Louis kahn by io_boudou

Το όριο στον Louis Kahn

Διάλεξη 9ου εξαμήνου Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Έτος 2011-2012

Ιωάννα Μπουντουβά Μυρσίνη Πετροπούλου Υπεύθυνος καθηγητής: Ανδρέας Κούρκουλας Σύμβουλος: Ελένη Παπαναστασίου

Υπεύθυνος καθηγητής: Κούρκουλας Ανδρέας Σύμβουλος: Παπαναστασίου Ελένη, απόφοιτος Σχολής Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π., MSc Columbia University, υποψήφια διδάκτωρ Ε.Μ.Π. Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π. Διάλεξη 9ου εξαμήνου - Τομέας 3 / Έτος 2011-2012 - Περίοδος Ιουνίου

Το όριο στον Louis Kahn Μπουντουβά Ιωάννα / Πετροπούλου Μυρσίνη

Περιεχόμενα Α. 07 Εισαγωγή 11 Το όριο 15 Χώρος-δομή-φως Β. 21 Trenton Bath House Γ.

53 National Assembly Bangladesh

Δ. 89 Αντί επιλόγου Ε. 91 Βιβλιογραφία 5

Εισαγωγή

Η παρούσα εργασία επιχειρεί να εξετάσει το όριο στο έργο του Εσθονού αρχιτέκτονα Louis Kahn1. H έννοια του ορίου ως στοιχείο επικοινωνίας και αρχιτεκτονικής εκφραστικής ικανότητας αποτέλεσε το περιεχόμενο των αρχικών μας αναζητήσεων. Στη διάρκεια της διαδικασίας αυτής ερχόμαστε σε επαφή με το αρχιτεκτονικό έργο του Louis Kahn στο οποίο το όριο αποκτά όγκο, αναπτύσσεται σε τρεις διαστάσεις, γίνεται χώρος. Αυτή η βασική, ενστικτώδης παρατήρηση νοηματοδοτεί τη μελέτη μας. Πυρήνας της εργασίας γίνεται πληρέστερα η μελέτη του φαινομένου της χωροποίησης του ορίου στο Louis Kahn. Για την κατανόησή του ορίου στο έργο του Kahn είναι θεμελιώδης ο ορισμός του για το χώρο ως μια οντότητα που παίρνει την ταυτότητά της από τη δομή και το φυσικό φως που κάθε φορά η δομή αυτή επιτρέπει .Έτσι πιο συγκεκριμένα, σκοπός αυτής της μελέτης γίνεται η ανάδειξη του τρόπου με τον οποίο οι γενέτειρες του χώρου του Kahn, δομή (structure) και φως (light) μορφώνουν και νοηματοδοτουν το όριό του. 1 Louis Kahn (1901-1974): Γεννημένος το 1901 στην Εσθονία, μεταναστεύει σε ηλικία τεσσάρων ετών με τους γονείς του στη Philadelphia των H.Π.Α. Αποφοιτά από το τμήμα αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου της Pennsylvania το 1924. Ιδρύει το προσωπικό του αρχιτεκτονικό γραφείο το 1935. Παράλληλα με το γραφείο του, διετελεί καθηγητής στο τμήμα αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Yale από το 1947 έως το 1957. Από το 1957 έως το θάνατό του, εργάζεται ως καθηγητής στη αρχιτεκτονική σχολή του Πανεπιστημίου της Pennsylvania.

Επιλέγονται προς μελέτη δύο παραδείγματα από το κτισμένο έργο του Kahn. Πρώτο το Trenton Bath House, μια υποδομή αποδητηρίων με περίπτερα σε σταυροειδή διάταξη που ορίζουν ένα κέντρο. Η χωροποίηση του ορίου εμφανίζεται τόσο σε επίπεδο κτιρίου (όλον) όσο και σε επίπεδο μονάδας κτιρίου (επιμέρους) και συνδέεται με τη λογική διαχωρισμού εξυπηρετικών και εξυπηρετούμενων χώρων που αναπτύσσει με αφορμή το κτίριο. Η λογική υλοποιείται στα επιμέρους απο το γεγονός οτι η δομή μεγενθύνεται, γίνεται χώρος και χωροποιεί το όριο ορίζοντας μια οριακή ζώνη που παραλαμβάνει όλη την εξυπηρέτηση των μονάδων - περιπτέρων. Στο όλον, χωρο-όριο γίνεται το ίδιο το κτίριο με τα περιμετρικά περίπτερα να παίζουν το ρόλο εξυπηρέτησης του κεντρικού, κενού πυρήνα. Έτσι ο άξονας ανάλυσης του ορίου εδώ προκύπτει ως το σχήμα: σύστημα εξυπηρετικών-εξυπηρετούμενων χώρων - χωρο-όριο σε δυο επίπεδα.

Άποψη από το αίθριο του Trenton Bath House

Δεύτερο το συγκρότημα του κοινοβουλίου του Bangladesh. Στην περίπτωση αυτή η χωροποίηση του ορίου πραγματοποιείται και πάλι σε δύο κλίμακες. Στην κλίμακα κτιρίου (όλον) αντιλαμβανόμαστε οριακούς δομικά ανεξάρτητους όγκους να πλαισιώνουν έναν κεντρικό επαναφέροντας τη λογικη εξυπηρετούμενων-εξυπηρετικών χώρων που έχει αναλυθεί πιο πάνω. Ο τελευταίος συμπυκνώνει τον πυρήνα της φύσης του χώρου που στεγάζει, μία διαδικασία θεμελιώδης για τον Kahn που θα αναλυθεί εκτενέστερα. Στην κλίμακα μονάδων (επιμέρους), η χωροποίηση του ορίου αποκαλύπτεται σε χώρους που μεσολαβούν στο μέσα και στο έξω. Αυτοί οι χώροι προκύπτουν από μία διαδικασία “περιτύλιξης των λειτουργικών χώρων με ερείπια”, όπως λέει ο ίδιος, μία λογική που συνδέεται με παρατηρήσεις στα Ρωμαϊκά ερείπια και επιδιώκει να ελέγξει το φως που εισέρχεται στο εσωτερικό του κτιρίου. Η διαχείριση του φωτός τέλος εξετάζεται και σε επίπεδου ορίου του κτιρίου με τον ουρανό.

Ανατολική άποψη του κτιρίου του Κοινοβουλίου στο Bangladesh

Το όριο

Το όριο είναι μια έννοια εξαιρετικά ευρεία. Λεξιλογικά ορίζεται ως η γραμμή, συνήθως νοητή, που χωρίζει δύο συνεχόμενες επιφάνειες ή εκτάσεις, η διαχωριστική γραμμή μεταξύ δύο μεγεθών ή καταστάσεων, το σημείο που δεν επιτρέπεται να ξεπεραστεί, η συγκεκριμένη τιμή που ένα μεταβλητό μέγεθος μπορεί να πλησιάσει, όχι όμως να φτάσει. Σ’ ‘ολες αυτές τις ερμηνείες το όριο προβάλει ως έννοια που διαχωρίζει, όριο ως φράγμα. Ο Heidegger1 αντίθετα θα πει πως το όριο δεν είναι αυτό στο οποίο κάτι σταματά, αλλά εκείνο που κάτι αρχίζει να εκδιπλώνει την ουσία του. Ο Ιωσήφ Στεφάνου2 θα ορίσει συγκεκριμένα το όριο ως το σύνολο που περικλείει τους πυρήνες που φέρουν την ιδέα της ύπαρξης μιας μορφής, τη σκοπιμότητα και την αιτία της.

1 2

Heidegger, Martin, Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι, διάλεξη 1951 Στεφάνου, Ιωσήφ και Στεφάνου, Ιουλία, Περιγραφή της εικόνας της πόλης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα 1999, σ. 24

Η έννοια του ορίου ειδωμένη σύμφωνα με τα παραπάνω διευρύνεται. Το όριο είτε ως σημείο εκκίνησης είτε ως περίβλημα είναι μέρος της εκάστοτε οντότητας, φέρει κάτι από την ουσία της και ταυτόχρονα μεσολαβεί ανάμεσα σ’ αυτήν και το περιβάλλον της. Το όριο μπορεί να είναι πέρα από διαχωριστικό και συνδετήριο, φορέας της επικοινωνίας που επιδιώκει μια οντότητα, το εγώ, με αυτό που βρίσκεται έξω απ’ αυτήν, το άλλο. Ο Aldo Van Eyck3 θα πλέξει το εγκώμιο της έννοιας του ορίου φέρνωντας το παράδειγμα της αίσθησης στην ακροθαλασσιά, στο μεταίχμιο στεριάς και θάλασσας. Εκεί θα πει πως συνευρίσκονται οι αισθήσεις των δύο κόσμων κι είναι ο χώρος που δεν σου λείπει τίποτε και θα καταλήξει πως ο ενδιάμεσος χώρος είναι ο χώρος του ανθρώπου. Αυτό είναι που το καθιστά ενδιαφέρον για μας στο πεδίο της αρχιτεκτονικής. Η εγγενής του ιδιότητα να μεσολαβεί και έτσι να επιδρά στη σχέση του μέσα και του έξω, του εδώ και του εκεί, του πυρήνα μιας μορφής και του περιβάλλοντός της το κάνουν κεντρικό στις αναζητήσεις μας που δίνουν τελικά περιεχόμενο στην παρούσα εργασία. Έχοντας αυτό το ρόλο του ορίου κατά νου, “διαβάζουμε” το έργο του Kahn κατευθείαν στο όριο, ένα όριο που μοιάζει αντισυμβατικό. Μνημειακά γεωμετρικά ανοίγματα σκάβουν σκιές στα τοιχεία του, υπερμεγέθεις κολώνες και ανάγλυφα παράθυρα μορφώνουν τις όψεις του. Κοινή παρατήρηση στο όριο ετούτο είναι ότι δεν είναι ποτέ επιφανειακό, φερεί πάντα το στοιχείο του όγκου. Το όριο του Kahn μεσολαβεί πάντα ανάμεσα στο μέσα και στο έξω ως οντότητα, ως χώρος που μοιάζει να διηγείται κάθε φόρά με την ύπαρξή του μια ιστορία. Στη συνέχεια θα μελετήσουμε δύο κτισμένα έργα του που η ύπαρξη χώρου στο όριο διηγείται δύο από τις πιο σημαντικές ιστορίες που ο Kahn διηγήθηκε με την αρχιτεκτονικη του. Σε τούτο το σημείο είναι χρήσιμο για τη συνέχεια να δούμε τι θα πεί “χώρος” για τον Kahn.

Απέναντι σελίδα: Σχέδιο Louis Kahn, Ακρόπολη, Αθήνα, Ιανουάριος 1951

Χώρος, δομή, φως

Παραθέτουμε απόσπασμα συνέντευξης1 του Louis Kahn το οποίο προβάλλει αποκαλυπτικό για το πώς ορίζεται ο χώρος στη φιλοσοφία του. Εργαλείο προς αυτή την κατεύθυνση είναι η αντιπαράθεση που ο ίδιος αναδεικνύει ανάμεσα σ’ αυτόν και τον Mies Van der Rohe πάνω στο ζήτημα της αντίληψης του τι είναι χώρος. Ο ίδιος λέει: “ό,τι εγώ ονομάζω περιοχή (area) ο Mies το ονομάζει χώρο γιατί δεν τον απασχολεί καθόλου το ζήτημα του διαχωρισμού.”

Σχεδιάζει το πρώτο σχεδιάγραμμα.

Cook Wesley, John και Klotz, Heinrich, Conversations with Architects, Praeger, 1973, σ. 210-217

Μπορείς να το χωρίσεις σε τέσσερα μέρη.

“Όσα χωρίσματα κι αν υπήρχαν ο Μies θα νοούσε ολόκληρη αυτή την περιοχή ως χώρο. Εγώ από την άλλη θα ονόμαζα κάθε μία από τις επιμέρους περιοχές χώρο (space). Μετά απ’ τη διαίρεση αυτή το όλον δεν είναι ένας χώρος πια. Θα το καλούσα χώρο μόνο δεδομένου ότι δεν διαιρείται.” Σχεδιάζει ένα τρίτο σχεδιάγραμμα.

“Σε τούτο το διάγραμμα υπάρχουν τέσσερις χώροι(spaces). Εγώ τους καλώ χώρους-δωμάτια (rooms). Ο Mies θα το έβλεπε αυτό σαν ένα χώρο όπου χωρίσματα μπορούν να υπάρξουν αλλά για μένα δεν υπάρχει μια οντότητα αρχής γενομένης αυτής της διαίρεσης.” Ο Kahn στο δεύτερο σχεδιάγραμμα χρησιμοποιεί τη λέξη space ενώ στο τρίτο τη λέξη room. Η επιλογή δεν είναι τυχαία. Υπάρχει μία σαφής διάκριση των δύο εννοιών στο λόγο του. Η λεξιλογική τους ερμηνεία είναι χρήσιμη. Η λέξη space μεταφράζεται ως τόπος ή χώρος, ενώ η λέξη room παρόμοια τόπος, χώρος ή δωμάτιο. Η ερμηνεία δωμάτιο δίνει ήδη μία απόχρωση η οποία ενισχύεται από την ερμηνεία του ρήματος room ως κατοικώ. Το room δείχνει να είναι για τον Kahn ο χώρος της κατοίκησης, ο χώρος του ανθρώπου, ο χώρος ενός κατοικείν όπως ορίζεται από τον Heidegger2 που επιτρέπει στον άνθρωπο να κατοικεί ανάμεσα στον ουρανό και τη γη. 2

Heidegger, Martin, “Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι”, διάλεξη 1951

Η έννοια room γεννιέται από την ύπαρξη της δομής, όπως απεικονίζεται στο σχεδιάγραμμα. Ο ίδιος θα πει “αναδεικνύω τα υποστυλώματα στην αρχιτεκτονική μου γιατί έτσι ο χώρος νιώθει την ολοκλήρωσή του. Και όταν η δομή είναι η ίδια από χώρο σε χώρο, είναι το φως που θα δώσει ταυτότητα σε κάθε ένα απ’ αυτούς.” “Πηγαίνοντας πίσω τώρα στο τρίτο διάγραμμα καθένας απ’ αυτούς τους τέσσερις χώρους έχει το δικό του χαρακτήρα εξαιτίας του φωτός. Κάθε χώρος έχει τη δική του προσωπικότητα και αν ήθελα να είμαι κομψότερος το παράθυρο του καθενός απ’ αυτούς δεν θα έπρεπε να σχεδιάζεται ίδιο με του άλλου. Κάθε χώρος έχει το δικό του φώς και αν πάω στο ανατολικό δωμάτιο μια συγκεκριμένη στιγμή της μέρας, η μνήμη μου, μου λέει να περιμένω κάτι εκεί. Η δομή είναι που δίνει το φώς. Είναι μια ευκαιρία για φως. Κι αυτό σημαίνει ότι αν κρύψω τη δομή θα ‘χω χάσει την ευκαιρία. Βλέπω το φυσικό φως σαν εκείνο που κάνει το χώρο να έχει τη φύση του, το χαρακτηριστικό του, τη διάθεσή του.” Η δομή για τον Kahn δείχνει να μην περιορίζεται στην υποστηρικτική της σημασία αλλά να αναφέρεται σε όλα τα στοιχεία εκείνα που κάνουν το χώρο να νοείται ως οντότητα. “Δομή δότης φωτός-structure giver of light” Στη φράση αυτή του Kahn συνοψίζεται η σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στη δομή και το φως, μια σχέση αλληλεπίδρασης και όχι απλή παράθεση. Οι δύο αυτές γενέτειρες δυνάμεις του χώρου εμφανίζονται και στο όριο και λειτουργούν καταλυτικά στο να λάβει χωρική υπόσταση.

Trenton Bath House 19

“Αν ο κόσμος με ανακάλυψε μετά το Richards Medical Center εγώ ανακάλυψα τον εαυτό μου μετά από αυτό το μκρό μπετονένιο κτίριο στο Trenton.” Louis Kahn

Εισαγωγή

Στην περίπτωση του Trenton Bath House εξερευνάται η λογική των εξυπηρετούμενων – εξυπηρετικών χώρων (service-served) η οποία μορφοποιεί το όριό του. Η λογική αυτή όπου το κτίριο αρθρώνεται από περιοχές που εξυπηρετούν και εξυπηρετούνται θα χωροποιήσει τη δομή που με τη σειρά της θα χωροποιήσει το όριο. Μέσα λοιπόν από την ανάπτυξη της λογικής αλληλουχίας σύστημα service-served – χωροδομή – χωρο-όριο θα αναδείξουμε έξι διαφορετικές εκδοχές επαναδιαπραγμάτευσης του ορίου τόσο του όλου (κτίριο) όσο και των επιμέρους (μονάδες) ως τρισδιάστατα γεγονότα.

1984, Το Bath House συγκαταλέγεται στον κατάλογο των ιστορικών χώρων τόσο του New Jersey όσο και των Η.Π.Α.

Το έργο και η σημασία του

Το Trenton Bath House αποτελεί τμήμα του συγκροτήματος της εβραϊκής κοινότητας Trenton1 του οποίου ο σχεδιασμός ανατίθεται στον Kahn το 19552. Το συγκρότημα αυτό αποτελεί το πρώτο μεγάλο έργο του αρχιτέκτονα και παρ’ ότι το κεντρικό κτίριο δεν χτίζεται ποτέ3 το γεγονός ότι το Bath House γίνεται η σπουδή του πάνω στη λογική εξυπηρετικών- εξυπηρετούμενων χώρων καθιστά το έργο αυτό ένα σημείο καμπής για την αρχιτεκτονική του σκέψη. Πράγματι όλα τα μετέπειτα έργα του θα εφαρμόσουν τη λογική διαχωρισμού εξυπηρετούμενων-εξυπηρετικών χώρων με έμφαση στο σαφή προσδιορισμό των τελευταίων. Η σημασία του Bath House για τον Kahn ενισχύεται από το γεγονός ότι είναι το πρώτο στοιχείο του συγκροτήματος που επιλέγει να ερευνήσει καθώς και από το ότι στην πορεία της μελέτης η χωροθέτησή του αλλάζει για να τοποθετηθεί σε περίοπτη θέση στο συγκρότημα4. 1 Η κοινότητα αυτή έγινε αρχικά γνωστή με το όνομα YHMA (Young Men’s Hebrew Association) ως μέρος οργανισμού εθνικής εμβέλειας προσανατολισμένου σε εκπαιδευτικές υπηρεσίες για Εβραίους μετανάστες. Με την προσαρμογή του εβραϊκου πληθυσμού στις αμερικάνικες πόλεις ο οργανισμός παίρνει χαρακτήρα αθλητικού, πολιτικού και κοινωνικού συνδέσμου χωρίς θρησκευτικές προεκτάσεις. 2

Brownlee B., David, Louis I. Kahn: In the Realm of Architecture, Rizzoli, New York, 1991, σ. 318-322

3 Η συνεργασία μεταξύ του Kahn και της αρμόδιας επιτροπής για την κατασκευή του έργου δυσχεραίνει και τελικώς τερματίζεται το 1960 ενώ το project ολοκληρώνεται από το γραφείο Kelly and Gruzen. 4 Κατά τη διάρκεια της μελέτης και στη βάση του ότι το συγκρότημα συλλαμβάνεται ως ένα αλληλοεξαρτώμενο όλον οι παλιότερες προτάσεις χωροθέτησης που καθιστούσαν ορατό από την κύρια πρόσβαση μόνο το κεντρικό κτίριο αλλάζουν για να χωροθετήσουν τελικά τα δύο κτίρια, κεντρικό και Bath House πολύ κοντά το ένα στο άλλο με το δεύτερο να τοποθετείται στο τέλος ευρέως άξονα που κατευθύνει την είσοδο στο συγκρότημα. Ο Kahn θα μιλήσει εκτενώς αργότερα για τη γεννήτρια δύναμη του Bath House αλλά είναι ήδη από αυτή την ενέργεια που δείχνει ότι συναισθάνεται τη δημιουργική του ικανότητα.

Η λογική εξυπηρετικώνεξυπηρετούμενων χώρων

Κάτοψη της κατοικίας Esherick

Πρόκειται για ένα προσωπικό σκεπτικό σύνθεσης του αρχιτεκτονικού χώρου σύμφωνα με το οποίο οι χώροι χωρίζονται σε δυο κατηγορίες, σ’ αυτούς που εξυπηρετούν και εκείνους που εξυπηρετούνται από τους πρώτους. Οι πρώτοι, καλούμενοι ως εξυπηρετικοί, είναι όλοι οι χώροι που φέρουν τον “εξοπλισμό” θα λέγαμε του κτιρίου. Σε κλίμακα κατοικίας αυτοί είναι μπάνια, ντουλάπες, σκάλες ενώ σε κλίμακα δημοσίου κτιρίου γίνονται άξονες ανελκυστήρων, κλιμακοστάσια, χώροι μηχανολογικού εξοπλισμού. Οι εξυπηρετούμενοι είναι αυτοί που παραλαμβάνουν τις κύριες λειτουργίες του κτιρίου. Τέτοιοι είναι το σαλόνι, η τραπεζαρία, τα υπνοδωμάτια σε μια κατοικία, ο χώρος συνεδριάσεων σ’ ένα κοινοβούλιο, ο εκθεσιακός χώρος σε μια γκαλερί. Έπειτα από την ανακάλυψή της στο BathHouse του Trenton η λογική αυτή εντοπίζεται σ‘ όλα τα μετέπειτα έργα του με έμφαση στο σαφή προσδιορισμό των εξυπηρετικών χώρων. Αντιπροσωπευτικά παραδείγματα αποτελούν το Esherick House, to Clever House και το Richards Medical Center καθένα από τα οποία ταυτοποιεί τις εξυπηρετήσεις του κτιρίου με τρόπο διαφορετικό. Στο Esherick House αναπτύσσει δύο εξυπηρετικές ζώνες, μια που παραλαμβάνει τις κινήσεις και μια που υποδέχεται υγρούς χώρους και κουζίνα. Στο Clever House οι εξυπηρετικοί χώροι διαμορφώνουν παράλληλα όλους τους συνδετήριους χώρους όποτε η κίνηση μέσα στο σπίτι εξαναγκάζεται να διέλθει από τις εξυπηρετήσεις. Στο Richard’s Medical Center οι καμινάδες που εξυπηρετούν την απομάκρυνση των αερίων από τα εργαστήρια μορφώνονται ως τεράστιοι όγκοι που δίνουν το χαρακτήρα του στο συνολικό όγκο του κτιρίου. Κατά την ωριμότητά της η λογική αυτή γίνεται καθολική στη συνθετική διαδικασία του αρχιτέκτονα. Η κεντρική ιδέα του κτιρίου γεννιέται από το δίπολο εξυπηρετούμενος χώρος και εξυπηρέτηση. Στο κάθε δοσμένο πρόγραμμα ο Kahn θα βρει πάντα ένα σκέλος του κτιρίου προς εξυπηρέτηση του άλλου. Η έννοια της συμβατικής εξυπηρέτησης διευρύνεται για να πάρει το χαρακτήρα του χώρου που συνοδεύει τον κεντρικό, τον εξέχον, τον ιερό στο λεξολόγιο του ίδιου του Kahn. Οι service χώροι πια, πέρα από πρακτικά, εξυπηρετούν και την ολοκλήρωση της έννοιας του εξυπηρετούμενου χώρου.

Κάτοψη της κατοικίας Clever

Richard’s Medical Center

Κάτοψη του Trenton Bath House

Πρώτη εκδοχή χωρο-ορίου: κλίμακα κτιρίου- εξωτερικό όριο

Tο κτίριο του Bath House αποτελεί μια υποδομή για αποδητήρια και ντουζ που θα εξυπηρετούσαν την εξωτερική πισίνα. Πρόκειται σύμφωνα με τα παραπάνω για ένα εξυπηρετικό κτίριο5 και μοιάζει συνεπές το οτι μέσα από την έρευνα του Bath House ο Kahn θα δώσει για πρώτη φορά συνειδητά ταυτότητα στους χώρους της εξυπηρέτησης. Το πρώτο ερώτημα που τίθεται εδώ είναι το πώς το όριο νοείται ως χώρος στην πρώτη κλίμακα, αυτήν του κτιρίου και πώς αυτή η διαδικασία συνδέεται με το σύστημα εξυπηρετούμενων-εξυπηρετκών χώρων ή αλλιώς service-served. Για την ανάδειξη αυτών των ζητημάτων παρατηρούμε για πρώτη φορά την κάτοψη του κτιρίου. Πρόκειται για μια καθαρή, συμμετρική, σταυροειδή διάταξη που προκύπτει ως σύνθεση τεσσάρων τετραγώνων και που αφήνει το κεντρικό τετράγωνο κενό. Αυτό υποδέχεται μια κυκλική διαμόρφωση που υπογραμμίζει το ρόλο του ως πυρήνα της σύνθεσης. Η όλη διάταξη εγγράφεται σ΄ένα μεγαλύτερο νοητό τετράγωνο που εμφανίζει αποτμήσεις στις γωνίες του. Επισημαίνουμε ότι την περίοδο αυτή ο Kahn έχει ήδη ξεκινήσει να αναπτύσσει τη λογική του τετραγώνου (square). Χρησιμοποιεί την καθαρή γεωμετρία του τετραγώνου ως την πρωταρχική κοιλότητα που θα παραλάβει και θα ταυτοποιήσει την κάθε λειτουργία του κτιρίου και ύστερα αφού κάθε τι είναι σαφώς ορισμένο επιχειρεί τη σύνδεση σ’ ένα όλον. Ο ίδιος επισημαίνει χαρακτηριστικά “ξεκινώ πάντοτε μ’ ένα τετράγωνο όποιο και να‘ ναι το πρόβλημα”. Εδώ το νοητό σχήμα που παράγει το κτισμένο δημιουργεί ένα ρυθμό κενού και πλήρους όγκου. Το 5 Πρόκειται για μια δευτερεύουσα δομή του συγκροτήματος που πιθανά να μην επρόκειτο να έχει το δικό της κτίριο. Ο Kahn όμως σχεδιάζει ένα αυτόνομο κτίριο για να στεγάσει αυτή τη λειτουργία στη βάση της πεποίθησης οτι ο πελάτης θέτει τις ανάγκες και ο αρχιτέκτονας παράγει το είδος των χώρων που τις υποδέχονται, στην οποία έμεινε πάντοτε πιστός ακόμη κι αν έχασε πάμπολλους πελάτες από την αδυναμία του να συμμορφώνεται με τα “έτοιμα” προγράμματα. Επρόκειτο για έναν αρχιτέκτονα που θα προσπαθούσε να αφουγκραστεί με την ίδια προσοχή τη φύση του χώρου μιας υποδομής αποδητηρίων και εκείνη ενός κοινοβουλίου.

κενό αποκαλύπτει τον όγκο του κάθε περιπτέρου και το πλήρες ορίζει με τη σειρά του τον κενό χώρο στο όριο του κτισμένου δίνοντας υπόσταση στην πρώτη εκδοχή ενός ορίου με χωρικά χαρακτηριστικά. Η λογική service-served δείχνει να είναι εγγενής σ’ αυτή τη διάταξη, που περιγράφεται σε επίπεδο ιδέας ως τέσσερα λειτουργικά περίπτερα που περιβάλουν ένα κενό λειτουργιών πυρήνα. Ο πυρήνας αυτός σχεδιασμένος για το τίποτα γεννιέται για να γίνει η καρδιά του κτιρίου και έχει υπόσταση επειδή τα περίπτερα γύρω της παραλαμβάνουν τις λειτουργίες. Η λογική επεκτείνεται και σε επίπεδο συγκροτήματος αφού το Bath House λειτουργεί ως εξυπηρετήση προς την υπαίθρια πισίνα.

Κάτοψη συγκροτήματος

Σκίτσο οριακού τετραγώνου

Το ενδιαφέρον στοιχείο της κάτοψης, έξω από τη γενική διάταξη, στην αναζήτησή μας είναι αυτό της δομής. Το δομικό σύστημα του κτιρίου είναι κολώνες από τσιμεντόλιθο, τετραγωνικής διατομής, διαστάσεων 2.40*2.40μ6, με δύο χαρακτηριστικά που τις καθιστούν ιδιότυπες. Το πρώτο είναι οτι ως δομικά στοιχεία παρουσιάζουν μεγάλες διαστάσεις. Το δεύτερο είναι ότι ο όγκος που ορίζουν οι διαστάσεις αυτές είναι κενός μάζας. Η δομή του κτιρίου ήδη από την πρώτη παρατήρηση μοιάζει να προοικονομεί τη χωροποιησή της (φέρει χωρικά χαρακτηριστικά).

χωρο-όριο – χωρο-δομή

Η χωροδομή απαντά σε δύο ζητήματα. Το πρώτο να ορίσει τον κάθε χώρο με τρόπο ξεκάθαρο προς τον εαυτό του και το δεύτερο να καθορίσει με σαφήνια τους χώρους που θα εξυπηρετήσουν τους ευρύτερους. Αφενός χωροποιείται για να περιέχει τα wc, τις αποθήκες, τα περάσματα. Αφετέρου με τη χωροποίησή της παράγει ένα διευρημένο όριο, μια οριακή θα λέγαμε ζώνη που θα δώσει χώρο σε όλες τις λειτουργίες του κτιρίου. Ο ίδιος θα πει “Ήταν ένα ξεκάθαρο και απλό πρόβλημα και λύθηκε με απόλυτη καθαρότητα. Κάθε χώρος αντιστοιχούσε σε κάτι, δεν υπήρχαν πλεονασμοί. Χρησιμοποίησα κοίλες-κενές κολώνες ως εισόδους στους χώρους, εκτροπές, αποθηκευτικές περιοχές, τουαλέτες. Κι έτσι ανακάλυψα μέσα από την έκφραση αυτού του πολύ μικρού κτιρίου το concept των εξυπηρετούμενων και εξυπηρετικών χώρων”.7

λειτουργικότητα

Κι αν η ανακάλυψη του συστήματος service-served γίνεται στο Bath House, 6 “Genetrix: Personal contributions to American Architecture” στο “Architectural Review 121” , (May 1957), σ. 344-45 7

“Beginnings”, στο “Progressive Architecture 65”, (December 1984), σ. 68-73

Η αρχή της έννοιας της χωροδομής: Yale Art GalleryΑπαρχές

Άποψη χωρο-πλάκας της Yale Art Gallery

8,10

η αναζήτηση εξυπηρετικών χώρων στη δομή ξεκινά λίγα χρόνια νωρίτερα στην πλάκα οροφής της Yale Art Gallery (1951-53). Πρόκειται για μια δυναμική μπετονένια τετραεδρική δομή με πάχος, που λειτουργεί ως χώρος εξοπλισμού στο άνω όριο και γίνεται εσωτερικά και εξωτερικά αντιληπτός, λόγω των διάφανων όψεων, ως τέτοιος. Ο ίδιος θα την ονομάσει χωροπλάκα που λειτουργεί όπως λέει ως “ο χώρος όπου πολλές ανάγκες γίνονται προσβάσιμες”8 και θα την αναφέρει έκτοτε ως την ασυνείδητη αρχή της πραγματοποίησης του διαχωρισμού εξυπηρετούμενων και εξυπηρετικών χώρων. Η ιδέα της χωροπλάκας ως χώρου εξυπηρέτησης φτάνει στην ωριμότητά της στο Salk Institute(La Holla 19..) όπου η πλάκα παίρνει ύψος χαμηλού ορόφου ο οποίος θα παραλάβει όλο τον μηχανικό εξοπλισμό των βιολογικών εργαστηρίων που φιλοξενεί το συγκρότημα με τρόπο που να είναι συχνά επισκέψιμος.Εδώ θα είναι και που για πρώτη φορά ο Kahn δίνει με τη δομή όγκο στο όριο του, όγκος που γίνεται ξεκάθαρα ορατός .Γίνεται δηλαδή εδώ το όριο της οροφής ένας χώρος συνεπής με την ίδέα που διέπει τη σκέψη του Kahn ότι ο κάθε χώρος πρέπει να καμώνεται με τρόπο που καθιστά ορατό και κατανοητό το πως έχει φτιαχτεί. Η έρευνα αυτή είναι απαραίτητη για να μπορέσει ύστερα να πάει πιο πέρα. Να μεγεθύνει και ξαναδώσει έμφαση στην κολώνα που πιστεύει οτι η σύγχρονή του αρχιτεκτονική “έχει πετσοκόψει τον όγκο της και την έχει απορροφήσει υποβαθμίζοντας την σ’ έναν απλό ρυθμιστή της”9.

“Architect Louis Kahn and his strong-boned structures” στο Architectural Forum 107, (October 1957), σ. 134-43

Με τη συνεισφορά της δομής ο ορισμός του συστήματος service-served μπορεί εδώ να συμπληρωθεί ως ένα σκεπτικό τάξης10 που εφαρμόζει ένα σχεδιασμό ορισμένων δομικά χώρων που εξυπηρετούν και εξυπηρετούνται. Το νόημα του ολοκληρώνεται από τα λόγια του ίδιου του Kahn πως “τα μεγάλα, τα οικεία, τα μικρά ακόμη κενά σε μια δομή θα πρέπει να συντεριάζονται μ’ αυτή τη λογική”11. Τα λόγια αυτά αποκαλύπτουν με τον πιο μεστό τρόπο πως η παράληψη των εξυπηρετήσεων του κτιρίου από τη δομή εξελίσει με τον πιο ευρηματικό τρόπο το σύστημα service-served στην αρχιτεκτονική του.

Συμπλήρωση της λογικής εξυπηρετούμενων-εξυπηρετικών χώρων με στοιχείο χωρο-δομής

Για τον Kahn η κολώνα χωροποιείται φυσικά. Γίνεται κούφια για να δεχτεί λειτουργίες που αυθόρμητα μαζεύονται τριγύρω της όπως περάσματα, σκάλες, ντουλάπες, wc, σωληνώσεις ή για να μείνει κενή για τα αναπόφευγκτα τεχνάσματα που το μέλλον επιφυλάσσει στο κτίριο. Μοιάζει για αυτόν να είναι η αποτελεσματική απάντηση της αρχιτεκτονικής στον καταστροφέα των κτιρίων όπως αποκαλεί τον μηχανικό εξοπλισμό12.

Εξοπλισμός

10 Η τάξη (order) ορίζεται από τον Kahn ως η δημιουργική δύναμη, η εγγενής στο νου που παράγει τη φόρμα(form) και το σχέδιο(design). Η φόρμα, αφηρημένο, μη μετρήσιμο μέγεθος ακόμη περνά στην ύπαρξη μέσω του σχεδιασμού που ορίζεται από το Kahn ως τα μέσα, τα εργαλεία που θα εκφράσουν την ιδέα της. Η τάξη διέπει όλη αυτή τη διαδικασία ως ένα είδος δημιουργικής συνείδησης, “Order is…” σελ: 58-…. in “writings… 11

“Genetrix: Personal contributions to American Architecture” στο “Architectural Review 121” , (May 1957), σ. 344-45

12 “ Στο καιρό μας αυτά τα στοιχεία εξοπλισμού που εξυπηρετούν το κτίριο πολλαπλασιάζονται και τείνουν να “φάνε” το χώρο.O Le Corbusier δεν προέβλεψε τα στοιχεία αυτά τα οποία και πρόκειται να καταστρέψουν τους θαυμάσιους χώρους του. Δεν έχει καθόλου περιοχές εξυπηρέτησης και οι χρήστες θα βάλουν σκάλες και άλλα μηχανικά στοιχεία στα κτίρια του. Ο μηχανικός εξοπλισμός λειτουργεί ως ένας καταστροφέας των αρχιτεκτονικών χώρων. Οι περισσότερες κολώνες μας καταλήγουν στολισμένες μ’ αυτόν οι εναλλάσονται με ψεύτικες. Δε ήξερα τίποτε απολύτως για τους εξοπλισμούς αλλά έμαθα να τους σέβομαι για είναι καταστροφικοί για το κτίριο.”

Κολοσσαίο-Ρώμη-Ιταλία-72-80C.E.

Η ιδέα της περιέχουσας δομής εξάλλου δεν είναι καινούρια για τον Kahn αλλά ενυπάρχει ήδη στην κολώνα του παρελθόντος. Η κολώνα εκείνη κατείχε τη γνώση ότι η μάζα δεν είναι όλη απαραίτητη κι είναι μόνο τα άκρα που στηρίζουν κι έτσι ένα ζεύγος κολώνων μπορεί στηρίζει το κτίριο δημιουργώντας ένα χώρο ζωτικό ανάμεσά του. Αυτή η σκέψη ερμηνευμένη με προσωπικό τρόπο είναι που στην ουσία καμώνει την κολώνα του Bath House ως τέσσερις τοίχους που ορίζουν ένα χώρο. Το ζήτημα της προσωπικής ερμηνείας της αρχιτεκτονικής του παρελθόντος που θα συναντήσουμε και στη συνέχεια είναι παρόν και εμψυχώνει όλο το έργο του Kahn. Ο ίδιος θα πει όσον αφορά αυτή τη διαδικασία “το να αντιγράφεις τον Mozart δεν έχει κανένα νόημα, το να επηρεάζεσαι όμως από τις αιώνιες ποιότητες που φέρει το έργο του, είναι ο σπόρος που γονιμοποιεί τον αληθινό καλλιτέχνη.”13 Η ιδέα της χωροδομής συνειδητή πια για τον αρχιτέκτονα ταυτίζεται στο Trenton Bath House με την υπερμεγέθη κολώνα του. Αυτή γίνεται η ταυτόχρονη στήριξη και εξυπηρέτηση του κτιρίου και ο γεννήτορας ενός ορίου που φέρει το χαρακτηριστικό της ύπαρξης χώρου.

Παρελθόν

13 “How m’ I doing Corbusier”, στο Louis I. Kahn: Writings, Lectures, Interviews, ed. Alessandra Latour (New York: Rizzoli, 1991), σ. 298

Πέντε εκδοχές χωρο-ορίου

Το όριο αυτό θα γίνει αισθητό σε πέντε εκδοχές που διαπραγματεύονται με διαφορετικό τρόπο η κάθε μία την επικοινωνία του κτιρίου τόσο με τα έξω (με το περιβάλλον του) όσο και με τα μέσα του (κεντρικό πυρήνα). Βασικό εργαλείο διαχείρησης του ορίου αποτελούν τοιχεία που έχουν το ρόλο πετασμάτων τα οποία παλινδρομούν στο εύρος του και κάπου απουσιάζουν εντελώς. Χαρακτηριστικό είναι ότι κατακόρυφα δομικά στοιχεία και πετάσματα φέρουν την ίδια υλικότητα. Η ιδέα της διπλής γραμμής ορίου εμφανίζεται για πρώτη φορά στο Roshe House (1947-49) όπου οι τοίχοι και τα ανοίγματα τοποθετούνται είτε στη μία οριακή γραμμή είτε στην άλλη. Αυτή η λογική εξελίσσεται εδώ με την παλινδρόμηση και παράγει το σύνολο των επικοινωνιακών σχέσεων που λόγω του ότι αναπτύσσονται με όρους χώρου εμφανίζονται ποικίλες. Για να γίνουν κατανοητές οι χειρονομίες αυτές είναι σκόπιμο να φανεί ένα διάγραμμα διευθέτησης των λειτουργιών του κτιρίου. Σύμφωνα μ’ αυτό, τα περίπτερα που τοποθετούνται στον άξονα βορρά-νότου παραλαμβάνουν τα αποδητήρια και τα ντούζ με το ανατολικό να φιλοξενεί την είσοδο και το χώρο ελέγχου και το δυτικό να παίρνει ρόλο βεράντας-σύνδεσης με την πισίνα. 35

Κάτοψη Roche House

Σκαριφήματα: κολώνα, γενέτειρα της οριακής ζώνης

Όριο με τα έξω - διαχωρισμός Η πρώτη εκδοχή του χωρο-ορίου σ’ αυτή την κλίμακα αφορά στο πώς διαμορφώνεται το όριο των αμιγώς λειτουργικών περιπτέρων (αποδητήρια) με το έξω τους. Τα τρία εξωτερικά τοιχεία που υλοποιούν τη σχέση αυτή τοποθετούνται περασιά με την εξωτερική παριά της κολώνας η οποία διαμορφώνεται κατάτι ψηλότερη για να ξεχωρίσει. Ολόκληρο το πλάτος της οριακής ζώνης γίνεται έτσι οφέλιμο για το μέσα. Αυτό το πλάτος είναι που παραλαμβάνει όλη τη λειτουργία του περιπτέρου. Στο χώρο ανάμεσα από τις εξωτερικές κολώνες τοποθετούνται τα ντουζ και στις δύο πλευρικές ζώνες βρίσκουμε παράλληλους πάγκους αποδητηρίων στο πλάτος της ζώνης. Οι λειτουργίες αυτές ολοκληρώνονται από τα wc που διευθετούνται στο εσωτερικό των κολώνων. Αξιοσημείωτο είναι εδώ ότι εν μέρει έχουμε στα περίπτερα αυτά οργάνωση όμοια με τη γενική του κτιρίου. Όλοι οι λειτουργικοί χώροι του περιπτέρου μαζεύονται στο εξωτερικό όριο του αφήνοντας ένα κενό λειτουργιών πυρήνα που μοιάζει να γίνεται κεντρικός σημασιολογικά χώρος του περιπτέρου. Ο Kahn δείχνει να “διαβάζει” με τέτοιο τρόπο τη φύση του χώρου που οργανώνει τις λειτουργίες που ζητούνται στο όριο ενός κενού πυρήνα. Ύστερα τα περίπτερα αυτά με τα πυκνά άκρα και το κενό κέντρο διευθετούνται γύρω από έναν μεγάλο, κενό πυρήνα υλοποιώντας στη μεγάλη κλίμακα την ίδια διάταξη. Η διάταξη είναι τέτοια που φέρει αναπόφεγκτα στο επίκεντρο τους κενούς πυρήνες που αραιώνουν λειτουργικά το κτίριο. Συνοψίζοντας λοιπόν εδώ ο Kahn ερμηνεύει τη υποδομή ως ένα κτίριο που οι ζητούμενοι χώροι πλαισιώνουν άλλους που δεν υπάρχουν στο κτιριολογικό πρόγραμμα, που υπάρχουν επείδη ο χώρος το θέλησε. Η ανάγνωση ενός κτιρίου όπου ένα σκέλος εξυπηρετεί ένα άλλο, κεντρικό, γεννιέται έδω και εξελίσσεται στην ωριμότητα στο κοινοβούλιο της Dhaka όπως θα δούμε στη συνέχεια.

Σκαρίφημα: οι διάφορες θέσεις των πετασμάτων στις οριακές ζώνες

Άποψη εξυπηρετικών χώρων (wc, αποδητήρια)

Στην εσωτερική παριά των περιπτέρων η οριακή ζώνη καλείται να υλοποιήσει την επικοινωνία των περιπτέρων των βασικών λειτουργιών με το αίθριο. Εδώ ζητείται ένα κατάλληλο είδος περάσματος και είναι ολόκληρη η ζώνη (κολώνα και ενδιάμεσος χώρος) που συμμετέχει σ’ αυτή τη διαδικασία. Το τοιχείο τοποθετείται στον άξονα συμμετρίας της κολώνας χωρίζοντας την πλευρά της σε δύο ίσα τμήματα πλάτους 1.20μ. Ο χώρος της κολώνας αφήνεται κενός οπότε και υλοποιείται ένα ευρηματικό πέρασμα από και προς το αίθριο διαμέσου της δομής που κρατά το χώρο των αποδητηρίων οπτικά προστατευμένο.

Όριο με τα μέσα – πέρασμα

;Άποψη προς το αίθριο και τις κολώνες-περάσματα

Το δυτικό περίπτερο φιλοξενεί τη βεράντα που υλοποιεί στην ουσία τη σύνδεση του Bath House με την πισίνα. Τα πετάσματα απουσιάζουν εξ’ολοκλήρου, η κολώνα αποκαλύπτει τον όγκο της και οι οριακές ζώνες μένουν κενές. Η μια εξωτερική κολώνα υποδέχεται το θάλαμο του υπευθύνου της πισίνας και ανοίγεται προς αυτήν. Η δεύτερη υποδέχεται μια δευτερεύουσα σκάλα που οδηγεί σε υπόγειο χώρο χλωρίωσης και χρησιμοποιεί την οριακή της ζώνη ως χώρο από και προς το κλιμακοστάσιο. Το χωρο-όριο που εκδηλώνει εδώ το ενδιαφέρον είναι η ενδιάμεση ζώνη των εξωτερικών κολώνων που διευθετείται ολόκληρη ως σκάλα (κλίμακα) που οδηγεί στην πισίνα. Εδώ το όριο γίνεται ένα κατώφλι, ο χώρος που μεσολαβεί ανάμεσα στον εξυπηρετικό και τον εξυπηρετούμενο χώρο σε επίπεδο / κλίμακα συγκροτήματος.

Όριο - κατώφλι

;Άποψη από αίθριο προς πισίνα

Στο τελευταίο περίπτερο, στα ανατολικά, που παραλαμβάνει τη λειτουργία υποδοχής και ελέγχου των χρηστών, έχουμε την αντιστροφή του ορίου των αποδυτηρίων. Και στις τρεις εξωτερικές πλευρές τα τοιχεία τοποθετούνται περασιά με την εξωτερική παριά της κολώνας, με τα δύο αντικριστά να διαμορφώνονται κατάτι μικρότερα σε μήκος, ώστε να αφήνουν τις εγκοπές των εισόδων του κτιρίου. Οι επιφάνειες των κολώνων που ορίζουν τα περάσματα αυτά τοιχογραφούνται από τον ίδιο τον αρχιτέκτονα για να σηματοδοτήσουν περεταίρω τις εισόδους. Ο εσωτερικός ωφέλιμος χώρος είναι ο μικρότερος δυνατός και όλο το πλάτος της ζώνης δίνεται στο έξω, πιθανά προς εξυπηρέτηση στις δύο από τις τρεις περιπτώσεις των εξωτερικών κολώνων που παίρνουν λειτουργία αποθηκευτικών χώρων. Πέρα όμως από τη χρηστική του αξία, το χωρο-όριο εδώ αποκτά την ιδιότητα να αποκαλύπτει τόσο τον εαυτό του, όσο και το γεννήτορά του με τρόπο περισσότερο ξεκάθαρο από πριν. Τα πετάσματα τοποθετούνται έτσι που να καθιστούν σαφώς αντιληπτή την οριακή κατάσταση του κτιρίου στο περιβάλλον του, όπως επίσης και τη χωροποιημένη δομή που την έχει παράγει. Δίνοντας έτσι το όριο τα μέσα έξω, επικοινωνεί με τρόπο ξεκάθαρο την ύπαρξή του την ίδια στιγμή που διαμορφώνει τον πιο εσωστρεφή χώρο του κτιρίου.

Όριο ανεστραμμένο (τα έσω έξω)

Τοιχογραφία εισόδου

Τα περίπτερα στεγάζονται από τέσσερις, ξύλινες, πυραμιδοειδείς στέγες που αγκυρώνουν στα κέντρα των κολώνων. Αυτές φέρουν μια εγκοπή στην κορυφή τους, “ένα μάτι προς τον ουρανό”*9 που επιχειρεί να φέρει φυσικό φως στο χώρο του περιπτέρου, κεντρικά, υπό μορφήν δέσμης.Το “μάτι” σκαλίζεται ως προβολή στο δάπεδο του κάθε περιπτέρου για να εντείνει την παρουσία του. Οι στέγες έρχονται περασιά με τον άξονα συμμετρίας της οριακής ζώνης. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, στα περίπτερα των αποδητηρίων οι οριακοί χώροι που είναι και οι αμιγώς λειτουργικοί να είναι ημιστεγασμένοι και έτσι μερικώς εκτεθημένοι στις καιρικές συνθήκες και σ΄ένα φυσικό φως που γίνεται και η κύρια πηγή φωτισμού του όλου χώρου. Το όριο με τον ουρανό μορφώνεται με δύο τρόπους. Αφενώς από την αδιαμεσολάβητη σχέση που υλοποιεί μ’ αυτόν το αίθριο και αφετέρου από αυτή που μεσολαβείται από ένα στέγασμα ξανά με όγκο που “κοιτάζει” προς αυτόν. Πρόκειται για ένα όριο που (τονίζεται/υπογραμμίζεται) αποκαλύπτεται ως όγκος αφενός με την αιώρησή του πάνω απ’ το σύστημα των κολώνων (αγκύρωση σημειακά) και αφετέρου με την έκθεση του σ’ αυτό το ποικίλο φως που πρωτοερευνά ο Kahn αυτή την περίοδο. Κ αν εδώ η έρευνα αυτή γύρω απ’ το φως δείχνει αδέξια, σηματοδοτεί την αφετηρία μιας αναζήτησης που στην ωρίμανσή της όπως θα δούμε παρακάτω το φως θα πλάσει χώρο ποιητικό πάνω στο όριο.

Όριο με τον ουρανό

Άνοψη

National Assembly of Bangladesh 51

“Η ανθρώπινη δημιουργία, το κάμωμα του χώρου δεν είναι τίποτα λιγότερο από ένα θαύμα....η σκέψη ότι ο άνθρωπος μπορεί να διεκδικήσει μία φέτα από τον ήλιο” Louis Kahn

Εισαγωγή

Στο κεφάλαιο αυτό εξετάζουμε το Συγκρότημα του Κοινοβουλίου (1962-1983) και πιο συγκεκριμένα το κτίριο του Κοινοβουλίου από τη οπτική χωροποίησης του ορίου ανακαλύπτοντας κάθε φορά πτυχές της αρχιτεκτονικής σκέψης του Louis Kahn. Σε ένα πρώτο επίπεδο (όλον), παρατηρούμε τη συνθετική και δομική λογική του κτιρίου με τους οριακούς ανεξάρτητους όγκους σε όλη την περίμετρο να πλαισιώνουν έναν κεντρικό επαναφέροντας το δίπολο service-served χώρων και φωτίζοντας σημαντικές αναζητήσεις του αρχιτέκτονα για τη φύση τους. Σε ένα δεύτερο επίπεδο (επιμέρους), οι οριακές επιφάνειες με τα μεγάλα ανοίγματα αποκαλύπτουν χώρους κενούς που μεσολαβούν στο μέσα και στο έξω. Το όριο λοιπόν εμφανίζεται να αποκτά όγκο, γίνεται τρισδιάστατο, ως αποτέλεσμα μίας διαδικασίας που ο Kahn ονομάζει “περιτύλιξη του χώρου από ερείπια” και η οποία αποτελεί προσωπική ερμηνεία ποιοτήτων που διέκρινε στα Ρωμαϊκά ερείπια και σχετίζεται με την έρευνά του για τον έλεγχο του φωτός. Τέλος, ο χειρισμός της οροφής του κεντρικού όγκου του Κοινοβουλίου γίνεται μέσα από τη χωροποίηση του ορίου με τον ουρανό σε μία προσπάθεια παραγωγής συγκεκριμένων ποιοτήτων φυσικού φωτός.

Ο Louis Kahn αναλαμβάνει το 19621 την ανέγερση του κυβερνητικού κέντρου του Ανατολικού Πακιστάν, του αργότερα επονομαζόμενου ανεξάρτητου κράτους του Bangladesh. Το συγκρότημα Sher-e-Bangla Nagar, λόγω του κοινωνικοπολιτικού τοπίου στο οποίο εντάσσεται2, έλαβε το βάρος μιας συμβολικής ερμηνείας με σαφείς αναφορές στις δημοκρατικές αξίες και στην εθνική ταυτότητα του νεοσύστατου κράτους. Το κτίριο του Κοινοβουλίου εντάσσεται στο συγκρότημα του Κοινοβουλίου (Citadel of Assembly)3 το οποίο περιλαμβάνει εκτός αυτού ξενώνες για τα μέλη του Κοινοβουλίου και το προσωπικό. Ρίχνοντας μία εποπτική ματιά στο συγκρότημα και προσπαθώντας να προσδιορίσουμε τα όρια του κτιρίου του Κοινοβουλίου, το στοιχείο του νερού δείχνει να επιβάλλεται και να δημιουργεί ενδιαφέροντες συσχετισμούς. Η λίμνη “γλείφει” το κτίριο του Κοινοβουλίου και τους ξενώνες λειτουργώντας ενοποιητικά στο σύνολο του συγκροτήματος. Με μία έννοια το νερό απλώνεται τόσο όσο χρειάζεται για να υποδηλώσει μία ολότητα που δεν αφήνει περιθώριο για προσθήκες ή αφαιρέσεις αλλά και που δίνει μια αίσθηση απομόνωσης και απόστασης που ηρεμεί το μυαλό. Με τις αντανακλάσεις που εμφανίζονται στο νερό, μαλακώνει το ορίο με τον έδαφος, καταργείται σε ένα βαθμό, με το κτισμένο να συνδιαλέγεται με το είδωλό του. 1 Σε μια περίοδο ανακατατάξεων και πιέσεων, με την κορύφωση στον εμφύλιο πόλεμο του 1971, ο Louis Kahn, προσθέτοντας την ανικανότητά του να ακολουθήσει χρονοδιάγραμμα και προθεσμίες, αφήνει το έργο ανολοκλήρωτο λόγω του θανάτου του το 1974 ενώ το πέρας των εργασιών τοποθετείται το 1983. 2 Η κυβέρνηση, συγκεντρωμένη στο Δυτικό Πακιστάν, αποφασίζει το 1957 την πραγματοποίηση του εν λόγω εγχειρήματος σε μια προσπάθεια εξάλειψης της απομόνωσης που χαρακτήριζε το Ανατολικό Πακιστάν και του επανασυσχετισμού των δύο αυτών εδαφικών περιοχών σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο. 3 Ο αρχιτέκτων αντιλήφθηκε το μητροπολιτικό αυτό κέντρο ως δύο πόλους που ισορροπούν πάνω σε έναν άξονα βορρά-νότου, το Συγκρότημα των Θεσμών (Citadel of Institutions) από τη μία και το Συγκρότημα του Κοινοβουλίου (Citadel of Assembly) από την άλλη.

Χωρο-όριο: κλίμακα κτιρίου Λογική service-served στην κεντρική ιδέα Ο Louis Kahn ακολουθεί μία λογική ιεράρχησης των λειτουργιών που ζητούνται στο δοσμένο πρόγραμμα με γνώμονα το διαχωρισμό εξυπηρετικών και εξυπηρετούμενων χώρων, μία θεωρία που συνειδητά πλέον αποτελεί για τον ίδιο το βασικό συνθετικό εργαλείο. Στην περίπτωση του Κοινοβουλίου το δίπολο service-served εμφανίζεται σε μία μεγαλύτερη κλίμακα από το Trenton Bath House και εκφράζεται σε επίπεδο κεντρικής ιδέας. Ο αρχιτέκτων ορίζει την βασική λειτουργία του κτιρίου, τον πυρήνα του κτιρίου που θα αποτελεί τον εξυπηρετούμενο χώρο, και τις εξυπηρετικές σε αυτόν λειτουργίες. Οι serving χώροι παύουν να είναι χώροι εξοπλισμού με τη συμβατική έννοια όπως τουαλέτες, σωληνώσεις, κ.α. και λαμβάνουν λειτουργίες που είναι αναγκαίες για τη ολοκλήρωση του συνόλου. Η έννοια του εξυπηρετικού δε νοείται ως δευτερευούσης σημασίας στοιχείο αλλά περισσότερο ως συμπληρωματικό, συνοδευτικό. Για τον Kahn οι serving και served χώροι είναι ισοδύναμοι στην επίτευξη της ενότητας του συνόλου. Συγκεκριμένα στο κτίριό μας, όπως φαίνεται και στην κάτοψη, ο Kahn ορίζει ένα κέντρο, που φαντάζει η καρδιά της σύνθεσης και στεγάζει την αίθουσα συνεδρίασης του Κοινοβουλίου. Γύρω από αυτόν συναντάμε μία ζώνη κίνησης, έναν εσωτερικό διάδρομο που περιβάλλει τον πυρήνα και στο όριο αναπτύσσεται μία ζώνη εξυπηρέτησης με χώρους συνεστίασης και αναψυχής, χώρους γραφείων, ένα τζαμί κ.α. δηλαδή με χώρους υποστηρικτικούς προς την κύρια κεντρική λειτουργία. Αυτή η ζώνη αποτελεί το χώρο-όριο του συνολικού κτιριακού όγκου που πλαισιώνει και ολοκληρώνει τη σύνθεση 55

Αναζήτηση της “φύσης” του χώρου

Ο διαχωρισμός των χώρων σε εξυπηρετικούς και εξυπηρετούμενους γεννιέται από την ίδια τη φύση των χώρων κατά τον Louis Kahn. Ο ίδιος αναζητά μανιωδώς τη φύση του χώρου που καλείται κάθε φορά να σχεδιάσει. Ρωτάει τον ίδιο το χώρο τι θέλει να είναι και αναζητά σε πνευματικό επίπεδο τη θέλησή του να υπάρξει. Ο ίδιος επισημαίνει τα ζεύγη “σπίτι” και “ένα σπίτι” ή “σχολείο” και “ένα σχολείο” και λέει ότι “ένα σχολείο ή ένα συγκεκριμένο σχέδιο είναι αυτό που ο θεσμός (της εκπαίδευσης εν προκειμένω) περιμένει από μας. Αλλά σχολείο, η πνευματικότητα του σχολείου, η ουσία της θέλησης για ζωή, είναι αυτό που ο αρχιτέκτονας πρέπει να αποδώσει στο σχέδιό του”4. Ο Kahn διακρίνει σ’ ένα θεσμό την ουσία του, τις αιώνιες ποιότητες που φέρει αυτός διαχρονικά, από τη συγκυριακή του έκφραση που σχετίζεται με την κουλτούρα της εποχής. Έτσι ο Kahn ξεγυμνώνει το δοσμένο πρόγραμμα σε μία προσπάθεια επιστροφής από την επιφάνεια στο βάθος των πραγμάτων5. Αναζητά στο θεσμό την ανθρώπινη ανάγκη που τον 4 5

“Form and Design”, στο Louis I. Kahn: Writings, Lectures, Interviews, ed. Alessandra Latour (New York: Rizzoli, 1991), σ.114 Λάββας Γ.Π., “Louis Kahn, ο μέντωρ της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής”, Αρχιτεκτονικά Θέματα, 9/1975, σ. 29.

δημιούργησε και έτσι φτάνει στον επαναπροσδιορισμό του. Προσπαθεί να δημιουργήσει χώρους ανταποδοτικούς, όπου οι ανθρώπινες αξίες μπορούν να ανθίσουν6. Η τελική έκφραση της μορφής των χώρων οφείλει, κατά τον Kahn, να αποκαλύπτει/ αποδεικνύει τις αρχές από τις οποίες προήλθε.

Στην περίπτωση του Κοινοβουλίου, ο Kahn συνειδητοποίησε ήδη από το πρώτο ταξίδι του στη Dhaka την υπερβατική φύση της έννοιας του συνέρχεσθε (assembly-a place of transcendence) η οποία απορρέει από το θεσμό του Κοινοβουλίου. Ο ίδιος προσδίδει στον χώρο ένα θρησκευτικό χαρακτήρα, θρησκευτικό με την ευρύτερη έννοια του πνευματικού, αναφέροντας χαρακτηριστικά “το σπίτι των νόμων είναι τόπος θρησκευτικός”. (αναφορά) Αντιλαμβανόμενος τη σημασία του χώρου στον οποίο εγκαθιδρύονται οι θεσμοί του ανθρώπου, προσπαθεί να βρει τα στοιχεία εκείνα που κάνουν τους ανθρώπους να συγκεντρώνονται και να μορφώνουν ένα ναό ή ένα χώρο κοινοβουλίου, δηλαδή να βρει χώρο για την έννοια του συνέρχεσθε.

Κεντρική αίθουσα Κοινοβουλίου 6 Ο ίδιος συνήθιζε να θέτει υποθετικά αλλά και πραγματικά προβλήματα στους φοιτητές του στο πανεπιστήμιο με σκοπό να κάνουν την προσωπική τους ανάγνωση και να φτάσουν στην αποσαφήνιση των θεσμών του ανθρώπου που παίρνουμε ως δεδομένους, είτε αφορά το θεσμό του σπιτιού, της εκπαίδευσης, της κυβέρνησης.

Η πορεία από την κεντρική συνθετική ιδέα στην τελική μορφοποίηση του κτιρίου συνδέεται με τη θεωρία του Louis Kahn για τη μορφή και το σχέδιο-form and design η οποία γίνεται καλύτερα αντιληπτή μέσα από τα σκίτσα του First Unitarian Church στο Rochester της Νέας Υόρκης. Η μορφή-form αποτελεί την πρώτη κεντρική οργανωτική ιδέα που έρχεται στο μυαλό του αρχιτέκτονα όταν καταπιάνεται με ένα project, μια ιδέα που εμφανιζέται τη στιγμή που η σκέψη και το συναίσθημα έρχονται κοντά7. Όπως υποστηρίζει ο Kahn, η μορφή-form δεν έχει σχήμα, ούτε διαστάσεις. Είναι κάτι άυλο, άχρονο. που εκφράζει τη συνθετική τάξη από την οποία ξεκινά να δομείται το έργο. Το πρόγραμμα του εν λόγω project επέβαλε μία εκκλησία με μία μεγάλη αίθουσα συγκέντρωσης και ένα σχολείο που έπρεπε να βρίσκεται κοντά της. Ο Louis Kahn μετέφρασε το ιερό μέρος το κτιρίου ως το κέντρο των ερωτήσεων και το σχολείο αυτό που θέτει τις ερωτήσεις8. Το πρώτο σκίτσο, το οποίο ονομάζει σκίτσο μορφής-form, παρουσιάζει μία συγκεντρωτική διάταξη όπου στο κέντρο τοποθετείται ένα τετράγωνο με ένα ερωτηματικό, που υποδηλώνει το ιερό, με ένα διάδρομο για τον περιπατητή γύρω του, συνδετικό στοιχείο, και το σχολείο να τα περιβάλει9. Η ζώνη του σχολείου μοιάζει με τοίχο που έχει περικυκλώσει το ερωτηματικό. Στο πρώτο αυτό σκίτσο ενυπάρχει η αναζήτηση της φύσης του κάθε χώρου, η θέληση του κάθε χώρου να υπάρξει, η οποία και επέβαλλε τη σχέση μεταξύ τους σε ένα σύνολο. Αυτή η συσχέτιση των χώρων επιχειρείται κ πάλι με την εφαρμογή της μεθόδου του διαχωρισμού τους σε εξυπηρετικούς και εξυπηρετούμενους. Συγκεκριμένα το δίπολο service-served εμφανίζεται εδώ με το ιερό να είναι ο εξυπηρετούμενος

Μορφή και σχέδιο (form-design)

Tyng, Alexandra, “Beginnings: Louis I. Kahn’s philosophy of architecture”, Wiley-Interscience, New York, 1984, σ. 27-31

Η συνήθης διάταξη μίας Unitarian Church περιελάμβανε ξεχωριστές πτέρυγες για την αίθουσα συγκέντρωσης και το σχολείο.

8 “Louis I. Kahn”, interview, Perspecta: The Yale Architectural Journal 7 (1961), in Louis I. Kahn: Writings, Lectures, Interviews, ed. Alessandra Latour (New York: Rizzoli, 1991), p.132-133

χώρος και το σχολείο ο εξυπηρετικός. Φαίνεται πως ο Kahn από την πρώτη στιγμή αντιλήφθηκε το σχολείο ως μία συμπληρωματική λειτουργία ως προς την εκκλησία η οποία έπρεπε να την αγκαλιάσει με ένα σχεδόν προστατευτικό τρόπο. Το επόμενο σκίτσο έχει τίτλο “πρώτο σχέδιο”. Βλέπουμε σ’ αυτό την οριακή ζώνη του σχολείου να σχηματοποιείται και να χωρίζεται σε επιμέρους χώρους. Έχει εισαχθεί η έννοια του design. Είναι η στιγμή που η κεντρική διαγραμματική ιδέα παίρνει υπόσταση σύμφωνα με πραγματικά δεδομένα. Είναι η αμήχανη προσπάθεια να δώσουμε διαστάσεις σε κάτι μη μετρήσιμο. Ο αρχιτέκτονας χρησιμοποιεί αυτό το ζεύγος εννοιών (form-design) για να περιγράψει την σύλληψη της συνθετικής του διαδικασίας ως μία μεταφορά από το πνευματικό και άυλο στο πραγματικό, το υπαρκτό10.

Τελική κάτοψη του First Unitarian Church

10 “On Form and Design”, Journal of Architectural Education 15,no.3(1960), στο Louis I. Kahn: Writings, Lectures, Interviews, ed. Alessandra Latour (New York: Rizzoli, 1991), σ.102-108

Σε μία προσπάθεια διαγραμματικής απεικόνισης της συνθετικής ιδέας του κτιρίου του Κοινοβουλίου, αναγνωρίζουμε ένα κέντρο όπου συγκεντρώνεται η ουσία του κτιρίου, η ουσία του συνέρχεσθε (assembly), μία ενδιάμεση ζώνη που το περιβάλει και μία οριακή ζώνη εξυπηρετικών χώρων. Σε επόμενη φάση, ο Kahn αντιλαμβάνεται την ανάγκη αυτονόμησης του κάθε οριακού εξυπηρετικού χώρου και η ζώνη μορφώνεται ως μία σύνθεση οκτώ διακριτών οντοτήτων. Αυτή η συνθετική επιλογή εκφράζεται σχεδιαστικά με οκτώ δομικά ανεξάρτητους όγκους, τέσσερεις ορθογωνικούς που φιλοξενούν γραφεία και τέσσερεις που βρίσκονται στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα (βορράς, νότος, ανατολή, δύση) με μοναδική μορφή και λειτουργία ο καθένας. Συγκεκριμένα στην ανατολική και τη δυτική πλευρά συναντάμε δύο όγκους που φιλοξενούν αίθουσα αναμονής των υπουργών και χώρους συνεστίασης και αναψυχής. Ο όγκος στο βορρά αποτελεί την είσοδο στο κτίριο του Κοινοβουλίου με την τετραγωνικού σχήματος Προεδρική Πλατεία, όπως την ονομάζει ο Kahn, να απλώνεται μπροστά της.

Σκίτσο κεντρικής ιδέα (form drawing) του Κοινοβουλίου

Αρχικά σκίτσα για το κτίριο του Κοινοβουλίου στη Dacca

Η ορθογωνική γεωμετρία που παρουσιάζει η βόρεια είσοδος έρχεται σε αντίθεση με το πληθωρικό καμπυλόγραμμο σχέδιο του νότιου όγκου ο οποίος περιλαμβάνει το τζαμί, ή αλλιώς Αίθουσα Προσευχής (Prayer Hall), και τον χώρο κάθαρσης. Ο Kahn θεώρησε απαραίτητη την ύπαρξη του θρησκευτικού χώρου των Πακιστανών στο σύνολο του κτιρίου καθώς ο τρόπος ζωής τους περιελάμβανε την επίσκεψη του ναού πέντε φορές τη μέρα. Διέκρινε στο τζαμί και πάλι την έννοια του συνέρχεσθε, ως το χώρο συγκέντρωσης των πιστών. Η σύνδεση των δύο σημαντικότερων χώρων συγκέντρωσης, του κεντρικού χώρου συνεδρίασης με τον όγκο του τζαμιού, τονίζεται μέσω μίας μικρής απόκλισης του τελευταίου από τον κεντρικό άξονα του κτιρίου.

Κάτοψη του κτιρίου του Κοινοβουλίου

Όλοι μαζί οι όγκοι της εξωτερικής ζώνης σχηματίζουν ένα νοητό τετραγωνικό όριο, όπως είδαμε και στο Trenton Bath House, και συνδέονται μεταξύ τους και με τον κεντρικό χώρο μόνο μέσω του εσωτερικού διαδρόμου. Ο τελευταίος αποτελεί ένα μεταβατικό χώρο που μεσολαβεί μεταξύ του πυρήνα και της οριακής ζώνης. Καθίσταται σαφές ότι ο Kahn αρχικά ορίζει τις μονάδες ανάλογα με τις ανάγκες και επιθυμίες του χώρου κάθε φορά, τις εκλαμβάνει ως διαχωρισμένες και στη συνέχεια προβαίνει στη σύνδεσή τους. Έτσι φέρνει τις μονάδες σε μία δυναμική ισορροπία δημιουργώντας ένα αλληλοεξαρτώμενο σύνολο ενώ παράλληλα τονίζει τη μοναδικότητα της καθεμίας. Αυτό το δίπολο διαχωρισμού-σύνδεσης ενυπάρχει στη φύση σύμφωνα με τον Georg Simmel όπως εξηγεί στο κείμενό του “Γέφυρα και πόρτα”. Χρησιμοποιώντας το παράδειγμα της γέφυρας που συνδέει δύο αντίθετες όχθες, ο Simmel εξηγεί ότι επειδή ο άνθρωπος είναι όν συνθετικό που πρέπει πάντα να διαχωρίσει για να κατανοήσει το χώρο, γι αυτό πρέπει καταρχήν να συλλάβουμε πνευματικά ως διαχωρισμό την απλή αδιάφορη ύπαρξη που έχουν οι δύο όχθες προκειμένου να τις συνδέσουμε. Η σύνδεση λοιπόν προκύπτει από τις πρακτικές σκέψεις, τις ανάγκες, τη φαντασία του ανθρώπου αφού όμως έχει πραγματοποιηθεί ο διαχωρισμός.

Απόψεις του ενδιάμεσου, εσωτερικού διαδρόμου

Αντιλαμβανόμαστε ότι όλοι ανεξαιρέτως οι χώροι του Κοινοβουλίου αποζητούν μία ισοδύναμη θέση στην ενότητα του κτιρίου, είτε μιλάμε για την αίθουσα συνεδρίασης, την καρδιά του National Assembly, είτε για το διάδρομο είτε για τους εξυπηρετικούς μεμονωμένους χώρους που ολοκληρώνουν το σύνολο. Κάνοντας ένα εύστοχο παραλληλισμό ο Kahn λέει πως ο αρχιτέκτονας διαβάζει την κάτοψη σαν μία δομή από στοιχεία και χώρους στο φως όπως ακριβώς ο μουσικός διαβάζει την σύνθεσή του σαν μία δομή από στοιχεία και χώρους στον ήχο. Το σχέδιο του κτιρίου του Κοινοβουλίου αποτελεί μία κοινωνία δωματίων όπου τα δωμάτια σχετίζονται και συνδέονται μεταξύ τους για να ισχυροποιήσουν την ίδια τους την αυτονομία. Οι χώροι αυτοί γίνονται πραγματικά μοναδικοί μόνο όταν το φυσικό φως αφεθεί να εισέλθει μέσα τους.

Απόψεις του Κοινοβουλίου από ψηλά

Χωρο-όριο: κλίμακα επιμέρους όγκων

Η έννοια της χωροποίησης του ορίου θα δούμε ότι εκφράζεται και σε επίπεδο οριακής επιφάνειας των επιμέρους όγκων με διαφορετικό τρόπο απ’ ότι σε επίπεδο κτιρίου. Στις όψεις των οριακών όγκων παρατηρούμε μεγάλα ανοίγματα χωρίς υαλοπίνακες για τα οποία ο αρχιτέκτονας έχει χρησιμοποιήσει βασικά γεωμετρικά σχήματα (τρίγωνο, ορθογώνιο, κύκλος..). Πίσω από αυτά αποκαλύπτεται χώρος κενός που με τη σειρά του εμφανίζει μία δεύτερη επιφάνεια με ανοίγματα πολύ μικρότερα από αυτά της εξωτερικής και εξοπλισμένα με υαλοπίνακες. Πρόκειται λοιπόν για δύο επιφάνειες με διαφορετικού μεγέθους και ποιότητας ανοίγματα οι οποίες μέσα από την αντιπαράθεσή τους γίνονται συγκρίσιμες και αποκαλύπτουν την μεγάλη κλίμακα του κτιρίου σε σχέση με τις διαστάσεις του ανθρώπου. Έχουμε ένα χώρο κενό ο οποίος ζει ανάμεσα σε έναν λεπτό διάτρητο τοίχο που στέκεται στην εξωτερική παρειά του κτιρίου και έναν τοίχο που έχει υποχωρήσει και απ’ όπου ξεκινάει το κτίριο να “κατοικείται”. Πρόκειται για έναν ενδιάμεσο χώρο που μεσολαβεί ανάμεσα στο ζωτικό εσωτερικό χώρο του κτιρίου και το εξωτερικό περιβάλλον. Αυτό το “δωμάτιο”, όπως το αποκαλεί ο Louis Kahn, πραγματοποιεί την επικοινωνία του κτιρίου με το έξω και η εξωτερική παρειά φαντάζει ως ένα τεράστιο φίλτρο φωτός που προσφέρει την απαραίτητη σκίαση και εγγυάται επαρκή ηλιασμό και θέα.

Louis Kahn, Weiss House, 1947-50, άποψη εσωτερικού

Αναζητούμε εδώ την οργανωτική και συνθετική αρχή η οποία καθοδήγησε τον Kahn σε αυτήν την περίπτωση χωροποιημένου ορίου και η οποία δε μπορεί παρά να σχετίζεται με το φυσικό φως. Ο Louis Kahn ήδη από το 1961, επηρεασμένος από ένα project που ανέλαβε στην Αφρική, μιλάει για το πρόβλημα του δυνατού και εκτυφλωτικού φωτός (glare) που εισβάλει στο εσωτερικό του κτιρίου και το καθιστά ανυπόφορο. Ο ίδιος λέει πως όταν βρίσκεσαι στο εσωτερικό ενός χώρου κοιτώντας το παράθυρο, το εκτυφλωτικό φως που καδράρεται από κατάμαυρους τοίχους σε κάνει να νιώθεις άβολα και να απομακρύνεις το βλέμμα σου από αυτό11. Ο Kahn αντιμετωπίζει το εν λόγω πρόβλημα και στο έργο της Dhaka και προσπαθεί να ανακαλύψει ένα τρόπο να προφυλάξει το κτίριο από τα στοιχεία της φύσης και κυρίως από την ισχυρή ηλιοφάνεια και τον καύσωνα της Νότιας Ασίας. Σκεπτόμενος με όρους αρχιτεκτονικής απορρίπτει πρόσθετους μηχανισμούς σκίασης που προσκολλούνται στο κτίριο (brise-soleil) και που καλύπτουν μόνο το λειτουργικό τους στόχο. Όπως υποστηρίζει “η δομή είναι ο γεννήτορας του φωτός”12. Ο σχεδιασμός του φωτός ενυπάρχει ήδη στη δομή. Αναζητά ένα σκεπτικό που να ενσωματώνεται στην ίδια τη δομή του κτιρίου και να αποτελεί μέρος της αρχιτεκτονικής του ταυτότητας. Αναζητά την αρχιτεκτονική έκφραση για το πρόβλημα του εκτυφλωτικού φωτός (glare) που να αφηγείται την ιστορία του.

το πρόβλημα του glare

Larson, Kent, Louis I. Kahn : Unbuilt Masterworks, The Monacelli Press, 2002

12 “Statements on Architecture”, στο Louis I. Kahn: Writings, Lectures, Interviews, ed. Alessandra Latour (New York: Rizzoli, 1991), σ.223

Άποψη των μεγάλων οριακών ανοιγμάτων με τα γεωμετρικά σχήματα

Προς την κατεύθυνση αυτή είναι χρήσιμο να κάνουμε μία παύση και να δούμε τη συλλογιστική του Kahn στο σκίτσο δίπλα. Ο αρχιτέκτονας αρχικά σχεδιάζει ένα τοίχο με συγκεκριμένο πάχος που παρεμβάλλεται στο μέσα και στο έξω. Φαίνεται να αναγνωρίζει τα άκρα του τοίχου ως μία εσωτερική επιφάνεια και μία εξωτερική. Αμέσως μετά αφαιρεί τη μάζα του τοίχου και απομονώνονται οι δύο αυτές επιφάνειες. Διαχωρισμένες πλέον τις αντιλαμβανόμαστε ως δύο ανεξάρτητους τοίχους όπου ανάμεσά τους κάτι ζει. Σε περίπτωση απουσίας ανοιγμάτων οι τοίχοι μπορούν να έρθουν κοντά επιτρέποντας τη διέλευση του αέρα. Στην περίπτωση που ο ένας τοίχος είναι γυάλινος ο Kahn επισημαίνει την ανάγκη προστασίας του από το δυνατό φως. Έτσι έχουμε ξεκάθαρα ένα γυάλινο τοίχο που προφυλάσσει το μέσα και έναν δεύτερο σε απόσταση που παραλαμβάνει ανοίγματα για το βλέμμα. Προκύπτει λοιπόν ένας ενδιάμεσος χώρος που νοείται ως εξωτερικός. Έπειτα ο Louis Kahn αναπτύσσει τρεις πιθανές αρχιτεκτονικές λύσεις για το πρόβλημα του εκτυφλωτικού φωτός που ερμηνεύεται με διαφορετικό τρόπο κάθε φορά την έννοια του διπλού τοίχου ο οποίος διατηρεί τον δομικό του ρόλο. Βλέπουμε στη μία περίπτωση να εγγράφεται ένας κυκλικός χώρος σε ένα τετραγωνικής κάτοψης οριακό τοίχο, τον τοίχο με τα ανοίγματα για το δυνατο φως-glare. Στην επόμενη περίπτωση συμβαίνει το ίδιο με τη διαφορά ότι ο εσωτερικός χώρος είναι τετραγωνικής κάτοψης και εγγράφεται σε κυλινδρικό τοίχο. Στην τελευταία περίπτωση έχουμε παραπάνω από έναν χώρους που συνδέονται μεταξύ τους και εντάσσονται όλοι σε ένα οριακό τετραγωνικής κάτοψης τοίχο. Σε όλες τις περιπτώσεις η γεωμετρία των χώρων καθοδηγεί την τοποθέτηση των στηρικτικών κολώνων και στοιχειοθετεί διαφορετικά κάθε φορά τους όρους επικοινωνίας του μέσα και του έξω.

γενέτειρα λογικής

Η πιο ξεκάθαρη εφαρμογή της αναζήτησης αυτής του Kahn αναδεικνύεται μέσα από ένα άχτιστο έργο του, το Meeting House που εντάσσεται στο project του Salk Institute. Η γενική διάταξη περιελάμβανε μία κεντρική αίθουσα που πλαισιωνόταν από μία σειρά χώρων με συμπληρωματικές λειτουργίες. Στο κομμάτι που κοιτάζει τη θάλασσα, παρατηρούνται οι φόρμες που είδαμε στο παραπάνω σκίτσο σε τρισδιάστατη μορφή. Συγκεκριμένα βλέπουμε εξωτερικές κυλινδρικές διάτρητες επιφάνειες γύρω από κυβικού όγκου “κατοικήσιμο” χώρο και το αντίστροφο, δηλαδή εξωτερικές κυβικές επιφάνειες γύρω από κυλινδρικού όγκου χώρο. Ο ίδιος αναφέρει “δημιουργώ τοίχους γύρω από κτίρια για να αντιμετωπίσω το εκτυφλωτικό φως. Αυτοί οι τοίχοι είναι σε συνάφεια με τις ανακαλύψεις μου για τους νόμους του φωτός” .

Στην ουσία ο Kahn τοποθετεί ένα τοίχο μπροστά από το παράθυρο και του δημιουργεί ανοίγματα. Έτσι ο τοίχος αυτός δέχεται το φώς πρωτογενώς και αφήνει μέσα από τα ανοίγματά του ένα μέρος αυτού να εισέλθει με συγκεκριμένο τρόπο. Αυτήν ακριβώς τη διαδικασία ο αρχιτέκτονας την ονομάζει “ερείπια τυλιγμένα γύρω από κτίρια-ruins wrapped around buildings” λέγοντας “σκέφτηκα λοιπόν την ομορφιά των ερειπίων, των στοιχείων οπού τίποτα δεν ζει από πίσω, και έτσι σκέφτηκα να περιτυλίξω ερείπια γύρω από κτίρια, να εντάξω ένα κτίριο σε ένα ερείπιο ώστε να κοιτάς μέσα από τον τοίχο με ανοίγματα που φαντάζουν τυχαία.. ”.

Λεπτομέρεια περιτύλιξης, Meeting House

Απόψεις οριακών χώρων

Επιστρέφοντας στο κτίριο του Κοινοβουλίου αναγνωρίζουμε μία προσπάθεια επίλυσης του προβλήματος του δυνατού φυσικού φωτός μέσα από την “περιτύλιξη των όγκων από ερείπια” όχι με τη σαφήνεια που είδαμε στο Meeting House αλλά με μία παρεμφερή έκφραση του ίδιου σκεπτικού. Η περιτύλιξη αυτή δε νοείται σαν μία επιφάνεια που προστίθεται στην υπάρχουσα δομή αλλά η ίδια συμμετέχει στη δομή. Προκύπτει από την αφαίρεση μάζας σε σημεία του όγκου, προϋπάρχει στη δομή.

Δομή

Είναι φανερό ότι αυτή η αρχιτεκτονική επίλυση που επινόησε ο αρχιτέκτονας δεν αποτελεί απλά ένα τρόπο ελέγχου του φωτός αλλά επαναφέρει την Κλασσική τάξη των Ρωμαϊκών ερειπίων με το λεπτό περίβλημα. Οι περιβάλλουσες αυτές φόρμες ενέχουν την ουσία του ερειπίου. Ανοίγματα χωρίς γυαλί όπου τίποτα δεν ζει από πίσω. Και ο πιο σημαντικός χώρος είναι αυτός που βρίσκεται ανάμεσα στο κτίριο και στο ερείπιο. Εκεί φιλτράρεται το φως και μπαίνει ανακλώμενο στο εσωτερικό του κτιρίου. Ο χώρος αυτός χαρακτηρίζεται από το απρόβλεπτο παιχνίδισμα του φωτός και της σκιάς κατά τη διάρκεια της ημέρας και φαντάζει να έχει δοθεί ολοκληρωτικά στον ήλιο. Ο χώρος αυτός δεν είναι απλά ένας κομιστής του φωτός. Το φως υπόκειται σε αλλαγές κατά τη διεύλευσή του απ’ αυτόν. Άλλο είναι το φως που διέρχεται από τον ενδιάμεσο χώρο και άλλο αυτό που καταλήγει στον εσωτερικό. Εδώ μοιάζει να μπαίνει η έννοια του κατωφλιού. Ο Σταύρος Σταυρίδης θα καλέσει το κατώφλι έναν “τόπο ενδιάμεσο που σημαδεύει αλλαγές σ’ αυτούς που το διαβαίνουν”13. Εδώ λοιπόν το όριο γίνεται ένα κατώφλι για το φως του Kahn.

Κατώφλι για το φως

Σταυρίδης, Σταύρος, Από την πόλη οθόνη στη πόλη σκηνή, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2002

Εξωτερική άποψη τζαμιού

Ο όγκος του τζαμιού μορφώνεται από έναν κεντρικό τετραγωνικής κάτοψης χώρο ο οποίος οριοθετείται από τέσσερεις κυλινδρικές κούφιες κολώνες που έρχονται και κουμπώνουν στα άκρα του. Πρόκειται για έναν εσωστρεφή όγκο με παντελή έλλειψη πλευρικών ανοιγμάτων αποκλείωντας την οπτική προς τα έξω. Ο χώρος του κυλίνδρου αφήνεται ανοιχτός προς τον ουρανό και με αυτόν τον τρόπο στοιχειοθετεί την μοναδική επικοινωνία με το έξω. Το φως μπαίνει από ψηλά, ταξιδεύει μέσω των οριακών κυλινδρικών κολώνων και εισέρχεται δευτερογενώς στον “κατοικήσιμο” θρησκευτικό χώρο. Μέσα από τον τρισδιάστατο αυτό χειρισμό του ορίου το φως εισέρχεται μαλακό ύστερα από ανακλάσεις στις επιφάνειες των κυλίνδρων εντείνοντας την πνευματικότητα του θρησκευτικού χώρου. Η κούφια κολώνα γίνεται δότης φωτός, ένα ακόμα κατώφλι για το φως. Το χωρο-όριο του τζαμιού μπορεί να συσχετιστεί με τη λογική της μεγενθυμένης κολώνας που εφευρίσκει ο Kahn στο Trenton Bath House. Η κολώνα εδώ χάνει τη μάζα της για να πραγματοποιηθεί η διέλευση του φωτός εξυπηρετώντας τις ανάγκες φωτισμού του θρησκευτικού χώρου.

Χωρο-όριο στο τζαμί

Άποψη από το εσωτερικό του τζαμιού

Το όριο της αίθουσας του Κοινοβουλίου διαπραγματεύεται τη σχέση του με τον ουρανό, ως χώρος, προς χάριν του φωτός με μια διαφορετική έκφαση αυτή τη φορά. Πρόκειται για μια κατασκευή που πήρε την τελική της φόρμα έπειτα από δεκαετή έρευνα λόγω της στατικής ανεπάρκειας των προγενέστερων προτάσεων. Η τελική λύση είναι ένα υπερβολοειδέςπαραβολοειδές στέγαστρο που αγκυρώνει στους τοίχους που έρχονται να ορίσουν την οκταγωνικού σχήματος αίθουσα συγκέντρωσης. Το εύθραυστο της μορφολογίας της κατασκευής αυτής αντιτίθεται στη βαριά, αρχαϊκή γλώσσα του Kahn. Παρ’ όλα αυτά, κατορθώνει να δουλέψει ευρηματικά για ακόμα μία φορά όσον αφορά τον χειρισμό του φωτός. Ένας δακτύλιος έρχεται να περιγράψει το στέγαστρο και να πάρει το ρόλο του να παραλάβει πρωτογενώς το φυσικό φως και να το διοχετεύσει στην αίθουσα μέσω των παραβολοειδών ανοιγμάτων του στεγάστρου. Για το λόγο αυτό ο δακτύλιος αναπτύσσεται καθ’ ύψος από τη βάση της στέγασης ως και αρκετά ψηλότερα από το οριακό ύψος του στεγάστρου. Η εσωτερική πλευρά του δακτυλίου έρχεται σε περασιά με τη στέγαση και είναι η μόνη που φέρει ανοίγματα με τζάμι ενώ η εξωτερική πλευρά και η οροφή είναι κλειστές μπετονένιες επιφάνειες. Η διάταξη αυτή που ορίζει κλειστό χώρο αναγκάζει το φως να εισέλθει από την εσωτερική πλευρά και, ανακλώμενο στην εξωτερική, διαχέεται στην αίθουσα συγκέντρωσης μέσω των ανοιγμάτων. Το φως έτσι διυλίζεται, θα λέγαμε, με έναν ακόμη τρόπο για να εισαχθεί μαλακό στο εσωτερικό και να πλουτίσει την εμπειρία του με ένα συναίσθημα σχεδόν θρησκευτικό.

Χωρο-όριο με τον ουρανό – στέγαστρο κεντρικής αίθουσας Κοινοβουλίου

Πάνθεον, Ρώμη, Ιταλία, 120-124 μ.Χ.

Ο χώρος αυτός επιχειρεί να επαναφέρει την εμπειρία που ο Kahn διαβάζει στο Ρωμαϊκό Πάνθεον. Εκεί το φως μπαίνει από ένα άνοιγμα στο κέντρο του θόλου που στεγάζει το ναό, γλείφει τις ανάγλυφες επιφάνειές του και διαχέεται στο χώρο εμφανίζοντας πέρα από το απόλυτο λευκό του φωτός και το μαύρο της σκιάς όλες τις ενδιάμεσες τονικότητες του φωτός. Ο Louis Kahn αφενός θέλει να εισάγει αυτές τις ενδιάμεσες καταστάσεις του φωτός στο χώρο και αφετέρου να αποφύγει τις σκληρές ποιότητες που επιφέρει το άμεσο μπάσιμο του φωτός. Γι’ αυτό και σχεδιάζει αυτό το ιδιότυπο κατώφλι που καθιστά κρυφό το πως το φως παραλαμβάνει από το έξω. Η βασική προσδοκία είναι κανείς να αντιλαμβάνεται την κατάληξη και όχι το ταξίδι του φωτός και είναι αυτή που δίνει πνευματικότητα στο χώρο.

Άποψη εσωτερικής πλευράς δακτυλίου

Απόψεις στεγάστρου

Αντί επιλόγου

Πρώτη παρατήρηση είναι ότι η έννοια της δομής στο έργο του Kahn, ως γενέτειρα χώρου, διευρείνεται. Στο Bath House του Trenton κολώνες και πετάσματα καμώνονται με το ίδιο υλικό. Δεν θέλουν να πουν ποιο είναι το φέρον και ποιο το φερόμενο. Θέλουν να κάνουν το χώρο να υπάρξει, να γίνουν το εργαλείο παραγωγής του, να επιτρέψουν το φώς. Στο κοινοβούλιο της Dhaka η περιτύλιξη είναι κομμάτι της δομής γιατί είναι προιόν αφαίρεσης μάζας από την αρχική δομή. Συμμετέχει με τη ίδια ένταση στο κάμωμα του χώρου μορφοποιώντας το χωρο-όριο. Η δομή (structure) για τον Kahn δείχνει να υπερβαίνει τη στηρικτική της ιδιότητα, νοείται ως τα στοιχεία εκείνα που επιτρέπουν στο χώρο να υπάρχει μέσω το φυσικού φωτός. Ο χώρος του, γεννημένος από δομή και φως γίνεται καθολικός. Στο αρχιτεκτονικό του λεξιλόγιο βάση είναι η έννοια της οντότητας. ‘Ολα γίνονται χώρος. Σκέφτεται χώρο, σχεδιάζει χώρο, κάνει χώρο την κολώνα, την πλάκα, την οροφή, βλέπει χώρο στο όριο.

Το όριο του εντάσσεται σ’ αυτήν τη φιλοσοφία και γίνεται αυτό που τη διηγείται. Είπαμε στην αρχή ότι σύμφωνα με τον όρισμό που δίνει ο Ιωσήφ Στεφάνου για το όριο, αυτό νοείται ως το περίβλημα της ιδέας της ύπαρξης μια μορφής. Το όριο του Kahn γίνεται κάτι περισσότερο εμπλουτίζοντας αυτό τον ορισμό. Γίνεται το ίδιο κοινωνός και εκφραστής της ίδέας που παράγει τις μορφές. Στο Bath House το όριο κρύβει, φτιάχνει περάσματα, ανοίγει το δρόμο προς, μιλάει, αυτοσυστήνεται, στρέφει το βλέμμα στον ουρανό, ανοίγει διάλογο με το φως. Στο κοινοβούλιο της Dhaka το όριο γίνεται κατώφλι για το φως, η επικράτια όπου το φως μεταλλάσεται για να εισέλθει στο εσωτερικό. Είναι ο χώρος που θα πλέξει το εγκώμιο του φωτός, θα καταδείξει πόσα διαφορετικά κατώφλια θα κάμώσει ο αρχιτέκτονας για να προσκαλέσει το φως στο χώρο του ανθρώπου. Κι ενώ το φως διέρχεται ετούτα τα κατώφλια, ταυτόχρονα υπάρχει και εκεί, τα κατοικεί. Το όριο του Kahn γίνεται η κατοικία του φωτός. Το όριο που είδαμε φέρει όλες τις παραπάνω ιδιότητες και ακόμη μια που έρχεται να ολοκληρώσει την πολυδιάστατη ‘εννοια του στο έργο του αρχιτέκτονα. Ο Kahn έψαχνε πάντοτε να βρει το “ιερό” μέρος του χώρου, το ιερό των ναών του. Το όριο θα γίνει αυτό που θα εξυπηρετήσει, θα αγκαλιάσει, θα συνοδέψει αυτό το χώρο, θα τον ολοκληρώσει, είναι αυτό που θα τον καταστήσει ιερό.

Βιβλιογραφία 91

Ξένη βιβλιογραφία 1. Bachelard, Gaston, Η ποιητική του χώρου, Χατζηνικολή, Αθήνα, 1982 2. Brownlee B., David, και De Long G., David, Louis I. Kahn: In the Realm of Architecture, Rizzoli, New York, 1991 3. Cook Wesley, John και Klotz, Heinrich, Conversations with Architects: Philip Johnson, Kevin Roche, Paul Rudolph, Bertrand Goldberg, Morris Lapidus, Louis Kahn, Charles Moore, Robert Venturi & Denise Scott Brown, Praeger, 1973 4. Heidegger, Martin, Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι, διάλεξη 1951 5. Kandinsky, Wassily, Σημείο, γραμμή, επίπεδο: συμβολή στην ανάλυση των ζωγραφικών στοιχείων, Δωδώνη, Αθήνα, 1980 6. Larson, Kent, Louis I. Kahn: Unbuilt Masterworks, The Monacelli Press, New York, 2000 7. Latour, Alessandra, Louis I. Kahn: Writings, Lectures, Interviews, Rizzoli, New York, 1991 8. Ligtelijn, Vincent, Aldo Van Eyck: works, Birkhauser, Basel, c1999 9. Ligtelijn, Vincent, Aldo Van Eyck: writings, Uitgeverij, Amsterdam, c2008 10. Nurberg-Schultz, Christian, Intentions in Architecture, MIT Press, Cambridge, Massachusetts, 1965 11. Rice University School of Architecture, Louis I. Kahn: Conversations with students, Prinston Architectural Press, 1998 (c1969) 12. Saito, Yutaka, Louis I. Kahn: houses 1940-1974, Toto, Tokyo, 2009 (c.2003) 13. Simmel, Georg, Περιπλάνηση στην νεωτερικότητα: κοινωνιολογικά, φιλοσοφικά και αισθητικά κείμενα, Αλεξάνδρεια, 92

Αθήνα, 2004 13. Tyng, Alexandra, “Beginnings: Louis I. Kahn’s philosophy of architecture”, Wiley-Interscience, New York, 1984 14. Urs Buttiker, Louis I. Kahn:light and space, Birkhauser Verlag, Basel, c1993 15. Von Meiss, Pierre, Elements of Architecture: From Form to Place, E&FN Spon, London, UK, 1994

Ελληνική Βιβλιογραφία 1. Στεφάνου, Ιωσήφ και Στεφάνου, Ιουλία, Περιγραφή της εικόνας της πόλης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα 1999 2. Σταυρίδης, Σταύρος, Από την πόλη οθόνη στη πόλη σκηνή, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2002 Διαλέξεις- διπλωματικές εργασίες 1. Γρηγοριάδης Ιωάννης, Αρχιτεκτονική- επεισόδιο : Το ενδιάμεσο στον Aldo Van Eyck, διάλεξη 2006/61 2. Δενδρινός Σταυρος, Η μετάβαση ως συνθήκη αντίληψης του αρχιτεκτονικού έργου: η συμβολή της στη συγκρότηση της αρχιτεκτονικής δομής, διδακτορική διατριβή 2007 3. Δουκάκη Κότσιφα Ευστρατία, Είσοδος: κοιτάγματα του νου, της ιστορίας, της πόλης, διάλεξη 2000/21 4. Δρίκου Κωνσταντίνα, Ο τοίχος: πρακτική, ψυχολογική και ιδεολογική προσέγγιση, διάλεξη 2002/81 5. Κασιούμη Ειρήνη, Το κατώφλι: η διαλεκτική του μέσα και του έξω, διάλεξη 2007/115 93

6. Κουμάντου Χρυσούλα, Σκέψεις πάνω στην πορεία της δημιουργικής διαδικασίας: Richard Serra και Louis Kahn, διάλεξη 2009/65 7. Νασοπούλου Κωνσταντίνα, Νικητοπούλου Ευγενία, Κοιτάζοντας στο μοντέρνο, διάλεξη 2011/98 8. Ψιλλίδης, Αχιλλέας, Ανα-ζητώντας τα όρια, διάλεξη 2006/27 9. Pierson William Booher, Louis Kahn’s Fisher House: A case study on the architectural detail and design intent, Theses (Historic Preservation), University of Pennsylvania, 2009

Άρθρα

1. Bachelard Gaston [1971], “Το σπίτι και η ποιητική του χώρου”, Αρχιτεκτονικά Θέματα 5/1971, σ. 76-77 2. Hall Edward T.[1971], “Η γλώσσα του χώρου”, Αρχιτεκτονικά Θέματα 5/1971, σ. 85-88 3. Humbert J., Bruno, “Kahn’s Epilogue”, Progressive Architecture 65, December 1984 4. McCallum, Ian, “Genetrix: Personal contributions to American Architecture” στο “Architectural Review 121” , (May 1957), σ. 344-345 5. McQuade, Walter, “Architect Louis Kahn and his strong-boned structures” στο Architectural Forum 107, (October 1957), σ. 134-143 6. Racamier, P.C, “Ψυχολογία του αρχιτεκτονικού χώρου”, Αρχιτεκτονικά Θέματα 5, (1971) σ. 83-84. 7. Scully, Vincent, “Louis I. Kahn and the Ruins of Rome”, διάλεξη Νοέμβριος 1992 8. Solomon G., Susan, “Beginnings” στο “Progressive Architecture 65”, (December 1984), σ. 68-73 94

9. Αντωνακάκης, Δημήτρης, “Παρατηρήσεις στο όριο επαφής δημόσιου και ιδιωτικού” στο “Κείμενα αρχιτεκτονική και την κατοικία”, Καραλή Μάχη, Ε.Μ.Π, Αθήνα, 2002, σ. 191-193

για την

10. Λάββας Γ.Π., “Louis Kahn, ο μέντωρ της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής”, Αρχιτεκτονικά Θέματα, 9/1975, σ. 29. Ιστότοποι http://kahntrentonbathhouse.org/ http://archweb.cooper.edu/exhibitions/kahn/essays_02.html, άρθρο: Monument, Memory and Modernism από Anthony Vidler http://archidose.blogspot.gr/2010/07/trenton-bath-house-photos.html http://designmuseum.org/design/louis-kahn http://freshness.tripod.com/images.html http://www.dezeen.com/2008/04/03/esherick-house-by-louis-kahn/ http://www.greatbuildings.com/buildings/Trenton_Bath_ http://www.archdaily.com/83071/ad-classics-national-assembly-building-of-bangladesh-louiskahn/ http://www.brianrose.com/blog/2010/10/new-yorktrenton-kahn-bath-house/se.html http://www.greatbuildings.com/buildings/National_Assembly_in_Dacc.html 95

http://en.wikiarquitectura.com/index.php/National_Assembly_of_Bangladesh http://www.moma.org/modernteachers/lesson.php?lessonID=81 http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=244253 http://www.akdn.org/architecture/pdf/0075_Ban.pdf http://archnet.org/library/sites/one-site.jsp?site_id=134 http://1066interests.tumblr.com/page/2 http://archidose.blogspot.gr/2004/02/my-architect-goes-for-gold.html