Analiza troskova i dobiti od primene indeksa za inkluziju u Srbiji by Institute for Territorial Economic Development (InTER)

Analiza troškova i dobiti od  primene indeksa za inkluziju u  obrazovnom sistemu Republike  Srbije  finansirano od

Save the Children UK

Dragiša Mijačić Institute for Territorial Economic Development (InTER)

April 2009 Beograd, Srbija

SADRŽAJ SAŽETAK .................................................................................................................................... 3 UVOD .......................................................................................................................................... 4 1. TEORIJSKA ANALIZA PROBLEMA ........................................................................................... 6 1.1. Analiza ciljne grupe ......................................................................................................... 6 1.2. Projekt inkluzivnog obrazovanja i antidiskriminacije na Zapadnom Balkanu – jednake mogućnosti za decu Rome ...................................................................................................... 8 2. PRIMENA INDEKSA ZA INKLUZIJU (IZI) .............................................................................. 10 2.1. Karakteristike romske populacije u pilot opštinama Subotica i Pirot............................ 10 2.2. Efekti primenjenog programa ........................................................................................ 11 2.3. Metodologija izrade analize troškova i dobiti od primene Indeksa za inkluziju u obrazovnom sistemu Republike Srbije ...................................................................................................... 12 2.4. Trošak per capita u školama u kojima je IZI primenjen ................................................ 13 2.5. Per capita troškovi u školama u kojima program nije realizovan.................................. 15 2.6. Dugoročni i kratkoročni efekti primene IZI u Srbiji...................................................... 17 3. ANALIZA I INTERPRETACIJA REZULTATA I

OGRANIČENJA U IZRADI ANALIZE .................. 24

ZAKLJUČCI I PREPORUKE ........................................................................................................ 25 DODACI .................................................................................................................................... 26 Dodatak 1: Troškovi projekta u Subotici i Pirotu ................................................................. 27 Dodatak 2: Korisnici projektnih aktivnosti u Subotici i Pirotu ............................................ 29 Dodatak 3: Pregled ekonomskih i socijalnih indikatora koji se odnose na romsku populaciju u Subotici i Pirotu .................................................................................................................... 30 Dodatak 4: Spisak dokumenata i korišćenih izvora.............................................................. 33 Dodatak 5: Objašnjenje manje poznatih izraza..................................................................... 35

SAŽETAK Uvođenje indeksa za inkluziju (IZI) u osnovne škole u Srbiji treba da dovede do troškovno efektivnog rešavanja problema marginalizovanih grupa. Ova pretpostavka proizlazi iz primene IZI u pilot školama u opštinama Subotica i Pirot. Imajući u vidu da završetak osnovne škole značajno smanjuje verovatnoću siromaštva pripadnika marginalizovanih grupa, ova analiza pokazuje da investiranje relativno malog iznosa sredstava po učeniku tokom osnovnog obrazovanja može rezultirati značajnijim smanjenjem budžetskih troškova u budućnosti. Analiza u ovom radu zasnovana je na sledećim pretpostavkama: •

Sve škole u Srbiji će prihvatiti i primeniti predložene modele inkluzivnog obrazovanja;

•

Studija uzima u obzir ključne društvene i ekonomske trendove;

•

Studija razmatra obrazovanje koje se finansira iz budžeta RS i programe socijalne pomoći;

•

Trošak je procenjen na bazi troška neophodnog da se organizuje inkluzivno obrazovanje u školi od 500 učenika.

U analizi se daje procena finansijske opravdanosti uvođenja Indeksa za inkluziju, na osnovu primene jednogodišnjeg programa u Srbiji. Analiza predstavlja osnovne elemente Indeksa za inkluziju sa posebnim osvrtom na opštine Subotica i Pirot. Konačno, u analizi se porede troškovi per capita u školama u dve navedene opštine. U analizi nisu uzete u obzir predškolske ustanove zbog specifičnosti njihovog finansiranja koje velikim delom potiče od lokalne samouprave. U analizi se porede škole u kojima je primenjen Indeks za inkluziju sa školama u kojima nije bilo njegove primene i daje se okvirna procena dobiti od implementacije. Konačno, u dokumentu se daju projekcije dugoročne dobiti troškova primene Indeksa za inkluziju u osnovnom obrazovanju u Srbiji. U svrhu ostvarivanja ciljeva analize troškova i dobiti u radu se daju procene kratkoročnih (3-5 godina) i dugoročnih (5 do 15 godina) stopa povraćaja i daju procene ukupne dobiti za državu i društvo kroz smanjene troškove socijalne pomoći i podrške, povećanu zaposlenost i povećane poreske prihode.

UVOD Inkluzija kao koncept razvijana je tokom duge istorije obrazovnih inovacija. Ona predstavlja unapređenje funkcionisanja obrazovne ustanove na više nivoa i za sve korisnike. Na primer, Ballardova definicija (1997) inkluzivnog obrazovanja uključuje različite faktore: obrazovanje treba da bude nediskriminatorno kada je reč o ometenostima, kulturi, rodu; ono treba da uključuje sve učenike u zajednici bez izuzetaka, učenici moraju da imaju jednaka prava u pristupu obrazovanju, dok fokus mora biti pre na raznolikosti nego na asimilaciji. Iznad svega, inkluzivno obrazovanje je filozofija prihvaćenosti, gde se svi ljudi tretiraju sa poštovanjem. Zaista, već pomenuti autor ističe da je inkluzija proces bez kraja i da ne postoji inkluzivna škola. Ovo mišljenje zasniva se na shvatanju da sve škole mogu nastaviti sa razvojem većeg stepena inkluzije, bez obzira na kom su nivou razvoja. Novija shvatanja inkluzivnog školovanja opisuju proces koji podstiče učešće svih učenika i nastavnog osoblja kao osnovu budućeg razvoja škole. Ova shvatanja su posledica uvođenja inkluzivnih politika i različitih obrazovnih potreba koje navode nastavno osoblje da menja svoj pristup organizaciji, modelima podrške, ulozi tehničkog osoblja, kao i pristupe predavanju i razvoju plana i programa rada. Budući da se inkluzija može pre razumeti kao proces nego kao cilj na kraju dugačkog puta, postoje snažne veze između razvoja škola i osoblja i procesa upravljanja promenama. Indeks za inkluziju je sačinjen u cilju podrške školama u procesu razvoja inkluzivnog obrazovanja i razvijen je u Velikoj Britaniji, u Centru za proučavanje inkluzivnog obrazovanja u saradnji sa Univerzitetom u Mančesteru i Koledžom Hristove crkve u Kenterberiju. Indeks daje okvir za pregled razvoja škola kroz tri dimenzije: kulturu škole, politiku i praksu. Značajno je zapamtiti da se ove dimenzije preklapaju: razvoj školske kulture zahteva formalizaciju politika i realizaciju primera dobrih praksi. Svaka od dimenzija Indeksa okarakterisana je određenim brojem indikatora (pokazatelja) inkluzivnosti škole. Indikatori su razloženi na niz pitanja koja podstiču razmišljanje o inkluzivnosti škole prema svakoj dimenziji (kultura, politika i praksa). Namera je trostruka: 1) utvrditi postojeće znanje i razumevanje inkluzivne kulture, politike i prakse u školi, 2) razmotriti prioritete u razvoju škole u nastavnog osoblja, i 3) voditi i dokumentovati proces promena. U ovoj studiji analiziraju se troškovi implementacije Indeksa za inkluziju u dve pilot opštine u Srbiji i daju projekcije troškova i dobiti u slučaju implementacije u svim školama u Republici Srbiji. Osnovni fokus studije je inkluzija romske populacije u sistem redovnog osnovnog obrazovanja.

Romi su najveća marginalizovana grupa u Srbiji čiji pripadnici su u većini slučajeva značajno manje obrazovani od ostatka stanovništva, često i bez ikakvog formalnog obrazovanja ili sa nepotpunim osnovnim obrazovanjem.

1. TEORIJSKA ANALIZA PROBLEMA 1.1. Analiza ciljne grupe Postoje ozbiljna ograničenja u pogledu pristupa Roma1 obrazovanju što je evidentno iz malog obuhvata romske dece školovanjem. Opšti obuhvat Roma redovnim obrazovanjem je nizak u svim fazama obrazovanja, od predškolskog do visokog obrazovanja, a segregacija u nastavi i dalje je prisutna. Mnoga romska deca uopšte ne idu u školu: 35% romske dece (uzrasta 7 do 20 godina) uopšte nije upisano u školu, u poređenju sa stopom od 2% kod opšte populacije. U 2006. godini stopa upisa romske dece u osnovne škole iznosila je 72,2%, dok je kod opšte populacije iznosila 98,5%. Postoje velike razlike i kada je reč o srednjem obrazovanju, gde neto stopa upisa Roma u srednje škole iznosi 16,7%2, dok kod neromskog stanovništva taj broj iznosi 67%.3 Mada je školovanje u Srbiji besplatno, glavni razlog koji romske porodice navode za odsustvo decu u školama jeste nedostatak finansijskih sredstava. Pohađanje škole povezano je sa značajnim troškovima potrebnim za nabavljanje udžbenika i svezaka, ali i odeće, obuće i ostalih povezanih troškova. Pored toga, predškolske ustanove i osnovne škole uglavnom nisu u blizini romskih naselja pa su time porodice izložene dodatnim troškovima za prevoz. Takođe postoji i pogrešna percepcija porodica da je školovanje dece skupo u odnosu na izgubljeni prihod koji bi deca mogla da ostvare kroz rad, prosjačenje i druge aktivnosti. Prepreke na putu ka obrazovanju romske dece počinju od predškolskog uzrasta. Mnoge međunarodne studije pokazuju da deca koja pohađaju predškolske programe ili druge ustanove za obrazovanje i razvoj u ranom detinjstvu u proseku pokazuju bolje rezultate u osnovnim školama nego deca koja te programe i te ustanove ne pohađaju. Međutim, u Srbiji samo 7 procenata romske dece koja stanuju u naseljima pohađa predškolske ustanove (uzrast 3 do 7 godina) u poređenju sa gotovo 34% koliko ta stopa iznosi kod opšte populacije. 4 Mali obuhvat romske dece predškolskim vaspitanjem negativno utiče na stopu upisa romske dece u osnovne škole. Predškolsko obrazovanje može pre svega unaprediti dečju spremnost za školsko učenje i motivaciju. Predškolsko obrazovanje takođe ima uticaja i na socijalizaciju dece koja je važna, posebno ukoliko 1

Ciljna grupa ove analize su Romi u pilot opštinama, mada se u principu IZI odnosi na sve marginalizovane grupe dece (decu Rome, decu sa smetnjama u razvoju, decu raseljenih i izbeglih lica, siromašnu decu, i sl.) 2 Antić (2005), Roma and Right to Health Care in Serbia, Minority Rights Center, Belgrade 3 Republički zavod za statistiku - www.statserb.sr.gov.rs 4 Bodewig C. i Sethil A. (2005) Poverty, Social Exclusion and Ethnicity in Serbia and Montenegro: The Case of the Roma, Svetska banka, Vašington

je reč o deci iz socijalno isključenih grupa. Romski ispitanici najčešće navode da bi slanje dece u predškolske ustanove moglo biti previše skupo. Mada se do sad plaćalo za pohađanje predškolskih ustanova, visina iznosa koji se naplaćuje zavisi od prihoda po domaćinstvu. Pored toga, korisnici socijalne pomoći imaju pravo na besplatni boravak u predškolskim ustanovama. Imajući ove olakšice u vidu, u Srbiji samo 41% Roma plaća pohađanje predškolskih ustanova, dok u opštoj populaciji ta stopa iznosi 89%. Srednji troškovi pohađanja predškolskih ustanova među Romima su takođe upola manji nego u opštoj populaciji.5 Neregistrovanje romskih domaćinstava negativno je povezano sa obuhvatom romske dece školovanjem. Pohađanje osnovne škole je obavezno za svu decu koja navrše sedam godina. Međutim, kako mnoge romske porodice nemaju prijavu boravka, romska deca nemaju izvode iz matične knjige rođenih, pa stoga opštinske vlasti nemaju potpuni uvid u to koliko romske dece živi na teritoriji opštine. Mala stopa upisa u škole praćena je i slabim obrazovnim rezultatima Roma u poređenju sa opštom populacijom. Jedan od razloga je svakako i činjenica da gotovo polovina romskih domaćinstava u Srbiji govori samo romski jezik. Nepoznavanje srpskog jezika je verovatno ključni indikator na osnovu koga se može predvideti izraženije siromaštvo među Romima u poređenju sa drugim marginalizovanim grupama.6 Nemogućnost sporazumevanja romske populacije na srpskom jeziku bitno smanjuje izglede na tržištu rada i time se produbljuje siromaštvo ove zajednice. Romska deca generalno postižu lošije rezultate u školi nego njihovi vršnjaci iz drugih zajednica. Postoje vidljive razlike u rezultatima među svim predmetima. Jedan od ključnih razloga je ranije navedeno nepoznavanje srpskog jezika. Međutim, ne manje bitan razlog je i to što romska deca često izostaju iz škole i nemaju jasnu podršku roditelja za nastavak školovanja. Specijalne škole i dalje predstavljaju glavne obrazovne ustanove u kojima se školuju romska deca. Ove škole su koncipirane za decu sa smetnjama u razvoju i u njima se sprovodi jednostavniji nastavni plan i program nego u redovnim školama. Upućivanje romske dece u specijalne škole uglavnom se pravda njihovim slabijim rezultatima na testu za upis u prvi razred osnovne škole. Romska deca postižu loše rezultate na ovim testovima uglavnom zbog nepoznavanja srpskog jezika. Obrazovanje romske dece u specijalnim školama predstavlja oblik sistematske segregacije ove populacije od rane faze školovanja. 5

Mihajlović (2004) Needs Assessment Study for the Roma Education Fund - Serbia, Beograd Bodewig C. i Sethil A. (2005) Poverty, Social Exclusion and Ethnicity in Serbia and Montenegro: The Case of the Roma, Svetska banka, Vašington 6

Pošto, po svemu sudeći, obrazovni sistem danas ne uspeva da prekine začarani krug siromaštva Roma, postoji osnovana opasnost da će prepreke u pristupu obrazovanju i loši obrazovni rezultati i u budućnosti osuđivati romsku decu na socijalnu isključenost i siromaštvo. Obrazovni status i rezultati su tesno povezani sa budućim zapošljavanjem i položajem na tržištu rada jer niži stepen obrazovanja značajno smanjuje buduće šanse pojedinca na tržištu rada. Kada je reč o učešću u radnoj snazi i zaposlenosti, postoje značajne razlike između Roma i opšte populacije u Srbiji. Iako su stope učešća u radnoj snazi za opštu populaciju i za Rome iz naselja u Srbiji slične, znatno manje Roma iz starijih uzrasnih grupa učestvuje na tržištu rada i veći broj njih je nezaposlen, a učešće u radnoj snazi i stopa zaposlenosti među mladim Romima u životnoj dobi od 15 do 24 godine viši su nego u opštoj populaciji.7 Romska populacija se mahom ranije uključuje na tržište rada, zbog čega ranije i napušta redovno školovanje. U muškoj populaciji ne postoji značajna razlika u stopi zaposlenosti između Roma i ostalih muškaraca (66,8% u poređenju sa 69,9%). Međutim, razlika je značajno velika u ženskoj populaciji. Stopa zaposlenosti Romkinja iznosi 34,5%, što je znatno niže od stope zaposlenosti žena u opštoj populaciji koja iznosi 54%.8 Uprkos ovim varijacijama u učešću u radnoj snazi i zaposlenosti, kod Roma se uočavaju znatno više stope nezaposlenosti u svim starosnim grupama i kod svih obrazovnih rezultata. Međutim, ta razlika je manja kod pojedinaca koji su nastavili školovanje. Istraživanja pokazuju da romski muškarci koji steknu gimnazijsko ili drugo srednjoškolsko obrazovanje prolaze znatno bolje na tržištu rada nego njihovi manje obrazovani vršnjaci i ta razlika je veća kod Roma nego kod ostalih zajednica u Srbiji.

1.2. Projekat inkluzivnog obrazovanja i antidiskriminacije na Zapadnom Balkanu – jednake mogućnosti za decu Rome Kombinujući iskustvo i rezultate prethodnih projekata, a na osnovu preporuka iz istraživanja koje je utvrdilo prioritet pružanja obrazovanja za decu Rome, Save the Children UK je realizovao svoj prvi regionalni projekat u Jugoistočnoj Evropi – Inkluzivno obrazovanje i antidiskriminacija na Zapadnom Balkanu – jednake mogućnosti za decu Rome (2005-2008).9 Cilj projekta je bio uvođenje sveobuhvatnog modela i zajedničke metodologije inkluzivnog obrazovanja, uz aktivno uključivanje svih aktera, kroz izgradnju kapaciteta, podizanje svesti i direktni rad sa decom i zajednicom. 7

Antić (2005), Roma and Right to Health Care in Serbia, Minority Rights Center, Belograd Mihajlović (2004) Needs Assessment Study for the Roma Education Fund - Serbia, Beograd 9 Koleva, D. (2008) Vodič za modele dobre prakse u radu na regionalnim projektima za uključivanje djece Roma u predškolsko i osnovnoškolsko obrazovanje, Save the Children UK, Beograd 8

Opšti cilj projekta je bio unapređenje stepena inkluzije dece Roma/RAE manjina u sistem obrazovanja u ciljnim lokacijama u Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori, Srbiji i na Kosovu. Konkretno, svrha projekta je bila da se realizacijom pilot projekta razvije i proširi model inkluzivnog obrazovanja u ovim područjima, a na osnovu uvođenja metodologije Indeksa za inkluziju koja podrazumeva partnerstvo sa ključnim akterima i jačanje kapaciteta. Projekt su finansirali Ministarstvo inostranih poslova Velike Britanije i Save the Children UK. Dodatna sredstva dobijena su od Evropske komisije (za aktivnosti koje su realizovane u Bosni i Hercegovini) i Vlade Luksemburga (za aktivnosti koje su sprovedene u Srbiji). Projekat je bio usaglašen sa drugim inicijativama koje se odvijaju u regionu, kao što je Dekada inkluzije Roma. Model projekta se nadovezuje na kulturne sličnosti i zajedničko istorijsko i političko nasleđe, stremeći zajedničkoj evropskoj budućnosti koju želi Jugoistočna Evropa. Projekat se bavi zajedničkim problemima s kojima se suočavaju zajednice Roma, kao što su predrasude, isključenost i segregacija u obrazovanju, nasleđenim iz zajedničke prošlosti. Projekat je primer uspešne prakse u postizanju neposrednih i trajnih promena u životu dece i održivosti rezultata kroz uključivanje svih aktera i nosilaca dužnosti sa svih nivoa. Sastavni delovi modela Save the Children su metodologija za uključivanje dece Roma u redovan obrazovni sistem na osnovu Indeksa za inkluziju i više dimenzija promene u životima dece koje koristi Save the Children UK. Metodologija Indeksa za inkluziju daje sredstva za samoprocenu i promenu kultura, politika i praksi na nivou škole. Indeks za inkluziju je takođe i metodologija koja omogućava donosiocima odluka da čuju različita mišljenja pre kreiranja zvanične politike škole. Korišćenjem Indeksa za inkluziju u procesu inkluzivnog razvoja škole, identifikuju se prepreke za učenje i učešće dece Roma, utvrđuju se prioriteti za razvoj i ostvaruju se u praksi, kako bi se pomogla izgradnja okruženja koje podstiče visoka postignuća učenika Roma. Ova metodologija podstiče uključivanje svih činilaca obrazovnog procesa: rukovodstva škole, obrazovnih institucija, dece i njihovih roditelja, kao i zajednice u celini. Nadovezujući se na identifikovane prioritete za obrazovno uključivanje romske dece, realizuju se i razmatraju razvojni planovi u predškolskom i osnovnoškolskom okruženju uz korišćenje metodologije Indeksa.

2. PRIMENA INDEKSA ZA INKLUZIJU (IZI) 2.1. Karakteristike romske populacije u pilot opštinama Subotica i Pirot Istraživanje koje je Save the Children sproveo tokom implementacije projekta pokazuje neke od osnovnih karakteristika romske populacije u opštinama Subotica i Pirot. Situacija u Subotici i Pirotu u pogledu statusa romskih domaćinstava10 je drastično različita – u Pirotu su sva domaćinstva stalno naseljena, dok je u Subotici to slučaj sa nešto više od polovine romskih domaćinstava. Čak 39% porodica u Subotici još uvek ima izbeglički status. Postoje drastične razlike između Subotice i Pirota i u odnosu na obrazovanje nosioca domaćinstva. Detaljnija analiza podataka ukazuje da je razlika u obrazovanju visoko povezana sa statusom domaćinstva (te otuda i pomenuta razlika između dva uzorka): oko trećina nosilaca izbegličkih domaćinstva je bez obrazovanja, dok je čak polovina nosilaca domaćinstava iz prigradskih naselja bez ijednog razreda škole. Razlike u odnosu na obrazovanje supruge nosioca domaćinstva (majke) između Subotice i Pirota su još drastičnije od razlika koje su registrovane u slučaju samog nosioca. Dok obrazovanje majke u Pirotu donekle prati obrazovni nivo nosioca domaćinstva, u Subotici su majke upadljivo manje obrazovane – čak 50% majki nema nikakvog obrazovanja! Podaci o nezaposlenosti su jako negativni. Čak i kad uračunamo podatke koji nedostaju, nezaposleno je više od dve trećine uzorka. Zaposlenost je nešto veća u Pirotu. Kod ženskog dela uzorka, nezaposlenost je još veća – čak 90% majki je nezaposleno, dok je manje od 2% redovno zaposleno, bez obzira na mesto (Subotica ili Pirot). Sudeći po broju podataka koji nedostaju (u tabeli 7. u dodatku 3 su navedeni takvi podaci za ispitanike koji su se već izjasnili da primaju pomoć – ali nisu dali podatke kolika je ta pomoć), obrađeni ispitanici nisu bili radi da govore o tome koliku pomoć primaju. Iako su romske porodice iz Pirota malobrojnije (u proseku imaju 1,7 dece po porodici) i time se približavaju srpskim porodicama, broj dece koja pohađaju obavezni pripremni razred u predškolskoj ustanovi i dalje je jedva preko 60%. No, to je daleko veći procenat u odnosu na porodice Roma iz Subotice gde je taj procenat svega 12%! Relativno manji broj romske dece u specijalnoj osnovnoj školi u uzorku iz Subotice verovatno se 10

U ostatku teksta, u delu 2.1. termin “domaćinstvo” odnosiće se na romsko domaćinstvo, osim ako nije drugačije naglašeno.

može objasniti velikim brojem dece koja uopšte ne pohađaju školu (skoro 40%). Za razliku od Subotice, u Pirotu svega oko 4% dece ne pohađa osnovnu školu. Kao razlozi nepohađanja škole ubedljivo najčešće se navode materijalni uslovi i, u manjem broju, nepoznavanje jezika, što je naročito izraženo u Subotici gde veliki broj raseljenih lica sa Kosova ne govori sprski jezik. Svega oko 8% romske dece iz Subotice pohađa neku srednju školu, a čak nijedno neku višu školu (višu školu pohađa samo četvoro dece iz Pirota). Podatak o govornom jeziku takođe ukazuje na neuporedivo veću adaptiranost Roma iz Pirota u odnosu na Rome iz Subotice. Činjenica da manje od 3% porodica iz Subotice govori srpski jezik podrazumeva da ogromna većina ostalih može imati problema koji su jezičke prirode (pre svega u školi ali i u ostalim sferama društva).

2.2. Efekti primenjenog programa Program je realizovan u ciljnim opštinama Pirot i Subotica, a prethodio mu je sveobuhvatni trening u predškolskim ustanovama i osnovnim školama. Učesnike treninga obučavali su

iskusni

konsultanti. Škole su participirale i delimično finansijski podržale programe treninga. Konačno, lokalni partneri u Subotici i Pirotu bili su aktivni u kampanji koja je imala za cilj podizanje svesti lokalne zajednice o značaju inkluzivnog obrazovanja, kao i u kampanji koja je imala za cilj rušenje nekih od predrasuda na lokalnom nivou. Osnovne škole i predškolske ustanove dobile su finansijsku podršku za adaptaciju prostorija, kao i kupovinu potrošnih dobara. Ovaj segment projektnih aktivnosti su takođe podržale osnovne škole i predškolske ustanove kroz participaciju u pokrivanju troškova. Pilot opštine su podržale realizaciju projekta izdvajanjem odgovarajućih budžetskih sredstava za njegovu primenu, što indirektno ukazuje da su prihvatile model i procenile ga kao koristan. Međutim, prisutan je manjak podataka koji na egzaktan način ilustruju efekte programa na ciljne grupe, odnosno razliku između škola u kojima je realizovan Indeks za inkluziju (IZI) i onih u kojima to nije bio slučaj. Pozitivni rezultati u pilot opštinama su očigledni. Osoblje pilot škola je obučeno za implementaciju IZI i, sa stanovišta ekspertize, oni su osposobljeni da primene metod inkluzivnog obrazovanja u praksi. Stoga je jasno da postoji razlika između pilot škola i ostalih škola u Srbiji. Međutim, za

postizanje dugoročnih i konstantnih pozitivnih rezultata potrebno je stalno praćenje stepena realizacije primene metoda inkluzivnog obrazovanja.

2.3. Metodologija izrade analize troškova i dobiti od primene Indeksa za inkluziju u obrazovnom sistemu Republike Srbije Metodologija izrade ovog dokumenta je zasnovana na analizi troškova i dobiti od primene Indeksa za inkluziju na teritoriji Republike Srbije. Nedostatak tačnih podataka o romskoj populaciji u Srbiji, kao i relativno mali uzorak ograničava mogućnost korišćenja prefinjenijih i tačnijih metoda statističke analize. Imajući to u vidu, metodologija izrade ove studije je zasnovana na seriji statističkih i matematičkih metoda koji omogućavaju analizu primene IZI sa podacima kojima se raspolaže u ovom trenutku. U dodatku 5. su data detaljnija objašnjenja osnovnih pojmova kao što su vremenska vrednost novca, korelacija i slično. Pored toga, osnovni podaci o romskoj populaciji su ukratko prikazani u Dodatku 3. Razvijena metodologija omogućava da se dođe do procene troškova i koristi od primene Indeksa za inkluziju na teritoriji Republike Srbije. Polazi se od troškova primene koji su postojali u pilot opštinama, a na osnovu nje se potom vrši procena tih troškova u slučaju primene na celoj teritoriji Srbije. Procena koristi se vrši tako što se procenjuju troškovi neobrazovanosti Roma kroz troškove koje društvo ima usled njihove slabije mogućnosti da nađu stalno zaposlenje. Dakle, osnovna korist je da će društvo imati manje troškove ukoliko se poveća nivo obrazovanja romske populacije i samim time i njihova ukupna zapošljivost. Konačno, kako nije izvesno koliko će tačno primena Indeksa za inkluziju povećati stopu upisa romske dece u srednje škole, razvijena su tri scenarija (optimistički, neutralni i pesimistički) da bi se utvrdilo koliki minimalni pozitivni efekti projekta moraju da se ostvare da bi projekt bio isplativ. U analizi troškova i koristi bitno je znati neke osnovne podatke o romskoj populaciji. Naime, postoje dileme o samoj reprezentativnosti uzorka od samo dve opštine, kao i dileme o broju Roma. Kada je reč o uzorku od dve opštine, bitno je istaći da su Romi relativno ravnomerno raspoređeni na teritoriji Srbije, da naseljavaju gotovo sve opštine u Srbiji, a njihovo učešće u ukupnom stanovništvu retko prelazi 1-2%. Dakle, manji uzorak ne utiče na reprezentativnost, kao što bi bio slučaj kod drugih etničkih grupa. Kada je reč o broju Roma, postoje oprečni podaci u Srbiji. Neki od Roma se izjašnjavaju kao Srbi. Posebnu grupu čine Romi koji uopšte nisu popisani i koji u velikom broju žive bez dokumenata i

osnovnih prava. Iako mnoge organizacije procenjuju da je broj Roma znatno veći nego u zvaničnoj statistici, za svrhe ozbiljne i statistički validne analize u ovoj studiji će se koristiti zvanični statistički podaci. U slučaju da je tačna teza da postoji relativno veliki broj Roma koji nije popisan, pozitivni efekti primene Indeksa za inkluziju bi bili veći od onih koji su procenjeni u studiji. Sve projekcije u ovom radu su oprezne i vrlo je verovatno da je odnos dobit/trošak u stvarnosti povoljniji nego što je dat u ovoj analizi. Dakle, dobit za društvo je verovatno daleko veća nego što se dobija analizom podataka koji su dostupni, kako zbog postojanja velikog broja Roma koji su „van sistema“, tako i zbog niskih troškova upisa novih učenika u škole koje ne koriste u potpunosti svoje kapacitete. S obzirom na problem raspoloživosti podataka o rezultatima/dobiti od implementacije projekta u vidu realnih indikatora inkluzije marginalizovanih grupa (smanjenje stope napuštanja osnovnog i srednjeg obrazovanja od strane pripadnika ciljnih grupa ili neki drugi specifični indikatori koji jasno pokazuju promene u ponašanju i konsekventno u položaju pripadnika ovih grupa), ova analiza se bavi scenarijima i minimalnim rezultatima koje treba ostvariti da bi se postigli neto pozitivni efekti. U cilju analize troškova i dobiti, korišćeni su podaci koje je obezbedila kancelarija Save the Children u Beogradu,

iz publikacije Vodič za modele dobre prakse u radu na regionalnim

projektima za uključivanje djece Roma u predškolsko i osnovnoškolsko obrazovanje, i iz internih izvora podataka Save the Children, kao što je Registar porodica Roma u Subotici i Pirotu. U analizi su takođe korišćeni javni podaci o obrazovnom sistemu Republike Srbije, uglavnom podaci iz baza podataka Republičkog zavoda za statistiku i Ministarstva prosvete. Konačno, korišćene su i publikacije o inkluzivnom obrazovanju i inkluziji Roma. Detaljna lista izvora podataka korišćenih u analizi dostupna je u Dodatku 4.

2.4. Trošak per capita u školama u kojima je IZI primenjen Troškovi per capita11 u školama u kojima je IZI realizovan mogu biti izračunati na dva načina: 1.

per capita trošak, gde je jedinica troška učenik koji je predmet inkluzije u obrazovni sistem Republike Srbije. U ovom slučaju troškovi se alociraju12 isključivo na decu koja su ciljna grupa u okviru projekta, u našem slučaju na decu pripadnike romske populacije.

Po pojedincu, u ovom slučaju učeniku. Alociranje je dominantan izraz u literaturi koja se bavi problematikom troškova. Alternativni izrazi su dodeljivanje i raspoređivanje, ali oni se ne koriste toliko često u stručnim publikacijama. 12

per capita trošak, gde je jedinica troška svaki učenik obrazovnog sistema Republike Srbije bez obzira na inkluzivni program. U ovom slučaju troškovi se alociraju na svu decu koja pohađaju školu na ciljnim lokacijama.

Ako se koristi prvi pristup, odgovarajući trošak per capita za opštine Subotica i Pirot tokom godinu dana primene bio je:13 Subotica = 15.950 EUR/ 352 = 45,31 EUR godišnje ili 3,77 EUR mesečno Pirot = 11.147 EUR / 425 = 26,22 EUR godišnje ili 2,19 EUR mesečno Obe opštine = 27.097 EUR / 777 = 34,87 EUR godišnje ili 2,91 EUR mesečno

Ako se koristi drugi pristup, odgovarajući trošak per capita za opštine Subotica i Pirot tokom godinu dana primene bio je: Subotica = 15.950 EUR / 5.202 = 3,07 EUR godišnje ili 0,25 EUR mesečno Pirot = 11.147 EUR / 5.480 = 2,03 EUR godišnje ili 0,17 EUR mesečno Obe opštine = 27.097 EUR / 10.682 = 2,54 EUR godišnje ili 0,21 EUR mesečno

Ipak, osim relativno niskog troška per capita, ovi podaci ne daju dublji uvid u efekte primene Indeksa za inkluziju. Stoga je značajno izračunati troškove per capita u osnovnom obrazovanju u Srbiji i uporediti efekte dodatnog troška uvođenja i implementacije IZI u obrazovni sistem. Svi troškovi osnovnog obrazovanja u Srbiji nisu pokriveni iz budžeta, ali u različitim delovima Srbije ne postoje razlike u pogledu toga koji su troškovi pokriveni. Stoga se u analizi pretpostavlja da su budžetski rashodi za obrazovanje relevantni za svrhe ove analize. Naredna važna pretpostavka je da ne postoji značajna razlika u prosečnom broju učenika po školi, imajući u vidu da realizacija bilo kog projekta u oblasti obrazovanja povlači postojanje nekog procenta fiksnih troškova dodeljenih svakoj pojedinačnoj školi, umesto učenicima. U cilju veće tačnosti analize, u ostatku rada biće analizirani isključivo efekti u osnovnom obrazovanju zbog činjenice da predškolsko obrazovanje nije bilo obavezno u vreme pripreme projekta, a da je trenutno obavezno samo jednogodišnje pohađanje, pa se stoga teško mogu izračunati stvarni efekti/troškovi za ovu oblast obrazovanja. Konačno, realizacija IZI povlači veće troškove u prvoj godini primene i relativno manje troškove u godinama nakon prve godine. 13

Sva izračunavanja u odeljku 2.4. su obavljena na osnovu podataka koje je obezbedio Save the Children. U ovoj fazi analize obuhvaćena su i školska i predškolska deca. Brojevi u brojiocima su dati u Dodatku 1 (troškovi projektnih aktivnosti), dok su brojevi u imeniocu dati u dodatku 2 (korisnici projektnih aktivnosti).

2.5. Per capita troškovi u školama u kojima program nije realizovan Na osnovu zvaničnih podataka Republičkog zavoda za statistiku, ukupan broj učenika u osnovnim školama u 2006. godini bio je 610.078, a ukupni troškovi bili su 38.815.642.000 RSD ili 462.090.976,19 EUR14. Iz ovih podataka sledi da je prosečan trošak per capita u osnovnom obrazovanju u Republici Srbiji bio: 462.090.976,19 EUR / 610.078 = 757,43 EUR per capita ili 63,12 EUR mesečno per capita U cilju analize inkrementalnih troškova15 tokom prve godine implementacije IZI u Subotici i Pirotu, podaci o ukupnim troškovima dostupni u tabelama u Dodatku 1 su podeljeni u dve grupe – troškove osnovnoškolskog i troškove predškolskog obrazovanja. Kako neki od troškova nisu jasno vezani za aktivnosti u osnovnim školama ili predškolskim ustanovama, npr. troškovi kampanja za podizanje svesti lokalne zajednice, takvi troškovi dodeljeni su po proporciji koja postoji između troškova koji se direktno mogu pripisati osnovnoškolskom obrazovanju i troškova koji se direktno mogu pripisati predškolskom obrazovanju. Kod troškova koji su jasno dodeljeni svakoj od ove dve grupe, škole za decu sa posebnim potrebama uključene su u grupu „osnovnih škola”. U opštini Pirot 6.239 EUR je dodeljeno osnovnom obrazovanju. Broj direktnih korisnika bio je 405, a broj direktnih i indirektnih korisnika 4.930. Isti podaci za opštinu Subotica su 6.633 EUR za osnovno obrazovanje 259 direktnih korisnika i 1.332 direktna i indirektna korisnika. Tabela 1. prikazuje relevantni trošak per capita za osnovno obrazovanje u opštinama Pirot i Subotica. Tabela 1. Godišnji trošak primene inkluzovnog obrazovanja u osnovnim školama per capita (u evrima)

Pirot Subotica Ukupno:

Trošak za osnovno obrazovanje

Ukupan broj korisnika

Trošak per capita primene IZI

6.239 6.633 12.872

4.930 1.332 6.262

1,26 4,97 2,05

Prosečan kurs RSD/GBP u 2006. godini bio je 1 GBP = 123 RSD. Prosečan kurs RSD/EUR u istom periodu bio je 1 EUR = 84 RSD. Prosečan kurs izračunat je kao ponderisani prosek kursa RSD/GBP i RSD/EUR na početku svake od sedmica u 2006. godini. Za potrebe analize GBP su iskazane u evrima po preovlađujućem kursu tokom realizacije projekta 1 GBP = 1,1 EUR. 15 Inkrementalni trošak je dodatni trošak jedne jedinice, aktivnosti, proizvoda i slično. U ovom slučaju reč je o dodatnom trošku nastalom kao posledica realizacije IZI.

Odnosno, trošak per capita na mesečnom nivou u obe pilot opštine je: 12.872 EUR / 6.262 = 2,05 EUR per capita ili 0,17 EUR per capita mesečno U ostatku teksta trošak per capita će se uvek odnositi na sve učenike u osnovnim školama, umesto samo na romsku populaciju. Najvažniji razlog za prihvatanje ovakvog metoda je činjenica da svi građani jedne zemlje imaju dobit od značajnog smanjenja udela ljudi bez završene osnovne škole. Takođe, dobit od uključenja Roma i drugih marginalizovanih grupa u sve tokove društva će imati svi građani Srbije. Konačno, odnos troškovi uvođenja IZI per capita/troškovi osnovnog obrazovanja per capita pokazuje inkrementalni trošak uvođenja IZI u prvoj godini. Trošak osnovnog obrazovanja per capita je već izračunat u odeljku 2.5. i iznosi 757,43 EUR. 2,05 EUR / 757,43 EUR = 0,27%

Drugim rečima, u prvoj godini primene IZI u osnovnim školama u pilot opštinama troškovi osnovnog obrazovanja uvećani su za 0,27%. To znači da je na jedan evro troškova za osnovno školstvo potrebno dodati nešto manje od 1/3 evro centa. Ako se pođe od pretpostavke primene IZI u svim školama u Srbiji, troškovi osnovnog obrazovanja u prvoj godini implementacije bili bi uvećani za sledeći iznos: 462.090.976,19 × 0,0027 = 1.250.658,81 EUR godišnje

Konačno, interesantno je pogledati koliki bi bio udeo troškova uvođenja inkluzivnog obrazovanja u godišnjem porastu budžetskih sredstava namenjenih osnovnom obrazovanju. Ako je godišnji rast budžeta za osnovno obrazovanje 4,5%, odnosno za 10% manji od projekcije rasta BDP, onda je: Tabela 2. Udeo troškova uvođenja inkluzivnog obrazovanja u godišnjem povećanju budžeta za osnovno obrazovanje (u evrima) Godišnji trošak Troškovi osnovnog obrazovanja Troškovi uvođenja IZI

462.090.976,19

Godišnji rast (4,5%) 20.794.093,93

1.250.658,81

Odnosno učešće IZI u ukupnom rastu troškova osnovnog obrazovanja bio bi sledeći iznos:

1.250.658,81/ 20.794.093,93 = 6,01% Drugim rečima, svega 6,01% godišnjeg uvećanja budžeta za osnovno obrazovanje potrebno je usmeriti u projekat uvođenja IZI. Dakle, za realizaciju IZI ne treba smanjivati druge troškove osnovnog obrazovanja, nego je samo potrebno odvojiti deo redovnog godišnjeg prirasta sredstava namenjenih osnovnom obrazovanju. Grafikon 1. Udeo troškova uvođenja inkluzivnog obrazovanja u godišnjem povećanju budžeta za osnovno obrazovanje (u evrima)

Napomena: Uz godišnje povećanje budžeta od 4,5%.

2.6. Dugoročni i kratkoročni efekti primene IZI u Srbiji U procenu uticaja Indeksa za inkluziju neophodno je uvesti sledeće pretpostavke: 

trend broja dece uzrasta za osnovnu školu u narednih 15 godina je linearno opadajući;



rast BDP je 5% godišnje, a povećanje budžeta za obrazovanje Republike Srbije je 4,5% godišnje;



smanjenje razlike između životnog standarda romske populacije i životnog standarda ukupne populacije povezano je sa završetkom osnovne škole i upisom u srednju školu;



trošak postojećeg stanja su budžetski rashodi za socijalnu pomoć romskoj populaciji i izgubljeni društveni proizvod usled neaktivnosti pripadnika aktivne populacije;



struktura populacije tokom svih osam godina osnovne škole je ravnomerna, odnosno učešće Roma jednako je u svim godinama.

Dodatni godišnji trošak primene Indeksa za inkluziju u Srbiji je izračunat u prethodnom odeljku i iznosi 1.250.658,81 EUR. Uz predviđen rast budžetskih rashoda za obrazovanje od 4,5% godišnje, trošak inkluzivnog obrazovanja u 15. godini će biti 2.316.151,23 EUR ili u proseku 1.701.973,83 EUR godišnje u periodu od 15 godina.16 Tabela 2. Rast troškova osnovnog obrazovanja po stopi od 4,5% godišnje 16

Godišnji trošak u godini 15 je dobijen prostim uvećanjem troškova osnovnog obrazovanja od 4,5% godišnje. Prosečan trošak je izračunat kao geometrijska sredina troškova od prve do 15. godine.

Trošak osnovnog obrazovanja 1 1.250.658,81 2 1.306.938,45 3 1.365.750,68 4 1.427.209,46 5 1.491.433,89 6 1.558.548,41 7 1.628.683,09 8 1.701.973,83 9 1.778.562,66 10 1.858.597,98 11 1.942.234,88 12 2.029.635,45 13 2.120.969,05 14 2.216.412,66 15 2.316.151,23 Tabela 3. Komparativni pokazatelji romske i ukupne populacije Godina

Ukupno učenika Broj osnovaca u godini 1 Učešće osnovaca u ukupnoj populaciji Broj upisanih u srednju školu Procenata upisanih učenika u srednju školu Broj osnovaca u godini 15

Romska populacija 108.193 15.250

Ukupna populacija 7.498.001 610.078

14,1%

8,13%

318

60.969

16,7%

67%

16.470

576.787

Na osnovu podataka Republičkog zavoda za statistiku ukupan broj stanovnika Republike Srbije je 7.498.00117, dok je broj Roma 108.193, ili 1,44% od ukupne populacije. Broj učenika koji pohađaju osnovnu školu je 610.078 ili 8,13%. Stopa prirodnog priraštaja populacije u Srbiji je -0,4% godišnje.18 Uz trenutnu dinamiku očekuje se da će broj dece u osnovnim školama biti 576.787 nakon 15 godina.19 U ovom trenutku 67% od ukupnog broja osnovaca upisuje srednju školu ili 610.078 * 0,67 = 487.752 / 8 = 60.969 učenika godišnje20.

Podaci ne obuhvataju teritoriju Kosova. Za verodostojnost zaključaka nije potrebno računati stopu prirasta romske populacije jer bi veća stopa (koja je verovatna) samo dodatno podržala zaključke do kojih se došlo u radu, odnosno još više istakla korisnost primene Indeksa za inkluziju, 19 Podaci su dobijeni tako što je procenjeno da će se i populacija uzrasta za osnovnu školu smanjivati po stopi od 0,4%. Izračunavanja su obavljena na identičan način kao i kod prirasta budžeta. 20 Pretpostavka je da je broj osnovaca jednak u svim razredima. Ovo verovatno nije slučaj u praksi, ali pojednostavljuje analizu i ne menja validnost zaključaka. 18

Na početku posmatranog perioda od 15 godina ukupni broj romske dece osnovnoškolskog uzrasta iznosi aproksimativno 15.250 zbog činjenice da je romska populacija u proseku mlađa od ukupne populacije.21 U ovom trenutku 16,7% romske populacije upisuje srednju školu22 ili 15.250 x 0.167 = 2.546 / 8 razreda = 318 učenika godišnje

Očekuje se da broj Roma uzrasta 7-15 godina u narednih 15 godina bude veći za 8%, tj. da ukupna populacija Roma uzrasta 7-15 godina bude 16.470.23 Da bi se ocenilo kolika je razlika između stope upisa u srednju školu Roma i ukupne populacije analiziraće se koliko Roma bi se upisalo da je stopa upisa u srednju školu na nivou ukupne populacije u Srbiji. Tabela 4. Komparativni pokazatelji trenutnog upisa Roma u srednje škole i upisa koji bi postojao kada bi Romi imali stopu upisa kao ukupna populacija

108.193 15.250

Romi sa stopom upisa kao kod ukupne populacije 108.193 15.250

14,1%

318

1.277

16,7%

67%

Romi Ukupno Broj osnovaca u godini 1 Učešće osnovaca u ukupnoj populaciji Broj upisanih u srednju školu Procenata upisanih učenika u srednju školu

Postojeći raskorak u upisu srednje škole je razlika između 318 upisanih Roma, odnosno 16,7% upisanih Roma u srednje škole i stope upisa od 67% kod celokupne populacije. Ako bi Romi imali istu stopu upisa kao opšta populacija, broj upisanih bio bi 15.250 × 0,67 = 10.218, odnosno broj upisanih učenika godišnje bio bi 10.218/8 = 1.277. Drugim rečima, razlika je 959 neupisanih učenika koji su gotovo zasigurno osuđeni na život u siromaštvu.

Romska populacija je u proseku značajno mlađa od ukupne populacije. Prosečna starost iznosi 27,5 godina, u poređenju sa srpskim prosekom od 42 godine. Iz tog razloga starosna struktura romske populacije i učešće populacije Roma u uzrastu za osnovnu školu je 14% u poređenju sa 8,13% kod ukupne populacije. Broj je aproksimativan budući da se starosne grupe za koje postoje podaci RZZS ne podudaraju u potpunosti sa starosnom grupom 7-15 godina. 22 Naravno, ovo ne znači da svi Romi završe osnovnu školu i da po njenom završetku u velikoj većini ne upišu srednju školu. Većina Roma odustane pre osmog razreda. Međutim, ova činjenica ne menja validnost analize jer je bitno samo koliko ukupne romske osnovnoškolske populacije upiše srednju školu. 23 Podatak dobijen na osnovu stopa rasta romske populacije između dva popisa stanovništva i pretpostavke da će natalitet Roma ostati sličan.

U narednih 15 godina raskorak bi se povećao ceteris paribus24 bez uvođenja inkluzivnog obrazovanja i akcija institucija Republike Srbije. Sa trenutnom dinamikom kretanja stanovništva, nakon 15 godina raskorak bi uz pretpostavku rasta romske populacije od 8% iznosio 1.035 neupisanih pripadnika romske populacije. 959 x 1,08 = 1.035 neupisanih Roma u godini 15

a ukupni raskorak za 15 godina iznosio bi 14.944 neupisana učenika, to jest: neupisanih Roma za 15 godina Trošak 14.944 ljudi prisiljenih na život u siromaštvu na marginama društva i veća verovatnoća nezaposlenosti, koja je generalno dva puta viša nego kod proseka ukupne populacije,25 je njihova neaktivnost. Drugim rečima, 38% njih će biti nezaposleno u poređenju sa 19% u opštoj populaciji. Uz postojeće trendove smanjenja nezaposlenosti očekuje se da će nakon 15 godina stopa nezaposlenosti u Srbiji biti 8%, odnosno kod romske populacije sa osnovnoškolskim i nepotpunim

Ako se ne promene pretpostavke modela. Bodewig C. i Sethil A. (2005) Poverty, Social Exclusion and Ethnicity in Serbia and Montenegro: The Case of the Roma, Svetska banka, Vašington. Verovatnoća da će Romi sa osnovnom ili nepotpunom osnovnom školom biti nezaposleni je dva puta veća nego kod ostatka populacije. Na osnovu stope nezaposlenosti u Srbiji izvodi se verovatna stopa nezaposlenosti Roma koji završe osnovnu školu ili imaju nepotpuno osnovnoškolsko obrazovanje. 25

osnovnoškolskim obrazovanjem 16%. To znači da će u proseku stopa nezaposlenosti biti 13,5% i 27% .26 Drugim rečima, 4.035 (0,27 x 14.944) pripadnika romske populacije biće u proseku nezaposleno. Direktna posledica nezaposlenosti je da oni neće zaraditi barem zakonom garantovanu minimalnu platu od 13.752 RSD u 2008. godini (143 EUR), što je ceteris paribus oko 266 EUR mesečno za 15 godina sa predviđenom dinamikom rasta BDP od 5% godišnje. Prosečan godišnji gubitak je: evra po osobi mesečno Dakle, prosečni gubitak po osobi je 209 EUR mesečno ili 843.315 EUR mesečno za ukupnu populaciju od 4.035 nezaposlenih Roma, odnosno 10.119.780 EUR godišnje za ukupnu populaciju nezaposlenih Roma. Svi nezaposleni su takođe kandidati za socijalnu pomoć, ili bar za zdravstveno osiguranje (na osnovu zakona Republike Srbije, nezaposleni Romi imaju pravo na besplatno zdravstveno osiguranje) što je 12% mesečne minimalne zarade ili dodatnih 1.214.374 EUR (10.119.780 x 0,12) godišnje.27 Još neki vidovi socijalne pomoći su vrlo izvesni, imajući u vidu da se romske porodice koje imaju samo jednog zaposlenog gotovo sigurno kvalifikuju za neki od različitih oblika socijalne pomoći. Na osnovu postojećih podataka28 Romi u proseku primaju oko 77 EUR mesečno. Jedna trećina ovih transfera isključivo namenjena deci koja dobijaju dečji dodatak nezavisno od statusa roditelja, što znači da transferi namenjeni odraslima iznose oko 50,82 EUR mesečno (77 x 0,66) ili ceteris paribus 94,12 EUR u 15. godini, odnosno u proseku 69,16 EUR.29 Dakle, ukupan iznos ovih transfera je 3.348.679 EUR godišnje (69,16 x 4.035 x 12). Porez na plate je isključen iz analize imajući u vidu da je namera zakonodavstva u Srbiji da se porez na minimalne plate ukine u potpunosti. Očigledno je da je prosečan godišnji trošak nezaposlenosti Roma koji ne upišu srednju školu ceteris paribus: Trošak izgubljene minimalne plate:

10.119.780 EUR

Projekcije kretanja nezaposlenosti date u Strategiji razvoja RS 2006-2012. pretpostavlja se da će stopa nezaposlenosti kod Roma opadati istom brzinom kao i kod ukupne populacije. Dakle, ako se stopa nezaposlenosti u ukupnoj populaciji prepolovi, treba očekivati da se slično dogodi i u romskoj populaciji. 27 Pretpostavlja se da će izdaci na zdravstveno osiguranje ostati isti kao procenat plate. 28 Podaci su dati u Dodatku 3. 29 Isti princip koji je primenjen za ostale veličine koje rastu 4,5% godišnje, odnosno prosečna veličina za 15 sukcesivnih godina je dobijena kao geometrijska sredina.

Trošak neplaćenog zdravstvenog osiguranja:

1.214.374 EUR

Trošak socijalne pomoći:

3.348.679 EUR

Ukupni troškovi nezaposlenosti:

14.682.833 EUR

Grafikon 3. Elementi društvenog troška nezaposlenosti Roma

Međut im, istinsko opravdanje projekta moguće je tek ako se razume vremenska vrednost novca. Neophodno je investirati osam godina, a potom čekati u proseku tri godine na završetak srednjoškolskog obrazovanja. Dakle, dobit se mora diskontovati minimalnom diskontnom stopom od 7% (diskontna stopa za državne hartije od vrednosti).30 Prosečno čekanje na pozitivne efekte je 7,87 godina31. Stoga je, kada se prevede u neto sadašnju vrednost, stvarni pozitivni efekt 60,75% od nominalne vrednosti32, to jest, 8.919.821 EUR. Sada je moguće analizirati različita scenarija ulaganja u IZI u odnosu na procenat smanjenja napuštanja osnovne škole u romskoj populaciji, uz prosečan godišnji trošak primene Indeksa za inkluziju od 1.701.974 EUR, izračunat u odeljku 2.5.

100 evra danas i 100 evra za godinu dana ne vrede isto. Za 100 evra kojima se danas slobodno raspolaže može se dobiti 10 evra godišnje na ime kamate. Današnjih 100 evra za godinu dana vredi 110 evra, te je bolje imati novac danas nego sutra. Iz istog razloga, nije svejedno da li se na efekte nekog ulaganja čeka jednu ili 11 godina. Stoga je neophodno dobit izraženu u novčanim jedinicama umanjiti upravo za vreme koje se čeka na dobit jer je taj novac mogao biti investiran sve te godine i donositi kamatu. 7% je u ovom trenutku prinos koji se dobija na obveznice stare devizne štednje u Srbiji. 31 Na dobit od investicija u prvom razredu se čeka 11 godina, u drugom 10 godina i tako dalje, zaključno sa osmim razredom kada se čekaju tri godine. U proseku čekanje je 7,87 godina. 32 14.595.724 EUR se umanjuje po 7% godišnje u periodu od 7,87 godina. Konačna vrednost je 60,75% od vrednosti u godini 1.

Tabela 5. Pregled efektivnosti ulaganja sredstava u IZI Prosečan godišnji trošak

Pozitivni efekat

1.701.974

8.919.821

Smanjenje napuštanja osnovne škole 25% 50% 75%

Neto efekat (NSV) u EUR33

Stopa povraćaja34

2.229.955 4.459.911 6.689.866

31,02% 162,04% 293,06%

Tabela pokazuje da je ulaganje sredstava u IZI pozitivno pri svakom od navedenih scenarija. Ukoliko se napuštanje osnovne škole u romskoj populaciji smanji u samo 25% slučajeva, stopa povraćaja sredstava uloženih u IZI biće uvećana za 31,02%. Ukoliko je procenat napuštanja osnovne škole 50%, neto pozitivni efekat ulaganja u IZI biće 162,04%, odnosno kod stope od 75% neto pozitivni efekat će biti 293,06%. Granična vrednost stope povraćaja sredstava je 19,08%35, što znači da će ulaganje u IZI dati pozitivne rezultate za svaki procenat smanjenja napuštanja osnovne škole koji je veći od ovog iznosa.

Neto efekat je smanjenje napuštanja osnovne škole koje uzrokuje smanjenje nezaposlenosti. Stopa povraćaja je količnik neto vrednosti dobiti i uloženog novca. Može se posmatrati i kao svojevrsna „profitna“ stopa. 35 Granična vrednost se dobija kao procenat količnika prosečne cene ulaganja u IZI i pozitivnog efekta. 34

3. ANALIZA I INTERPRETACIJA REZULTATA I

OGRANIČENJA U IZRADI ANALIZE

Usled nedostatka realnih podataka o stanju romske populacije u Srbiji, sva izračunavanja u analizi su iskazana sa velikim oprezom. Međutim, imajući u vidu da je broj pripadnika romske populacije veći od zvaničnog, potencijalni efekti uvođenja Indeksa za inkluziju su veći. Ključni argumenti u prilog ovoj tvrdnji su sledeći: 

Trošak inkluzije je alociran samo na Rome, a u praksi bi broj direktnih korisnika uključivao i ostale marginalizovane grupe. Samim tim, ukupna stopa nezaposlenosti bi bila značajnije smanjena, odnosno društveni troškovi nastali kao posledica isključenosti sa tržišta rada i socijalnih transfera bi bili redukovani.



Diskontna stopa od 7% je trenutno preovlađujuća stopa, ali je moguće da sa daljim reformama u Srbiji cena kapitala padne, a samim time i diskontni faktor. Stoga je moguće da je neto sadašnja vrednost dobiti u stvari veća.



Vrlo je verovatno da će troškovi socijalne pomoći namenjene marginalnim grupama rasti brže nego ukupan iznos budžeta jer će se sa razvijem privrede u Srbiji sve manje sredstava transferisati u pravcu srednje klase i preduzeća, a više u pravcu onih kojima je pomoć zaista potrebna. Takođe, moguće je i da će ulaganje u obrazovanje rasti brže nego ulaganje u druge delatnosti koje se finansiraju iz budžeta.

Dobit od integracije romske populacije u srpsko društvo i druge vrste neopipljive dobiti moguće je samo arbitrarno prevesti u konkretne iznose novca. Inkluzija je vrednost sama po sebi u ovim slučajevima. Verovatnoća da IZI ne postigne neto pozitivne efekte je vrlo mala jer je potrebno smanjiti broj romske dece koja ne upisuju srednju školu za svega 19,08%, što je uz primenu Indeksa za inkluziju i posvećenost društva ovom problemu lako ostvarljivo. Drugi bitan momenat koji izdvaja IZI od drugih projekata sa neto pozitivnim rezultatima je da iznos sredstava koji bi trebalo investirati nije velik i ne zahteva značajno uvećanje budžetskih rashoda, kao ni prekompoziciju postojećih sredstava. Time se može zaključiti da je IZI društveno prihvatljiv sa stanovišta finansijske isplativosti.

ZAKLJUČCI I PREPORUKE Obrazovno siromaštvo je ključni indikator na osnovu koga se može prognozirati dohodno siromaštvo i glavni pokretač međugeneracijske zamke siromaštva. Analiza troškova i koristi pokazuje da je implementacija Indeksa za inkluziju izvestan put u pravcu smanjenja siromaštva. Analiza pokazuje da je implementacija Indeksa za inkluziju povezana sa minimalnim troškovima kada se ti troškovi uporede sa ukupnim budžetom za obrazovanje, odnosno kada se ti troškovi uporede sa godišnjim prirastom sredstava alociranih na osnovno obrazovanje. Potrebno je uložiti svega 0,29% od ukupnih troškova osnovnog obrazovanja, odnosno 6,44% od ukupnog prirasta budžeta. Kada je reč o analizi koristi, evidentno je da do povećanja zapošljivosti može doći jedino ako se poveća nivo obrazovanja. Povećana zapošljivost romske populacije eliminiše društvene troškove kao što su socijalna pomoć, besplatno zdravstveno osiguranje za aktivnu populaciju, kao i trošak izgubljene minimalne plate. Ti troškovi na godišnjem nivou u proseku iznose 8.919.821 EUR, prevedeni u sadašnju vrednost. S druge strane, troškovi primene programa iznose 1.701.974 EUR godišnje, tako da je pri relativno maloj stopi smanjenja odustajanja od školovanja kod romske populacije moguće ostvariti značajne efekte. Kada se sagledaju ukupni troškovi i dobit, očigledno je da bi implementacija Indeksa za inkluziju bila korisna za srpsko društvo. Analiza prezentovana u ovom radu jasno pokazuje da čak i u slučaju veoma ograničenog uspeha IZI od svega 19,08%, postoji ubedljivo opravdanje za investiranje u inkluzivno obrazovanje. Ipak, razumno je poći od pretpostavke da će implementacija IZI, srednjoročno gledano, imati za rezultat značajno smanjenje napuštanja osnovne škole od strane pripadnika marginalizovanih grupa i stvaranje solidnih temelja za njihovu integraciju u srpsko društvo. Ova analiza ne daje definitivne odgovore, ali daje projekcije na osnovu scenarija napuštanja osnovne škole u romskoj populaciji. Primena Indeksa za inkluziju pokazuje značajne neto pozitivne efekte čak i u slučaju najgoreg scenarija koji podrazumeva smanjenje napuštanja osnovne škole za samo 25%. Projekat inkluzivnog obrazovanja nije isključivo projekat za romsku populaciju i decu sa smetnjama u razvoju. Gotovo svako u Srbiji će imati dobit od primene ovog pristupa, a to je istinska dobit za sve. Štaviše, iako će pripadnici marginalizovanih grupa srednjoročno, a posebno dugoročno gledano osetiti najviše pozitivnih efekata, treba istaći da će svi članovi društva imati dobit od uključenja

marginalizovanih grupa na tržište rada, što će za rezultat imati manje troškove socijalnih transfera i opšti napredak. Ovo nije samo pitanje kalkulacija - reč je o stvarnoj obavezi srpskog društva da integriše sve građane Republike Srbije i omogući im ostvarivanje njihovih osnovnih ljudskih prava. Analiza efekata IZI nije moguća u periodu od godinu dana. U stvari, prva godina implementacije je pre posvećena pripremi zaposlenih u osnovnim školama da koriste novi pristup. Bilo kakvo smanjenje napuštanja osnovne škole od strane pripadnika marginalizovanih grupa ili čak uvećanje ove pojave u tom periodu ne znače nužno uspeh ili neuspeh programa. Neophodno je uveriti pripadnike ciljnih grupa u održivost novog pristupa i posvećenost srpskih institucija dugoročnoj implementaciji programa. U najkraćem, realizacija IZI je put ka integraciji marginalizovanih grupa kroz stvaranje šansi i jasne motivacije za integraciju u obrazovani sistem Republike Srbije. IZI otvara put smanjenju nezaposlenosti marginalnih grupa i izlasku iz kruga neobrazovanosti, nezaposlenosti, siromaštva i marginalizacije.

DODACI Dodatak 1.: Troškovi projekta u Subotici i Pirotu Dodatak 2.: Korisnici projektnih aktivnosti u Subotici i Pirotu Dodatak 3.: Pregled ekonomskih i socijalnih indikatora romske populacije u Subotici i Pirotu Dodatak 4.: Spisak dokumenata i korišćenih izvora Dodatak 5:. Objašnjenje manje poznatih izraza

Dodatak 1: Troškovi projekta u Subotici i Pirotu Ukupno G1

Budžet za Srbiju (GBP)

Apr-05

Maj-05

Jun-05

Jul-05

Avg-05

Sep-05

Okt-05

Nov-05

Dec-05

Jan-06

Feb-06

Mar-06

Indeks za Inkluziju( IZI) SU -IZI

Obuka za IZI u osnovnim školama - prevoz

1431

250

150

100

SU - IZI

Obuka za IZI u osnovnim školama - hrana i smeštaj

1431

560

460

SU - IZI

Obuka za IZI u osnovnim školama - konsalting

1424

1,000

SU - IZI

Obuka za IZI u osnovnim školama - potrošna dobra

1420

190

100

SU partner

IZI u osnovnim školama - podrška škola

1940

1,500

1,000

500

SU - IZI

Obuka za IZI u predškolskim ustanovama - prevoz

1431

125

SU - IZI

Obuka za IZI u predškolskim ustanovama - hrana i smeštaj

1431

275

225

SU - IZI

Obuka za IZI u predškolskim ustanovama - konsalting

1424

500

SU - IZI

Obuka za IZI u predškolskim ustanovama - potrošna dobra

1420

100

SU partner

Obuka za IZI u predškolskim ustanovama - podrška škola

1940

500

SU-zagovaranje

IFI – mobilizacija zajednice

2347

1,000

Ukupno za modele dobre prakse (IZI)

Podrška osnovnim školama i predškolskim ustanovama

Ukupno G1

500

6,000 SC šifra

Apr-05

Maj-05

Jun-05

Jul-05

Avg-05

250

125

1,900

3,225

325

175

125

Sep-05

Okt-05

Nov-05

Dec-05

Jan-06

Feb-06

Mar-06

Podrška osnovnim školama 0706/91

Adaptacija objekata – škole

1940

3,900

0706/91

Potrošna dobra - škole

1940

630

0796/61

IZI u osnovnim školama - podrška škola

1940

1,500

Ukupna podrška za osnovne škole

1,950

1,950 90

1,590

1,500

6,030

1,950

Podrška za predškolske ustanove 0706/91

Adaptacija objekata – predškolske ustanove

1940

800

0706/91

Potrošna dobra - predškolske ustanove

1940

210

800 30

0796/61

IZI u osnovnim školama - podrška predškolskih ustanova

1940

1,500

Ukupna podrška za predškolske ustanove

2,510

800

1,530

Ukupni troškovi (u GBP)

8,540

1,950

2,750

3,120

120

UKUPNO (GBP)

14,540

Neograničeno

Šifra

Ukupno G1 2006/07

0706/91

Podrška IZI u Pirotu – osnovne škole

1940

1,500

600

0706/91

Podrška IZI u Pirotu – predškolske ustanove

1940

800

300

0706/91

Pirot potrošna dobra - osnovne škole

1940

630

0706/91

Pirot potrošna dobra - predškolske ustanove

1940

350

0706/91

Aktivnosti mobilizacije zajednice u Pirotu

1940

800

2,367

207

Šifra

4,080 Ukupno G1 2006/07

Apr-05

Maj-05

Jun-05

Avg-05

Sep-05

Okt-05

Nov-05

Dec-05

Jan-06

Feb-06

Mar-06

900 Ukupno G2 2007/08

Total Pirot municipality - IfI support costs (GBP)

Ograničeno - osigurano 2

Apr-05

Maj-05

Jun-05

Jul-05

Avg-05

Sep-05

Obuka za IZI u osnovnim školama - prevoz

1431

100

0796/61

Obuka za IZI u predškolskim ustanovama - prevoz

1431

100

Ukupno prevoz:

200

100

Obuka za IZI u osnovnim školama - hrana i smeštaj

1431

748

374

0796/61

Obuka za IZI u predškolskim ustanovama - hrana i smeštaj

1431

748

374

Ukupno hrana i smeštaj : 11

0796/61 0796/61

1,496

Obuka za IZI u osnovnim školama - honorari trenera Obuka za IZI u predškolskim ustanovama – honorari trenera Kampanja protiv predrasuda – IZI trening - honorari trenera

Feb-06

Mar-06

0 0 0

748

0 0 0

2124

1,128 1,128

564 0

564

0 0

Podrška osnovnim školama/predškolskim ustanovama:

0796/61

IZI u osnovnim školama – podrška osnovnim školama

16112

1,500

0796/61

IZI u predškolskom – podrška predškolskom

16113

1,500

Ukupno podrška osnovnim školama/predškolskom 12

Jan-06

honorari (konsalting/trening/istraživanje)

Ukupno honorari: 12

Dec-05

Hrana i smeštaj

0796/61

Nov-05

Prevoz

0796/61

Okt-05

Ukupno G2 2007/08

3,000

1,500

1,500 0

3,000

1,500 0

3,000

Potrošna i trajna dobra (trening/sitraživanja)

0796/61

IZI u osnovnim školama - trening

1420

115

0796/61

IZI u predškolskom - trening

1420

115

Ukupno potrošna i trajna dobra : Ukupna kontribucija FCO (GBP) Ukupno PIROT (GBP)

GBP

0 0

230

100

130

6,054

1,512

1,412

3,130

3,000

10,134

Dodatak 2: Korisnici projektnih aktivnosti u Subotici i Pirotu

PARTNERI 1. Osnovna škola "Đuro Salaj" 2. Osnovna škola "Matko Vuković" 3. Predškolsko "Naša radost" 4. Osnovna škola "Vuk Karadžić" 5. Osnovna škola "Sveti Sava" 6. Osnovna škola "8. septembar" 7. Osnovna škola "Dušan Radović" 8. Škola za osnovno i srednje obrazovanje “Mladost” 9. Predškolsko"Čika Jova Zmaj" Ukupno

Lokacija

Romska deca- direktni korisnici

Direktni i indirektni korisnici 570 762 3.870 1.395 1.190 1.400 820

Subotica Subotica Subotica Pirot Pirot Pirot Pirot

114 145 93 155 70 50 40

Pirot

125

Pirot

20 777

550 10.682

Dodatak 3: Pregled ekonomskih i socijalnih indikatora romske populacije u Subotici i Pirotu 1. Status domaćinstva Subotica Izbeglice 197 Stalno nastanjeni 260 Privremeno nastanjeni 52 Nema podataka 9 Ukupno 518

Pirot 261 10 271

2. Obrazovanje nosioca domaćinstva Subotica Pirot 0 razreda 122 1-4 razreda 5-8 razreda KV SSS VS VSS Nema pod.

10 128 120 13 55 2 1 77

14 145 8 66 1 2 25

3. Obrazovanje majke Subotica Pirot 0 razreda 247 11 1-4 razreda 84 28 5-8 razreda 66 175 KV 7 6 SSS 21 42 VS 2 1 VSS 0 0 Nema pod. 76 2 4. Zaposlenost nosioca domaćinstva Nezaposlen Redovno zaposlen Povremeno/sezonsko Samostalna delatnost Penzioner

Subotica 340 60 11 23 2

Pirot 159 5 74 2 6

Nema podataka

5. Zaposlenost majke Subotica Nezaposlena 446 Redovno zaposlena 10 Povremeno/sezonsko 6 Samostalna delatnost 4 Penzionerka 0 Nema podataka 37

Pirot 243 4 10 1 2 5

6. Materijalna pomoć domaćinstvu Dečiji dodatak i socijalna pomoć Socijalna pomoć Dečiji dodatak Nema podataka

Subotica 180 70 84 184

Pirot 55 14 87 115

7. Iznos materijalne pomoći

1.000 – 2.000 2.100 – 3.000 3.100 – 4.000 4.100 – 6.000 6.100 – 8.000 8.100 - 14.000 Nema podataka

Subotica Pirot 22 9 36 9 48 3 62 11 56 15 39 18 71 91

8. Broj dece 1 2 3 Subotica 140 138 101 Pirot 105 124 32

4 72 6

5 30 2

6 21 3

7 8 12 3 0 0

9. Starost dece 0-3 3-5 5-7 7-14 14-18 Subotica 229 191 173 555 240 Pirot 92 66 48 187 94

10. Pohađanje predškolske ustanove

Redovno Povremeno Specijalno Ne pohađa

Subotica Pirot 44 44 6 0 1 0 313 30

11. Pohađanje osnovne škole Subotica Pirot Redovno 349 161 Povremeno 22 0 Specijalna 7 29 Za odrasle 7 6 Ne pohađa 238 9

12. Pohađanje srednje škole Subotica Pirot Redovno 13 40 Povremeno 1 1 Specijalna 1 7 Ne pohađa 162 28

13. Govorni jezik Subotica Pirot Romski 383 22 Romski/srpski 24 97 Srpski 15 117 Mađarski 18 0 Albanski 9 0

Dodatak 4: Spisak dokumenata i korišćenih izvora 1.

Antić (2005), Roma and Right to Health Care in Serbia, Minority Rights Center, Belograd

Atkinson, Marlier i Nolan (2004), Indicators and Targets for Social Inclusion in the European Union, Journal of Common Market Studies, Vol 42,1 str.47-75

Bodewig C. i Sethil A. (2005) Poverty, Social Exclusion and Ethnicity in Serbia and Montenegro: The Case of the Roma, Svetska banka, Vašington

Booth, T. i Ainscow M, (2002) Indeks za inkluziju, CSIE - Centar za izučavanje inkluzivnog obrazovanja

Cost-Benefit Comparison of Inclusive Education Models in Serbia – Terms of References, Save the Children,

Koleva, D. (2008) Vodič za modele dobre prakse u radu na regionalnim projektima za uključivanje djece Roma u predškolsko i osnovnoškolsko obrazovanje, Save the Children UK, Beograd

Mihajlović (2004) Needs Assessment Study for the Roma Education Fund - Serbia, Beograd

Registar porodica Roma u Subotici i Pirotu, Save the Children,

Ringold, Orenstein i Wilkens (2005), Roma in an Expanding Europe: Breaking the Poverty Cycle, World Bank, Washington, DC

10. Statistički godišnjak 2001-2008, Republički zavod za statistiku 11. Vlada Republike Srbije (2005), Decenija inkluzije Roma 2005-2015 Akcioni plan, Beograd 12. World Bank (2003), Serbia and Montenegro Poverty Assessment, Svetska banka, Vašington

Internet stranice: 1.

Vlada Republike Srbije – www.srbija.gov.rs

Narodna skupština Republike Srbije - www.parlament.sr.gov.yu

Ministarstvo obrazovanja i sporta - www.mps.gov.rs

Ministarstvo finansija – www.mfin.gov.rs

Ministarstvo ljudskih i manjinskih prava - www.humanrights.gov.rs

Republički zavod za statistiku - www.statserb.sr.gov.rs

Narodna banka Srbije – www.nbs.rs

Dodatak 5: Objašnjenje manje poznatih izraza Neto sadašnja vrednost – Metod neto sadašnje vrednosti (NSV) za ocenu značajnog projekta omogućava razmatranje vremenske vrednosti novca. U suštini, on pomaže investitoru da utvrdi sadašnju vrednost u današnjim evrima budućeg neto toka gotovine od projekta. Potom investitor može da uporedi taj iznos sa iznosom novca potrebnim za sprovođenje projekta. Ako je NSV veća od troška, projekat će biti profitabilan (uz pretpostavku da je procenjeni tok gotovine razumno blizak realnosti). Neto sadašnja vrednost može se izračunati primenom sledeće formule.

(gde je CFx - tok gotovine u periodu x, n - broj perioda, a r je diskontna stopa) Kad god neko izračunava vremensku vrednost novca da bi utvrdio sadašnju ili buduću vrednost (kao što je NSV), potrebno je navesti kamatnu stopu poznatu pod nazivom diskontna stopa. Izbor odgovarajuće diskontne stope predstavlja vrlo značajan deo procesa. Stopa povraćaja – Količnik između neto priliva i neto odliva novca, pandan profitnoj stopi. Per capita – Po glavi, odnosno neka veličina po pojedincu, članu grupe koja je predmet analize. Alocirati – usmeriti ili dodeliti neka sredstva nekoj jedinici troškova ili prihoda. Fiksni trošak – trošak koji ostaje isti nezavisno od obima aktivnosti. Inkrementalni trošak – trošak dodatne jedinice aktivnosti, proizvodnje i slično. BDP – Bruto društveni proizvod, količina novostvorenih dobara u jednom društvu. Ceteris paribus - Ako se ne promene osnovni preduslovi. Minimalna plata – plata koja je zakonom zagarantovana.