Í2(È-A-EMS-SG012Î
1
8
0
8
-
A
-
E
M
S
-
S
G
0
1
EKONOMIESE EN BESTUURSWETENSKAPPE HANDLEIDING Graad 8
A member of the FUTURELEARN group
Ekonomiese en Bestuurswetenskappe Handleiding
1808-A-EMS-SG01
Í2(È-A-EMS-SG012Î
Graad 8
Aangepas vir KABV
S Loots B Pretorius
Handleiding G08 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
INHOUDSOPGAWE LESELEMENTE ......................................................................................................... 4 VOORWOORD .......................................................................................................... 6 JAARPLAN ................................................................................................................ 8 EENHEID 1 .............................................................................................................. 10 Les 1: Hersiening .................................................................................................. 10 AKTIWITEIT 1.1................................................................................................. 14 Les 2: Die ekonomie – Owerheid .......................................................................... 15 AKTIWITEIT 2.1................................................................................................. 17 AKTIWITEIT 2.2................................................................................................. 19 Les 3: Die ekonomie – Nasionale Begroting ......................................................... 21 AKTIWITEIT 3.1................................................................................................. 24 AKTIWITEIT 3.2................................................................................................. 26 Les 4: Die ekonomie – Lewenstandaard ............................................................... 29 AKTIWITEIT 4.1................................................................................................. 32 AKTIWITEIT 4.2................................................................................................. 33 AKTIWITEIT 4.3................................................................................................. 35 AKTIWITEIT 4.4................................................................................................. 37 AKTIWITEIT 4.5................................................................................................. 39 AKTIWITEIT 4.6................................................................................................. 41 Les 5: Finansiële geletterdheid – Rekeningkundige begrippe ............................... 41 AKTIWITEIT 5.1................................................................................................. 47 AKTIWITEIT 5.2................................................................................................. 47 AKTIWITEIT 5.3................................................................................................. 47 AKTIWITEIT 5.4................................................................................................. 48 AKTIWITEIT 5.5................................................................................................. 50 AKTIWITEIT 5.6................................................................................................. 51 AKTIWITEIT 5.7................................................................................................. 56 AKTIWITEIT 5.8................................................................................................. 56 Les 6: Finansiële geletterdheid – Brondokumente ................................................ 57 AKTIWITEIT 6.1................................................................................................. 66 AKTIWITEIT 6.2................................................................................................. 69
© Impaq
1
Handleiding G08 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
AKTIWITEIT 6.3................................................................................................. 69 AKTIWITEIT 6.4................................................................................................. 70 OEFENING 1 .................................................................................................... 70 EENHEID 2 .............................................................................................................. 74 Les 7: Hersiening .................................................................................................. 74 AKTIWITEIT 7.................................................................................................... 77 Les 8: Finansiële geletterdheid – Oorsig van die rekenkundige siklus .................. 78 AKTIWITEIT 8.1................................................................................................. 82 Les 9: Finansiële geletterdheid – Kontantontvangstejoernaal ............................... 82 AKTIWITEIT 9.1................................................................................................. 88 AKTIWITEIT 9.2................................................................................................. 88 AKTIWITEIT 9.3................................................................................................. 89 AKTIWITEIT 9.4................................................................................................. 91 AKTIWITEIT 9.5................................................................................................. 91 Les 10: Entrepreneurskap – Produksiefaktore ...................................................... 93 AKTIWITEIT 10.1............................................................................................... 95 AKTIWITEIT 10.2............................................................................................... 98 AKTIWITEIT 10.3............................................................................................. 103 Les 11: Die ekonomie – Markte .......................................................................... 103 AKTIWITEIT 11.1............................................................................................. 106 OEFENING 2 .................................................................................................. 106 Les 12: Hersiening vir Junie-eksamen ................................................................ 108 EENHEID 3 ............................................................................................................ 112 Les 13: Hersiening .............................................................................................. 112 AKTIWITEIT 13................................................................................................ 114 Les 14: Finansiële geletterdheid – Kontantontvangstejoernaal ........................... 115 AKTIWITEIT 14.1............................................................................................. 116 AKTIWITEIT 14.2............................................................................................. 117 Les 15: Finansiële geletterdheid – Kontantbetalingsjoernaal .............................. 118 AKTIWITEIT 15.1............................................................................................. 122 AKTIWITEIT 15.2............................................................................................. 122 AKTIWITEIT 15.3............................................................................................. 123 AKTIWITEIT 15.4............................................................................................. 124
© Impaq
2
Handleiding G08 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
AKTIWITEIT 15.5............................................................................................. 124 AKTIWITEIT 15.6............................................................................................. 125 AKTIWITEIT 15.7............................................................................................. 126 Les 16: Entrepreneurskap – Vorme van eienaarskap ......................................... 127 AKTIWITEIT 16.1............................................................................................. 132 AKTIWITEIT 16.2............................................................................................. 135 OEFENING 3 .................................................................................................. 139 EENHEID 4 ............................................................................................................ 141 Les 17: Hersiening .............................................................................................. 141 AKTIWITEIT 17................................................................................................ 143 Les 18: Entrepreneurskap – Vlakke en funksies van bestuur ............................. 143 AKTIWITEIT 18.1............................................................................................. 148 AKTIWITEIT 18.2............................................................................................. 151 Les 19: Finansiële geletterdheid – Algemene Grootboek en Proefbalans .......... 152 AKTIWITEIT 19.1............................................................................................. 156 AKTIWITEIT 19.2............................................................................................. 162 AKTIWITEIT 19.3............................................................................................. 163 AKTIWITEIT 19.4............................................................................................. 166 AKTIWITEIT 19.5............................................................................................. 166 AKTIWITEIT 19.6............................................................................................. 166 AKTIWITEIT 19.7............................................................................................. 166 AKTIWITEIT 19.8............................................................................................. 169 AKTIWITEIT 19.9............................................................................................. 170 AKTIWITEIT 19.10........................................................................................... 173 AKTIWITEIT 19.11........................................................................................... 173 OEFENING 4 .................................................................................................. 174 Les 20: Eksamenvoorbereiding........................................................................... 176 WOORDELYS ........................................................................................................ 185 BIBLIOGRAFIE EN VERWYSINGS ...................................................................... 189
© Impaq
3
Handleiding G08 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
JAARPLAN EENHEID 1
ONDERWERP 1 Hersiening 2 Die ekonomie: Owerheid 3 Die ekonomie: Nasionale Begroting 4 Die ekonomie: Lewenstandaard 5 Finansiële Geletterdheid: Rekeningkundige begrippe 6 Finansiële Geletterdheid: Brondokumente
2
7 Hersiening 8 Finansiële Geletterdheid: Oorsig van die rekeningkundige siklus 9 Finansiële Geletterdheid: Kontantontvangstejoernaal (Diens) 10 Entrepreneurskap: Produksiefaktore 11 Die ekonomie: Markte
12 Junie-eksamen
© Impaq
8
DATUM BEGIN
DATUM VOLTOOI
Handleiding G08 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
3
13 Hersiening 14 Finansiële Geletterdheid: Kontantontvangstejoernaal (Diens) 15 Finansiële Geletterdheid: Kontantbetalingsjoernaal (Diens) 16 Entrepreneurskap: Vorm van eienaarskap
4
17 Hersiening 18 Entrepreneurskap: Vlakke en funksies van bestuur 19 Finansiële geletterdheid: Algemene grootboek en Proefbalans (diens) 20 Eksamenvoorbereiding 21 Novembereksamen
© Impaq
9
Handleiding G08 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Eenheid
1
EENHEID 1 Les 1: Hersiening STUDEER/HERSIENING Lees deur die onderstaande hersieningsgedeelte om jou geheue te verfris oor wat behandel is in Ekonomiese en Bestuurswetenskappe graad 7. 1.1.1 Die ekonomie Die geskiedenis van geld Geld is so verweef met ons hele bestaan dat ’n mens nie die samelewing daarsonder kan voorstel nie. Daar was ’n tyd toe daar geen geld was nie. Kan jy jou indink hoe die mense toe moes gelewe het? Mense het ruilhandel toegepas wat beteken dat hulle goedere uitgeruil het in plaas van geld. Ruilhandel
Bron: www.pbs.org
het plek gemaak vir betaalmiddels omdat alle kommoditeite nie dieselfde waarde gehad het nie. Die eerste vorme van betaalmiddels was muntstukke en kourieskulpe. Behoeftes en begeertes •
Behoeftes: Noodsaaklike goedere waarsonder die mens nie kan oorleef nie bv. kos, water, skuiling, ens.
•
Begeertes: Goedere en dienste waarsonder die mens kan oorleef bv. selfone, duur klere en skoene.
Behoeftes en begeertes beïnvloed die manier waarop gemeenskappe werk, leef en geld bestee. Mense se behoeftes en begeertes is onbeperk, maar die hulpbronne wat nodig is om hierdie behoeftes en begeertes te bevredig, is beperk.
© Impaq
10
Handleiding G08 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Eenheid
1
Goedere en dienste Daar is hoofsaaklik vier produksiefaktore naamlik: Arbeid, kapitaal, natuurlike hulpbronne en entrepreneurskap. •
Arbeid: Verwys na werk wat mense verrig.
•
Kapitaal: Verwys na geld, asook toerusting, geboue en grond wat ons noem kapitaalgoedere.
•
Natuurlike hulpbronne: Hulpbronne wat uit die
Bron: www.123rf.com
natuur kom bv. water, grond, olie, ens. •
Entrepreneurskap: Dit is die entrepreneur se vermoë om al drie die ander produksiefaktore saam te vat en suksesvol te gebruik om sodoende ʼn finale produk of diens aan verbruikers te kan verskaf.
Ongelykheid en armoede Armoede beteken dat mense nie geld het om hul basiese behoeftes te bevredig nie. Faktore wat bydrae tot armoede is: •
Ongelykhede van die verlede.
•
Ongeletterdheid en gebrek aan opleiding.
•
Die heersende ekonomiese toestande van die land.
Die produksieproses Produktiwiteit verwys na die hoeveelheid goedere en dienste wat geproduseer word in ʼn sekere tydperk. •
Die primêre sektor produseer grondstowwe.
•
Die sekondêre sektor gebruik grondstowwe om goedere te vervaardig.
•
Die tersiêre sektor verkoop die goedere en lewer dienste aan verbruikers.
ʼn Produsent lewer goedere en dienste aan ʼn verbruiker wat die goedere en dienste dan koop en gebruik.
© Impaq
11
Handleiding G08 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Eenheid
1
1.1.2 Entrepreneurskap Besighede Besighede is instansies wat handeldryf met goedere of dienste en dit dan aan verbruikers lewer. Daar is hoofsaaklik drie vorme van besighede, naamlik: •
Formele besigheid: Die besigheid moet by regeringsdepartemente registreer.
•
Informele besighede: Die besigheid hoef nie met regeringsdepartemente te registreer nie.
•
Handelsonderneming: Verwys na die verkoop en koop van goedere en dienste.
Formele en informele besighede kan beide produsente en verbruikers wees in die ekonomie. Die entrepreneur ʼn Entrepreneur is ʼn persoon wat ʼn winsgewende idee omskep in ʼn besigheid. So ʼn persoon moet beskik oor sekere eienskappe om suksesvol te wees naamlik: •
ʼn Kundige wees in sy/haar veld.
•
Gemotiveerd wees.
•
Moet kan risiko’s neem.
•
Toegewyd wees. Bron: www.graphicsfactory.com
Entrepreneursdag
ʼn Entrepreneursdag benodig baie beplanning, bemarking en die doeltreffende gebruik van jou begroting. Voordat jy kan begin beplan aan jou entrepreneursdag moet jy ʼn volledige begroting opstel om jou verwagte inkomste en uitgawes te kan bereken.
© Impaq
12
Handleiding G08 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Eenheid
1
1.1.3 Finansiële geletterdheid Belangrike rekeningkundige begrippe: •
Kapitaal
•
Bates en laste
•
Inkomstes en uitgawes
•
Wins en verlies
•
Begrotings
•
Besparings
•
Bankwese
•
Finansiële rekord
•
Transaksies
Bron: http://northwestchicagoland.northwestquarterly.com
Inkomstes en uitgawes Persoonlike inkomste is ʼn individu se totale jaarlikse verdienste uit alle bronne soos lone, beleggings, dividende, huurgeld, winste en rente. Persoonlike uitgawes is al die kostes wat jy in jou daaglikse lewe aangaan. Begrotings Beplande inkomstes en uitgawes van ʼn individu Besparings Dit is ʼn gedeelte van die geld wat jy verdien, wat jy weg sit om later weer te gebruik of in rykdom te omskep.
© Impaq
13
Handleiding G08 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Eenheid
1
AKTIWITEIT 1.1: Hersiening Sê of die volgende stellings waar of onwaar is. 1.1.1
Voor die ontstaan van geld was daar ʼn tyd toe mense ruilhandel toegepas het.
1.1.2
Daar is hoofsaaklik drie produksiefaktore naamlik arbeid, kapitaal, natuurlike hulpbronne en grondstowwe.
1.1.3
ʼn Formele besigheid moet registreer by regeringsdepartemente.
1.1.4
Besparings is ʼn gedeelte van jou geld wat jy weg sit om later weer te gebruik.
1.1.5
ʼn Begroting is jou beplande inkomstes en uitgawes vir ʼn maand of vir ʼn jaar.
1.1.6
ʼn Entrepreneur is ʼn persoon wat ʼn winsgewende idee omskep in ʼn besigheid.
1.1.7
ʼn Entrepreneursdag verg geen beplanning nie.
1.1.8
Handelsonderneming verwys na die koop van goedere en dienste.
1.1.9
Die primêre sektor produseer grondstowwe.
1.1.10 Formele en informele besighede kan produsente en verbruikers wees in die ekonomie.
© Impaq
14
Handleiding G08 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Eenheid
1
Les 2: Die ekonomie – Owerheid LEERDOELWITTE Nadat jy hierdie eenheid voltooi het, moet jy in staat wees om die volgende te doen: •
Die betekenis van owerheid te verstaan.
•
Die verskillende vlakke van die owerheid asook die rolle van elke vlak.
•
Die rolle van verskillende vlakke van die owerheid met betrekking tot besighede en die gebruik van hulpbronne en dienste.
INLEIDING In 1994 is daar vir die eerste keer in Suid-Afrika ʼn demokratiese verkiesing gehou toe alle landsburgers die reg verkry het om te stem. Dit het die gevolg gehad dat apartheid tot ʼn einde gekom het en dat Suid-Afrika ʼn nuwe era in sy sosio-ekonomiese ontwikkeling en groei betree het. Die les sal dus handel oor die owerheid, die doel van die owerheid, verskillende vlakke van die owerheid en die werking daarvan. Bron: www. ezakwantu.com
BELANGRIKE TERMINOLOGIE Demokrasie Nasionale verkiesing Infrastruktuur
© Impaq
15
Handleiding G08 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Eenheid
1
1.2.1 Betekenis van Owerheid DEFINIEER Demokrasie: Dit is ʼn regeringsvorm waar die leiers en verteenwoordigers van die land deur die bevolking van die land verkies word. Nasionale verkiesing: ʼn Geleentheid waarby die oorhoofse leiers en verteenwoordigers van die land deur die landsburgers verkies word. Infrastruktuur: Fisiese fasiliteite soos paaie, brûe en geboue wat die land se ekonomie benodig om te funksioneer en te groei. Dit sluit ook dienste soos elektrisiteit, water- en riooldienste in. Die owerheid is ʼn organisasie wat die land moet bestuur en beheer. Dus moet hulle orde handhaaf, verseker dat daar genoeg geld is dat infrastruktuur en dienste aan die landsburgers voorsien word. Die owerheid se lede word verkies deur ʼn demokratiese verkiesingstelsel. Inwoners van die land neem deel aan die nasionale verkiesing wat elke vier jaar plaasvind en die inwoners stem dan vir wie hulle aan bewind wil hê. Om die land en sy inwoners te bestuur is ʼn baie groot taak. Die owerheid se verantwoordelikhede sluit in: •
Die bestuur en beheer van landsburgers.
•
Die voorsiening van dienste en infrastruktuur wat nodig is vir ekonomiese groei.
•
Om regeringsinkomste te genereer en dit op so ʼn manier te bestee sodat ekonomiese doelwitte bereik kan word om sodoende inwoners se basiese behoeftes te bevredig.
•
Die landsburgers te beskerm.
Alhoewel daar baie verantwoordelikhede is wat die owerheid moet nakom, kan hierdie bogenoemde verantwoordelikhede as die oorhoofse en mees belangrikste geklassifiseer word.
© Impaq
16
Handleiding G08 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Eenheid
1
AKTIWITEIT 2.1 1.1.1 Lys tien vrae wat jy graag vir die president van ʼn land sou wil vra. 1.1.2 Sal jy die president van ʼn land wil wees? Verskaf twee redes vir jou antwoord.
Bron:www.rnw.nl.com
© Impaq
17
Handleiding G08 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Eenheid
1
1.2.2 Die verskillende vlakke van owerheid Dit is ʼn enorme taak om die land te beheer en bestuur en daarom word die owerheid in verskillende vlakke opgedeel, naamlik: •
Nasionale regering
•
Provinsiale regering
•
Plaaslike regering
Die onderstaande diagram gee ʼn verduideliking van hoe die verskillende vlakke van die owerheid bymekaar kom en funksioneer: Die Suid-Afrikaanse Owerheid Verantwoordelik vir die algemene bestuur van die land. Hulle hanteer kwessies wat op ‘n plaaslike vlak in die onderskeie dorpe en stede hanteer moet word.
Nasionale Regering
Provinsiale Regering
Plaaslike Regering
Die land het nege provinsies en elkeen het sy eie aparte doelwitte wat bereik moet word om die provinsie, en sodoende die land, te verbeter.
Die owerheid het hoofsaaklik drie take om te verrig, naamlik: •
Wetgewend: Dit handel oor die skep en implementering van verskillende wette.
•
Uitvoerende: Leiding van die land en sy sake.
•
Regterlike: Verseker dat reg en geregtigheid geskied.
Al drie vlakke van die owerheid speel om die beurt ʼn belangrike bydraende rol in die verrigting van hierdie take. ʼn Goeie voorbeeld hiervan is dat wette op Nasionale vlak geskep word, maar moet op Provinsiale en Plaaslike vlakke geïmplementeer en gehandhaaf word.
© Impaq
18
Handleiding G08 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Eenheid
1
AKTIWITEIT 2.2 2.2.1. Noem die drie vlakke van die owerheid. 2.2.2. Bespreek die drie oorhoofse take van die owerheid. 2.2.3. Noem een doel van elk van die vlakke van die owerheid. 1.2.3 Die rolle van verskillende vlakke van owerheid rakende huishoudings in die gebruik van hulpbronne en dienste Een van die regering se verantwoordelikhede is om basiese dienste aan die inwoners van die land te verskaf. Elke vlak in die regering speel ʼn bydraende rol en het betrekking tot huishoudings. Vir die regering om die basiese behoeftes te kan verskaf, soos gesondheidsorg, water, elektrisiteit, behuising en polisie dienste moet die regering geld hê. Die regering genereer geld deur besighede en huishoudings. Kom ons kyk na die manier wat die regering geld verdien.
Huishoudings lewer arbeid aan besighede en die regering en verdien salarisse en lone vir die arbeid wat hulle bied.
Huishoudings bestee geld aan regeringshulpbronne en -dienste.
Nasionale regering allokeer geld aan die provinsiale en plaaslike regering om dienste aan huishoudings te lewer.
Š Impaq
Huishoudings betaal belasting aan die regering op die geld wat hulle verdien het vir die arbeid wat hulle verrig het.
19
Handleiding G08 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Eenheid
1
Die vloei van geld in die ekonomie hardloop deur die plaaslike, provinsiale en nasionale regering. Die regering neem huishoudings in diens, net soos besighede en is dus ook ʼn verbruiker van huishoudings se arbeid. Verskeie goedere en dienste wat aan huishoudings verskaf word, word gratis voorsien soos bv. skoonmaakdienste en polisiedienste. Huishoudings moet egter vir ander dienste betaal soos bv. vir water, elektrisiteit en vullisverwyderingsdienste. Die regering verskaf ook aan lede van huishoudings subsidies en toelaes soos bv. pension en behuisingsubsidies. Al die vlakke van die regering dra by tot die befondsing van hulpbronne, maar hoofsaaklik word die grootste gedeelte van fondse deur die nasionale regering bygedra. Dit is die regering se verantwoordelikheid om hulpbronne aan huishoudings en die land te voorsien, maar huishoudings, besighede, provinsiale en plaaslike regerings speel elkeen ook ʼn bydraende rol om die verantwoordelikheid na te kom. 1.2.4 Die rolle van die verskillende vlakke van owerheid met betrekking tot besighede in die gebruik van hulpbronne en dienste Die regering verskaf infrastruktuur aan besighede wat hul benodig om te funksioneer soos bv. paaie, vervoerstelsels, water en elektrisiteit asook die nodige wette en regulasies wat sekere beleide en indiensnemings vir besighede in plek stel. Verder speel die regering ook ʼn rol in die aanmoediging van nuwe besighede en sodoende word meer werksgeleenthede geskep. Die regering maak gebruik van besighede deur om hulpbronne by die besighede aan te koop wat die regering nodig het om dienste te verskaf aan die land.
© Impaq
20