Aktuelni savetnik broj 3

REPUBLIKA SRBIJA SEKRETARIJAT ZA POLJOPRIVREDU, VODOPRIVREDU I ŠUMARSTVO AP VOJVODINE POLJOPRIVREDNA SAVETODAVNA SLUŽBA AP VOJVODINE

˝Aktuelni savetnik˝ Tema broja: ˝Proizvodnja povrća i krompira na otvorenom polju˝ Godina 1, broj 3, Sombor, Mart, 2012.

Priređivač: PSS ˝Sombor˝ doo Sombor

2012. Novi Sad

SADRŽAJ PREDGOVOR...............................................................................................................................3 Zoran Boca, Olivera Sekulić, Vladimir Sabadoš Prednost industrijski proizvedenog rasada u odnosu na tradicionalan način proizvodnje rasada Advantage of industrial produced seedlings than traditional produced seedlings.......................4 Vladimir Sabadoš Izbor sorte kao način unapređenja proizvodnje krompira u Vojvodini Choice of variety as way to improve potato production in Vojvodina .........................................8 Jelena Ivan, Vladimir Sabadoš Sorta kao faktor unapređenja proizvodnje crnog luka direktnom setvom Variety as factor of improvement production of red onion by direct drilling ............................12 Gordana Forgić Integralni pristup kontrole štetočina u povrtarskoj proizvodnji Integral approach to control of pests in vegetable production .................................................16 Tatjana Veselinović, Gordana Mrdak Značaj praćenja kukuruznog plamenca Ostrinia nubilalis na svetlosnoj lampi u zaštiti paprike Importance of monitoring European corn borer Ostrinia nubilalis to the light lamp for protecting pepper.........................................................................................................................20 Jelena Perenčević Značaj prirodnih neprijatelja u suzbijanju štetnih lepidoptera The natural enemies for warding of pestilent lepidoptera..........................................................24 Branislav Ogrizović Prskalice u zaštiti povrća na otvorenom Sprayers in the crop protection of vegetables in the open ..........................................................26 Olivera Sekulić, Vladimir Sabadoš Tehnologija predčuvanja svežeg povrća Technology before storing fresh vegetables ................................................................................31 Gordana Forgić, Gordana Mrdak Značaj fitosanitarnih mera u čuvanju povrća The influence of phytosanitary measures on preserving vegetables............................................34 Vladimir Sabadoš, Lazar Lukić Mogućnosti upotrebe kompostiranog svinjskog stajnjaka u proizvodnji povrća na otvorenom polju The possible use of composted swine manure in vegetable production area in the open field....38

PREDGOVOR Treći broj “Aktuelni savetnik” posvećen je temi pod naslovom “Proizvodnja povrća i krompira na otvorenom polju”. Ova tema je veoma značajna iz razloga što proizvodnja povrća obuhvata veliki broj biljnih vrsta, veliki broj različitih tehnologija proizvodnje uz različite oblike navodnjavanja, širok spektar mera zaštite povrća i krompira od bolesti, štetočina i korova uz primenu različitih načina i opreme u izvođenju iste.

Povrće i krompir predstavljaju veoma osetljiv poljoprivredni proizvod koji treba, ne retko, veoma dugo čuvati, a da bi to mogli potrebno je proizvesti kvalitetan i zdrav poljoprivredni proizvod uz kontrolisanu upotrebu sredstava za zaštitu bilja.

Ova tema je interesantna i aktuelna s obzirom da je mart mesec vreme izbora sorte, rasada i načina proizvodnje nabavke semena i sadnog materijala, načina đubrenja i zaštite povrća i krompira.

Savetodavci i ostali poljoprivredni stručnjaci Poljoprivredne stručne službe “Sombor” doo, Sombor su se u deset objavljenih radova, potrudili da Vama, čitaocima na osnovu svog znanja i rezultata približe proizvodnju povrća na otvorenom polju.

Poljoprivrednim proizvođačima na početku jedne nove proizvodne godine, želimo puno uspeha sa nadom da će bar jedan deo napisanih saznanja primeniti na svojim poljima, kako mi to radimo na oglednom polju Poljoprivredne stručne službe “Sombor” doo.

Direktor PSS “Sombor” doo Sombor PSS APV OJ Sombor Vladimir Sabadoš, dipl. ing.

PREDNOST INDUSTRIJSKI PROIZVEDENOG RASADA U ODNOSU NA TRADICIONALAN NAČIN PROIZVODNJE RASADA Zoran Boca, dipl.ing.,Olivera Sekulić, dipl.ing., Vladimir Sabadoš, dipl.ing.

Izvod: Savremena proizvodnja povrća podrazumeva korišćenje rasada vrhunskog kvaliteta koji u pogledu bioloških osobina, fiziološkog stanja i zdravstvene ispravnosti zadovoljava najviše standarde. Postoji više načina proizvodnje rasada (tresetne kocke, saksije...), a najrašireniji je kontejnerski sistem gajenja rasada. Rasad proizveden u kontejnerskom sistemu (industrijski rasad) ima pravilan i jednak vegetacioni prostor što omogućuje ujednačen porast biljaka i visoku ujednačenost rasada. Prednost gajenja rasada u kontejnerima je ta što je omogućeno presađivanje sa supstratom na korenu. Ovako presađene biljke ne doživljavaju stres kao one presađene samo sa korenom i nastavljaju kontinuiran rast. Puno lakše se primaju i podsađivanje je skoro nepotrebno. Povrće proizvedeno iz kontejnerskog rasada prispeva ranije za berbu i u pravilu daje veće prinose u odnosu na rasad golog korena tzv. «čupani» rasad (tradicionalni rasad).

Ključne reči: rasad, povrće, kvalitet, sigurnost

ADVANTAGE OF INDUSTRIAL PRODUCED SEEDLINGS THAN TRADITIONAL PRODUCED SEEDLINGS BSc, Zoran Boca, BSc, Olivera Sekulić, BSc, Vladimir Sabadoš Abstract: Modern manufacturing involves the use of vegetable seedlings of superior quality in terms of biological properties of the physiological condition and health meets the highest standards. There are several ways the production of seedlings (peat blocks, pots ...), a container is the most widely used system of growing seedlings.The seedlings produced in the container system has a regular and equal vegetation area which provides a uniform plant growth and high uniformity of seedlings. The advantage of growing seedlings in containers is that it is possible to transplant the root substrate. Thus transplanted plants do not experience stress as they saama transplanted with the root and continue sustained growth. Much easier to receive and supplements is almost unnecessary. Vegetables produced from container seedlings arrive and before the harvest and generally gives higher yields than the traditionally produced seedlings.

Key

Industrijska i tradicionalna proizvodnja rasada Salata - proizvodnja na otvorenom polju Paradajz – proizvodnja na otvorenom polju Paprika – proizvodnja na otvorenom polju Zaključak Literatura

words:

nursery, vegetable, quality, safety

INDUSTRIJSKA I TRADICIONALNA PROIZVODNJA RASADA Jedan od najvažnijih segmenata u proizvodnji povrća je proizvodnja rasada. Rasad se može proizvoditi za potrebe samog proizvođača, a može biti specijalizovana tržišna, kontinuirana proizvodnja rasada različitih vrsta. Kod

nas rasad najčešće proizvode sami individualni poljoprivredni proizvođači u delu zaštićenog prostora u kome se istovremeno i odvija proizvodnja povrća. Kako je zagrevanje objekata skupo, često se rasad proizvodi u zaštićenom prostoru bez grejanja, što znači kasniju setvu semena, kasnije rasađivanje na otvorenom polju i niži prinos gajene povrtarske kulture. U svetu je ovakav način proizvodnje odavno napušten, proizvodnja kvalitetnog rasada odvija se u zato specijalizovanim kompanijama tzv.“fabrikama rasada“. Na ovakav način proizvodi se kvalitetniji i jeftiniji rasad, u savremenoj terminologiji prepoznat kao industrijski rasad. Važno je ispoštovati sve neophodne uslove za proizvodnju kvalitetnog rasada, jer greške u proizvodnji rasada teško se mogu nadoknaditi bez obzira na sav uložen trud i sredstva [3].

Za proizvodnju rasada povrća koriste se kontejneri od polistirena (stiropora) ili plastike. Tokom setve i sadnje, za razliku od plastičnih bolje zadržavaju toplotu i vlagu supstrata ali se teže dezinfikuju za ponovljenu setvu i prilikom skladištenja zauzimaju više prostora i skloniji su oštećenjima od ptica i glodara.

Nakon setve kontejneri se dopune supstratom tako da semenka bude prekrivena oko 1,5 cm. U tankom sloju po površini kontejner se prekrije vermikulitom. Vermikulit je sitno granulisana masa izrazito higroskopna i dobrih termičkih osobina čime površinski zadržava vlagu i sprečava prebrzo zasušivanje supstrata, čuva toplotu, sprečava zbijanje supstrata što omogućava brže i jednoličnije nicanje. Tokom čitavog perioda gajenja rasada supstrat treba održavati umereno vlažnim. U grejanom zaštićenom prostoru održava se ujednačena optimalna temperatura tokom dana i noći sve dok seme u potpunosti ne nikne uz održavanje vlažnosti supstrata. Posle nicanja mladih biljčica temperaturu u zaštićenom prostoru treba sniziti u zavisnosti od povrtarske vrste s tim da noćna bude 4-5 0C niža nego tokom dana uz redovno provetravanje i vlaženje supstrata. Ovakav režim se održava u zavisnosti od povrtarske vrste 3-5 nedelja koliko je dovoljno da se razvije kvalitetan rasad [2], [3]. Često se dešava da je nemoguće obaviti sadnju kada je rasad u optimalnoj fazi razvoja za sadnju. Usled dužeg stajanja u kontejnerima može se primetiti da biljke gube tamno zelenu boju i tada se može primeniti prihrana preko lista. Kako bi se mlade biljke što bolje prilagodile uslovima koji ih očekuju u polju nakon rasađivanja, nedelju dana pre planiranog roka presađivanja zaštićene prostore treba maksimalno otvarati.

Za razliku od industrijske proizvodnje rasada, tradicionalan način podrazumeva dosta ručnog rada, pripremu supstrata na sopstvenom gazdinstvu, ručnu setvu koja i pored velikog truda ne može da bude precizna kao mašinska sadnja. Rezultat toga je neujednačeno nicanje, samim tim i neujednačen rasad, različite visine, debljine stabljike itd., što se negativno odražava na samu proizvodnju – najčešće koren bez substrata (goli). Kvalitetan rasad pre rasađivanja mora biti optimalne visine, kratkih internodija, mora imati dobro razvijene listove lepe zelene boje i što deblju, ali savitljivu stabljiku.Na prostoru Srbije povrće se gaji na oko 300.000 ha. U Vojvodini su ukupne površine pod povrćem 81.500 ha, od čega na individualnim gazdinstvima 74.160 ha, a u poljoprivrednim preduzećima i zadrugama 7.330 ha. Za proizvodnju povrća u našoj zemlji postoje povoljni agroekološki uslovi, a zastupljeni su različiti oblici proizvodnje: proizvodnja na otvorenom polju, baštenska proizvodnja, kao i proizvodnja u zaštićenom prostoru. Površine pod zaštićenim prostorom se povećavaju poslednjih godina [4]. Prema površinama na kojima se gaji paprika (20.000 ha) Srbija je jedna od vodećih zemalja u Evropi i svetu, no prosečni prinosi su niski 6,1 t/ha (u Vojvodini 8,6 t/ha) [1].

Paprika se tradicionalno na najvećem delu naših površina gaji iz rasada. Paradajz predstavlja jednu od najznačajnijih povrtarskih biljaka, kako u našoj zemlji, tako i u svetu. U Srbiji gaji se na 22.000 ha, od toga 6.100 ha u Vojvodini.

Prosečni prinosi u našoj zemlji su 9,0 t/ha, a u Vojvodini 11,7 t/ha.Salata je jedna od najstarijih gajenih vrsta povrća.

Gaji se u baštama, njivama i zaštićenom prostoru. U Srbiji najviše se gaji glavičasta salata. Sve navedene povrtarske vrste na našim prostorima gaje se pretežno iz rasada [4].

Poljoprivredna stručna služba je izvela ogled u kom je izvršeno upoređenje proizvodnje salate, paradajza i paprike iz tradicionalno proizvedenog rasada i industrijski proizvedenog rasada.

SALATA (Lactuca sativa L.), PROIZVODNJA NA OTVORENOM POLJU U narednom tekstu opisana je proizvodnja salate na otvorenom polju iz industrijski proizvedenog rasada i tradicionalno proizvedenog rasada uz analizu ostvarenog sklopa i prinosa.

Nadine (Rijk Zwaan)je prolećno-letnja salata u tipu puterice. Listovi su lepi, nešto deblji, svetlo zelene boje.

Glavice su vrlo čvrste, težine do 700 gr. Otporna je na «palež ruba lista», kao i na plamenjaču. Dobro podnosi stresove.

Limax (Nunhems)je salata u tipu puterice, pogodna za prolećnu i jesenju proizvodnju na otvorenom polju. Glavice su kvalitetne, ujednačene i kompaktne, prosečne težine 400-450gr. Otporna je na plamenjaču (1-7 i 10-16) i tolerantna na virus mozaika salate (LMV). Predusev ogleda salate bio je kukuruz. Osnovna obrada zemljišta izvedena je oranjem na 25cm dubine. Predsetvena priprema zemljišta izvedena je setvospremačem, dva puta 02.04.2005., a freza je korišćena 20. juna. U osnovnoj obradi zemljišta zaorano je 400kg/ha NPK 15:15:15, dok je prihranjivanje izvedeno sa 200kg/ha AN-a, 06. jula. Sadnja tradicionalnoproizvedenog rasada bila je iz dva uzrasta, (I i II rok sadnje) posađen je 25.06., a III rok sadnje posađen je 11.jula. Od obe sorte posađeno je po 6 redova, svaki rok sadnje u dužini od 30m.Sadnja industrijski proizvedenog rasada bila je iz dva uzrasta, (I i II rok sadnje) posađen je 25.06., od obe sorte posađeno je po 6 redova, oba roka sadnje po 50m dužine. Sav rasad sađen je u dve trake po 3 reda, razmak između redova u traci bio je 35 cm, razmak između traka je bio 70cm, razmak u redu je bio 40cm. Ogled je navodnjavan veštačkom kišom, uređajem Tifon 25.06., 27.06., i 01.07., sa zalivnom normom od 25mm. Nakon ovih navodnjavanja pale su znatne količine padavina, te je navodnjavanje bilo nepotrebno. U toku vegetacije sprovedene su redovne mere zaštite od bolesti i štetočina kao i ostale mere nege (okopavanje, plevljenje).

Ukoliko posmatramo rezultate ogleda salate poreklom od «industrijskog» rasada (tabela 1) najbolji prinos ostvarila je Nadine u II roku sadnje 18,51 t/ha. U oba roka sadnje Nadine je dala bolji prinos no Limax. U II roku sadnje prinosi su u celini veći nego u I roku sadnje.

Tabela 1: Sklop, prinos i karakteristike salate proizvedene iz «industrijskog» rasada Rok sadnje I

Berba salate Izvedena je u dva roka sa razmakom od 7 dana

II

Sorta Nadine Limax Nadine Limax

Sklop (bilj/ha) 51960 52500 51430 51960

prosek

Prinos (t/ha) 17.04 16.07 18.51 17.93 17.39

Pros.težina glavice gr 328 306 360 345

Pros.širina glavice cm 28.3 26.8 28.4 28.2

Pros.visina glavice cm 12.9 12.7 15.0 15.0

Boja svet.zelena zelena

Tabela 2: Sklop, prinos i karakteristike salate proizvedene iz «tradicionalnog» rasada Berba salate Izvedena je u tri roka sa razmakom od po 7 dana

Rok sadnje

Sorta

Sklop (bilj/ha)

Prinos (t/ha)

Pros.težina glavice gr

Pros.širina glavice cm

Pros.visina glavice cm

Boja

I

Nadine Limax Nadine Limax Nadine Limax

49820 45530 45000 37500 43930 45530

15.04 12.75 13.73 10.50 11.42 10.24 12.28

302 280 305 270 260 225

26.1 24.8 26.2 25.0 25.0 24.3

13.6 13.4 14.9 14.8 14.4 13.9

svet.zelena zelena

II III Prosek

Ukoliko posmatramo rezultate ogleda iz «tradicionalnog» rasada najbolji prinos dala je sorta Nadine iz I roka sadnje 15,04 t/ha (tabela 2). U celini, I rok sadnje dao je veće prinose no ostali rokovi. U svim rokovima sadnje sorta Nadine dala je bolje prinose no sorta Limax.

Ukoliko upoređujemo rezultate ogleda salate iz «tradicionalnog» i «industrijskog» rasada uočljiv je znatno veći prinos salate iz «industrijskog» rasada (17,39 t/ha). Takođe, korišćenjem «industrijskog» rasada ostvaren je znatno bolji sklop u celini, no sa «tradicionalnim» rasadom. Ovo je rezultat znatno kvalitetnijeg «industrijskog» rasada koji je omogućio dobro primanje na otvorenom polju kao i ujednačen i brz dalji razvoj salate.

PARADAJZ (Lucopersicon lycopersicum L.), PROIZVODNJA NA OTVORENOM POLJU U narednom tekstu opisana je proizvodnja paradajza na otvorenom polju iz industrijski proizvedenog rasada i tradicionalno proizvedenog rasada uz analizu ostvarenog sklopa i prinosa. Tristar F1 (Nunhems) je srednjestasni hibrid, ima valjkaste, veoma čvrste i krupne plodne mase 80-140gr, izuzetno čvrste i lepe boje. Preporučuje se ručno branje, dobro uspeva na otvorenom polju. Namenjen je za pasiranje i tržište kao svež. Stablo je srednje veličine, pogodno za kontinuirano branje. Hibrid je otporan prema Vol, Fol 1,2, Ma, Mi, Mj. Orco F1 (Nunhems) je srednjestasni hibrid, ima okrugao i krupan plod mase 180-200gr, bez zelene kragne i sa prisutnim kolencem na peteljci, odlične je čvrstine i čuvanje posle berbe. Paradajz je za upotrebu u svežem stanju, pogodan za gajenje na otvorenom u letnjoj sezoni. Snažna je biljka, može da se gaji na zemlji ili na niskom kolju. Otporan je na Vol, Fol 1, ToMV. Predusev ogleda paradajza bio je kukuruz. Osnovna obrada zemljišta izvedena je oranjem na 25cm dubine, u novembru. Predsetvena priprema zemljišta izvedena je setvospremačem, dva puta 02.04., a freza je korišćena 28.05.god. U osnovnoj obradi zemljišta zaorano je 400kg/ha NPK 15:15:15, dok je prihranjivanje izvedeno sa 200kg/ha AN-a, 06.07. Ogled je navodnjavan veštačkom kišom, uređajem Tifon 01.06., 06.06., 13.06., 20.06., 25.06., 01.07., sa zalivnom normom od po 25mm.

Tradicionalno proizveden rasad oba hibrida posađen je 01.06., a industrijski proizveden rasad 13.06. Svaki hibrid zasađen je po 6 redova, 100m dužine, međuredni razmak bio je 70cm, a razmak u redu 50cm. U toku vegetacije sprovedene su redovne mere zaštite od bolesti i štetočina kao i ostale mere nege (okopavanje, plevljenje).

Tabela 3: Sklop i prinos paradajza

Paradajz je obran 15.08.

Poreklo rasada

Hibrid

«tradicionalni» rasad prosek «industrijski» rasad prosek razlika

Tristar

Sklop (biljaka/ha) 27710

Prinos (t/ha) 27.60

Orco

26000

Tristar

28000

20.10 23.85 38.08

Orco

27200

33.65 35.86 12.01

Hibrid Tristar iz «industrijskog» rasada ostvario je najbolji prinos 38t/ha (tabela br.3). Prinos preko 30t/ha dao je i hibrid Orco iz «industrijske» proizvodnje. Paradajz iz «industrijskog» rasada u proseku je ostvario prinos od 35,86 t/ha, u odnosu na niži prinos ostvaren iz «tradicionalnog» rasada 23,85 t/ha. Hibrid Tristar u obe varijante dao je bolji prinos (tabela 3) i krupnije plodove od Orca. Niži prinosi paradajza u celini rezultat su nepovoljnih vremenskih prilika u ovoj godini.

PAPRIKA (Capsicum annuum L.), PROIZVODNJA NA OTVORENOM POLJU U narednom tekstu opisana je proizvodnja paprike na otvorenom polju iz industrijski proizvedenog rasada i tradicionalno proizvedenog rasada uz analizu ostvarenog sklopa i prinosa. Predusev ogleda paprike bio je kukuruz.

Osnovna obrada zemljišta izvedena je oranjem na 25cm dubine. Predsetvena priprema zemljišta izvedena je setvospremačem, dva puta. U osnovnoj obradi zemljišta zaorano je 400kg/ha NPK 15:15:15, dok je prihranjivanje izvedeno sa 200kg/ha AN-a. Rasad iz «industrijske» proizvodnje posađen je 13.06.,a rasada «tradicionalne» proizvodnje 21.06. Od svakog hibrida posađeno je po 6 redova, «industrijski» rasad posađen je 100m dužine, a «tradicionalni» 30m dužine (veoma slab rasad). Međuredni razmak za sve varijante bio je 70cm, a razmak u redu 50 cm. Ogled je navodnjavan veštačkom kišom, uređajem Tifon 13.06., 21.06., 25.06., 01.07., 25.07., 27.07., 30.07. i 03.08., sa zalivnom normom od 25mm. U toku vegetacije sprovedene su redovne mere zaštite od bolesti i štetočina kao i ostale mere nege (okopavanje, plevljenje). Hibridi proizvedeni iz industrijskog rasada su brani 26.09. i 10.10. Hibridi proizvedeni iz tradicionalnog rasada brani su 10. oktobra.

Tabela 4: Sklop i prinos paprike po berbama Poreklo rasada

Hibridi

Sklop (bilj/ha)

Prinos t/ha

«tradicionalni» rasad

Atris Kappy

28000 28000

berba 13.08.

10.70 10.90

berba 26.09.

8.84 8.13

berba 10.10.

4.15 3.90

Atris

24850

3.54

4.18

3.00

10.72

Kappy

26280

3.05

2.65

2.90

8.60

suma berbi 23.69 22.93

Prosek

23.31

«industrijski» rasad Prosek

9.60

Razlika

13.71

Ukoliko posmatramo sklop hibrida proizvedenih od «industrijskog» rasada vidimo da je bio gotovo idealan, za razliku od manjeg sklopa hibrida proizvedenih od «tradicionalnog» rasada. Hibridi proizvedeni od «industrijskog» rasada ostvarili su prinos dva puta veći no hibridi «tradicionalnog» rasada. Najbolji prinos dao je Atris 23,69 t/ha.

ZAKLJUČAK Ukoliko posmatramo planirane i ostvarene sklopove u ogledu vidimo da je kod svih povrtarskih kultura bolji sklop ostvaren korišćenjem savremeno proizvedenog (tzv. «industrijskog») rasada nego rasada proizvedenog na tradicionalan način. Najizrazitija razlika je bila kod salate, ostvarenje sklopa korišćenjem stranog rasada je 97%, za razliku od 83% kod «tradicionalnog» rasada. Značajna razlika je i kod paprike, sa «industrijskim» rasadom ostvareno je 98% sklopa, a sa «tradicionalnim» 90% sklopa. Kod paradajza razlike takođe postoje, ali su manje. Ranije navedeni prinosi povrtarskih kultura govore u prilog korišćenja rasada proizvedenog na savremen način. Kako bi se unapredila povrtarska proizvodnja u našem regionu neophodno je postojanje specijalizovanih «fabrike rasada» u ovom području gde bi se proizvodio industrijski rasad. Individualni poljoprivredni proizvođači tako bi se snabdevali kvalitetnim rasadom (tj. rasadom proizvedenim u kontrolisanim uslovima) i novim sortimentom povrća i ostvarivali veće prinose i bolji kvalitet svojih proizvoda.

Literatura:

[1] Đuro Gvozdenović, (2010): Paprika, Institut za ratarstvo i povrtarstvo Novi Sad [2] Dr Branka Lazić, Dr Vladan Marković, Dr Mihal Đurovka, Dr Žarko Ilin, (2001): Povrće iz plstenika, Poljoprivredni fakultet Novi Sad

[3] Prof.dr Mihal Đurovka, akad.prof.dr Branka Lazić, prof.dr Anđelko Bajkin, mr Agnes Potkonjak, prof.drVladan Marković, prof.dr Žarko Ilin, mr Vida Todorović (2006): Proizvodnja povrća i cveća u zaštićenom prostoru, Poljoprivredni fakultet Novi Sad, Poljoprivredni fakultet Banja Luka [4] Dr Tomo Krasnić (2008): Model za optimiziranje strukture povrtarske proizvodnje, Tampograf, Novi Sad [5] Rezultati ogleda izvedenih u PSS Sombor, (2005)

IZBOR SORTE KAO NAČIN UNAPREĐENJA PROIZVODNJE KROMPIRA U VOJVODINI Vladimir Sabadoš dipl.ing.

Izvod: Krompir se u Vojvodini gaji od 1759. godine, prosečni prinosi krompira su 15-20 t/ha. Ovi prinosi su nekoliko poslednjih godina znatno povećani usled poboljšanja tehnologije proizvodnje i uvođenja novih namenskih sorti krompira. Da bi se nastavio ovaj pozitivan trend potrebno je obezbediti da sve površine pod krimpirom budu u sistemu za navodnjavenje, a da se postojeći sortiment krompira zameni novim sortama, pre svega na osnovu postignutih rezultata na ogledima kao i u širokoj proizvodnji. Takođe, potrebno je da se sortiment prilagodi potrebama tržišta i industrije za preradu, kao i da se u proizvodnji primenjuju sve agrotehničke mere koje bi omogućile visoku i stabilnu proizvodnju krompira uz pravovremenu zaštitu useva od bolesti, štetočina i korova.

Ključne reči: krompir, sistem za navodnjavanje, sorta, ogled, tržište.

CHOICE OF VARIETY AS WAY TO IMPROVE POTATO PRODUCTION IN VOJVODINA BSc, Vladimir Sabadoš Abstract: Potato is cultivated in Vojvodina since 1759 year, average yeald of potato is 15-20 t/ha, yields are increased past several years because of imrovement of technology in production and introduction of new and specific purpose varieties of potato. To continue this positive trend it is nesessery to provide for all area under potato to be under irrigation system, and present varieties to be replaced with new bassed on acheived results in trials and in wide production. It is needed to adapt present varieties to market needs, and processing industry, as well as to apply all cropping practices which guide to high and stabile potato production and on time crop protection against deseases, pests and weeds.

Key words: potato, irrigation system, variety, trial, market.

UVOD

Uvod Savremena tehnologija proizvodnje krompira Izbor sorte u proizvodnji krompira Zaključak Literatura

Krompir vodi poreklo iz planinskih delova južnog Perua i zapadne Bolivije. Španci su preneli krompir u Evropu polovinom XVI veka. Tokom XVII veka krompir je raširen u većini zemalja, Zapadne, Srednje i Severne Evrope, tako da je u XVIII i XIX veku postao jedna od najznačajnijih kultura u ishrani stanovništva tih zemalja. U Srbiju krompir je donet znatno kasnije. U Vojvodinu su ga doneli seljaci kolonisti iz Nemačke 1759. godine, a u Čačanskom kraju gaji se od 1782. godine, kada su ga iz srema preneli kaluđeri u manastir Blagoveštenje u OvčarskoKablarskoj klisuri [1].

Krompir (Solanum tuberosum L.) spada u red najintenzivnijih i najprofitabilnijih kultura, ovakav značaj dobio je zahvaljujući velikoj adaptabilnosti i velikoj reproduktivnoj sposobnosti i dobroj nutritivnoj vrednosti krtola koje osim visokog prinosa mogu da se koriste za stonu upotrebu, preradu, ishranu stoke i industrijsku proizvodnju alkohola.Krompir se u Srbiji gaji na 80000-90000 ha, sa prosečnim prinosima oko 10 t/ha. Poršine u Vojvodini su 10000-15000 ha, sa prosečnim prinosima od 15-20 t/ha, ali bi se ovi prinosi primenom savremene tehnologije u proizvodnji krompira mogli znatno povećati.

SAVREMENA TEHNOLOGIJA PROIZVODNJE KROMPIRA Uslovi uspevanja krompira Krompir zahteva bogata, strukturna i dobro osvetljena zemljišta, potrebno je izbegavati zemljišta sklona zabarivanju, najpodesnija su zemljišta slabo kisele i neutralne reakcije. Biološki minimum za uspešno klijanje i nicanje krompira je temperatura zemljišta od 7-10 0C. Optimanlna temperatura zemljišta za obrazovanje krtola je između 15 i 18 0 C, a vazduha 18-22 0C, dok je optimalna temperatura vazduha u vreme nalivanja krtola 21-25 0C. Najbolji predusevi za

krompir su višegodišnje leguminoze, soja, strna žita. U savremenoj proizvodnji krompira ne preporučuje se sadnja krompira u dužoj monokulturi, kao ni posle proizvodnje biljaka iz familije Solanaceae ( paprika, paradajz i duvan).

Osnovnu obradu zemljišta obavezno je uraditi u jesen, za postizanje stabilnog, visokog i kvalitetnog prinosa krompira potrebno je kombinovati organska i mineralna đubriva i poštovati preporuke na osnovu agrohemijskih analiza zemljišta.

Predsetvenu obradu zemljišta pri proizvodnji krompira potrebno je obaviti kvalitetno, pre svega da bi se prilikom sadnje ili neposredno posle nje mogli pravilno napraviti bankovi trapezastog oblika, kao jedna od značajnih mera u proizvodnji krompira. Tokom vegetacije preporučuje se u zavisnosti od stanja hraniva u zemljištu prihranjivanje mineralnim i folijarnim đubrivima. Vreme sadnje krompira ima veliki značaj za prinos i kvalitet krompira. Zemljište ispod i iznad posađene krtole treba da je u rastresitom stanju, u uslovima Vojvodine sadnja krompira poželjno je da se obavi 10-15 dana ranije. Kako bi se unapredila proizvodnja krompira moguće je primeniti sečenje krtola krompira kao i njihovo naklijavanje. Optimalna gustina sadnje krtola krompira zavisi od sorte kao i od svrhe proizvodnje. Merama nege posle nicanja krompira održava se povoljna struktura površinskog dela zemljišta, sutzbijaju se mehanički korovi i reguliše se vodno – vazdušni režim zemljišta. U toku vegetacije u uslovima Vojvodine potrebno je obezbediti 460 – 480 mm vode (padavine + navodnjavanje), odnosno pri ranom vađenju mladog krompira 260 – 280 mm. To znači da obično u uslovima suvog proleća potrebno je obezbediti 1 – 2 navodnjavanja, a u drugom delu vegetacije još najmanje 2-3 navodnjavanja. Ukupan deficit vlage na zemljištu černozem i sličnim iznosi 120-200 mm [2]. U fazi inzenzivnog rasta krtola krompir zahteva vlažnost zemljišta 70-80 % od maksimalnog poljskog vodnog kapaciteta [3]. Zalivne norme za navodnjavanje krompira su 15-25 l vode po m 2, dok je pri nicanju i u ranim fazama razvoja krompira zalivne norme mogu biti niže. Kritični periodi i najveće potrebe za vodom kod krompira su: nicanje do faze sklapanja redova, zametanje krtola i intenzivno nalivanje krtola [4]. Kao najpovoljniji način navodnjavanja krompira u uslovima Vojvodine jeste „veštačka kiša“. Usled nepravilnog navodnjavanja ili usled smena kišnog i sušnog perioda kod krompira je izražena pojava netipičnog oblika sa izraslinama na krtolama i prorastanje krtola [5]. Osim na prinos sušni uslovi uz visoke temperature, što je čest slučaj za područje Vojvodine, negativno utiču na sintezu skroba u krompiru, kao i na sposobnost čuvanja krtola [6].Suvišak vode u zemljištu nepovoljno utiče na prinos krompira u krtolama, smanjuje sadržaj suve materije, a naročito skroba i povećava zaraženost biljaka gljivičnim oboljenjima [7]. Savremena i intenzivna proizvodnja krompira zahteva upotrebu zdravog i kvalitetnog sadnog materijala, kao i intenzivnu zaštitu od bolesti, štetočina i korova u usevu krompira.

IZBOR SORTE U SAVREMENOJ PROIZVODNJI KROMPIRA U Srbiji trenutno na sortnoj listi Ministarstva poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede se trenutno nalazi 94 sorte krompira, na sortnoj listi sve sorte su strane i priznate na osnovu ispitivanja u sortnoj komisiji. Da bi se detaljnije došlo do podataka o proizvodnim i kvalitetnim osobinama priznatih sorti krompira PSS „Sombor“ doo Sombor u kontinuitetu od 1994. godine izvodi mikro i makro oglede sa različitim sortama krompira. Prinos krtola krompira određen je genetskim karakteristikama sorte, meteorološkim prilikama i nivoom primenjene agrotehnike [8].

Slika br.1 Ogledi krompira u 2009.godini u Somboru Potato trials in 2009 year in Sombor

Slika br.2 Ogledi krompira u 2010.godini Trials of potato in 2010 year

Sorte krompira prema dužini vegetacije delimo na veoma rane (60-70 dana), rane sorte (70-90 dana), srednje rane (90120 dana), srednje kasne (120-135 dana), kasne sorte (135-150 dana), veoma kasne sorte (preko 150 dana).

Prema nameni sorte krompira se dele na sledeće grupe: stone sorte, sorte za industrijsku preradu (čips, pomfrit i dr.), sorte za industrijsku preradu u skrob i alkohol, kao i sorte krompira za stočnu ishranu. Sorte krompira takođe se mogu podeliti i prema morfološkim osobinama, pre svega boji pokožice krtole (crvena, žuta, bela, ljubičasta i dr.), prema boji mesa krtole (bela, žuta, krem), kao i prema sadržaju suve materije i skroba u krtoli krompira.

Na osnovu izvedenih makrosortnih ogleda krompira na tipu zemljišta černozem u navodnjavanju uz maksimalnu agrotehniku i zaštitu useva od bolesti, štetočina i korova, na oglednom polju PSS „Sombor“ u periodu od 2006-2011 godine može se zaključiti sledeće: Slika br. 3 - Uzorci sorti krompira nakon vađenja Samples of potato after harvest

Da su u grupi ranih sorti krompira (dužina vegetacije 70-90 dana) postignuti prinosi od 35.1 t/ha pa do 58.0 t/ha, da se sadržaj suve materije u zavisnosti od godine i sorte kretao u rasponu od 17.0 - 24.8 %. U ovoj grupi ranih sorti krompira najveći prinos su dale sorte: IMPALA, TRESOR, ARTEMIS, ARROW, RIVIERA, dok su najveći sadržaj suve materije u krtoli krompira u ovoj grupi sorti imale sorte TRESOR i ARTEMIS. U grupi srednje ranih i srednje kasnih sorti krompira (dužine vegetacije 90-135 dana) u periodu 2006-2011 godine postignuti su prinosi krompira od 43.1 t/ha do 74.7 t/ha, dok se sadržaj suve materije u krtoli krompira kretao u rasponu od 16.1 – 21.4 %. U grupi srednje ranih i srednje kasnih sorti najveće prinose dale su sledeće sorte krompira: ARIZONA, ARNOWA, ZAFIRA, ARMADA, ALMERA, dok je najveći sadržaj suve materije bio kod sorti AMLERA i MATADOR. S obzirom da tržište u Srbiji a i u Vojvodini ima veće potrebe za gajenjem sorti sa crvenom pokožicom, na osnovu rezultata makroogleda krompira izvedenih u Somboru u periodu 2006-2011 godine, od ispitivanih 12 sorti prinos krtola se kretao od 37.7 t/ha do 61.9 t/ha, a sadržaj suve materije u rasponu 15.8 – 23.7%. Sorta DESSIRE koja se u Srbiji gaji na više od 60% površina imala je prosečan prinos od 43.8 t/ha sa sadržajem suve materije u krtoli od 17.3%, bolje prinose od nje ostvarile su sledeće sorte: KONDOR, MURATO, MANITOU, RUDOLPH i ALADIN. U ovoj grupi sorti sa crvenom pokožicom najveći sadržaj suve materije u krtoli imale su sorte ROKO i KURODA. Što se tiče sorti krompira sa belim mesom krtole u periodu od 6 godina prinos krtola kretao se u rasponu od 36.0 do 56.1 t/ha, a sadržaj suve materije krompira 16.7 – 21.2 %. Najveći prinos dale su sorte VIRGO i FALUKA, a najveći sadržaj suve materije imala je sorta AVALON. U grupi sorata krompira namenjenih za preradu u čips i pomfrit prinos ispitivanih sorti krompira kretao se u rasponu od 35.3 do 51.2 t/ha, a sadržaj suve materije u krtoli krompira 19.3 – 26.0 %. U ispitivanom periodu najveći prinos postigle su sorte AGRIA, SINORA, a najveći sadržaj suve materije u krtoli imala je sorta MUSTANG. ZAKLJUČAK Na osnovu iznešenih podataka potrebno je zaključiti da broj krtola po biljci kao i prosečna težina krtola, pa i prinos po biljci, to jest po jedinici površine, zavisi od sorte ali i od agroekoloških uslova, tipa i strukture zemljišta, kao i vlažnosti i temperature zemljišta tokom cele vegetacije krompira. Sadržaj suve materije i skroba u krtoli krompira zavisi u prvom redu od sorte, a manje od uslova spoljne sredine. I pored ograničavajućih klimatskih uslova koji vladaju na području Vojvodine, na osnovu dobijenih rezultata može se zaključiti da se u uslovima navodnjavanja u Vojvodini bez velikog rizika može gajiti značajan broj sorti krompira. Ovakva proizvodnja treba da bude pre svega sa visokim i stabilnim prinosima odličnog kvaliteta za različite namene, ali uz poštovanje osobina i proizvodnih karakteristika sorti krompira, a ove osobine se mogu utvrditi preko rezultata ogleda na različitim lokalitetima, kao i u dužem vremenskom periodu, kao što je u ogledima krompira koje postavlja PSS „Sombor“ na svom oglednom polju.

Literatura:

[1] Šatović, F.(1986): Prošlost i sadašnjost krompira.Bilten Poljoprivreda, Beograd 9-10, str.3-18.

[2] Ilin, Ž., Đurovka, M., Marković, V., Sabadoš, V. (2000): Agrobiloške osnove za uspešnu proizvodnju krompira. Arhiv za poljoprivredne nauke. Vol.61, No215. Beograd, st.101-115

[3] Pisarev, B.A., Moroš, V.A. (1991): Optimalnij režim orošenija kartofelja na altae. Kartofelj i ovošči, br.3,str.14.

[4] Abdukarimov, D.T., Astanakulov, T. (1985): Režim orošenija skrospelih sortov kartofelja. Kartofel i ovošči (3.85) p.19.

[5] Bugarčić, Ž. (1991): Uticaj agroekoloških uslova na produktivna svojstva krompira. Arhiv za poljoprivredne nauke. Beograd, Vol.52, sv.187, 245-255

[6] Levy D. (1983): Varetal differences in the response of potatoes to repeated short periods of water stress in hot climates.2. Tuber yield and dry matter accumulation and other properties. Potato Research vol.26: 315-321

[7] Wustman R. (2005): Qualitative analysis of starch potato on farms in north east Netherlands. Potato Research, vol.48, 3-4, 117129

[8] Broćić, Z., Momirović, N., Barčik Biljana, Đekić, R. (2000): Ispitivanje tehnologije gajenja i produktivnosti ranih sorti krompira.

Arhiv za poljoprivredne nauke. Beograd, Vol.61, No 215.st.131-143

SORTA KAO FAKTOR UNAPREĐENJA PROIZVODNJE CRNOG LUKA DIREKTNOM SETVOM Jelena Ivan dipl.ing., Vladimir Sabadoš dipl.ing.

Izvod: Prosečan prinos crnog luka u Srbiji je ispod 6t/ha, a u Vojvodini oko 8 t/ha, pa u pojedinim nepovoljnim godinama nastaje znaajan nedostatak ove povrtarske biljne vrste. Jedan od osnovnih uzroka niskih prinosa crnog luka kod nas je prvenstveno tradicionalan način proizvodnje crnog luka iz arpadžika. Za unapređenje proizvodnje crnog luka u Vojvodini od značaja je širenje proizvodnje direktnom setvom, kao i primena najsavremenijih dostignuća iz oblasti agrotehnike, zaštite useva i izbora odgovarajućeg sortimenta. Za naše tržište interesantne su sorte crnog luka koje imaju ne samo visok prinos, nego i brz početni porast, sorte sa komaktnom lukovicom, sa dobrom sposobnošću čuvanja i visokim sadržajem suve materije. PSS “Sombor” je na svom oglednom polju izvela ogled sa različitim sortama crnog luka u direktnoj setvi. U ovom ogledu postignuti su prinosi nekoliko puta veći od prosečnih u Vojvodini. U pogledu ispitivanog sortimenta postoje značajne razlike u visini prinosa, sadržaju suve materije, kao i u dinamici formiranja lukovice.

Ključne reči: luk, setva, sorta, prinos, ogled

VARIETY AS FACTOR OF IMPROVEMENT PRODUCTION OF RED ONION BY DIRECT DRILLING

BSc, Jelena Ivan, BSc, Vladimir Sabadoš Abstract: Average production of red onion in Serbia is lower then 6 t/ha, in Vojvodina about 8 t/ha, in some adverse years for onion production we have significant deficiency of this vegetable species. One of main reasons of law yield of red onion is traditional production of red onion from onion set. For improvement of onion production in Vojvodina very important is production by direct drilling, usage of modern agrotechniqe, crop protection as well as choice of good variety. For our market interesting are varieties with not only high yeald, but with quick starting vigour, varieties with compact bulbous, with good oportunity for keeping and with high content of dry matter. On our trial field we set up trial with different varieties of red onion by direct drilling. In this trial we achieve yeald several times higher than average yeald in Vojvodina. About different varieties there is significant difference in yeald, dry matter content and dinamic of forming bulbs.

Key words: onion, sowing, variety, yield, trial

UVOD Godišnja proizvodnja crnog luka u Evropi iznosi oko 8 miliona tona. U zemljama Evropske Unije postižu se visoki prinosi od 30 do 40 t/h, dok je prosečan prinos crnog luka u Srbiji ispod 6 t/h, a u Vojvodini oko 8 t/ha. Ukupna proizvodnja crnog luka u Srbiji iznosi oko 160000 tona, a u pojedinim nepovoljnim godinima za proizvodnju crnog luka postoji značajan nedostatak ove povrtarske biljne vrste. Jedan od osnovnih uzroka niskih prinosa crnog luka prvenstveno je tradicionalan način proizvodnje crnog luka iz arpadžika. U ovakvoj proizvodnji troškovi proizvodnje su značajno veći a postignuti prinosi su najčešće veoma niski, za razliku od zemalja Evropske unije koje crni luk gaje direktnom setvom i ostvaruju izuzetno visoke prinose uz primenu najsavremenije tehnologije. Za unapređenje proizvodnje crnog luka u Vojvodini od značaja je širenje proizvodnje crnog luka direktnom setvom uz primenu najnovijih dostignuća iz oblasti agrotehnike, zaštite useva i izbora odgovarajuće sorte za ovakav način proizvodnje crnog luka. Cilj ovog rada je da se da odgovor na pitanje koje bi sorte crnog luka najviše odgovarale za proizvodnju i čuvanje, dakle koje bi Uvod svojim Savremena proizvodnja crnog luka direktnom setvom Uticaj sorte na prinos i kvalitet crnog luka Zaključak Literatura prinosom, izgledom i kvalitetom zadovoljile zahteve lokalnog tržišta crnog luka u Vojvodini i Srbiji.

SAVREMENA PROIZVODNJA CRNOG LUKA DIREKTNOM SETVOM Zemljište Crni luk najbolje uspeva na strukturnim, srednje lakim ili srednje teškim zemljištima [1]. Najbolja su zemljišta neutralne reakcije, pH 6.8 – 7.5, ako je reakcija zemljišta niža ili viša od navedene usvajanje pojedinih hraniva je neravnomerno, što za posledicu ima loš kvalitet i smanjen prinos. Za proizvodnju luka direktnom setvom treba birati ravne terene ili blage uzvišice, gde je dobro strujanje vazduha, što smanjuje mogućnost oboljevanja useva luka, takođe ovakva zemljišta se brže zagrevaju što omogućava raniju setvu.

Plodored Zbog mogućnosti širenja bolesti i štetočina luk nikako ne treba gajiti u monokulturi, na istu parcelu ne treba ga vraćati 3-4 godine. Većina kultura posle kojih se može izvršiti blagovremena jesenja obrada zemljišta predstavljaju dobre preduseve crnom luku. Crni luk u plodoredu obično dolazi iza kultura koje su đubrene stajnjakom. Treba izbegavati setvu luka posle leguminoza jer se lukovice nakon ovih preduseva slabije čuvaju.

Obrada zemljišta

Zbog slabog korenovog sistema crnog luka obrada zemljišta mora biti blagovremena i kvalitetna, treba je započeti odmah nakon ubiranja preduseva. [2]. Jesenje duboko oranje treba obaviti rano u jesen na dubinu 20-25 cm. Prolećna obrada zemljišta mora se obaviti veoma rano, predsetvena priprema mora biti veoma kvalitetna, pored setvospremača u novije vreme koriste se mašine koje formiraju gredice na koje se seje seme direktnom setvom. Od kvaliteta predsetvene pripreme zavisi ujednačenost nicanja useva crnog luka. Đubrenje Za uspešnu proizvodnju crnog luka značajno je da se hraniva nalaze u lakopristupačnom obliku u zoni razvoja korenovog sistema (oko 30 cm). Osnov za određivanje potrebnih količina đubriva jeste kontrola plodnosti zemljišta, konkretne parcele, kao i planirani prinos. Sa 10 tona prinosa crni luk prosečno iznosi 40 kg azota, 15 kg fosfora i 50 kg kalijuma. Kompleksna mineralna đubriva potrebno je uneti u jesen, pred osnovnu obradu, dok se preostali deo azotnih đubriva primenjuje pred predsetvenu pripremu zemljišta. Crni luk bolje usvaja nitratnu formu azota od amonijačne.

Setva Kada se crni luk proizvodi direktnom setvom izuzetno je važno da se setva obavi u optimalnom agrotehničkom roku.

Optimalni rok setve je od 01. do 15.marta, dok aprilska setva daje niže prinose. [5]. Ranijom setvom postižemo da biljke u fazu formiranja lukovice, kada je dug dan i visoke temperature, uđu sa što većim brojem i masom listova. Dubina setve treba da je 2.5 – 3 cm, a sklop 80 – 100 biljaka po kvadratnom metru. Da bi se ostvario navedeni sklop potrebno je 3-5, a ređe 7 kg semena po hektaru. Setva se obavlja u višerede trake (6 ili 9 redova), zavisno od tipa sejačice.

Nega Nega useva crnog luka obuhvata valjanje, navodnjavanje, kao i zaštitu useva od bolesti, štetočina i korova. Valjanje se primenjuje posle setve a pre nicanja biljaka, ovako se razbija pokorica i uspostavlja bolji kontakt zemlje i semena što doprinosi lakšem i ujednačenijem nicanju. U proizvodnji luka direktnom setvom obavezno je navodnjavanje [3]. Za ostvarivanje visokih prinosa od 40 t/ha potrebno je oko 450 mm padavine. Padavine u toku vegetacije u našim uslovima znatno su manje, te je ovu razliku potrebno nadoknaditi navodnjavanjem. Važno je da ne bude velikih oscilacija u vlažnosti zemljišta, norme zalivanja od nicanja do obrazovanja prvog lista su male (5-10 mm), a zatim 20-30 mm, oko 20 dana pred zrenje navodnjavanje se prekida. Tokom vegetacije usev luka treba zaštititi od korova, bolesti i štetočina.

Najčešća oboljenja crnog luka su siva trulež, plamenjača i rđa luka, od štetočina se javljaju lukov surlaš i lukova muva.

Slika br.1 – Navodnjavanje ogleda crnog luka na oglednom polju u Somboru Irrigation of red onion trial field in Sombor

Vađenje crnog luka Crni luk se vadi po pravilu kada 50% biljaka na parceli polegne, tačnije kada omekša vrat lažnog stabla. Crni luk se vadi ručno (na manjim površinama) ili obično mašinski. Nakon vađenja treba ga ostaviti na parceli u trakama da se prosuši i da se zatvori vrat stabla kako ne bi došlo do kvarenja luka. Luk se čisti tako da se nožem odseca lažno stablo najmanje 2 cm iznad lukovice i skuplja se ručno lili mašinski.

UTICAJ SORTE NA PRINOS I KVALITET CRNOG LUKA

Prinos i kvalitet crnog luka prvenstveno zavise od izbora sortimenta koji se gaji, a zatim od agroekoloških uslova proizvodnog rejona kao i od primenjenog nivoa tehnologije proizvodnje. U našoj zemlji crni luk ima celogodišnju uporebu u svežem stanju, takođe upotrebljava se i u industriji, za sušenje. Proizvodnja crnog luka ima za cilj što dužu potrošnju, što znači i potrebu za kvalitetnim i dužim čuvanjem. Biološki, to omogućuje duži period potrošnje u ishrani, a ekonomski manji gubici znače ne samo duže čuvanje, već i mogućnost da se crni luk plasira na tržište kada je cena visoka (zima, rano proleće). Za preradu dobro čuvanje znači i iskorišćavanje kapaciteta za preradu u dužem vremenskom periodu. Za naše tržište interesantne su sorte luka sa jednim gnezdom, čvrstih ovojnih listova, kompaktne lukovice, sa tankim vratom. [4]. Lukovi namenjeni za industrijsku preradu (dehidratacija) važno je da imaju visok sadržaj suve materije (iznad 14%), da imaju bele ili svetle suve listove, da su lukovice okrugle. Lukovi namenjeni za dugo čuvanje (odnosno korišćenje u svežem stanju) treba da imaju sposobnost dobrog čuvanja 4-7 meseci, okruglu do pljosnatu lukovicu žute do ljubičaste boje, lukovice treba da su kompaktne, sa sadržajem suve materije 10-13%. Za sve sorte koje se gaje direktnom setvom bitno je da imaju brz početni porast. PSS „Sombor“ je na oglednom polju „Toplana“ izvela demonstarcioni ogled sa različitim sortama crnog luka u direktnoj setvi.

Tabela br.1 – Prinos, sklop, karakteristike lukovica različitih sorti crnog luka u ogledu u Somboru Yield, number of plants per ha, characteristics of bulbs of different varieties in trial in Sombor Sorta

prinos luka (t/ha) 24.37 51.79 53.05 31.63 40.71

Flintstone Bingo Reo 550 Kupusinski jabučar Makoi bronz

broj biljaka po ha 380952 597619 480952 397619 188095

širina lukovice (cm) 5.08 5.95 6.16 6.07 6.95

visina lukovice (cm) 5.09 5.50 5.59 6.12 6.60

indeks lukovice 1.00 0.92 0.91 1.00 0.95

prosečna težina (gr) 85.6 110.0 120.3 125.6 190.2

Tabela br. 2 – Fenotipske karakteristike lukovica sorti crnog luka u ogledu u Somboru Phenotypic characteristics of bulb of red onion varieties in trial in Sombor Sorta Flintstone Bingo Reo 550 Kupusinski jabučar Makoi bronz

oblik lukovice okrugao okrugao okrugao okrugao okrugao

boja spolja žuto braonkasta svetlo braonkasta braonkasta žuto braon crvenkasto braonkasta

boja na preseku bela bela bela bela bela

Tabela br.3 – Prosečan dijametar lukovice i visina sorti crnog luka u ogledu u Somboru Average dijametar of bulb and hight on red onion varieties in trial in Sombor Sorta Flintstone Bingo Reo 550 Kupusinski jabučar Makoi bronz

prosečan dijametar lukovice (cm) na bazi uzorka 25.07.

06.08.

20.08.

08.09.

3.48 4.40 5.01 5.08 3.73 4.60 5.84 5.95 3.64 4.90 5.86 6.16 3.42 5.40 5.65 6.07 3.34 5.00 6.77 6.95

visina luka cm (u periodu max porasta) 32 48 42 40 52

Grafikon br.1 – Sadržaj suve materije sorti crnog luka u ogledu u Somboru Dry matter content in different varieties of red onion in trial in Sombor

14

11.35 12

11.86 10.73 9.61

10

10.41

8.50

8

6

4

2

0

Flintstone

Bingo

Reo 550

Kupusinski Makoi bronz jabučar

prosek

Slika br.2 – Sorte crnog luka u ogledu u Somboru Red onion varieties in trial in Sombor

Kao što je navedeno u tabelama 1,2 i 3 u ogledu izvedenom u Somboru nalazila se domaća sorta Kupusinski jabučar, tri holandske sorte (Flintstone, Bingo, Reo 550) kao i mađarska sorta Makoi bronz. Ogled je izveden direktnom setvom u uslovima navodnjavanja, u ogledu je ostvaren prosečan prinos od 40.31 t/ha crnog luka. Sadržaj suve materije kod holandskih sorti bio je značajno veći u odnosu na domaću sortu Kupusinski jabučar.

ZAKLJUČAK Povrtarska proizvodnja jedna je od najintenzivnijih i najdohodovnijih grana poljoprivredne proizvodnje. U razvijenim zemljama crni luk se isključivo gaji direktnom setvom uz primenu najsavremenije agrotehnike i zaštite useva. Povećanje prinosa crnog luka u najvećoj meri zavisi od izbora sortimenta. Osim visokog prinosa, važno je da sorta svojim izgledom, ukusom, sadržajem suve materije zadovoljava zahteve tržišta, te da je prilagođena agroekološkim uslovima gajenja. U ogledu koji je izvela PSS „Sombor“ postignuti su značajno visoki prinosi crnog luka (40.3 t/ha), koji za nekoliko puta premašuju prosečne prinose u Vojvodini, kao i prinose kod značajnijih proizvođača crnog luka u okolini Sombora (selo Kupusina). U pogledu ispitivanog sortimenta postoje značajne razlike u visini prinosa , sadržajem suve materije, sadržaju suve materije, kao i u dinamici formiranja lukovice. Samo sa primenom novog sortimenta crnog luka u proizvodnji direktnom setvom, uz primenu najnovijih dostignuća u oblasti tehnologije proizvodnje i zaštite useva mogu se ostvariti rezultati crnog luka koji ne zaostaju za najboljim proizvođačima u Evropi.

Literatura:

[1] Lazić, B., Đurovka, M., Marković, V., Ilin, Ž. (2000): Povrtarstvo, Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad str.127-225

[2] Maksimović, P., Simović, N. (1992): Praktično povrtarstvo, Čačak, str.167-178 [3] Lazić, B. (1990): Zdravlje iz bašte cele godine, Nolit, Beograd, str.152-156 [4] Gvozdenović – Varga J., Lazić, B., Gvozdenović, Đ., Vasić, M., Bugarski, D., Takač, A., Jovićević, D., Červenski, J., (2006): Razvoj povrtarske proizvodnje tokom 40 godina, Zbornik radova, sveska 42, Naučni institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad, str.191-207 [5] Đurovka, M., (2004): O direktnoj setvi crnog luka još jednom. Savremeni povrtar broj 9, Poljoprivredni fakultet Novi Sad, str.3234

INTEGRALNI PRISTUP KONTROLE ŠTETOČINA U POVRTARSKOJ PROIZVODNJI mr Gordana Forgić Izvod:U radu se govori o integralnoj proizvodnji povrća, merama integralne zaštite sa akcentom na kontrolu štetočina u povrtarskoj proizvodnji. Prikazaće se osnovni principi IPM (integralna zaštita bilja) u suzbijanju štetočina u povrtarskoj proizvodnji kao i nove mogućnosti u primeni insekticida u suzbijanju nekih štetočina u luku i kupusu.

Osnovni cilj je da se kordinišu sve mere kontrole štetočina na najefikasniji način uz postizanje osnovnih principa: efikasnost, ekonomičnost i zaštita čovekove sredine.

Ključne reči: štetočine, povrće, integralna zaštita, mere, ogledi

INTEGRAL APPROACH TO CONTROL OF PESTS IN VEGETABLE PRODUCTION MSc, Gordana Forgić Abstract:This paper is about integral vegetables production, measures of integral protection with the emphasis on pest control in vegetables production. Basic principles of using IPM (Integrated Pest menagment) in pest control will be shown in the field of vegetables production as well as some new possibilities in applying pesticides in pest control concerning some pests attacking onions and cabbage. The basic aim is to coordinate all the pest control measures in the most efficient way with reaching main aims: efficiency, economical savings and environmental protection.

Key words: pests, vegetables, integral protection, measures, eexperiments

UVOD Integralna Proizvodnja (IP) je koncept održive poljoprivredne proizvodnje koji je razvijen 1976. od strane IOBC International Organisation for Biological Control (Međunarodna organizacija za biološku kontrolu) i koji je stekao međunarodno priznanje i primenu.

Da bi se smanjili rizici proizvodnje EU je kao rešenje obezbedila dobrovoljno prihvaćene standarde od kojih je jedan definisane kao GLOBAL GAP (dobra poljoprivredna praksa) i predstavlja grupu dokumrnata koji jasno definišu mere koje proizviđači treba da prihvate radi međunarodne sertifikacijeZnačajan broj načela ovog standarda preoblikovana su u integralnu zaštitu.

Cilj ovog rada je da što veći broj stručnjaka i proizvođača dobiju informacija o merama integralne zaštite kao i značaja njihove primene jer samo proizvod visokog kvaliteta uz što manju primenu sredstava za zaštitu bilja može naći svoje mesto na tržištu EU što i jeste naš cilj.

Uvod Integralne mere i diskusija Zaključak Literatura

INTEGRALNE MERE I DISKUSIJA Tokom proizvodnje povrća biljke su izložene napadu brojnih štetočina u toku cele vegetacije . Integralna zaštita bilja u cilju suzbijanja štetočina u povrtarskoj proizvodnji oslanja se na nepesticidne mere koje pored agrotehničkih mera obuhvataju prognozu i signalizaciju štetnih organizama, plan upravljanja rezistentnošću, biološko suzbijanje, uvođenje biotehničkih mera (primena feromona, atraktanata, repelenata..), vođenje evidencije o svim aktivnostima tokom vegetacije-KNJIGA POLJA [5].

U integralnoj zaštiti bilja posebno je značajan pravilan plodored i razne agrotehničke mere koje se sprovode u proizvodnji povrća. Pravilnom rotacijom useva sprečava se ili prekida razviće štetočine i tako direktno utiče na njihovu pojavu i brojnost. Pri gajenju paprike izbegavati kukurz kao predusev i težiti ka što većoj prostornoj izolaciji [1].

Uništavanjem biljnih ostataka uništavaju se i prezimljujući insekti ili stadijumi nekih štetnih insekata.

Usitnjavanjem i zaoravanjem kukuruzovine na dubinu od 30 cm, ova mera skoro u potpunosti eliminiše kukurzni plamenac koji prezimljava u stabljici kukuruza, a javlja se kao značajna štetočina paprike [5].

Integralna zaštita štetočina u povrtarskoj proizvodnji obuhvata načine suzbijanja štetnih organizama iznad pragova njihove štetnosti (na pr. (krompir ,žičari, grčice više od 1 po m2. [1] Analiza zemljišta na prisustvo štetočina u sklopu dugoročne prognoze je jedna od značajnih metoda u integralnoj zaštiti koja daje podatke o brojnosti zemljišnih štetočina na osnovu koje se planira ciljano suzbijanje štetočina.

Strategija upravljanja rezistentnošću podrazumeva primenu pesticida samo u slučajevima kada je brojnost štetnih organizama oko ili iznad praga štetnosti, ili kada se modelima za prognoziranje pojave utvrdi najpovoljniji termin za izvođenje tretiranja npr.lisne vaši su prisutne tokom cele vegetacije i potrebno ih je suzbijati više puta na istoj biljnoj vrsti. Suzbijanje na početku formiranja kolonija i menjanje insekticide po mehanizmu delovanja su osnovni principi integralnog pristupa suzbijanja ovih štetočina.Korišćenje strategija koje smanjuju oslanjanje na primenu pesticida kao na primer uništavanjem korova uništavaju se domaćini mnogih štetnih insekata.(Npr.mnogi korovi su domaćini biljnih vaši..)

Opšte pravilo za upravljanje rezistentnošću krompirove zlatice je kada se insekticid iz jedne grupe primenjuje preko zemljišta, drugi sistemici iz ove grupe NE SMEJU se koristiti u usevu krompira sledeće godine ako nije udaljen najmanje 400 m od prethodnog mesta primene.

Realizacija koncepta Integralnog suzbijanja štetnih organizama je jedino moguće preko Prognoze i signalizacije u zaštiti bilja čiji je krajnji cilj smanjenje obima primene pesticida i na taj način doprinosi očuvanju prirodnih neprijatelja štetnih organizama (Velika brojnost imaga i larvi buba-mara može redukivati lisne vaši upotpunosti bez

primene insekticida.Praćenje leta leptira štetočina na svetlosnoj lampi je velika pomoć u signalizaciji potrebe suzbijanja štetočina. [4].Integralni pristup kontrole štetočina u povrtarskoj proizvodnji ima za cilj redukovanu primenu insekticida u cilju njihovog suzbijanja.

Novi načini primene insekticida potapanjem rasada – kupusnjače, luk (arpadžik), zalivanjem, hemizacija su ekonomski i ekološki mnogo prihvatljiviji od folijarnih tretiranja. [1] Naši rezultati u suzbijanju lukove muve,potapanjem lukovica-arpadžika u rastvor insekticida na bazi tiametoksama,imidakloprida ukazuju na efikasnu kontrolu lukovih muva pri čemu izostaje folijarno suzbijanje insekticidima.

Primena insekticida potapanjem luka arpadžika u rastvor insekticida u cilju zaštite luka od lukove muve podrazumeva sigurniju kontrolu ove štetočine.Poznato je iz prakse da se folijarnom primenom insekticida u suzbijanju ove štetočine često promaši optimalan rok suzbijanja. (Tab.1,Graf.1) Sa ovim rezultatima saglasni su i autori knjige Štetočine povrća i njihovo suzbijanje[1] (str.94) Rezultati ogleda sa ispitivanjem efikasnosti insekticida u suzbijanju lukove muve potapanjem luka arpadžika u rastvor insekticida pre sadnje Results of the experiment of examination of pests efficiency in pest control of arches flies by sinking the onion bulbs in insecticide solution before seeding Lokalitet:Ogledno polje DP Agroinstitut Sombor Datum potapanja i sadnje:24.03.

Datum ocene:13.05. Štetočine koje su praćene Napomiza gimnostoma Bractericera trembley Tab.1 Red br.

Ispitivani insekticidi

Koncentracija rastvora i doza

Način primene insekticida

Dužina potapanja

1 2 3 4

Actara 25 WG Confidor Actara 25 WG Kontrola

0,3% 0,3% 500 gr po ha -

potapanje potapanje zalivanje

10 minuta 10 minuta -

Graf.1 Procenat oštećenih biljaka od lukove muve,13.05.

The percentage of damaged plants,13.05.

Simptomi oštećenja Bractericera trembley Kontrola 100 90 80

Actara 0,3% potapanje

70 60

Actara 400g/ha zalivanje

50 40 30

Confidor 0,3% potapanje

20

Control

10 0

Napomiza Bractericera g. t.

Sympoms of demage Bractericera trembley Control

S obzirom da u našoj zemlji nije registrovan ni jedan insekticid za suzbijanje ove štetočine ovo su rezultati koji mogu doprineti suzbijanju štetočina luka pogotovu ako se zna da lukovu buvu karakteriše tazvučen ovipozcioni period i preklapanje generacija[2], [6] Primena insekticida potapanjem rasada kupusnjača u rastvor insekticida u cilju zaštite od zemljišnih i nadzemnih štetočina štetočina. postižemo zaštitu mladog rasada vrsta iz grupe kupusnjača od repinog buvača mesec dana tako da izostaje folijarna primena insekticida u cilju suzbijanja ove štetočine što redukuje primenu pesticida.

Prednosti ovakvih načina primene insekticida su smanjena količina aktivne materije po jedinici površine,isključuje folijarnu primenu insekticida za neke nadzemne štetočine,doprinosi zaštiti čovekove sredine kao i ostvarivanje većeg profita u proizvodnjii. (Tab.2, Graf.2) Rezultati ogleda sa ispitivanjem efikasnosti insekticida u suzbijanju buvača kupusnjača Phyllotreta spp potapanjem rasada kupusa u rastvor insekticida Results of the experiment of examination of pest efficiency in controling buvača kupusnjača Phyllotreta spp by sinking the cabbage seedlings in the insecticide solution Stepen oštećenja biljaka kupusa od buvača Phyllotreta spp.

Ocena (0-5) The level of damaged cabbage plants byPhyllotreta spp.

Mark (0-5) Prvi folijarni tretman kod varijanti 2,3,4:09.08.04.

Kod varijante 1 prvi folijarni tretman 15.08.04.

Lokalitete:Ogledno polje PSS Sombor Datum sadnje:02.07 Tab.2 Red br.

1 2 3 4

Ispitivani insekticidi Actara 25 WG Confidor Prestige Kontrola

Koncentracija rastvora 0,3% 0,3% 0,3% Varijanta sa potapanjem rasada in 0,3% solution Actare 25 WG Control

Dužina potapanja 10 minuta 10 minuta 10 minuta Variant with sinking the seedlings U 0,3% rastvor Actare 25 WG Kontrola

Graf. 2 5 4.5 4 3.5

Actara

3

Confidor

2.5

Prestige

2

Kontrola

1.5 1 0.5 0

I ocena23.07.

II ocena 9.08.

Kriterijumi za izbor fitosanitarnih proizvoda koji se mogu primenjivati u integralnoj zaštiti bilja:toksikološki prihvatljivi, isključeni oni opasni po zdravlje ljudi, isključeni su preparati sa toksičnim efektima za životnu sredinu, korišćenje bioloških sredstava, korišćenje prirodnih hemijskih materija (sumpor,bakar...). Momenat primene i izbor preparata prilagoditi najosetljivijim stadijumima razvića stetočina. [7] ZAKLJUČAK Manja upotreba insekticida po principima integralne zaštite doprinosi očuvanju zdravlja ljudi i zaštiti čovekove sredine. Dobro vođenje zaštite bilja je određeno savetima stručnjaka.

Integralna zaštiti povrća sve više dobija na značaju u svetu i kod nas i koja ima za cilj da odgovori na nove zahteve tržišta i kupaca koji sve više brinu o svom zdravlju i kupuju proizvode sa minimalnim ostacima pesticida i visokih hranljivih vrednosti.

Primenom mera integralne zaštite u poljoprivrednoj proizvodnji podrazumeva korisćenje tehnoloških procesa koji su ekoloski sigurniji sa smanjenom primenom pesticida.

U realizaciji osnovnih principa integralne zaštite u poljoprivrednoj proizvodnji neophopdno je da se u našoj zemlji u što skorije vreme napravi lista pesticida po principima IPM (integralna zaštita bilja) po ugledu na susedne zemlje Mađarsku, Sloveniju, Italiju.. koje odavno imaju zelenu, žutu i crvenu listu pesticida u zavisnosti od toksikoloških osobina pesticida.

Literatura:

[1] Sekulić,R.,Spasić,R.,Kereši,T.(2008)Štetočine povrća i njihovo suzbijanje [2] Spasić R.(1995)Štetne vrste iz reda Diptera na lukovičastom povrću.Biljni lekar,God.XXIII, 4:418-423.Novi Sad [3] Kolektiv autora(1983)Priručnik izveštajne i prognozne službe zaštite poljoprivrednih kultura [4] Sekulić,R.,Kereši,T.,Maširević,S.,Vjgand,D.,Forgić,G.,Radojčić,S.,(2004)Pojava i štetnost pamukove sovice (Helicoverpa armigera Hbn.) u Vojvodini tokom 2003.godine.XXXVIII seminar agronoma,Zbornik radova, sv.40,189-202

[5] Sekulić,R.,(2003)Štetnost i suzbijanje kukuruznog plamenca na paprici.Savremeni povrtar,7,32-33,Novi Sad [6] Vukasović,P. i dr.(1967)Štetočine u biljnoj proizvodnji ,I i II deo.Zavod za izdavanje udžbenika SR Srbije,Beograd.

[7] Uputstvo za integralnu proizvodnju neki vrsta voća i povrća,(2005).Projekta:Unapređenje prinosa voća i povrća putem sistema održive proizvodnje u 5 balkanskih zemalja.

ZNAČAJ PRAĆENJA KUKURUZNOG PLAMENCA (Ostrinia nubilalis) NA SVETLOSNOJ LAMPI U ZAŠTITI PAPRIKE Tatjana Veselinović,dipl.ing., Gordana Mrdak,dipl.ing.

Izvod:Kukuruzni plamenac je polifagna štetočina koja napada preko 240 različitih biljnih vrsta ali najveće štete pričinjava na kukuruzu. U povrtarskoj proizvodnji ekonomski značajne štete nanosi paprici i paradajzu. Larva kukuruznog plamenca ubušuje se u plodove uz peteljku, gde pravi otvore pored kojih se primeti i njen izmet. Za ishranu koristi seme i meso ploda pa pri jačem napadu na oštećenom plodu ostaje samo pokožica. Napadnute plodove naseljavaju fitopatogeni mikroorganizmi i takav plod ubrzo truli i propada i nema upotrebnu vrednost. U slučajevima jačeg napada i do 50% plodova bude oštećeno od ove štetočine. U ovom radu biće prikazani podaci sa svetlosne lampe PSS Sombor u periodu od 2007-2011. Na osnovu podataka sa lampe, koji su veoma važni za praćenje pojave i maksimuma brojnosti, može se dati pravovremeni signal za primenu insekticida u cilju suzbijanja ove štetočine.

Ključne reči: kukuruzni plamenac, svetlosna lampa, praćenje, suzbijanje

IMPORTANCE OF MONITORING THE EUROPEAN CORN BORER (Ostrinia nubilalis) TO THE LIGHT LAMP FOR PROTECTING PEPPER BSc, Tatjana Veselinović, BSc, Gordana Mrdak Abstract: European corn borer is polyphagous pest that attacks over 240 different plant species, but the greatest damage is caused by the corn. In vegetable production economically significant damage inflicted pepper and corn borer paradajzu. Larva inputs the fruits of the stem, where the real holes in addition to which the notice and its feces. Used for feeding the seeds and fruit flesh and the stronger the attack on the damaged fruit remains only the epidermis. Attacked by pathogenic microorganisms inhabit the fruits and such fruit rots and decays quickly and has no practical value. In cases of stronger attacks and up to 50% of the fruit is damaged by this pest.

This paper will present data to light lamps in Sombor PSS period from 2007-2011. Based on data from the lamps, which are important for monitoring the occurrence of the maximum number may be given a timely signal to the application of insecticides to combat these pests.

Key words: corn pennant, light lamp, monitoring, control

OPIS ŠTETOČINE I RAZVIĆE: Kod kukuruznog plamenca je karakterističan jasno izražen polni dimorfizam. Ženke su krupnije (oko 15 mm) i svetlije. Telo i krila su kod ženke bledožuta i imaju smeđe poprečne talasaste pruge uz ivicu krila. Mužjaci su sitniji, svetlosmeđe boje i imaju žute poprečne pruge.

Položena jaja su svetla, u grupicama od 15-45, najčešće na naličju gornjeg lišća i više na gornjim delovima biljaka.

Embrionalni razvoj traje 5-7 dana. Ispilele larve prolaze kroz 5 larvenih stadijuma i svoj razvoj završavaju za 3-5 nedelja.

[2].

Larve se Opis štetočine i razviće ubušuju u Način praćenja plodove koje Mere suzbijanja izgrizaju, Zaključak zagađuju Literatura izmetom i takve plodove naseljavaju različiti mikroorganizmi koji izazivaju truljenje i potpuno propadanje plodova [2].

Slika br.1 –Imago Ostrinia nubilalis Adult Ostrinia nubilalis

Slika br. 2- Jajno leglo Nest egg

Slika br. 3-Ispilela gusenica Larva

NAČINI PRAĆENJA: Za praćenje i signalizaciju pravovremene primene insekticida koriste se : -svetlosna lampa -vizuelni pregledi Svetlosna lampa PSS Sombor se postavlja 01.04 .kada počinjemo sa praćenjem Ostrinia nubilalis. Praćenje traje sve do 01.10. Lampa se uključuje u 20 h i isključuje u 06 h . Svakodnevno se vrši prikupljanje i determinacija prikupljenih leptira.

Prema podacima PSS Sombor sa svetlosne lampe na lokalitetu Sombor (IV) možemo reći da smo u periodu od 20072011. prvog uhvaćenog imaga imali od 08. do 24. maja (najranije 08.05 . u 2009. a najkasnije 24.05. - .2007. godine ).

Maksimum leta prve generacije smo imali u periodu od 30.05. ( 2008. godine) pa do 12.06. (2010.)

Grafikon br.1- Maksimumi leta prve generacije Ostrinia nubilalis u periodu 2007.-2011. godine i očitane brojnosti (IV) Peak flight of the first-generation Ostrinia nubilalis in the period 2007-2011. The number of readings 120 100 80 60 40 20 0 04.06.

30.05.

09.06.

12.06.

03.06.

2007

2008

2009

2010

2011

Maksimum leta druge (letnje) generacije smo imali od 05.08. (2008. godine) do 13.08. (2010.godine), a druga generacija je bila najbrojnija 2011 godine sa 717 imaga (najmanje 2007.- 182).U periodu od 2007.-2011. najveći broj uhvaćenih imaga smo determinisali 2011. godine (6913) Grafikon br. 2-maksimum leta druge generacije Ostrinia nubilalis u periodu 2007.-2011. i brojnosti leptira sa svetlosne lampe Second maximum of flight-generation Ostrinia nubilalis in the period 2007-2011. and the number of butterfly with light lamps 800 700 600 500 400 300 200 100 0 09.08.

05.08.

02.08.

13.08.

07.08.

2007

2008

2009

2010

2011

Grafikon br. 3 – Ukupan broj uhvaćenih imaga Ostrinia nubilalis na svetlosnoj lampi u periodu 2007.-2011.

Total number of adults caught on Ostrinia nubilalis svetlosnoj lamps in the period 2007-2011 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 2007.

2008.

2009.

2010.

2011.

Na osnovu podataka sa svetlosne lampe (maksimum uhvaćenih imaga) počinje se sa vizuelnim pregledima u polju.

Vizuelni pregledi su se obavljali svakodnevno na površinama pod paprikom. Vizuelnim pregledima smo obuhvatili po 10 biljaka na 10 mesta. U toku 2010. vizuelnim pregledima smo ustanovili položena jaja na naličju lista druge (letnje) generacije 17.08. Na 100 pregledani biljaka bilo je 12 položenih jajnih legala. Do piljenja larvi iz položenih jaja je došlo 21.08.2010. Oštećene plodove paprike u kojima smo konstatovali prisustvo larava L2 smo imali 29.08.2010.

Vizuelnim pregledima tokom 2011. godine u usevu paprike smo prva položena jajna legla ustanovoli 15.06. i to na 100 pregledanih biljaka utvrdili smo 16 jajnih legala. Daljim praćenjem plodove sa ubušenjima i larvama L1 smo konstatovali 22.06.2011. Položena jaja ženki druge generacije na istom lokalitetu smo ustanovili 04.08. na 24 biljke od 100 pregledanih. Pijenje larvi iz položenih jajni legala smo imali 07.08.2011. Na ovom lokalitetu smo u toku avgusta ustanovili i veliki broj parazitiranih jaja u jajnim leglima. Od položenih 26 jajnih legala (na 24 biljke) parazitiranih je bilo 18.

MERE SUZBIJANJA 1.Plodored Za proizvodnju paprike birati parcele na kojima kao predusev nije bio kukuruz jer prezimljava u ostacima kukuruzovine.Takođe voditi računa o prostornoj izolaciji i odvojiti parcele planirane za proizvodnju paprike od površinana kojima je prethodne godine bio kukuruz.

2.Agrotehničke mere Kukuruzovinu i druge žetvene ostatke zaorati. Ako se obrada zemljišta obavi na dubinu od 30 cm, a da pri tom na parceli nema žetvenih ostataka, može se potpuno eliminisati ova štetočina [1]. Ostatke kukuruzovne na parceli zaorati najkasnije do 15. maja [2].

3.Primena insekticida Da bi se pravilno i pravovremeno primenili insekticidi potrebno je pratiti pojavu i brojnost pomoću svetlosne lampe kao i vizuelnim pregledima ustanoviti prisusto položenih jajnih legala. Položena jajna legla tražiti na naličju listova kao i na vršnim listovima.

Prvi tretman na paprici se izvodi 7-10 dana posle početka leta druge generacije [1]. Za tretman se mogu koristiti piretroidi sa ovicidnim i larvicidnim delovanjem. Prilikom primene voditi računa o karenci insekticida.

4.Biološko suzbijanje Za suzbijanje se koriste parazitoidi (Trichogramma evanescens) kao i bioinsekticidi na bazi bakterije Bacillus thuringiensiskurstaki [2].

ZAKLJUČAK: S obzirom da prinos paprike usled oštećenja od larvi kukuruznog plamenca može da se smanji i do 50% potrebno je pratiti pojavu i brojnost ove štetočine i to prvenstveno na osnovu podataka sa svetlosne lampe i na osnovu vizuelnih pregleda useva u polju.

Prema podacima koje imamo sa svetlosne lampe na lokalitetu Sombor druga generacija je brojnija. Oštećenja koja prouzrokuje larva druge generacije je veća, kvalitet oštećenih plodova je manji pa je i samim tim prihod koji donose povrtarske kulture manji.

Suzbijanje usmeriti na momenat polaganja jaja kada je potrebno primeniti insekticide ovicidnog delovanja i početak piljenja larava kada se primenjuju insekticidi larvicidnog delovanja.

Prilikom odabira insekticida za suzbijanje kukuruznog plamenca Ostrinia nubilais voditi računa o karenci insekticida.

Literatura:

[1] R.Sekulić, R.Spasić, T.Kereši - Štetočine povrća i njihovo suzbijanje, str. 122-125, 2008, [2] T.Kereši – Štetočine paprike i mere suzbijanja, Biljni lekar, god. XXVIII, 2000, br. 4, str.266 [3] Kolektiv autora – Bolesti, štetočine i korovi kukuruza i njihovo suzbijanje, str. 367, 2002.

[4] Interni podaci PSS “Sombor“ o dinamici i kretanju štetnih Lepidoptera na području Sombora

ZNAČAJ PRIRODNIH NEPRIJATELJA U SUZBIJANJU ŠTETNIH LEPIDOPTERA Jelena Perenčević, dipl.ing Izvod: Pojava prirodnih neprijatelja, koji imaju ulogu u smanjenju štetnih organizama, uslovila je razvoj bioloških metoda suzbijanja štetočina. Veoma značajan ograničavajući faktor porasta populacije kukuruznog plamenca i pamukove sovice, svakako je prisustvo prirodnih neprijatelja, što ima značaja u organskoj proizvodnji povrća, naročito na većim površinama. Tokom avgusta 2010. i 2011. godine, pregledom površina pod paprikom (kod individualnih proizvođača, kao i na oglednom polju PSS Sombor), ustanovljeno je prisustvo crnih, parazitiranih jaja Ostrinia nubilalis. Prema našim saznanjima konstatovano je prisustvo Trichogramma spp. osica, parazitoid jaja.

Ključne reči: prirodni neprijatelji,integralna proizvodnja.

THE NATURAL ENEMIES FOR WARDING OF PESTILENT LEPIDOPTERA BSc, Jelena Perenčević Abstract: Apearance of natural enemies, which haue a part in decrease of harmful organisms, was the condition for developement of biological metodes for warding off pests.Very important restrictive factor for growth of population of corn Ostrinia nubilalis and Helicoverpa armigera iay a presence of natural enemies, which is further significant in organic production especially on larger surfaces. During august 2010. and 2011. inspection of surfaces under green

pepper with individual manufacturer as wel as on experimental field PSS Sombor) had established a presence of black parasite eggs Ostrinia nubilalis.To our knowledge, the presence of Trichogramma spp. parasitoid wasp eggs.

Key words: natural enemies, organic production.

BILOŠKA ZAŠTITA Biološke mere zaštite su najefikasnije sa populacijama insekata čija brojnost raste sporije, a na osetljivim sortama insekatske populacije razvijaju se eksplozivno, što negativno utiče na stabilnost sistema biološke zaštite.

Postoje tri osnovna principa u upravljanju štetnim organizmima u biološkoj kontroli: - Uvođenje - odnosi se na iznalaženje mogućnosti uvođenja i stalnog uspostavljanja najefikasnijih prirodnih neprijatelja. Potreba za uvođenjem se javlja kad se štetočina unese u područje u kojem nisu prisutni njeni prirodni neprijatelji.

- Povećanje - je pokušaj da se smanji populacija štetočine na ekonomski prihvatljiv nivo, privremenim povećanjem broja prirodnih neprijatelja. Mnoge kompanije se bave proizvodnjom različitih vrsta prirodnih neprijatelja.

- Konzervacija - se odnosi na zaštitu priodnih neprijatelja, koji su već prisutni u području. Pokušaj da se manipuliše ili upravlja Biološka zaštita Način širenja Trichogramma spp Biološki preparati na bazi bakterija Zaključak Literatura životnom sredinom, obradivom površinom, kako bi se zaštitili prirodni neprijatelji ili obezbedili izvori koji su potrebni za njihov opstanak i podigne nivo populacije, koji može da kontroliše štetočine [4]. Bitno je sačuvati prirodne neprijatelje u borbi protiv štetnih organizama tj. bitna je procena uticaja predatora, parazita i bolesti, kako bi se pronašao način za poboljšanje biološke kontrole štetnih organizama. Masovno razmnožavnje štetnih organizama dešava se tamo gde korisni organizmi prisutni u nedovoljnom broju ili nedostaju.

Gajenjem ekstenzivnih travnih površina, živica, gomile kamenja, podstiče se razvoj korisnih insekata, jer oni žive u prirodnim sredinama i prelaze na proizvodne površine . Travne zelene površine nude korisnim organizmima sklonište u toku zime.

Veoma je značajno prisustvo prirodnih organizama kao što su: bakterije, virusi, gljive i korisni insekti u kontroli štetnih organizama. Poseban značaj u biološkoj i integralnoj proizvodnji pripada korisnim organizmima ,koji mogu biti paraziti i predatori. Štetne organizme u povrću napadaju prirodni neprijatelji predatori, paraziti i patogeni, koji ujedno i održavaju u prirodi ravnotežu štetočina. Neadekvatnom primenom sredstava za zaštitu bilja njihov opstanak se često dovodi u pitanje. Paraziti žive na račun drugih organizama, živeći na njima-ektoparaziti ili u njima endoparaziti.

NAČIN ŠIRENJA TRICHOGRAMMA SPP. Za naš teren značajno je prisustvo Trichogramma spp. parazitoid jaja Lepidoptera.

Trichogramma spp. parazitira sveža jaja Lepidoptera, a u nedostatku svežih, parazitiraju jaja pred samo piljenje gusenice. Ženka prilikom polaganja jaja ubacuje neurotoksine koji parališu embrion domaćina [1].Trichogramma spp. su slabi letači , ali u potrazi za jajima, preleću do novih domaćina.Oni su plifagni organizmi i ta osobina se najbolje koristi u združenim usevima povrća.Tokom 2010. i 2011. godine obilaskom površina pod različitim povrtarskim kulturama, kod individulnih poljoprivrednih proizvođača, kao i na oglednom polju PSS Sombor ustanovljeno je prisustvo crnih parazitiranih jaja Mamestra brassicae, na kupusnjačama, Ostrinia nubilalis, na paprici i kukuruzu šećercu. Dosadašnji podaci govore da se ona primanjivala u jabučnjacima Subotice, u cilju parazitiranja jaja Carpocapsa pominella, ali bi morala da nađe veću primenu u integralnoj proizvodnji povrća. Na područjima Češke, Slovačke i Mađarske, izvodili su se ogledi, tokom 2000-2003. godine. Dobiveni rezultati potvrdili su da se radi o

efikasnom sistemu zaštite, koji na paprici obezbeđuje efikasnost i do 90 % u uslovima jakog napada pamukove sovice.

Slični razultati dobijeni su na ogledu u Slovačkoj, lokalitet Želiezovce, gde je na parcelama paprike, u varijanti sa biološkom zaštitom bilo 3,1% napadnutih plodova, a u varijanti sa hemijskom zaštitom 14,1% [1].

BIOLOŠKI PREPARATI NA BAZI BAKTERIJA Efikasnost iznad 90% postiže se kombinovanjem ove metode i preparata na bazi toksina bakterije Bacillus thuringiensis. Bakterije su najviše primenjivani mikroorganizmi za pripremu bioloških pesticida. Preparati na bazi Bacillus thuringiensis su više od četrdeset godina u upotrebi, ona ima specifično dejstvo na veliki broj insekata i uglavnom ne pogađa korisne organizme. Uneta u telo insekata hranom bakterija proizvodi toksične kristale koji razaraju crevni sistem insekata.Preparati na bazi ove bakterije nisu opasni za korisne insekte, opasni su za štetne insekte koji se hrane grickanjem lista, kao što su gusenice raznih leptira.Štetočine prestaju sa ishranom jedan do dva dana nakon unošenja preparata, a uginu nakon tri do pet dana. Za proizvodnju povrća je bitan momenat kad larva prestane sa ishranom, a samim tim i sa nanošenjem štete. Zbog fotolabilnosti nema dugo rezidualno delovanje, pa je tretiranje potrebno ponoviti za 7 do 8 dana. U okviru ovog preparata soj Bt var. kurstaki, deluje digestivno, inficira gusenice i larve, pa se primenjuje u vreme početka piljenja gusenica.

Sredstva koja se koriste o biološkoj zaštiti imaju ograničenu efikasnost, imaju kontaktno delovanje i brzo se razgrađuju i na taj način imaju slabije dejstvo, te je potrebna redovna kontrola polja kako bi se odredio optimalan momenat za tretiranje.U biološkoj borbi protiv štetočina koriste se i virusi npr.preparat mamestrin za suzbijanje kupusne sovice,tretiranjem biljaka one se štite od gusenica. Insekticidni sapuni su specijalni rastvori masnih kiselina koji parališu i ubijaju lisne vaši i grinje.

ZAKLJUČAK Naveden pristup u suzbijanju štetočina biološkim putem trebao bi da smanji upotrebu pesticida i da skrene pažnju proizvođačima da postoje i drugi načini suzbijanja štetočina, a kao jedan od njih svakako je korištenje biološkog načina suzbijanja štetočina i stranih organizama, a sve u cilju proizvodnje bezbedne hrane. Smatramo da će ovi podaci koristiti poljoprivrednim proizvođačima, pa je potrebno je organizovati predavanja i edukacije poljoprivrednih proizvođača iz ove oblasti.

Literatura: [1] Zbornik rezimea,Biološka zaštita povrća od pamukove sovice i drugih štetnih gusenica leptira primenom Trichogramma sp.

(2004) V Kongres o zaštiti bilja,.

[2] Radmila Almaši, Marko Injac, Šamuel Almaši (2004): Štetni i korisni organizmi jabučastih voćaka, Poljoprivredni fakultet Novi Sad [3] Branka Lazić, Jovan Babović, Petar Sekulić, Miroslav Malešević, Sanja Lazić, Mihal Đurovka, Ratko Lazarević (2008): Organska poljoprivreda I, Poljoprivredni fakultet Novi Sad [4] Branka Lazić, Jovan Babović,Zoran Keserović, Nada Korać, Dragoja Radanović, Janoš Bernji, Snežana Đorđević, Stevan Maširević, Svetomir Dragović, Ratko Nikolić, Veljko Radojević, (2008): Organska poljoprivreda II, Poljoprivredni fakultet Novi Sad

PRSKALICE U ZAŠTITI POVRĆA NA OTVORENOM Branislav Ogrizović, dipl.ing.

Izvod: Zaštita povrća na otvorenom prostoru predstavlja tehnički zahtevan pristup ovom pitanju. Veliki broj štetnika ugrožava takvu proizvodnju. Morfološke karakteristike povrća, iskoristivost pojedinih delova za ljudsku ishranu, bilo u svežem ili u obrađenom stanju, visina prinosa pojedinih vrsta, različiti oblici i količina prisutne lisne mase, prisustvo različitih vrsta folija na kojima se vrši proizvodnja i/ili se vrši prekrivanje, nastiranje zemljišta za proizvodnju, prisustvo visoke vlažnosti zbog primenjenih različitih sistema za navodnjavanje povrtarskih biljaka zahtevaju kvalitetnu zaštitu.

Različita količina i fiziološki oblik lisne mase kod različitih vrsta povrća u velikoj meri utiče na kvalitet neophodnih tretmana u oblasti zaštite povrća. Postojećom zakonskom regulativom, standardima, pravilnicima i uredbama, kao i direktivama EU regulisana je vrsta mašina i uređaja i kvalitet opreme koja se sme koristiti u zaštiti povrća.

Ključne reči: prskalice, zakoni, standardi, pravilnici, direktive EU SPRAYERS IN THE CROP PROTECTION OF VEGETABLES IN THE OPEN BSc, Branislav Ogirzović Abstract: Protecting vegetables outdoors assumed technical demanding approach to this issue.

Large number of such pests threatening production. Morphological characteristics of vegetables, utilization of some parts for human

consumption, either fresh or processed state, the yields of individual species, different types and quantity of foliage present, the presence of different types of foils in which the production and/or is covering, ground covering production, the presence of high humidity due to the different systems applied for irrigation of vegetable crops have demands for quality protection. Different amounts of the physiological form of the foliage of different kinds of vegetables greatly affects the quality of necessary treatment in the area of protect the vegetables. Existing legislation, standards, rules and regulations, and directives of the EU is regulated the types of machinery and equipment and quality of equipment that may be used for protect vegetables.

Key words: sprayers, laws, standards, regulations, EU directives

STANJE POSTOJEĆE TEHNIKE Postojeći nivo, na terenu prisutne, tehnike za zaštitu bilja pokazuje očiglednu disproporciju između tehničke opremljenosti korisnika i kvaliteta sredstava primenjenih u zaštiti bilja [1]. 90% prskalica su tehnički prevaziđene i sa sigurnošću se može reći da njima ostvarena aplikacija pesticida ne zadovoljava. Uređaji (prskalice) nemaju kvalitena neophodna tehnička rešenja (hidropneumatski mešač u rezervoaru, zadovoljavajući nivo merno– regulacione opreme, neophodan broj uređaja za filtriranje, gotovo apsolutni nedostatak uređaja za ispiranje rezervoara i izuzimanje, pripremu i mešanje pesticida u posebnim rezervoarima, nedostatak regulacionih sistema za postizanje i održavanje osnovnih parametara tokom rada, neodgovarajuće usmeravanje vazdušne struje, a tiču se održavanja neophodne visine i poprečne distribucije sredstava. Aplikaciju pesticida treba podići na viši nivo, putem edukacuje korisnika opreme [2]. Problem mašina i uređaja u Stanje postojeće tehnike zaštiti bilja Zakonska regulativa vezan je za Korišćenje prskalica primenu Rasprskivači – dizne pogonskih Inspekcija prskalica mašina – Šta se može očekivati u budućnosti traktora i primenu Literatura nošenih ili vučenih uređaja za zaštitu – u daljem tekstu prskalica. Zanemarljiv udeo na terenu čine samohodne prskalice.

Na terenu se u praksi sreću ručne prskalice, ručne prskalice pogonjene sopstvenim motorom, male prenosne motorne prskalice, nošene ili vučene prskalice s različitom zapreminom rezervoara i različitom širinom podesivih krila – zahvata, prskalice sa vazdušnom podrškom bilo da poseduju sopstveni ventilator ili kompresor i samohodne prskalice [3].

Novije verzije prskalica imaju potpunu elektoniku, injektorsko uzimanje pesticida sa ispiranjem ambalaže, odvojene rezervoare za pesticid i čistu vodu, a mešanje se obavlja neposredno pred izlazak tečnosti, odnosno u telu dizne, kontrolu protoka u zavisnosti od brzine kretanja prskalice zbog održavanja norme tretiranja i dr. Mogu biti i sa unošenjem sredstva u vazdušnu struju pre aplikacije, a to može da se izvede sopstvenim ventilatorom ili kompresorom.

ZAKONSKA REGULATIVA Prskalice podležu standardizaciji. Prednost kod primene standarda imaju domaći SRPS standardi (Srpski Standardi) [4] u odnosu na internacionalne. Domaći standardi zasnovani su na međunarodnim. Evropsku standardizaciju sprovodi Međunarodna organizacija za Standardizaciju (ISO) i Evropski komitet za standardizaciju (CEN). Tehničkom komitetu (TC) 23/Podkomitet (SB) 6. pripada deo procedure ISO standarda, vezan sa metodima za prskalice, dok TC 144/Working Group (RG) 3 CEN-a radi na zahtevima i ograničenjima performansi. Evropski standard EN 907 je glavni standard za bezbednost rukovaoca prskalice. U skladu sa EU Direktivom 89/392 EEC su navodeni sigurnosni zahtevi i njihova verifikacija za projektovanje i izgradnju prskalica za pesticide i tečna đubriva. Što se tiče uslova zaštite životne sredine, primenjuje se standard EN 12761 [5].

KORIŠĆENJE PRSKALICA

U našoj zemlji aplikaciju pesticida dodatno komplikuje nedovoljan tehnički nivo uređaja za aplikaciju, testiranje novih i mašina u eksploataciji u globalu se ne sprovodi, a mašinama često rukuju nedovoljno obučene osobe [6]. Pravilnom primenom ispravne i kontrolisane tehnike za aplikaciju pesticida, u povoljnim vremenskim uslovima , povećava se efekat zaštitne mere, a smanjuju gubici manje ili više otrovnih pesticida i zagađenje zemljišta. Stoga se kvalitetne prskalice i orošivači, osim zaštite useva od bolesti, štetočina i korova, mogu da posmatraju i kao mašine za zaštitu zemljišta od nekontrolisanog i prevelikog zagađenja.

[6]. Na slici 1. prikazana je shema jedne savremene prskalice, s mogućim opcijama korišćenja. Najnovije verzije prskalica imaju potpunu elektoniku, injektorsko uzimanje pesticida sa ispiranjem ambalaže, odvojene rezervoare za pesticid i čistu vodu, a mešanje se obavlja neposredno pred izlazak tečnosti, odnosno u telu dizne.

Sl. 1 Shema savremene prskalice

Kontrolu protoka u zavisnosti od brzine kretanja prskalice zbog održavanja norme tretiranja određuju bord kompjuteri. Prskalice mogu biti i sa unošenjem sredstava u vazdušnu struju pre aplikacije, a to može da se izvede sopstvenim ventilatorom ili kompresorom.

Pre upotrebe prskalice potrebno je na svakoj prskalici odrediti normu tretiranja i proveriti količinu tečnosti na diznama.

Određivanje norme tretiranja: Napuniti rezervoar čistom vodom i označiti visinu nivoa oznakom (flomasterom), podesiti pritisak, odabrati neophodni broj obrtaja priključnog vratila ( 540 min – 1 ), te dužinu puta od 100 metara ( za prskalice zahvata 10m) preći sa uključenim uređajima za prskanje, pri tome birati podlogu što sličniju onoj na kojoj će te tretirati, isključiti uređaje za prskanje. Izmeriti vreme za koje ste prešli put na bazi toga utvrditi radnu brzinu. Dosipanjem vode do nivoa koji ste prethodno obeležili odredite koliko ste tečnosti potrošili. (Dužinu puta za prskalice veće ili manje širine zahvata proračunati ili se pridržavati uputstva proizvođača). Uporedite ovo sa željenom normom i ukoliko se ne poklapa ponovite isti postupak sve dok ne dobijete željenu normu.

Provera količine tečnosti na diznama: Na osnovu oznake o protoku tečnosti u minutu izraženu u galonima pri pritisku od 2,8 bar-a (04 označava protok od 1,66 lit/min) koji možete pročitati na dizni odredite veličinu suda u koji će te hvatati vodu. Kao kontrolnu diznu postavite jednu potpuno novu originalnu diznu i podesite prskalicu na zadate elemente. Ispod svake dizne postavite posudu, (neophodno je da se za ovu proveru posude nalaze na ravnoj podlozi), uključite prskalicu, pustite da radi 1 minut i isključite prskalicu. Prostim uvidom u količinu vode u svakoj posudi vidite kroz koje dizne su protoci veći, a kroz koje manji. Tamo gde su protoci manji proverite sita da nisu začepljena, pa za te dizne ponovite postupak, a one kod kojih je protok veći za 15% treba zameniti novim.

Ovo je način da obezbedite kvalitetnu aplikaciju sredstva na svojim njivama.

Kvalitet izvođenja zaštite bilja zavisi od nekoliko značajnih faktora, a pre svega to su: 1.TEHNIČKI FAKTORI gde se svrstavaju: radni pritisak prkalice, veličina protoka (u praksi se poistovećuje s veličinom otvora dizne), brzina kretanja prskalice !!!

2. ZEMLJIŠNI FAKTORI gde se svrstavaju: veličina strukturnih agregata zemljišta, pokrivenost površine i gustina biljnog materijala, brojnost štetnika, 3. KLIMATSKI FAKTORI gde su najznačajniji: brzina vetra, temperatura vazduha, relativna vlaga vazduha.

Radni pritisak odredjujemo na osnovu konstrukcionih karakteristika izabrane dizne, odnosno mogućeg protoka tečnosti koju ta dizna ostvaruje na osnovu veličine otvora dizne. Povećanje pritiska direktno utiče na promenu strukture kapi, odnosno povećava se udeo sitnijih kapi koje su onda podložne driftu. Da bi duplo povećali količinu tečnosti na izlazu iz dizne neophodno je najmanje četiri puta povećati radni pritisak, što odmah dovodi do pogoršanja strukture kapi. Brzina kretanja prskalice je jedini promenljivi faktor. To praktično znači da kvalitet aplikacije zavisi isključivo od rukovaoca, odnosno onog ko vozi traktor ili od tehnike – bord kompjutera koji kod novijih prskalica može u okviru određene promene brzine održavati zadatu normu tretiranja. Stoga je vrlo važno da tokom rada održavate izabrani režim kretanja, jer samo tada imate ravnomernu distribuciju tečnosti. Svaki put kad povećate brzinu, smanjujete količinu izbačene tečnosti i obratno.

Pri korišćenju različitih sredstava za zaštitu bilja koriste se različite količine vode s kojom se mešaju preparati. Negde je

moguće količine vode smanjiti, ali je bitno da dozu preparata ravnomerno rasporedite po branjenoj površini.

Obavezno se pridržavati uputstava koja prate određene preparate u pogledu neophodne količine vode. Klimatski faktori imaju značajan uticaj na kvalitet aplikacije preparata i moguća zagađenja životne sredine. Primena klasičnih dizni limitirana je brzinom vetra.

Kad ta brzina pređe 3m / s, javlja se povećano odnošenje čestica van branjene površine. Ovaj problem moguće je rešiti na dva načina: 1- primenom prskalica s vazdušnom podrškom i 2- primenom dizni sa usisavanjem vazduha koje rade na nešto većim pritiscima [7].

RASPRŠIVAČI – DIZNE Za primenu u poljoprivredi koriste se četiri osnovna tipa dizni, koje se razlikuju po stukturi mlaza koji se stvara na izlazu iz tela dizne. To su: deflektorska, dizna sa ravnim lepzastim mlazom, prstenasti konusni mlaz i pun konusni što je prikazano na slici 2. Dizne s vazdušnom podrškom mogu biti različite konstrukcije i postavljene u struju vazduha ili druge konstrukcije što je prikazano na slici 3. Obavezno treba koristiti dizne svetski priznatih proizvođača. Takve dizne poznaju se i po tome što im je telo označeno jednom od boja u svetu prihvaćenom kolor kodacijom. [4], [5]. Originalne dizne prepoznaju se po tome što na njihovom telu možete pročitati ime prozvođača, ugao izbacivanja mlaza, tip dizne, veličinu protoka izraženu u US galonima u minutu i materijal od kog su napravljene, što je prikazano na slici 4.

Deflektor

Lepezasti

Konusni prst.

Pun konusni

Način označavanja XR

TeeJet

Tip dizne

proizvođač XR TEEJET

110

K

11004 VK

Ugao izbacivanja mlaza

04 Protok 0,4 US galona/min. na 40 psi ( 2,8 bar)

V VisiFlo ®

Materijal K = Keramika P = Polymer S =Čelik

Kolor kodacija

KOLOR KODACIJA

01 015 02 03 04 05 06 08

Sl. 2 Osnovni tipovi dizni

AI TeeJet®

Air Induction

• Velike kapi za manji drift i povećane pritiske • Pritisci od 3 do 7,5 bara

• Ugao mlaza 110o • Proizvode se • od polimera s čeličnim umet.

Sl. 3 Dizna s vazdušnom podrškom Sl. 4 Označavanje dizni i kolor kodacija

• VisiFlo® Kolor kodacija •Montaža u gl. TwinJet dizne

Sl. 5 Dizne sa usisavanjem vazduha

Kolor kodacija – prikazano standardom (SRPS ISO 10625:2005 Raspršivači prskalica - Označavanje bojom) [4]. pruža mogućnost korisnicima da bez obzira na komercijalni naziv proizvođača prema boji tela dizne uvek odaberu onu koja im po protoku odgovara. Žuta boja označava one sa protokom 02 US galona, a crvena sa protokom 0,4 US galona itd.

Karakteristika novijih konstrukcija dizni dozvoljava rad u okviru određenog dijapazona pritiska, a da se pri tom struktura proizvedenih kapi ne narušava značajno. Konstrukciono dizne imaju jedan mlaz, a odskora i po dva ravna lepezasta mlaza. Dizne sa usisavanjem vazduha – slika 5, rade na pritiscima u rasponu od 3,5 do 7 bara, proizvode krupnije kapi koje se lakše zadržavaju na lisnoj površini. Obzirom na različite zahteve kod tretmana različitih vrsta povrća neophodno je znati pravilno izabrati odgovarajuću diznu. U novije vreme proizvođači zaštitnih sredstava su zbog specifičnih zahteva sredstava – u prvom redu fungicida, odlučili da sami proizvode sopstvene dizne. Ove dizne imaju manje uglove izbacivanja mlaza nego standardne, ali imaju mogućnost aplikacije većih normi tretiranja. Gotovo svi svetski proizvođači pesticida i uređaja za zaštitu bilja na svojim portalima imaju korisničke servise, (Kalkulator dizni, Alat za izbor dizni, Parametri za aplikaciju, Kalkulator za prskanje...), koji farmerima pružaju mogućnost izbora dizni, brzine kretanja prskalice, protoka na diznama i određivanje normi tretiranja, a neki od njih daju i podatke o veličini kapi koje se preporučuju za taj tretman[8]. Kvalitet distribucije sredstava na terenu može se kontrolisati putem fotoosetljive hartije. Svi značajniji proizvođači dizni proizvode dizne s LERAP karakteristikama, odnosno one kod kojih je u velikoj meri smanjen drift – odnošenje kapljica sredstva u životnu sredinu (Local Enviromental Risk Assesment for Pesticides Categgory A and B Descriptions). Ovo je posebno značajno kod aplikacije pesticida u tzv. ’’bafer - zaštitnim zonama’’, odnosno u blizini otvorenih vodotoka. Primenom ovih dizni bafer zone se smanju – moguća je aplikacija pesticida mnogo bliže vodotoka. Više o ovome, a i o postupcima s pesticidima možete pronaći na sledećim portalima [13]. Code of Practice for Using Plant Protection Products (Uputstvo za praktičnu primenu sredstava za zaštitu billja ) sadrži nekoliko poglavlja vezanih za transport, skladištenje, upotrebu pesticida, primenu prskalica za vreme i posle aplikacije pesticida i postupke sa preostalom ambalažom od pesticida.

Dizne se danas proizvode za montiranje na tzv. bajonet sistem, odnosno ovim je omogućen ugao zakretanja dizni od 15 o, u odnosu na pravac kretanja, čime se onemogućava sudaranje mlaza iz susednih dizni. Na savremenim prskalicama koriste se univerzalni nosači dizni sa 3 ili 4 izvoda, opremljeni antikapajućim uređajem, te se na njega montiraju izabrane dizne. Prostim zakretanjem nosača vrši se izbor dizne koja će biti aktivna za izabrani režim rada.

INSPEKCIJA PRSKALICA Inspekcija radne ispravnosti tehnike za aplikaciju pesticida mora biti obavljena u skladu s evropskim normativom EN 13790. Navedeni normativ definiše standarde koje treba da ispune prskalice i orošivači u upotrebi.

Samo inspekcije u skladu sa EN 13790 su validne u Evropi. Osim standarda koje treba da ispune prskalice i orošivači, EN 13790 propisuje metode i opremu sa kojom mora da se obavi inspekcija. Pored osnovnih procedura, ovim standardom određuje se još oko 40 drugih pokazatelja koji se prate i kontrolišu kod prskalica [9].Važećim Zakonom o zdravlju bilja – Službeni Glasnik 41/09 [10], u čl.51 predviđeno je da se i u RS vrši kontrola ispravnosti rada uređaja za zaštitu bilja.

Oblast je trebala biti uređena pravilnikom, ali nažalost pravilnik još nije usvojen. Osim ovog zakona o primeni prskalica i efektima brinu i Zakon o zaštiti životne sredine, Zakon o postupanju sa otpadnim materijama, Pravilnici doneti na osnovu ovih i ranijih zakona, Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, Agencija za zaštitu životne sredine, Agencija za reciklažu, organi na nivou autonomnih pokrajina i organi na nivou jedinica lokalne samouprave. Za one koji nabavljaju prskalice evropskih proizvođača postoji mogućnost da pre nabavke provere rezultate ispitivanja (testiranja) prskalica. Ove rezultate moguće je pronaći kod zajednice instituta ENTAM [11], koju čine instituti za ispitivanje poljoprivredne mehanizacije u različitim zemljama Evrope koji rade po identičnim standardima. Procedure ispitivanja prskalica, koje se usavršavaju možete pronaći u materijalima koji se štampaju nakon održavanja radionica u članicama EU svake druge godine. Materijal sa poslednje radionice možete pronaći u priručniku Third European Workshop on Standardised Procedure for the Inspection of Sprayers in Europe - SPISE 3 – [12]. ŠTA SE MOŽE OČEKIVATI U BUDUĆNOSTI Provođenjem projekta ’’Bezbedna primena pesticida i zaštita životne sredine ’’, koji je započelo MPŠV RS u saradnji sa USDA, USAID, Iowa State University – State Extension i Agribusiness, project, a od 2011 god. učestvuje i PSPVŠ – PSS APV preko svojih poljoprivrednih stručnih službi, povećaće se broj korisnika opreme koji su edukovani za pravilnu primenu pesticida. Potencijalni korisnici novih prskalica trebali bi da nabavljaju savremenu opremu koja ima sve napred opisane elemente, jer će time biti u mogućnosti da na kvalitetan način provedu predviđene tretmane. Primena prskalica u povrtarstvu, znači korišćenje smanjenih doza preparata (često se meri u gr/ha ), kratke karence i specifične tretmane. Nadamo se da će i MPTŠV RS kroz podsticanje za nabavku prkalica stimulisati nabavku onih koje su sposobne da ispune ove zahteve.

Primenom GPS moguće je ostvariti veliki napredak u zaštiti bilja, a uz raspoloživa tehnička rešenja ostvariti adekvatnu zaštitu vodeći računa o zaštiti životne sredine.Savremene trendove u opremi za zaštitu bilja možete pratiti na portalima

vodećih poljoprivrednih sajmova u EU, gde se oko trećine nagrađenih eksponata odnosi na unapređenja tehnike za zaštitu bilja [14].

Literatura

[1] MINISTARSTVO POLJOPRIVREDE ŠUMARSTVA I VODOPRIVREDE B E O G R A D, Program: Podrška izdavanju literature, brošura, priručnika, video materijala Naziv projekta: Kratki film ''Pravilna upotreba prskalice u zaštiti bilja'' 2006 god.

[2] Video materijal – CD disk, Pravilna upotreba prskalice u zaštiti bilja – DP Agroinstitut, Sombor 2007 god, [3] CIGR Handbook of Agricultural Engineering Volume III, Plant Production Engineering, Volume Editor: Bill A. Stout, Texas A&M University, USA Co-Editor: Bernard Cheze Ministry of Agriculture, Fisheries and Food, France, page 281 – 285 [4] Institut za standardizaciju Srbije (http://www.iss.rs) [5] International Standards and their Impact on Pesticide Application By A HERBST and H GANZELMEIER Federal Biological Research Centre for Agriculture and Forestry, Division Application Techniques, Messeweg 11/12, D- 38104 Braunschweig, Germany [6] UTICAJ TEHNIKE ZA APLIKACIJU PESTICIDA NA ZAGAĐENJE ZEMLJIŠTA, Rajko Bugarin, Nikola Đukić, Aleksandar Sedlar, Pregledni rad, Savremena poljoprivredna tehnika Vol. 36, No. 2, str. 107-116, Novi Sad, April 2010 [7] Šta treba znati o prskalicama, B. Ogrizović, časopis AR, 1-2 , Novi Sad, januar 2005, str [8] Portali proizvođača pesticida i prskalica: http://www.ecpa.eu/ ; http://www.hardi-international.com ; www.teejet.com www.lechler.com ; www.agrotop.com/ ; http://www.deere.com ; http://www.berthoud.com ; http://agratech.co.uk http://syngenta-crop.co.uk ; http://www.amazone.net …

[9] INSPEKCIJA PRSKALICA I OROŠIVAČA U CILJU IMPLEMENTACIJE GLOBALGAP STANDARDA Sedlar A, Đukić N, Bugarin R., Originalni naučni rad, Savremena poljoprivredna tehnika ,Vol. 35, No. 1-2, 1-156, str. 64 – 72, Novi Sad, februar 2009 [10] Službeni gkasnik Republike Srbije http://www.slglasnik.com/ [11] ENTAM – http://www.entam.net/ [12] Julius Kühn-Institut, Bundesforschungsinstitut für Kulturpfl anzen (JKI): http://www.jki.bund.de [13] European Crop Protection Association – www.ecpa.be ; Directive 91/414/EEC; Code of Practice for Using Plant Protection Products www.pesticides.gov.uk [14] Međunarodni poljoprivredni sajam, Hannover, www.agritechnica.com ; Međunarodni poljoprivredni sajam u Parizu www.salon-agriculture.com;

TEHNOLOGIJA PREDČUVANJA SVEŽEG POVRĆA Olivera Sekulić, dipl.ing., Vladimir Sabadoš, dipl.ing Izvod: Zbog raznolikog biohemijskog sastava povrće ima izuzetan značaj za normalnu funkciju čovekovog organizma.

Zato su od posebnog značaja nutritivni kvalitet i zdravstvena ispravnost povrća. Da bi očuvali kvalitet povrća u što dužem vremenskom periodu i omogućili produženje vremena korišćenja povrća u svežem stanju neophodno je pravilnim čuvanjem obezbediti uslove koji će neželjene promene (hemijske i morfološke) svesti na minimum. Čuvanje povrća počinje od momenta berbe a završava se kada ono kao hrana dođe do potrošača. Upravo u periodu čuvanja nastaju gubici u kvalitetu i kvantitetu povrća i oni su vrlo visoki. U razvijenim zemljama gubici tokom čuvanja kreću se od 5 – 25% a u nerazvijenim zemljama su znatno veći i iznose 20-50%. Da bi smanjili ove gubitke neophodno poznavanje biloških osobina vrste i činilaca spoljne sredine koji dovode do oštećenja kao i upotrebu tehnike i tehnologije čuvanja koje usporavaju starenje. [1] Ključne reči: kvalitet povrća, gubici, tehnologija čuvanja

TEHNOLOGY BEFORE STORAGE OF FRESH VEGETABLES BSc, Olivera Sekulić, BSc, Vladimir Sabadoš Abstract: Due to diversity of biochemical content, vegetable is of big importance for normal function of human organism. That is why nutritive quality and health safety are especially significant. In order to retain the quality of vegetable in longer period of time and prolong the period of vegetable’s freshness it is necessary to provide conditions that will keep all side effects ( chemical and morphological) to minimum by right storage. The storage of vegetables starts at the moment of harvest and ends when vegetables as food ( products) reach consumers. Losses in quality and

quantity emerge in period of storage and they are very high. In developed countries postharvest losses are 5-25 %, while in undeveloped countries loses are much higher and they are estimated at 20 -50 %. It is necessary to be familiar with biological characteristics of a specific sort and environmental factors which bring to injury and with postharvest techniques that delay senescence.

Key words: quality of vegetables, losses, storage technology

ZNAČAJ KVALITETA POVRĆA ZA ČUVANJE Razvojem savremenih tehnologija u povrtarskoj proizvodnji pre svega u oblasti proizvodnje povrća u zaštićenom prostoru povećana je mogućnost proizvodnje tokom cele godine čime se smanjuje sezonski karakter proizvodnje i prodaje. Zbog ove činjenice veća je i konkurentnost na tržištu svežih produkata i potrebno je očuvati kvalitet povrća i voća u što dužem vremenskom periodu. Kvalitet produkata koji se stavljaju na čuvanje zavisi od više činilaca: biljne vrste, sorte, proizvodnih činilaca (agrotehničkih mera: đubrenje, navodnjavanje, vreme i način berbe) i agro-klimatskih uslova. Najvažniji činioci kojima se definiše kvalitet su: spoljašnja privlačnost (veličina, boja i sjaj), tekstura koja se definiše čvrstoćom, žilavošću i sočnošću produkta, ukus određen slašću, kiselošću, gorčinom, ljutinom, aroma-isparljivim komponentama, hranljiva vrednost i zdravstvena bezbednost (mikrobiološki i hemijski toksini).

Kvalitet proizvoda se može proceniti destruktivnim i nedestruktivnim metodama a one uključuju objektivne metode očitavanje Značaj kvaliteta povrća za čuvanje Mogućnost čuvanja povrća Tehnologija predčuvanja Zaključak Literatura instrumenata ili subjektivne metode zasnovane na ljudskom prosuđivanju. [2] MOGUĆNOST ČUVANJA POVRĆA Da bi uspešno sačuvali sveže povrće i smanjili gubitke neophodno je poznavanje bioloških osobina vrste i činilaca spoljne sredine koji dovode do oštećenja. Zbog visokog sadržaja vode u povrću nakon berbe ono brzo dehidrira i postaje podložno mogućnosti lakih mehaničkih povreda zbog čega dolazi do prodora bakterija, gljiva i drugih patogena.

Takođe procesi koji se nastavljaju u ubranom povrću i nakon berbe dovode do smanjenja mase i hranljive vrednosti te se ono brže kvari i propada. Pravilnim čuvanjem moguće je usporiti proces zrenja i disanja, usporiti ili zaustaviti gubitak vode, smanjiti produkciju etilena, usporiti ili zaustaviti razvoj bolesti te tako obezbediti dobar plasman. Šta podrazumeva pravilno upravljanje uslovima čuvanja? To je: pravilna berba tokom najhladnijeg dana (najčešče rano u jutro), čuvanje povrća u toku transporta,odabir, sortiranje i pakovanje neposredno nakon berbe mora se vršiti u senci, pod nadstrešnicom, zatim hlađenje povrća obaviti što je pre moguće. Stvaranjem optimalnih uslova čuvanja nakon berbe biljni delovi mogu da se čuvaju nekoliko nedelja a u običnim uslovima oni opstaju samo nekoliko dana. Kako postoje razlike u osetljivost povrća na čuvanje stoga je potrebno odvojiti povrtarske vrste na grupe koje su manje i one koje su više podložne propadanju. Ovo grupisanje prema mogućnostima čuvanja je značajno kada se zna da su njihove karakteristike vrlo različite.Takođe je značajno i grupisanje povrća zbog česte potrebe za zajedničkim čuvanjem nekoliko vrsta povrća. Pa tako određeno povrće produkuje mirise a drugo ga opet apsorbuje pa dolazi do razmene mirisa, zatim mnoge vrste proizvode etilen kao prirodni produkt što može da izazove nepoželjne efekte kod združenog čuvanja kod produkata koji su osetljivi na ovaj gas. Paradajz i dinja od povrtarskih i jabuka, šljiva, kruška, breskva i banana od voćnih vrsta su proizvodi koji stvaraju etilen, dok su kupus, mrkva, salata, boranija, lubenica i krastavac

osetljivi na etilen. Nepoželjni efekti od etilena pri združenom čuvanju ogledaju se u odbacivanju listova, žutilu, ubrzanom starenju i dr. [3] TEHNOLOGIJA PREDČUVANJA U celokupnom procesu čuvanja pored same tehnologije čuvanja od velikog značaja je i tehnologija predčuvanja. Odmah nakon berbe kod proizvoda kod kojih je neophodno primeniti neki od tretmana predčuvanja to je potrebno uraditi što pre. Odlaganjem primene tretmana predčuvanja povećava se intenzitet disanja, ubrzava se proces zrenja, gubitak vlažnosti, produkcija etilena kao i razvoj bolesti. Kvalitet povrća i voća naglo pada ako spoljna toplota nije snižena jer intenzitet disanja i zrenja je za 2-3 puta veći za svakih 10 C povećanja temperature od preporučljivih.(1). Jedan od značajnih tretmana u tehnologiji predčuvanja je predhlađenje odnosno rashlađivanje svežih produkata koje se može obavljati: hladnom vazduhom, hladnom vodom-hidrokuling, u vakum komorama, tečnom azotom ili ugljen dioksidom i ledom. Pored rashlađivanja, primenjuju se i sledeći tretmani predčuvanja: odgovarajući fizički tretmani (toplotni tretmani, zračenje jonizujućim i UV zracima), upotreba hemikalija, biološla kontrola, sortiranje i dezinfekcija. U tehnologiji predčuvanja veoma su značajni i toplotni tretmani u kontroli bolesti čuvanja na povrću i voću kao metode bez primene hemikalija čija upotreba postaje sve više ograničena. Toplotne tretmane moguće je izvesti toplim vazduhom, toplom parom ili toplom vodom. [2] Ogled koji je izveden sa potapanjem plodova paradajza u dve faze zrelosti u toplu vodu sa dva različita temperaturna i vremenska režima imao je za cilj ispitati uticaj tretmana toplom vodom na dužinu čuvanja paradajza. Tretmani toplom vodom izvedeni su na plodovima paradajza u zelenoj fazi zrelosti i na zrelim, crvenim plodovima. Plodovi su potapani u vodu temperature 500C i 600C u trajanju od jedne i tri minute. Nakon potapanja paradajza vršena su početna merenja parametara kvaliteta zatim je paradajz uskladišten, 8 dana na temperaturu od 12 C i tri dana na 8 C, zatim su merenja ponovljena.

Merenje težine

Merenje čvrstine-durometar

Promene u boji-minolta kolorimetar

Sadržaj suve materije-refraktometar

Grafikon 1. Uticaj tretmana toplom vodom na težinu plodova paradajza

U varijantama T-1 i T-2 plodovi paradajza nisu potapani u toplu vodu.

T-3 500C 1min zeleni plodovi T-4 500C 1min crveni plodovi T-5 500C 3min zeleni plodovi T-6 500C 3min crveni plodovi T-7 600C 1min zeleni plodovi T-8 600C 1min crveni plodovi T-9 600C 3min zeleni plodovi T-10 600C 3min crveni plodovi Promene u težini plodova paradajza nakon tretmana potapanja u toplu vodu: Poređenjem težina plodova paradajza prvog dana i nakon 11 dana skladištenja u 10 izvedenih varijanti konstatovano je da je najmanja razlika u težini bila u varijanti potapanja u vodu temperature 500C u trajanju od jedne minute, dok je najveća razlika u težini bila u varijanti potapanja u vodu temperature 600C u trajanju od tri minute.

ZAKLJUČAK Upoređivanjem dobijenih rezultata sa varijantom kontrole u kojoj nisu izvedeni tretmani toplom vodom zaključeno je da su varijante sa potapanjem plodova paradajza u toplu vodu temperature 60 0C u trajanju od jedne i tri minute pokazale negativne efekte na kvalitet plodova dok se kvalitet plodova u obe faze zrelosti nakon 11 dana skladištenja najbolje sačuvao u varijantama sa potapanjem u toplu vodu temperature 50 0C u trajanju od 1 minute. Prema našem iskustvu u ovom ogledu tretman potapanja paradajza u toplu vodu uticao je na očuvanje kvaliteta plodova a time i na bolju mogućnost čuvanja.

Literatura:

[1] Čuvanje povrća, prof.dr Zoran Ilić, prof.dr Elazar Falik Univerzitet u Prištini, Kosovska Mitrovica, 2002.

[2] Fiziologija i tehnologija čuvanja povrća i voća, Zoran Ilić, Elazar Falik, Mihal Đurovka, Đorđi Martinovski, Radmila Trajković [3] Berba, sortiranje, pakovanje i čuvanje povrća, Zoran Ilić, Elazar Falik, Mile Dardić [4] International Training Course on “Postharvest Practices”Agricultural Research Organization, Volcani Center Bet Dagan – Israel, Effect of Hot Water Treatment on the Postharvest storage life of Tomatoes (L)

ZNAČAJ FITOSANITARNIH MERA U ČUVANJU POVRĆA mr Gordana Forgić,Gordana Mrdak dipl.ing.

Izvod: Na zdravstveno stanje poljoprivrednih proizvoda koje nameravamo da skladištimo uticaj ima veliki broj faktora, a medju značajne spadaju i fitosanitarne mere koje se provode tokom vegetacionog perioda. Različite fitosanitarne mere koje se sprovode pri gajenju povrtarskih vrsta u polju imaju za cilj da smanje infekcioni materijal mnogih prouzrokovača bolesti i time obezbede kvalitetan i zdravstveno ispravan proizvod koji se skladišti . Bolesti skladišta su često produžetak skrivenih patogena na ubranim plodovima koji samo nastavljaju razvoj u povoljnim uslovima u skladištu i rezultat su neadekvatne zaštite od bolesti tokom vegetacije. Kvalitet povrća se tokom berbe ne može popraviti, ali se može očuvati [1].

Ključne reči: fitosanitarne mere, bolesti, povrće, skladištenje

THE INFLUENCE OF PHYTOSANITARY MEASURES ON PRESERVING VEGETABLES MSc, Gordana Forgić , BSc, Gordana Mrdak Abstract: The health condition of agricultural products which are intended to be stored is influenced by many factors, among which the important one being phytosanitary measures during the vegetation. Different phytosanitary measures which are implemented during the growing vegetable sorts in the field, have for a cause to reduce inflectional material

of many disease causers and by that to provide quality and healthy accurate product which is then stored. Storage diseases are most commonly the extension of hidden pathogens found on collected fruits, which continue to develop in favourable conditions in the warehouse and are the result of inadequate protection during vegetation. Quality of vegetables during the harvest cannot be improved, but it can be preserved [1].

Key words: phytosanitary measures, disease, vegetables, storage

ZAŠTITA POVRĆA OD ŠTETNIH ORGANIZAMA Bolesti su deo gubitka kvaliteta, jer utiču na ubrzanje procesa zrenja i starenja, na gubitak težine i spoljašnjeg izgleda, utiču na građu i teksturu, sadržaj šećera, gubljenje boje pokožice, kao i na nastanak neprijatnog ukusa i mirisa i formiranje mikotoksina [2]. Najvažnije fitosanitarne mere koje mogu imati značajan uticaj na smanjenje potencijala pojedinih prouzrokovača bolesti jesu adekvatna hemijska zaštita tokom vegetacije, sakupljanje i uništavanje obolelih plodova, uklanjanje obolelih biljaka i uništavanje korova. Preporučuje se i gajenje tolerantnih ili otpornih sorti pojedinih povrtarskih vrsta na značajne fitopatogene gljive i bakterije.

Smanjenju pojave fitopatogenih organizama tokom njihovog čuvanja doprinose sledeće mere: -

berba potpuno zrelih plodova i drugih jestivih organa povrća, izbegavanje povređivanja povrća pri berbi i transportu, sortiranje i odvajanje svih povređenih i obolelih plodova i drugih organa pre unošenja u skladište ili hladnjaču, Zaštita povrća od štetnih organizama Značaj sadnje certifikovanog arpadžika - luka Pravilna primena fungicida i uticaj izbora fungicida u zaštiti krompira od bolesti Zaključak Literatura

dezinfekcija ambalaže i skladišta pre unošenja plodova, korišćenje optimalnog režima skladištenja sa naglaskom na optimalnu temperaturu, vlažnost, sadržaj CO 2 i etilena i - obavezno voditi računa o posebnim zahtevima pojedinih činilaca za svaku skladištenu vrstu i tip povrća ponaosob [3].

Kako je jedan od preduslova za čuvanje, kvalitet i zdravstveno stanje proizvoda, predmet naših istraživanja je ispitati uticaj nekih fitosanitarnih mera primenjenih tokom vegetacije u cilju smanjenja infekcionog potencijala pojedinih prouzrokovača bolesti: setva zdravog semena, pravilna primena fungicida , broj tretmana.

ZNAČAJ SADNJE CERTIFIKOVANOG ARPADŽIKA-LUKA Urađena je zdravstvena kontrola arpadžika u Regionalnoj Fitosanitarnoj laboratoriji Sombor i nakon toga analizirani uzorci su posađeni u polju sa ciljem da se vidi uticaj determinisanih fitopatogenih gljiva (Fusarium oxysporum f.sp.cepae i Botrytis allii) na zdravstveno stanje proizvedenog luka (Grafikon br.1). Posađeni su uzorci na kojima su vrednosti determinisanih fitopatogenih gljiva u granicama dozvoljenih vrednosti i uzorci sa vrednostima iznad dozvoljenih.

Sl.1. Simptomi na lukovici prouzrokovani oxysporum f.sp.cepae Picture 1:Symptoms on the bulbs caused Fusarium oxysporum f.sp.cepae

Grafikon br.1 Uticaj pojave bolesti na lukovicama Fusarium u zavisnosti od zdravstvenog stanja arpadžika Chart 1:The influence of disease appearance on bulb depending on the health condition of onion set

14 12 10 8 setva zdravog semena 6

setva bolesnog semena

4 2

setva bolesnog semena

0

setva zdravog semena Fusarium spp.

Botrytis spp.

Grafikon br.2 Prikaz zdravstvenog stanja luka i prinos u ogledu Chart 2 :The display of health condition onion and yield in trial 100% 80% 60%

Težina analiziranih uzoraka(kg)

40%

Botrytis spp.

20% Fusarium spp.

0% setva zdravog semena

setva bolesnog semena

PRAVILNA PRIMENA FUNGICIDA I UTICAJ IZBORA FUNGICIDA U ZAŠTITI KROMPIRA OD BOLESTI Postavljen je ogled sa 3 varijante u krompiru sa različitim fungicidima. U tabeli 1 prikazani su primenjeni fungicidi u ogledu. Tretiranja su izvedena prema prognozi pojave bolesti –korišćeni podaci softvera za prognozu plamenjače. Ocene intenziteta pojave plamenjače (Phytophtora infestans) rađene su po skali 0-9 i izračunat index oboljenja izražen u % po formuli McKinney. Intenzitet pojave truleži na krtolama krompira izražen je u %.

Tabela 1. primenjeni fungicidi u ogledu krompira Table 1: Treatments with different fungicides in potato trial Red. br.

1 2 3

Varijanta Kontrola Acrobat MZ+Signum I Ridomil gold MZ II Ortiva opti III Revus IV Revus

Broj tretiranja 4 4

Doza po ha 2+0,4 2,5 2,5 0,6 0,6

Grafikon br.3 Intenzitet pojave bolesti na krompiru Chart 3:The intensity of disease appearance in potato in %.

80 70 60 50 VARIJANTA 1

40

VARIJANTA 2

30

KONTROLA KONTROLA

20

VARIJANTA 2

10 0

VARIJANTA 1 Phytophtora infestans

Alternaria solani

Grafikon br.4 Prikaz zdravstenog stanja krtola krompira i prinos u ogledu Chart 4: The display of health condition of potato tuber and yield in experiment

60 50 40

% TRULIH KRTOLA PRINOS t/ha

30 20 10 PRINOS t/ha

0 VARIJANTA 1

% TRULIH KRTOLA VARIJANTA 2

KONTROLA

ZAKLJUČAK Setva zdravog, sertifikovanog semena luka (% zaraze navedenih patogena u dozvoljenim granicama) je jedan od značajnih faktora koji utiče na intenzitet pojave bolesti luka pri vađenju, na šta ukazuju dobijeni rezultati o intenzitetu zaraze sa Fusarium oxysporum f.sp.cepae. i Botrytis allii na glavicama luka na kojima je procenat zaraze bio znatno manji kod varijante sa setvom zdravstveno ispravnog arpadžika. Ostvareni prinos je za 14% veći kod setve zdravog arpadžika u odnosu na setvu bolesnog (Grafikon br.2).

Analizom rezultata zaključeno je da su ostvarene razlike u intenzitetu pojave navedenih bolesti na varijantama koje su tretirane fungicidima i kontrolne varijante kako na usevu krompira tako i na krtolama krompira. Intenzitet pojave bolesti na tretiranim varijantama je manji nego na kontrolnoj varijnti, ostvarena je i različitost u intenzitetu pojave bolesti između primenjenih fungicida što ukazuje da kontrolisana primena fitosanitarnih mera utiče na zdravstveno stanje useva i proizvoda (Grafikon br.3). Analizom krtola krompira pri vađenju % trulih krtola je na kontroli bio 5%, a na tretiranim varijantama 1,5% i 0,4% (Grafikon br.4).

Literatura

[1] Ilić, Z., Fallik, E., Dardić, M.(2009): Berba, sortiranje, pakovanje ičuvanje povrća, Poljoprivredni fakultet Zubin Potok i autori [2] Ilić, Z., Fallik, E., Đurovka,M., Martinovski, Đ., Trajković, R. (2007): Fiziologija i tehnologija čuvanja povrća i voća [3] Kljajić, P.(2008): Zaštita uskladištenih biljnih proizvoda od štetnih organizama, Institu za pesticide i zaštitu životne sredine, Beograd

MOGUĆNOSTI UPOTREBE KOMPOSTIRANOG SVINJSKOG STAJNJAKA U PROIZVODNJI POVRĆA NA OTVORENOM POLJU Vladimir Sabadoš dipl.ing., Lazar Lukić,dipl.ing.

Izvod: Tečni svinjski stajnjak zbog svojih karakteristika najčešće predstavlja ekološki problem, kako za proizvođače svinja na velikim farmama tako i za zaštitu i očuvanje životne sredine. Separacijom to jest odvajanjem čvrstog od tečnog dela svinjskog tečnog stajnjaka, a zatim kompostiranjem čvrstog dela dobijeno je veoma kvalitetno organsko đubrivo pogodno za intenzivnu proizvodnju povrća, kako na otvorenom polju, tako i u zaštićenom prostoru, što pokazuju rezultati ogleda povrća izvedeni na oglednom polju PSS “Sombor”. Da bi se ovo đubrivo približilo proizvođačima nastavljena su ispitivanja u pogledu načina i oblika primene, tj. izvršeno je briketiranje kompostiranog svinjskog stajnjaka radi standardizacije kvaliteta i lakše primene u proizvodnji povrća i drugih poljoprivrednih kultura.

Ključne reči: tečni svinjski stajnjak, separacija, ogled, kompostiranje, povrće.

THE POSSIBLE USE OF COMPOSTED SWINE MANURE IN VEGETABLE PRODUCTION AREA IN THE OPEN FIELD

BSc, Vladimir Sabadoš, BSc, Lazar Lukić Abstract: Liquid pig manure because of its characteristics mostly is ecological problem for producers of pigs on big farms as well as for protection of the landscape. By separation solid manure parts from liquid part of liqiud pig manure and with composting solid manure we can get very qualitative organic fertiliser suitable for intensive vegetable production for open field and for greenhouse, as results of vegetable trial performed in trial field PSS „Sombor“ clearly show. To get closer to producers with this manure we continue examinations about ways and forms of application, and we briquete composted pig manure because of standardisation of quality and easear application in production of vegetables and other crops.

Key words: Liquid pig manure, separation, trial, composting, vegetables .

TEČNI STAJNJAK Tečni stajnjak dobija se pri industrijskom uzgoju nekih vrsta životinja i predstavlja tečno organsko đubrivo sastavljeno od tečnih (mokraće) i čvrstih (izmeta) ekskremenata u manjem ili većem razblaženju sa vodom [1]. Sastav tečnog stajnjaka je veoma heterogen. Na njegov sastav u prvom redu utiče njegovo poreklo, odnosno od kojih životinja je proizveden, način obrade i čuvanja, kao i njegovo razblaženje vodom. Svinjski tečni stajnjak ima pH vrednost od 6,78,0 a sadrži suve materije 1-3%, organske materije 0,5-1,8%, dok je sadržaj mineralnih materija 0,5-1,2% [2].

Ispitivani svinjski tečni stajnjak proizvodi se na farmi „Holo“ iz Doroslova gde se tečni stajnjak sakuplja u laguni kapaciteta 180m3, nakon prikupljanja vrši se separacije tečnog stajnjaka, odnosno odvajanje čvrste od tečne faze tečnog stajnjaka. Separacija se obavlja na separatoru italijanske proizvodnje NRI-MAN. Nakon separacije čvrsti deo svinjskog tečnog stajnjaka se kompostira i nakon završetka ovog procesa dobija se kompostirani svinjski stajnjak [3] sa sledećim Tečni stajnjak Rezultati ogleda povrća Zaključak Literatura

karakteristikama: sadržaj ukupnog azota 1,25%, 3,58% P 2O5 i 1,68% K2O, sadržaj pepela 16,48%, dok je sadržaj suve materije 83,52%.

Nakon dobijenih analiza došli smo do zaključka da bi dobijeni kompostirani svinjski stajnjak mogao da se koristi kao organsko đubrivo u proizvodnji povrća kako na otvorenom polju tako i u zaštićenom prostoru [4].

REZULTATI OGLEDA POVRĆA Tokom 2010.godine na oglednom polju PSS “Sombor” izvršena su uporedna ispitivanja više organskih đubriva kako bi se utvrdila upotrebna vrednost kompostiranog svinjskog stajnjaka u proizvodnji povrća na otvorenom polju [5], i to sa sledećim povrtarskim biljnim vrstama: kupus, keleraba, karfiol, brokoli, paprika, mrkva i cvekla. U ovom radu dati su rezultati ogleda paprike i kupusa.

Tabela br.1 – Prinosi paprike – babure sorta Anita u 2010.godini Pepper yields - peppers variety Anita in 2010 year Đubrivo

t/ha

Kontrola

25,20

Goveđi stajnjak

32,35

Svinjski kompostirani stajnjak

36,95

Uvozno peletirano đubrivo

41,00

Tabela br.2 – Prinosi paprike – tipa kapije, sorta Amfora u 2010.godini The yield of pepper - type gates, variety Amfora in 2010 year Đubrivo t/ha Kontrola

20,97

Goveđi stajnjak Svinjski kompostirani stajnjak Uvozno peletirano đubrivo

23,84 34,12 35,03

Tabela br.3 – Prinosi kupusa na otvorenom polju u 2010.godini Yield of cabbage on open field in 2010 year Đubrivo t/ha Kontrola

24,05

Goveđi stajnjak

28,99

Svinjski kompostirani stajnjak

33,58

Na osnovu dobijenih rezultata u 2010.godini može se zaključiti da je upotrebom ovog organskog đubriva došlo do značajnog povećanja prinosa u proizvodnji paprike i kupusa na oglednom polju PSS “Sombor” i da je ovakvo đubrivo nedostajalo na tržištu, ali pored svih prednosti u pogledu povećanja prinosa kao i poboljšanja kvaliteta zemljišta, potrebno je istaći i glavni nedostatak ovog đubriva, a to je veoma sitna struktura koja onemogućava ravnomerno rasturanje po površini zemljišta. Iz ovog razloga se pristupilo briketiranju ovog đubriva i na ovaj način se rešio problem distribucije prilikom primene ovog đubriva. U tabeli broj 4 date su karakteristike briketiranog kompostiranog svinjskog stajnjaka.

Tabela br.4 Karakteristike briketiranog kompostiranog svinjskog stajnjaka Characteristics of briquetted composted pig manure Različiti načini peletiranja svinjskog stajnjaka svinjski kompost-peletiran svinjski kompost-peletiran uz dodatak piljevine svinjski kompost- 3 puta peletiran

%N

% P2O5

K2O

NH4-N (ppm)

NO3-N (ppm)

pH u H2O

pH u KCl

% org.mat.

1,71

3,39

1,25

1073

657

7,02

6,89

59,85

1,59

3,18

1,15

1024

251

7,11

6,92

67,02

1,61

2,38

0,71

849

59

7,33

7,11

86,35

Slika br.1 Nebriketirani i briketirani svinjski kompostirani stajnjak Non briquetted and briquetted composted pig manure

ZAKLJUČAK Iz napred navedenog može se zaključiti da se iz svinjskog tečnog stajnjaka određenim tehnološkim postupcima separacijom i kompostiranjem može proizvesti organsko đubrivo pogodno za đubrenje povrtarskih kultura, ali i ostalih biljnih vrsta, što su dokazali rezultati ogleda izvedeni u Poljoprivrednoj stručnoj službi u Somboru, tokom 2010. godine.

Da bi se povećala upotrebna vrednost i olakšao način upotrebe pristupilo se postupku peletiranja ovog đubriva sa i bez dodataka.Đubrivo nije bakteriološki ispitano.Dobijeni rezultati primenom ovog organskog đubriva, pre svega u integralnoj a i organskoj proizvodnji, u narednom periodu mogli bi značajno unaprediti proizvodnju povrća kao i zameniti slična organska đubriva iz uvoza.

Literatura: [1] Dr.Oskar Bonfiglicoli (1957): Gnojiva-šta su i kako se upotrebljavaju,Poljoprivredni zavod,Zagreb [2] Džamić,R.,Stevanović,D. (2000): Agrohemija, Pantenon, Beograd [3] Kastori,R.(2005):Azot – agrohemijski, agrotehnički, fiziološki i ekološki aspekt,Novi Sad 2005 [4] Prof.dr. Branka Lazić, prof.dr. Sanja Lazić, prof.dr. J. Babović, mr Vuk V. Radojević., prof.dr. P. Sekulić, mr S. Šeremešić, prof.dr. D. Milošev, prof.dr. M. Malešević, mr G. Jaćimović, Milica Babić,dipl.ing., mr Dragana Latković, prof.dr. Đurovka Mihal, prof.dr. R. Lazarević, dr. Tatjana Savković (2008): Organska poljoprivreda, Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad [5] Lazić B., Đurovka M., Marković V., Ilin Ž. ,(2001): Povrtarstvo, Poljoprivredni fakultet u Novom Sadu