Canlılarda Taşıma ve Dolaşım Sistemi
Bitkilerde Taşıma Sistemi
BİYOLOJİ
b) Ksilem Parankiması Ksilem boruları ile diğer dokuların arasında bulunur ve taşınan suyun diğer dokulara geçmesini sağlar. Ksilem dokusundaki tek canlı hücre gurubudur.
Bitkilerde su, mineral ve organik maddeler eğrelti otlarından itibaren özel bir sistem kullanarak taşınmaktadır. Ksilem ve floem dokularından meydana gelen bu taşıma sistemine iletim demeti adı verilmektedir.
c) Ksilem Sklerenkiması Ölü hücrelerden oluşur, hem bitkiye hem de ksilem borularına destek sağlar.
Ksilem (Odun) Doku Ksilem dokusu üç önemli yapıdan oluşur. a) Ksilem (odun) boruları b) Ksilem parankiması c) Ksilem Sklerenkiması
Floem (Soymuk) Doku Floem dokusu dört önemli yapıdan oluşur. a) Floem (soymuk) boruları b) Arkadaş hücreleri
a) Ksilem (Odun) Boruları
c) Floem parankiması d) Floem sklerenkiması a) Floem (soymuk) Boruları
–
Bitkilerin kökünden, bitkinin üst kısımlarına su ve mineral madde taşır.
–
Taşıma tek yönlü ve hızlıdır.
–
Ksilem borularını oluşturan hücreler ölü oldukları için taşıma işlemlerinde enerji gerektiren yöntemler kullanılamaz.
–
Taşıma osmoz ile gerçekleşir.
–
Ksilem boruları trake ve trakeid adı verilen iki küçük iletim borusundan oluşur.
Ksilemde Suyun Taşınmasına Etki Eden Faktörler *
Kök Basıncı Emici tüyler yüksek bir yoğunluğa sahiptir. Bu yoğunluğa bağlı olarak köklerde oluşan emme kuvvetine kök basıncı denir.
*
Kılcallık Ksilem borularının inceliğine bağlı olarak suyun daha yüksek seviyelere taşınmasıdır.
*
Adhezyon Taşınan su molekülleri ile ksilem çeperleri arasında oluşan çekim gücüdür (suyun çeperlere tutunmasıdır).
*
Terleme Yapraklardan terlemeyle su kaybedildikçe bitkinin üst kısımlarındaki osmotik basınç artar. Osmotik basıncın artmasına bağlı olarak su bitkinin üst kısımlarına doğru çekilir (suyun taşınmasında en önemli faktör terlemedir).
66
Bitkinin üst bölgelerinde üretilen azotlu organik maddeleri kök bölgesine, köklerde üretilen organik maddeleri bitkinin üst kısımlarına taşır.
•
Taşıma çift yönlü ve yavaştır.
•
Floem (soymuk) borularını oluşturan hücrelerin üst ve alt kısımları arasında büyük delikler oluşmuştur.
•
Hücreleri canlı olduğu için taşıma işlemlerinde aktif taşıma yöntemi kullanılabilir.
b) Arkadaş Hücreleri Floem borularının yanında bulunur ve çekirdeği sayesinde floem borusunu oluşturan hücrelerin metabolik aktivitelerini kontrol eder. Canlı hücrelerdir. c) Floem Parankiması Floem boruları ile diğer dokular arasında bulunur ve madde alış verişini sağlar. Organik maddelerin depolanmasını da sağlayan bu hücreler aynı zamanda canlıdır. d) Floem Sklerenkiması Bitkiye ve floem borularına destek sağlar. Floem dokusunun tek ölü hücre grubudur.
Kohezyon Kimyasal özelliklerinden dolayı su moleküllerinin birbirlerine uyguladığı çekim kuvvetidir (suyun birbirine tutunmasıdır).
*
•
Tek çenekli (monokotil) bitkilerde floem ve ksilem arasında kambiyum bulunmaz. İletim demetleri dağınık haldedir.
BİYOLOJİ Canlılarda
Taşıma ve Dolaşım Sistemi Palizat ve Sünger Parankiması
Çift çenekli (dikotil) bitkilerde floem ve ksilem arasında kambiyum bulunur. İletim demetleri düzenli bir dizilişe sahiptir.
Fotosentezin en yoğun şekilde gerçekleştirildiği bitki bölümüdür. Palizat parankimasındaki fotosentez hızı sünger parankimasından daha fazladır. Her ikisi birlikte mezofil tabakasını oluşturur. Stoma:
Ökseotu gibi yeşil yapraklı yarı parazit bir bitkinin yaşamını sürdürebilmesi için, emeçlerinin üzerinde yaşadığı bitkinin aşağıdaki yapılardan hangisine doğrudan ulaşması gerekir? A) Epidermisine
B) Odun borularına
C) Parankimasına
D) Kambiyumuna
E) Emici tüylerine (ÖYS – 1995)
Yarı parazit bitkiler fotosentezle besinlerini üretebilirken, su ve mineralleri, üzerinde yaşadıkları bitkiden alırlar. Su ve mineraller konak bitkinin ksilem (odun) borularında taşındığı için ökse otunun emeçlerinin doğrudan ksilem (odun) borularına ulaşması gerekir. Doğru seçenek B dir. Yaprak Gövdenin yan tomurcuğundan meydana gelen yaprak fotosentez, terleme ve gaz alışverişi gibi önemli işlemlerin gerçekleştiği bir bitki yapısıdır. İletim demetlerinin yaprak içerisinde dallanması sonucunda yaprak damarları meydana gelir.
Açılıp kapanabilme özelliğine sahip canlı hücrelerdir. Gündüzleri stomalar açılır ve bu şekilde terleme ve gaz alış verişi gerçekleşir, geceleri ise stomalar kapalıdır. Stoma hücreleri taşıdıkları kloroplastlar sayesinde fotosentez yapabilme özelliğine sahiptirler. Bitkinin yaşadığı iklim şartlarına bağlı olarak stomalar yaprakta farklı bölgelerde bulunabilir. Örneğin, kurak bölge bitkilerinde stomalar yaprağın altında ve epidermisin içine gömülmüş bir şekilde bulunurken nemli bölge bitkilerinde stoma yaprağın her iki yüzeyinde ve epidermis seviyesindedir. Bazı su bitkilerinde stomalar sadece yaprağın üst bölgelerinde ve epidermisin üst kısmında bulunur. Stomaların Açılması (Gündüz) Fotosentez başlar. Stomalardaki glikoz miktarı artar. Glikozların artması ozmotik basıncı artırır. Ozmotik basıncın artması stoma hücrelerine su girişini artırır. Stoma hücrelerinin pH’ı artar ve nişastalar glikozlara parçalanır. Stoma hücrelerine giren su turgor basıncını artırır.
Yapraktan bir kesit alıp mikroskop altında incelendiğimizde yaprağın; kütikula, epidermis tabakası, palizat ve sünger parankiması, iletim demetleri ve stoma gibi çeşitli yapılardan meydana geldiği görülmektedir.
Artan turgor basıncı çeperlere basınç uygulayarak stomanın açılmasını sağlar. Stomaların Kapanması (Gece) Glikozlar nişastaya dönüştürülür.
Kütikula Yaprağın alt ve üst yüzeyini örten cansız mumsu bir maddedir. Epidermis hücreleri tarafından üretilir ve bitkinin su kaybını önler. Nemli ve sulak bölgelerde yaşayan bitkilerde ince, kurak bölge bitkilerinde kalındır.
Stomalardaki glikozlar azaldıkça yoğunluk azalmaya başlar. Yoğunluk azaldıkça ozmotik basınç azalır. Su stoma hücresinden komşu hücreye geçmeye başlar.
Epidermis Tek katlı ve kloroplast içermeyen hücrelerden oluşur. Yaprağın alt ve üst yüzeyini oluşturur. Canlı hücrelerdir ve bazı epidermis hücreleri stoma, tüy gibi yapıları meydana getirir.
Su azaldığı için turgor basıncı azalır. Turgor basıncı azaldığı için stomalar kapanır.
67
Canlılarda Taşıma ve Dolaşım Sistemi
Bitkilerde stomaların kapatma (kilit) hücrelerinde gerçekleşen, I.
Nişastanın glikoza dönüşmesi
BİYOLOJİ
–
Kan doku hücreleri ile direk temas eder.
–
Eklem bacaklılarda, derisi dikenlilerde ve yumuşakçaların çoğunda görülür.
–
Kan akışı yavaştır.
Kapalı Kan Dolaşımı
II. Glikozun nişastaya dönüşmesi III. Turgor basıncının artması IV. Suyun komşu hücrelere geçmesi olaylarından hangileri, stoma açıklığının kapanmasını sağlar? A) I ve III
B) I ve IV D) II ve IV
C) II ve III E) III ve IV (ÖYS – 1991)
Stoma hücrelerinin kapanmasını sağlayan temel etken turgor basıncının azalmasıdır. Glikozun nişastaya dönüşmesi ve suyun komşu hücrelere geçmesi turgor basıncını azaltacağından stoma açıklığının kapanmasını sağlar. Doğru seçenek D dir.
Ağaçlarda, yaprağın emme kuvvetini aşağıdakilerden hangisi artırır? A) Stomaların kapanması
–
Kalp, atardamar, toplardamar ve kılcal damarlar bulunur. Kan daima damar içinde dolaşır.
–
Kan doku hücreleriyle direk temas etmez.
–
Dolaşım hızı yüksektir.
–
Bazı omurgasızlarda (yuvarlak solucanlar, halkalı solucanlar, ahtapotlar) ve bütün omurgalılarda görülür.
Açık dolaşım oksijen ihtiyacı düşük canlılarda gözlenen dolaşım şeklidir.
B) İletim borularında taşınan madensel tuz miktarının azalması C) Emici tüyleride osmotik basıncın azalması D) Topraktaki suyun emici tüylere geçmesi E) Terleme ile su yitirilmesi
(ÖYS – 1992)
Emme kuvveti bitkilerde su kaybına bağlı olarak artan bir kuvvettir. Yapraklarda gerçekleşen terleme sonucu azalan su emme kuvvetini artırır. Doğru seçenek E dir.
Kapalı dolaşım sisteminin ilk görüldüğü canlı grubu halkalı solucanlardır. Omurgasız Hayvanlarda Dolaşım Sistemi Süngerler, sölenterler ve yassı solucanlarda özelleşmiş bir taşıma sistemi bulunmamaktadır. Bu canlılar vücut yüzeyleri aracılığı ile madde alış verişlerini sağlayabilmektedirler. Canlılar dünyasında halkalı solucanlardan itibaren böcekler, yumuşakçalar, derisi dikenliler ve bütün omurgalılarda dolaşım sistemi gelişmiştir.
Hayvanlarda Dolaşım sistemi
Omurgalı Hayvanlarda Dolaşım Sistemi
Tek hücreli canlılarda metabolik faaliyetler için gerekli olan maddeler dış ortamdan alınabilirken, reaksiyonlar sonucu oluşan boşaltım ürünleride yine dış ortama verilebilmektedir.
Balıklar
Çok hücreli organizmalarda her bir hücre dış ortamla madde alış verişini direk olarak sağlayamadığı için hücrelerin bu ihtiyacını karşılamak üzere dolaşım sitemleri gelişmiştir. Hayvanlarda Bulunan Dolaşım çeşitleri
Kalpleri bir kulakçık ve bir karıncık olmak üzere iki odacıklıdır. Vücuttan toplanan kirli kan kalbe getirilir ve temizlenmek üzere solungaçlara gönderilir. Solungaçlarda temizlenen kan buradan direk vücuda dağıtılır (kalbe geri dönmez).
Balıklarda dolaşım sistemi
Balıkların kalplerinde daima kirli kan bulunur.
68
–
Kalp, atardamar ve toplardamar bulunur.
–
Kılcal damarlar bulunmaz.
Solungaçlarda temizlenen kan kalbe geri dönmediği için balıklarda küçük kan dolaşımı görülmez.
BİYOLOJİ Canlılarda
Taşıma ve Dolaşım Sistemi
Kurbağalar Kalpleri iki kulakçık ve bir karıncık olmak üzere üç odacıklıdır. Sağ kulakçıktan gelen kirli kanla sol kulakçıktan gelen temiz kan karıncıkta birbirine karışır ve vücuda karışık kan pompalanır. Vücutlarında karışık kan dolaştığı için kurbağalar soğukkanlı canlılar grubuna girer.
Kuşlar
Kalpleri iki kulakçık ve iki karıncık olmak üzere dört odacıklıdır. Temiz ve kirli kan vücutta ayrı ayrı dolaştığı için kuşlar ve memeliler sıcakkanlı hayvanlardır.
Küçük kan dolaşımının ilk görüldüğü canlı gurubu kurbağalardır.
Sürüngenler
Kalpleri kurbağalar gibi iki kulakçık ve bir karıncıktan oluşmaktadır. Sürüngenlerde farklı olarak karıncıkta yarım perde bulunur, ancak bu perde temiz ve kirli kanın karışmasını engelleyemediği için sürüngenlerin de vücutlarında karışık kan dolaşmaktadır. Bundan dolayı sürüngenler soğukkanlı canlılardır. Timsahlarda özel bir durum olarak yarım perde kendisini tamamlamış ve karıncığı temiz ve kirli kanın karışmasını engelleyecek şekilde ikiye ayırmıştır. Timsahların kalpleri dört odacıklıdır. Bundan dolayı temiz ve kirli kan kalpte birbirine karışmaz. Ancak kalpten ayrı ayrı çıkan temiz ve kirli kan panizza adı verilen bir kanal aracılığı ile birbirlerine karışırlar ve bu şekilde timsahların da vücutlarında karışık kan dolaşır (timsahlarda soğukkanlıdır).
Dolaşımla ilgili; I.
Kanın yürekten doğrudan solunum organına pompalanması
II. Kanın solunum organından doğrudan yüreğe dönmesi III. Kanın yürekten doğrudan dokulara pompalanması IV. Kanın solunum organından doğrudan dokulara gitmesi olaylarından hangileri, hem balık hem kuşta gerçekleşen ortak olaylardır? A) Yalnız I
B) Yalnız II D) I ve IV
C) Yalnız IV
E) II ve III (ÖSS – 1997)
Kirli kanın kalpten solunum organlarına gönderilmesi ve burada temizlenen kanın yeniden kalbe dönmesine küçük kan dolaşımı denir. Küçük kan dolaşımı balıklar hariç bütün omurgalılarda bulunur. Balık ve kuşlarda kan kalpten solunum organlarına pompalanır. Kuşlarda kan yeniden kalbe dönerek dokulara pompalanırken balıklarda solunum organından direk dokulara gönderilir. Doğru seçenek A dır.
69
BİYOLOJİ
Canlılarda Taşıma ve Dolaşım Sistemi
4.
Omurgalı hayvanların dolaşım sistemleriyle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi ortak bir özellik değildir? A) Büyük ve küçük dolaşım görülür. B) Kalplerinde kulakçık ve karıncık bölümleri vardır. C) Doku hücreleri dolaşım sıvısı ile direk temas etmez. D) Kanı O2’ ce zenginleştiren solunum organları vardır. E) Dokulardan kalbe dönen kan CO2’ce zengindir.
5.
Bitkilerde suyun kökten üst kısımlara kadar taşınmasında; I. Emici tüylerdeki osmotik basınç II. Terleme III. Soymuk borularının ince olması IV. Kohezyon kuvveti faktörlerinden hangileri görev almaktadır? A) Yalnız I B) II ve IV C) III ve IV D) I, II ve III E) I, II ve IV
6.
Hayvanlarda bulunan açık ve kapalı dolaşım ile ilgili özelliklerden bazıları şunlardır. I. Omurgasız hayvanlarda bulunma. II. Atardamar, toplardamar ve kılcaldamar bulundurma III. Yüksek kan basıncı ve dolaşım hızına sahip olma. IV. Doku hücreleriyle doğrudan madde alış verişi gerçekleştirme Buna göre, açık ve kapalı dolaşıma ait olanlar aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? Açık dolaşım Kapalı dolaşım A) III I, II, IV B) I, IV II, III C) I, III II, IV D) II, III, IV I, II, IV E) I, II, III II, IV
7.
Bitkilerde gerçekleşen taşıma olaylarında görev alan iletim demetleriyle ilgili olarak aşağıdaki verilen ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Ksilem ve floem demetlerinde sklerenkima bulunur. B) Su odun borularında inorganik, soymuk borularında organik ve inorganik maddelerin çözünmesini sağlar. C) Floem boruları trake ve trakeidlerden oluşur. D) Odun demetlerinde bulunan parankima hücreleri canlıdır. E) Soymuk borularını oluşturan hücreleri metabolizmasını arkadaş hücreleri kontrol eder.
1.
Yukarıdaki grafikte X ve Y canlılarının çevre sıcaklığına bağlı olarak vücut sıcaklıklarındaki değişimler verilmektedir. X ve Y canlılarıyla ilgili aşağıdaki değerlendirmelerden hangisi kesinlikle yanlıştır? A) X canlısı yavrularını sütle besler. B) Y canlısının kalbinde yarım perde bulunur. C) X canlısı kış uykusuna yatar. D) Y canlısı dört odacıklı bir kalbe sahiptir. E) X canlısı akciğer solunumu yapar.
2.
Bir yaprakta bulunan stoma açıklığının kapanması sırasında kilit hücrelerinde; I. Su miktarında azalma II. Glikoz miktarında azalma III. Turgor basıncında azalma IV. Nişasta miktarında artma olaylarının gerçekleşme sırası aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiştir? A) III-II-I-IV B) II-IV-I-III C) IV-III-II-I D) IV-I-II-III E) II-III-I-IV
3.
Yukarıdaki şemada bir bitkinin gövde enine kesiti gösterilmektedir. Buna göre, şemada X, Y ve Z ile gösterilen yapılar ile ilgili olarak aşağıda verilen ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Bitki açık iletim demetlerine sahiptir. B) Z, bölünme özelliğine sahip canlı hücrelerdir. C) X’te madde iletim hızını etkileyen faktörlerden biri kök basıncıdır. D) Topraktaki mineral değişikliklerinin ilk etkileri Y’de gözlenir. E) X, canlı hücrelerin oluşturduğu bir taşıma kanalıdır.
70
DOĞRU SEÇENEKLER 1.D
2.B
3.C
4.A
5.E
6.B
7.C