Í2(È-A-EMS-FG01qÎ
1
8
0
9
-
A
-
E
M
S
-
F
G
0
1
EKONOMIESE EN BESTUURSWETENSKAPPE FASILITEERDERSGIDS
Graad 9
A member of the FUTURELEARN group
Ekonomiese en Bestuurswetenskappe Fasiliteerdersgids
1809-A-EMS-FG01
Í2)È-A-EMS-FG01sÎ
Graad 9
Aangepas vir KABV
JVW Earle SM Earle
Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
INHOUDSOPGAWE Bladsy
LESELEMENTE ROOSTER EN TYDSBESTUUR ASSESSERINGSVEREISTES STUDIEWENKE EN -METODES VOORWOORD HOE OM DIE FASILITEERDERSGIDS TE GEBRUIK JAARPLAN
3 5 7 8 9 10 11
EENHEID 1
13
Hersiening van graad 8-werk FINANSIËLE GELETTERDHEID: KONTANTONTVANGSTEJOERNAAL EN KONTANTBETALINGSJOERNAAL Kontanttransaksies van ʼn handelsonderneming Les 1 − 2 Aktiwiteit 1 Les 3 Effek van kontanttransaksies op die rekeningkundige vergelyking Aktiwiteit 2 Aktiwiteit 3 DIE EKONOMIE: EKONOMIESE STELSELS Les 6 Voordele, nadele en kenmerke van ‘n ekonomiese stelsel Aktiwiteit 4 Aktiwiteit 5 Aktiwiteit 6 FINANSIËLE GELETTERDHEID: ALGEMENE GROOTBOEK EN PROEFBALANS (ALLEENHANDELAAR) Oorboeking van kontanttransaksies Les 7 − 10 Aktiwiteit 7 Voorbereiding van ʼn proefbalans van ʼn handelsonderneming Les 11 − 12 Aktiwiteit 8 DIE EKONOMIE: DIE EKONOMIESE KRINGLOOP Die deelnemers in die ekonomiese kringloop van ʼn Les 13 − 14 geslote ekonomie Aktiwiteit 9 Vloeidiagram van ʼn ekonomiese kringloop Les 17 − 18 Aktiwiteit 10
EENHEID 2
18 18 20 20
20 21 24 24 28 28 29 29 30
Hersiening van die werk in die eerste kwartaal en ʼn oorsig van wat in die tweede kwartaal gedoen gaan word. FINANSIËLE GELETTERDHEID: KREDIETTRANSAKSIES – DEBITEURE Les 23 Optekening van transaksies na die Debiteurejoernaal Aktiwiteit 11 Aanteken van ontvangste van debiteure in die Les 24 Kontantontvangstejoernaal (KOJ) Aktiwiteit 12 DIE EKONOMIE: PRYSTEORIE Les 25 Die Wet van Vraag en grafiese voorstelling van die vraagkurwe Aktiwiteit 13 Aktiwiteit 14 Les 26 Die Wet van Aanbod, aanbodskedule en grafiese
© Impaq
14 14 15 15 17
1
31 31 32 32 34 34 35 35
Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
voorstelling van die aanbodkurwe Aktiwiteit 15 Les 27 Ewewigsprys en -hoeveelheid Aktiwiteit 16 ENTREPRENEURSKAP: SEKTORE IN DIE EKONOMIE Les 32 Volhoubare gebruik van hulpbronne in die drie sektore Aktiwiteit 17 Aktiwiteit 18
EENHEID 3 Hersiening van die werk in die tweede kwartaal en ʼn oorsig van wat in die derde kwartaal gedoen word. DIE EKONOMIE: VAKBONDE Les 33 Begrip van vakbonde en hul historiese ontwikkeling Aktiwiteit 19 Les 36 Bydrae van vakbonde tot volhoubare groei en ontwikkeling Aktiwiteit 20 FINANSIËLE GELETTERDHEID: KREDIETTRANSAKSIES – DEBITEURE Les 40 Uitwerking op die rekeningkundige vergelyking Aktiwiteit 21 KREDIETTRANSAKSIES: KREDITEURE Les 42 Effek van krediteure op die rekeningkundige siklus Aktiwiteit 22 Les 43 Aantekening van transaksies in die Krediteurejoernaal (KJ) en Krediteure-afslagjoernaal (KAJ) Aktiwiteit 23 ENTREPRENEURSKAP: FUNKSIES VAN ’N ONDERNEMING Les 45 – 46 Algemene bestuur Aktiwiteit 24 Aktiwiteit 25 FINANSIËLE GELETTERDHEID: KREDIETTRANSAKSIES – KREDITEURE (BETALINGS) Les 48 Plasing in die Krediteuregrootboek en die Algemene Grootboek en die uitwerking van krediettransaksies op die rekeningkundige vergelyking. Aktiwiteit 26
EENHEID 4 Hersiening van die werk in die derde kwartaal en ʼn oorsig van wat in die vierde kwartaal gedoen word. FINANSIËLE GELETTERDHEIDTRANSAKSIES: KONTANT EN KREDIET Les 52 – 54 Voorbereiding van ʼn proefbalans Aktiwiteit 27 ENTREPRENEURSKAP: SAKEPLAN Les 55 Konsep van ʼn sakeplan Aktiwiteit 28 Les 56 Komponente van ʼn sakeplan Aktiwiteit 29 Les 57 Formaat van ʼn sakeplan Aktiwiteit 30 Les 58 Produksieplan, bemarkingsplan, bestuursplan Aktiwiteit 31 Les 59 SWOT-analise en samevatting Aktiwiteit 32
© Impaq
2
35 36 36 37 37 38 40 46 46 46 46 46 47 47 50 50 51 51 52 52 53 54 55 60 60
62 63 70 72 72 72 73 73 73 73 75 75
Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
JAARPLAN KWARTAAL 1
ONDERWERP
DATUM BEGIN
1 Hersiening 2 Finansiële geletterdheid: Kontantontvangstejoernaal en Kontantbetalingsjoernaal 3 Die ekonomie: Ekonomiese stelsels 4 Finansiële geletterdheid: Algemene Grootboek en Proefbalans 5 Die ekonomie: Die ekonomiese kringloop
2
6 Hersiening 7 Finansiële geletterdheid: Krediettransaksies – debiteure 8 Die ekonomie: Prysteorie 9 Entrepreneurskap: Sektore in die ekonomie 10 Junie-eksamen
3
11 Hersiening 12 Die ekonomie en vakbonde 13 Finansiële geletterdheid: Krediettransaksies – debiteure 14 Finansiële geletterdheid: Krediettransaksies – krediteure 15 Entrepreneurskap: Funksies van onderneming ʼn 16 Finansiële geletterdheid: Krediettransaksies – krediteure
© Impaq
11
DATUM VOLTOOI
Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
4
17 Hersiening 18 FinansiÍle geletterdheid: Transaksies – kontant en krediet 19 Entrepreneurskap: Sakeplan 20 Eksamenvoorbereiding 21 Novembereksamen
Š Impaq
12
Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Eenheid
1
EENHEID 1 Hersiening Aan die begin van elke les is daar ʼn hersieningsgedeelte. Die doel van die hersiening is om die leerder ʼn oorsig te gee van wat in die vorige eenheid behandel is. Hierdie hersieningsgedeelte gee die leerder ʼn oorsig van wat in graad 8 behandel is. Die leerder kan vlugtig daardeur lees om sy geheue te verfris oor wat in die vorige eenheid behandel is.
Daar is tien waar- of onwaarvrae wat deur die leerder voltooi moet word. Die fasiliteerder en leerder moet nie baie tyd spandeer aan die hersiening nie. Die fasiliteerder kan mondelings die vrae aan die leerder vra of die leerder kan sy antwoorde neerskryf.
HERSIENINGSAKTIWITEIT: WAAR OF ONWAAR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Onwaar Waar Waar Waar Waar Waar Waar Waar Waar Onwaar
Die aktiwiteit tel geen punte nie en is slegs vir hersieningsdoeleindes.
© Impaq
13
Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Eenheid
1
FINANSIËLE GELETTERDHEID: KONTANTONTVANGSTEJOERNAAL EN KONTANTBETALINGSJOERNAAL
LEERDOELWITTE Nadat die leerder hierdie les voltooi het, moet hy in staat wees om die volgende te doen: Kontantontvangstejoernaal Kontantbetalingsjoernaal Effek van kontanttransaksies op die rekeningkundige vergelyking Les 1 – 2 AKTIWITEIT 1: Kosprys (R) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
Winsopslag%
200 500 (c) R300 (d) R2 000 800 1 750 4 450 3 000 (i) R1 600 2 800
25% 30% 40% 20% (e) 50% (f) 50% 60% (h) 35% 25% (j) 22,5%
Verkoopprys (R) (a) R250 (b) R650 420 2 400 1 200 2 625 (g) R7 120 4 050 2 000 3 430
Berekeninge a)
VP = KP x (100 + %wins)
f)
= 210 x (100 + 25) 100 = R250
b)
© Impaq
VP = 500 x 130 100 = R650
WINS = R2 625 – R1 750 = R875 WINSGRENS = 875 x 100 1 750 = 50%
g)
VP = 4 450 x 160 100 = R7 120
h)
WINS = R4 050 – R3 000 = R1 050 WINSGRENS = 1 050 x 100 3 000 = 35%
14
Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
c) KP = VP x 100 (100 + % wins)
Eenheid
1
i) KP = 2 000 x 100 (100 + 25)
= 420 x 100 (100 + 40)
= R1 600
= R300
d) KP = 2 400 x 100 120 = R2 000
e)
j)
WINS = R3 430 – R2 800 = R630 WINSGRENS = 630 x 100 2 800
WINS = R1 200 – R800 = R400
= 22,5%
WINSGRENS = Wins x 100 KP = 400 x 100 800 = 50% Les 3 AKTIWITEIT 2 Invloed op bates en eienaarsbelang: Bates = Eienaarsbelang Datum Effek Rede Effek Rede Eienaar se 1. + 90 000 Kontant vermeerder + 90 000 kapitaalbydrae + – 35 000
Kontant verminder
+ 35 000
Voertuie vermeerder
– 28 000
Kontant verminder
+ 28 000
Toerusting vermeerder
– 17 500
Kontant verminder
+ 17 500
Handelsvoorraad vermeerder
5.
– 1 000
Kontant verminder
– 1 000
Handelslisensie is ’n uitgawe
6.
– 500
Kontant verminder
– 500
Lone – uitgawe
2.
3.
4.
© Impaq
15
+ Laste Effek
Rede
Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
+ 5 600
Kontant vermeerder
– 3 500
Handelsvoorraad verminder
7. 90 600
Š Impaq
Eenheid
+ 2 100 90 600
16
Wins op verkope
1
Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Eenheid
AKTIWITEIT 3 KONTANTONTVANGSTEJOERNAAL VAN CHIVA HANDELAARS VIR JULIE 20.3 Dok. Nr. 101 KRR KRR 102 KRR 103 KRR
Dag 1 5 9 16 18 30
Besonderhede S. Chiva Verkope Verkope S. Chiva Verkope J. Pillay Verkope
Ontleding van ontvangste
Bank 120 000 8 600 11 200 12 000
8 600 11 200 12 000 12 600 4 500 25 800
17 100 25 800 194 700
Verkope
Koste van verkope
8 600 11 200
6 880 8 960
12 600
10 080
25 800 58 200
20 640 46 560
Bedrag
01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 B/S 12 13
© Impaq
Dag 2 4 7 11 12 14 15 17 20 21 23 28 31
Naam van begunstigde Makro Mac Motors Stadsraad Kontant Makro ANP Skryfbehoefttes Kontant Flora Verskaffers Stadsraad Mac Motors Kontant ABC Bank Kontant ANP Skryfbehoeftes
Bank 16 500 65 000 900 2 100 22 500 650 2 100 750 1 900 3 100 2 100 185 2 100 725 120 610
Handelsvoorraad
Skryfbehoeftes
Besonderhede Kapitaal
12 000
Kapitaal
4 500
Lone
Fol
120 000
Huurinkomste
136 500
KONTANTBETALINGSJOERNAAL VAN CHIVA HANDELAARS VIR JULIE 20.3 Dok. Nr.
KOJ 01 Diverse rekeninge
KBJ 01
Bedrag
Diverse rekeninge Fol. Besonderhede
16 500 65 000 900
Voertuie Handelslisensie
2 100 22 500 650 2 100 750 1 900 3 100
Verpakkingsmateriaal Water en elektrisiteit Onttrekkings
2 100 185 2 100 39 000
8 400
17
725 1 375
71 835
Bankkoste
1
Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Eenheid
1
DIE EKONOMIE: EKONOMIESE STELSELS LEERDOELWITTE In hierdie les gaan die leerder oor DIE EKONOMIE leer. Ons gaan die volgende ondersoek: Die drie belangrikste ekonomiese stelsels: • beplande ekonomie • markekonomie • gemengde ekonomie Oorsprong van elke ekonomiese stelsel. Voordele en nadele van elke ekonomiese stelsel. Kenmerke van elke ekonomiese stelsel. Die globale (wêreld-)ekonomie. Les 6 DIE EKONOMIE: AKTIWITEIT 4 4.1.
a) Markekonomie b) Beplande ekonomie c) Gemengde ekonomie
4.2. a) Beplande ekonomie
b) Mark ekonomie
c) Gemengde ekonomie
Kenmerke: (enige 3)
Kenmerke:
Kenmerke:
• Die regering neem al die besluite rakende die produksie en verbruik van goedere en dienste. • Die regering beheer al die ondernemings en neem dus ook al die winste. • Min mense is ryk terwyl die meerderheid arm is. • Hulpbronne is die eiendom van die regering.
• Produksiefaktore behoort aan individue. • Die regering is nie aktief betrokke in die voorsiening van goedere en dienste nie (meestal entrepreneurs).
© Impaq
•
•
•
18
Die regering vervul ʼn belangrike rol in die oplossing van ekonomiese probleme. Dienste (verwydering van afval, water en elektrisiteit) word deur die regering voorsien. Sommige ondernemings/instan sies word deur die regering besit, terwyl ander deur individue besit word.
Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Eenheid
Voordele:
Voordele:
• Die regering het volle beheer oor die ekonomie, wat ʼn stabiele ekonomie tot gevolg het. • Eweredige verspreiding van goedere en dienste asook hulpbronne. • Die regering besit en beheer die produksiefaktore. • Pryse word deur die regering vasgestel. • Ly nie onder ekonomiese siklusse nie.
• Entrepreneurskap en innovering word aangemoedig en beloon. • Verhoging van mededinging tussen ondernemings. • Individue kan hulle lewenstandaard verbeter deur hulle eie onderneming te begin. • Produktiwiteit is hoog. • Individue het vryheid van keuse. • Verhoging om vaardigheidsontwikkeling • Innovering word aangemoedig om nuwe en beter produkte te ontwerp met mededingende pryse. Nadele:
Nadele: • • • •
•
© Impaq
Entrepreneurskap word ontmoedig. Die regering beheer die beskikbaarheid van hulpbronne. Oneweredige verspreiding van hulpbronne. Die regering het moontlik nie die tyd óf kennis om al die staatseiendom te bestuur nie, m.a.w. as banke genasionaliseer word, sal die regering in staat wees om dit teen ʼn wins te bestuur? Werkers word uitgebuit.
1
Voordele:
• Nie almal kan die verskeidenheid goedere en dienste bekostig nie. • Werksverlies van ongeskooldes a.g.v. meganisasie. • Werkers word uitgebuit • Groot ondernemings het ʼn onregverdige voordeel bo dié van kleiner ondernemings met minder kapitaal.
19
•
•
Die regering verleen aan individue toegang tot die land se infrastruktuur. Innovering word aangemoedig en entrepreneurskap word beloon.
Nadele: • Inkomstebelastingkoerse is redelik hoog. • Ekonomiese groei kan beperk word omdat die regering baie hulpbronne aan landsburgers se welsyn toeken. • Groot regeringsbetrokkenheid in die ekonomie d.m.v. regulering maak die regering burokraties en vatbaar vir korrupsie.
Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
•
•
Eenheid
1
Mense het nie die vryheid om hul ekonomiese posisie te verbeter nie, daar is min of geen aansporing om harder te werk nie. Die regering as vervaardiger, kan nie ʼn akkurate vooruitskatting van verbruikersgedrag maak nie. AKTIWITEIT 5
5.1.1 5.1.2 5.1.3 5.1.4 5.1.5
Markekonomie Gemengde ekonomie Beplande ekonomie Beplande ekonomie Beplande ekonomie AKTIWITEIT 6
6.1
Ja, enige persoon moet sy eie onderneming kan begin en goedere en dienste verskaf om verbruikers se behoeftes en begeertes te bevredig en sodoende lewenstandaarde te verhoog. (Kyk na voorbeelde van ʼn gemengde ekonomie.)
6.2
Nee, want entrepreneurskap word ontmoedig. Die regering beheer die ekonomie ten volle wat tot gevolg het dat hulpbronne oneweredig versprei word. (Kyk na nadele van beplande ekonomie.)
FINANSIËLE GELETTERDHEID: ALGEMENE GROOTBOEK EN PROEFBALANS (ALLEENHANDELAAR) Les 7 – 10 LEERDOELWITTE Nadat die leerder hierdie les voltooi het, moet hy in staat wees om die volgende te doen: Oorboeking van die kontanttransaksies van ʼn onderneming vanuit die Kontantontvangstejoernaal (KOJ) en Kontantbetalingsjoernaal (KBJ) na die Algemene Grootboek. Voorbereiding van ʼn proefbalans van ʼn handelsonderneming.
© Impaq
20
Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Eenheid
AKTIWITEIT 7 ALGEMENE GROOTBOEK EN PROEFBALANS (ALLEENHANDELAAR) KONTANTONTVANGSTEJOERNAAL VAN BANIE HANDELAARS VIR MEI 20.3 Dok. Nr. 001 KRR KRR KRR
Dag 1 8 9 17
Besonderhede L. Banie Verkope Verkope Verkope
Ontleding van ontvangste 225 000 480 2 560 2 880
Bank
Verkope
225 000 480 2 560 2 880 230 920 B5
480 2 560 2 880 5 920 N1
Koste van verkope
KOJ 01 Diverse rekeninge
Bedrag
Fol
225 000 300 1 600 1 800 3 700 N2/B4
Kapitaal
225 000
KONTANTBETALINGSJOERNAAL VAN BANIE HANDELAARS VIR MEI 20.3 Dok. Nr. 001 002 003 004 005 006 007 008 009 010 011 012 013 014
© Impaq
Dag 2
5 12 16 19 23 26 29 30
Naam van Begunstigde JJ Bouers Munisipaliteit Super Rent Makro ANP Kontant Kontant Makro Kontant Caxton Munisipaliteit Kontant N. Jordaan L. Banie
Bank 100 000 280 1 700 20 000 1 240 420 420 1 500 420 320 195 420 3 500 5 000 135 415 B5
Skryfbehoeftes
Handelsvoorraad
Lone
Besonderhede
Bedrag
KBJ 01 Diverse rekeninge Fol Besonderhede
100 000 280 1 700
B3 N5 N6
Geboue Handelslisensie Huuruitgawe
320 195
N7 N8
Advertensies Water & Elektrisiteit
3 500 5 000 110 995
N9 B2
Salarisse Onttrekkings
20 000 1 240 420 420 1 500 420
420
1 240 N3
1 680 N4
21 500 B4
21
1
Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Eenheid
1
ALGEMENE GROOTBOEK VAN BANIE HANDELAARS BALANSSTAATREKENINGE-AFDELING KAPITAAL Maand
Dag
Besonderhede
Fol
Bedrag
B1
Maand
Dag
Besonderhede
Fol
20.1 Mei
1
Bank
KOJ 1
ONTTREKKINGS 20.1 Mei
30
Bank
KBJ 1
2
Bank
KBJ 1
5 000
B3
100 000
HANDELSVOORRAAD 20.1 Mei
31
Bank
31
Diverse rekeninge
KBJ 1
20.1 21 500 Mei
B4
31
Koste van verkope
31
Diverse rekeninge
BANK 20.1 Mei
KOJ 1
225 000
B2
GEBOUE 20.1 Mei
Bedrag
20.1 230 290 Mei
KOJ 1
3 700
B5 KBJ 1
135 415
NOMINALE REKENINGE-AFDELING VERKOPE Maand
Dag
Besonderhede
Fol
Bedrag
N1
Maand
Dag
Besonderhede
Fol
20.1 Mei
31
Bank
KOJ 1
KOSTE VAN VERKOPE 20.1 Mei
31
Handelsvoorraad
KOJ 1
3 700
SKRYFBEHOEFTES 20.1 Mei
31
Bank
KBJ 1
31
Bank
KBJ 1
2
Bank
KBJ 1
2
© Impaq
Bank
KBJ 1
N5
280
HUURUITGAWE 20.1 Mei
N4
1 680
HANDELSLISENSIE 20.1 Mei
N3
1 240
LONE 20.1 Mei
N2
1 700
22
N6
Bedrag
5 920
Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe
Eenheid
ADVERTENSIES 20.1 Mei
23
Bank
KBJ 1
26
Bank
KBJ 1
29
Bank
N8
195
SALARISSE 20.1 Mei
N7
320
WATER EN ELEKTRISITEIT 20.1 Mei
1
KBJ 1
N9
3 500
LET WEL: Die kontrolering van optelwerk is noodsaaklik. Kontantontvangstejoernaal: Verkope (R5 920) + Diverse rekeninge (R225 000) = Bank (R230 920) Die totaal van koste van die verkopekolom is nie deel van die voorafgaande kontrole nie, omdat die totaal van koste van verkope nie ʼn bedrag ontvang verteenwoordig nie. Kontantbetalingsjoernaal: Skryfbehoeftes (R1 240) + Lone (R1 680) + Handelsvoorraad (R21 500) + Diverse rekeninge (R110 995) = Bank (R135 415) Die dubbelinskrywingstelsel is toegepas en wel soos volg: Kontantontvangstejoernaal: Rekeninge gedebiteer Bank R230 920 Koste van verkope R3 700 Totaal debiete
Rekeninge gekrediteer Kapitaal R225 000 Handelsvoorraad R3 700 Verkope R5 920 Totaal krediete R234 620
R234 620
Kontantbetalingsjoernaal: Rekeninge gedebiteer Rekeninge gekrediteer Geboue R100 000 Bank Handelsvoorraad R21 500 Skryfbehoeftes R1 240 Lone R1 680 Handelslisensie R280 Huuruitgawe R1 700 Advertensies R320 Water & Elektrisiteit R195 Salarisse R3 500 Onttrekkings R5 000 Totaal debiete R135 415 Totaal krediete
Š Impaq
23
R135 415
R135 415