot die onderwerp: • •

Die volgende BBC-webwerf is ’n uitstekende bron om te lees voor jy met die les begin: http://www.bbc.co.uk/nature/adaptations/Pollinator#intro Hierdie webwerf bied twee PowerPoint-aanbiedinge en alhoewel dit te gevorderd is vir leerders op hierdie vlak, is dit steeds ’n baie goeie inleiding tot ekosisteme en interafhanklikheid: http://www.magistralearning.com/samples/

Fasiliteerdersgids G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

VRAE Is mense verbind met plante en riviere? Bespreek dit met jou fasiliteerder. Fasiliteerders kan hierdie vrae gebruik om leerders se bestaande kennis en begrip oor ekologiese interafhanklikheid te toets. Ons sê dat diere, plante en hul habitatte interafhanklik is. Dit beteken dat hulle afhanklik is van mekaar om te oorleef. As een deel weggelaat word, byvoorbeeld water tydens ’n droogte, sal die res van die diere, plante en die habitat dalk vernietig word.

Interafhanklikheid tussen lewende organismes

VRAE Bye is nie die enigste insekte wat help om blomplante te bestuif nie. Watter diere/insekte kan ’n boom se blomme bestuif? Kyk na die prentjies hieronder. Voëls, kewers, perdebye, miere, ratels, ens. Fasiliteerders word aangemoedig om leerders toe te laat om die diere/insekte wat ’n boom se blomme kan bestuif te bespreek op grond van hulle fisiese kenmerke. Vra leerders of hulle dink dat eerder ’n vlermuis of ’n skilpad ’n boom se blomme kan bestuif. Bespreek dan waarom hulle so dink. Vra ook vrae wat hulle laat nadink oor hoe ’n boom aangepas is om vrugtevlermuise toe te laat om hulle blomme te bestuif. Die blomme moet gedurende die nag oop wees om die vlermuise te lok en hulle het daarom nie helder blare nodig nie, maar die blare moet groter wees sodat die vlermuis dit met eggo-oriëntasie kan vind. Kyk die video oor bestuiwers saam met die leerders, dit is ’n nuttige video wat alles op ’n graad 4- en graad 5-vlak verduidelik. Die video’s bevat grafiese voorstellings en jong akteurs wat dieselfde ouderdom as die leerders is. Die gehalte van die video is nie baie goed nie en moet dus eerder nie op ’n groot skerm vertoon word nie.

AKTIWITEIT 1d: Die ratel en die heuningwyser VRAE 1.

Hoekom kan die heuningwyser nie net van die by-larwes eet sonder om te wag vir die ratel nie? Die voël kan nie self die korf oopbreek nie en die gevaar bestaan dat die bye hom kan doodsteek. 17

Fasiliteerdersgids G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

Hoe breek die ratel die korf oop? Hy gebruik sy bene, kloue en tande.

Waarom word die ratel nie deur die bye gesteek nie? Die ratel het ’n baie dik pels wat die bysteke kan afweer.

Verduidelik in jou eie woorde hoe hierdie drie diere interafhanklik van mekaar is. Assesseer leerders se vermoë om hierdie interafhanklikheid in hulle eie woorde te verduidelik. Die heuningwyser is afhanklik van die bye vir die larwes wat deel vorm van sy dieet en die ratel is afhanklik van die bye vir heuning. Sonder die heuningwyser kan die ratel nie by die heuning uitkom nie en sonder die ratel se hulp kan die voël nie by die larwes uitkom nie.

Interafhanklikheid tussen lewende en nie-lewende organismes VRAE Het jy al gewonder hoe die water in die wolke “beland” uit riviere en strome? Dink aan die waterkringloop wat jy in graad 4 behandel het. Gebruik hierdie geleentheid om leerders se vooropgesette idees oor die waterkringloop te bespreek en om vas te stel wat hulle verstaan of nie verstaan nie. Enige onduidelike konsepte of idees kan dan in die volgende afdeling bespreek word. AKTIWITEIT 1e: Die waterkringloop Leerder se eie antwoord. VRAE 1. Jy kan waterdamp wat jy uitasem weer in waterdruppels verander! Staan voor ’n spieël of ’n venster en asem uit. Wat sien jy op die spieël of venster? Daar is kondensasie op die spieël of venster. Verduidelik aan leerders dat sodra die venster of spieël warm word die druppels sal verdamp.

Fasiliteerdersgids G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

AKTIWITEIT 1f: Beskryf interafhanklikheid Inleiding tot die aktiwiteit: Nadat julle interafhanklikheid van lewende en nielewende dinge in hulle eie omgewing bestudeer het, moet leerders in die volgende aktiwiteit die interafhanklikheid tussen lewende organismes en hul omgewing ondersoek. Indien moontlik, versamel boeke en inligting oor die diere in die foto’s in hierdie aktiwiteit. Foto

Antwoord

Beskrywing van interafhanklikheid

A: Narvisse en anemone. Die anemoon se gif is nie skadelik vir die narvis nie. Die narvis eet klein diertjies en organismes wat in die anemoon bly en dalk skadelik is vir die anemoon. Op sy beurt voed die vis se afval die anemoon. Die anemoon se giftige prikkels beskerm die narvis teen roofvisse.

B: Erdwurms in die grond. Erdwurms is afhanklik van die grond vir hulle habitat. Indien erdwurms vir te lank aan lug blootgestel word, kan hulle uitdroog, daarom het hulle ryk, vogtige grond nodig. Soos wat erdwurms deur die grond grawe, skei hulle mis af wat weer die grond meer vrugbaar maak vir ander plante en diere. Terwyl die erdwurms tonnels grawe, deurlug hulle die grond.

C: ’n Vink wat sy nes bou. Baie voëls is afhanklik van bome en plante om hul neste te bou om hulle kleintjies groot te maak. Die vink gebruik groen riete wat maklik buig om sy nes te bou. Wanneer die riete uitdroog, word hulle harder en is die nes dan sterker en meer stabiel.

D: Die renoster en die renostervoël. Die renostervoël eet bosluise wat op die renoster sit en verwyder sodoende die lastige parasiete. Renostervoëls het dieselfde verhouding met sebras, buffels, kameelperde, ens.

Fasiliteerdersgids G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

E: Anatoliese herdershond en die trop skape wat hulle teen roofdiere beskerm. Die jong hondjies word van kleins af groot saam met die skape en vorm ’n hegte band met die trop. Wanneer roofdiere (soos ’n jagluiperds, jakkalse of rooikatte) naby die trop kom, sal die herdershond hulle verjaag. Die Anatoliese herdershonde beskerm ook indirek die roofdiere omdat dit nie nodig sal wees vir die boer om die roofdier van kant te maak nie.

VRAE 1. In watter een van die illustrasies hierbo word die interafhanklike verhouding tussen ’n dier en ’n plant uitgebeeld? Die vink en die riete waarmee hy sy nes bou. 2. In watter een van die foto’s hierbo word die interafhanklike verhouding tussen ’n dier en ’n nie-lewende organisme uitgebeeld? Die erdwurm en die grond. 3. In watter een van die foto’s hierbo word die interafhanklike verhouding tussen drie diere uitgebeeld? Die Anatoliese herdershonde, skape en roofdiere. 1.3 Dieresoorte Inleiding tot die onderwerp: Hierdie onderwerp ondersoek die verskillende soorte diere wat in twee hoofgroepe verdeel is: gewerweldes en ongewerweldes. Die KABV verwys na diere met ruggrate en sonder ruggrate. Gewerweldes is diere met ruggrate soos soogdiere, voëls, reptiele, paddas (amfibieë) en visse. Ongewerweldes is diere/insekte sonder ’n ruggraat soos wurms, duisendpote, spinnekoppe, skerpioene en krappe. Wenke om die les aan te bied: 1. Begin die les met ’n bespreking waar julle die verskillende diere uit die vorige aktiwiteit met mekaar vergelyk. 2. Vra leerders om die diere in slegs TWEE groepe te verdeel. Laat hulle self besluit hoe hulle die diere wil opdeel. Sommige sal die diere groepeer volgens grootte of volgens fisiese kenmerke soos ledemate of liggaamsbedekking. 3. Verduidelik die konsep gewerweldes en ongewerweldes deur die woorde met ruggraat en sonder ruggraat te gebruik. Trek ’n tabel op die bord wat wys watter diere ruggrate

Fasiliteerdersgids G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

het en watter nie. Vra dan die leerders om die name van die diere op hul plakkaat in die regte kolom te skryf. 4. Bespreek hoe akkuraat hulle die diere kon klassifiseer. 5. Indien moontlik, maak ’n plakkaat vir die klas waarop al die diere wat ruggrate het en die wat nie het nie uitgebeeld word. 6. Laat die leerders die bene binne-in hulle liggame voel en spesifiek die ruggraat. (Dit is die vertikale ry werwels wat in die middel van die rug afloop.) Vra hulle in watter groep hulle sou val. Groepeer dieresoorte AKTIWITEIT 1g: Die indeling van diere INSTRUKSIES 1. Dolfyne, honde en seemeeue is gewerwelde diere. 2. Hoekom kan jy nie bene binne-in die krap of sprinkaan se liggame sien nie? Hulle het nie bene binne-in hul liggame nie, maar hulle het wel ’n harde, benerige uitwendige skelet. 3. Wat noem ons diere soos die sprinkaan en die krap? Ongewerweldes 4. Bestudeer die diere in aktiwiteit 1f. Besluit of hulle gewerweldes is met bene binne-in hulle liggame, of ongewerweldes met geen bene binne-in hulle liggame nie Leerder se eie antwoord. 5. Skryf die naam van elke dier in die korrekte kolom neer. Gewerweldes met ruggrate Renoster Renostervoël Vink Anatoliese herdershond Skape

Ongewerweldes sonder ruggrate Erdwurms Anemoon

Fasiliteerdersgids G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

VRAE 1. Kyk na die illustrasie van al die verskillende groepe. Waarom dink jy is die diere in die groep aan die linkerkant of regterkant geplaas? Die vraag is veronderstel om ’n leerder se begrip en herkenning van gewerweldes en ongewerweldes te versterk. 2. Gewerweldes word in vyf groepe verdeel. Noem hierdie groepe. Soogdiere, reptiele, voëls, amfibieë en visse. 3. Een van die voëls in die illustrasie is ons nasionale voël. Watter een is dit? Die bloukraanvoël. 4. Gee twee voorbeelde van ŉ geleedpotige. Krap, spinnekop of skoenlapper. Ongewerweldes VRAE Kyk weer na die illustrasie van die verskillende soorte diere. Kan jy ander voorbeelde van diere sonder bene binne-in hul liggame (endoskelet) en sonder ’n harde uitwendige skelet (eksoskelet) sien? Seesponse, seeanemone, , jellievisse, platwurms, seekatte en erdwurms.

VRAE Kan jy aan ongewerweldes dink wat eksoskelette het? Kyk weer na die vorige illustrasie as jy idees nodig het. Seester, skoenlapper, duisendpoot, krap, spinnekop

Fasiliteerdersgids G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

AKTIWITEIT 1h: 1, 2, 3, 4 ... daar vang ek ’n mier! Leerder se eie antwoord. Uitbreiding Bou in jou vrye tyd ’n terrarium vir ongewerweldes. ’n Terrarium is ’n hok, houer, of struktuur wat verander of voorberei is om kleiner landdiere, veral reptiele, amfibieë of ongewerweldes wat op land bly onder semi-natuurlike omstandighede te huisves vir waarneming, studie of as troeteldiere; dit is gewoonlik ’n vertoonkas met ’n glasvenster. 1. Gebruik ’n ou glashouer wat nie meer gebruik word nie. Die houer MOET ’n deksel hê. 2. Vul die bodem met ongeveer 10 tot 15 cm grond. 3. Plant ’n paar varings en ander plante wat maklik groei daarin. 4. Versamel insekte en ander ongewerweldes en plaas hulle in die terrarium. Die plante wat binne-in groei sal genoeg suurstof vir die diere/insekte produseer. Gee die plante een keer per week water. 5. Elke leerder kan ’n spesifieke ongewerwelde kies en ’n dagboek hou oor die dier se eet- en slaapgewoontes en daaglikse lewe vir drie tot vier weke. 6. Die leerders kan hul bevindinge vir die klas kom aanbied. WAARSKUWING: Sommige leerders mag dalk allergies wees vir van die diere/insekte wat julle vind. Moenie enige diere/insekte wat dalk skadelik kan wees, soos insekte wat steek, klas toe bring nie. Gewerweldes AKTIWITEIT 1i: Identifiseer algemene kenmerke Inleiding tot die aktiwiteit: Die volgende afdeling in die handboek bestudeer diere se geraamtes in meer besonderhede. Hierdie aktiwiteit is daarop gemik om leerders se vermoë om algemene kenmerke of eienskappe te identifiseer uit te brei. Terselfdertyd help dit hulle ook om te verstaan dat studie in samewerking met ander leerders moontlik is. Daar moet dus nie noodwendig gefokus word op die onderrig van die aktiwiteit nie, maar eerder op produktiewe bespreking deur leidende vrae te vra. Loop deur die groepe om seker te maak almal hou by die taak op hande. VRAE 1. Voltooi die sin deur al die kenmerke wat diere met endoskelette in gemeen het neer te skryf.