Eξωοικιακή Tουαλέτα.Oι πολλαπλές αναγνώσεις ενός ακάθαρτου χώρου

Ε Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ι Κ Η Ε Ρ Γ Α Σ Ι Α Ε Ξ Ω Ο Ι Κ Ι Α Κ Η Τ Ο Υ Α Λ Ε Τ Α ΟΙ ΠΟΛΛΑΠΛΕΣ ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΕΝΟΣ ΑΚΑΘ ΑΡ ΤΟΥ Χ ΩΡ Ο Υ Α Γ Γ Ε Λ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ Ι Ω Α Ν Ν Α Ε Π Ι Β Λ Ε Π Ω Ν Κ Α Θ Η Γ Η Τ Η Σ Τ Σ Ι Ν Ι Κ Α Σ Ν Ι Κ Ο Λ Α Ο Σ Ι Ο Υ Ν Ι Ο Σ 2 0 1 4 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ Π Ο Λ Υ Τ Ε Χ Ν Ι Κ Η Σ Χ Ο Λ Η ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

4

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ............................................................................................................ σ.07 β. Ιστορική εξέλιξη της δημόσιας τουαλέτας ........................................................ σ.09 β.1. Μεσομινωική και Μυκηναϊκή περίοδος ......................................................................................... σ.10 β.2. Ρωμαϊκή περίοδος

............................................................................................................... σ.11

β.3. Μεσαιωνική περίοδος

........................................................................................................... σ.13

β.4. Η Οθωμανική επιρροή στα Βαλκάνια

.......................................................................................... σ.14

β.5. Προβικτωριανή περίοδος στο Ην. Βασίλειο........................................................................

σ.16 β.6. Βικτωριανή περίοδος στο Ην. Βασίλειο ............................................................................ σ.18 β.7. 20ος αιώνας .................................................................................................................. σ.19 γ. Η κατασκευή του ιδιωτικού χώρου μέσα στο δημόσιο χώρο .............................. σ.20 γ.1. Η ιδιωτικότητα στο δημόσιο χώρο ........................................................................................... σ.21 δ. Έμφυλες προσεγγίσεις για την εξω-οικιακή τουαλέτα στον αστικό χώρο .............. σ.24 δ.1. Η σημειωτική της καθημερινής ζωής, ο συμβολισμός και η σημασία του ............................................ δ.2. Η κατασκευή του ανδρισμού στην εξω-οικιακή τουαλέτα ............................................................. δ.3. Η χωρική κατασκευή του κατακερματισμού και της περιθωριοποίησης ............................................... δ.4. Η αρχιτεκτονική του ακάθαρτου. Αισχύνη και αποστροφή στην δημόσια τουαλέτα ............................... δ.5. Φυσικοποίηση κοινωνικών πρακτικών στο χώρο της εξω-οικιακής τουαλέτας .......................................

σ.25 σ.28 σ.31 σ.35 σ.39

ε. Εναλλακτικές προσεγγίσεις οργάνωσης και σχεδιασμού ............................................ σ.42 ε.1. Η ουδέτερη-οικογενειακή τουαλέτα ........................................................................................ σ.43 στ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ .................................................................................................................... σ.46 ζ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ...................................................................................................................... σ.52 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

"No architectural treatise declares the toilet as the primordial element of architecture, but it might be the ultimate one.�

Rem Koolhaas

α.Εισαγωγή

Η παρούσα ερευνητική εργασία έχει ως στόχο να προσεγγίσει την οργάνωση, τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και τις πολλαπλές σημασίες της εξω-οικιακής τουαλέτας, Οι εξω-οικιακές τουαλέτες είναι ένας χώρος σημαντικός και ταυτόχρονα ασήμαντος. Αποτελόυν το μόνο δημόσιο χώρο τόσο συστηματικά παραμέλημένο αλλά την ίδια στιγμή το πίο αρχέγονο στοιχείο της αρχιτεκτονικής. Είναι εκέινος ο χώρος στον οποίο ο άνθρωπος βρίσκεται πιο κόντά και ο οποίος έχει υποστεί τόσες αλλαγές ώστε να προσαρμόζεται στις συνεχώς μεταβαλόμενες κοινωνικές δομές. Από τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται την προσωπική υγιεινή, τις σωματικές του λειτουργίες μέχρι το παγκόσμιο διακαίωμα για πρόσβαση σε εγκαταστάσεις υγιεινής. Τα ζητήματα της χωρικής οργάνωσης και του σχεδιασμού της εξω-οικιακής τουαλέτας, αλλά και ευρύτερες προσεγγίσεις αναφορικά με τους χώρους υγιεινής, θεωρούνταν μέχρι και πρόσφατα ένα παρεξηγήσιμο πεδίο, στα όρια του επιστημονικά αποδεκτού. Παρόλο που σημαντικοί στοχαστές όπως οι Lacan, de Beauvoir, Foucault, Freud ,Butler, Zizek, και Kristeva έχουν αναφερθεί στη σημασία του χώρου της τουαλέτας και τη συσχέτιση του με σύγχρονα συστήματα αξιών, οι τουαλέτες παρέμεναν μέχρι πρόσφατα, εκτός της συστηματικής κοινωνικής, ιστορικής και χωρικής ακαδημαϊκής μελέτης. Οι διαδικασίες του χωρικού σχεδιασμού και της κοινωνικής οργάνωσης της εξω-οικιακής τουαλέτας αποτελούν ένα πεδίο διερεύνησης που συνδέετaι με έναν απόλυτο τρόπο με την πορεία και εξέλιξη των ανθρώπινων κοινωνιών, τις υποβόσκουσες πτυχές της κυρίαρχης ιδεολογίας στον παραγώμενο χώρο, την πολιτισμική κατασκευή της κοινωνικής και και υλικής διάστασης του ατόμου. Η αρχιτεκτονική τους είναι σύμφυτή με τις κοινωνικές, πολιτισμικές και τεχνολογικές μεταβολές. Είναι επίσης δείκτης της ευμάρειας ή της φτώχειας στο σύγχρονο κόσμο , των ανισοτήτων αλλά και των κοινωνικών ρόλων και του έμφυλου κατακερματισμού και η ύπαρξή τους όντας απαραίτητη στον άνθρωπο σχετίζεται περισσότερο από κάθε άλλο κομμάτι της αρχιτεκτονικής με την καλή ποιότητα ζωής του.

Mε βασικό στόχο την ανάδειξη των κοινωνικών διαστάσεων του χώρου παρουσιάζεται η εξέλιξή της εξωοικιακής δημόσιας τουαλέτας στον Ευρωπαϊκό χώρο ανά το χρόνο και τον τόπο ενώ ταυτόχρονα αναλύεται η αποκρυστάλλωση στον χώρο αυτό αυτό σχέσεων εξουσίας και ιεραρχίας, βαθία εγγεγραμμένων στην κοινωνία μας. Η εξω-οικιακή τουαλέτα εξετάζεται στο πλαίσιο αυτό ως ένας χώρος έμφυλου, κοινωνικού και φυλετικού κατακερματισμού, ένας χώρος εξουσίας και κατασκευής συγκεκριμένων κοινωνικών-πολιτισμικών αντιλήψεων. Στο ίδιο πλαίσιο παρουσιάζονται εναλλακτικές λύσεις στην κοινωνική οργάνωση και το χωρικό σχεδιασμό με που αντικατροπτίζουν τη σύγχρονη ανάγκη μιας διαφορετικής αντίληψης της εξω-οικιακής τουαλέτας ωστέ να πληρούνται οι ανάγκες διαφορετικών κοιωνικών ομάδων (γυναικών, παιδιών, διεμφυλικών ατόμων)σε μια κατέυθυνση σταδιακής εξάλειψης έμφυλων, φυλετικών,κοινωνικων και ταξικών διχοτομήσεων .

β. Η ιστορική εξέλιξη της εξω-οικιακής τουαλέτας

β1. Μεσομινωική περίοδος Η εξω-οικιακή τουαλέτα αποτελούσε σημάντικό στοιχείο της καθημερινής ζωής στην αρχαιότητα καθώς οι όροι ζωής και επιβίωσης συνδέονταν άμεσα με συνθήκες διαβίωσης και υγιεινής. Οι πρώτες εξω-οικιακές τουαλέτες στην ανθρώπινη ιστορία όπως και το πρώτο γνωστό δημόσιο δίκτυο ύδρευσης και αποχέτευσης για μια ολόκληρη πόλη το συναντάμε στην Κνωσό. Οι ανασκαφές του Arthur Evans στις αρχές του 20ου αιώνα έφεραν στο φως ένα εντυπωσιακό σύστημα ύδρευσης το οποίο υπαγορευόταν από τις ανάγκες υγιεινής. Το δίκτυο στο παλάτι της Κνωσού υπήρχε ήδη από την Πρώτη Μεσομινωική περίοδο περίπου 2000 π.Χ . Στην Κνωσό υπήρξαν οι πρώτες εξω-οικιακές τουαλέτες με ξύλινη επένδυση (κάθισμα) και την εφεύυρεση της τεχνολογίας του σιφωνιού, το πρώτο καζανάκι της εποχής, με τρεχούμενο νερό για έκπ΄λυση1 . Η τεχνολογική ανωτερότητα της Κνωσού είτε χάθηκε είτε αγνοήθηκε και θα περνούσαν αιώνες μέχρι την επανεφεύρεση της σύγχρονης τουαλέτας. Πάντως σε όλη την ελληνική περίοδο στις πόλειςκράτη δεν υπήρξε ποτέ παρόμοια τεχνολογική ανάπτυξη και έμφαση στους χώρους υγιεινής και σε οργανωμένο δίκτυο ύδρευσης και αποχέτευσης. Μετά την Μινωική εποχή, οι εξω-οικιακές τουαλέτες θα κάνουν την επανεμφάνισή τους συστηματικά στην αρχαία Ρώμη. Στην Αρχαία Αθήνα του Σόλωνα έχουμε την πρώτη γνωστή απαγόρευση για τη διοχέτευση των απόβλητα στο δρόμο2.

Τομή και κάτοψη της τουαλέτας στο ισόγειο του ανακτόρου της Κνωσού

Υπεύθυνοι για την απομάκρυνσή τους από την πόλη ήταν οι ιδιοκτήτες των κατοικιών, που έπρεπε να τις μεταφέρουν στην εξοχή και κάπου όπου δε θα μόλυναν το νερό. Τα απορρίμματα από τα δοχεία νυκτός,αμίς, το κυρίαρχο σύστημα υγιεινής στην κλασική Ελλάδα, περισυλλέγονταν αργότερα από ένα δημόσιο φορέα και μεταφέρονταν έξω από τα τείχη της πόλης, ενώ από την Αθηναίων Πολιτεία του Αριστοτέλη γίνεται εμφανές πώς στην Αθήνα υπήρχαν οι δημόσια όργανα, υπεύθυνα για την τήρηση των κανονισμών της πολιτείας σε θέματα περιβάλλοντος και υγιεινής, οι οποίοι φρόντιζαν τα απόβλητα της πόλης να εναποτίθενται σε απόσταση 10-11 στάδια (2χλμ.) έξω από τα τείχη. Παρόλα αυτά υπάρχουν ενδείξεις για την κατασκευή και λειτουργία εξω-οικιακών τουαλέτων τόσο στα λουτρά της Ποσειδωνίας όσο και της Κόρινθο.

1. Angelakis, A. N. and Koutsoyiannis, D., 2003. Urban Water Resources Management in Ancient Greek Times, σελ 39 2.Angelakis, A. N. and Koutsoyiannis, D., 2003. Urban Water Resources Management in Ancient Greek Times, σελ 210-220

10

β.2. Ρωμαϊκή περίοδος Οι Ετρούσκοι -λαός που συνυπήρξε με τους Ρωμαίους και αρχικά πιο ανεπτυγμένος- ήταν από τους πρώτους το 800 π.Χ που ανέπτυξαν σύστημα αστικού σχεδιασμού- είχε επηρεαστεί αρκετά από τις ελληνικές πόλεις- κράτη. Η άνοδος της Ρώμης επισκίασε την Ετρουρία, που τελικά ενσωματώθηκε στη ρωμαϊκή επικράτεια. Παρόλο το σύντομο πέρασμα τους, συνεισέφεραν σημαντικά στην άνοδο της Ρώμης. Μέσω των Ετρούσκων η ελληνική φιλοσοφία και τέχνη αποτέλεσαν τη βάση του ρωμαϊκού πολιτισμού. Όσον αφορά στους χώρους υγιεινής οι Ετρούσκοι κατασκεύασαν το μεγαλύτερο αποχετευτικό σύστημα της εποχής την Cloaca Maxima ( Μεγάλη Αποχέτευση), που κατέληγε στον Τίβερη. Η Cloaca Maxima αρχικά κατασκευάστηκε σαν ένα υπαίθριο κανάλι. Με την πάροδο του χρόνου, οι Ρωμαίοι κάλυψαν το κανάλι και το μετέτρεψαν σε ένα υπόγειο σύστημα αποχέτευσης για την πόλη. Η αποχέτευση είχε πλάτος μεγαλύτερο των 5 μέτρων και επεκτάθηκε από του Ρωμαίους3. Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος (23-79 μ. Χ) την περιγράφει σαν το «πιο αξιομνημόνευτο επίτευγμα» της Ρώμης4. Η Cloaca Maxima χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα στη σύγχρονη Ρώμη 2500 χρόνια αφότου χτίστηκε. Το αποχετευτικό δίκτυο δεν ήταν το μοναδικό σύστημα διαχείρισης των αποβλήτων. Υπήρχαν δοχεία νυκτός, βόθροι, λεκάνες και ειδικά δοχεία κατά μήκος του δρόμου για τους ταξιδιώτες που

Άποψη της Cloaca Maxima που απολήγει στον Τίβερη

συνέβαλαν σημαντικά στη διατήρηση μιας σχετικά καθαρής ,για τα δεδομένα της εποχής, πόλης. Όσοι πολίτες αδυνατούσαν να συνδεθούν με την αποχέτευση για οικονομικούς λόγους, χρησιμοποιούσαν της δημόσιες τουαλέτες, οι όποιες πλειοψηφικά κατασκευάζονταν δίπλα σταδημόσια λουτρά ώστε να έχουν ευκολότερη πρόσβαση σε παροχή νερού από τα υδραγωγεία5. Στις υπόλοιπες περιπτώσεις βρίσκονται δίπλα στα νυμφαία. Το μοτίβο χωροθέτησή τους σε πολυσύχναστα και κεντρικά σημεία σε όλες τις ρωμαϊκές πόλεις δείχνει τόσο την ευρεία επισκεψιμότητα σε αυτές τις εγκαταστάσεις όσο και την πρόβλεψη για διευκόλυνση της πρόσπελασιμότητας και πρόσβασης σε αυτές. Το έτος 315 μ.Χ εκτιμάται ότι στη Ρώμη υπήρχαν περισσότερες από 140, από λιτές ως πολυτελείς*. Μέχρι και τον 3ο αι. τα δημόσια έργα όπως λουτρά και υδραγωγεία συναντούν την μεγαλύτερη τους άνθηση. Τη ρωμαική περίοδο η δημόσια τουαλέτα λειτουργεί σαν ένας χώρος συγκέντρωσης, 3. Hopkins J, 2012,, Rome Population and Propriety, σελ. 88 4. Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, Φυσική Ιστορία,, 36.104-106, μετ. .F. Healy 5. Beard, M, 2007, The Roman triumph, σελ 45-46

11

συνεύρευσης και πολιτικής. Με την πληρωμή ενός αντιτίμου οι άνδρες έκαναν χρήση των υπηρεσιών ενώ παράλληλα κοινωνικοποιούνταν και πολιτικοποιούνταν. Τα αρχαιολογικά ευρήματα των αρχαίων λουτρών της Όστιας μαρτυρούν ένα θαυμάσια κατασκευασμένο κτίριο, με μαρμάρινα καθίσματα και πέτρινα δελφίνια που χώριζαν τις θέσεις και πρόσφεραν κάποιου είδους ιδιωτικότητα. Τα πατώματα ήταν καλυμμένα με μωσαϊκά που απεικόνιζαν σκηνές της καθημερινής ζωής. Για να αποθαρρύνουν το graffiti, αγαπημένη πρακτική των Ρωμαίων, οι τοίχοι ήταν ζωγραφισμένοι με αναπαραστάσεις των θεών. Το γενικό κατασκευαστικό σχέδιο των δημόσιων αυτών εγκαταστάσεων χαρακτηρίζεται από ομοιογένεια. Βασικά στοιχεία η είσοδος-έξοδος προς τον κεντρικό δρόμο- υπάρχουν ευρήματα για περιστρεφόμενες πόρτες στην Πομπηία και την Όστια- ενώ ο αριθμός των καθισμάτων δεν ξεπερνούσε τα 156. Εντός των θερμών της Χριστίνας της Σχολαστικής στην Έφεσο λειτουργούσαν εγκαταστάσεις υγιεινής, οι οποίες αποτελούν ένα χαρακτηριστικό δείγμα εξωοικιακή τουελέτας της ρωμαικής εποχής. Χτίστηκαν τον 1ο αιώνα μ.χ και ήταν κατασκευασμένες από μάρμαρο. Από τα ευρήματα της Εφέσου φαίνεται η τυποποιημένη διάταξη των πέτρινων καθισμάτων περιμετρικά των τριών πλευρών του χώρου, το άνοιγμα του καθίσματος σε σχήμα κλειδαρότρυπας αλλά και η κατασκευή αυτών των μαρμάρινων σειρών καθισμάτων πάνω από έναν αγωγό τρεχούμενου νερού, του οποίου το βάθος

Πέτρινα καθίσματα στα ρωμαίκά λουτρα της Εφέσου

ήταν ανάλογο με τον αριθμό των επισκεπτών και είχε επίχρισμα ώστε να αποτρέπει τις διαρροές και να εξυπηρετεί καλύτερα την διοχέτευση των αποβλήτων. Τα κανάλια αποβλήτων κρυμμένα μέσα στα σκοτεινά σπλάχνα της πόλης ήταν βαθιά για τα δεδομένα της εποχής , μεταξύ 2 και 4 μέτρων, ανάλογα με την τοποθεσία . Σε μερικά κτίσματα φαίνεται η ύπαρξη νιπτήρων με τρεχούμενο νερό. Η δημοτικότητα του θεσμού της ρωμαϊκής εξωοικιακής τουαλέτας σε όλη την αυτοκρατορία οδήγησε σε πολυάριθμα κτίσματα, από τη Μεγάλη Λέπτη και το Τιμγκάντ στη βόρεια Αφρική έως το Τρήρ στη Γερμανία. Οι εξω-οικιακές τουαλέτες λειτουργούσαν ταυτόχρονα σαν ένας χώρος εκπλήρωσης των βιολογικών αναγκών και κοινωνικοποίησης.

6. Gros, P., 1996, L’architecture romaine. 1. Les monuments publics, σελ. 414.

7. Nielsen I, 1990, Thermae et Balnea: The Architecture and Cultural History of Roman Public Baths,

12

β3. Μεσαιωνική περίοδος Για τα χρονικά όρια του Μεσαίωνα δεν υπάρχει οµοφωνία των ιστορικών. Πολλοί από αυτούς τοποθετούν την περίοδο από την παρακµή της ρωµαϊκής αυτοκρατορίας έως την πτώση της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Προφανώς αυτά τα όρια δεν µπορούν να ισχύσουν για όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα στην Ευρώπη από το 500 μ.Χ έως και το 1500 μ.Χ υπάρχει μια μεγάλη διαφοροποίηση μεταξύ δυτικής και ανατολικής Ευρώπης, κυρίως εξαιτίας της ύπαρξης του Βυζαντίου ως συνέχεια της Ρώμης σε μια σειρά πεδίων όπως και αυτό της αρχιτεκτονικής. Στη δυτική Ευρώπη η επίδραση του σκοταδισμού του Μεσαίωνα ήταν εντονότερη με ηχηρό αντίκτυπο στις επιστήμες, τις τέχνες και την αρχιτεκτονική. Σε μια εποχή που τόσο το άτομο όσο και η πλειοψηφία της κοινωνία ήταν στο περιθώριο εξαθλιωμένη και μαστιζόταν από ασθένειες, η αρχιτεκτονική της καθημερινής ζωής αντανακλούσε τις αντίστοιχες συνθήκες στη διαβίωση. Η ανυπαρξία οργανωμένων χώρων υγιεινής τόσο σε ιδιωτικό όσο και δημόσιο επίπεδο ευθυνόταν σε τεράστιο βαθμό για την πρόκληση, μετάδοση και έξαρση επιδημιών που θέριζαν τους ανθρώπους της εποχής, κυρίως τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα. Τόσο στις αγροτικές περιοχές όσο και στα αστικά κέντρα χρησιμοποιούσαν στη θέση της λεκάνης είτε το δρόμο είτε σκεύη νυκτός που διοχετεύονταν επίσης στο δρόμο.

Τουαλέτες στα τείχη του καστρού του Portchester (12ος αι)

Μόνο στον ύστερο μεσαίωνα άρχισε να παρατηρείται η κατασκευή ιδιωτικών χώρων τουαλέτας σε κάποια απόσταση από την κατοικία, προνόμιο των εύπορων οικογενειών ενώ αντίθετα οι αντίστοιχοι δημόσιοι χώροι απευθύνονταν στους πλέον φτωχούς8. Η διαχείριση των αποβλήτων καθ’ όλη τη διάρκεια των αιώνων ήταν σχεδόν ανύπαρκτη και επιβάρυνε συσσωρευτικά τα αστικά κέντρα. 20 με 25 εκατομμύρια άνθρωποι, το ένα τρίτο του τότε ευρωπαϊκού πληθυσμού, έπεσαν θύματα της καταστροφικής πανδημίας της βουβωνικής πανώλης- η οποία έμεινε γνωστή «Μαύρος Θάνατος»9- ως αποτέλεσμα των άθλιων συνθηκών υγιεινής. Την ίδια εποχή τα πλούσια υποστατικά είχαν λεκάνες, οι οποίες προεξείχαν από τα τείχη των κάστρων, γεμίζοντας με περιττωματικά απόβλητα τη περίμετρο του κάστρου ή ακόμα χειρότερα σε αρκετές περιπτώσεις την τάφρο10.

8. J.L. Horan, 1997, The Porcelain God. A Social History of the Toilet σελ.23-24 9. Defoe D, 1772, Η πανούκλα στο Λονδίνο, σελ. 356 10. Lambert T, 2008, A brief history of public health, σελ 13

13

β4. Η Οθωμανική επιρροή στα Βαλκάνια

Τουαλέτες στο αββαείο Glastonbury σε πενταγωνική διάταξη

Στο τέλος του μεσαίωνα οι εύπορες τάξεις χρησιμοποιούσαν ειδικά κατασκευασμένα καθίσματα, συχνά πολυτελώς διακοσμημένα και εξοπλισμένα με βελούδινες επιφάνειες. Ουσιαστικά παρέμεναν δοχεία νυκτός τοποθετημένα σε ένα κουτί με καπάκι11. Παρόλα αυτά εκείνη την περίοδο κτασκευάστηκαν δημόσιες τουαλέτες στα πλαίσια των μονών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό του αββαείου του Glastonbury στη νοτιοδυτική Αγγλία, όπου ο χώρος του Rere Dorter είναι ένα πενταγωνικό κτίσμα, όπου στο εσωτερικό του φαίνεται η τυποποιημένη περιμετρική διάταξη πέτρινων καθισμάτων, ενώ δύο αγωγοί διοχέτευαν το νερό12. Ταυτόχρονα δημόσιες εξω-οικιακές τουλέτες συνέχισαν να υπάρχουν στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία ενσωματωμένες στα δημόσια λουτρά, που παρόλη τη δυσφορία του Ιερατείου συνέχισαν να λειτουργούν μαζικά. Ο σχεδιασμός και η οργάνωση των δημόσιων χώρων υγιεινής αλλά και ο ρόλος τους παρέμειναν σχεδόν αναλλοίωτα από την ρωμαική εποχή.

Στη διάρκεια της Οθωμανικής περιόδου αντανακλάται η έννοια της συνέχειας και της μετατροπής των βυζαντινών εγκαταστάσεων υγιεινής. Τον 16ο αιώνα στην Κωνσταντινούπολη λειτουργούσαν 1400 δημόσια λουτρά που συμπεριλάμβαναν δημόσιες τουελέτες. Η οργάνωση του χώρου άλλαξε και προσαρμόστηκε στο οθωμανικό πρότυπο ,όπως επίσης διαφοροποιήθηκε και η τουελέτα (λεκάνη). Το νέο είδος εξω-οικιακής τουαλέτας υπάρχει σε μια σειρά περιοχών όπως η Ινδία, η Κίνα, η Ιαπωνία και η Ανατολία από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα και συναντάται στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια συνολικά, ακόμα και τώρα, εξαιτίας της έντονης επίδρασης που είχαν οι Οθωμανοί κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας τους στον ελλαδικό χώρο. Αυτός ο τύπος τουαλέτας πρωτοσυναντάται στην Ινδία ,όπου βρίσκονται τα πιο γνωστά παραδείγματα αρχαίων ινδικών εγκαταστάσεων του πολιτισμού των Harrapan το 2500 π.Χ και οι οποίες είχαν προηγμένα συστήματα υδραυλικών εγκαταστάσεων για τη διάθεση των αποβλήτων13. Πρόσφατα ανακαλύφθηκε στην Τουρκία στο Ayazini Valley μια φρυγική τουαλέτα στο εσωτερικό πέτρινής κατοικίας, η οποία αποτελείται από ένα άνοιγμα στο έδαφος και έναν κεντρικό αγωγό που οδηγεί τα απόβλητα στον εξωτερικό χώρο.

11. J.L. Horan, 1997, The Porcelain God. A Social History of the Toilet σελ.26 12. J. Patrick Greene, 1992, Medieval Monasteries; Archaeology of medieval Britain, σελ.55-56 13. Mara, D. D, 1985, The design of pour-flush latrines, σελ.

14

Οθωμανική τουαλέτα στο Bodrum

Οθωμανική τουαλέτα στο Top Kapi

Κατά την Οθωμανική περίοδο σε όλη την επικράτεια, η τουαλέτα ήταν τοποθετημένη εκτός της οικίας. Η ύπαρξη αποβλήτων εντός της κατοικίας ήταν και επιβλαβής και ανθυγιεινή και αυτό σε μια περίοδο που η φροντίδα της υγιείνης συβάδιζε με την πίστη και τα θρησκευτικά έθιμα14.. Ωστόσο, αργότερα με τις εξελίξεις στον τομέα της αρχιτεκτονικής και τη βελτίωση της αποστράγγισης και τα συστήματα αποχέτευσης, οι τουαλέτες ήταν τοποθετημένες στην κατοικία, συγκεκριμένα, σε ένα τμήμα που ονομαζόταν -Eyvan και το οποίο αρχικά αποτελούσε τμήμα των τουρκικων λουτρών15. Τα υλικά που χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή της ήταν κυρίως ξύλο και μάρμαρο. Την ίδια περίοδο υπήρχαν δημόσιοι εξω-οικιακές τουαλέτες που συστεγάζονταν με κρήνες και λουτρά.

Οι τούρκικες εξω- οικιακές τουαλέτες είχαν διαχωριστικά- σε αντίθεση με τιε ρωμαικές- ώστε να επιτρέπουν μεγαλύτερη ιδιωτικότητα στο χρήστη. Οι Οθωμανοί χρησιμοποήσαν τα υφιστάμενα αποχετευτικά σύστημα και δίκτυα της περιόδου που αναπτύχθηκε τόσο απο τους Χετταίους στην Ανατολία όσο και το ρωμαϊκό στην Μ.Ασία και τα Βαλκάνια. Τα ονομαζόμενα και algun16. Αυτού του τύπου η τουαλέτα, η οποία χρησιμοποιούνταν εως τον 18ο αι. πλήν των αριστοκρατών από την πλειοψηφία του πληθυσμού στην Ευρώπη έχει τις ρίζες του στην ανθρώπινη φυσιολογία και στην ενστικτώδη στάση που ο άνθρωπος χρησιμοποιεί για ανάπαυση και εκτέλεση σωματικών λειτουργιών

14. Gürel M. O, 2008, 15. Aytac S. M, 2004, The social 16. Aytac S. M, 2004, The social 17. Gürel M. O, 2008,

Bathroom as a modern space. Journal of architecture and technical development of Toilet Design, Ms Thesis and technical development of Toilet Design, Ms Thesis Bathroom as a modern space. Journal of architecture

15

β5. Προ-Βικτωριανή περιόδος Από το 1500 στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη η θρησκέια και οι εκπρόσωποί της άρχισαν να χάνουν το έδαφος που κέρδιζε πλέον η αριστοκρατεία. Η στροφή στην κοσμική αρχιτεκτονική και την τεχνολογία αποτυπώνεται και στο σχεδιασμό των λουτρικών χώρων και της τουαλέτας. Παρόλο που η πλειοψηφία του πληθυσμού συνέχισε να διατηρεί τις μεσαιωνικές συνήθειες υγιεινής, ξεκίνησε ο πειραματισμός για εύρεση εναλλακτικών μεθόδων. Αυτή την περίοδο (16ος αι.) ήταν που διαμορφώθηκε και η τουαλέτα με τα αποσπώμενα μέρη. Παρόλή την τεράστιας σημασίας καινοτομία η μεγάλη μερίδα του πληθυσμού θεώρησε το κάθισμα της τουαλέτας ως μία «βάρβαρη» συσκευή και αρνούνταν να την χρησιμοποιήσει18. Ως απόρροια του συντηρητισμού των μεσαιωνικών χρόνων πολλές κοινωνίες συνέχισαν να θεωρούν την φροντίδα της υγιείνης και την νέα τεχνολογίας ανίερη και χωρίς χρησιμότητα. Ωστόσο, ο σχεδιασμός και η ανάπτυξη της τουαλέτας δεν εξελίχθηκε ιδιαίτερα μέχρι 18ο αιώνα. Κατά 18ο αιώνα,ομάδες των εφευρετών διάφορων ειδικοτήτων, όπως ξυλουργοί και ωρολογοποιοί, στην Ευρώπη άρχισε να εργάζεται για την εξέλιξη του σχεδιασμού αρχικά για τουαλέτες ιδιωτικής χρήσης και στη συνέχεια για δημόσια χρήση. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, τα πρώτα σχέδια τουαλέτας επικεντρώθηκαν στην λειτουργικότητα. Μόλις αυτό επιλύθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα, οι σχεδιαστές επικεντρώθηκαν στην εργονομία..

18. Horan. J.L. ,1997, The Porcelain God. A Social History of the Toilet σελ.31 19. Horan. J.L., 1997, The Porcelain God. A Social History of the Toilet σελ.41 20. Blair, M, 2000, Ceramic Water Toilets.

16

Όταν αυτό επιλύθηκε προς το τέλος του 18ου αιώνα, οι σχεδιαστές επικεντρώθηκαν στη βελτίωση της υγιεινής. Η πιο σημαντική εξέλιξη που υποβοήθησε την νέα τουαλέτα-κάθισμα ήταν ήταν η μετάβαση των υλικών των αποχετέυσεων από το σιδήρο στα κεραμικά. Σε δεύτερο επίπεδο ήταν η εφεύρεση και η ευρεία χρήση του συστήματος του σιφονιού. Η αυξημένη έμφαση στην αποχέτευση μέσω πολιτικών αποφάσεων οδήγησε σε σημαντικές βελτιώσεις στην υγιεινή σε σχέση με το κόστος της αυξημένης χρήσης του νερού στις τουαλέτες. Ακολούθως παρατείθενται οι πιο κομβικοί τύποι τουαλέτας από το 1500 μέχρι και το 1850.

• Η πρώτη τουαλέτα “Ajax” του John Harington Το 1596 ο John Harington έκανε μια μελέτη για την κατασκέυη μιας νέας τουαλέτας- κάθισμα για την βασίλισσα Ελισάβετ,η οπόια ονομάστηκε “Ajax” και παρουσίαζε αρκέτες ομοιότητες με τις σύγχρονες. Αποτελούνταν από μια υπερυψωμένη δεξαμενή που συνδεόταν με ένα μικρό αγωγό που με τη βοήθεια μιας βαλβίδας απελευθέρωνε νερό. Αρχικά εγκαταστάθηκε στο ανάκτορο του Richmon19, παρόλα αυτά δεν ήταν δυνάτη η επίλυση συγκεκριμένων προβλημάτων όπως συτό της στεγανοποίησης των οσμών20. Αν και η ίδεα του Ajax ήταν ελκυστική δεν έγινε δημοφιλής στο Ηνωμένο Βασίλειο. Αυτό οφείλεται στο γεγονός οτι η πλειοψηφία του πληθυσμού χρησιμοποιούσε

τα δοχεία νυκτός και πολλες κατοικίες δεν είχαν τη υποδομή για να υποστηρίξουν την εγκατάσταση του Ajax (Horan, 1997). Οι παράγοντες που επέδρασαν ως προς τον σχεδιαμό της τουαλέτας “Ajax” ήταν η άνεση, η οπτική αισθητική και η προσαρμογή των υλικών της ανάλογα με το κύρος και το κοινωνικο status του χρήστη. Αργότερα το 17ο αιώνα, που θεωρείται ο μεταβατικός αιώνας από το Μεσαίωνα στην Βικτωριάνή Αγγλία, ξεκίνησε η κατασκευή ειδικών χώρων στις αστικές κατοικίες, όπου μέσα τοποθετούνταν τα δοχεία νυκτός. Το 1739 εξαιτίας της ανάγκης για μεγαλύτερη ιδιωτικότητα, αλλά και της συντηριτικοποίησης των ηθών, παρατηρούνται οι πρώτοι διαχωρισμένοι χώροι τουαλέτας ανδρών και γυναικών στις δημόσιες τουαλέτες21..

• Η πρώτη τουαλέτα με έκπλυση σε σχήμα S του Alexander Cumming Το 1667 η μεγάλη πυρκαγία κατέστρεψε σχεδόν τη μισή πόλη. Παρά τη μεγάλη καταστροφή και τα αναρίθμητα θύματα εξάλειψε σε μεγάλο βαθμό τη βουβωνική πανώλη. Κατά τη διάρκεια της ανακατασκευής της πόλης οι αρχές έδωσαν ειδικό βάρος στη δημόσια υγιεινή, με προτεραιότητα στην κατασκευή ενός ευρέος αποχετευτικού δικτύου. Στο βαθμό που μια τέτοια κίνηση συνοδευόταν και από ένα αντίστοιχο δίκτυο δημοσίων εγκαταστάσεων υγιεινής, το σχέδιο της τουαλέτας ajax έπρεπε να

βελτιωθεί. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, ένα από τα προβλήματα με το σχεδιασμό της τουαλέτας του Harrington ήταν η ελλειματική σφράγιση των οσμών των αποβλήτων22. Διακόσια χρόνια μετά τον Harrington ο διαπρεπής ωρολογοποιός Alexander Cumming κατασκεύασε μια δεξαμενή νερού στον πυθμένα της λεκάνης, η οποία ενεργοποιούνταν με βαλβίδα και σφράγιζε ,εμποδίζοντας με αυτό τον τρόπο τις οσμές των αποβλήτων. Ο σωλήνας

Ο μηχανισμός της τουαλέτας του A. Cumming

διοχεύτεσης των αποβλήτων ήταν καμπυλωμένος σε μορφή S, τεχνολογία που χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα. Πρίν από τον Cumming οι σχεδιαστές δεν ήταν σε θέση να επιλύσουν το πρόβλημα των δυσάρεστων οσμών23. Ο Cumming εφηύρε επίσης την πρώτη τουαλέτα με μηχανισμό έκπλυσης το 1775. Ωστόσο, νέα τουαλέτα Cumming δεν χρησιμοποιήθηκε μέχρι το 1800, διότι σωλήνες από χυτοσίδηρο και τερακότα είχαν κατασκευστικά ελλέιμματα24.

21. Genc M, 2009, The evolution of toilets and its current state, Ms Thesis, σελ 38-39 22. Blair, M, 2000, Ceramic Water Toilets, σελ. 45 23. Blair, M, 2000, Ceramic Water Toilets, σελ. 48 24. Genc M, 2009, The evolution of toilets and its current state, Ms Thesis, σελ.40

17

β.6. Βικτωριανή περιόδος Κατά τη διάρκεια της Βιομηχανικής Επανάστασης τόσο στο Λονδίνο όσο και στο Παρίσι, εξαιτίας της μεγάλης συσσώρευσης εργατικού δυναμικού στα αστικά κέντρα προέκυψαν σοβαρά ζητήματα σχετιζόμενα με την διαχείρηση των ανθρώπινων αποβλήτων. Αρχικά τα απόβλητα συλλέγονταν σε δημόσιους χώρους αρκετές φορές κοντά σε οικιστικές ζώνες επιδεινώντας το πρόβλημα. Ιδιαίτερα στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα τα εκβιομηχανισμένα αστικά κέντρα ασφυκτιούσαν ενώ ταυτόχρονα δρόμοι και ποτάμια ξεχείλιζαν επηρεάζοντας παράλληλα τις πηγές πόσιμου νερού. Το καλοκαίρι του 1858 το Αγγλικό Κοινοβούλιο έκλεισε εξαιτίας των συσσωρευμένων αποβλήτων στον Τάμεση. Η ασθένεια της χολέρας έκανε την επανεμφάνισή της στις ευρωπαϊκές πόλεις.Αποτέλσμα αυτής της κατάστασης ήταν η κατασκευή ενός υπόγειου αποχετευτικού συστήματος τόσο στο Ην.Βασίλειο όσο και στη Γαλλία. Αυτό το υπόγειο αποχετευτικό δίκτυο άλλαξε ριζικά την πολεοδομία και τους πολεοδομικούς κανονισμούς. Αυτή η μεγάλη τομή οδήγησε στο σχεδιασμό και την κατασκευή μιας σειράς δημόσιων εγκαταστάσεων υγιεινής, που είχε ως αποτέλεσμα την πτώση του δείκτη θνησιμότητας, καθώς πλεόν οι μάζες είχαν πρόσβαση σε καθαρό νερό και σε οργανωμένο αποχετευτικό δίκτυο. Την ίδια περίοδο εμφανίζεται και η πρώτη τουαλέτα κάθισμα κατασκευασμένη από πορσελάνη με έκπλυση τρεχούμενου νερού. Αργότερα οι Βικτωριανές εξω-οικιακές τουαλέτες

Δημόσια ουρητήρια της βικτωριανής εποχής, στο Rothesay, Ην. Βασίλειο

έγιναν εξαιρετικά δημοφιλείς ενώ παράλληλα απέκτησαν και μια διαφορετική χρήση εξαιτίας του έντονου συντηριτισμού και πουριτανισμού της εποχής, αυτη του ερωτικού κρυσφήγετου, αναγκάζοντας τις αρχές να αντικαταστήσουν τον πολυτελή ξύλινο διάκοσμο με λευκή πορσελάνη, ωστέ να καταστεί χώρος λιγότερο αρεστός στους επίδοξους εραστές. Με αυτό τον τρόπο δημιουργησαν ένα χώρο με ενισχυμένη την αίσθηση του “καθαρού” και μείωση των βακτήριδιων -η πορσελάνη σαν υλικό δεν ευννοεί την ανάπτυξή τους σε αντίθεση με το ξύλο.

β.7. 20ος αιώνας Μερικές δεκαετίες αργότερα το 1920 ,αυτή τη φορά στις Η.Π.Α, πήρε η λεκάνη της τουαλέτας την μορφή που έχει μέχρι και σήμερα με προσαρμοσμένο μηχανισμό έκλπυσης, το γνωστο καζανάκι, και τεχνολογία συφωνιού. Οι εξω-οικιακές τουαλέτες της περιόδου αυτής διαιρούνταν όπως και παλαίότερα σε ανδρικές και γυναικείες. Εξαιρετικό ενδιαφέρον ώστόσο παρουσιάζει το γεγονός πως στη Βρετανία εως και τη δεκαετία του 50 η δωρεάν είσοδος στη δημόσια τουαλέτα αφορούσε μόνο στα ουρητήρια ενώ στις υπόλοιπες εγκαταστάσεις ο χρήστης κατέβαλε αντίτιμο. Αυτό φυσικά άφηνε στο περιθώριο τις γυναίκες τα παιδιά καθώς και άτομα με αναπηρία. Μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου υπό το πρίσμα της μεγαλύτερης πρακτικότητας και οικονομίας οι εξω-οικιακές τουαλέτες κατασκευάζονταν από σκυρόδεμα και γυαλί. Παρόλα αυτά η χωροθέτησή τους περισσότερο αποσκοπούσε στην απόκρυψη πάρα στην προσβασιμότητα , καθώς τοποθετούνταν σε άλση ή κάτω από γέφυρες και ως επί το πλείστον ήταν προσπελάσιμες μέσω κλιμακοστασίων. Εκτός από το δημιουργό το χώρο τον διαμορφώνουν μια σειρά παραγόντων με κυρίαρχό αυτό της ίδιας της χρήσης από τα υποκείμενα. Οι συγκεκριμένοι χώροι αποκρύπτονταν ως ακάθαρτοι , παραμελούνταν ως δημόσιοι σε μια περίοδο που οι έννοιες του

Δημόσιες τουαλέτες στη Γαλλία

“καθαρού” και του “ιδιωτικού” ηγεμόνευαν ιδεολογικά στην κοινωνία. Για αυτό το λόγο οδηγήθηκαν στην εγκατάλειψη και την παρακμή. Και ενώ η χρηστικότητα ενός χώρου καταστρέφεται, ωστόσο δεν εξαφανίζεται. Η εξω-οικιακή τουαλέτα έγινε κέλυφος στέγασης πολλαπλών χρήσεων. Καταφύγιο για τον άστεγο, χώρος διακίνησης ναρκωτικών για τον εξαρτημένο, χώρος σεξουαλικών συνευρέσεων κ.ο.κ.

γ. Η κατασκέυη χώρων ιδιωτικής χρήσης μέσα στο στο δημόσιο χώρο

γ1. Η ιδιωτικότητα στο δημόσιο χώρο.

To 1987 η επιτροπη της Νέας Υόρκης για τις δήμοσιες τουαλέτες συνέστησε την κατασκευή των δημόσιων χώρων υγιεινής στη βάσει του υποδείγματος των δημόσιων εξω-οικιακών τουαλετών στον υπόγειο του Λονδίνου, επειδή θεωρούνταν “καθαρές, αόσμες, κρυμμένες από τη δημόσια θέα, ελκυστικές, χρησιμοποιούνταν από όλες τις κοινωνικές τάξεις και παρείχαν ξεχωριστούς χώρους για άνδρες και γυναίκες”30. Δεκαπέντε χρόνια αργότερα η αναζήτηση γα τις ιδανικές εγκαταστάσεις δημόσιας τουαλέτας συνεχιζόταν με τον σχεδιασμό χώρων δημόιας άνεσης. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά η Laura Rouleau “αυτοί οι χώροι ήταν σχεδιασμένοι ώστε να εξασφαλίζουν το μέγιστο βαθμό ιδιωτικότητας” 31 . Αυτές οι προσπάθειες για εξεύρεση λύσης στην αντίφαση του ιδιωτικού-δημόσιου στην εξω-οικιακή τουαλέτα φανερώνει τον τρόπο με τον οποίο οριζόταν και βιωνόταν η έννοια της ιδιωτικότητας στις σύνεχώς διευρυνόμενες κοινωνίες του δυτικού κόσμου στα τέλη του 20ου αιώνα. Η αυξανόμενη αστικοποίηση και βιομηχανοποίηση είχε ως επακόλουθο μια κοινωνία που εργαζόταν και ψυχαγούνταν εκτός της ιδιωτικής κατοικίας, δημιουργώντας έτσι την ανάγκη αλλαγών στο δομημένο αστικό περιβάλλον. Στο ίδιο πλαίσιο επέκτασης των δημόσιων μέσων μαζικής μεταφοράς αναπτυύχθηκε και ένα δίκτυο δημόσιων εγκαταστάσεων υγιεινής, ως συμπληρωματικός

χώρος κάλυψης των βασικών αναγκών του ανθρώπου. Οι άνθρωποι που ήταν μέχρι τότε συνηθίσμενοι στην άνεση της ιδιωτικής κατοικίας βρέθηκαν να “ταλαιπωρούνται” στους δημόσιους χώρους. Υπό αυτή την έννοια ήταν οι ανάγες του ανθρώπινου σώματος και η κοινωνική εμπειρία του δημόσιου χώρου που διαμόρφωσαν το δομημένο περιβάλλον της δημόσιας τουαλέτας. Προκειμένου μια δραστηριότητα ιδιωτικής φύσης να είναι αποδεκτή σε έναν δημόσιο χώρο, εξώ από τα όρια της ιδιωτικής κατοικίας, ο σχεδιασμός απαιτούσε την κατασκευή μιας αίσθησης ιδιωτικότητας και προστασίας για τα υποκείμενα. Μέσα από το σχεδιασμό και την οργάνωση αυτών των χώρων, που βρίσκονται στα όρια του δημόσιου, εκδηλώνεται η ίδια η έννοια της ιδιωτικής ζωής. Για να γίνει αντιληπτός ο τρόπος που εκφράζεται η ανάγκη για ιδιωτικότητα, οφείλουμε να εξετάσουμε ποιος σχεδιάζει και σε ποιά πλαίσια οργανωνεται ο δημόσιος χώρος. Στο σχεδιασμό και την οργάνωση της εξω-οικιακής τουαλέτας έχουν συμβάλλει κυβερνητικά στελέχη, αρχιτέκτονες, ιδιοκτήτες επιχειρήσεων και κοινωνικοί μεταρρυθμιστές που σε μεγάλο βαθμό ήταν μέλη της μικροαστικής και αστικής τάξης. Έτσι αυτοί οι χώροι αντανακλούν ουσιαστικά την αντίληψη της μεσαίας τάξης για την ιδιωτικότητα. Η αντίληψη αυτή βασίζεται στη διαίρεση με βάση την τάξη και το φύλο, καθώς και την μικροαστική κατανοήση της ηθικής και της και της υγιεινής. Αυτά είναι και τα ιδανικά που παίρνουν

30. Report on Public Baths and Public Comfort Stations, 1897, Mayor’s Committee on Public Baths and Public Comfort Stations. σελ. 74 31. Rouleau L. , 2012 ,The Materiality of Privacy: Private Spaces in Public Places, Material Culture Symposium for Emerging Scholars

σάρκα και οστά σε αυτούς τους δημόσιους αλλά συνάμα και ιδιωτικούς χώρους. Παρόλα αυτά η πραγματική χρήση αυτών των νέων ιδιωτικών χώρων μέσα στο δημόσιο περιβάλλον δεν αντανακλόυσε πάντα τις αξίες της μεσαίας τάξης για της ιδωτικότητα. Σύγχρονοι μελετητές σημειώνουν συχνά την κατάχρηση αυτής της ιδιωτικότητας, αναδεικνύοντας την αποσύνδεση μεταξύ των προθέσεων των σχεδιαστών και τη μετέπειτα χρήση αυτών των χώρων. Αυτή η αποσαφήνιση αποκαλύπτει ένα χάσμα μεταξύ του ορισμού που δίνει η μεσαία τάξη στην ιδιωτικότητα και της πραγματικότητας της ιστορικής εμπειρίας της ιδιωτικής ζωής. Η απόδοση των ιδιωτικών δραστηριοτήτων που λαμβάνουν χώρα σε αυτά τα περιβάλλοντα ενσωματώνουν αυτή την αναντιστοιχία. Με την εξέταση του σχεδιασμού της εξω-οικιακής τουαλέτας μπορόυμε να αντιλήφθούμε τον τρόπο με τον οποίο αρχιτέκτονες και κατασκευαστές προσπάθησαν να εκφράσουν την αντίληψή τους για την ιδιωτικότητα σε αυτό το χώρο. Μολαταύτα η ίδια η ιδιωτικότητα που οι χώροι αυτόι παρείχαν έδωσέ τη δυνατότητα για άναπτυξη της παραβατικότητας. Αποδείξεις αυτής της δυνατότητας εξακολουθούν να υπάρχουν στις δημόσιες τουαλέτες και σήμερα. Ωστόσο νεότερα σχέδια δημόσιων χώρων υγιεινής προσπαθούν να αποτρέψουν παραβατικές δραστηριότητες μέσα από έναν επανασχεδιασμό του χώρου, καθώς υπάρχει ένα εγγενές άγχος που 32. Comfort Stations of New York City: Today and Tomorrow, σελ.45. .

συνδέεται με αυτούς τους χώρους στο βαθμό που προσφέρουν ιδιωτικότητα στο ευρύ κοινό. Εστιάζοντας στις εν λόγω παραβατικές πράξεις, μπορούμε να αντιληφθούμε πως βιωνεται η ιδιωτικότητα μέσα στους εν λόγω χώρους και πως αυτή η ιδιωτικότητα επιτρέπει στο υποκείμενο να επανασχεδιάσει αυτούς τους χώρους μέσα από τη βιωμένη εμπειρία του. Ένα από τα πρώτα προβλήματα που επισημάνθηκα ήταν αυτό της κλοπής ή καταστροφής του εξοπλισμού. Ήδη από το 1867 στη Νέα Υόρκη είχε οριστεί ποινή φυλάκισης για το βανδαλισμό των εξω-οικιακών τουαλετών. Για αυτό το λόγο από το 1916 και έπειτα οι σχεδιαστές συνιστούσαν την απουσία αποσπόμενων ή χαλαρών μερών που ενδέχεται να αλλοιωθούν ή να απομακρυνθούν. Στο ίδιο πλαίσιο σχεδιάστηκε και το κάθισμα της τουαλέτας. Ταυτόχρονα άλλαξε και η χωροθέτηση της εξω-οικιακής τουαλέτας, η οποία μέχρι τότε ήταν δυσπρόσιτη, για την μείωση εγκλημάτων σε βάρος των χρηστών. Ο νέος σχεδιασμός προέβλεπε τις δημόσιες τουαλέτες τοποθετημένες σε κεντρικά σημεία του αστικού χώρου και τις είσοδους των εγκαταστάσεων ιδιάιτερα ορατές και τοποθέτημένες σε αρτηρίες συνεχούς διέλευσης πεζών, προκειμένου να ενισχύεται η αυτοαστυνόμευση, αίροντας την ανησυχία κινδύνου32. Η πληθώρα παραβατικών δραστηριοτήτων δείχνει και τα όρια της ιδιωτικότητας στο δημόσιο χώρο. Αυτές οι πρακτικές τονίζουν την αντίφαση μεταξύ

Συνοδός σε δημόσιες τουαλέτες στη Νέα Υόρκη.

της αντίληψης των δημιουργών της εξω-οικιακής τουαλέτας και της πραγματικής και βιωμένης εμπειρίας των υποκειμένων μέσω της χρήσης του χώρου. Για να γεφυρωθεί αυτό το χάσμα μεταξύ πρόθεσης και πραγματικότητας, προστέθηκα ένα ανθρώπινο στοιχέιο σε αυτό το δομήμενο περιβάλλον με τη μορφή συνοδων33. Οι εργαζόμενοι αυτοί ρύθμιζαν και επέβλεπαν τους χώρους αυτούς, ενώ παράλληλα λειτουργούσαν ως ανθρώπινες επεκτάσεις των προθέσεων των αρχιτεκτόνων. Ήταν άλλο ένα υλικό που χρησιμοποίήθηκε προκειμένου να ενισχυθεί ο ορισμός και η αντίληψή τους για την ιδιωτικότητα των χώρων αυτών. Και το τίμημα για αυτή την ιδιωτικότητα ήταν μια συνεχής επιτήρηση που περιόριζε την εμπειρία των χρηστών.

Οι δημόσιοι χώροι υγιεινής με τη μορφή που γνωρίζουμε προέκυψαν στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα για να εκπληρώσουν τις ανάγκες της κοινωνίας. Παρόλο που ήταν νεόι χώροι, σχεδιάστηκαν, δημιουργήθηκαν και λειτούργησαν σύμφωνα με μια συγκεκριμένη αντίληψη της ιδιωτικότητας, βασισμένη στη διάκριση και διάιρεση των φύλων, της τάξης και της φυλής, καθώς και τον ορισμό της μεσαίας τάξης σχετικά με την υγιεινή και την ηθική. Ομως στη βάση της παραβατικότητας αντιλαμβανόμαστε την πραγματική ιστορική εμπειρία και όχι απλά την προβλεπόμενη χρήση αυτού του χώρου. Στο συνεχώς μεταβαλλόμενο φυσικό, κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον του 20ου αιώνα αυτό το πρότυπο σε σχέση με την ιδιωτικότητα δεν ήταν απλά αποδεκτό αλλά ήταν αναμενόμενο. Και η συνέχιζόμενη αποδοχή αυτής της αντίληψης στην εξω-οικιακή τουαλέτα αποκαλύπτεται κάθε φορά που τη χρησιμοποιούμε.

33. Marilyn T. Williams, 1991, Washing “The Great Unwashed”: Public Baths in Urban America, 1840-1920, .

δ. Έμφυλες προσεγγίσεις για την εξω-οικιακή τουαλέτα στον αστικό χώρο

δ1. Η σημειωτική της καθημερινής ζωής, Ο συμβολισμός και η σημασία Για την πλειοψηφία των ανθρώπων τα σύμβολα στις εξω- οικιακές δημόσιες τουαλέτες είναι αυτονόητη και αναγκαία συνθήκη ως προς τη διάκρισή τους σε σχέση με το φύλο. Παρόλα αυτά ενισχύει τη διχοτόμηση των δύο φύλων και τον κατακερματισμό των ανθρώπων εκείνων που αισθάνονται πως δεν εντάσσονται με τρόπο ξεκάθαρο σε κάποια κατηγοριοποίηση. Ως εκ τούτου η σήμανση είναι εξαιρετικά αποκαλυπτική για τον τρόπο με τον οποίο οι κοινωνίες δομούν την έννοια του φύλου αλλά και τη σεξουαλικότητα. Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι εντοπίζουν το αρσενικό ως το “καθολικό” και το θηλυκό ως “μεταβολή” του, εκφράζουν τις προσδοκίες των φύλων και παράλληλα συγχέεουν το γένος (gender) με το φύλο (sex). Ακολουθεί η τυπολογία και η ανάλυση των κατηγοριών των συμβόλων καθώς και η υποβόσκουσα ιδεολογία τους.

Τα αντίστοιχα σύμβολα υποδεικνύουν αυτό το χαρακτηριστικό παρουσιάζοντας την ανδρική μορφή ενώ η γυναικεία δεν είναι αυτοτελής αλλά υπάρχει σαν μια επέκταση ή προσθήκη στην ανδρική. Ο συγκεκριμένος τρόπος συμβολισμού συναντάται συχνά στην πίο ακραία μορφή του, όπου ο άνδρας απεκονίζεται σαν άνθρωπος ενώ η γυναίκα σαν “φούστα”, “ομπρέλα” ή έχει τρίγωνο αντί για πόδια. Η απεικόνιση των γυναικών γίνεται όχι με αναπαράσταση αλλα΄με τρόπο συνειρμικό στη βάση κοινωνικών προτύπων και στεροτύπων.

• Η καθολικά αρσενική τουαλέτα Ένα χαρακτηριστικό της πατριαρχικής κοινωνιάς είναι ότι το αρσενικό είναι το “επικρατές” στην κοινωνία στην ιδεολογία ακόμα και στη γλώσσα καθώς καταλήγει να αντιπροσωπεύει το σύνολο των ανθρώπων,ένω το θηλυκό αντιπροσωπεύει μόνο τα θηλυκά υποκείμενα. Ταυτόχρονα παρατηρούμε ότι στην πολιτική π.χ τα “γυναικεία ζητήματα” διαχωρίζονται από τα καθολικά, κάτι που δεν

Δημόσια τουαλέτα στον Καναδά

Σε δημόσιες τουαλέτες στο Ιράν οι γυναίκες σε αντίθεση με τους άνδρες απεικονίζονται με μπούργκες και μαντίλες. Ενώ σε άλλες περιπτώσεις το διαφοροποιό στοιχείο είναι κάποιο χαρακτηριστικό του σώματος που στη γυναικεία απεικόνιση τονίζεται πχ η μέση. Η πολιτική του κατακερματισμού, της διχοτόμησης και οριοθέτησης των φύλων καταλήγει στον παραλογισμό της κατασκευής έμφυλων φορέων. Σε δημόσια τουαλέτα στην Ιταλία υποβόσκει μια συγκαταβατική προσβολή που είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα καθώς καταλήγει στο καθόλου λογικό αλλά αναμενόμενο συμπέρασμα της ”καθολικά ανδρικής τουαλέτας”. Αν λοιπόν απεικονίζουμε τους άνδρες σαν ανθρώπους και οι γυναίκες δεν είναι άνδρες, τελικά οι γυναίκες δεν μπορούν απεικονίζονται σαν άνθρωποι όυτε έστω ενδεικτικά. Υπο αυτή την έννοια το λουλούδι γίνεται σύμβολο του θηλυκού και το θηλυκό υποβαθμίζεται και απαξιώνεται.

Δημόσια τουαλέτα στο Πόρτο

Δημόσια τουαλέτα στο Ιράν

Δημόσια τουαλέτα στην Ιταλ΄ία

• Η δυαδική τουαλέτα. Σε αυτό τον τύπο συμβόλων τουαλέτας οι άνδρες και οι γυναίκες απεικονίζονται ως αντίθετα και συμπληρωματικά σύμβολα. Κανενας δεν είναι μια επεξεργασία του άλλου. Τα σύμβολα αυτά παραμένουν ελλειματικά κυρίως επειδή κατασκευάζουν τους άνδρες και τις γυναίκες ουσιαστικά σε αντιπαράθεση. Η μορφή του άνω τριγώνου με τη φαλλική αναφορά όπως και του κάτω τριγώνου που λειτουργεί σαν υποδοχήμήτρα έχει αποτελέσει εδώ και αιώνες έκφραση των δύο φύλων.

Ο συμβολισμός της σύγκρουσης των φύλων

Φαλλική αναφορά σε δημόσιες τουαλέτες στο Βέλγιο

Η δημόσια τουαλέτα είναι ένας από τους εναπομείναντες δημόσιους χώρους που διαχωρίζουν ανοιχτά το φύλο και τη σεξουαλική ταυτότητα και κυρίως ένας από τους πίο απροσδόκητους34. Ως εκ τούτου η δημόσια τουαλέτα αποκαλύπτει όψεις της κατασκευής του ανδρισμού, της έμφυλης ταυτότητας και των “κοινωνικά αποδεκτών” σεξουαλικών προτίμησεων αλλά και των κοινωνικά αποδεκτών σχέσεων των φύλων εν γένει. Καθώς οι δημόσιες τουαλέτες αποτελούν χώρους που πλάθουν και φυσικοποιούν την καθημερινή αστική εμπειρία, επηρεάζουν τα υποκείμενα σε ατομικό αλλά και συλλογικό επίπεδο μέσα απο τις παροχές, τη θέση την προσβασιμότητα και τη χωρική διευθέτηση. Όπως αναλύει η Olga Gershenson στο άρθρο The Private Life of Public Conveniences (2004) “οι δημόσιες τουαλέτες δεν υποβοηθούν μόνο μια γυναικα να κινηθεί άνετα μέσα στην πόλη αλλά κυρίως ορίζουν τις ανάγκες της όπως αυτές γίνονται αντιληπτές από τους ανθρώπους που βρίσκονται στην εξουσία”35.

34. Gershenson, Ο, Penner B, 2009, Ladies and Gents;Public Toilets and Gender, Temple University Press, σελ. 152 35.Gershenson, Ο, Penner B, 2009, Ladies and Gents;Public Toilets and Gender, Temple University Press, σελ. 156

27

δ2. Η κατασκευή του ανδρισμού στην εξω-οικιακή Τόσο στις πλούσιες όσο και στις φτωχές κοινωνίες, οι εξω- οικιακές τουαλέτες σηματοδοτούν και εγχαράσσουν στη δημόσια ζωή την σκληρή και με απόλυτο τρόπο οριοθετημένη διχοτόμηση των φύλων. Ταυτόχρονα μπορούν επίσης να λειτουργούν σαν το «ασυνείδητο των δημόσιων χώρων»36. Μπορούν να είναι ένα καταφύγιο: ένα μέρος για να ανακτηθεί η ψυχραιμία του υποκειμένου ή έχει μια ιδιωτική συνομιλία. Αλλά είναι, ταυτόχρονα και σεξουαλικά φορτισμένοι και υπερβατικοί χώροι που φιλοξενούν παράνομες σεξουαλικές πρακτικές και δρουν ως πολιτιστική αποθήκη για τα ταμπού και τις φαντασιώσεις. Ιστορικά οι κοινές δημόσιες τουαλέτες των δύο φύλων αποτελούν ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα αρκετών κονωνιών ,γεγονός που εξακολουθεί να ισχύει στις αναπτυσσόμενες χώρες , όπως στη Γκάνα, την Κίνα και την Ινδία. Οι χωρικά διχοτομημένες τουαλέτες ήταν μια εφέυρεση της Δυτικής Ευρώπης που συνδέεται με την αστικοποίηση , την έναρξη των μεταρρυθμίσεων στην δημόσια υγεία , την ιδιωτικότητα και τον συντηριτισμό ως προς τις λειτουργίες του σώματος και την έμφυλη ιδεολογία των διαφορετικών σφαιρών. Στην Ευρώπη του 19ου αιώνα , οι δημόσιες γυναικείες τουαλέτες αποτέλεσαν πεδίο αντιπαραθέσεων καθώς η χρήση τους έξω από στενά όρια των σπιτιών ήταν συγκλονιστική και ηθικά ανεπίτρεπτη 37. Δεν υπάρχει μόνο μια ισχυρή συσχέτισή τους με τη

σεξουαλικότητα αλλά λειτουργούν και σαν ένα παράθυρο σε ευρύτερες κοινωνικές αντιλήψεις και δομές. Σύμφωνα με τον Sanders οι δημόσιες τουαλέτες αποτελούν την πιο «πολιτισμικά ορατή μορφή σεξουαλικά χωρικού διαχωρισμού»38. Η έντονη χωρική έμφυλη διχοτόμηση των χώρων της εξο- οικειακής τουαλέτας, όπου κυριολεκτικά οι τοίχοι διαχωρίζουν τους χρήστες σε άνδρες και γυναίκες, φυσικοποιούν, χωροποιούν και ταυτόχρονα θετουν την κυρίαρχη αντίληψη των δύο, βιολογικά και ανατομικά, διαφορετικών φύλων ενώ ταυτόχρονα παγιώνουν την κοινωνική ιεραρχία. “Έτσι, η είσοδος του υποκειμένου στις έξω-οικιακές τουαλέτες αποτελεί μία προσωπική ενσωματωμένη εμπειρία του φύλου, αλλά και μία δημόσια ασυνείδητη επιβεβαίωση της έμφυλης ταυτότητας και του σύγχρονου δυτικού πολιτισμικού κανόνα που θέλει μόνο δύο αυστηρά διακριτά φύλα.”39 Εν τέλει ως προς το φύλο οι εξω- οικειακές τουαλέτες οριοθετούν έναν «στεγανοποιημένο» χώρο αυστηρά διαχωρισμένο σε δυο τμήματα και καταναγκάζει το υποκείμενο να περιοριστεί σε μία μόνο από δύο κλειστές επιλογές. Με αυτόν τον τρόπο η αναγκαστική και απόλυτη επιλογή, «ανδρών» ή «γυναικών», χωροποιεί και φυσικοποιεί άμεσα την επικρατούσα έμφυλη ιδεολογία και την καθημερινή της διαχείρισή40.

36. Λαδά Σ. 2009, Φυλό και Χώρος, Αρχικές προσεγγίσεις και νέα ερωτήματα ή μεταξύ ορατών και αοράτων, σελ.2 37. Gershenson, Ο, Penner B, 2009, Ladies and Gents;Public Toilets and Gender, Temple University Press, σελ. 167 38. Ainley. R, 1998, New Frontiers of Space, Body and Gender, Routledge, σελ.87 39. Gershenson, Ο, Penner B, 2009, Ladies and Gents;Public Toilets and Gender, Temple University Press, σελ. 134 40. Κυρατσού Ε,, 2012, Σημασίες ενός ασήμαντου χώρου: χωροποίηση κοινωνικών σχέσεων στις εξωοικιακές τουαλέτες της Θεσσαλονίκης, Παν.Αιγαίου

28

Αυτή η διαδικασία που τελικά ευνοεί τον άνδρα και είναι συνδεδεμένη με την κοινωνική ανισότητα, δεν είναι ούτε “φυσική” , όπως εντυπώνεται στο υποκείμενο που την υφίσταται, ούτε αναπόφευκτη. Ο χώρος της τουαλέτας μας επιτρέπει να αναρωτηθούμε τόσο ως προς το ζήτημα της ισότητας των φύλων, ένα θέμα που περιπλέκεται στο βαθμό που γίνεται αποδεκτό οτι οι ομάδες περιλαμβάνουν άτομα που είναι διαφορετικά με ουσιαστικό τρόπο. Τα διαφορετικά βιολογικά χαρακτηριστικά και η ανατομική διαφοροποίηση, οντας επιστημονικά εδραιώμενα δεν αμφισβητούνται αλλά παράλληλα ορίζουν τύπους και βαθμούς χωρικής ανάγκης. Ο χωρικός διαχωρισμός των ανδρικών και των γυναικείων τουαλετών σχετίζεται με διαφορετική χρήση, διαφορετική αντίληψη του σώματος, με διαφορετικές κοινωνικές σχέσεις, διαφορετικά ήθη, σε αντιστοιχία με το κάθε φύλο. Καθώς οι αντιλήψεις και οι εμπειρίες των ανθρώπων σε έξω-οικιακές τουαλέτες είναι ισχυρά έμφυλες, επιβάλλουν σ' αυτούς τη σχέση με το σώμα τους προσδίδοντάς τους περιορισμούς αλλά και δυνατότητες, καθώς το κατατάσσουν σε ιεραρχικές σχέσεις δύναμης ανάλογα με το φύλο που «έχει». Σχέσεις εξουσίας και έμφυλα χαρακτηριστικά που λειτουργούν αμφίδρομα. Γενικότερα στην κυρίαρχη αντίληψη η θηλυκότητα σχετίζεται με την «καθαριότητα», την «ευγενική συμπεριφορά», και

Εξω-οικιακή τουαλέτα στο Τόκυο

εξαναγκάζεται σε δυσκολότερη βίωση του χώρου, ενώ ο ανδρισμός σχετίζεται με την «ζωώδη συμπεριφορά», εξασφαλίζοντας όμως ανεξαρτησία από υλική υποστήριξη και άνετη βίωση του χώρου. Σύμφωνα με τον L. Edelman στο άρθρο του στον συλλογικό τόμο Stud: Architectures of Masculinity (1996) που εστίαζεί πρώτος στο ανδρικό τμήμα των «δημοσίων» τουαλετών κυρίαρχο ρόλο διαδραματίζει ο τρόπος με τον οποίο ο χώρος αλλά και οι χωρικοί κανόνες συμπεριφοράς, καθοδηγούν και βασίζονται στην επιτέλεση της

29

της κυρίαρχης ετεροφυλοφιλικής αρρενωπότητας41. Για τον Edelman, η καθορισμένη ιδιωτικότητα των ατομικών καμπίνων και ταυτόχρονα η τοποθέτηση των ουρητήρων στον προθάλαμο, καθορίζουν τους κανόνες έκθεσης του αρσενικού σώματος. Είναι σαν ο χώρος να κατασκευάζεται, συμπληρώνει ο Edelman, βάσει της υπόθεσης ότι δεν μπορεί να υπάρχει ομοφυλοφιλική επιθυμία μέσα σε αυτόν και συγχρόνως σαν να κατασκευάζεται για να προφυλαχθεί από αυτήν την επιθυμία. Οι τουαλέτες καθιστούν σαφές ότι η αρρενωπότητα πρέπει να κυριαρχίσει και οτι οι άνδρες έχουν ανίση πρόβαση στις πλέον κοινωνικά ευνοημένες μορφές τους42. Στα πλαίσια αυτά ποιος οφείλει να είναι ο σχεδιασμός; «Πρέπει να παρέχεται περισσότερος χώρος για τις ανάγκες των γυναικών; Ή πρέπει οι γυναίκες να ενθαρρύνονται να ενσωματώσουν τις ανδρικές πρακτικές και να προσχωρήσουν και στα αντίστοιχα χωρικά πλάισια; Ίσως η λύση να έγκειται σε μια νέα εφαρμογή συνδυασμένη με νεές συνήθειες και πρακτικές»43 καταλήγουν οι H.Molotch και L.Noren στο συλλογικό δοκίμιο Toilet :Public Restrooms and the Politics of Sharing. Οι δύο ερευνητές υποστηρίζουν την αναλογία «τουλάχιστον 2 προς 1 υπέρ των γυναικών».44 Φυσικά η κατάλληλη αναλογία δεν μπορεί να γενικευθεί εξαιτίας διαφορετικών πολιτισμικών, κοινωνικών χαρακτηριστικών ακόμα και μεταξύ

υποομάδων εντός κρατών. Ετσι καθίσταται αναγκαίος ένας χωρικός σχεδιασμός που θα λαμβάνει υπόψιν όχι μόνο τη διαφοροποίηση των φύλων αλλά και κυρίαρχα την πολιτισμική ευρύτητα όσον αφορά στις σχέσεις των φύλων. Η κατάργηση της χωρικής διχοτόμισης θα μπορούσε να επιλύσει το ζήτημα της άνισης πρόσβασης αν ήταν μόνο αυτή η αιτία ύπαρξής της. Οι αιτίες της κοινωνικής ανισότητας που κατατάσσουν τις γυναίκες και τους/τις ομοφυλόφιλους/ες στις πιο καταπιεσμένες ομάδες και αποτυπώνονται ξεκάθαρα σε όλες τις εκφάνσεις τις καθημερινής ζωής και ιδιαίτερα σε επίπεδα που σχετίζονται με τη σεξουαλικότητα, έχουν τις ρίζες τους στην βαθία ανισότητα του πατριαρχικού κοινωνικού μοντέλου και του παραγωγικού συστήματος45. Η δημόσια τουαλέτα γίνεται με αυτόν τον τρόπο ένα μέτρο υπολογισμού του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί η πατριαρχική κοινωνία- ποιές είναι οι αξίες της, πως διαχωρίζει τους ανθρώπους και πως θέτει τα πρότυπα της κοινωνικής συμπεριφοράς. Παράλληλα είναι ενδεικτικό στοιχείο του τρόπου με τον οποίο βρίσκονται στο περιθώριο συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, καθώς όπως συμβαίνει πάντα με τους κανόνες μιας κοινωνίας, αρκετοί άνθρωποι καταλήγουν να απομονώνονται ή αγνοούνται.

41. Edelman, L,anders J, 1996, Men’s Room., Stud: Architectures of Masculinity, Princeton Architectural Press, σελ 55 42. Edelman, L, Sanders J, 1996, Men’s Room., Stud: Architectures of Masculinity, Princeton Architectural Press, σελ 56 43. Molotch.Η ,Noren, L, 2010, Toilet Public Restrooms and the Politics of Sharing, New York University Press 44. Molotch.Η ,Noren, L, 2010, Toilet Public Restrooms and the Politics of Sharing, New York University Press, σελ. 123 45. Molotch.Η ,Noren, L, 2010, Toilet Public Restrooms and the Politics of Sharing, New York University Press ,σελ.154

30

δ3. Η χωρική κατασκευή του κατακερματισμού και της περιθωριοποίησης Η αρχιτεκτονική έχει τη δυνατότητα να καταστήσει κυριολεκτικά την κοινωνική και πολιτισμική διχοτόμηση συμπαγή. Όπως αναφέρει ο Joel Sanders “Μέσα από την οικοδόμηση της χωρικής διαίρεσης που κατακερματίζει το χώρο, η αρχιτεκτονική συνεργεί στη δημιουργία και διατήρηση των κυρίαρχων κοινωνικών ιεραρχιών και διακρίσεων” 46. Ειδικά ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός και η οργάνωση των χώρων υγιείνης επιβεβαιώνουν αυτή την λογική στο βαθμό που το κοινωνικό άγχός στους χώρους υγιεινής είναι αναπόσπαστό στοιχείο από το διαχωρισμό του πληθυσμού σε υψηλές και χαμηλές κοινωνικές ομάδες, με βασικό στοιχείο τον έλεγχο των χαμηλότερων στρωμάτων. Τα παραπάνω καθιστούν προφανές ότι κοινωνική ιεράρχηση και οι τάξεις είναι μερικές από τις μορφές διχοτόμησης που απαντώνται στο σχεδιασμό της εξω-οικιακής τουαλέτας. Η τελευταία, σε αντίθεση με τον ιδιωτικό χώρο λουτρού, συχνά δημιουργεί της πιο απόλυτες και σκληρές μορφές κοινωνικής διχοτόμησης- τον διαχωρισμό των ανθρώπων σε δύο αμετάβλητα φύλα. Αυτή η μορφή διχοτόμησης της πιο δεδομένης κατηγοριοποίησης, που φαινεται ταυτόχρονα εξαιρετικά αυτονόητη, ουδέτερη και ιδιαίτερα ελεγχόμενη, είναι αυτή που περιφρουρείται και πιο λυσσαλέα. Ο έμφυλος διαχωρισμός έχει επίσής ασύμμετρες επιπτώσεις. Η απομόνωση και η εξατομικέυση που προστάζει για τις γυναίκες η οργάνωση του χώρου

Δημόσια τουαλέτα σε σχολείο στην Ινδία

και η απουσία χωρικού σχεδιασμού που θα παρείχε σε εκείνες το λειτουργικά ισοδύναμο της ανδρικής τουαλέτας (μολαταύτα υπάρχουν απόπειρες για το σχεδιασμό γυναικείας τουαλέτας)47, υποδεικνύουν ότι οι ανάγκες των γυναίκων δεν καλύπτονται. Ακόμα και οι κανονισμόι που επιβάλλουν την ισοκατανομή της επιφάνειας του χώρου για τους άνδρες και τις γυναίκες στις εξω-οικιακές τουαλέτες, θεσπίζονται στη βάση μιας αφηρημένης θεώρησης της έννοιας της ισότητας, που απέχει παρασάγγας από την πραγματική κατάσταση. Με το στρεβλό τρόπο που τίθεται η έννοια της ισότητας στο σχεδιασμό των συγκεκριμένων χώρων επί της ουσίας επιβάλλει στα υποκείμενα να έχουν τις ίδιες ανάγκες παραγνωρίζοντας ότι η ισότητα θεμελιακά βασίζεται στη κατανοήση των διαφορετικών αναγκών (λειτουργία, προσβασιμότητα κ.ο.κ) των

46. Edelman, L, Sanders J, 1996, Men’s Room., Stud: Architectures of Masculinity, Princeton Architectural Press, σελ. 167 47. O.Gershenson, B. Penner, The Private Lifeof Public Conveniences, 2004, σελ.34

31

των υποκειμένων και στο σχεδιασμό και την οργάνωση του χώρου με άξονα τη δυνατότητα κάλυψή αυτών. Αυτή η μορφή ανισότητας συμπληρώνεται από άλλες πτυχές της γυναικείας βιολογίας (π.χ εγκυμοσύνη) αλλά και τρόπου κοινωνικοποίησης των γυναικών (π.χ μητρότητα), που αυξάνουν την ανάγκη για μεγαλύτερη διαθεσιμότητα και προσβασιμότητας στην εξωοικιακή τουαλέτα. Η έμφυλη ασσυμετρία που χαρακτηρίζει το σχεδιασμό και τις παροχές της εξω-οικιακής τουαλέτας είναι εμφανής στην καθημερότητα, ενώ αυτή η ανισότητα εμπεδώνεται με όρους τετελεσμένου. Οι γυναίκες προτιμούν να περιμένουν στην ουρά, παρά να κάνουν χρήση τουαλέτας του “άλλου” φύλου48. Για τις γυναίκες η εξω-οικιακή τουαλέτα είναι τόσο ένας χώρος για τις βιολογικές ανάγκες όσο και ένας χώρος εξωραισμού, όπου κάθε λειτουργία λαμβάνει χώρα σε μια διαφορετική ζώνη. Το γεγονός αυτό συνιστά μια αμυδρή επανάληψη του σωματικού διαχωρισμού. Ο καθαρός θάλαμος που προσφέρει την αίσθηση της προσωρινής ιδιωτικότητας σχετίζεται με τις βιολογικές ανάγκες, ενώ η επιφάνεια (νιπτήρας/καθρέφτης), στην οποία έχουν πρόσβαση εξωτερικά υποκείμενα, σχετίζεται με των καλλωπισμό και την ανασύνταξη της εικόνας. Τελικά η δημόσια τουαλέτα με τον τρόπο που οργανωνεται διαχωρίζει την ιδιωτική “ουδέτερη” λειτουργία απο την δημόσια, κοινωνική

Δημόσια γυανικεία τουαλέτα στην Κίνα

και συγκροτεί την αντίληψη περί φυσικού και κοινωνικού. Αυτή η διαδικασία υποχρεώνει τις γυναίκες να παρακολουθούν η μια την άλλη καθώς προετοιμάζουν την “δημόσια εικόνα” τους, “να ετοιμάσεις ένα πρόσωπα τα πρόσωπα που συναντάς να συναντά”49 όπως γράφει και ο T.S.Eliot και με αυτό τον τρόπο διαμορφώνει τις κοινωνικές παραστάσεις των γυναικών και εμπεδώνει στη συνείδηση τις κυρίαρχες πρακτικές του φύλου. Το ίδο ισχύει και στην ανδρική δημόσια τουαλέτα όπου σφυρηλατείται η εικόνα του στιβαρού και αρρενωπού άνδρα. Οι ανάγκες των γυναικών είναι αντιφατικές κυρίως όσον αφορά στην κυρίαρχη τάση στην κοινωνία. Η χωρική διευθέτηση του ατομικού θαλάμου λειτουργεί ανακουφιστικά απέναντι στον κόσμο του φαίνεσθαι και τις προεκτάσεις του, σαν ένας χώρος απομόνωσης, ένας χώρος προστασίας από την ντροπή, ένας χώρος ενίσχυσης του αισθήματος

48. .Molotch.Η ,Noren, L, 2010, Toilet Public Restrooms and the Politics of Sharing, New York University Press ,σελ.176 49. T.S. Eliot, 1915, The Love-Song of J. Alfred Prufrock

32

της αιδούς ή της αισχύνης. Βέβαια η εξω-οικιακή τουαλέτα λειτουργεί σαν ένας τόπος ενίσχυσης της κοινωνικοποίησης των γυναικών, στο βαθμό που η αναμονή στον προθάλαμο είναι αναποφεκτη εξαιτίας του αρχιτεκτονικού περιορισμού του ατομικού θαλάμου. Απο την άλλη πλευρά ο ατομικός θάλαμος τακμαίρεται και προάγει τη γυναικεία σεμνότητα. Προστατεύει το θηλυκό υποκείμενο από την εμπειρία της έκθεσης που συνεπάγεται αισχύνη ενώ ταυτόχρονα συμβάλλει στην κατασκευή αυτής της εμπειρίας, με την ενίσχυση της φυσικής διχοτόμησης των γυναικών, που συν τοις άλλοις περιλαμβάνει ταξικά και φυλετικά στοιχεία50. Εξαιτίας των παραπάνω συμπεραίνουμε ότι οι δημόσιες τουαλέτες είναι χώροι που αντανακλούν τόσο την κοινή ανθρώπινη διάστασή των υποκειμένων- τις κοινές βιολογικές ανάγκες- όσο και την οργάνωση της κοινωνικής δομής, των διαιρέσεων, των τάξεων και των καστών. Ορισμένες εξω-οικιακές τουαλέτες εξαιτίας της χωροθέτησης τους-εμφανώς ή συγκαλλυμένα- ή της κατασκευής τους αποκλείουν συγκεκριμένες ομάδες ανθρώπων. Άλλες πάλι είναι προσβάσιμες σε όλους. Σε εξω-οικιακές τουαλέτες που βρίσκονται σε υψηλής χρηστικότητας δημόσιους χώρους (αεροδρόμια, σιδηρ.σταθμοί κ.ο.κ) το υποκείμενο έχει περισσότερες πιθανότητες να συνευρεθεί κα να παρατηρήσει διαφορετικές κοινωνικές,

πολιτισμικές ομάδες από αυτήν που ανήκει. Όπως αναφέρει η κοινωνιολόγος Beverley Skeggs οι εξω-οικιακές τουαλέτες “ενισχύουν την ευαισθησία του υποκειμένου στη δημόσια έκθεση, καθώς η παρατήρηση των άλλων είναι μια από τις βασικές πρακτικές των ανθρώπων όταν περιμένουν στην σειρά ”50. Ως εκ τούτου οι δημόσιες τουαλέτες είναι ο χώρος που οι ταξικές διακρίσεις ελέγχονται και εν τέλει αποτιμούνται. Η πολιτική της χωρικής διχοτόμησης δεν σταματαέι ποτέ, καθώς τα όρια συχνά αποδεικνύονται διαβλητά ή επισφαλή. Στο βαθμό που οι χώροι αυτοί είναι εξαιρετικά αμφίσημοι, είναι ψυχολογικά, κοινωνικά και πολιτισμικά δυσάρεστοι. Όσοι δεν πληρούν τα κοινωνικά, ταξικά, πολιτισμικά κριτήρια και δεν χωρούν στο καλούπι της κοινωνικής νόρμας συχνά έρχονται αντιμέτωποι με δυσχερείς καταστάσεις. Οι γονείς ένος παιδιού του αντίθετου φύλου, π.χ πρέπει να αποφασίσουν σε πιο σημείο το παιδί τους θα έχει περάσει το νοητό όριο στο πεδίο της ωριμότητας εκέινης που υπαγορεύεται να λειτουργήσει μόνο του. Πίσω από τα διαχωρίστικά της δημόσιας τουαλέτας ένα πλήθος κοινωνικών και πολιτισμικών διακρίσεων παίρνει σάρκα και οστά στο πεδίο του σχεδιασμού.

50. .Molotch.Η ,Noren, L, 2010, Toilet Public Restrooms and the Politics of Sharing, New York University Press ,σελ.178

33

Gender neutral τουαλέτα στη Φιλανδία

Συμπερασματικά, ενώ η πρόβλεψη για το σχεδιασμό ατομικών θαλάμων επιλύει πρακτικά προβλήματα, ταυτόχρονα δεν αγγίζει το ζήτημα του απόλυτα παγιωμένου διαχωρισμού σε δύο φύλα, σε αντίθεση με τις unisex εξω-οικιακές τουαλέτες που αποτελούν μια πιο ριζοσπαστική πρόταση στην υπάρχουσα διαίρεση. Σε τι θα πρέπει να στοχεύει μια προοδευτική και ανθρώπινη αρχιτεκτονική, και πως μπορεί να γίνει εφικτό να παράγουμε χώρους που θα υπερβαίνουν την κοινωνική διχοτόμηση; Ξεπερνώντας την αντίφαση εσώστρεφωνεξώστρεφων χώρων, μπορούν να προκύψουν σημαντικές συγκλισεις. Ενδεχομένως η λύση να έγκειται σε ένα σχεδιασμό που κατανοεί των άνθρωπο, βασιζόμενο στις διαφορετικές ανάγκες ώστε να παραχθεί εκείνος ο χώρος που θα επιτρέπει στο υποκείμενο να επιλέξει πως θα δράσει. Και όχι σε μια έτοιμη, εύκολη και τυποποιημένη λύση που παραγνωρίζει τις ανάγκες και τις επιθυμίες του.

δ4. Η αρχιτεκτονική του ακάθαρτου χώρου.Αισχύνη και αποστροφή στην δημόσια Ορίζοντας τη διαλεκτική σχέση μεταξύ κοινωνίας και χώρου η εργασία των μαρξιστών γεωγράφων David Harvey και Edward Soja είναι άξια σημασίας στη διατύπωση ότι "ο χώρος παράγεται κοινωνικά, αλλά και οτί ο χώρος είναι μια συνθήκη της κοινωνικής παραγωγής". Παράλληλα υπάρχει η επιχειρηματολογία ότι ο χώρος παράγεται υλικά και πολιτισμικά. Υπο αυτή την έννοια ο χώρος είναι ένα σύμφυτο και μετασχηματιζόμενο κομμάτι της καθημερινής ζωής, στενά συνδεδεμένο με τις κοινωνικές δραστηριότητες. Η συνεχής αναπαραγωγή της αρχιτεκτονικής μέσα από την χρήση υποδεικνύει την σχέση μεταξύ του χώρου και του φύλου και το πως αυτή καθορίζεται μέσα από τις σχέσεις εξουσίας. Η γενική αντίληψη ότι “η αρχιτεκτονική είναι μια μορφή που δεσμέυει άμεσα το σώμα”52, καταλήγει στη θεώρηση ενός χώρου με αφηρημένες ή κρυφές κοινωνικές και πολιτισμικές πτυχές. Από την άλλή η έννοια του ακάθαρτου λειτουργεί σαν μια ευθεία μεταφορά προς οτιδήποτε συμβολικά μολυσμένο καθώς αυτό απειλέι οποιαδήποτε υπάρχουσα κοινωνικοπολιτική κατηγοριοποίηση όπως τον διαχωρισμό ανδρώνγυναικών, ανθρώπων και ζώων, δημόσιου και ιδιωτικού. Το ακάθαρτο είναι συχνά προσβολή ενάντια στην τάξη, ενάντια σε κατηγοριοποίησεις που βοηθούν να προωθηθεί ιδεολογικά η κοινωνική σταθερότητα53. Είναι αυτό που μια κοινωνία νίωθει οτι χρειάζεται να εξοντώσει, να αποκρύψει ή να “εξαγνύσει” προκειμένου να

διατηρήσει την τάξη. Ήχος, οσμή, θέα, αντικείμενα ή ακόμα και άνθρωποι που ξεπερνούν τα όρια απειλούν την καθαρότητα των κοινωνικών κατηγοριών και που αποτελούν αιτίες ψυχολογικής και κοινωνικής αγωνίας. Το σώμα έχει έναν ειδικό συμβολικό χαρακτήρα στην κοινωνική διάταξη, καθώς είναι “μια πηγή συμβόλων για άλλες σύνθετες δομές και ταυτόχρονα “μια αξιόπιστη συνεχής πηγή μόλυνσης”54. Οι σωματικές απεκκρίσεις είναι μια προφανής μορφή ακαθαρσίας, καθώς η ιδιότητα του ακάθαρτου συνδέει την πραγματικότητα και τη μεταφορά. Αυτό το γεγονός καθιστά ακόμα και την καθαρότερη δημόσια τουαλέτα έναν ακάθαρτο χώρο. Πολιτισμικά οι ακάθαρτοι χώροι όπως οι τουελέτες παράγουν ένα πλήθος πρακτικών προβλημάτων και διλημμάτων στην αρχιτεκτονική, το σχεδιασμό και την οργάνωση, καθώς είναι δύσκολο αν όχι αδύνατο να σχεδιαστούν με τέτοιο τρόπο που να διευθετείται η αμφισημία τους. Πιθανότατα δεν υπάρχει ούτε ένας χώρος, ο οποίος θα καλύπτει τις συχνά συγκρουούμενες ανάγκες διαφορετικών κοινωνικών ομάδων, επειδή δεν υπάρχει καμία εύκολη προσαρμογή τόσο επί της αρχής όσο και στο γενικό πλαίσιο αναφορικά με τα στοιχεία που προκαλούν άνεση, ασφαλεια κ.ο.κ για όλους τους ανθρώπους. Γι' αυτό το λόγο οι εξω-οικιακές δημόσιες τουαλέτες είναι αναπόφευκτα χώροι αμφιλεγόμενοι.

51. Soja Edward W., 2010, Seeking Spatial Justice, Minneapolis: University of Minnesota Press.

52. Molotch.Η ,Noren, L, 2010, Toilet Public Restrooms and the Politics of Sharing, New York University Press 53. Harvey D., 2009, Social Justice and the City: Revised Edition , University Georgia Press 54. Ε. Κυρατσού,, 2010, Χωρική κατασκευή ανδρισμών στις τουαλέτες, ΕΝΕΚΕΝ τ.18,

35

Με βάση τα παραπάνω οι δημόσιες τουελέτες δεν έιναι μόνο χώροι αμφίσημοι και αμφιλεγόμενοι αλλά και χώροι πολλαπλοί, υπό την έννοια της στέγασης πολλαπλών αναγκών και πρακτικών. Είναι χώροι απέκκρισης, αποκατάστασης της δημόσιας εικόνας του ατόμου (αλλαγή ενδυμάτων/ χτενίσματος κτλ), καθαριότητας και ψευδοπερίθαλψης (λήψη φαρμάκων/ενέσεων κ.ο.κ). Οι άστεγοι τις χρησιμοποιούν σαν καταφύγιο ενώ επίσης χρησιμοποιούνται για σεξουαλικές πράξεις ή λήψη ναρκωτικών ουσίων. Στη βάση των πολλαπλών χρήσεών της, η δημόσια τουαλέτα φέρνει το υποκείμενο σε επαφή με ένα πλήθος “άλλων”, καθώς σε καθημερινή βάση αλληλεπιδρά με ανθρώπους που μπορεί να είναι αρκετά διαφορετικοί αλλά με τους οποίους μοιράζεται κάποιες -τουλάχιστον- κοινές ανάγκες. Στη δημόσια τουαλέτα το υποκείμενο συναντά επίσης τα “φαντάσματᨔ και τις “σκιες” των κυρίαρχα αθέτων χρηστών που έχουν προηγηθεί και αυτών που ακολουθούν.Γι'αυτό το λόγο τα αντικείμενα που περιλαμβάνει ο χώρος της εξω-οικιακής τουαλέτας- λεκάνη, ουρητήρας, καθρέφτης, ρολόι, βρύσεις- είναι εννοιολογικά φορτισμένα και συχνά λειτουργούν σαν μεσολαβητές για τα υπόλοιπους “άγνωστους” χρήστες του χώρου. Υπο την έννοια αυτή οι δημόσιες τουαλέτες είναι χώροι που το υποκείμενο συνευρίσκεται με μέλη του κοινού , αλληλεπιδρά με αυτά και στη συνέχεια σχηματίζει και αναπαράγει μια αντίληψη για αυτά55.

Εγκαταλελειμμένες δημόσιες τουαλέτες στο Λονδίνο

Δημόσια τουαλέτα χωρίς διαχωριστικό στην Κίνα

55. S.Cahill, W. Distler, C.Lachowetz, A.Meaney-R.Tarallo,T.Willard, 1985, Meanwhile Backstage ;Public bathrooms and the interaction order, Urban Life, , 14, σελ. 57

36

Οι δύο ακόλουθες μεταφορές έρχονται να υποστηρίξουν αυτό το επιχείρημα : η χωρική μεταφορά των ορίων και το μεταφορικό σύμπλεγμα του ακάθαρτου (μίανση-μετάδοση- μόλυνσηκάθαρση). Οι δύο μεταφορές αναπόφευκτα τέμνονται στο βαθμό που η λειτουργία των ορίων είναι να αποτρέψουν την εξάπλωση του ακάθαρτου (κυριολεκτικά και μεταφορικά) με το διαχωρισμό, τη διχοτόμηση και το διαχωρισμό ανθρώπων, χώρων και αντικειμένων. Όπως όλες οι μεταφορές τόσο τα όρια όσο και το ακάθρτο δεν είναι απλά αφηρημένες έννοιες αλλά παραφρράζοντας τη φράση των George Lakoff και Marc Johnson, ιδέες που βιώνουμε56. Αφηρημένες και κυριολεκτικές ταυτόχρονα, δημιουργούνται και ζωντανεύουν μέσα από ένα πλήθος καθημερινών συμπεριφορών, πεποιθήσεων, συνηθειών και αλληλεπιδράσεων. Η λογική “mind your own business” στο δημόσιο πεδίο είναι ως εκ τούτου προιόν συνήθειας και ταυτόχρονα λογική εξαιρετικά ουσιώδης, μια ενσάρκωση ευρύτερων και εν τω βάθει πολιτισμικών αντιλήψεων. Η λογική που διερευνάται είναι η αντίληψη της υγιεινής ως συγχρόνως κυριολεκτική και μεταφορική έννοια. O κοινωνιολόγος Nobert Elias επιχειρηματολογεί στη μελέτη του The Civilizing Process αναφέροντας ότι επιστημονικά ή ορθολογικά επιχειρήματα, ιδιαίτερα αυτά που επικεντρώνονται στο ερώτημα της υγιεινής,

παρέχουν μια εμφανώς αδιάψευστη λογική για την αναδυόμενη πολιτισμική αποστροφή. Η υγιεινή σαν απάντηση, αναφέρει ο Nobert Elias , πάντα προκύπτει μετά “τους απροσδιόριστους φόβους και τα άγχη” , τα οποία υποστηρίζει ότι ερμηνέυει 57. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα επιστημονικά επιχειρήματα σχετικά με την εξάπλωση των ασθενειών είναι αβάσιμα. Αντιθέτως σημαίνει ότι το ζήτημα-ερώτημα της μίανσης είναι πάντα ισχυρότερο από ένα σύνολο αντικειμενικών βιολογικών παραγόντων. Έτσι η εξέλιξη του νεωτερισμού εμπεριέχει την άυξηση του αισθήματος της ντροπής, της αποστροφής και της αμηχανίας. Ανατρέχοντας στην εξέλιξη των ηθών και των κοινωνικά αποδεκτών συμπεριφερών στην Ευρώπη από τον 16ο αιώνα μέχρι σήμερα υπάρχει άνοδος του επονομαζόμενου και “embarrassment threshold”58, μια σταθερή αύξηση του αισθήματος της αποστροφής απέναντι στις σωματικές λειτουργίες. Παρόλο που ο σύγχρονος δυτικός κόσμος είναι σήμερα πιο προοδευτικός στα κοινωνικά και σεξουαλικά ήθη απ'ότι πριν ένα αιώνα, και πιο συνειδητοποιημένος σε σχέση με το σώμα, είναι αμφίβολο αν αισθάνεται πιο άνετα με αυτό σε σχέση με τον άνθρωπο του μεσαίωνα. Πράγματι η “πολιτισμένη”, δηλ.η πολιτισμικά αποδεκτή, συμπεριφορά αντιμετώπισης του σώματος προυποθέτει την συνείδησή του με εκλεπτυσμένο τρόπο και μια ορισμένη ¨ευγενή¨ αποστασιοποίηση απο αυτό. Παραδόξως αυτή η αίσθηση αηδίας και αποστροφής του υποκειμένου για

56. Lakoff G. Johnson M. 1980, Metaphors we live by, University of Chicago Press, σελ.87 57. Nobert E. 1969 ,The Civilizing Process, Vol.I. The History of Manners, Oxford: Blackwell, 58. Molotch.Η ,Noren, L, 2010, Toilet Public Restrooms and the Politics of Sharing, New York University Press ,σελ.33

37

το σώμα του αναπτυσσόταν παράλληλα με ένα περιβάλλον που γινόταν αντικειμενικά πιο ασφαλές. Στην πορεία των σύγχρονων κοινωνιών η προσβολή στα ακάθαρτα υποκείμενα είναι σχετικά πρόσφατη και περισσότερο σχετίζεται με την κοινωνική διαστρωμάτωση. Στον δυτικό κόσμο το λουτρό που θεωρούνταν επικίνδυνο για την υγεία, άρχισε να κερδίζει έδαφος στις αρχές του 19ου αιώνα, μια εξέλιξη που συμπίπτει με την φιλελευθεροποίηση των πολιτικών δημόσιας υγείας και την άνοδο του ατομισμού59 . Όσο περισσότερο μειώνονται οι εξωτερικοί μας φόβοι , τόσο περισσότερο αυξάνονται οι εσωτερικοί. Όσο περισσότερο αυξάνεται ο αυτοέλεγχος του υποκειμένου τόσο περισσότερο ο φόβος της παραβατικότητας των κοινωνικών απαγορεύσεων παίρνει τη μορφή της αισχύνης14. Στο σήμερα η χειραφέτηση δεν συνοδεύεται με μεγαλύτερη σωματική απελέυθέρωση. Μάλλον η κουλτούρα του καταναλωτή ενεργοποιεί και πειροδοτεί την αποστροφή των υποκειμένων σε οποιοδήποτε σώμα δεν είναι γυμνασμένο, σφιχτό, αόσμο με λίγα λόγια αποστειρωμένο. Το αποστειρωμένο σώμα απαιτεί και αποστειρωμένους-σφραγισμένους χώρους, όπου θα μπορεί να χαλαρώσει-παρόλο που οι συγκεκριμένοι χώροι εντείνουν τους φόβους. ΟΙ χώροι επίσης παράγουν επιθυμίες, και ορισμένες επιθυμίες κυρίως αυτές που σχετίζονται με

μορφές κοινωνικής παραβατικότητας γεννούν περισσότερους φόβους. Καθώς το σώμα είναι αδύνατον να αποστειρωθεί έτσι οι αντίστοιχοι χώροι δεν μπορούν ποτέ να περιοριστούν και εξαιτίας αυτού οι εξω-οικιακές τουαλέτες παραμένουν ψυχολογικά και κοινωνικά αμφίσημοι χώροι. Παρά το γεγονός ότι ο σχεδιασμός των χώρων αυτών διέπεται από το άγχος για άνεση ή έστω διευκόλυνση και ουδετερότητα, οι δημόσιες τουελέτες είναι ως επι το πλείστον χώροι που στοιχείωνονται από τη δυσαρέσκεια, την αποστροφή, το άγχος και το φόβο (βίας, μίανσης, σύλληψης κ.ο.κ). Εν κατακλείδι οι δημόσιες εξωοικιακές τουαλέτες χαρακτηρίζονται από μια σειρά ειδικών χωρικών ιδιοτήτων: είναι χώροι πολλαπλοί, αμφιλεγόμενοι, αμφίσημοι, χώροι υψηλής αλληλεπίδρασης και φορτισμένοι κοινωνικά και πολιτισμικά. Η μεταφορά των ορίων αναδυκνύει τη δημόσια τουαλέτα σαν εργαλείο διχοτόμησης και διαχωρισμού. Το σύμπλεγμα του ακάθαρτου μας επιτρέπει να τα δούμε σαν εργαλεία απόκρυψης, εξάλειψης ή αποκύρηξης, και με αυτό τον τρόπο σαν χώρους καλλυμένους με το πέπλο της αισχύνης, της αποστροφής και του φόβου. Τα όρια φυσικά ή μεταφορικά εστιάζουν επίσης στο φύλο και τη σεξουαλικότητα, καθώς και τα δύο αποτελόυν τα πίο αυστηρά καθορισμένα και ελεγχόμενα όρια κάθε κοινωνίας μέχρι σήμερα.

59. .Molotch.Η ,Noren, L, 2010, Toilet Public Restrooms and the Politics of Sharing, New York University Press ,σελ.35

38

δ5. Φυσικοποίηση κοιωνικών πρακτικών στο χώρο της εξω-οικιακής τουαλέτας Η μεταφορά του ακάθαρτου υποδεικνύει τη σημασία των αισθήσεων, καθώς είναι αυτές είναι το μέσο με το οποίο το υποκείμενο αντιλαμβάνεται τη μίανση , δηλαδή εκέινα τα στοιχεία που μας προκαλούν φόβο, ντροπή, αποστροφή. Τα παραπάνω επιχειρήματα προσπαθούν να προσδιορίσουν τη δομημένη με φετιχιστικούς όρους αποστείρωση στο όνομα της υγιεινής- που είναι αδύνατη. Κάνοντας αισθητα τα όρια της διάκρισης μεταξύ των λογικών υγιειονομικών προτύπων και τής φοβικής φετιχιστικής υγιεινής αναδεικνύονται οι παράγοντες που καθορίζουν τα κριτήρια οργάνωσης και σχεδιασμού τις εξω-οικιακής τουαλέτας, που κάθε άλλο παρά ουδέτερα είναι. Η ίδια η διαδικασία είναι προϊόν της διχοτόμησης και του διαχωρισμού που περιγράφεται. Όποτε χαράσσονται τέτοιες διαχωριστικές γραμμές, δημιουργούνται κοινωνικές νόρμες καθαρού και ακάθαρτου. Και όπουδήποτε και να τεθεί το όριο είναι προφανές ότι όχι μόνο δεν θα καλύπτει όλες τις διαφορετικές κοινωνικές ομάδες αλλά παράλληλα θα περιλαμβάνει την εναλλάγη της πρόληψης της μίανσης με την εμφάνηση νέων φόβων.

Το 1955 ο ανθρωπολόγος Horace Miner υποστήριξε ότι “πολλές πρακτικές που εκφράζουν κανόνες κοινωνικής συμπεριφορας και διατηρούν τις αξίες της κοινωνίας μας λαμβάνουν χώρα στις δημόσιες εξωοικιακές τουαλέτες”60. Όπως κάποτε παρατήρησε o Erving Goffiman οι άνθρωποι συμπεριφέρονται με τρόπους που διαχειρίζονται συνειδητά , προκειμένου να προωθήσουν τη βέλτιστη εντύπωση για τον εαυτό τους και αυτό το επιτυγχάνουν με την αυστηρή και απαρέγκλιτη τήρηση της κοινωνικής νόρμας της ατομικής και κοινωνικής συμπεριφοράς, χρησιμοποιώντας “παρασκηνιακές περιοχές” (regional backstage) ώστε να προετοιμάσουν τη δημόσια έκθεση τους61. Σε αυτά τα πλαίσια οι εξωοικιακές τουαλέτες είναι ένα προνομιακό πεδίο για την καταγραφή κοινωνικών πρακτικών καθώς εκεί ξετυλίγεται ο τρόπος με τον οποίο τα υποκείμενα υιοθετούν την παρασκηνιακή συμπεριφορά (backstage behavior)62, που υποστηρίζει την ανάδειξη τους στην ακόλουθη έκθεσή τους στον δημόσιο χώρο. Οι κανόνες που ξετυλίγονται σε αυτό το μεταβατικό τόπο, τόσο ιδιωτικό όσο και δημόσιο, επιβεβαιώνουν πόσο πιστά ακολουθούν τα υποκείμενα τις κατευθυντήριες γραμμές συμπεριφοράς και το νοήμα που τους αποδίδουν. Μια από τις συμπεριφορές τις οποίες εξυπηρετεί κυρίως η δημόσια τουαλέα είναι οι βιολογικές ανάγκες.

60. H.Miner, 1956, Body Ritual among the Nacirema., American Anthropologist, 61. E.Goffman, 1959, The Presentation of Self in Everyday Life, Allen Lane, σελ. 112-113 62. E.Goffman, 1959, The Presentation of Self in Everyday Life, Allen Lane, σελ. 112-113

39

Στην κοινωνία μας όπως παρατήρησε ο Goffman η συγκεκριμένη πράξη “εμπλέκει ένα άτομο σε μια δραστηριότητα που θεωρείται ασυμβίβαστη με την καθαριότητα και τα αντίστοιχα πρότυπα” που διέπουν τις δημόσιες εμφανίσεις μας63. Η ίδια δραστηριότητα θέτει το άτομο εκτός της δημόσιας σκηνής καθώς το ζητούμενο είναι η μέγιστη ιδιωτικότητα και η απομόνωση ώστε να να αποφευχθεί κάθε δυσφήμιση. Σύμφωνα με έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 2010 από ομάδα κοινωνιολόγων πάνω από το 60% των ερωτηθέντων απάντησαν ότι “ανέφεραν ότι «θα διακόψουν ή αναβάλουν την συγκεκριμένη διαδικασία , εάν δεν εχουν επαρκή ιδιωτικότητα”64. Σε μια προφανή προσπάθεια να παρέχουν ιδιωτικότητα πολλές δημόσιες τουαλέτες περιβάλλονται από θαλάμους με πόρτες που μπορούν να ασφαλίζονται έναντι πιθανών “εισβολών”. Στην πραγματικότητα, οι δημόσιες τουαλέτες που δεν παρέχουν στα άτομα αυτη την προστασία σπάνια χρησιμοποιούνται για αυτό το σκοπό. Ο Goffman χρησιμοποιεί τον όρο του θαλάμου στη δημόσια τουαλέτα για να αναφερθεί σε οποιαδήποτε “καλα οριοθετημένο χώρο τον οποίο το υποκείμενο προσωρινά διεκδικεί ή κατέχει σε μια ολοκληρωτική βάση”65. Ωστόσο από αρχιτεκτονική και κοινωνιολογική άποψη δεν είναι μόνο τα φυσικά όρια που ορίζουν το χώρο αλλά

η συμπεριφόρα του υποκειμένου εντός του. Για παράδειγμα όταν άτομα που επιχειρούν να εισέλθουν στο χώρο μιας κατειλλημένης τουαλέτας, τις περισσότερες φορές ακούγεται μια σύντομη απολογία. Προσφεύγοντας λοιπόν στην απολογία το άτομο καθορίζει εμμέσως την εισβολή του σαν αδίκημα και ως εκ τούτου επιβεβαιώνει την πεποίθησή του σε έναν άτυπο κανόνα που απαγορεύει μια τέτοια πράξη. Υπο αυτή την έννοια ο ατομικός χώρος της τουαλέτας παρέχει όχι μόνο φυσική προστασία απέναντι σε άλλα άτομα αλλά συνιστά αξιακά έναν κανόνα που τους προστατεύει. Όπως αναφέρει σε πολλά σημέια ο Goffman τα διαχωριστικά στοιχεία στη δημόσια τουαλέτα (τοίχοι, πόρτες) αντιμετωπίζονται σαν στοιχεία εξάλειψης της επικοινωνίας σε μεγαλύτερο βαθμό, από ότι ισχύει στην πραγματικότητα. Συχνά οι τοίχοι και οι πόρτες μιας τουαλέτας θεωρούνται εμπόδιο στη συνομιλία. Επιπλέον τα υποκείμενα προσπαθούν να αγνοήσουν προσβλητικούς ήχους και οσμές που προέρχονται από κάποιο κατειλλημένο χώρο στην τουαλέτα, με μια προσωρινή “διακριτική τύφλωση”66. Σε καθε περίπτωση τα δομικά στοιχεία που διαχωρίζουν τους χρήστες στην εξωοικιακή τουαλέτα παρέχουν υλική και αύλη προστασία, βάση της όποίας μπορεί το υποκείμενο να ασκήσει δραστηριότητες που θεωρεί άσεμνες.

63. E.Goffman, 1959, The Presentation of Self in Everyday Life, American Journal Sociology,, σελ.121 64. Cahill, W. Distler, C.Lachowetz, A.Meaney-R.Tarallo,T.Willard, 1985, Meanwhile Backstage ;Public bathrooms and the interaction order, Urban Life, , 14, σελ.243-272 65. .Cahill, W. Distler, C.Lachowetz, A.Meaney-R.Tarallo,T.Willard, 1985, Meanwhile Backstage ;Public bathrooms and the interaction order, Urban Life, , 14, σελ. 245 66. Molotch.Η ,Noren, L, 2010, Toilet Public Restrooms and the Politics of Sharing, New York University Press ,σελ. 56

40

Δημόσια τουαλέτα με διαφανη καμπίνα στην Ελβατία. Oloom design 2008

Συμπερασματικά οι εξωοικιακές τουαλέτες είναι χώροι δημόσια προσβάσιμοι αλλά ταυτόχρονα και ιδιωτικά παρασκηνιακές περιοχές. Την ίδια στιγμή που η ανοιχτή πόρτα στον ατομικό θάλαμο μιας δημόσιας τουαλέτας υποδηλώνει στο υποκείμενο την δυνατότητα κατάληψης, μόλις η πόρτα κλείσει μεταρέπει το θάλαμο σε ιδιωτικό χώρο, ο οποίος ακόμα και προσωρινά εξαλείφει κάθε δημόσιο χαρακτήρα. Μς αυτόν τον τρόπο τόσο τα φυσικά όσο και τα νοητά όρια φυσικοποιούν την έννοια της κατοχής και της ιδιωτικότητας.

42

ε. Εναλλακτικές προσεγγίσεις χωρικής οργάνωσης και σχεδιασμου της εξωοικιακής τουαλέτας

Η ιστορία της σύγχρονης εξωοικιακής τουαλέτας είναι συνυφασμένη με τη συνεχή διεκδίκηση κοινωνικών ομάδων για το δικαίωμα στην ίση και βέλτιστη πρόσβαση και για ένα μοντέλο δημόσιας τουαλέτας το οποίο θα ανταποκρίνεται στις επιθυμίες και στις ανάγκες τους. Οι πρώτες διεκδικήσεις για έναν άλλο τύπο τουαλέτας έγιναν από τις γυναίκες κατά την Βικτωριανή εποχή στο Λονδινο, απαιτωντας πρόσβαση σε έναν δικό τους χώρο, ώστε να μην αποκλείονται από τη χρήση των δημόσιων εγκαταστάσεων υγιεινής. Με την καθιέρωση της πρώτης γυναικείας τουαλέτας το 1905,που είχε την υπεράσπιση του George Bernard Shaw, άνοιξε ο δρόμος για την ικανοποίηση των αναγκών άλλων κοινωνικών ομάδων. Ακολούθως η περίπτωση των ΗΠΑ αφορούσε φυλετικές μειονότητες που περιθωριοποιούνταν βάση νόμου στη χρήση της δημόσιας τουαλέτας. Παραδείγματα αυτού του φυλετικού διαχωρισμού και των διεκδικήσεων των μεινοτητων, αυτό της Western Electric Company στην Βλατιμόρη που υιοθέτησε την δεκαετία του 1960 πολιτική ενάντια στον διαχωρισμό των δημόσιων εγκαταστάσεων υγιεινής. Το γεγονός αυτό ξεσήκωσε σειρά απεργιών τόσο από λευκά μέλη των ομοσπονδιών που απαιτούσαν την συνέχεια αυτής της διχοτόμησης όσο και από έγχρωμους εργάτες που διεκδικούσαν ισότητα στην πρόσβαση και την χρήση.. Αυτός ο αποκλεισμός των φυλετικών μειονοτήτων έληξε

στα τέλη της δεκατίσας του 1970 με δικαστικές μάχες. Η αλυσίδα των διεκδικήσεων των κοινωνικών ομάδων στον δημόσιο χώρο και ιδιαίτερα στις εγκαταστάσεις υγιεινής συνεχίζεται με τα άτομα με αναπηρία που αγωνίζονταν για ολοκληρωμένη πρόσβαση και χρήση. Μια σειρά αρχιτεκτονικών τροποποιήσεων και αλλαγών στους οικοδομικούς κανονισμούς ήρθε να εκπληρώσει τις ανάγκες τους. Τα διαφυλικά άτομα αποτελούν την τελευταία κοινωνική ομάδα που διεκδικεί ακόμα την ισότητα και αναζητά την αποδοχή στην δημόσια τουαλέτα. Για αυτούς τους ανθρώπους ο χώρος της δημόσιας τουαλέτας σχετίζεται με τον εκφοβισμό, την παρενόχληση, την βία και την περιθωριοποίηση. Η δημόσια τουαλέτα με τον τρόπο με τον οποίο δομείται σήμερα τους φέρνει αντιμέτωπους με τον χλευασμό, την επιθετικότητα ακόμα και την σύλληψη, ενώ ταυτόχρονα κοινωνικά τους στιγματίζει. Η μονή λύση σε αυτό το ζήτημα είναι ο καθολικός σχεδιασμός. Η unisex δημόσια τουαλέτα είναι ένας χώρος τον οποίο μπορούν να χρησιμοποιήσουν άνθρωποι κάθε φύλου, σε αντίθεση με τον διχοτομημένο χώρο ο οποίος υποδεικνύει δύο αμετάβλητα φύλα που στην πραγματικότητα δεν υφίστανται. Η unisex εξωοικιακή τουαλέτα μπορεί να αποτελεί έναν πρόσθετο χώρο στους ήδη υπάρχοντες (οικογενειακή τουαλέτα) ή έναν ενιαίο χώρο που. σε όλους τους χρήστες..

Gender-neutral τουαλέτα στο Brighton

Στην πρώτη περίπτωση υπάρχει ατομικός χώρος για τον κάθε χρήστη όπου παρέχεται μεγαλύτερη ιδιωτικότητα ενώ στην δεύτερη περίπτωση συναντάμε έναν μεγαλύτερο χώρο με πολλαπλές καμπίνες. Αυτός ο τύπος δημόσιας τουαλέτας παρέχει πολλαπλά οφέλη για διαφορετικές ομάδες ανθρώπων, συμπεριλαμβανομένων των διεμφυλικών ατόμων, των γονέων με παιδιά διαφορετικού φύλου κ.ο.κ. Η unisex εξωοικιακή τουαλέτα προσφέρει ένα ασφαλέστερο περιβάλλον στον αστικό και εκπαιδευτικό χώρο για τα διαφυλικά και ομοφυλόφυλα άτομα. Ένα περιβάλλον απαλλαγμένο από την κυρίαρχη ιδεολογία σε σχέση με το φύλο και την περιθωριοποίηση που ο υπάρχων χώρος επιβάλλει.

68. George R. 2008. The Big Necessity: The Unmentionable World of Human Waste and Why It Matters, Macmillan, σελ. 143

45

στ. Συμπεράσματα

Όπως παρουσιάστηκε στα προηγούμενα κεφάλαια η έμφυλη διχοτόμηση στη δημόσια εξωοικιακή τουαλέτα θεωρείται ένα αυτονόητο και φυσικό φαινόμενο. Κυριαρχεί μια αντίληψη ότι η οργάνωση ο σχεδιασμός και η πρακτικές μας στη δημόσια τουαλέτα αποτελούν τις πιο ορθολογικές και αυτονόητες λύσεις αναφορικά με τις ανθρώπινες βιολογικές ανάγκες. Σε αυτό το πλαίσιο κινούνται ακόμα και σήμερα αρκετοί κοινωνιολόγοι, γεωγράφοι και σχεδιαστές, οι οποίοι αγνοούν το ζήτημα της ισότητας στην πρόσβαση και τη χρήση, σημειώνοντας ότι η unisex τουαλέτα αποτελεί μια “όχι τόσο δημοφιλή λύση στο πρόβλημα μιας ασήμαντης διαφοροποίησης”68 Ο ίδιος συγγραφέας υποστηρίζει ότι η ουδέτερη εξωοικιακή τουαλέτα συμβάλλει στη δημιουργία πρόσθετων προβλημάτων σε ένα ήδη αμήχανο περιβάλλον. Παρόλο που δεν παρέχονται στοιχεία για τον ισχυρισμό αυτό ο συγγραφέας το θεωρεί αυταπόδεικτο. Στο ίδιο πλαίσιο δεν υπάρχει καμία αναφορά στην έμφυλη ταυτότητα, γεγονός που εγείρει ερωτήματα, στο βαθμό που η οργάνωση και ο σχεδιασμός της unisex τουαλέτα παρουσιάζονται κυρίαρχα ως μια λύση στα προβλήματα πρόσβασης που αντιμετωπίζουν οι διεμφυλικοί άνθρωποι, οι γονείς κ.ο.κ. Η κυρίαρχη αντίληψη για τον χωρικό σχεδιασμό και την κοινωνική οργάνωση της εξωοικιακής τουαλέτας αποδέχεται αξιωματικά

τα διαχωριστικά όρια ως έναν ιστορικό και πολιτιστικό κανόνα κατακερματισμού των φύλων, που καθολικοποιείται για να καλύψει κάθε χώρο ιστορικά και γεωγραφικά. Σε αντίθεση με τις απόψεις που αποδέχονται και παρουσιάζουν τον κατακερματισμό των φύλων ως φυσικό και δεδομένο, υπάρχουν οπτικές που τον κατανοούν ως ένα φαινόμενο κοινωνικά κατασκευασμένο69. Η συγκεκριμένη αντίληψη αντιλαμβάνεται την έμφυλη ταυτότητα σαν μια συνεχή διαδικασία διαπραγμάτευσης και ολοκλήρωσης70, κατά την οποία συγκεκριμένες πολιτικές είναι κρίσιμες ως προς την επίτευξη της κοινωνικής ενάργειας και συνοχής των υποκειμένων71.. Τέτοιες προσεγγίσεις μπορούν να αναζητηθούν στην queer θεωρία, στις φεμινιστικές αντιλήψεις και στη θεωρία της συμβολικής αλληλεπίδρασης. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ορίζει το φύλο τόσο με βάση τα βιολογικά χαρακτηριστικά όσο και με βάση τους κοινωνικά κατασκευασμένους ρόλους, δραστηριότητες και συμπεριφορές. Η διακήρυξη αυτή είναι ελλειμματική στο βαθμό που περιορίζεται τόσο στο βιολογικό όσο και στο κοινωνικό επίπεδο σε δύο μόνο κατηγορίες. Παρόλα αυτά είναι ενδεικτική του κατακερματισμού ο οποίος γίνεται στην εξωοικιακή τουαλέτα

69. West C, Zimmerman H., 1987 , Doing Gender, Gender & Society, June, vol. 1, no. 2, σελ. 125-151.

70. Kessler S. McKenna W. 1978, Gender: An Ethnomethodological Approach, University of Chicago Press, σελ. 131 71. Butler J. 1993, Bodies that Matter: On the Discursive Limits of "sex", Psychology Press

κυρίαρχα με βάση τα κοινωνικά κριτήρια, γεγονός που τον καθιστά ακόμα πιο σκληρό και άκαμπτο. Η υιοθέτηση μιας διαφορετικής αντίληψης για το φύλο μας ενθαρρύνει να κατανοήσουμε τη χρήση της έμφυλης εξωοικιακής τουαλέτας ως μια “καθημερινή πρακτική μέσω της οποίας η έννοια των δύο αμετάβλητων φύλων επαναλαμβάνεται και θωρακίζεται”72. Αυτή η αντίληψη συνιστά μια απόκλιση από τη συμβατική θεώρηση που αφορά στη διάσταση του φύλου στη δημόσια τουαλέτα. Ταυτόχρονα κριτικές αναλύσεις του κατακερματισμού των φύλων έχουν αντιστρέψει την κοινή οπτική, αναδεικνύοντας το διαχωρισμό αυτό ως ένα θεσμό που εξυπηρετεί την αναπαραγωγή και τη φυσικοποίηση μιας συγκεκριμένης πολιτισμικής αντίληψης των φύλων73.

Ένα τέτοιο παράδειγμα αντανάκλασης των αντιλήψεων περί φύλου στο σχεδιασμό της δημόσιας τουαλέτας αναφέρει ο Goffman (Τhe Arrangement Between the Sexes) “Η διαφοροποίηση στη λειτουργία οργάνων βάση φύλου υπάρχει, αλλά δεν υπάρχει τίποτα σε αυτή τη βιολογική λειτουργία που να υποδεικνύει και να συνιστά διαχωρισμό. Η συγκεκριμένη οργάνωση του χώρου είναι ένα πολιτικό ζήτημα. Και αυτό που προκύπτει είναι μια περίπτωση θεσμικού αναστοχασμού: ο κατακερματισμός στην δημόσια τουαλέτα παρουσιάζεται σαν μια φυσική συνέπεια της διαφοροποίησης των φύλων, ενώ στην πραγματικότητα είναι ένα μέσο αναγνώρισης αν όχι αναπαραγωγής αυτής της διαφοροποίησης ”74 Υπό αυτό το πρίσμα η ύπαρξη αυστηρά δύο διαφορετικών χώρων κατακερματισμένων με βάση το φύλο δημιουργεί την φαντασίωση ότι όλοι οι άνθρωποι μπορούν με έναν απόλυτο τρόπο να κατηγοριοποιηθούν ως αρσενικό ή θηλυκό. Γεγονός που οδηγεί σε αποκλεισμό οποιασδήποτε δυνατότητας εναλλακτικού αυτοπροσδιορισμού75. Όπως υποστηρίζει ο Cahill “Κάθε φορά που μπαίνουμε σε μία δημόσια τουαλέτα επιδεικνύουμε την σεξουαλική μας ταυτότητα στο ευρύ κοινό και επιβεβαιώνουμε τη σημασία της”76. Στο σημείο αυτό αρχίζουν να γίνονται κατανοητές

Gender-neutral εξωοικιακές τουαλέτες στο Tokyo

72. Namaste V, 2000, Invisible Lives: The Erasure of Transsexual and Transgendered People, University of Chicago Press, σελ. 191 73. Halberstam J, 1998, Female Masculinity, Duke University Press, σελ. 98 74. Goffman E. 1997, The Arrangement Between the Sexes, Theory and Society, Vol. 4, No. 3 , σελ. 316 75. Browne, J. 2013, Dialogue, Politics and Gender, Cambridge University Press. σελ. 106 76. Cahill, W. Distler, C.Lachowetz A, T.Willard, 1985, Meanwhile Backstage ;Public bathrooms and the interaction order, Urban Life, 14, σελ.243-272

48

Οι ρατσιστικοί νόμοι του Jim Crow σε σήμανση σε δημόσιες τουαλέτας των Η.Π.Α

οι ανησυχίες σχετικά με την απουσία διχοτόμησης. Ως ένας από τους λίγους εναπομείναντες χώρους στην κοινωνία όπου το φύλο κατακερματίζεται, παρέχει τόσο μια απόδραση από το “άλλο” φύλο αλλά κυρίαρχα μία καθημερινή επιβεβαίωση ότι υπάρχει ένα άλλο φύλο. Αυτή η κοινωνική προσκόλληση στην χωρική διχοτόμηση και τον κατακερματισμό αναπαράγει και υποδεικνύει μία κατεύθυνση παγίωσης των διαφορών μεταξύ των φύλων, η οποία έχει βαθύτερες ρίζες από εκείνες που οι άνθρωποι συνειδητοποιούν ή είναι πρόθυμοι να παραδεχτούν77.Ο φόβος της διακοπής του κατακερματισμού των φύλων αντανακλά βαθύτερους φόβους που αφορούν στην σεξουαλική ανάμειξη, την παραβίαση κοινωνικών ορίων και κυρίαρχα την απουσία των έκδηλων διαφορών μεταξύ των φύλων.

Επί της ουσίας αντανακλούνται οι φόβοι σχετικά με την ίδια την αστάθεια του φύλου 78. Καθώς η υπάρχουσα διαίρεση του φύλου εξαλείφεται-έστω και εάν γίνεται αργά και άνισα- η διχοτομημένη εξωοικιακή τουαλέτα λειτουργεί σαν ένα πεδίο συμβολικής διατήρησης της καθαρότητας των κατηγοριοποιήσεων των φύλων. Καθώς η ίδια η κοινωνία αναπτύσσει ερωτήματα σχετικά με τη σεξουαλικότητα, την έμφυλη ταυτότητα και το σεξουαλικό προσανατολισμό, ο σχεδιασμός οφείλει να ανταποκριθεί στις μεταβαλλόμενες συνθήκες και στην αναζήτηση για την πολυπόθητη ισότητα. Όπως υποδεικνύει ο Rem Koolhaas στην 14η Διεθνής Έκθεση Αρχιτεκτονικής η τουαλέτα και ιδιαίτερα η εξωοικιακή τουαλέτα που αφορά τον δημόσιο χώρο αποτελεί βασική συνιστώσα της σύγχρονης αρχιτεκτονικής79. Καμία πραγματεία δεν αναγνωρίζει την τουαλέτα ως το βασικό αρχετυπικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής αλλά ίσως είναι το μοναδικό80. Προκειμένου να έχουν όλοι οι άνθρωποι τη δυνατότητα να χρησιμοποιούν την εξωοικιακή τουαλέτα, χωρίς να φέρουν κοινωνικό στίγμα πρέπει να καταρρεύσει το σεξουαλικό απαρτχάιντ. Χρειάζεται να ανασυγκροτήσουμε τον χρόνο και το χώρο μέσα από μια νέα προοπτική καθώς είναι προς το συμφέρον όλων μας να σπάσει αυτό το άδικο δυαδικό σύστημα.

77. Cahill, W. Distler, C.Lachowetz A, T.Willard, 1985, Meanwhile Backstage ;Public bathrooms and the interaction order, Urban Life, 14, σελ.243-272 78. Cooper, H. Goldenseal D, 1999, Gender differences in health in later life: the new paradox, Social Sciences and Medicine, vol. 48 no. 1, σελ. 17 79. Koolhaas R, 2014, Interview by Zara J, Rem Koolhaas Tells the Story of Human Civilization via the Toilet, 80. Koolhaas R, 2014, Interview by Zara J, Rem Koolhaas Tells the Story of Human Civilization via the Toilet,

49

Η ισότητα μπορεί να είναι δικαίωμα, αλλά καμιά δύναμη στη γη πέρα από τη δική σου δεν θα την κάνει γεγονός _Honoré de Balzac

ζ. Βιβλιογραφία 52

Βιβλία A. Angelakis N.Koutsoyiannis, D, 2003. Urban Water Resources Management in Ancient Greek Times, The Encyclopedia of Water Science, Dekker, New York, 2003.

Hopkins J. Rome Population and Propriety. Harvard University Press, Cambridge, 2012 Beard, M, The Roman triumph, Harvard University Press, Cambridge , 2007 Plinius Secundus, Natural History: A Selection, Penguin Classics, London, 2000 Pierre Gros, L'architecture romaine. 1. Les monuments publics, Paris, Picard, 1996 Nielsen I, Thermae et Balnea: The Architecture and Cultural History of Roman Public Baths, Trinity College Dublin, Dublin, 1990 L.Horan, The Porcelain God. A Social History of the Toilet, Kensington Publishing Corporation, London, 1997 Defoe D. The History of the Great Plague in London, in the Year 1665, Boston, London, Ginn and company, 1895 Lambert T, A brief history of public health, Boston University Publications, Boston, 2008 Patrick Greene J, Medieval Monasteries, Archaeology of medieval Britain, Leicester University, Leicester/New York, 1992 Mara, D. D, The Design of Pour-Flush Latrines, United Nations Development Programme, 1985 Aytac S. M, The social and technical development of Toilet Design, Ms Thesis, Anadolu University Publications, Eskisehir, 2004 Blair, M, Ceramic Water Toilets, Osprey Publishing, Oxford, 2000 Genc M, The evolution of toilets and its current state, Ms Thesis, Middle East Technical University, Ankara, 2009

Report on Public Baths and Public Comfort Stations, Mayor’s Committee on Public Baths and Public Comfort Stations, New York, 1897 Rouleau L, The Materiality of Privacy: Private Spaces in Public Places, Material Culture Symposium for Emerging Scholars, 2012 Comfort Stations in New York City Today and Tomorrow, Women's City Club, National Municipal Review, by committee on Public Health, New Yor1933 Williams T. M, Washing “The Great Unwashed”: Public Baths in Urban America, 1840-1920, Ohio State University Press, Colombus, 1991 Gershenson, Ο, Penner B, Ladies and Gents;Public Toilets and Gender, Temple University Press, Philadelphia , 2009 Ainley. R, New Frontiers of Space, Body and Gender, Routledge, London, 1998 Κυρατσού Ε, Σηµασίες ενός ασήµαντου χώρου: χωροποίηση κοινωνικών σχέσεων στις εξωοικιακές τουαλέτες της Θεσσαλονίκης, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, 2012 Edelman, L, Men’s Room, Stud:Architectures of Masculinity, Princeton Architectural Press,New York, 1996 Molotch.Η ,Noren. L, Toilet Public Restrooms and the Politics of Sharing, New York University Press, New York, 2010 T.S. Eliot, Ποιήματα, Printa, 2008 Soja E.W, Seeking Spatial Justice, Minneapolis, University of Minnesota Press, Minneapolis, 2010 Harvey D, Social Justice and the City: Revised Edition, University Georgia Press, Athens, 2009 Lakoff G. Johnson M, Metaphors we live by, University of Chicago Press, Chicago, 1980 Nobert E, The Civilizing Process, Vol.I. The History of Manners,, Blackwell, Oxford 1969 E.Goffman, The Presentation of Self in Everyday Life, Allen Lane Publications, London, 1959

George R. The Big Necessity: The Unmentionable World of Human Waste and Why It Matters, Macmillan, London, 2008 Kessler S. McKenna W, Gender: An Ethnomethodological Approach, University of Chicago Press, Chicago, 1978 Butler J, Bodies that Matter: On the Discursive Limits of "sex", Psychology Press, London, 1993 Namaste V, Invisible Lives: The Erasure of Transsexual and Transgendered People, University of Chicago Press, Chicago, 2000 Halberstam J, Female Masculinity, Duke University Press, Durham, 1998 Browne, J, Dialogue, Politics and Gender, Cambridge University Press, Cambridge, 2013

Αρθρα Gürel M. O, Bathroom as a modern space. Journal of architecture, vol. 16, 2008 Λαδά Σ., Φυλό και Χώρος, Αρχικές προσεγγίσεις και νέα ερωτήµατα ή µεταξύ ορατών και αοράτων, 2009 Κυρατσού Ε, Χωρική κατασκευή ανδρισµών στις τουαλέτες, ΕΝΕΚΕΝ τ.18, 2010 S.Cahill, W. Distler, C.Lachowetz, A.Meaney, R.Tarallo, Τ.Willard, Meanwhile Backstage ;Public bathrooms and the interaction order, Journal of Contemporary Ethnography vol.39, 1985 West C, Zimmerman H, Doing Gender, Gender & Society, June, vol. 1, 1987 Goffman E, The Arrangement Between the Sexes, Theory and Society, Vol. 4, 1997 Cooper, H. Goldenseal D, Gender differences in health in later life: the new paradox, Social Sciences and Medicine, vol. 48, 1999 H.Miner, Body Ritual among the Nacirema., American Anthropologist, vol.58, 1956

Διαδικτυακές πηγές An increasing demand http://www.unwater.org/water-cooperation-2013/water-cooperation/facts-and-figures https://www.youtube.com/watch?v=C_PAUUX36lA http://architizer.com/blog/rem-koolhaas-tells-the-story-of-human-civilization-via-the-toilet/ Koolhaas R, 2014, Interview by Zara J, Rem Koolhaas Tells the Story of Human Civilization via the Toilet

Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους αυτούς που με βοήθησαν να ολοκληρώσω αυτή την εργασία. Πιο συγκεκριμένα, για την υποστήριξή τους την οικογένεια μου και τους φίλους μου για τις πολύτιμες πληροφορίες και το χρόνο τους τον Γιάννη Ανεστίδη τον Διονύση Δικέφαλο τον Λευτέρη Καραγεωργίου και φυσικά τον επιβλέποντα καθηγητή μου Νίκολαο Τσινίκα για την πολύτιμη βοήθεια και καθοδήγησή του κατά τη διάρκεια της εκπόνησης αυτής της εργασίας.

Ιωάννα Αγγελοπούλου-Αρβανιτίδου

58

61