Udhërrëfyes: Zbulo trashëgiminë kulturore në Qarkun e Vlorës!

ZBULO TRASHËGIMINË KULTURORE QARKU VLORË 1

Projekti është financuar nga Agjencia për Mbështetjen e Shoqërisë Civile

Publikuar nga Instituti i Politikave Publike dhe Private

Autorësia dhe kontributet

Kjo broshurë u hartua në kuadër të projektit “Trashëgimia kulturore, porta drejt turizmit të qëndrueshëm të Rivierës Shqiptare”, zbatuar nga Instituti i Politikave Publike dhe Private (IP3) dhe me mbështetjen financiare të Agjencisë për Mbështetjen e Shoqërisë Civile (AMSHC) .

Punuar: Instituti i Politikave Publike dhe Private Printuar: G&L Print

2

Përmbajtja B A S H K I A V LO R Ë _K o m p l e k s i h i s t o r i k M u z e a l i P ava r ë s i s ë n ë V lo r ë _M o n u m e n t i _Q e n d r a H i s t o r i k e V lo r ë _L u l i s h tj a _K lu b i “LABERIA“ _M u z e u K o m b ë ta r i P ava r ë s i s ë _V a r r i M o n u m e n ta l i I s m a i l Q e m a l i t _B a n k a e Q e v e r i s ë _K i s h a e M a n a s t i r i t t ë Z v ë r n e c i t _M u r e t r r e t h u e s e t ë A u lo n ë s _K a l a j a e T r i p o r t i t _X h a m i a e M u r a d i e s _K a l a j a e S k e l ë s _K a l a j a e K a n i n ë s _K a l a j a e S o f ë s _R r ë n o j at e f s h at i t T r a g j a s t ë v j e t ë r _K a l a j a e G j o n B o c a r i t _K i s h a e M a r m i r o i t _Q y t e t i A n t i k O r i k

9 9 9 9 9 10 11 11 12 12 13 14 15 16 19 19 21 21 23

BASHKIA SELENICË _K a l a j a e M av r o v ë s (O ly m p e ) _K a l a j a e C e r j e s _U r a e B r at i t _Q y t e t i I l i r A m a n t i a

26 27 28 28

3

B A S H K I A H I MA R Ë _K a l a j a e H i m a r ë s _K i s h a e G j i t h ë S h e n j t o r ë v e _M a n a s t i r i i P a n g j i s ë _K i s h a e S h ë n S t e fa n i t _K a l a j a e S o p o t i t (B o r s h ) _K a l a j a e K a r r o s i t (K a s t e l i ) _K a l a j a e I l i a s i t _K at e d r a l j a e S h ë n G j e r g j i t d h e B a k u t _K a l a j a e P o r t o P a l e r m o s

33 34 35 35 36 39 39 40 41

B A S H K I A D E LV I N Ë _K a l a j a e D e lv i n ë s _R r ë n o j at e f s h at i t K a m e n i c ë _K i s h at e K a m e n i c ë s _X h a m i a G j i n A l e k s i t _K o m p l e k s i i X h e r m ë h a l l ë s _K i s h a e M a n a s t i r i t t ë S h ë n M ë r i s ë

së

Kamenos

43 44 44 45 46 46

BASHKIA SARANDË _K a l a j a e O n h e z m i t _S i n a g o g a d h e B a z i l i k a _M a n a s t i r i i 40 S h e n j t o r ë v e _K a l a j a e L ë k u r ë s i t _M u r i i D e m ë s

4

48 49 50 52 52

_M a n a s t i r i i S h ë n M ë r i s ë , K a k o m e _M a n a s t i r i i S h ë n G j e r g j i t (S a r a n d ë ) _K u l l a n ë M e t o q _K i s h a S h ë n e P r e m t e L u k o v ë _B u t r i n t i _B a z i l i k a e M a d h e (B u t r i n t ) _S t o a k u r at i v e e B u t r i n t i t _T e r m at (B a n j at ) _T e at r i _B a p t i s e r i _K a l a j a e A l i P a s h ë s n ë g r y k ë d e r d h j e n e V i va r i t _K a l a j a e A l i P a s h ë s ( a f ë r L u n d r ë s , n ë B u t r i n t )

54 54 55 55 56 58 59 59 60 61 62 63

BASHKIA FINIQ P a r k u a r k e o lo g j i k F i n i q M a n a s t i r i i S h ë n K o l l i t (M e s o p o ta m ) K ë s h tj e l l a e R i p ë s i t Puse t e Dhrovjanit Q y t e t i a n t i k n ë M a lç a n K i s h a e S h ë n M ë r i s ë n ë M a lç a n Kisha e Manastirit të Shën Nikollës në Dhivër Kisha e Shën Gjergjit në Leshnicën e Sipërme Kisha e Shën Thanasit në Leshnicën e Poshtme Kisha e Shën Nikollës Dhrovjan K ë s h tj e l l a e P a l e o m o n a s t i r i t K ë s h tj e l l a e M ë h a l l ë s U r at e g u r ta t ë k r a h i n ë s s ë T h e o l lo g o s M a n a s t i r i i S h ë n J a n i t T h e o l lo g u t C e r k o v i c ë

65 67 68 68 69 69 70 70 70 70 71 71 72 72

5

BASHKIA KONISPOL _C u k a e A j t o i t _K a l a j a e M a l at h r e s _K a l a j a e K a l i v o s ë _R r ë n o j at e b a z i l i k ë s n ë C i f l i k _F o r t i f i k i m i i V a g a l at i t

74 75 75 76 76

Z B U LO M Ë S H U M Ë M B I QA R K U N E V LO R Ë S....

6

_I s o p o l i f o n i a

78

_L e g j e n d a

79

_B a l a d a

83

_kulinari

85

Çfarë të vizitoni në Vlorë?

BASHKIA VLORË

Vlora ka një pozicion të favorshëm, në kryqëzimin e rrugëve tokësore, detare dhe ajrore në të gjithë rajonin. Renditet si një nga qendrat më të rëndësishme turistike të vendit tonë me një numër të madh atraksionesh kulturore dhe natyrore.

Ndryshe njihet si “Qyteti i flamurit’’, apo “Porti jugor i Adriatikut’’ dhe mbart një histori të lashtë dhe trashëgimi kulturore që vlen të eksplorohet. Laguna Nartës, Zvërneci, plazhet e shumtë me gjire të bukur e ujëra të kristalta, parqet natyrorë si Llogara, Lugina e Vjosës dhe së fundmi Nivicën me kanionet e famshëm për turizmin e aventurës e kanë kthyer Vlorën në qendrën e gravitetit për turizmin shqiptar dhe të huaj.

Përvec atraksioneve natyrore dhe kulturore, turistët mund të bëjnë shëtitje në Lungomare, të shijojnë baret e restorantet me ushqim të shijshëm, jetën e natës si dhe mund të eksplorojnë qendrën historike. Të gjithë këto elementë e bëjnë një destinacioni turistik të rëndësishëm. 7

Pika atraksioni në qytetin e Vlorës

Monumenti

Q e n d ra H i s t o r i ke V l o r ë

Një monument i punuar me bronz i njohur si Monumenti i Pavarësisë. Është një vepër artistësh, ndërtuar në fillim të viteve 70.

Qendra Historike e Vlorës, është një zonë me vlera të konsiderueshme historike për qytetin e Vlorës, me ndertesa të shekullit të XIX dhe fillimit të shekullit XX, duke perfshirë në të 13 ndertesa monument kulture të kategorisë së parë si: Muzeun e Pavarësisë, rrugën e Hebrejve, Muzeun Etnografik, Klubin Labëria, kullën e Sahatit, etj.

Lu l i s h t j a

K l u b i “ L A B E R I A“

Në Lulishten “Ismail Qemali”, ndodhet varri i patriotit Ismail Qemali. Në këtë vend më parë kanë ekzistuar disa shtëpi, por u prishën me vendim të bashkisë së Vlorë në vitin 1932, për të ndërtuar lulishten “Ismail Qemali”.

Klubi Labëria është një monument i trashëgimisë kulturore në Vlorë, në një banesë në lagjen “Muradie”. Ky monument është miratuar si i llojit “Arkitekture”.

Eshtrat e plakut të Vlorës u sollën nga Kanina, ku ishte varrosur në 1919 së bashku me dy kryeministrat e tjerë në tyrben e teqesë së Kaninës, që është shpallur monument për kohën dhe rëndësinë e saj.

8

Shumë nga anëtarët e Klubit ishin paria e Vlorës te cilët organizuan kryengritjen e armatosur të vitit 1912, duke krijuar kushtet për çlirimin e Vlorës dhe mbledhjen e Kuvendit Kombëtar nga ku u shpall Pavarësia. Nga ky Klub u përhap gjuha shqipe. Nga ky Klub u realizua e para shfaqje teatrale në Vlorë. Sot, Klubi “Labëria” është Muzeu Etnografik.

M u z e u Ko m b ë t a r i Pav a r ë s i s ë Ndërtesa e Muzeut Kombëtare të Pavarësisë është autentike dhe mbart historinë ku shërbeu qeveria e Vlorës. Materialet këtu janë të sistemuara si në kohën kur punoi qeveria e Vlorës me Kryeministër Ismail Qemalin.

Gjendet në rrugën Vlorë-Skelë, afër detit dhe janë të rrallë muzetë në botë ku historia dhe godinat e tyre të jenë kaq pranë detit.

Kjo ndërtesë ka funksionuar si muze arkeologjik deri në vitin 1939, kur pushtuesit italianë e dogjën atë.

Ndërtesa është rindërtuar në vitin 1962 me atë stil dhe me atë pamje që kishte përpara shkatërrimit. Pas këtij viti, ndërtesa ka funksionuar si Muze i Pavarësisë Kombëtare. Brenda muzeut janë sistemuar foto, dokumente, armë, vepra arti, relikte të personaliteteve shqiptarë të periudhës së rilindjes dhe pavarësisë kombëtare.

9

Va r r i M o n u m e n t a l i Ismail Qemalit

B a n k a e Q e ve r i s ë

Ky varr u ndërtua në vitin 1932. Ashtu si e kishte lënë amanet, Ismail Qemali u varros në Kaninë, në varrezat e familjes. Më 1932, me rastin e 20 vjetorit të Shpalljes së Pavarësisë, me kërkesë të popullit të Vlorës dhe me Vendim të Qeverisë Mbretërore, trupi i tij u spostua në Vlorë, në qendër të qytetit aty ku është edhe sot.

Studiuesi Fahri Shaska shkruan kështu: Rilindësit e kishin domosdoshmëri themelimin e Bankës Kombëtare. Këtë e shpreh Avdul Frashëri tek vepra e tij “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhet”. Ismail Qemali me kulturën e gjerë që kishte, me dijet e tij për shtetin dhe qeverinë i kërkoi ministrit të financave të asaj kohe Abdi Toptani dhe Qeverisë Provizore të krijonin Bankën Kombëtare. Ky ishte vizioni i Kryetarit të qeverisë.

Varrezat e Familjes Vlora, për shkak të Teqesë dhe Tyrbes së Sinan Pashës, konsideroheshin nga banorët si një vend i shenjtë. Në një pllakatë ku shkruhej:

“Në këtë vend, në shkurt 1919, me nderim dhe respekt të thellë populli i Vlorës vendosi për herë të parë trupin e Heroit të Popullit Ismail Qemali”.

Varri monumental është ashtu si para 70 vjetësh. Sipër është një skulpturë e artistit të mirënjohur Odise Paskali. Luftëtari i panjohur me një flamur në dorë në krahun e majtë dhe një pushkë gjysmë të ulur në dorën e djathtë dhe me veshje popullore shqiptare të kohës.

Skulptura është në bronz.

10

Një shteti modern i duheshin të gjitha institucionet dhe vendosën të krijonin edhe Bankën. Sigurisht që duhej mbështetja e bankave të huaja dhe dy shtetet si më të përshtatshme që ishin pranë Shqipërisë në ato vite u zgjodh Italia dhe Austro-Hungaria.

Kapitali fillestar u caktua 75 milion franga. Kjo Bankë u quajt Banka e Bujqësisë dhe drejtor i saj u emërua Xhelal Sharra, nga Gjirokastra, i cili kishte shërbyer në Turqi si nën drejtor i një banke bujqësore. Edhe pas largimit të Ismail Qemalit, drejtori u përpoq ta vazhdonte punën e nisur.

Kisha e Manastirit të Zvërnecit Kisha e Manastirit të Shën Mërisë, një ndërtim i shek. XIII-XIV, gjendet në një ishull të vogël në fshatin Zvërnec. Kisha shquhet për proporcionet e arritura dhe punimin e kujdesshëm të elementëve: fasadave me arkada, krahëve të kryqit dhe kupolës mbi tambur. Hapësira kryesore, naosi në planimetri ka formën e kryqit të përzgjatur. Në fund të krahut të saj lindor ndodhet absida. Altari ndahet nga naosi nga një ikonostas prej druri, i gdhendur me figura floreale e zoomorfe.

Në dyshemenë e naosit ndodhet një pllakë varri, ku është gdhëndur një kafkë mes dy kockave të kryqëzuara, që shoqërohet nga mbi shkrimi i mëposhtëm në gjuhën greke:

“Këtu prehet Kondo Karanxha, burrë fisnik, me rrënjë e degë fisnike”.

Në ditën e Shën Mërisë, 15 gusht, ishulli dhe manastiri i Zvërnecit frekuentohen nga banorë të shumtë të fshatrave përreth, të cilët marrin pjesë në festime dhe ritet fetare. Në ishull shkohet nëpërmjet një ure druri që e lidh atë me fshatin Zvërnec.

Muret rrethuese të Aulonës Qyteti (Aulona) përmendet nga Lukiani i Samosatës dhe nga Ptolemeu, në shek. II. Vlora ka qenë një qendër e banuar që në kohët e lashta. E provojnë këtë edhe fragmentet e mureve të një castrum të gjetura në qendrën e sotme të qytetit. Kështjella është e shek. VI. Por, autorët antikë dhe objektet e ndryshme arkeologjike të gjetura gjatë gërmimeve provojnë se lindja e qytetit është më e hershme.

Qyteti dominohej nga një kodër e lartë, ku prej shekujsh ndodhej një vend kulti, teqe, e sektit bektashi. Historiania bizantine, Ana Komnena, tregon se në vitin 1108, nga maja e kësaj kodre që ajo e quan Jason, bizantinët ndiqnin lëvizjet e flotës së Boemundit, mbretit norman të Sicilisë. Bregdeti i Vlorës ofron pikën më të afërt që e ndan Shqipërinë nga bregdeti italian.

Në shek. XI-XIV historianët e Kryqëzatave argumentonin se rruga më e shkurtër e më e sigurt për të transportuar ushtri të mëdha drejt Lindjes, ishte lundrimi me det nga porti i Brindizit në Vlorë.

Roli i rëndësishëm i Vlorës nënvizohet edhe nga fakti se ajo prej vitit 458 përmendet si seli peshkopale. Në territorin e qytetit nuk ka gjurmë të monumenteve të vjetra të kultit të krishterë, edhe pse për to flitet në burimet historike.

11

Kalaja e Triportit Kalaja e Triportit ishte një nga 4 qendrat qytetare të gjirit të Vlorës. Fortifikimi i parë i Triportit i përket shek. VI p.e.s. Muret e asaj kohe rrethonin një sipërfaqe rreth 0,6 ha. Aty janë gjetur edhe rrënojat e disa banesave me mure tulle. Në shek. V p.e.s., zona e banuar u zgjerua me 2 ha. Muret e kësaj periudhe janë ndërtuar me blloqe më të mëdhenj e më të rregullt guri. Në fund të shek. IV p.e.s., kodra u rrethua me mure të reja, duke krijuar akropolin e qytetit. Një degë e murit zbriste deri në rëzë të kodrës, mu në breg të detit, duke qarkuar një sipërfaqe prej 30 ha, gjë që e rendit Treportin mes qyteteve të mëdha të Ilirisë.

Triporti i përket tipit të qyteteve të fortifikuara mbi një terren të sheshtë, me akropol në pjesën e sipërme. Në faqen perëndimore të kodrës janë zbuluar rrënojat e një ndërtese monumentale, gjasisht një tempull. Gjetjet e shumta të qeramikës provojnë intensitetin e shkëmbimeve që ndodheshin në këtë qytet.

Triporti është konsideruar vendndodhja e Vlorës antike.

Pas shek. I p.e.s., Triporti fillon dekadencën, që i detyrohet kënetëzimit të liqenit të Nartës.

Porti, ku përqëndrohej jeta ekonomike e qytetit, doli jashtë funksionit. Megjithatë, në 1081, në Triport u detyrua të sbarkoj flota e mbretit norman Robert Guiskardi. Udhëtari osman Evlia Çelebiut, i cili e vizitoi atë në vitin 1670, shkruan se “në perëndim të fshatit Zvërnec, në një shkëmb 1000 hapa të gjatë buzë detit, ndodhet kalaja e Jekgjeçit. Një rrënojë e braktisur me një liman të madh.

Gjatë mbretërimit të Sulltan Sulejmanit, me gurët e tij u ndërtua kalaja e Vlorës.

12

Blloqet antikë të ripërdorur në Kalanë e Vlorës, identikë me ata të Triportit, e vërtetojnë thënien e Çelebiut. Muri jugor 850 m i gjatë, në kohë zbatice del mbi sipërfaqe, ndërsa në baticë mbulohet prej ujit.

Xhamia e Muradies Në vitin 1436, humanisti e epigrafi italian, Ciriaco d’Ancona, u ndal në Vlorë, ku i bëri përshtypje kisha e Shën Gjergj Trofeoforit (Tropheophoros). Me shumë gjasë, në shek. XVI kjo kishë u transformua në xhami nga turqit. Në fakt, xhamia “Muradie”, me muret e saj me rreshta guri të këmbyer me rreshta tullash të kuqe, me tamburin dhe kupolën, kujton teknikën e ndërtimit të objekteve bizantine të kultit.

Me rastin e pushtimit të Vlorës më 1690, venecianët e kthyen këtë xhami në një kishë katolike, por vetëm për pak kohë, se në 1691 Vlora u mor përsëri nga turqit dhe kisha-xhami u rikthye përfundimisht në rolin e saj si objekt i kultit islam.

Xhamia u ndërtua në vitin 1537 nga arkitekti më i shquar i perandorisë osmane, Mimar Sinani. Çka përkon me përgatitjen e ekspeditës së Puljes nga ana e Sulltan Sulejmanit, i cili e pati marrë me vete arkitektin e oborrit.

Xhamia e tipit sallë lutjesh me kupolë përbëhet nga salla kubike e lutjeve (10 x 11 m), e mbuluar me kupolë dhe minarja 18 m e lartë.

Nga jashtë kalimi nga kubi i sallës në kupol kryhet me ndihmën e tamburit 12 këndësh, kurse nga brenda me ndihmën e “pendentiveve” me “stalaktite”. Muret janë karakteristikë e ndërtimeve në Stamboll të Mimar Sinanit.

Xhamia është ndërtuar me strukturë të thjeshtë, por me detaje si kombinimi i dy ngjyrave të tullave, formulimi i harqeve dhe proporcionet.

13

Kalaja e Skelës Kalaja e Skelës është një monument i trashëgimisë kulturore në Vlorë, e cila është ndërtuar nga Sulejmani i Madhërishëm në vitin 1531. Kalaja ka qënë rreth 4 kilometra larg nga qytetit. Kalaja e Skelës ka ekzistuar e plotë dhe e mirëmbajtur deri në fillim të shekullit XX. Për fat të keq ajo u shkatërrua në vitin 1906, gurët e mureve të saj u përdorën si material për të ndërtuar rrugën Vlorë-Skelë. Në vitin 1978, gjatë punimeve për hapjen e themeleve për ndërtimin e Pallatit të Sportit në Vlorë, punëtorët hasën në gjurmët e mureve të kalasë shumëshekullore. Megjithatë, gjurmët u mbuluan dhe, ato çka kishin mbetur nga kështjella, humbën nën themelet dhe muret e pallatit të sportit Flamurtari.

Nga një studim më i detajuar rezulton se historia e këtij objekti është edhe më e hershme. Sipas historianëve vlonjatë, pararendësja e tij është e ashtuquajtura “Kështjella veneciane”. Vlora e mesjetës shtrihej përgjatë Skelës së sotme, pranë kështjellës tetëkëndore të rrënuar. Ajo përkon me kështjellën “Castrum Avellonen” e kohës së mesme, të shekullit XIII dhe kishte prejardhje bizantine.

Madje, këtu historianët zbulojnë një fakt interesant, që lidhet me një dokument të 7 shtatorit të vitit 1284, kur, Mbreti Karl Anzhu, lavdëron kështjellarët e Vlorës për kujdesin që kishin treguar për mbrojtjen e kështjellës. Në këto kushte, saktësohet se në vitin 1466, Vlora ishte e kërcënuar prej flotës evropiane dhe për këtë arsye, turqit forcuan kështjellën e dikurshme Kështjellën veneciane. Osmanët e mbajtën atë qendër, si pikë detare me rëndësi për të mbrojtur kufijtë perëndimorë të perandorisë nga çdo kërcënim apo sulm që mund të vinte.

Historiani turk Evlia Çelebiu ka dëshmuar se kalaja kishte formë tetë-këndore, 15 metra e lartë dhe gjatësinë e një brinje e kishte 90 metra, largësinë mes dy këndeve e kishte 205 metra dhe rrethohej nga një kanal 9 metra i gjerë, që e lidhte atë me detin.

14

Kalaja e Kaninës Pas trazirave që karakterizuan mesjetën e hershme, për shumë shekuj, deri në pushtimin osman, qendra kishtare, ushtarake e administrative e Vlorës u zhvendos në Akështjellën e Kaninës, rreth 3 km në juglindje të Vlorës. Ptolemeu në shek. II, krahas Amantias prapa Gjirit të Vlorës, flet edhe për një Amantie në breg të detit. Me siguri e ka fjalën për Kaninën, e cila nga shekulli IV p.e.s. ka shërbyer si dalje detare e kryeqendrës së fisit ilir të Amantëve. Në shek. VI, Prokopi i Cesaresë duket se e përfshin Kaninën në listën e kështjellave të ndërtuara nga e para nga perandori Justinian (Kionin).

Në Mesjetë Kanina për Amendet vazhdimisht në burimet historike, qofshin ato burime perëndimore e bizantine. Nga pozita e saj dominante, kjo kështjellë kontrollonte çdo lëvizje trupash e anijesh brenda gjithë harkut të Gjirit të Vlorës. Përgjatë shek. X-XIII në Kaninë patën selinë e tyre qeveritarët lokalë të Perandorisë Bizantine e të Despotatit të Epirit. Në vitin 1258, Manfredi Hohenstaufen, djalë i Frederikut II, mbret i Sicilisë dhe i Italisë së Jugut pushtoi me një sulm të befasishëm Vlorën, kodrat e Spinaricës, Beratin dhe Durrësin.

Pas disa vitesh Manfredi shtiu në dorë edhe Korfuzin e kështjellat e Butrintit e të Sopotit (Borshit). Si guvernator të zotërimeve shqiptare mbreti Manfred caktoi komandantin e flotës së tij, admiralin Filip Chinardi, i cili e vendosi selinë e tij në Kështjellën e Kaninës.

Në kohën e tij, Vlora u bë një qendër e rëndësishme tregtare për tregtinë tranzite të beharnave, të cilat Chinardi i sillte në Vlorë

nga vendet e Magrebit dhe pastaj i përcillte në tregun e madh të Venecies.

Burimet historike thonë se admirali u aklimatizua mjaft mirë në Shqipëri, madje ai u martua edhe me vajzën e familjes së parë fisnike të trevës së Vlorës, Maria Frank-un.

Vrasja e mbretit Manfred në 1266 në betejën e Benevento-s nga ana e francezit Karl I Anjou, përcaktoi edhe fatin e zotërimeve të Manfredit në Shqipëri.

Kanina është e rrethuar nga një qark i plotë muresh në formë të çrregullt. Këto janë ndërtuar në periudhën mesjetare, por nuk mungojnë segmente të murit që i përkasin periudhës antike. Sipërfaqja brenda mureve është 3,6 ha.

Murit antik i përket një portë në skajin lindor.

Në krah të saj janë gjetur mbetjet e një kulle në trajtë poligonale, por që është ndërtuar në mesjetë.

15

Rindërtimet e shek. XIII-XIV e kanë pasuruar kështjellën me disa porta Ka disa histori per prejardhjen e emrit “Bjeshkët e Nëmuna”. Thuhet se këto bjeshkë e kulla kështu të formave katërkëndëshi poligonale, gjysmërreemërtohen për shkak të natyrës së tyrekëndëdrejtë, të ashpër, terrenit të thyer, luginave të thella e thore.TëJanë të tilla.

Brenda perimetrit të kështjellës ka pa-kurrë kanioneve. tjerë gjetur thonë senëntë këto bjeshkë u mallkuan nga gratë e trimave që nuk u kthyen nga lufta për mbrojtjen e trojeve bjeshkëve shqiptare. tjetër version se bjeshkët i tur blloqe banimi.

Janë dhe zbuluar tre stera uji. Një Njera prej tyretregon përmendet mallkoi Ajkuna nga dhimbja që e pllakosi për vrasjen e djalit të saj, Omerit, legjendë cilën do në një chrysobullë të Perandorit Andronik II Paleolog, më 1307,tëme ta hasim më tej. emrin e familjes Frëngu, që me sa duket kishte financuar ndërtimin e saj.

Pranë mureve, në sektorin lindor të tyre, janë gjetur 15 varre.

Janë gjetur mbetje qeramike të shek. IV p.e.s., të lyera me vernik të zi të ndritshëm. Kurse, qeramika e shek. III p.e.s. është prodhuar me një baltë karakteristike të Amanties. Janë gjetur monedha antike, prerë në Apolloni e që mbajnë emrin e atij qyteti si dhe kokën e Apollonit.

Monedhat mesjetare i takojnë perandorëve bizantinë nga Joan Tsimitzes (969-976), Manueli I Komnen (1143-1180), Isak II Engjell Komneni (1185-1196), monedha të Manfredit Hohenstaufen, mbret i Sicilisë, monedha anzhuine, veneciane e osmane.

16

17

Kalaja e Sofës Kalaja e Sofës ndodhet në jugperëndim të fshatit Tragjas i Vjetër. Në perëndim të saj kalon rruga automobilistike për Akrokeraune/Llogara dhe përbri, paksa më në lindje, një rrugë karvanësh, e cila nëpërmes qafës së Shën Gjergjit të nxjerr në luginën e lumit të Vlorës.

Muret e qytezës janë ndërtuar me blloqe guri gëlqeror mbi 1m të gjatë, të thyer dhe të palatuar, që rrethojnë një platformë 2 hektarëshe. Prej saj kontrollohet vizualisht mjaft mirë gjiri i Vlorës dhe si i tillë është përfshirë në sistemin e paralajmërimit të Orikut.

Rrënojat e fshatit Tragjas të vjetër Tragjasi i Vjetër në krye të kodrës, një fshat me shumë histori, befason me pamjen e trishtë të tij. Fshati është djegur tre herë gjatë viteve të Luftës II Botërore, nga pushtuesit italianë dhe ata gjermanë. Shtëpitë, rreth 300, janë të gjitha të braktisura. Atyre u mungon çatia, dhe në rrënojat e mureve duken ende shënjat e djegies. Janë ndërtuar të gjitha me gurë të rëndë të gdhëndur mirë dhe janë përgjithsisht me dy kate, gjë që u jep pamjen e kullave të bjeshkëve të veriut të Shqipërisë. Shtëpitë janë të gjitha një prerje, dhe rrugët e fshatit janë shtruar me pllaka guri.

18

Qendra e Tragjasit përmban elementët tipikë të një fshati të asaj treve: një fontanë e madhe që furnizonte fshatin me ujin e malit dhe një rrap madhështor “i plagosur” nga rrufetë që i tërheq shumë ai vend. Në krye të Tragjasit, në një vend dominues, ndodhet një varr monumental shumë i kuruar. Varri ka në krye një stele me turbanin tipik dhe me një mbishkrim në gjuhën osmane. Në të katër anët e varrit, mbi faqet e mermerit, është gdhëndur ylli i Davidit. Varri i takon me siguri ndonjë dinjitari osman, gjasisht hebre i konvertuar.

Burimet historike tregojnë se përfaqësues të komunitetit hebraik të Vlorës, që pasi ishin konvertuar në islam, kishin fituar vende të rëndësishme në administratën lokale. Njeri prej tyre, me emrin Davidoglou, në fund të shek. XVII arriti të jetë edhe sanxhakbej i Vlorës.

19

Kalaja e Gjon Bocarit Banorët e vendit e quajnë atë “Kalaja e Gjon Boçarit”, ajo gjendet në afërsi të Tragjasit, dhe ka formë katërkëndëshi, me dimensionet 30X18m. Muret janë të lartë deri në 4 m e të gjerë 1,80 m. Në pjesën e poshtme të tyre ka frëngji për armë zjarri. Në qoshet e anës veriore e lindore të kështjellës ndodhen dy kulla poligonale. Lajmin e parë për ekzistencën e asaj kështjelle e jep një regjistër osman i fundit të shek. XVII. Aty bëhet fjalë për një qytet të quajtur Gjoniqestra, d.m.th.

“Kalaja e Gjonit”.

Sipas regjistrit, në atë kështjellë ishin vendosur edhe 61 familje hebre. Vendosja e tyre në atë vend të mbrojtur duhet të lidhet me pasigurinë e krijuar në Vlorë në vitet 1683-1715 si rezultat i luftrave mes Portës nga njera anë, dhe Republikës së Venecies, Spanjës e Habsburgëve, nga ana tjetër, gjatë së cilave vuajtën shumë qytetet e bregdetit adriatiko-jonian.

Kështu, do kemi të bëjmë me një eksod të dytë të hebrejve kësaj radhe nga Vlora, pas atij të shek. XV nga Spanja, në kërkim të vendeve më të mbrojtura. Me siguri kështjella e Gjon Boçarit ka qenë vetëm një vendstrehim i përkohshëm i atij komuniteti.

20

Kisha e Marmiroit Rreth tre kilometra larg nga Orikumi, mbi majën e një kodre ndodhet kisha e vogël kushtuar Shën Mërisë. Përmendet në një chrysobulle të Perandorit Androniku II Paleolog të vitit 1307. Ajo i përket lllojit të kishave me “kryq të lirë”. Hapësira e brendshme përbëhet nga naosi dhe nga narteksi, tashmë i rrënuar. Brenda kisha ka formën e një kryqi me krahë jo të barabartë.

Krahët perëndimorë e lindorë janë më të gjatë se dy të tjerët.

E zhveshur nga dekoracioni e piktura murale, kishës së Marmiroit i mungon eleganca dhe luksi i kishave të ndërtuara në epokën e “Rilindjes Paleologe” (shek. XIIIXIV). Kjo ka shtyrë studjuesit ta datojnë atë në shek. XII-XIII.

Në murin lindor ndodhet absida gjysmërrethore, e ndriçuar nga një dritare e vogël. Në absidë shihen disa breza tullash, të përdorura për efekt estetik.

Katër pilastra në mes të kishës mbajnë qemeret, tamburin dhe kupolën.

21

Qyteti Antik Orik

22

Gjatë shekullit XIX, dy udhëtarë francezë kryen një ekspeditë me kërkesë të Napoleonit III. Arkeologu Léon Heuzey dhe arkitekti Honoré Daumet, zbuluan një nga vendet më të përmendura në kohën e luftërave të Cezarit.

Qyteti i vjetër i Orikut, shtrihet në një kodër vetëm 32 m të lartë, e cila nga njëra anë ka pamjen e detit Jon dhe nga ana tjetër nga laguna e Dukatit. Orikos hyn në historinë e madhe të pellgut Adriatiko-Jonian në vitin 49 para Krishtit, kur u pushtua nga Jul Cezari gjatë luftërave të tij me Pompeun.

Sipas Pseudo-Scymnus, një autor dhe gjeograf anonim grek, “Orikos helen, një qytet buzë detit, u ndërtua nga Euboeans, të cilët u frynë nga erërat e forta në udhëtimin e tyre të kthimit nga beteja e Trojës, në shekujt e 12-të.

-14 p.e.s..” Ndërkaq, gjatë viteve të gërmimeve arkeologjike, u zbuluan qeramikë të shumtë të mesit të shekullit VI p.e.s., ndër të cilat nuk kishte asnjë fragment qeramike Eubea.

Nga gërmimet e kryera nga misioni shqiptaro-zviceran është zbuluar një pjesë e murit rrethues, në gjendje jashtëzakonisht të mirë, e cila mendohet të jetë e fundit të shekullit IV - fillimi i shekullit III p.e.s. Ky mur mbrojtës, 1100 m i gjatë, rrethon një sipërfaqe prej 7,8 ha.

Monumenti më përfaqësues i Orikut u gërmua gjatë viteve 1950 nga një ekip shqiptaro-rus dhe fillimisht supozohej të ishte një teatër antik. Gjatë gërmimeve të fundit nga misioni shqiptaro-zviceran, shkencëtarët kuptuan se akustika e teatrit nuk funksionoi.

Një teori tjetër ishte se mund të ishte një shesh publik me një statujë në qendër, por zbulimet e mëtejshme në vend të bazës së një statuje, zbuluan një shkallë që zbriste në një kanal 2 metra të thellë dhe 7 metra të gjatë. Kjo pjesë e monumentit ishte greko-romake, me fjalë të tjera, është ndërtuar pak para ardhjes së Jul Cezarit. Meqenëse qyteti antik i Orikut

nuk kishte burim natyror uji të pastër dhe në shkallët që të çonin në kodër u gjetën kanale anësore për të mbledhur ujin e shiut, shkencëtarët arritën në përfundimin se i ashtuquajturi teatër mund të kishte shërbyer si rezervuar ose nimfë (Nymphaeum). Forma e monumentit korrespondon saktësisht me monumentet në Greqinë dhe Romën e lashtë, të shenjtëruara për nimfat vendase ose ndonjëherë të rregulluara për të siguruar një furnizim me ujë.

Sipas të dhënave historike, Oriku kishte portin e jashtëm, ndoshta aty ku ndodhej vargu i nëndetëseve dhe thellësia është më e madhe se ajo e brendshme në lagunë. Jul Cezari e përmend disa herë në të dhënat e tij: “Ai i ankoroi anijet e tij në portin e brendshëm, prapa qytetit”. Cezari flet edhe për portat e qytetit, ndër të cilat u gjetën 2, njëra helenistike dhe tjetra bizantine. Ndërsa zbuloi elementët e portës verilindore, është edhe më e qartë se Oriku ishte një port shumë strategjik i qytetit dhe njerëzit e tij kishin projektuar mirë sistemin e mbrojtjes. Sipas të dhënave të lashta, qyteti i Orikos ishte i njohur si vendi i luftës civile midis Cezarit dhe Pompeut. Por pas këtyre ngjarjeve historike, gërmimet kanë treguar një degradim të jetës urbane në Orikos.

Oriku është përdorur gjatë pushtimit osman për ndërtimin e anijeve dhe si bazë detare që përkon me titullin e portit “Pasha Liman” (Porti i Pashait). Ndryshe nga periudha e Luftës së Dytë Botërore deri në vitet 1990, kur Oriku identifikohej me bazën e tij detare, sot qyteti është kthyer në një qendër të rëndësishme turistike.

Plazhi, malet që e rrethojnë dhe pylli i mrekullueshëm me pisha i Llogarasë aty pranë, e bëjnë peizazhin e Orikut mjaft të veçantë në krahasim me qendrat e tjera balneale të Shqipërisë.

23

BASHKIA SELENICË

Cfarë të vizitoni në Selenicë?

Bashkia Selenicë është e kufizuar me brigjet e lumit Vjosë në veri-lindje, vargu i Shashice-Çikës në perëndim dhe malësitë e Kurveleshit dhe Bashkia Himare në jug. Qyteti Selenicë ndodhet në bregun e majtë të lumit Vjosë, rreth 34 km nga qyteti i Vlorës dhe ngrihet në zonën kodrinore, duke përfshirë minierën e bitumit, burimi i vetëm i këtij minerali në Shqipëri.

Qyteti Selenicë përmendet që nga antikiteti si një vend me emrin “Nympheum”, me zjarret e përjetshme, për shkak të burimit të mineraleve. Territori i bashkisë Selenicë përfshin qytetet e lashta të Olimpias dhe Amantias që datojnë në shekullin V p.K. Gjithashtu si objekte kulturore përmenden kisha e Shën Thanasit, afresket e të cilit janë realizuar nga piktori i madh David Selenicasi, kisha e Armenit, etj.

Prania e qendrave të trashëgimisë arkeologjike dhe kulturore në territorin e bashkisë ka krijuar mundësi për zhvillimin e turizmit rural dhe kulturor. Menaxhimi ekonomik i bashkisë është fokusuar në bujqësinë dhe blegtorinë.

24

Kalaja e Mavrovës (Olympe) Mbi majën e një kodre të fshatit Mavrovë, janë zbuluar mbetje të një qyteti antik. Vendi është identifikuar me qytetin Olympe, emri i të cilit shfaqet në monedha e në stampën e një tulle të gjetur aty. Qyteti përmendet nga Stefan Bizantini i bazuar tek Kalistrati: “Olympe, qytet i Ilirisë.

Në truallin e qytetit janë gjetur 36 monedha bronzi. Prej tyre 13 të Lidhjes Epirote dhe 8 të vetë Olympes. Monedhat e Olympes i përkasin tre tipave: Zeus-rrufe, ApollonObelisk dhe Athina/gjarpër i mbështjellë në shkopin e Hermesit.

Mbishkrimi i vetëm që është gjetur në Olympe është një dedikim për Zeus Megistos bërë nga politarchos, synarchontes dhe sekretari i bashkësisë. Nga gërmimet e bëra deri tani janë zbuluar objekte shumë të vjetra, kryesisht në qeramikë të prodhimit vendas, që lidhen me një fazë proto-urbane të Olympias. Periudhës së mëvonshme (shek. V-IV p.e.s) i përkasin objekte të tjera, si terrakota, vegla bronxi e monedha. Nekropoli i Olympes ndodhet 2 km në Veri Lindje.

Varret janë me arkë guri, me inventar të pasur të shek. 4-2 p.e.s.

25

Kalaja e Cerjes Qyteti antik i Cerjes apo Kalaja e Cerjes, siç njihet nga banorët e Labërisë është shpallur monument kulture i kategorisë së parë dhe daton në shek. IV para Krishtit. Ajo është vendosur në faqen jugore të një kodre, rreth 250 m mbi nivelin e detit, në bregun e djathtë të lumit Shushicë.

Përgjithësisht e gjithë linja e fortifikimit ruhet në një deri dy radhë blloqesh. Vetëm në pjesën verilindore dhe jugperëndimore ruhen dy fragmente muresh deri në tre blloqe lartësi.

Teknika e ndërtimit të mureve është ajo e tipit izodomik me blloqe kuadratikë me lartësi të barabartë rreth 62 cm.

Planimetria e fortifikimit është pothuaj drejtkëndore, për t’ju përshtatur terrenit, në anën perëndimore dhe jugore në linjat më të gjata janë përdorur kthesa me kënde të drejta, ndërsa skajet veriore,verilindore dhe perëndimore janë përforcuar me kulla kuadratike dhe rrethore.

Fortifikimi duhet të ketë patur tre hyrje, një në veriperëndim, një në lindje dhe një në jugperëndim. Brenda sipërfaqes së rrethuar dallohen gjurmë banesash. Në majën e kodrës, në antikitetin e vonë është ndërtuar një fortifikim me përmasa të vogla, në formën e një katërkëndëshi.

Cerja ka shërbyer si një qendër e fortifikuar që ka luajtur një rol të rëndësishëm, për kontrollin e kufirit juglindor të koinonit të Amantëve. Për komunikimin me bregun e majtë të luginës së Shushicës, në shek. III p.e.s., poshtë kodrës së Cerjes është ndërtuar një urë, rrënojat e të cilës ruhen ende dhe njihen me emrin Ura e Bogdanit.

26

Ura e Bratit Ura e Bratit, objekt monument kulture dhe nën mbrojtje nga shteti, funksionon edhe sot në komunën Brataj, në fshatin me këtë emër buzë lumit Shushica, rreth 48 km larg qytetit të Vlorës.

Kjo urë daton në shekullin e 16-të dhe ndodhet në afërsi të fshatit Brataj. Ajo ka qenë funksionale për më shumë se 5 shekuj.

Si urë lidh dy anët e lumit Shushica, rruga e vjetër e Karvanëve me atë të Rrëzës. Ura është mbi 9 metra e lartë dhe afërsisht 30 m e gjatë dhe lidh fshatin Brataj me fushën e Bratajt dhe Smokthinës.

Qyteti Ilir Amantia Amantia është qyteti i vetëm ilir i përmendur nga burimet që në shek. 6 p.e.s. Në fillim të shek. III p.e.s., u përfshi në Lidhjen Epirote të mbretit Pirro. Kjo shpjegon edhe gjetjen e monedhave të shumta të asaj Lidhjeje.

me pishtar në dorë të njëjtë me monedhat e mbretit ilir Ballaio të shekullit të 4/3 p.e.s.

Të 500 monedhat e gjetura në Amantie, dëshmojnë intensitetin e jetës ekonomike të qytetit. Ndër to mbizotërojnë monedhat e Epirit, dhe pas tyre vijnë rreth 100 monedhat e Amanties, të tëra prej bronzi, përkatësisht për qarkullim të brendshëm. Monedhat i përmbahen katër tipave.

Nga mbishkrimet e gjetura në vend, rezulton se Amantia kishte një organizim shoqëror të ngjashëm me atë të Bylisit, duke qenë qendër e koinonit të Amantëve, me një Këshill (boulè), e këshilltarë (bouleutès) dhe me prytanes si magjistrat eponim. Sundimi romak, gjatë shek. II p.e.s., vërtetohet në mbishkrimet në gjuhën latine, ku nuk mungon edhe ndonjë ekzemplar dygjuhësh, në greqisht e latinisht.

I pari që imiton prototipin e Symahisë Epirote, shënjon në trajtën gjinore AMANTON, çka tregon se ajo i përkiste bashkësisë dhe jo qytetit. Tipi i dytë në faqen e pasme mbart gjarprin, të cilësuar “simboli më ilir nga tërë simbolet Ilire” , i treti bririn e bollëkut (cornucopiae) dhe i katërti një hyjni lokale

Amantia paraqitet si një vendbanim tipik ilir, i rrethuar plotësisht me mure me perimetër 2200m. Faza e parë e ndërtimit me blloqe guri të formës trapezoidale e poligonale, kulla përforcuese dhe një portë me hark në anën jugperëndimore, i përket shek. V p.e.s.

27

Në fazën e dytë, shek. IV p.e.s., janë përdorur blloqe të mëdha guri me formë katërkëndëshe e janë hapur porta të reja. Monumenti i ruajtur më mirë është stadiumi i ndërtuar rreth 150 m larg mureve, mbi një tarracë natyrore në lindje të qytetit.

Në njerin krah ndodhen 17 shkallë, kurse në tjetrin vetëm 8 të tilla. Në ndenjëset prej guri janë gdhëndur aty këtu emra personash. Stadiumi u ndërtua në shek. III p.e.s, e u shfrytëzua deri në shek. III p.e.s.. 150 m në jugperëndim të mureve, gjendet tempulli i Afërditës i cili daton në shek. 3 p.e.s. Më tej tempulli u grabit për ndërtimin e një kishe paleokristiane.

Tempulli rezulton dorik, me 4 kolona me diametër 0.80 m në dy ballët dhe mur të rrafshët në anët e gjata. Prej altorelieveve që zbukuronin trekëndëshin e ballit, ruhet skulptura e një gruaje të re duke i dhënë për të pirë foshnjës. Megjithëse i mungon koka, ajo arrin të riprodhojë elasticitetin e trupit të një gruaje të re, të bukur dhe energjike. Emrin e perëndeshës që i kushtohej e tregon mbishkrimi i shek. 2/1 p.e.s.

28

Në kohën e prytanit Menem, u krye rindërtimi nga themelet i tempullit të Afërditës.

Tempulli i Amanties është binjak me tempullin krejt të pazakontë të Athina Lindias në Rodos, të fundit të shek. 4 p.e.s. Përmasat e rëndësinë e Amantias e nënvizon edhe nekropoli i qytetit, në faqen perëndimore të qytetit, buzë rrugës që vjen nga Gjiri i Vlorës. Këtu janë zbuluar varre monumentalë të mbuluar me qemer, që i përkasin shekujve IV-II p.e. s. Inventari i tyre përfaqësohet nga vazo me piktura ngjyrë të kuqe të prodhimit nga Italia e Jugut (Magna Graecia), si dhe enë bronxi të prodhimit korintiak. Janë gjetur gjithashtu zbukurime argjendi të prodhimit vendas të shek.

IV-III p.e.s., që ndjekin modele vendase të shek. VI p.e.s. Në shek. III-II p.e.s., prodhimi i qeramikës është realizuar tërësisht në atelie vendase.

Vu t h a j © B l e ro n Ç a k a

29

Shekujt e parë të erës sonë e gjejnë edhe Amantian si një qytet që kishte përqafuar kristianizmin. E provojnë këtë rrënojat e një bazilike paleokristiane, që ngrihej pranë rrënojave të tempullit dorik. Bazilika i përket fillimit të shek. VI, por që në vitet 343 e 347 burimet historike flasin për peshkopin e Amantias, fakt që provon se në atë kohë komuniteti i krishterë i Amantias paraqitej i mirëorganizuar e mirëstrukturuar.

30

Cfarë të vizitoni në Himarë?

BASHKIA HIMARË

Himara është një nga destinacionet kryesore turistike të vendit, ku turistët mund të eksplorojnë monumente natyrore dhe kulturore, të shijojnë gatimet e detit, diellin dhe ujërat e ftohtë e të kristalta të plazheve përgjatë të gjithë bregut të Jonit. Plazhi i Palasës, Livadhit, Potamit, Llamanit, etj janë më frekuentuara, por ka pafund gjire të mrekullueshme ku përvec detit e diellit, pushuesit mund të ndjekin edhe sporte ujore, të zhyten në thellësitë e Jonit apo edhe hedhje me parashutë.

Himara vecohet edhe për trashëgiminë historike, kulturore e fetare, e cila pasqyrohet në kalatë si ajo e Himarës, Sopotit, Kasteli, Porto Palermo, kishat e manastiret e shumta që gjenden në të gjithë zonën dhe janë pjesë e trashgimisë kulturore kombëtare. Gjithashtu, turistët mund të shijojnë gjatë mbrëmjes shëtitoren e qytetit, lokalet buzë detit ose me klubet verore.

31

Kalaja e Himarës Kalaja gjendet 3 km larg qytetit, mbi një lartësi rreth 140 m mbi nivelin e detit.

Përmendet nga Plini, në shek. I. Sipas Prokopit të Cezaresë (shek. VI), Himara ishte ndër kështjellat e ndërtuara nga Perandori Justinian me origjinë ilire. Hapësira e kalasë, prej 1ha, është e rrethuar me mure, fragmentet më të hershme të të cilëve i përkasin shek. VIII p.e.s.

Muret, të rindërtuara vazhdimisht deri në kohët e reja, ndjekin besnikërisht të njëjtën trase të mureve fillestarë. Brenda qytetit janë gjetur monedha korintike dhe mbishkrime.

Stili i çrregullt i mureve dhe format arkitektonike e daton atë rreth fillimeve të shek. 4 p.e.s. Përmendja e Himarës përkrah Foenikës dhe Amanties në listat e kasnecëve të lojrave sportive të Delfit në vitin 168 p.e.s., tregon se Himara, pavarësisht sipërfaqes së kufizuar ishte një qytet i mirëfilltë.

Kalaja e Himarës në vitin 1480 u bë epiqendra e kryengritjes së madhe të viteve 1480-1481 të trevës së Himarës e Labërisë.

Në krye të saj, i thirrur nga himariotët, u vu djali i Gjergj Kastriot-Skënderbeut, Gjoni.

Edhe në shek. XVI-XVII Himara vazhdoi të ishte vatër e kryengritjeve antiosmane, siç e provojnë letrat e shumta që krerët e asaj treve, të mbledhur në kishën e Shën Sergjit, i nisën Papëve të Romës dhe sovranëve të Napolit e të Spanjës. Kryengritësit, që në ato letra deklaroheshin “bij të mbretit Skënderbej”, vazhduan të mbajnë lidhje të ngushta me pasardhësit e Kastriotëve në mbretërinë e Napolit.

Stema heraldike e këtyre, shqiponja dykrenare me kurorën mbretërore, mund të 32

shihet edhe sot e gdhëndur në arkitraun në hyrje të kishës së Shën Sergjit. Falë këtyre lidhjeve, shumë himariotë u strehuan në mbretërinë e Napolit. Në vitin 1730, mbreti i Napolit krijoi me luftëtarë nga Himara e Labëria një njësi speciale, “Regjimenti Mbretëror Maqedon”, që u shqua si një njësi elitare e ushtrisë së tij.

Kisha katedrale e Himarës i kushtohej Shën Sergjit (Sergius). Prej saj Himara shfaqet ndonjëherë në burime edhe me emrin Sergiopolis (qyteti i Sergjit). Në veri të kështjellës ndodhet kisha e Shën Mëhillit kurse në lindje, jashtë mureve, kisha e Shën Mërisë e shek. XVIII. Në hyrje të kështjellës, në të majtë, ndodhet kisha e Gjithë Shenjtorëve, edhe ajo e shek. XVIII.

Kisha e Gjithë Shenjtorëve Eshtë bazilikë (15.8x31 m), me gjinekonit dhe naos të ndarë nga altari me një ikonostas prej druri. Ka dy nuanca një nga jugu dhe një nga veriu. Kolonat janë të përforcuara me rripa druri të mbështetur në muret anësore dhe njëra mbi tjetrën. Tavani është prej druri dhe ka elemente të ndryshme dekorative me rozeta dhe motive gjeometrike. Afresket e vetme të kishës janë të dukshme brenda absidës dhe në një kamare në anën e saj të djathtë.

Gjenden vlera të rëndësishme në të gjithë ikonostasin e kishës, e cila është prej druri dhe është zbukuruar me motive zoomorfe dhe lulesh. Kishte rreth 16 kolona druri të gdhendura me motive të ndryshme dhe harqet ishin vendosur në ikonat e saj. Ikonostasi kishte 4 dyer.

Gdhendja arrin një thellësi prej 7-8 cm veçanërisht në kolonat cilindrike. Me interes është kambana e kishës, pjesa e kupolës ku mbaheshin kambanat është tjetërsuar. Muret e kishës janë bërë me gurë të vegjël, ndërsa hyrjet janë prej harqesh dhe gurë katrorë. Edhe qoshet e kishës ishin punuar me gurë katrorë.

33

Manastiri i Pangjisë

Kisha e Shën Stefanit

Në krye të fshatit Dhërmi qëndron Manastiri i Pangjisë, një nga shembujt më të hershëm të arkitekturës dhe artit bizantin. Kisha e manastirit përbëhet nga dy pjesë, të cilat dallohen nga njëra tjetra.

Poshtë në fshatin Dhërmi mund të vizitoni kishën e Shën Stefanit, e cila daton në shekullin XII-XIII. Kjo kishë së bashku me kishën e Shën Dhimitrit, janë të veçanta dhe të një rëndësie arkitektonike dhe ikonografike.

Në anën perëndimore është një mjedis drejtkëndor, i cili është një shtesë e mëvonshme dhe që sot shërben si salla e kishës. Në anën lindore, ka një kishëz që shërben si kthina e altarit dhe i përket ndërtimit original. Catia ka një formë katrore dhe ka një kube sferike mbi kupolën me katër dritare. Altari daton nga shekulli X.

Afresket e kishës, të cilat përfaqësojnë Shën Stefanin dhe Shën Dhimitrin, janë më të vjetërat në vend.

34

Kalaja e Sopotit (Borsh)

Kështjella e Sopotit fitoi një rol të rëndësishëm strategjik në kohën bizantine. Në fillim të shek. XIII përmendet arkondia e Sopotit, provë që kështjella i kishte dhënë emrin edhe viseve përreth.

Nga viti 1204 e për gati gjysëm shekulli, kështjella e Sopotit u bë zotërim i Despotatit të Epirit.

Por në vitin 1258, despoti Mihal Engjëlli II u detyrua t’ia kalojë atë mbretit gjerman të Sicilisë, Manfredit Hoheshtaufen. Pas vrasjes së këtij të fundit, më 1267, Sopoti i kaloi pasardhësit të tij në fronin e Sicilisë, francezit Karl I Anjou.

Në 1371 Sopoti i kaloi princit shqiptar Balsha II, që atë vit u bë zot i gjithë trevës së Vlorës e Beratit. Sopoti e ruajti rëndësinë e tij edhe pas pushtimit osman, më 1417. Regjistri osman i vitit 1431 na njeh me nahijen e Sopotit, e cila përfshinte edhe fshatin Borsh.

Në Sopot e kishte selinë Mutesselimi, komandanti turk i Himarës. Sopoti, bashkë me kështjellat e Nivicës e të Kardhiqit siguronin kontrollin e Labërisë e të Himarës.

35

36

Spanjollët e Napolit dhe Venecianët, me ndihmën e kryengritësve vendas, tentuan disa herë t’ua rrëmbejnë turqve kështjellën.

Përpjekja duket se doli me sukses në kohën e Betejës së Lepantos.

Në qershor të vitit 1570, një batalion me luftëtarë shqiptarë i nisur nga Korfuzi venecian, të komanduar nga kapiten Fone Muzaka, zbarkoi në plazhin e Borshit e pas luftimeve të ashpra me banorët, arriti t’i afrohej mureve të kështjellës së Sopotit. Ndërkohë, një tjetër kapiten shqiptar nga Korfuzi, Gjergj Mormori, ngriti në këmbë banorët e fshatrave fqinje të Labërisë, që bllokuan shtigjet nga ana e sipërme, ku garnizonit turk mund ti vinin përforcime.

Kështu, garnizoni osman u detyrua ta braktisë kështjellën. Gjergj Mormori u emërua nga Venecianët si guvernator i përgjithshëm i gjithë trevës së Labërisë e Himarës. Turqit e rimorën Sopotin në verën e vitit 1571, kur një flotë e madhe e tyre përshkoi gjithë bregdetin jonian e adriatik, duke ripushtuar kështjellat e marra sërish nga venecianët, si dhe zotërime të tjera veneciane, siç ishte rasti i Ulqinit dhe i Tivarit në veri.

Pastaj, Sopoti u rikthye në rolin e tij, si bastion i pushtuesve osmanë për të mbajtur të nështruara popullsitë luftarake të Labërisë e të Himarës. Qyteti ka luajtur rolin e kryeqendrës së rripit bregdetar Onhesëm- Akrokeraune. Në këto anë Straboni përmend “Panormin, liman i madh midis maleve Keraune”. Fraza e mëtejme “Oriku dhe skela e tij Panormi” ndoshta tregon se qyteti në Borsh varej nga Oriku.

Në skajin verilindor janë zbuluar rrënojat e disa banesave. Jashtë mureve ndodhet një grup tjetër banesash 2-3 katshe. Në anën jugperëndimore, jashtë qarkut të mureve, është gjetur nekropoli me 14 varre, ndër të cilët njeri është varr monumental i Periudhës antike. Planimetria e tij është katërkëndëshe, me një dhomë të vetme. Në muret anësorë ndodhen bankat për vendosjen e trupave. Por kutia me hirin e personave të djegur, tregon se varrimi kryhej me djegie dhe kallje.

Gjetjet arkeologjike dhe arkitektura e fortifikimit tregojnë se qyteti i mirëfilltë lindi nga fillimi i shek 4 p.e.s. dhe se jeta në të vazhdoi e pandërprerë në antikitetitn e vonë, deri në vitin 1822 kur vdes Ali Pasha.

37

Kalaja e Karrosit (Kasteli) Kalaja e Karrosit ndodhet mbi fshatin Qeparo, mbi një kodër të lartë shkëmbore 450 m mbi nivelin e detit. Sistemi fortifikues i Karrosit përbëhet nga tri radhë muresh dhe nga një mur parapritës. Ai është fortifikimi më i madh prehistorik i Bregdetit dhe muret e tij fortifikojnë një sipërfaqe rreth 3 ha.

Dy harqet e parë të mureve janë të periudhës së vonë të bronzit, ndërsa i treti i hekurit të hershëm. Muret janë ndërtuar me rasa guri të papunuar të vendosur me rregullsi mbi njëratjetrën. Jeta në të dëshmohet edhe nga shek.

4/3 p.e.s. deri në shek. 6.

Kalaja e Iliasit Kalaja e Iliasit apo e “Pirgut” ndodhet në krahun e djathtë të rrugës automobilistike VlorëHimarë, mbi kodrën në vendin e quajtur “Qafa e Pirgut”, pranë fshatit Ilias. Në sipërfaqen e kësaj kodre shihen gjurmët e një vendbanimi të lashtë, prej të cilit janë ruajtur disa trakte muresh rrethimi, të ndërtuara me gurë të papunuar të madhësive mesatare.

Muri ndjek relievin e kodrës, trashësia e tij arrin deri në 2.30 m. Kjo kala formon një plan rrethor me diametër 25 m. Në anën perëndimore muri ruhet në gjatësinë 70 m, ka gjerësi 3 m dhe lartësi 0.50 m. Në anën lindore, në gjatësinë 50 m, muri braktis vijën rushkulluese të kodrës dhe në skajin verior bën një kthesë drejtkëndëshe. Në këtë anë muri ka gjerësi 2 m, ruhet në lartësinë 1.80 m.

Në të dy faqet muri është ndërtuar njëlloj, pa boshllëqe dhe mbushja midis tyre bëhet me gurë të vegjël dhe çakëll. Muret në hyrje kanë punim më të regullt, me faqet e gurëve të punuara me çekan dhe të vendosur për së gjati sipas linjës.

38

Katedralja e Shën Gjergjit dhe Bakut Shpellat Kisha është ndërtuar në pikën më të lartë të fshatit, në anën veri-perëndimore dhe pranë mureve të kalasë. Kisha përbëhet nga narteksi, naosi dhe mjedisi i altarit. Muret e kishës ruajnë gurin e rindërtimeve të shumta. Një dokument i vitit 1577 konfirmon se kisha u dogj dhe u rindërtua. Ajo ka shërbyer prej kohësh si selia e dioqezës së Himarës.

Kisha ka dy faza kryesore të ndërtimit; Ndërtimi fillestar i përket naosit me pjesët e poshtme të mureve, sepse pjesët e sipërme janë ndërtuar disa herë. Narteksi është një ndërtim i mëvonshëm dhe teknika e ndërtimit e dëshmon atë. Zona e naosit ndahet nga zona e altarit me një ikonostas të murit, me korniza të zbukuruara me motive lulesh.

Naosi hyn përmes një hyrjeje në anën perëndimore të lidhur me narteksin, dhe një në anën jugore që të çon në oborrin e kishës.

Afresku i kishës ruhet më plotësisht në anët e brendshme të absidës së madhe gjysmërrethore. Në cepin e tij juglindor ndodhet kambanorja e lartë rreth 6.10 m. Në hyrjen veriore të narteksit është një mur me qemer, në të cilin janë gdhendur 4 shqiponja.

Muret e vjetra të kishës janë ndërtuar me gurë gëlqerorë të mesëm dhe të vegjël. Vetëm qoshet janë në katror. Veçantia e murit të vjetër është prania në të e copave të pllakave, të vendosura njëra mbi tjetrën midis gurëve ose në rreshta të shkurtër midis rreshtave të gurëve. Në anën verilindore të kishës ishte një pllakë guri me datën 786 të shkruar në të, e cila tashmë është vjedhur.

39

Kalaja e Porto Palermos Kalaja e ndërtuar nga Ali Pashë Tepelena në fund të shek. XVIII ka formën e trekëndëshit barabrinjës me brinjë 60 m të gjata dhe sipërfaqe 0,18 ha. Lartësia e mureve të saj arrin në 17 m. Tre kulla të fuqishme janë ndërtuar në qoshet e saj. Në faqen perëndimore nga ana e detit, muri është i pajisur me frëngji. Në projektimin e kalasë ndihet dora e arkitektit ushtarak të Ali Pashës, Petro Përmetari, i cili ndërtoi një bastion artilerie kompakt dhe racional.

Kjo traditë thotë edhe se mbishkrimi i zhdukur në hyrje të kështjellës shënjonte”Unë Pashai i Madh, Aliu e ndërtova këtë kështjellë”, formulim ky në frymën e mbishkrimeve të ngjashme.

Kështjella u ndërtua për të mbrojtur portin e për të mbajtur nën kontroll popullsitë kryengritëse të Himarës. Në 1803 Ali Pasha i ofroi kalanë dhe portin Marinës Mbretërore

40

angleze. Ndonëse legjenda tregon se Ali Pasha e ndërtoi fortifikimin për të dashurën e tij Vasiliqinë, kjo mbetet legjendë, pasi fortifikimi rreptësisht ushtarak nuk ka asgjë idilike.

Në vitet e Luftës së Ftohtë, Porto Palermo u kthye në një bazë sekrete navale. Për këtë shkak, rruga nacionale në atë segment u devijua duke ndjekur një trase tjetër, rrëzë maleve. Në këndin verior të gjirit u hap në shkëmb një tunel i thellë, si vendstrehim në rast lufte për nëndetëset e flotës ushtarake shqiptare.

Përballë, në faqet e zhveshura të malit, dallohen edhe sot grumbuj pemësh valanidhi (valonia), frutet e të cilit përdoreshin gjatë gjithë mesjetës në industrinë e lëkurës dhe në atë të tekstilit të Venecies.

Cfarë të vizitoni në Delvinë?

BASHKIA DELVINË

Pa dyshim Delvina është një nga rajonet më interesante të trashëgimisë kulturore shqiptare me një larmishmëri të monumenteve natyrore e kulturore. Delvina vitet e fundit po bëhet pjesë e guidave turistike. Vlen të vizitohet Kalaja e Delvinës, Xhamia e Gjin Aleksit, Kompleksit Islamik të Xhermëhallës dhe banesat karakteristike në lagjen e vjetër Llakë, si një aset i rëndësishëm kulturor në qytetin e Delvinës.

Zhvillimi i turizmit dhe shndërrimi i Delvinës në një destinacion turistik të frekuentuar është një nga prioritet kryesore të kësaj Bashkie. Përvec trashëgimisë kulturore, turistët mund të ekplorojnë edhe bukuritë natyrore, që i shtojnë vlerat kësaj zone.

41

Kalaja e Delvinës Kalaja e Delvinës është një monument i trashëgimisë kulturore, e ndërtuar mbi një kreshtë shkëmbore që bie në dy përrenj të vegjël. Kalaja ka tre faza ndërtimi, më e rëndësishmja prej të cilave është faza e themelimit, e shekullit të 11-të. Në secilën fazë dallohen tri kulla.

Kulla e parë ruhet në themel, ka formë gjysmë elipsi, me përmasa 6.50 m x 3.50 m. Kulla e dytë ka formën e një rrethi të çrregullt me përmasa 6.70 x 5.40 m. Kulla e tretë ka formën e një gjashtëkëndëshi të çrregullt me brinjët 2 – 4 të gjata dhe me mure 0.9 m të gjerë.

Udhëtari i famshëm Ibn Dhil Mehmet Dervis, i njohur si Evlija Çelebi, i cili vizitoi Delvinën në vitin 1670 shkruan:

“Kështjella e Delvinës nuk ka asnjë paralele për bukuritë e saj”

Por vazhdimi është befasues: “Brenda kalasë ka tre shtëpi të vogla, një depo ushqimore dhe një cisternë uji. Nuk ka asgjë përtej tyre, as treg ose banjë, as han ose xhami sepse është një kështjellë shumë e vogël”. Arsyeja pse e shkroi atë është se në këtë kohë Delvina u ngrit në rangun e selisë së njërit prej pesë sanxhakëve shqiptarë. Sipas Çelebiut, Sulltan Sulejmani II pushtoi Kështjellën e Delvinës kur erdhi për të pushtuar ishullin e Korfuzit.

42

Rrënojat e fshatit Kamenicë Rrënojat e Kamenicës gjenden rrëzë shpatit jugperëndimor të Malit të Gjërë, rreth 2 km në veri të qytetit të Delvinës. Fshati, në të kaluarën, zinte dy lartësitë e kodrave, qafën që i bashkon ato, si dhe shpatin e tyre jugor.

Terreni përreth paraqitej mjaft i favorshëm për zhvillimin ekonomik me toka pjellore dhe kullota të mira për bagëti.

Fshati është braktisur njëherësh nga banorët në shek. XVII, ndoshta për shkak të epidemisë së murtajës. Tashmë është një vend me rrënoja në të dyja shpatet e kodrave.

Ndërtime të shumta rreth qendrës së fshatit, ndërtime kulti, rrugë të ngushta e gjarpëruese dhe oborret që nuk mungojnë janë pasqyrë e një trashëgimie arkitektonike të së kaluarës dhe kjo është një tjetër vlerë që e karakterizon këtë fshat që duket sikur i përket një shekulli tjetër. Fshati Kamenicë nga pikëpamja e urbanistikës është me tipare të qarta të një qyteti mesjetaro-bizantin.

Kishat e Kamenicës Përveç banesave të shumta, pak a shumë të ruajtura, Kamenica ka edhe dy kisha, që i përkasin shek. XIV-XV. E para është ngritur në anën jugperëndimore të fshatit. Kisha e dytë ndodhet në pjesën më të lartë të fshatit. Nga perëndimi terreni bie thikë, kurse nga anët e tjera kufizohet me banesat e rrënuara të fshatit.

Muret e kësaj kishe ruhen deri në lartësinë e tyre origjinale. Planimetria është drejtkëndëshe me një naos (zona përreth altarit) me përmasa 3.9x8.1 m. Në anën lindore ndërtesa përfundon me një absidë me pesë faqe. Edhe kjo kishë është ndërtuar me gurë dhe tullat janë përdorur si element zbukurues, sidomos në pjesën e jashtme të absidës pesëfaqëshe.

Në faqen e mesit të absidës është hapur një dritare dyshe, që ndahet në mes nga një shtyllë guri gëlqeror.

43

Xhamia Gjin Aleksit Në regjistrimin e parë osman të vitit 1431, Delvina figuron si fshat me gjithsej 60 shtëpi.

Aty nga fillimi i shek XVI Delvina u kthye në qendër sanxhaku, gjë që solli zhvillimin e saj të shpejtë. Njëherësh Delvina ishte edhe seli peshkopale në varësi të metropolisë së Janinës.

Atë kohë u ngritën disa lagje, si Gjinaleksi, Kalopodat, Papuçi, Mukërsi, Vllahati, Lagjia Kala.

Popullsia e qytetit ishte ende në shumicë dërrmuese e krishterë dhe secila lagje kishte kishën e vet, kur osmanët në vitin 1583 bënë regjistrimin e hollësishëm të popullsisë. Me kohë, pas kthimit të shumicës së popullsisë në fenë islame, një pjesë e këtyre kishave u rrënuan. Ndonjëra prej tyre u transformua në faltore islame.

Kisha e Shën Prodromit u transformua në xhaminë e Gjin Aleksit në vitin 1592, në periudhën kur shumica e popullsisë u kthye në fenë islame. Xhamia e Gjin Aleksit ndodhet në lagjen kryesore Gjinaleks, në perëndim të Delvinës, që sot quhet Rusan. Xhamia e Gjinaleksit është ruajtur në gjendje shumë të mirë.

44

Kompleksi i Xhermëhallës Kompleksi i Xhemahallës është një monument i trashëgimisë kulturore i kategorisë së parë në Delvinë, i cili njihet ndryshe si Xhamia Mbret ose si Kompleksi urbanistik në lagjen “Lejla Malo”.

Kompleksi islam, i ndërtuar në vitin 1682 është mjaft i vecantë dhe i vetmi në llojin e tij për nga arkitektura në Shqipëri.

Kompleksi përmban xhaminë (xhami e kategorisë “Mbret”), e cila është një ndër xhamitë e para të ndërtuara në Shqipëri, një hamam, cesmën e Llutroit, një monument i ndërtuar me harqe guri dhe një sistem kompleks kanalizimesh për furnizimin me ujë.

Kisha e Manastirit të Shën Mërisë së Kamenos Ndodhet rreth 2 km në lindje të Delvinës.

Porta kryesore është në formë harku, korniza e të cilës është punuar bukur në gur. Interes paraqet kisha e manastirit, që i përket ndërtimit origjinal të vitit 1580.

Muret e saj janë të pikturuara. Një mbishkrim mbi portën thotë se pikturat u realizuan në vitin 1662 nga Mihali, nga fshati Zermë.

Si shumë kisha postbizantine, edhe ky objekt është i përkorë në elementët arkitekturorë, është pa tambur e kupolë dhe paraqet disproporcione e asimetri në elementët përbërës të tij.

45

BASHKIA SARANDË

Cfarë të vizitoni në Sarandë?

Saranda është një qytet bregdetar dhe destinacion shumë i frekuentuar në Rivierën Shqiptare. Ndodhet në pjesën më jugore të Shqipërisë, midis kodrave dhe detit Jon, vetëm një traget 30 minuta larg nga ishulli grek i Korfuzi tdhe ofron një vendndodhje strategjike nga ku mund të zbuloni të gjithë Rivierën Shqiptare. Eshtë e njohur për plazhet e mrekullueshme me ujëra të kaltër dhe të pastër, vendet e trashëgimisë kulturorw, si zona arkeologjike e Butrintit pjesë e UNESCO-s, kështjella, kala, kisha e manastire dhe fshatra piktoreskë.

Plazhet me ujëra të kristalta rrethojnë qytetin, ku në bulevardin kryesor mund të shijoni një shëtitje dhe të provoni restorantet e shumta me ushqime të shkëlqyera mesdhetare. Shumë prej tyre kanë pamje të mrekullueshme mbi gjirin e Sarandës. Qyteti është i njohur edhe për gjallëri e jetë nate.

46

Kalaja e Onhezmit Onchesmos, ose Saranda e sotme permendet nga Hierokles mes 12 qyteteve të Epirit të Vjetër dhe ka funksionuar për shumë kohë si porti natyror i qytetit antik të Foinike-s, që kishte lidhje të hershme me Korfuzin e me Italinë e Jugut. Më pas, Onhenzmi përmendet si seli peshkopale në vitin 415.

Në këtë kohë i përket edhe ndërtimi i një kështjelle, muret e të cilës, bashkë me kullat mbrojtëse, mund të shihen edhe sot në qendër të qytetit të sotëm të Sarandës. Në ditët e sotme ka mbetur vetëm një fragment i vogël prane buzës së detit. Kalaja e Onhezmit ndodhej në qendër të qytetit dhe kishte formën e një gjysmë elipsi të vizuar me brinjë të drejta. Gjurmët e mureve në breg të detit, tregojnë se muret rrethonin edhe bregun.

Perimetri i mureve rrethues ishte 850 m, ndërsa sipërfaqja e rrethuar 5 ha.

Muret të ndërtuar me gurë të lidhur me llaç të fortë gëlqereje, ishin 2.50 m të gjerë dhe 6.50 m të lartë, ndërsa në shtegun e rojeve lartësia arrinte 8.50 m. Kullat ruheshin të plota, deri në nivelin e tarracës, ashtu si edhe një sërë banesash trekatëshe të shekujve V-VI. Fati i keq i Onhezmit, është se të vetmet banesa bizantine të shekVI të ruajtura plotësisht, u rrafshuan për të ndërtuar Sarandën e viteve ‘20 të shekullit të shkuar.

Objekte të ndryshme arkeologjike të gjetura gjatë gërmimeve në Onchesmos-in e antikitetit të vonë si dhe në qytetin e Foinike-s, ruhen në një muzeum të vogël të ngritur aty pranë.

47

Sinagoga dhe Bazilika Sinagoga e Sarandës ndodhet në qendër të qytetit, brenda kalasë së shekullit IV. Në të theksohen 5 faza të njëpasnjëshme, që nga shekulli II-III e deri në fund të shekullit VI kur u shkatërrua nga një zjarr i fuqishëm i vitit 595 gjatë dyndjeve sllave.

Dy fazat e para i përkasin një vilë të pasur romake, me dysheme me mozaikë me motive gjeometrike dhe floreale. Në fazën e e tretë dhe e katërt gjate shekujve IV-VI, vila shndërrohet në sinagogë, një nga më të rallat në Ballkan dhe e vetmja në Shqipëri.

Një fragment mozaiku, ku bie në sy simboli i menorah (shandani me 7 krahë), flet për parahistorinë hebraike të bazilikës. Në qendër të motiveve muzealë është menorah, të cilën libri i shenjtë e përshkruan si shandanin e artë me shtatë degë, të cilën Moisiu e futi në tempullin e Jeruzalemit. Si e tillë ajo ka qenë

48

simboli i Judaizmit që nga kohërat antike dhe sot është emblemë e shtetit të Izraelit.

Në shek V-VI sinagogës i shtohet një sallë e madhe bazilikale lutjesh me absidë të brendashkruar si në kishat e krishtera, një mjedis me menoran në dysheme dhe një rezervuar uji që përdorej gjatë shërbesave fetare. Këto shtojca, veçanërisht kualiteti i lartë i mozaikëve, tregon se në shek VI komuniteti hebre ishte në lulëzim ekonomik.

Nga fundi i shek VI sinagoga konvertohet në kishë paleokristiane, mozaikët e të cilit janë të ngjashëm me ata të baptisterit të Butrintit. Sinagoga e Sarandës eshte zbuluar gjatë gërmimeve të një misioni të përbashkët arkeologjik shqiptaro-izraelit.

Manastiri i 40 Shenjtorëve Manastiri i shenjtë i Dyzet Shenjtorëve (Ιερά Μονή Σαράντα Μαρτύρων) ndodhet në një kodër 211 m mbi nivelin e detit, kalasë së Lëkurësit. Manastiri, si vend pelegrinazhi masiv për pelegrinët e Ballkanit dhe Adriatikut, e ripagëzoi qytetin me emrin e sotëm Sarandë dhe i kushtohet Dyzet Martirëve të Sebastit.

Kisha e manastirit është një bazilikë shtatë absidëshe, 43 m e gjatë dhe 23 m e gjerë, një nga kishat më të mëdha paleokristiane të Ballkanit, e krahasueshme në madhësi me kishat e selisë kryepeshkopale në Nikopol (Artë) dhe kishat e antikitetit të vonë në Egjipt. Ngjashmëria me pallatin Lausos me 7 absida në Konstantinopol (530-550 e.s.), e daton edhe manastirin e 40 shenjtorëve në këtë hark kohor. Nisur nga përmasat, struktura e komplikuar mbi dhe nën tokësore si dhe dekori, mendohet se manastiri u ndërtua me porosi të pushtetit qëndror nga Konstandinopoli. Kripta përmban 10 mjedise, në disa prej të cilëve ruhen piktura murale të shek. VI dhe IX. Në njërën prej tyre, si askund tjetër, tregohen shenjtorët me aureolë të tërhequr nga mjekra, gjasisht si aludim i mundimit të 40 shenjtorëve.

Shkatërrimi i parë i manastirit ndodhi në vitin 551 gjatë invazionit ostrogot, por në shekullin e IX ajo u rindërtua. Murgjit vazhduan të jetojnë në të deri në vitin 1878 kur shpërtheu magazina e municionit të ushtarëve grekë. Rrënojat u shkatërruan sërish gjatë luftës së dytë nga bombardimet aleate ose nga komanda partizane e cila mendonte se ajo mund të shërbente si “pikë orientimi për nëndetëset angleze”.

Legjenda e 40 Shenjtorëve Sipas shën Vasilit, dyzet ushtarë romakë në qytetin armen të Sebastes që e kishin pranuar se janë të krishterë, u dënuan nga prefekti që ta kalonin natën të zhveshur në një liqen të ngrirë.

Në breg ndodhej një banjë e nxehtë ku mund të hynin ata që hiqnin dorë nga feja e krishterë.

Prej tyre vetëm një ushtar hyri në banjë, por sapo hyri ra i vdekur dhe ushtari roje që pa mbi të një ndriçim hyjnor, hoqi rrobat dhe u bashkua me tridhjetë e nëntë të tjerët. Në agim, trupat e ngurtësuar u dogjën dhe hiri u hodh në një lumë, por të krishterët mblodhën reliket dhe i shpërndanë nëpër shumë qytete ku u ngritën kisha të shumta.

Legjenda thekson dhe rithekson “gëzimin e vdekjes për besimin e krishterë”.

49

50

Kalaja e Lëkurësit Kalaja e Lëkurësit, ngrihet afër rrënojave të fshatit Lëkurës, të braktisur pas bastisjeve të Ali Pashës në fund të shek XVIII. Kalaja u ndërtua nga Sulltan Sulejmani në vitin 1537, pas sulmit të Korfuzit dhe domosdoshmërisë për kontrollin e skelës së Sarandës. Kalaja është e vogël, me planimetri katrore (42 x 44 m), me dy kulla rrethore në veriperëndim dhe juglindje dhe një drejtkëndëshe në perëndim.

Muret jane 2 m të gjerë dhe 7 m të lartë dhe përshkohen nga frëngji të shumta pushke.

Artileria qëndronte kryesisht në kullat. Në anën e saj të majtë ndodhet një kishë e vogël pas-bizantine e shek. XVI, e cila tregon se garnizoni i kalasë përbëhej kryesisht nga shqiptarë ortodoksë.

Në vitin 1878 edhe kalaja e Lëkurësit, ashtu si manastiri i 40 Shënjtorëve, pësoi dëmtime të rënda gjatë luftimeve midis garnizonit të saj dhe forcave greke të zbarkuara nga Korfuzi. I rindërtuar dhe i përshtatur si resort turistik, me shërbime restoranti e hotelerie dhe me fushëpamjen e tij të jashtëzakonshme, Lëkurësi është bërë sot një vend atraktiv që tërheq vizitorë të shumtë në të gjitha stinët e vitit.

Muri i Demës Muri i Demës ndodhet pranë Manastirit të Shengjergjit, në rrugën Sarandë-Ksamil dhe mendohet se është ndërtuar në shekullin V. Muri kishte për funksion të pengonte sulmet armike kundër Butrintit. Gjurmë të murit shihen në lindje të manastirit të Shën Gjergjit, një ndërtim postbizantin i shek. XVII. Si një mburojë antike e rrallë për nga natyra e ndërtimit, ai niste në det dhe përfundonte në Liqenin e Butrintit.

Në burimet e mesjetës muri përmendet si “muri i Eksamilit”, emër i vënë në periudhën bizantine për funksionin e njëjtë që ai kryente në raport me të famshmin Heksamilion, “murin 6 miljesh” të ndërtuar në istmin e Korintit.

Kur Venecianët e morën Butrintin në vitin 1386, puna e parë që bënë për të garantuar zotërimin e qytetit ishte rindërtimi e fortifikimi i këtij muri.

51

Muri i Demës Muri i Demës, 650 m i gjatë dhe 7-9,6 m i gjerë, përbëhet nga dy mure të veçuar 2,8 m të gjerë, të vendosur 4 m larg njëri- tjetrit. Gjerësia tejet e madhe e murit nuk shpjegohet thjesht me dëshirën për të krijuar një barrierë të pa dëmtueshme. Ajo shërbente për vendosjen e armëve të rënda dhe krijimin e rrugëve për lëvizjen e shpejtë të trupave dhe makinave të luftës. Në këtë drejtim ai është shembulli më i fuqishëm i antikitetit.

52

Manastiri i Shën Mërisë, Kakome Manastiri i Kakomesë, ndërtim i shek.

XVIII, ndodhet rreth 10 km nga Saranda, në rrugën e Bregut, 1 km larg plazhit të Kakomesë në bregdetin Jon, larg nga qendrat e banuara. Manastiri perfshin kishën, kullën dhe një ndërtesë dykatëshe me ambiente shërbimi. Në qendër të kompleksit ndodhet kisha e Shën Mërisë, ndërtim i shek.XVI-XVII, me hajat në anën perëndimore dhe me pikturë murale në brendësi.

Manastiri ka elementë të shumtë arkitektonikë si harqe, kolona, korniza, të realizuara me gurë të gdhendur. I gjithë kompleksi rrethohet me mure të larta guri, ku ndodhet porta e hyrjes, e mbrojtur mirë.

Manastiri i Shën Gjergjit (Sarandë) Manastiri i Shën Gjergjit të Demës, ndodhet në gadishullin e Ksamilit.

Kompleksi i Manastirit të Shën Gjergjit përbëhet prej një kishe të rikonstruktuar në shekullin e XIV, të vendosur brenda mureve të një kompleksi manastirial.

Manastiri është një ndërtim postbizantin i shek. XVII, i rrethuar me një mur të lartë e të fortë prej guri, ku bëjnë përshtypje frengjitë e shumta që përdoreshin për mbrojtje. Ndërtesës origjinale të manastirit i takon vetëm kisha.

Mjediset e tjera i takojnë ndërhyrjeve të mëvonshme. Manastiri është i tipit të manastireve të fortifikuara. Prej tij ruhen konakët e manastirit dhe kisha e shën Gjergjit.

53

Kulla në Metoq Rruga nga Foinikia për në Onhesëm e më tej Butrint, kalonte detyrimisht në Qafën e Gjashtës, në rrëzë të manastirit të 40 shenjtorëve që ka pagëzuar me emrin/numër “40” qytetin e Sarandës.

Në këtë vend ruhen themelet e një kulle të veçuar me përmasa 10 x 10 m. Muratura është izodomike, me blloqe paralelepipedë 0,60 m të lartë dhe ballë të mysët. Në skaje kulla është pajisur me vija peshimi.

Kulla shërbente si pikë vrojtimi për rreziqet që mund të kërcënonin Foiniken nga deti dhe si rele ndërlidhëse ndërmjet Onhesmit dhe Foinikes të cilat nuk mund të këmbejnë vështrim me njëra tjetrën. Njëkohësisht, në rolin e një postblloku, ajo kontrollonte kalimin në qafë të grupeve të vogla. Për nga teknika dhe synimi, përkujdesja për rrugët e kalimit, kulla daton nga fundi i shek. IV p.e.s. fillimi shek. III p.e.s.

Kisha Shën e Premte Lukovë Kisha Shën e Premte Lukovë është një objekt i trashëgimisë kulturore, i cili ndodhet vetëm 20 kilometra larg nga Saranda, në fshatin Lukovë, në një kodër me pamje mahnitëse nga deti Jon. Kisha daton prej vitit 1600 dhe ka gjashtë kolona, ​​të veshura me harqe.

Kisha Shën e Premte Lukovë kishte një kambanë, të dhuruar nga mbreti i Napolit në vitin 1695, por u zhduk në vitin 1967, gjatë periudhës së shkatërrimit të kishave dhe xhamive nën regjimin komunist të Enver Hoxhës.

54

Butrinti Butrinti ndodhet afërsisht 20 km nga qyteti i Sarandës në një pozicion natyror të mbrojtur dhe të rrethuar nga ujrat e liqenit të Butrintit dhe të Kanalit te Vivarit që lidh liqenin me detin Jon. Butrinti permendet në legjedat e Euripidit, në tragjedinë e tij Andromaka (shek.

V) e më vonë nga Dionisi i Halikarnasit dhe Virgjili. Hekateu i Miletit, në vitin 510 p.e.r. e quan Butrintin “Buthroti i Kaonëve”, duke e lidhur origjinën e qytetit me këtë fis ilir.

Butrinti konsiderohet si një qendër e rëndësishme e Antikitetit dhe dëshmi për këtë janë muret fortifikuese dhe monumentet e qytetit, të cilat mbartin të dhëna të fazave të ndryshme të ndërtimit të tyre. Të dhënat arkeologjike dëshmojnë për cdo periudhë të historisë dhe zhvillimit të qytetit, deri në shek. XIX. Pozicionimi i Butrinit në afërsi të një prej rrugëve më të rëndësishme detare të kohës ka ndikuar në zhvillimin ekonomik dhe social të qytetit. Qyteti u banua në mënyrë të vazhdueshme që nga prehistoria dhe u ndërtua si një qendër e fortifikuar në shek. VII p.e.s.

Dallohen disa porta, si “Porta Scaea” dhe porta me një pamje impresionante “Porta e Luanit”, e quajtur kështu prej figurës së luanit që shqyen demin, e gdhëndur mbi arkitraun e portës. Në Butrint dallohen edhe dy porta te tjera si “Porta me kulla” dhe “Porta Perëndimore”, e cila është ndërtuar gjatë periudhës Helenistike.

Në shek. III p.e.s. u ndërtuan tempulli i Asklepit, teatri dhe ndërtesa të tjera publike. Në shekujt I e II qyteti njohu një fazë të re lulëzimi. Agoraja e dikurshme u transformua në një forum, ku gjallonte jeta politike, sociale e kulturore.

Qyteti antik i Butrintit u shpall për herë të parë m o nu m e n t k u lture më 1948 dhe m ë 1999 u re g jistrua në listën e Tr ashëgimisë Botërore të UNESCO-s.

Sot, Butrin ti paraqet nje mozaik monumente sh që dësh mojnë për historinë dh e vlerat e tij.

Në vitin 228 p.e.s., ai ra nën sundimin Romak, dhe ndërtesa të reja u ndërtuan përfshirë edhe një akuadukt, banjë romake, disa shtëpi, forumi dhe nimfeu. Këto ndërtime inxhinierike të asaj kohe janë një nga vecoritë e Butrintit.

Në hyrje të qytetit bie në sy një kullë madhështore me planimetri kuadrate, e cila u ndërtua më 1560 nga venecianët, por ka kaluar disa herë në duart sa të turqve, aq edhe të venecianëve gjatë luftrave mes tyre. Venecianet e hodhen në erë kullën përpara largimit të tyre dhe më pas turqit filluan rindërtimin saj. Njëkohësisht, ata ndërtuan një kala me planimetri trekëndëshe me tre kulla mbrojtëse në këndet e saj, e cila mund të shihet edhe sot e ruajtur në gjendje mjaft të mirë. Butrinti mbeti zotërim venecian deri në rënien e Republikës së Venecias, më 1797, kohë kur ai kaloi në zotërim të Ali Pashë Tepelenës.

Mjaft skulptura, si “Dea e Butrintit”, statuja e Augustit, e Agripës e të tjera, u gjetën gjatë gërmimeve në territorin e teatrit dhe sot ndodhen të ekspozuara në Muzeun Historik dhe në Muzeun Arkeologjik të Tiranës.

55

Ujësjellesi Butrint Ujësjellësi i Butrintit, i cili fillonte në fshatin Xarë, ku gjenden burime të shumta uji, vijonte për 3 km gjatë fushës së sheshtë të Kestrinës (Vrinës) dhe më pas futej në qytet duke kaluar me urë kanalin e Vivarit.

Rëndësia që kishte ai për qytetin, kuptohet nga paraqitja në monedhat e shekullit 1 e.s. të këmbëve të akueduktit, me kanalin e ujit mbi të. Këmbët e ujësjellësit, janë punuar me rrasa guri. Mbi to, nisnin harqet me diametër 3,3 m që mbartnin kanalin e ujit.

Si e tillë, e tërë lartësia e ujësjellësit ka qenë rreth 6 m.

56

Bazilika e Madhe (Butrint) Bazilika e madhe daton në shek. VI dhe plotëson kuadrin paleokristian të Butrintit.

Ajo është vlerësuar ndër ekzemplarët më përfaqësues të llojit të vet në gjithë arealin bizantin. Ky monument është i vetmi që ka ardhur në ditët tona me muret gati në tërë lartësinë e tyre. Bazilika ka planimetri në formë të shkronjës T , 24 m e gjerë dhe 32 m e gjatë.

Bazilika ka qenë e mbuluar me çati druri, me anijatën qëndrore në nivelin e dy kateve.

Altari ndahej nga hapësira e naosit nga një altar guri, prej të cilit ka mbetur një kolonë.

Objekti përfundon me një absidë të madhe poligonale, që ndriçohet nga një dritare e madhe treshe. Dyshemeja ka qenë shtruar me pllaka drejtkëndëshe guri gëlqeror, me përjashtim të kthinës së altarit që ka qenë shtruar me mozaik me gurë të vegjël që formonin motive gjeometrike. Stilistikisht bazilika është e ngjashme me bazilikat e kryeqendrës së Epirit të vjetër, Nikopolit, pjesë e të cilit ishte dhe Butrinti.

57

S t o a k u ra t i ve e B u t r i n t i t

Te r m a t ( B a n j a t )

Stoa e Butrintit është element përbërës i arealit të shenjtë të Asklepit, hyut të mjekësisë.

Ndërtimet që e përbëjnë janë dy tempujt, teatri që sipas mbishkrimit “u ndërtua me të ardhurat e perëndisë Asklep” dhe stoa që lidhen drejtpërdrejt me Kryezotin e Butrinit, Asklepin.

Ky mbishkrim tregon se, ashtu si edhe në qendrat e tjera, diagnostikimi dhe gjetja e një kasaforte për hedhjen e monedhave tregon se shërimi i pacientëve kryhej kundrejt pagesës dhe se mjekësia ishte burimi kryesor ekonomik i Butrintit.

Butrinti shquhet për numrin e konsiderueshëm të banjave/termave. Prej tyre më mirë ruhet plani i termës në hyrje të qytetit. Termat me sipërfaqe 130 m2, përbëhen prej dhomës së zhveshjes (apodyterium), ambientit të ngrohtë (tepidarium), ambientit të nxehtë (caldarium) dhe ambientit me ujë të ftohët (frigidarium).

Kjo e dëshmon Butrintin si një nga qendrat e mëdha spitalore parahipokratiane duke e renditur në kategorinë e qendrave të mëdha kurative/balneare si Kosi dhe Epidauri.

Arkitektura dhe veçoritë e datojnë stoan e Butrintit rreth mesit të shek. 5 p.e.s.

Stoa drejtkëndëshe (29.7 x 5.7 m) është e thjeshtë: një mur ballor i përçarë nga katër kalime, një mur anësor dhe një çati. Balli me pilastra kryqe, me efekt dritë hije dhe harqe trapezoidalë, risjell kujtesën e një arkitekture të harruar prej kohësh, asaj Minoike, të Kretës.

Ajo nuk ishte shëtitore e mirëfilltë, por stoa për fjetjen e pacientëve, të cilëve gjatë gjumit hipnotik u shfaqej perëndia që u jepte këshillën e duhur për kurim ose kryhej ndërhyrja kirurgjikale.

Nisur nga mbishkrimet në Epidaur, ky gjumë nuk ishte thjesht natyral, por gjumë narkoze nga substancat që sillnin anestezinë e plotë, çka lejonte ndërhyrjet kirurgjikale. Struktura e saj dy katëshe tregon për dy mjedise fjetjeje: veç për burrat dhe veç për gratë, ashtu si dhe në stoat e tjera të këtij lloji.

58

Në brendësi të saj kalohej prej dhornës së zhveshjes, e cila shërbente si nyje për lidhjen e ambienteve dhe kryerjen e procedurës të komplikuar të larjes. Prej saj kalohej në banjën e ftohtë për t’u pastruar nga djersa dhe pluhurat, më tej në ambientin e ngrohtë, ku organizmi ambientohej me nxehtësinë, pastaj në dhomën e nxehtë dhe ambientin e djersitjes me avull dhe sërish në vaskën me ujë të ftohët. Së fundmi kalohej në ambientin e masazhit dhe lyerjes me kremra. Normalisht këto procedura përsëriteshin disa herë, duke e komplikuar edhe më tej procesin.

Te a t r i Teatri i Butrintit ndodhet në jug të shkëmbit thikë të akropolit, i ndrydhur mes tij dhe murit rrethues, majtas tempullit të Asklepit dhe djathtas stoas kurative. Teatri u ndërtua pas stoas, duke sakrifikuar një seksion të sajin. Mbishkrimi “u ndërtua me të ardhurat e hyut Asklep”, tregon se teatri ishte financuar me të ardhurat e tempullit me të cilin dhe lidhet organikisht, korridori i hyrjes perëndimore të teatrit, është në të njëjtën kohë hyrje e tempullit.

Teatri përbëhet nga shkallarja e ruajtur në gjendjen origjinale, orkestra e shtruar me pllaka në periudhën romake, por që ruan konturet e parë dhe skena e transformuar rrënjësisht në mesin e shek. II. Shkallarja i brendashkruhet një strukture mbajtëse trapezoidale, 12 m e lartë. Shkallarja ndahet prej një korridori në dy sektorë: i poshtmi me 15 rreshta dhe i sipërmi me 13, të cilët përshkohen nga 6 shkallë. Në vendet rreshti i parë i dinjitarëve, që përshkohet nga shkallët, kalimi zbukurohet me putra pantere, të kafshës shoqëruese të perëndisë së shfaqjeve teatrale, Dionisit. Në këtë rresht mund të uleshin 50 persona, çka tregon dhe numrin e nëpunësve të lartë të qytetit. Përmasat dhe struktura tregojnë se teatri i Butrinit kishte një kapacitet për 1700- 2000 spektatorë.

Orkestra me diametër 9.50 m, qarkohet prej një kanali të cekët të largimit të ujërave. Prej saj ruhet dhe altari, një trung kolone ku janë gdhendur primitivisht një kanthar vere dhe dy maska. Rindërtimi romak në mesin e shek. II e mbuloi skenën origjinare, përjashtuar pak gjurmë, të cilat dëshmojnë për një skenë dykatëshe 21 m të gjatë. Karakteristikat arkitektonike tregojnë se teatri u ndërtua në shek. IV p.e.s.

59

Baptiseri Baptisteri, pagëzimorja e Butrintit, me planimetri rrethore dhe diametër 13.5 metra, është baptisteri më i madh rrethor i Mesdheut. Njëkohësisht ai vlerësohet si struktura më e arritur dhe e komplikuar e pagëzimoreve mesdhetare. Baptisteri daton në shek 5 e.s, ndërsa skena qëndrore e mozaiku është shtuar në shek. e 6 e.s.

Në qendër të tij ndodhet baseni i pagëzimit. Dyshemeja e baptisterit e shtruar me mozaikë shumëngjyrësh, me një ikonografi që e lidh me krishterimin dhe jetën aristokratike. Mozaiku konturohet prej shtatë unazash me motive gjeometrikë dhe nga flora dhe fauna. Kryemotiv i saji është pema e eukaristisë, e falënderimit a darkës së fundit. e shtuar në shek. 6, e cila paraqet dy palloj, simbole të amëshimit, duke çukitur vilet e rrushit, simbole të jetës, që dalin nga vazoja.

Mozaikët e tjerë zomorfikë paraqesin kafshë a shpezë brenda medaljoneve të gërshetuar në dysheme, përfaqësues të Kopshtit biblik të Edenit.

60

Kalaja e Ali Pashës në grykëderdhjen e Vivarit Kalaja ndodhet pranë grykës së derdhjes në detin Jon të kanalit të Vivarit. Është ndërtuar në vitet 1807-1808 nga Ali Pashë Tepelena, për të ndaluar zbarkimin e ushtrisë franceze të Korfuzit, e cila i kërkoi Aliut dorëzimin e Butrintit.

Ka formë katërkëndëshe, me përmasa 28 x 36 m (përfshirë muret), me katër kulla të vendosura në qoshet e saj dhe me një ambient banimi nga ana veriore e saj. Dy kullat e drejtuara nga deti kanë planimetri rrethore, ndërsa dy të tjerat, në anë të kundërt, janë katërkëndëshe. Midis këtyre të fundit ndodhet porta kryesore me qemer e orientuar nga lindja. Trashësia e mureve për t’u mbrojtur nga goditjet e artilerisë në bazë arrin 2,8 m dhe në lartësinë e kullave 1-1,2 m.

Veçori e kësaj kalaje është se perveç kullave që e mbronin nga jashtë, ajo ka një sistem të brendshëm fortifikimi.

61

Kalaja e Ali Pashës (afër Lundrës, në Butrint) Kalaja trekëndëshe ndodhet në bregun e majtë të kanalit të Vivarit, përballë qytetit të Butrintit. Kalaja ka planimetri trekëndëshe, me gjatësi brinjësh 50 m dhe sipërfaqe 0.12 ha.

Në të tri këndet e saj ajo ka tre kulla të rrumbullakëta dhe dy hyrje përgjatë mureve 5.50 m të lartë. Hyrja kryesore është në mesin e murit jugor dhe tjetra në murin verior.

Në fazën fillestare anzhuine, të fundit të shek. XIII, kalaja ishte një trekëndësh i rregullt, i rrethuar prej një muri 2,3 m të gjerë, që përshkohej nga dy breza frëngjish. Në shek. XV, në skajin jugperëndimor të kalasë, venecianët ndërtuan një kullë cilindrike të pajisur me frëngji topash dhe kati i dytë i saj ishte i pajisur me dritare, oxhak dhe frëngji të vogla. Në shek. XVIII, u ndërtuan edhe dy kulla të tjera në skajet e trekëndëshit. Katet e para ishin të pajisur me nga katër frëngji topash, ndërsa katet e dyta, ku banonte garnizoni, kishin oxhakë dhe frëngji të vogla.

Kështjella ka qenë mollë sherri midis ushtrive franceze të Napoleonit dhe Ali Pashës. Sipas shënimeve të një oficeri francez më 25 tetor 1797, për ta bërë fortesën të papërdorshme nga Ali Pasha, francezët i vunë zjarrin dy kullave të saj, ndërsa tjetrën e hodhën në erë.

62

Cfarë të vizitoni në Finiq?

BASHKIA FINIQ

Finiqi është një bashki e re e krijuar nga Reforma Administrative Territoriale në Shqipëri, por historia e tij daton që në antikitetit si pjesë e territorit gjeografik në të cilin shtrihej një nga fiset epirote më kryesorë, Kaonët. Foinikia ka një histori të lashtë, duke qenë kryeqendra e kaonëve, dhe në shekullin III u bë kryeqyteti i gjithë shtetit të Epirit.

Finiqi ofron për vizitorët një eksperiencë të jashtëzakonshme, falë pozicionit gjeografik nga ku mund të kundrohet ultësira e Bistricës, liqeni i Butrintit dhe gjithë pellgu i Delvinës.

Finiqi është një zonë e pasur me monumente të natyrës dhe të objekteve të trashëgimisë kulturore, si dhe paraqet një sërë zonash dhe territoresh me gjurmë të rëndësishme historike, të cilat duhen vizituar. Vlejnë për t’u përmendur qytetet antike, Parku arkeologjik FIniq, Kalaja e Rripësit, Qyteza e Paleomanastrës, ndërtimet fortifikuese të shpërndara në të gjithë territorin, banesat tradicionale dhe ndërtime të tipit “ura“ dhe “puse“ me karakteristika të vecanta inxhinierike e arkitekturore të zonës.

63

Parku arkeologjik Finiq Qyteti antik Foenik ndodhej mbi një kodër të fshatit që sot mban të njëjtin emër. Historiani romak, Polibi, e quan Foenik-ën: “qyteti më i madh e më i pasur i Epirit”, gjë që e dëshmon edhe madhështia e mureve rrethues.

Në periudhën e lulëzimit të saj, shek. IV p.e.s., Foenik u bë kryeqendra e bashkësisë (koinon-it) të fisit ilir të kaonëve. Në kohën e mbretit Pirro (297-272 p.e.s.), Foenik u bë një nga qendrat kryesore të Lidhjes Epirote. Në vitin 205 p.e.s. në Foenik u nënshkrua paqja midis mbretit të Maqedonisë, Filipit V, dhe të dërguarve të Romës. Foenike është edhe qyteti i parë ku ndalet dërgata romake e vitit, pak para se të niste lufta e dytë romako-maqedone, çka tregon se prestigji i Foenikes në këtë kohë i kishte kaluar dukshëm caqet e gadishullit.

Gjatë luftës së tretë mes Romës e Maqedonisë, Foenik krijoi aleancë me Romën dhe shpëtoi nga shkatërrimet e masakrat që kreu konsulli romak Paulus Aemilius në Epir.

Foenik përmendet në vitin 330 p.e.s. Afërsisht në atë kohë, në fillim të shek. IV p.e.s. janë ngritur edhe muret fortifikuese të qytetit, të cilat janë

64

objekti që ruhet më mirë nga trashëgimia e atij qyteti. Ato kanë një gjatësi prej 4700 m dhe rrethojnë një sipërfaqe prej rreth 66 ha mbi faqen e kodrës. Muret janë ndërtuar me blloqe guri katërkëndësh, që ndonjëherë kanë përmasa gjigante. Qyteti kishte disa porta, mbi të cilat vigjëlonin kulla të vogla.

Majë kodrës përdridhet një akropol i stërgjatë, rreth 50 m, i ngushtë, ku jeta dëshmohet që në neolit. Më tej këtu lindi një qytezë e hekurit të parë, e cila në shek. V p.e.s. u kthye në akropolin e qytetit. Brenda në akropol gjendeshin tempujt dhe sterat e ujit, ndërsa në lindje të akropolit ndodhet teatri i gjysmës së dytë të shek. IV p.e.s. Teatri kishte diametër 135 m dhe kapacitet 20-22.500 spektatorë, prandaj renditet i treti për nga madhësia në tërë teatrot antikë. Ai përbëhet nga shkallarja e spektatorëve, orkestra ku qëndronte kori, pjesëtar aktiv i dramave antike dhe skena. Në agoranë e Foenikes, janë zbuluar rrënojat e një tempulli dorik të shek. IV, i ngjashëm me tempullin e Afroditës në Dodonë.

Në faqen perëndimore të kodrës është zbuluar nekropoli i qytetit antik Foenik. Janë gjetur varre të gjysmës së dytë të shek. IV p.e.s., ku është aplikuar varrimi me urna apo me anfora, të vendosura në dhomëza të ndërtuara me tulla. Në vitet 297- 233 p.e.s., kur Pirro e ktheu Ambrakinë në kryeqendër unike të Epirit, Foenike e humbi funksionin politik, por jo atë ekonomik dhe artistik.

Qyteti i mbijetoi dhe shek. 6, duke u përmendur veçmas nga lista e fortifikimeve të rindërtuara nga perandori Justinian në Epirin e Vjetër.

Në periudhën romake qyteti filloi rënien dhe u zhvendos në faqen perëndimore të kodrës, aty ku sot ndodhet fshati Finiq. Atë kohë u ndërtua edhe ujësjellësi për furnizimin e qytetit të poshtëm me ujë nga Bistrica. Skulpturat prej mermeri, të gjetura në Foenike, ruhen në muzeumet e Butrintit, Sarandës e Tiranës.

65

Manastiri i Shën Kollit (Mesopotam) Në jug të fshatit Mesopotam ngrihet manastiri i Shën Kollit, i cili varej nga patriku i Kostandinopojës. Manastiri i Shën Kollit, i njohur ndryshe edhe si Manastiri i Mesopotamit, monument kulture i kategorisë së pare.

Përveç kishës, nga ndërtimi origjinal i manastirit, kanë mbetur vetëm rrënojat e mureve rrethuese që perfshijnë një territor me gjatësi 100 m e gjerësi 80 m dhe të një kulle mbrojtëse. Eshtë ruajtur një kullë në anën perëndimore (një faqe e saj) me lartësi 10 m. Muret mbrojtëse janë më të hershme se kisha ekzistuese.

Dhomat e manastirit që nuk ekzistojnë më janë ndërtuar më vonë.

Manastiri ishte në fakt, një manastir i fortifikuar. Kisha e manastirit paraqet një arkitekturë origjinale dhe specialistët nuk gjejnë ngjashmëri të saj me tipet e njohura të arkitekturës kishtare bizantine.

Kjo kishe përbën një tip unikal, ajo është më e madhja ndër kishat bizantine të ruajtura në Shqipëri në shek.XI-XIV dhe ndër monumentet arkitekturale më të vjetra. Pamja e jashtme e saj është në formën e kubit me përmasa 17,20 x 11,04 m në planimetri, me pjesën qendrore më të ngritur se të dy anët dhe të mbuluar me 4 kupola.

Formën e sotme kisha e ka marrë në gjysmën e dytë të shek. XIII, kurse afresket e absidës (apsis), i përkasin periudhës pas vitit 1793, kur ajo u riformatua pas dëmeve të pësuara nga tërmeti i atij viti.

66

Kështjella e Ripësit Në anën e djathtë të rrjedhës së lumit të Pavlës, 2,5 km larg fshatit Zminec, ndodhet një kodër shkëmbore, e cila përfundon lart me një platformë katrore. Platforma në jug dhe perëndim pritet thikë për 20-30 m, por në lindje shkrihet me shpatin e malit. Muret rrethues e qarkojnë këtë platformë 1,9 hektarëshe në veri dhe lindje. Hyrja ballore në mes të anës lindore krijohet nga këputja dhe kthimi i mureve me kënd të drejtë dhe vijimi i tyre paralel me njeri tjetrin.

Në JL muri kthehet me një kullë të brendshme për qëndrimin e truprojës. Muret janë 7 m të lartë. Gjetjet tregojnë për banimin e kësaj qendre që në neolit. Arkitektura e fortifikimit dhe qeramika e datojnë fortifikimin në fundin e shek. 5- fillimin e shek. 4 p.e.s.

Puset e Dhrovjanit Në shekullin XIX u ndërtuan shumë puse që banorët të siguronin ujë të pijshëm, pasi mungonte në Dhrovjan. Banorët investonin shuma të konsiderueshme parash pasi puset kushtonin shumë. Ata arritën të kenë nga një pus për çdo lagje por kishin shumë vështirësi në transportin e ujit nga pusi. Gradualisht ndërtuan sterna për çdo shtëpi dhe puset i përdornin vetëm për ujë të pijshëm.

Në total ekzistojnë katër puse të përbashkët në Dhrovjanin e Sipërm dhe katër në Dhrovjanin e Poshtëm. Puset kanë thellësi 6 metra dhe mbi tokë mbulohen me ndërtime mjeshtërore me qëllim që banorët të arrinin të nxirrnin ujë nga dritaret e harkuara. Gurët anësorë këndorë janë të gdhendur mirë .

Në vendin e kështjellës arkeologët gjetën vegla të ndryshme të përpunimit të hekurit dhe bakrit, enë qeramike të përdorimit të përditshëm dhe ornamente.

67

Qyteti antik në Malçan Qyteti në Malçan ndodhet në luginën e Lumit të Leshnicës, në afërsi të fshatit me të njëjtin emër. Në pjesën e sipërme të kodrës ndodhen muret rrethues të një qyteti antik me sipërfaqe rreth 3,5 ha me planimetri në formë drapri.

Tereni në brendi të kalasë shkallëzohet në një sërë tarracash të përforcuara me mure mbajtës.

Ana jugperëndimore ku shkëmbi bie thikë, i është lënë mbrojtjes nga natyra. Në të kundërt në anën verilindore ku pjerrësia është e vogël, muret përforcohen prej 17 kullash, të vendosura me një shpeshtësi të pazakontë, 1430 m larg njëra tjetrës.

Në skajin verior ndodhet një kullë e fuqishme (12 x 10 m), prej ku vështrimit i hapet horizont i gjerë mbi tërë luginën. Kati i saj i parë, ndryshe nga kullat e tjera është i zbrazët çka lejonte qëndrimin në të të trup-rojës për kontrollin vizual të zonës. Hyrja kryesore ndodhet mes të anës, e shtrënguar midis faqeve të dy kullave.

Në sipërfaqe gjendet qeramikë ndërtimi helenistike dhe romake. Nisur nga ngjarjet historike dhe arkitektura, qyteti daton rreth gjysmës së dytë shek. 4 p.e.s. Në shekuj 4-6 të erës sonë, jeta tkurret rreth majës ku ngrihet një mur i ri mbrojtës. Përmasat dhe pozita e tregojnë Qytetin në Malçan kryeqendër të krahinave malore të Kaonisë lindore.

68

Kisha e Shën Mërisë në Malçan Kisha e Shën Mërisë në Malçan është një tempull i periudhës pasbizantine me karakteristika të veçanta strukturale. Nga lart ngjan me kryq, ndërsa nga anët ngjan me mikrografi të Shën Sofisë të Stambollit. Altari ndriçohet nga tre dritare të vogla dhe është me afreske.

Kisha përbëhet nga naosi kryesor dhe narteksi.

Naosi është i tipit në formë kryqi me kupolë, me përmasa të brendshme 6,60 x 5,90 m. Brenda ka katër kollona.

Kisha është e ndërtuar me gurë dhe është veshur me një shtresë të hollë suvaje, duke lënë të zbuluara qoshet e ndërtesës, të punuara me gurë të mëdhenj e të latuar. Ndryshe nga muratura e zhveshur, tamburi është tepër i dekoruar.

Kisha nuk e ruan datimin, por duke gjykuar nga karakteristikat morfologjike, arkitektonike, por dhe nga elementët dekorative, tregon të jetë e periudhës pasbizantine dhe mendohet të jetë ndërtuar nga fundi i shek. XVI-të, fillimi i shek.

XVII-të.

Kisha e Manastirit të Shën Nikollës në Dhivër Ndodhet në anën lindore të pllajës ku shtrihet fshati Dhivër. U ndërtua ndërmjet shekujve të 16-të dhe 17-të. Pjesa qendrore e ndërtesës së kishës është një bazilikë me kupolë. Përmasat e brendshme të naosit janë me përmasa 7,60 x 2,70 m. Ekzistojnë shumë shtesa të mëvonshme sa në naos ashtu dhe në ndërtesat e kishës, me të fundit të kryera në vitet ’80-të për nevojat e një fimi të televizionit shqiptar. Në ditët e sotme, kisha është në gjëndje relativisht të mirë.

Kisha e Shën Gjergjit në Leshnicën e Sipërme Kisha e Manastirit të Shën Gjergjit ndodhet në hyrje të Leshnicës së Sipërme, në një shpat të ulët. Përbëhet nga ambienti kryesor, tempulli, narteksi i jashtëm dhe apsida. Muret janë ndërtuar me gurë të çrregullt dhe gëlqere.

Jashtë dhe në brendësi tempulli është i thjeshtë, por përmban vlera të rralla dhe të paçmuara. Afresket të cilat u realizuan nga agjiografi i Dropullit Ilia Logoviti më 1525 janë më të vjetrat në gjithë trevën e Epirit.

Kisha e Shën Nikollës në Dhrovjan Dhrovjani, veç të tjerash, është i njohur dhe për numrin e madh të kishave të tij. Numërohen mbi 15 në të gjithë sipërfaqen e Dhrovjanit të Poshtëm dhe të Sipërm. Tri nga ato i janë dedikuar kujtimit të Shën Nikollës dy nga të cilat i shpëtuan plaçkitjes së kohës dhe dorës shkatërrimtare të regjimit ateist.

Shën Nikolla në Dhrovjanin e Poshtëm ishte kishë manastiri gjë që vërtetohet nga rrënojat e portës e cila nga e djathta të çonte në qelitë e murgjëve.

Kisha e Shën Nikollës në Dhrovjanin e Sipërm është e përmasave më të mëdha. Në atë ka vetëm një afresk pasi të tjerat u shkatërruan.

U ndërtua në dhjetëvjeçarin 1760 – 1770 sipas një mbishkrimi që ndodhet sipër hyrjes.

Kisha e Shën Thanasit në Leshnicën e Poshtme Kisha e Shën Thanasit ndodhet në Leshnicën e Poshtme dhe një mbishkrim në hyrje të saj përmend vitin 1797 në të cilin është ndërtuar.

Naosi është i tipit bazilik me kupolë trenefësh, me përmasa të brendshme 8,10 x 5,90 m.

Në anën veriore të naosit janë ndërtuar dhoma të ndryshme që u shërbenin murgjëve në jetën e tyre të përditshme. Naosi ndahet nga altari me një tempull të drunjtë në të cilin ka ikona plot art të Shën Thanasit dhe Shënjtorëve të tjerë. Në pjesën e brendshme naosi është tërësisht me afreske dhe vetëm për këtë ai përbën një monument të vyer social, kulturor dhe fetar. Sot është i braktisur në mëshirë të kohës dhe rrezikon të rrëzohet tërësisht.

69

Kështjella e Paleomonastirit Fortifikimi në Paleomanaster (gr. manastiri i vjetër) ndodhet 5 km në perëndim të fshatit Karroq, në ngushticën e Klisurës, ku lugina e Lumit Pavlla bashkohet me atë të Përroit të Vranjës. Kështjella kurorëzon një shkëmb rreth 200 m të lartë i cili bie thikë mbi luginat e lumenjve dhe lidhet me vargun e kodrave në vazhdim vetëm në jugë, me një qafë të ngushtë.

Hyrja kryesore që ndodhet në mes të anës lindore vijon në trajtë korridori ndërmjet dy zgjerimeve në formë kulle. Brenda kështjellës ka rrënoja të një akropoli të vogël, banesash dhe depozitash uji.

Mendohet se është ndërtuar në gjysmën e parë të shek. IV p.e.s. duke marrë parasysh arkitekturën, teknikën dhe ngjarjet politike.

70

Kështjella e Mëhallës Kështjella e Mahallasë është ndërtuar mbi një kodër të ulët në bregun e djathtë të lumit Pavlla, në jugë të fshatit Qesarat.

Kështjella ka planimetri trapezoidale me sipërfaqe 0.15 ha. Në 4 skajet ajo ka kulla drejtkëndëshe 7 m të larta dikur të mbuluara me çati druri. Muret janë fare të ngishtë, as 1 m të gjerë, dhe të ulët, 3.5 m. Katet e para janë pajisur me frëngji pushke ndërsa katet e sipërme shërbenin për banim dhe ndriçoheshin nga dritare të gjera. Brenda saj ndodhej dhe banesa e komandantit dhe garnizonit.

Kështjella u ndërtua në vitin 1797 nga Ali Pashë Tepelena për të kontrolluar zonën pas traktatit të Kampo Formios, e cila e nxori Vendedikun nga loja me synim pushtimin e Butrintit.

Urat e gurta të krahinës së Theollogos Ura e Cerkovicës është më e madhja e krahinës së Theollogos. Mendohet se është ndërtuar në shek.XVIII dhe shërbente si kalim për në Manastirin e Shën Janit të Theollogos dhe për fshatrat më malorë të Leshnicës së Sipërme dhe të Poshtme. Ka gjatësi 37m dhe gjerësi 2,60m e shtruar me gurë. Përbëhet nga dy harqe gjysëm rrethorë në distancë 13m dhe është 5,6 m mbi nivelin e ujit. Harku i madh ka rreze 4 m dhe i vogli 3,50m.

Ura e Leshnicës së Poshtme u ndërtua në shekullin e IX në mënyrë që fshati të kishte akses nga ana e përroit. Ka një hark drite prej 6 metra. Gjatësia e saj është 11m, lartësia 4,5m dhe gjerësia 2m.

Në krah të Manastirit të Shën Gjergjit të Leshnicës së Sipërme është ndërtuar në shekullin XVII një tjetër urë e gurtë më e vogël se të tjerat. Ka gjatësi 6,5 m dhe gjerësi 1,9 m.

Urët e gurta të asaj periudhe rezistojnë akoma edhe në ditët e sotme pasi janë ndërtuar me mjeshtëri.

Manastiri i Shën Janit Theollogut in Cerkovicë Eshtë ndërtuar në vitin 1600 dhe udhëtarët e asaj kohe e karakterizonin si fole shqiponje në shkëmb. Në manastirin e njohur të Shën Janit Theollogut u hap në vitin 1876 një shkollë për t’u shërbyer fshatrave përreth. U themelua nga vëllezërit N. Lapa nga Dhrovjani, në kujtim të vëllait të tyre Evthimiu prandaj dhe u emërua “Shkolla Qendrore e Rizës Evthimios”.

Thuhet se atje ekzistonte një dorëshkrim me informacione të shumta historike për gjithë krahinën. Sipas të dhënave, një i quajtur Ciril nga Leshnica, i cili kishte shërbyer si igumen i manastirit, deklaroi se e kishte marrë me vete këtë dorëshkrim të vyer dhe se do ta botonte, por gjurmët e tij humbën dhe dorëshkrimi nuk u bë kurrë publik.

71

BASHKIA KONISPOL

Cfarë të vizitoni në Konispol?

Bashkia e re e Konispoli kufizohet në veri me bashkinë Finiq, në perëndim me Sarandën dhe në jug me Greqinë. Kryeqendra e Bashkisë është qyteti i Konispolit.

Konispoli është i pasur me monumente natyrore, objekte arkeologjike, kulturore dhe historike të trashëgimisë kulturore, por pjesa më e madhe e tyre janë rrënuar. Një nga monumentet natyrore më të njohura është vendabanimi shpellor, i cili për llojin e tij është nga më të rëndësishmit jo vetëm në Shqipëri, por në Europën Juglindore. Vecantia e kësaj shpelle është se aty ka jetuar njeriu primitiv deri në shek. XII. Trashëgimia kulturore përfaqësohet nga një numër i madh objektesh si qyteti antik i Cukës së Ajtoit, në fshatin Ciflik, kalaja e Malathresë, e Kalivosë, monumente kulti si manastire etj.

Gjithashtu, në Konispol ndodhen 7 banesa monument kulture në lagjen Shehat.

72

Cuka e Ajtoit

Në juglindje të Butrintit, 12 km larg tij, vështrimi ndal në një shkëmb që lartësohet nga fusha me pjerrtësi të madhe, ku shtrihet qyteti antik i Çukës së Ajtoit. Nga bregu i Jonit ai është vetëm 5 km larg, i ndarë prej tij vetëm nga një varg i ngushtë, ndërsa në anën e kundërt vijon vargu i malit të Saraqinit. Para qytetit shtrihet fusha e Kestrinës (Vrina) dhe ajo e Konispolit, ndërsa nga pas vijon një varg kodrash të gjelbëruara.

Qyteti nuk përmendet në ngjarjet historike, por në itineraret rrugorë romakë, në këtë zonë përmendet një vendbanim me emrin Ilion.

Kodra, 227 m e lartë nga deti dhe 170 m nga fusha, përfundon me një kreshtë elipsoidale e cila siguron një mbrojtje natyrale të mirë. Muret rrethojnë kreshtën dhe si e tillë sipërfaqja e rrethuar arrin në 7,5 ha, duke e renditur Çukën e Ajtoit në kategorinë e qyteteve të mesëm.

Muret nuk mbrohen me kulla, por me dhëmbëzime 40-90 m larg njeri tjetrit. Prej hyrjeve ruhen 4, të shpërndara uniformisht 100 - 150 m larg njëra tjetrës. Hyrja kryesore ndodhet në mes të anës jugore, në mesin e një gjiri 18,5 m të gjatë të krijuar prej dy dhëmbëzimeve të murit. Korridori i saj 10,5 m i gjatë, ndahet prej një porte në mes në dy pjesë.

Arkitektura ushtarake me trase dhe hyrje të pambrojtura nga kullat dhe dhëmbëzime të rrallë, e daton atë nga fundi i shek. 6 p.e.s./ gjysma e parë e shek. 5 p.e.s..

73

Kalaja e Malathres Kalaja e Malathresë ndodhet 4 km në veri të qytetit antik në Çukën e Ajtoit dhe 6 km në jug të Butrintit. Pozicioni i saj në dy të tretat e lartësisë së kodrës, tregon se synim kryesor ishte afërsia me rrugën për një kontroll sa më të plotë të saj.

Ka nje planimetri katrore (19 x 19 m) dhe përforcohet në skajet me 4 kulla katrore. Muret 1,6 m të gjerë dhe 4,5 m të larta, janë punuar me blloqe kuadratikë guri gëlqeror. Kati i parë shërbente vetëm për qëndrim, ndërsa kati i dytë për qëndrim dhe luftim.

Në shek. 1 p.K. fortifikimi kthehet në bërthamën e një vile rusticae (1012 m2), e cila shfrytëzon ambientet e fortifikimit të parë duke shtuar 9 ambiente të reja me karakter utilitar.

Arkitektura grosolane tregon për një ndërtim utilitar, pa vlerë të veçantë arkitektonike.

Veçoritë teknike për periudhën mes shek. IV-III p.kr e datojnë fortifikimin në këtë hark kohor.

Ky datim mbështetet edhe nga qeramika dhe monedhat. Monedhat janë të Lidhjes Epirote, Korfuzit, Apollonisë dhe Finiqit.

Kalaja e Kalivosë Kalaja e Kalivosë është vendosur në ekstremin jugor të bregdetit të Detit Jon. Nga qyteti antik i Butrintit, në Liqenin e Butrintit , kalaja e Kalivoit ndodhet në një kodër jo shumë të lartë dhe është e mbrojtur nga një mur 800 m i gjatë që rrethon pjesën e sipërme të kodrës, me një sipërfaqe prej 17 hektarë.

Kalaja u vizitua për herë të parë në vitin 1930 nga LM Ugolini. Misioni arkeologjik italian më vonë ka bërë disa anketime të vogla, brenda mureve rrethuese dhe jashtë në nekropol.

Në 1957­58 kalaja u vizitua nga nje arkeolog shqiptar Dh. Budina, ndërsa në vitin 1959 u vizitua nga një ekip arkeologjik ekspeditë që ka bërë hulumtime në qytetin antik të Apollonisë.

Kalaja e Kalivoit daton në epokën e hekurit në VI – V p.e.s.

Gjurmët e mureve rrethuese mund të shihen në anën lindore dhe më pak në veri të kodrës.

Rruga e mureve ndjek linjat e drejta me gjashtë kthesa kënd të gjerë. Mbi pjesën perëndimore dhe veriore të kodrës nuk ka mure rrethuese për shkak se në këtë anë kodra është e thepisur deri poshtë në liqenin e Butrintit. Muri fortifikues që rrethon pjesët e tjera të kodrës është ndërtuar me blloqe të mëdha gëlqerore, të ngjashme si muret më të hershme të qytetit antik të Butrintit.

Në kështjellën e Kalivoit identifikohen dy porta, njëra prej të cilave ka një gjerësi prej 2.50 m dhe është e mbrojtur nga një vendkalim i brendshëm i krijuar nga dy mure paralele, të arritshme nga shkallët. Porta tjetër është pajisur edhe me shkallët dhe ka një gjerësi prej 1.80 m. Fortifikimi nuk është i pajisur me kulla.

74

Rrënojat e bazilikës në Ciflik Bazilika ndodhet në perëndim të fshatit Çiflik, në afërsi të qytetit në Çukën e Ajtoit, në kodrën e njohur me emrin manastir. Nga bazilika në gjendje rrënoje, në ditët e sotme më mirë ruhen muret perëndimorë e lindorë kurse të tjerat janë të rrënuar.

Bazilika ka qenë trenefshe dhe përbëhej nga naosi me mjedisin e altarit dhe narteksi së bashku me kthinën e altarit. Absida e mesit është trefaqëshe, e ndriçuar nga 3 dritare të vogla. Narteksi që ndahej në tri pjesë të lidhur secila me nefin përkatës, ka pasur edhe një kat të dytë, ndoshta për gratë.

Arkitektura, tipologjia dhe teknika e ndërtimit e datojnë bazilikën në fundin e shek. XIII.

Fortifikimi i Vagalatit Ndodhet në fshatin Vagalat, të Bashkisë Konispol. Rrënojat e një kështjelle 1,5 ha të periudhës parë të hekurit mbi shkëmbin e thiktë mbi këtë grykë dëshmojnë rëndësinë strategjike të vendit.

Fortifikimi. i cili ndodhet rreth 100 m në veri të kështjellës prehistorike, përbëhet prej një muri 26 metër të gjatë dhe 8 m të lartë. Muri i montuar me blloqe gëlqerori të latuar në trajtë paralelepipedi, në anën lindore përfundon me një kullë drejtkëndëshe.

Kulla është trekatëshe, e pajisur me frëngji shigjetahedhësi të rëndë. Arkitektura dhe teknika e datojnë fortifikimin në gjysmën e dytë të shek. 4- fillimin e shek. 3 p.e.s.

75

TRADITA E ZAKONE LEGJENDA BALADA FOLKLOR KULINARI

76

ISO-POLIFONIA Iso-polifonia shqiptare është realisht një nga vlerat më të vecanta të folklorit muzikor shqiptar por dhe të traditës botërore folklorike. Ajo ështe ruajtur dhe mbrojtur në mënyrë rigoroze dhe besnike gjatë gjithë historisë dhe është mbartur brez pas brezi duke mos humbur asnjë tingull të vetëm origjina. Për shkak të vlerave dhe vecantisë, iso-polifonia është “Kryevepër e trashëgimisë orale të njerëzimit”, dhe mbrohet nga UNESCO. Polifoni është fjalë me prejardhje nga greqishtja (poli - shumë dhe foni - zë, tingull) që nënkupton shumë zëra, shumë tinguj e melodi.

Iso-polifonia përbëhet nga këngë shumëpjesëshe. Zakonisht përbëhet nga katër ose më shumë këngëtarë që bashkojnë zërat në një mënyrë graduale e harmonike, solisti i parë, i cili quhet marrës, i dyti quhet një kthyes dhe solisti i tretë quhet hedhës. Solistët e kalojnë tingullin përreth dhe me radhë prezantojnë njëri-tjetrin. Secili i jep një shans tjetrit për të bërë pushim. Kori më i madh, i cili i jep të gjithë performancës nota dramatike shoqëron solistët duke zgjatur tingujt e zanores së fundit të shfaqjeve të tyre solo.

Deri afër mesit të shekullit XX, ajo simbolizonte shfaqjen kryesore të jetës muzikore të kësaj krahine, në mos të vetmen. Kënga polifonike labe është ndër dëshmitë më elokuente të talentit të popullit tonë, që e ruajti atë të pastër, në luftë ndaj rrebesheve të kohërave.

r 2005, së Në 25 nënto të bërë pje qiptare ësh sh re o ll re u p po isë kulturo Isopolifonia së trashëgim se e su ë q a rf SCO dhe e “Listë pë zimit “, UNE rë je n të le rave të jomateria të “Kryevep re ta ë b m o k shtator e listës re”, prej 29 është pjesë ro të ir p sh ë kulturore trashëgimis 2010.

Burimi: Arkivi i Isopolifonisë Shqiptare 77

LEGJENDA & BALADA Legjenda e Monovizës Legjenda Monoviza - Gruaja me një gji.

Kjo grua me një gji të madh të hedhur pas supeve del nga deti dhe zotëron një fuqi shaktërruese të paparë. Shkatëron Finiqin, kryeqytetin e Lidhjes Epirotase dhe një pjesë të madhe të Kaonisë. Ushtria e saj thyhet kur vendasit e tërheqin atë në një grykë (Llakostera) dhe e mundin duke sulur mbi të qindra koshere bletesh të egra.

Në një variant tjetër, Monoviza na shfaqet shumë shekuj me vonë. Ajo mban të rrethuar për një kohë të gjatë manastirin e lashtë të Mesopotamit. Monoviza e braktis rrethimin pasi kujtoi se mbrojtësit e saj ishtin të shumtë në numër. (300 murgjer të manastirit kishin nga tre kuaj me ngyra të Dragoi i Mesopotamit ndryshme dhe nga tre stoli luftarake secili.

Një takem e përdornin në mëgjes, një në drekë , një në darkë).

Legjenda thotë se manastiri i Mesopotamit u ngrit me kockat e gjarprit. Në muret e poshtme të tij gjendet një gur i madh në faqe të së cilit, është gdhendur një gjarpër, i cili është ndoshta dragoi shqiptar.

Në pjesën e poshtme të murit të manastirit të Mesopotamit, në Delvinë, gjendet një gjarpër i gdhendur në gur, me krahë dhe me bisht të përdredhur, i cili mendohet e motivohet edhe si dragoi shqiptar.

78

Legjenda e Gjarprit ose Kucedra e Bistricës Gjarpri, ky zvarranik me aftësi të çuditshme, ka luajtur një rol të rëndësishëm në religjionin dhe mitologjinë ilire. Në zonën e Delvinës në lashtësi ishte një gjarpër i madh (Kuçedra), i cili ishte bërë tmerri i zonës, sepse, jo vetëm kishte zënë burimet, por edhe hante çdo gjë, madje edhe njerëzit.

Tentativat për ta vrarë gjarprin kishin dështuar, por funksionoi plani i një plaku. Plaku ngarkoi një gomar me eshkë dhe qymyr. Kur përbindëshi ishte në gjumë, plaku e shpuri gomarin në vendin ku flinte dhe ndezi një eshkë.

Gjarpri, pasi e hetoi gomarin e hëngri, por eshka vazhdonte të digjej nga frymëmarrja e gjarprit dhe bashkë me të edhe gjarpri. Meqenëse nuk i duronte dot dhimbjet i kërkoi ndihmë perëndisë së detit dhe Bistricës.

“Ku je, o nëna ime Bistricë dhe ti motra det?”. Bistrica nxori 18 burimet e Syrit të Kaltër, por kjo nuk i mjaftonte gjarprit, i cili e kuptoi gabimin dhe thirri: “Ku je, nëna ime det dhe ti motra Bistricë?”. Deti erdhi deri në Finiq, por nuk arriti ta shuante.

Që të shpëtonte nga dhimbjet gjarpri lëvizi me shpejtësi në shpatin e malit mbi Devinë. Nga lëvizja u formua një vijë e drejtë, ku nuk mbin bari. Këtë vijë vendasit e quajnë: “rruga e gjarprit”, atje, ku sot, gjendet një dukuri komplekse natyrore me origjinë gjeologjike, në të dyja anët e së cilës ka mbirë valanidh.

79

“Zonja e Kaninës” Kanina, kjo trevë me një bukuri përrallore, kjo fortesë e luftrave të të gjitha kohëve, qëndresë e principatave shqiptare, ka pasur edhe një princeshë, Rexhinën (Rugjina). Ajo vjen deri në ditët e sotme përmes legjendave, këngëve që i ka thurrur populli, dhe emri i saj është skalitur në një krua, çezmë, mal, rrugë… Nga literatura e shfletuar, tregojnë se Kanina iu dha fisit të Bashajve si prikë, bashkë me qytetin e Vlorës dhe të Beratit. Kjo familje e madhe ia dhuroi Rexhinës, princeshës së Kaninës e të Vlorës. Jo vetëm historianët, por edhe kalinjotët e sotëm tregojnë një histori shumë interesante, që lidhet me qëndresën e kësaj princeshe në vitin 1417, kur u pushtua Vlora dhe Kanina. Kronistët e kohës, turq dhe vendas, flasin për luftime të ashpra, që ajo nuk mundi t’i përballojë deri në fund. Por, nuk u dorëzua. Rexhina, sëbashku me 400 besnikë të saj, bëri qëndresën e fundit në kalanë e Gjon Pocarit dhe vendosi që të largohet.

Ajo urdhëroi besnikët që t’i mbushnin kuvertën e anijes me dhe nga Himara. Me atë dhe të tokës së saj, ajo la amanetin që ta mbulonin kur të vdiste. Dhe vërtet ashtu u bë.

Në bregun e djathtë të Lumit të Vlorës, atje ku vendi mban emrin e “Përtej Lume”, një copë e vogël fushe, ajo që i takon fshatit Gumenicë, gjendet “Rrapi i Rugjinës” , Zonjës së Kaninës. Perimetri i trungut të këtij rrapi është 12 metra. Nën hijen e këtij rrapi legjendar, Rugjina Balsha thirri në kuvend krerët e Labërisë, për tu dalë në ballë osmanëve agresorë. Në qafën e Llogarasë gjendet “Shkëmbi i Rugjinës”. Sipas gojëdhënës në këtë shkëmb të vetmuar qëndroi Rugjina Balsha për të shikuar dhe një herë atdheun e saj e të qajë me mallëngjim për të. Dhimbja e Rugjinës ka mbetur proverbiale. Në fshatin Dukat gjer më sot mbajnë shprehjen “Rënkoi si Rugjina”, për një që rënkon nga dhimbja e thellë.

Ka një legjendë për të ku tregohet aq me mjeshtëri dhimbja për vendin e humbur. Atje tek rrinte Rugjina, e mbante njërin sy pas, nga Oriku e Vlora, Kanina e pushtuar, kurse tjetrin e mbante të humbur tutje nga brigjet e detit. Dhe dëneste. Lotët i rridhnin çurg, i binin nga maja e mjekrës në grykën e shkëmbit. Ata lot, të hidhur farmak, e gërryen dhe e tretën dalëngadalë sipërfaqen e shkëmbit. Atje mbi gurin e tretur, mori formë dhe u ngurtësua syri i saj. Syri i Rugjinës qëndron atje, mbi shkëmb, duke kujtuar një mall e një merak për tokën e dashur që do vuante për shekuj të tërë nën thundrën e pushtimit të egër….

80

“Miro Tërbaci” Trimëresha e Tërbaçit, Legjenda Miro Tërbaçi.

Në luftërat e vazhdueshme për liri, pavarësi e drejtësi shoqërore, krahas trimave të kryengritjeve popullore, bij të shpatës shqipëtare, kanë luftuar edhe gratë, trashëgimi kjo e përcjellë nga gruaja ilire, që, siç thotë historia shqiptare, ajo ”shkonte me burrin jo vetëm në punë e gosti, por edhe në luftë, ku tregonte heroizma, madje të pashembullt”.

Legjenda Miro Tërbaçja është heroinë popullore, që doli nga gjiri i Labërisë, u vesh si djalë, u ngjesh me jatagan si burrat, i hipi kalit të bardhë, dhe mori hak per familjen e saj, sepse, mbeti e vetme në familje, pa nënë, pa baba, pa vëlla.

Babai i saj Kostë Strati u vra nizam në Perandorinë Osmane, ndërsa vëllain, Skëndon ia vranë në Bramyshnjë të Tërbaçit administratorët shërbëtorë të Perandorisë Osmane. Vajza u betua se do të mirrte hakë, të çonte nderin e familjes në vend. Kjo bijë nga Tërbaçi i Vlorës fluturon si këngë epike në krahët e legjendës për bëmat e saj trimërore.

Vajza e thjeshtë e guximtare labe, (lindur në Tërbaç; si vitlindje mendohet viti 1803 dhe si vitvdekje 1869, në moshën 66 vjeçe, te dajallarët e saj, në Dhemblan, Tepelenë), nga person u kthye në personazh epik, në faqet e historisë dhe në gjirin e këngës epike, të epikës historike. Ajo tregoi një akt të lartë në shërbim të atdhetarizmit.

Preu flokët si djalë, hodhi pallën e argjendtë mbi supe, e veshur si burrë, u vu në ndjekje të gjurmëve të vetë sundimtarit, hipur mbi kalin e saj të shpejtë si era, e shoqëruar me kalorës të tjerë tërbeç. E kerkoi dhe kur e gjeti, u kërkoi rojave të sigurisë një takim me sundimtarin e Vlorës, mbasi do t’i dorëzonte një letër shumë sekrete dhe koha nuk priste. Ata e besuan. Sundimtari po zbriste.

Dy plumba në ballë i nisi Mirua dhe ai ra në vend i vdekur. Kjo shqiponjë mali i shoqëroi krismat e kobures me fjalët: “Po të kthejmë borxhin, o sanxhaktar, se shumë ta kemi vonuar!”. Dhe u kthye si suferinë, bashkë me trimat e saj për në Labëri. Në Dhemblan ndodhet varri i kësaj atdhetarje. Në Tërbaç, Flamur Lushaj, si një nga pinjollët e sotëm të mëhallës së Strate, ka mundësuar ngritjen e një shtatorje të Miros në sheshin qendror, në ballkon të fshatit, si dhe ka bërë një varr simbolik me dhè, marrë atje ku mendohet se prehet Mirua, në varret e fisit Meçaj, te dajorit e saj, në Dhemblan.

81

Balada e Hankos Një nga perlat e rralla të folklorit shqiptar.

Në një mit që përmes fatit të saj lidh dy kufijtë e ekzistencës së njeriut: jetën dhe vdekjen.

“HANKO, MOS QAJ NËPËR VARRE” 1. “Ç’deshe ti në Kamenicë Zonjëz e rëndë e Zhulatit?

Kamenica është kapicë plot me korba,… derdhur fshatit.

2. Ç’kërkon ti në Kamenicë, e martuara në Zhulat, “Kërkoj babë e kërkoj nënë i kam gjallë për fat.

Ç’deshe në derë të babait, Kamenicë tani nuk ka, Këndon qyqja portë më portë Sorra hidhet tra më tra.

Kërkoj gjyshen në varreza varri qenka bosh, Po luaj mendsh, ah, unë e zeza lotët i heq osh…”

Kamenicën e shoi turku Kusht me vdekje; ndërro besë, “Java shtatë e juve tetë Ju pret shpata mes për mes.”

Kot kërkon, o Zonjë, o Hanko, Kamenicë nuk ka, Kamenicën e piu deti në një natë hata.

Shkulni kryqet gjer tek varret nga qafë e grave – fildish, ndryshe do t’u gdhendim hënën me këllëç – damkë në mish, Shkulni stemat me zhgabonja Nga portikët me mermer, Shembni kishat dhe bujtinat ku burojnë përrenj me verë.

Ti Kristian do jesh Mahmud, Ti Dorinë do jesh Qefsere, Fjala Zonjë do bëhet Hanko, Vend i tyre është pas dere.

82

Një nga një në kishë, mbi kokë Gratë derdhin hi, “Hi u bëfsha fis e farë Po kam tradhti!”

Gurin e betimit, burrat E kalojnë mbi krye, shoku, shokut, valle çmendur, Burra apo yje?

“Gur u bëfsha, gur i varrit Po lëshova besë!

T’ju fsheh lotin, dërgon Zoti Një qiell e ca vesë…

Asnjë lajm s’do dal prej fshati urdhër kapedani, Çupat e martuara larg Në të gjallë i qani…

Shkulni çfarë merret me vete Ç’mbahet përmbi shpinë, Nesër mbi anije, natën Të zgjedhim lirinë.

Iku Kamenica, iku Me kuje në kokë, “U* të lashë e më s’të pashë” Shembu ti moj tokë! Është akoma duke rendur Kalabri e tutje, Kocka etërish krrak e krrak U grinden mbi supe.

Portat me shqiponja shpinës, Qajnë Arbërinë, Ata ik e ato rrugës Po u hanë mëlçinë…

3.

Hanko mos qaj nëpër varre Të lutet kunata, Se të vdekurit i ngjalle, Mos i nxirr nga nata!

Hanko mos shko nëpër varre, Mos i laj me lot, Të gjallët i vdiqe fare Ikën nga kjo botë.

Hanko t’u prish nëpër varre Qumështi i gjirit, Çdo t’i japësh çilimiut Pikës së floririt.

Hanko mos qaj nëpër varre, Syri t’u bë gjak, T’u prish bukuri e gruas që ndez gurin flakë.

Hanko t’u thinjën balluket që kullojnë ar, Të vjen vjeshta, të merr supet s’kemi më behar.

Hanko mos qaj më me ligje, Ngjethe gurë e drurë, Ngrinë sorkadhet, qajnë në shtigje Era u bë mur.

Myken valët sipër detit, mjegullat u nxinë, Si shami të zeza koke Mbuluan Arbërinë…

4.

Hanko mjaft qave në varre U bënë 500 vjet, Këtë radhë lutjen e madhe ta bën një poet…

Ta bën poezia shqipe, shpirtin mos ia merr, 500 vjet rrotull si qyqe ndrit e hyr në terr.

Dil nga radhë e parë e fjalës të kalojë një tjetër, Shtyhu pak mënjanë!

Mëshirë!

Bukuri “e vjetër” Dil nga vaji e merr pak frymë Tek kjo kënga ime, Nëpër varre bie veç brymë Llohë e drithërime.

Hidhe supeve si mánto Një baladë si kjo, Në çdo fjalë ka tre bekime Prehu pak mbi to!

Aman ulërimë e bardhë, Aman moj Hanko!

83

Kulinari Mishi i pjekur në hell është ushqimi tradicional i Shqipërisë së Jugut dhe i Labërisë, sidomos mishi i qengjit dhe kecit.

Harapashi Gatuhet me miell misri dhe te brendshmet e qengjit, djathe e gjalpe.

Pavarësisht se si gatim është traditë e të gjitha trevave e krahinave shqiptare, si receta e përgatitur në zonat e Labërisë vështirë se gjen shije të dytë.

Harapashi shërbehet si meze në tryezë për të shoqëruar gatime të tjera tradicionale duke u shtuar më shije e lezet.

Kosi Në Vlorë prodhohet një kos tradicional që ndryshon nga Yogurt-i i prodhuar ne Europe dhe e vecanta e tij është se hahet vetëm i freskët.

Gjellët tradicionale të Labërisë dhe sipas stinëve janë: _Rosnicat e skuqura me zog vendi, ose zogu shqirak _Rosnicat e bardha _Dollma _Reshedia _Qullapitja _Qofte Juvarllaqe nga tradita e kuzhines himarjote.

Ndër ëmbëlsirat, përmendim kabuninë vlonjate, dhe revaninë që janë mjaft të pëlqyera nga të gjithë.

84