From Collage City to Polysemy _Athens via V. Sofias Avenue by Ioanna Dimaki

από την

ΠΟΛΗ

COLLAGE στην

ΠΟΛΗ

ΣΗΜ(Ε)ΙΑ Η Αθήνα της λεωφόρου Β. Σοφίας

Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ

Ιωάννα Δημάκη Ισμήνη Παπαϊωάννου

επιβλέπων καθηγητής: Παναγιώτης Τουρνικιώτης

Φεβρουάριος 2019 Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

Περιεχόμενα

Case Study Άξονας Μνημειακός Ιστορική Εξέλιξη Πόλη - (αντί)θεση παλιό – νέο συνέχεια – ασυνέχεια πλήρες – κενό ύλη – ουσία Πόλη - Collage Ουτοπία - Παράδοση Ουτοπία Παράδοση Συνεργασία Το

Collage Ορισμός Αρχιτεκτονική Πόλη

‘Πόλη - Σημ(ε)ία’ Πόλη – (σύν)θεση παρελθόν – παρόν συνέχεια – ασυνέχεια κενό – πλήρες ύλη – ουσία Ανασύνθεση

Εισαγωγή

Η αέναη διαδικασία επαναπροσδιορισμού και ανασύνθεσης στο ήδη υπάρχον αστικό πεδίο, γίνεται αφετηρία της διερεύνησης που ακολουθεί. Mε αντικείμενο μελέτης την Αθήνα και εστίαση στη λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας ξετυλίγεται το κουβάρι της σύγχρονης πόλης. Επιλέγεται η συγκεκριμένη οδός, λόγω της διττής της φύσης: ως αυτοτελής και μνημειακός άξονας και ως αστικό collage. 1. Ως άξονας μνημειακός, είναι μια ολοκληρωμένη δομή και αυτοτελής ενότητα, που συμπυκνώνει χαρακτηριστικά της σύγχρονης Αθήνας. Περιλαμβάνει σημαντικά ιστορικά μνημεία και κτίρια καθώς και δείγματα της τυπικής μονάδας οικοδόμησης, της πολυκατοικίας. Τροφοδοτεί έτσι, προβληματισμούς που μπορούν να αναφερθούν στο σύνολο της πόλης και ανοίγει το διάλογο γύρω από τον αστικό επαναπροσδιορισμό. 2. Ως αστικό collage συνθέτει αντιθετικά στοιχεία που δημιουργούν δίπολα: παρελθόν – παρόν, συνέχεια – ασυνέχεια, κενό – πλήρες, ύλη -ουσία. Παρελθόν - Παρόν: Η εναλλαγή των εποχών αποτυπώνεται χωρικά στη Β. Σοφίας. Συνέχεια - Ασυνέχεια: Η πόλη διαβάζεται ως σύστημα συνόλων και σημείων. Κενό - Πλήρες: Αδόμητο και δομημένο συνυπάρχουν σε δυναμική ισορροπία. Ύλη - Ουσία: Το κτιριακό εναλλασσόμενες χρήσεις.

Εισαγωγή

απόθεμα

συνδιαλέγεται

με

τις

Ο επαναπροσδιορισμός υπό αυτούς τους όρους αποτελεί πρόκληση, αφού η συνομιλία με το υπάρχον δύσκολα παραβλέπεται. Οραματιζόμαστε νέες ουτοπίες ή την αίγλη του αρχαιοπρεπούς παρελθόντος; Πώς αυτά συνομιλούν; Ποιες είναι οι σύγχρονες πρακτικές συνεργασίας και πώς εκφράζονται στο αστικό τοπίο; Οι όροι ‘αποκατάσταση’ ή ‘επανάχρηση’, δημιουργούν συχνά συνειρμούς μιας υλιστικής μεθόδου παρέμβασης. Οδηγούν τη σκέψη σε συνταγές αντιμετώπισης της φθοράς του χρόνου πάνω στο κτιριακό απόθεμα. Στην προκειμένη περίπτωση, γίνεται μία προσπάθεια προσέγγισης λογικών και αντιλήψεων για τη διαχείριση της εξελικτικής πορείας της πόλης. Δίνεται περισσότερη έμφαση στο ‘collage’ -ή ακόμη και στο ‘montage’ πιο υποκειμενικά- γιατί πρόκειται για μια διαδικασία προσθαφαίρεσης σημείων. Διατήρηση, αναστύλωση, αποκατάσταση, επανάχρηση και εκ του μηδενός γέννηση. Ο επαναπροσδιορισμός δεν προσκολλάται σε στιλ και ιστορικές περιόδους. Κρίνει την ομορφιά και την αναγκαιότητα σε κάθε εποχή και τις αξιολογεί αναλόγως.

Εισαγωγή

Άξονας Μνημειακός Ο δρόμος Η λεωφόρος Β. Σοφίας

Ιστορική Εξέλιξη

Πόλη (αντί) θεση Παλιό - Νέο Συνέχεια - Ασυνέχεια Πλήρες - Κενό Ύλη - Ουσία

Case Study

Άξονας Μνημειακός

Ο δρόμος

Ο τυπικός αστικός δρόμος αποτελεί τον άξονα σύνδεσης και επικοινωνίας των γεγονότων της πόλης. Είναι η αρτηρία που διοχετεύει τη ζωή σε όλες τις λειτουργίες του σώματός της. Μια γραμμική ανάπτυξη του αστικού ιστού. Ένας αστικός συντελεστής, ως μικρογραφία της πόλης. ‘Ένα ‘αυθύπαρκτο’ υποσύνολο που αλληλεπιδρά με τον υπόλοιπο αστικό χώρο. Ο άξονας τείνει να αποτελεί απλώς ένα χώρο μετάβασης για τον άνθρωπο, αν και καλύπτει το μεγαλύτερο ποσοστό του δημόσιου χώρου και είναι ο τόπος ο οποίος βιώνεται καθημερινά από όλους ανεξαιρέτως. Εκεί συμβαίνει καθετί τυχαίο, αυθόρμητο και αληθινό. Κίνηση, στάση, βλέμματα που συναντιούνται τυχαία, συνεχής υποσυνείδητη αλληλεπίδραση.1 Τις προηγούμενες δεκαετίες αποτελούσε σημαντικό κομμάτι της κοινωνικοποίησης του ατόμου. Ήταν η προέκταση του ιδιωτικού, της αυλής της κατοικίας, εκεί όπου μαζευόταν η γειτονιά για παιχνίδι και επικοινωνία. Σήμερα, αποτελεί μόνο ένα χώρο αυτοκίνησης. Η ταχύτητα και ο θόρυβος δεν επιτρέπει την ανάπτυξη της συλλογικής ζωής.2

Case Study

Ο A. Rossi αναφέρει ότι οι πόλεις που επιβιώνουν στο χρόνο αναγνωρίζονται μέσα από τα μνημεία, τα φυσικά σημεία του παρελθόντος, αλλά και μέσα από την επιβίωση των χαράξεων και των σχεδίων της πόλης.3 Αρχαίες, καθοριστικές για την εποχή τους χαράξεις, φέρουν χρόνια στιγμών, γεγονότων και συμβολισμών στο σήμερα. Οι όψεις των κτιρίων διαφοροποιούνται, προσαρμόζονται στις ανάγκες των εποχών, οι χαράξεις του δρόμου όμως, παραμένουν σταθερές. Είναι πιο ισχυρές και παγιωμένες από το δομημένο περιβάλλον. Κύριοι κυκλοφοριακοί άξονες αποτελούν ‘μνημεία’ και αξιοθέατα της πόλης διεθνώς, επιβεβαιώνοντας την αξία του δρόμου στο αστικό σύνολο. Η λεωφόρος Broadway με την Times Square στο κέντρο της, η λεωφόρος Champs Elysées στο Παρίσι, όπως και η Las Ramblas της Βαρκελώνης αποτελούν από τους πιο πολυσύχναστους και ελκυστικούς δρόμους. Στο Las Vegas, η βασική εμπειρία της πόλης βρίσκεται κατά μήκος της βασικής της αρτηρίας. Εδώ ο άξονας επικοινωνεί όλη την ουσία της πόλης πάνω σε μια γραμμική πορεία.

Σκήνη από την ταινία Roma (2018), A. Cuaron Case Study

Broadway Street

Shibuya Crossing

Case Study

Avenue Champs ElysĂŠes

Las Vegas Strip

Case Study

Η λεωφόρος Β. Σοφίας

Για την Αθήνα, ένας άξονας – μνημείο, ένας τόπος συνάντησης, ένα στοιχείο διάρκειας, αλλά και μια συμπυκνωμένη βιτρίνα της πόλης, είναι η λεωφόρος Βασιλίσσης Σοφίας. Αρχή της το Κοινοβούλιο, δηλαδή τα πρώην ανάκτορα και η πλατεία Συντάγματος. Το αποτύπωμα της εξέλιξης της πόλης εμφανίζεται από τη χάραξη που ακολουθεί ο δρόμος προς τα ανατολικά και, με διαδοχικές κάμψεις, προς τα βορειοανατολικά ως τον κόμβο της συνάντησης της με τη λεωφόρο Αλεξάνδρας. Από εκεί και πέρα ως φυσική συνέχεια ακολουθεί η λεωφόρος Κηφισίας με τελείως διαφορετικό ύφος και χρήσεις. Η Β. Σοφίας συνορεύει με το επίσημο, το ιστορικό κέντρο, το Κολωνάκι και το Λυκαβηττό, ενισχύοντας έτσι το αίσθημα αστικής ευμάρειας. Αποτελεί τη βιτρίνα της μεσοαστικής και μεγαλοαστικής τάξης, δανειζόμενη λίγη από την αίγλη των Ανακτόρων, της Βουλής και του Προεδρικού Μεγάρου. Θα μπορούσε να θεωρήσει κανείς, με αρκετές δόσεις ελευθερίας και κάνοντας μια παραδοχή ως προς την κλίμακα και τη σημασία των δύο πόλεων, ότι η Β. Σοφίας της Αθήνας, είναι ό,τι η Champs Elysées για το Παρίσι: ‹η πλέον πλουραλιστική λεωφόρος που διαθέτει αυτή η πόλη. Τα κτίρια της αφηγούνται μια γοητευτική ιστορία με αρχιτεκτονικά στιλ, αστικά όνειρα και παιχνίδια εξουσίας και χρήματος›.4 Άλλωστε κατά τους C. Rowe και F. Koetter, τα ‘objets trouvés’ που απαρτίζουν ένα αστικό σύνολο μπορεί να είναι αξιοσημείωτοι δρόμοι - λεωφόροι, κέντρα – πλατείες, διαχρονικά στοιχεία, δημόσια πλατώματα, σύνθετα κτίρια, εργαλεία παραγωγής νοσταλγίας και κήποι.5 Η λεωφόρος Β. Σοφίας περιλαμβάνει με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο, όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Πλατεία Συντάγματος, αρχαίοι τάφοι, μνημείο Ε. Βενιζέλου, δημόσια συγκροτήματα, νεοκλασικά μέγαρα, Εθνικός Κήπος. Γίνεται μάρτυρας των διαδοχικών αρχιτεκτονικών φάσεων, συλλέγοντας αποσπάσματα της συνολικής αφήγησης του τόπου. Με την αυτοτέλεια που την χαρακτηρίζει αποτελεί μια ενότητα που μπορεί να διαβαστεί με μια ματιά, συμπυκνώνοντας πλήθος αποχρώσεων της πλούσιας αθηναϊκής παλέτας. 18

Case Study

Η λεωφόρος Β. Σοφίας, άξονας μνημειακός, κόσμημα της πόλης. Μεγαλοπρεπές βουλεβάρτο στη μνήμη του Αθηναίου. Παλιά νεοκλασικά μέγαρα, μαρτυρούν το πέρασμα μιας παλιάς αίγλης. Η άρχουσα αθηναϊκή τάξη προβάλει τον εαυτό της επενδύοντας στο δομημένο περιβάλλον που συνορεύει με τα ανάκτορα. Η αρχιτεκτονική της κατοικίας, από τα τέλη του 19ου αι, χρησιμοποιείται ως μέσο κοινωνικής προβολής και το κτίριο αποκτά εμβληματικό χαρακτήρα.6 Η μνημειακότητα γεννιέται. Το ελληνικό μοντέρνο έρχεται να καταστρέψει -καλώς για κάποιους, κακώς για άλλους- αυτά τα αστικά παλατάκια. Χάθηκε τότε η αίγλη, λένε, και χύνονται δάκρυα. Η Β. Σοφίας όμως, συνεχίζει να είναι η σύγχρονη βιτρίνα της αστικής τάξης. ‘Η «πραγματική» εικόνα της λεωφόρου προϋπήρχε, απλώς αλλάζει ντύμα’.7 Ο νεοκλασικισμός, ο εκλεκτικισμός, οι νεομπαροκικές τάσεις γίνονται μοντέρνες πολυκατοικίες. Αργότερα θα διαχυθεί ανάμεσα τους η σύγχυση των -ισμων, το αβέβαιο και το άγνωστο.8 Όπως και κάθε ευρωπαϊκό βουλεβάρτο, επιλέγει να συνοδεύεται από μεγαλοπρεπή κτίρια δημόσιου ενδιαφέροντος. Μουσεία, για τον εκπολιτισμό των μαζών και τις συναντήσεις των λίγων, χώροι συνδιάσκεψης και ψυχαγωγίας των κατοίκων της Αθήνας και μνημειώδη ξενοδοχεία για να φιλοξενηθούν οι εκλεκτοί επισκέπτες της πόλης. Ισχυρά κέντρα εξουσίας του ελληνικού (υπουργεία), αλλά και ξένων κρατών (πρεσβείες, προξενεία) αναζητούν τη θέση τους δίπλα στα τότε ανάκτορα και τη σημερινή Βουλή από τις αρχές του 20ου αι. Ο κενός – αδόμητος χώρος υπερτερεί, σε σχέση με τα ποσοστά αστικού πρασίνου της υπόλοιπης Αθήνας.9 Δημιουργείται η ανάσα στον πυκνό αθηναϊκό ιστό. Η μνημειώδης Β. Σοφίας αξίζει κενού χώρου για να αναπνέουν οι χρήσεις της. Η υπόλοιπη Αθήνα μάλλον, όχι.

Case Study

Πανοραμική άποψη της Λ. Βασιλίσσης Σοφίας

Case Study

Πήρε το όνομα της από τη Βασίλισσα Σοφία Δωροθέα Αλίκη του Οίκου Χοεντσόλερν, αδελφή του μετέπειτα Γερμανού Αυτοκράτορα Φρειδερίκου Γ΄ και σύζυγο του διαδόχου Κωνσταντίνου. Ο Δήμος Αθηναίων, λίγο μετά το θάνατό της (1932), έδωσε το όνομά της στην Οδό Κηφισιάς που ένωνε την Αθήνα με το εξοχικό, τότε, προάστιο.

Case Study

Υποσημειώσεις

1 βλ. Διασταύρωση στη Shibuya, Tokyo: σε κλάσματα δευτερολέπτων μπορεί κανείς να γίνει θέαμα σε χιλιάδες ανθρώπους 2 βλ. Ρέντζου Μαριάννα, The street as a common place – destination, TEDxThessaloniki 3 βλ. Rossi, 1991, σ. 45 4 βλ. Ρηγόπουλος, 2007 5 βλ. Koetter & Rowe, 1979, σ. 152 – 175 6 βλ. Rossi, 1991, σ. 104 7 βλ. Φιλιππίδης, Επτά Ημέρες, 2000, σ. 16 - 18 8 βλ. Τουρνικιώτης, Αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα - Ελλάδα, 1998, σ. 53 9 βλ. Αδάμη, Επτά Ημέρες, 2000, σ. 13

Case Study

Ιστορική Εξέλιξη

Η διερεύνηση των χαρακτηριστικών της λεωφόρου Β. Σοφίας και ευρύτερα της περιοχής των Αθηνών, γίνεται μέσω της μελέτης και ανάλυσης της περιόδου από τις αρχές του 19ου αι. μέχρι και σήμερα. Με μια συνειδητή εστίαση στη μεταπολεμική εποχή, μιας και αποτελεί περίοδο έντονης αλλαγής και επαναπροσδιορισμού της πόλης, συλλέγονται τα θραύσματα του παρελθόντος που έρχονται να συνομιλήσουν με τη σύγχρονη πραγματικότητα.

1830 - 1900

Η Αθήνα γίνεται πρωτεύουσα και η Β. Σοφίας αστική βιτρίνα Η ανοικοδόμηση της Αθήνας έχει ξεκινήσει ήδη από το 1830, μετά την υπογραφή του πρωτόκολλου του Λονδίνου και την ανεξαρτησία της Ελλάδας. Το 1833 εγκρίνεται το σχέδιο της πόλης των Σ. Κλεάνθη και Ε. Schaubert, στο οποίο και προβλέπεται η ελαφριά μετατόπιση της Β. Σοφίας και η νέα χάραξη της στην προέκταση της Ερμού. Η μετατόπιση όμως αυτή δεν πραγματοποιείται ποτέ, καθώς μετά την κήρυξη της Αθήνας ως πρωτεύουσα της Ελλάδας (1834) αποφασίζεται η ανέγερση του κτιρίου των Ανακτόρων, σε θέση όπου ο κεντρικός άξονας του να ταυτίζεται με αυτόν της Ερμού (σύμφωνα με τα τελικά σχέδια του F. Gaertner το 1836).1 Τα ανάκτορα προβλέπεται να περιβάλλονται από ένα ημικυκλικό μπαροκινό πάρκο στο πίσω μέρος τους, διαμέτρου 500m, αποκλείοντας την αρχαία οδό που οδηγούσε προς την Κηφισιά και τα Μεσόγεια. Ο αποκλεισμός αυτός, αλλά και η έλλειψη χρημάτων στο κρατικό ταμείο για απαλλοτρίωση ολόκληρης της έκτασης του σχεδίου, οδήγησαν στη σύνταξη νέου σχεδίου γενικής διάταξης της περιοχής το 1839. ‘Ο Βασιλικός κήπος επεκτείνεται μονάχα νότια και ανατολικά των Ανακτόρων, ενώ στη βόρεια πλευρά τους και σε απόσταση 25 μέτρα από αυτή χαράσσεται το πρώτο τμήμα της λεωφόρου Κηφισίας (σημ. Βασ. Σοφίας) με πλάτος 30μ. και με πρασιές επίσης 30μ.’ Στην απέναντι πλευρά το μεγάλο οικόπεδο, όπου σήμερα βρίσκονται η Πρεσβεία της Γαλλίας, το Ίδρυμα Θεοχαράκη και το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων,2 προορίζεται για τα δημόσια καταστήματα, τα υπουργεία και το Ελεγκτικό Συνέδριο.3 Τα τελευταία τριάντα χρόνια του 19ου αι, οικοδομείται πλήθος αστικών μεγάρων. Παράγεται ένα στιλ αρχιτεκτονικής και μια ιστορική μνήμη που καθορίζει τον άξονα μέχρι και σήμερα. Εύποροι αστοί και ομογενείς του εξωτερικού4 πρώτοι δείχνουν έντονο ενδιαφέρον για την απόκτηση ενός τμήματος από το αριστοκρατικό βουλεβάρτο της πρωτεύουσας. Ένα οικόπεδο δίπλα στα ανάκτορα, σε έναν άξονα για λίγους. ‘Ο συναγωνισμός ανάμεσα τους έντονος. Προβάλουν την ισχύ

Case Study

τους μέσω της γενναιοδωρίας τους για την επίτευξη ενός εξεζητημένου αρχιτεκτονικού αποτελέσματος. Αναθέτουν τα παλατάκια τους σε επώνυμους αρχιτέκτονες (Ε. Ziller, Pointrineau, Λ. Καυτατζόγλου, Α. Μεταξάς) ζητώντας την ποσοτική αρχιτεκτονική και διακοσμητική υπέρβαση. Το κόστος δεν αποτελεί εμπόδιο.5 Στις αρχές της δεκαετίας του 1870, απελευθερώνονται τα οικόπεδα βόρεια των ανακτόρων και διατίθενται σε ιδιώτες. Ακολουθεί η αριστερή προς την άνοδο πλευρά, η οποία γεμίζει αστικά μέγαρα κατά τη διάρκεια όλης της τελευταίας τριακονταετίας πριν τον 20ο αι. Επίσης εργα επώνυμων αρχιτεκτόνων που εκφράζουν έναν ύστερο νεοκλασικισμό με πολλά στοιχεία νεομπαρόκ και εκλεκτικιστικά. Το τμήμα αυτό του άξονα διατηρεί ακόμη τον χαρακτήρα και το ύφος της εποχής. Το φίλτρο με πρασιές στο άνοιγμα προς τη λεωφόρο δίνει άλλα δεδομένα στην αστική κλίμακα σε σύγκριση με ό,τι συναντάμε στην υπόλοιπη Αθήνα. Η δόμηση είναι πιο αραιή σε σχέση με την απέναντι πλευρά, από τον Εθνικό Κήπο και μέχρι τη Ρηγίλλης. Εκεί παρουσιάζεται συνεχές οικοδομικό σύστημα. Στην εμβληματική γωνία, Β. Σοφίας και Ηρώδη Αττικού, το Μέγαρο Πεσμαζόγλου (1893-1900). Η πρώτη πολυτελής πολυκατοικία της Αθήνας και έργο του Ε. Ziller με εκλεκτικιστική μορφολογία. Προορίζεται να αποτελέσει κατάλυμα προς ενοικίαση σε ξένους που εγκαθίστανται προσωρινά στην πόλη.6 Το ’60 θα ‘τεμαχιστεί’ στα δύο, κατεδαφίζοντας τη γωνία του οικοπέδου. Στη θέση της ανεγείρεται κτίριο γραφείων από τον Π. Μυλωνά. Το άλλο τμήμα διατηρείται μέχρι και σήμερα στην αρχική του μορφή. Ήδη από το 1840, ο Σ. Κλεάνθης σχεδιάζει και κτίζει για τη Δούκισσα της Πλακεντίας Σοφία το χειμερινό της ανάκτορο, τα ‘Ιλίσσια’, στη δεξιά προς την άνοδο πλευρά της λεωφόρου. Το πρώτο μέγαρο πολυτελείας της οδού. Την ίδια περίοδο, είχε αρχίσει να κτίζεται λίγο πιο κάτω, έξω από την τότε πόλη, η Ριζάρειος Εκκλησιαστική Σχολή. Τα κτίρια της, εκτός από ένα, έχουν κατεδαφιστεί. Το 1849 ανεγείρεται Case Study

κοντά της ο ιερός ναός του Αγίου Γεωργίου.7 Κατευθυνόμενοι προς τα προάστια, στο ανώτερο τμήμα της λεωφόρου εγκαθίστανται τέσσερις νοσοκομειακές μονάδες σε διάστημα 20 ετών. Ο Ευαγγελισμός και το Ιπποκράτειο (1880), το Αρεταίειο (1896-8) και το Αιγινήτειο (1900-5), εκείνη την περίοδο, βρίσκονται ουσιαστικά εκτός των συνόρων της πόλης. Υπουργεία, πρεσβείες, μουσεία στη μνήμη έξοχων Ελλήνων αποθανόντων, πολυτελή ξενοδοχεία, γραφεία, ιατρεία και κατοικίες απευθυνόμενα στους λίγους. Τα έργα του 19ου αι. έχουν αλλάξει χρήση αλλά εξακολουθούν να συντηρούν το χαρακτήρα μιας βιτρίνας. Μια αυτοπροβολή μέσω του βάρους της τοποθεσίας και του αρχιτεκτονικού ύφους που φέρεται στη συλλογική μνήμη της πόλης.

Case Study

Νεοκλασική ανοικοδόμηση της Αθήνας (1904) . Στο βάθος η Β. Σοφίας Case Study

Collage: η Β. Σοφίας του 19ου αι. Λεζάντα φωτο 30

Case Study

1900 - 1950

Από τον νεοκλασικισμό στον ελληνικό μοντερνισμό Στις δύο πρώτες δεκαετίες 20ου αι. αναπτύσσονται νέες ευρωπαϊκές ιστορικές πρωτοπορίες, αφήνοντας την Ελλάδα ανεπηρέαστη.8 Έως το 1920, ο αθηναϊκός αστικός εκσυγχρονισμός διακρίνεται από έναν κομφορμισμό που βλέπει τις μορφές σε σχέση πάντοτε με κάποια, αν όχι ιστορικά, τότε σίγουρα ‘ακαδημαϊκά’ πρότυπα. Την περίοδο εκείνη και μέχρι το 1930 ο αστικός χαρακτήρας της Β. Σοφίας φτάνει μέχρι το ύψος του Ευαγγελισμού, ενώ στη συνέχεια παρουσιάζει ημι-εξοχικό χαρακτήρα. Προς το τέλος του αστικού τμήματος του άξονα, στην πλατεία Ρηγίλλης, οικοδομείται το 1924 το Σαρόγλειο Μέγαρο (Λέσχη Αξιωματικών) σε σχέδια του Α. Νικολούδη. Χρησιμοποιούνται μορφολογικά μέσα που απηχούν το λεξιλόγιο των Beaux-Arts και την υποταγή σε ένα ακαδημαϊσμό που κινείται στις επιρροές του Νεομπαρόκ. Η όψη του πομπώδης, αλλά με στατική αισθητική αντίληψη.9 Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή (1922) ακολουθεί ιδεολογική και πολιτική κρίση, καθώς καταρρέει το όραμα της ‘Μεγάλης Ιδέας’. Η Ελλάδα ωθείται στην αναζήτηση των πνευματικών καταβολών της και της πολιτισμικής της ταυτότητας, ενώ ο ευρωπαϊκός προσανατολισμός της χώρας επαναπροσδιορίζεται. Η Αθήνα αρχίζει να δέχεται τα ρεύματα του ‘ευρωπαϊκού μοντερνισμού’ μέσω των αρχιτεκτόνων μικρασιατικής καταγωγής. Το έργο τους, ‘νεομανιεριστικής’ τεχνοτροπίας, ήταν ολοένα και περισσότερο αποδεκτό σε μια κοινωνία που άρχισε να μεταλλάσσεται πολιτισμικά κάτω από τη δραστική επιρροή των αστών προσφύγων.10 ... Εισαγωγή στην Πολυκατοικία Οι πρώτες ενδείξεις ανανέωσης της ελληνικής αρχιτεκτονικής καταγράφονται στο έργο του Κ. Κιτσίκη, καθώς αν και εκπροσωπεί έναν ιδιόρρυθμο δυναμικό νεοακαδημαϊσμό, εστιάζει στη σύνδεση μεταξύ παλιού και νέου. Η πενταώροφη πολυκατοικία στη γωνία της 32

Case Study

λεωφόρου Β. Σοφίας με την οδό Γενναδίου (1927) αποτελεί μία από τις ανανεωτικές προσπάθειες του ίδιου καθώς και χαρακτηριστικό δείγμα εφαρμογής του διαδεδομένου για την εποχή ‘έρκερ’.11 Οι πολυκατοικίες μοιάζουν να είναι τα πιο αξιόλογα κτίρια της δεκαετία του ΄30, αφού εκλείπει η επίσημη ή μνημειακή αρχιτεκτονική, καθώς και η οικιστική μέριμνα από την πλευρά του κράτους. Η πολυκτοικία συνθέτει σταδιακά το δημόσιο αστικό πρόσωπο των ελληνικών πόλεων. Ιδιαίτερα μετά το 1929 αναπτύσσονται ραγδαία, όταν η νομοθεσία ρυθμίζει τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά και το ιδιοκτησιακό καθεστώς των πολυώροφων κατοικιών στα αστικά κέντρα. Το σύστημα της αντιπαροχής αποτελεί μοναδική διαδικασία εκείνη την περίοδο, ενώ μεταπολεμικά βρίσκεται σε μεγάλη έξαρση και υιοθετείται από όλες τις κοινωνικές τάξεις. Μέχρι και σήμερα, αποτελεί κυρίαρχο μοντέλο αστικής κατοίκισης σε κεντρικές και αναπτυσσόμενες περιοχές. Οι πρώτες πολυκατοικίες του Μεσοπολέμου εκφράζουν την προηγμένη πρόοδο και τον εξευρωπαϊσμό της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Απευθύνονται στα πιο υψηλά κοινωνικά στρώματα, δηλαδή σε αυτούς που διέθεταν τα κεφάλαια επένδυσης για την ανέγερση ενός πολυώροφου κτιρίου. Πρόκειται για οικογενειακές πολυκατοικίες, χτισμένες για να στεγαστεί όλη η οικογένεια. Κυριαρχεί μια καθαρά ‘αριστοκρατική’ αντίληψη, αφού προβάλλουν την πρόοδο ως κατάκτηση ‘ανέσεων’ ευρωπαϊκού επιπέδου. Παρουσιάζουν εξαιρετικά ενδιαφέροντα τυπολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά, άμεσα πλέον συνδεδεμένα με τις αρχές και το λεξιλόγιο του μοντερνισμού. Σε ένα μοντέλο βασισμένο στην εμπειρική διεργασία του τεχνίτη, το οπλισμένο σκυρόδεμα και η επίχριση με τσιμεντοκονία γίνονται τώρα κανόνας.12 Επί της Β. Σοφίας και Λαμψάκου ανεγείρεται (1932-34), η χαρακτηριστική γωνιακή πολυκατοικία από τον Γ. Κοντολέοντα. Η κύρια όψη στρέφεται προς τη Λαμψάκου, γυρίζοντας την πλάτη στο μνημειακό άξονα και ανοίγοντας τη θέα προς την ακρόπολη, όπως θα κάνει και το Hilton Case Study

30 χρόνια αργότερα. Αφαιρούνται από την ογκοπλασία του κτιρίου τα χαρακτηριστικά για την εποχή έρκερ, γεγονός που προδίδει τη νεωτερική ατμόσφαιρα και τις ευρωπαϊκές επιρροές του κτιρίου. Παράλληλα, σε αντίθετο ίσως πνεύμα, ο Κ. Σγούτας σχεδιάζει και κτίζει (1937) την πολυκατοικία του Ν. Γεωργαντά επί των οδών Κουμπάρη 2 και Β. Σοφίας. Σήμα κατατεθέν, οι ιωνικές κολόνες στο εμβληματικό πρόπυλο της εισόδου, που προέρχονται από τον ισόγειο εξώστη του άλλοτε νεοκλασικού μεγάρου στην ίδια θέση.13 Είναι εμφανής η προσπάθεια σύνδεσης του παλιού στιλ με το νέο κίνημα. Το παλιό στιλ όμως εδώ είναι ο νεοκλασικισμός και όχι η αναζήτηση της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Παρατηρείται μια εσωτερική σύγχυση του ίδιου του κτιρίου η οποία εκφράζεται με ένα μεταμοντέρνας ατμόσφαιρας collage εποχών. ... Αρχή για έναν πολιτισμικό άξονα Δύο εμβληματικά κτίρια μετατρέπονται σε μουσεία βάζοντας το θεμέλιο λίθο του πολιτιστικού χαρακτήρα που θα αποκτήσει ο άξονας τις επόμενες δεκαετίες. Σταδιακά, προστίθενται νέες χρήσεις. Τον Οκτώβριο του 1930 η βίλα ‘Ιλίσια’, μετά το θάνατο της Δούκισσας της Πλακεντίας, μετατρέπεται από το ελληνικό δημόσιο σε Βυζαντινό Μουσείο. Η εξωτερική μορφή του κτιρίου παρέμεινε περίπου όπως είχε σχεδιαστεί από τον Σ. Κλεάνθη, ενώ το εσωτερικό του προσαρμόστηκε στις ανάγκες της νέας του χρήσης, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Α. Ζάχου. Τον Απρίλιο του 1931 ιδρύεται το Μουσείο Μπενάκη. Ο Α. Μπενάκης διαμορφώνει -μετά από συγκατάθεση των αδερφών του- την ‘πατρική οικία’ σε μουσείο για τις προσωπικές του συλλογές.14 Μετά το 1940, αναπτύσσεται έντονος προβληματισμός γύρω από τη λαϊκή παράδοση, καθώς δεν υπάρχει η πολυτέλεια έρευνας και έμπνευσης από τα ξένα πρότυπα. Η ‘αυτόχθονη αρχιτεκτονική’ κληρονομιά προκύπτει ως η μόνη λύση. Οι αρχιτέκτονες κατά τη 34

Case Study

διάρκεια του πολέμου σταματούν να οικοδομούν και εστιάζουν σε έρευνα σχετική με την κοινωνική διάσταση της αρχιτεκτονικής. Στόχος η μεταπολεμική ανοικοδόμηση. Ο καθένας την προσεγγίζει με δικό του τρόπο, όμως όλοι έχουν μία κοινή λογική. Κάθε προηγούμενη εμπειρία -συμπεριλαμβανομένου και του μοντέρνου- μηδενίζεται. Η ελληνική αρχιτεκτονική υποχρεώνεται σε νέο ξεκίνημα, αν και τα πρώτα σημαντικά έργα μετά τον πόλεμο θα είναι παλαιών ρασιοναλιστών.15

Case Study

Πολυκατοικία Β. Σοφίας 88 αι Λαμψάκου, αρχ. Γ. Κοντολέων (1929-34)

Case Study

Πολυκατοικία Β. Σοφίας και Κουμπάρη, αρχ. Κ. Σγούτας (1937)

Case Study

Ορθοφωτογραφία της περιοχής γύρω από τη Β. Σοφίας (2009)

Case Study

1950 - 1980

Χαρακτηριστικά μεταπολεμικής αρχιτεκτονικής Η μεταπολεμική αρχιτεκτονική καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την Αθήνα σήμερα. Η σύγχρονη εικόνα της πόλης αποτελείται σε μεγάλο ποσοστό από χαρακτηριστικά που εμφανίζονται κατά την περίοδο αυτή. Οι δεκαετίες μετά τον εμφύλιο και μέχρι το τέλος της Επταετίας (1955 – 75), ακολουθούνται από ένα κύμα έντονης ανοικοδόμησης,16 η οποία σαφώς επαναπροσδιορίζει το χαρακτήρα των περισσότερων περιοχών της πόλης, συμπεριλαμβανομένου και του άξονα της Β. Σοφίας. Μέχρι σήμερα, δεν έχει εμφανισθεί παρόμοια συνθήκη, που να επηρεάσει τόσο ριζικά τη συνολική μορφή της Αθήνας. Οι δημιουργίες της περιόδου εκείνης βρίσκονται, επί του άξονα της Β. Σοφίας, σχεδόν αλώβητες (βλ. χάρτη ιστορικών περιόδων) πλάι στα περιορισμένα νέα κτίσματα, θυμίζοντας μας πως 60 περίπου χρόνια μετά η Αθήνα δεν έχει ‘αποβάλλει’ τη μεταπολεμική της όψη. Μεταπολεμικά, αρχίζει να εμφανίζεται μια προσπάθεια επαναπροσδιορισμού της ελληνικής ταυτότητας σε όλες τις τέχνες με λιγότερο ή περισσότερο δοκιμασμένους τρόπους. Επιτακτική φαίνεται επομένως η ανάγκη να θεωρηθούν ‘ελληνικά’ τα αρχιτεκτονήματα. Ο κλασικισμός αναβιώνεται μέσω της αναχρονιστικής επιστροφής στο νεοκλασικισμό ή την εξελιγμένη απόδοση του προπολεμικού απλοποιημένου κλασικισμού. Από το 1950, στο κέντρο της Αθήνας επικρατεί ο εκσυγχρονισμένος κλασικισμός. Έτσι, αρχιτέκτονες που συνεχίζουν την προπολεμική συντηρητική κατεύθυνση, δηλαδή μοντέρνα αρχιτεκτονική με αυτούσια κλασικιστικά στοιχεία, γίνονται περισσότερο δημοφιλείς. Τα αστικά κτίρια εμφανίζονται ως παραλλαγές αυτής της τάσης του ‘κλασικίζοντος μοντερνισμού’.17 ... Ιδιωτικό Κτίριο Στη Β. Σοφίας, και ιδιαίτερα στην περιοχή από τη Βουλή μέχρι τον Ευαγγελισμό, κυριαρχούν οι μεγαλοαστικές και πολυτελείς πολυκατοικίες της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου. Ο σχεδιασμός

Case Study

Αθήνα 1960: Νεοκλασσικά και νεόδμητες πολυκατοικίες

Case Study

των πολυκατοικιών ακολουθεί μια διαδεδομένη αρχιτεκτονική γλώσσα εμπορικής αρχιτεκτονικής. Παρότι μοιάζουν απλοϊκές, οι πολυκατοικίες είναι στην πλειοψηφία τους σχεδιασμένες από γνωστούς αρχιτέκτονες, όπως ο Κ. Κιτσίκης, ο Κ. Καψαμπέλης, ο Ε. Βουρέκας και ο Π. Σακελλάριος. Σε συνέχεια της αρχιτεκτονικής που παλαιότερα εισήγαγε ο Κ. Κιτσίκης σχεδιάζουν λειτουργικά κτίρια σε συντηρητικά περιβλήματα.18 Κυμαίνονται στο πνεύμα της απλής, άτολμης πολυκατοικίας, με συμμετρία, ελαφριά στοιχεία (κάγκελα όχι στηθαία), επιμήκεις εξώστες και ήπιες προεξοχές (έρκερ). (πχ. πολυκατοικία Καλλιγά στη Β. Σοφίας 25, αρχ. Κ. Καψαμπέλης) Η πλαστικότητα του μοντέρνου σχεδιασμού έχει αντικατασταθεί από ‘τσιμεντένια κουτιά’ με συντηρητικές ογκοπλαστικές επεμβάσεις. Ο Κ. Κιτσίκης κάνει λόγο για ΄ωρισμένη πλαστικότητα δι’ ελαφρών προεξοχών’. Ως προς την επεξεργασία της όψης, αρκετά συχνά συναντάται το artificiel και οι ανοιχτόχρωμες ‘διακριτικές’ επιφάνειες σε ώχρα, ρόδινο και γαλάζιο. Οι τρόποι υποδιαίρεσης, είτε σε οριζόντιες ζώνες, είτε σε κάναβο από σκοτίες είναι μερικές ακόμα δειλές προσπάθειες επεξεργασίας.19 (βλ. Β. Σοφίας 33) Επόμενο είναι, σε μία περίοδο που η πολυκατοικία γίνεται ανάρπαστη, η συνθετική αναζήτηση ως προς τη μορφή και την καλαισθησία της να μην αποτελεί προτεραιότητα. Προτεραιότητα είναι να οικοδομηθούν ‘μοντέρνα μεγάλα κτίρια’, που είναι, όπως υποστηρίζουν οι μεσίτες, ‘παλατάκια λουξ με όλα τα κομφόρ’.20 Εξαίρεση στο γενικό κανόνα αποτελούν ορισμένες πολυκατοικίες, ιδιαίτερης αισθητικής και προοδευτικής συνθετικής λογικής για τα δεδομένα της εποχής. Οι πολυκατοικίες του Ν. Βαλσαμάκη, επί της Β. Σοφίας, είναι ενδεικτικές αυτής της εξαίρεσης. (βλ. Σεμιτέλου 5, Σεμιτέλου – Β. Σοφίας 86, Β. Σοφίας 129, Β. Σοφίας 15) Εκφράζουν την προσπάθεια του αρχιτέκτονα να ξεπεράσει την ‘αδιαφορία’ για τον κτιριολογικό τύπο της πολυκατοικίας και να εφαρμόσει ανανεωμένες συνθετικές αρχές, με επιρροές από τη διεθνή αρχιτεκτονική (Mies

Case Study

van der Rohe). Είναι, ίσως, ο πρώτος αρχιτέκτονας του οποίου το έργο διαδίδεται χωρίς την υποχρεωτική για την εποχή ‘αναφορά στο παρελθόν’.21 Η ομάδα πολυκατοικιών του Ν. Βαλσαμάκη στη Β. Σοφίας έχει χαρακτηριστικά όπως η υποχώρηση της πρόσοψης ή μέρους της από την οικοδομική γραμμή και ο τονισμός της επιφάνειάς της με κάποιο χρώμα, η λευκή κυψέλη από πλάκες και κατακόρυφα στοιχεία στο πρώτο επίπεδο και η βεράντα με συρόμενες μπαλκονόπορτες και μεταλλικά ή ξύλινα κάγκελα. Προσδίδεται έντονη γλυπτικότητα σε σύγκριση με τις πολυκατοικίες του κλασικίζοντος μοντερνισμού και το κτίριο δείχνει πιο εξωστρεφές. Επιπλέον, ιδιαίτερο ρόλο στην αρχιτεκτονική του Βαλσαμάκη έχει η είσοδος. Ξεχωρίζει με τη χρήση διαφορετικού υλικού ή χρώματος στους τοίχους. Αποτελεί αντικείμενο ιδιαίτερης φροντίδας και επεξεργασίας, ακολουθώντας τη λογική του Mies van der Rohe. Παρότι η αρχιτεκτονική των πρώτων πολυκατοικιών του Βαλσαμάκη αναθεωρεί τη μέχρι τότε αντιμετώπιση της πολυκατοικίας, εξακολουθεί να αποτελεί εξαίρεση.22 Τα περισσότερα παραδείγματα επί της Β. Σοφίας ακολουθούν κατά κανόνα τον τύπο της ‘εμπορικής’ πολυκατοικίας. Στην εμπορική αρχιτεκτονική ανήκουν και τα κτίρια γραφείων. Ακολουθούν δύο κυρίες τάσεις: τη λογική του Θ. Βαλεντή, με τον εμφανή σκελετό beton και τη λογική του τοιχοπετάσματος. Ο Θ. Βαλεντής, που σχεδιάζει το Πολεμικό Μουσείο, είναι περισσότερο γνωστός για τις τυποποιημένες όψεις που καθιερώνει στην εμπορική αρχιτεκτονική μέσω των κτιρίων γραφείων. Ο ίδιος, μαζί με το Βαλσαμάκη, λειτουργούν σαν ενθαρρυντικά παραδείγματα επαναφοράς του μοντερνισμού, σε μια περίοδο που διαδίδεται ευρέως το ακαδημαϊκό ύφος, ως επιταγή της νέας εύπορης αστικής τάξης που σχηματίζεται μετά την κατοχή και τον εμφύλιο.23 Χρησιμοποιεί κάναβο από οριζόντια και κατακόρυφα πτερύγια που εξέχουν από την επιδερμίδα της όψης, όχι τόσο για βιοκλιματικούς λόγους, αλλά

Case Study

Πολυκατοικία Β. Σοφίας 25

Πολυκατοικία Β. Σοφίας 33

Case Study

Πολυκατοικία Β. Σοφίας,15

Πολυκατοικία Β. Σοφίας 86

Case Study

κυρίως για την κάλυψη ατελειών.24 Επίσης διαδεδομένη είναι η τυπολογία του ‘τοιχοπετάσματος’. Το κτίριο γραφείων στην Πλατεία Συντάγματος του Δ. Παπαζήση (1961 – 62), ‘αδιαφορεί’ για την ελληνικότητα και αποτελεί αφορμή σκανδάλου. Παρόλα αυτά ορίζει μια νέα τάση κατασκευής που ‘ντύνει’ το κτίριο με νέα εξωτερική επιδερμίδα (τοιχοπέτασμα). Εμφανίζεται ευρέως, όχι μόνο στον άξονα της Β. Σοφίας, αλλά και σε αρκετές κεντρικές περιοχές της Αθήνας. Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ‘εγκαίνια’ του συγκεκριμένου κτιριακού τύπου, αλλά και απαρχή της στροφής προς τον τριτογενή τομέα.25 ...

Κτίριο Γραφείων Πλ. Συντάγματος, αρχ. Δ. Παπαζήσης (1961 ) 46

Case Study

Δημόσιο Κτίριο Παράλληλα, αυξάνεται η κατασκευή δημόσιων κτιρίων, που διέπονται από τις αρχές του διεθνούς φονξιοναλισμού.26 Υπουργείο Εξωτερικών, Ωδείο Αθηνών, Ίδρυμα Ερευνών παραδίπλα, Πολεμικό Μουσείο, Εθνική Πινακοθήκη. Το Hilton. Εμβληματικό. Οι νέες πτέρυγες των νοσοκομείων (Ευαγγελισμός, ΝΙΜΤΣ). Επιτέλους εκσυγχρονισμός. Αμερικάνικη Πρεσβεία στη συνέχεια και -κορύφωση- ο Πύργος των Αθηνών. Η περίοδος μετά το 1960 διασπείρει αρκετά από τα αξιοσημείωτα δημόσια έργα της επί -και περί- του άξονα της Β. Σοφίας. Από τα τέλη της δεκαετίας 1950, ο κλασικίζον μοντερνισμός εκφράζεται σε κτίρια μεγαλύτερης κλίμακας μέσω της μνημειακότητας, του φορμαλισμού και του τονισμού της κλασικότητας. Παρότι γίνεται λόγος για αναζήτηση της ‘ελληνικότητας’, στην πραγματικότητα φαίνεται πολύ έντονα η επίδραση της αμερικάνικης αρχιτεκτονικής.27 Το Hilton της Αθήνας, το οποίο είναι και το πρώτο μεταπολεμικό κτίριο μεγάλης κλίμακας στη χώρα, χαρακτηρίζεται ως απόπειρα σύνθεσης μεταξύ μοντέρνου και κλασικού.28 Το κλασικό όμως δε σημαίνει απαραίτητα και ελληνικό. Τα ξενοδοχεία Hilton σχεδιάζονται εκείνη την περίοδο παντού στον κόσμο με μία συγκεκριμένη λογική βασισμένη στο διεθνές στιλ, (βλ. Κούβας ή των Παρθένων Νήσων) με επιρροές από τον Le Corbusier και τον Mies van der Rohe. Ο ‘Μισβαντεροϊκός κλασικισμός’ που αποτελεί επιρροή για τους αρχιτέκτονες της ‘υψηλής αρχιτεκτονικής’ μετά το ΄60, υπογραμμίζει τη συντακτική λιτότητα της κλασικής παράδοσης, η οποία ναι μεν αναφέρεται στην αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική, αλλά δε σχετίζεται με κάποιον άλλο τρόπο με την ελληνικότητα.29 Η χρήση πεντελικού μαρμάρου σε συνδυασμό με τις ανάγλυφες συνθέσεις του Γιάννη Μόραλη (φωτογραφία κτιρίου από Όσλο) στις πλάγιες όψεις, η έμφαση στην κατακόρυφη διεύθυνση των στοιχείων που γράφεται πως παραπέμπουν στους δωρικούς κίονες, και η χρήση αιθρίων με ελιές αποτελούν προσπάθειες ‘εξελληνισμού’ του Case Study

κτιρίου. Κατά βάση όμως, αυτό που κανείς αντιλαμβάνεται είναι η ‘επιβολή της αμερικάνικης αρχιτεκτονικής, κάτω από το πρόσχημα της ελληνικότητας’.30 Σε παρόμοιο πνεύμα κινούνται και άλλα δημόσια κτίρια πάνω στο μνημειακό άξονα. Η Αμερικάνικη Πρεσβεία, του W. Gropius είναι από τα πιο ισχυρά σύμβολα της ανάγκης αστικού εκσυγχρονισμού της εποχής.31 Η απομίμηση περιπτέρου ναού, η επένδυση με λευκό μάρμαρο και κεραμικά, καθώς και η πλαισίωση με ελληνικά σύμβολα (ελιές, κυπαρίσσια, άγριοι θάμνοι), μοιάζουν εμφανείς αναφορές στην κλασική Αθήνα και τον Παρθενώνα. Όμως, πολλά κτίρια της περιόδου είχαν παρόμοια διάταξη, όπως η Πρεσβεία των ΗΠΑ στην Ινδία. Μάλλον ο W. Gropius, δεν είχε ως άμεσο στόχο την αναφορά στην ελληνικότητα, όσο την ‘παραπομπή σε έργα των συναδέλφων του στις ΗΠΑ’.32 Το Ωδείο Αθηνών και το Πολεμικό Μουσείο, παραπέμπουν σε γεωμετρικά στερεά, με αυστηρά ‘καθαρή’ μορφή. Παρόλα αυτά, αποτελούν μέρος του κινήματος του εκσυγχρονισμού της περιόδου μέσω των κλασικιστικών αναφορών (βλ. κιονοστοιχία στοάς Ωδείου Αθηνών, χρήση μαρμάρου).

Case Study

Πλησιάζοντας στην Επταετία, παρατηρείται διόγκωση της κλίμακας των κτιρίων. Με την πριμοδότηση της οικοδομής και την αύξηση του συντελεστή δόμησης,33 τα κτίρια γραφείων αποκτούν μνημειώδεις διαστάσεις καθ’ ύψος, με αποκορύφωμα τον Πύργο Αθηνών του Ι. Βικέλα, στην απόληξη του άξονα της Β. Σοφίας. Η νέα πτέρυγα του Υπουργείου Εξωτερικών του ιδίου (1973 – 77), επίσης δομείται ως πολυώροφο κτίριο διεθνούς στιλ. Μάλιστα, εκείνη την περίοδο θεωρείται δεδομένο πως το ‘νέο’ κτίριο οφείλει να έχει τερατώδεις διαστάσεις. ‘Τι όψη θα είχε σ’ αυτό το στενόμακρο οικόπεδο ένα νεοκλασικό μεγαθήριο οκτώ ορόφων;’ Παρουσιάζεται πάλι η πεποίθηση ότι ο ‘νέος ρυθμός’ του ’60 είναι αντιπροσωπευτικός της ελληνικότητας: Έπειτα, γιατί νομίζουμε ότι ο νεοκλασικός ρυθμός είναι τυπικά ελληνικός;[…] γιατί να θέλουμε να αντιγράψουμε κάποιο κτίριο που βρίσκεται στη Βουδαπέστη, στο Παρίσι ή στην Ουάσιγκτον και να μην προσπαθήσουμε να δημιουργήσουμε ένα ρυθμό που εμείς νομίζουμε πιο καθαρά ελληνικό και που συγχρόνως αντιπροσωπεύει το πνεύμα της γενιάς μας;’.34 ...

Case Study

Hilton Hotel Athens 1960

Case Study

Hilton Hotel Dallas 1960

Hilton Hotel Athens elevation

Oslo Government Quarters elevation

Case Study

Δημόσιος Χώρος Παράλληλα με το σχεδιασμό των δημόσιων κτιρίων έρχεται και η διαμόρφωση του υπαίθριου ‘δημόσιου’ χώρου που τα πλαισιώνει. Σε μία πόλη όπως η Αθήνα, όπου οι χώροι πρασίνου εκλείπουν, η Β. Σοφίας θεωρείται ‘ευνοημένη’ λεωφόρος. Ο Εθνικός Κήπος, το πάρκο του Βυζαντινού Μουσείου, το Πάρκο Ριζάρη, το Άλσος Ευαγγελισμού, το Πάρκο Ελευθερίας και η νησίδα Θων, είναι ορισμένες από τις βασικότερες οάσεις της πόλης, συγκεντρωμένες όλες πάνω στον ίδιο άξονα. Το Πάρκο Ελευθερίας (1969) μάλιστα, έργο του Π. Βοκοτόπουλου, έχει χαρακτηριστεί και ως ‘ο σημαντικότερος σχεδιασμένος ελεύθερος χώρος της Αθήνας’.35 Σήμερα, αποπνέει έντονα το πνεύμα της εποχής, σχεδιασμένος με την ‘καθαρότητα’ και τη σαφή γεωμετρική ιεράρχηση της μοντέρνας λογικής: διαβάθμιση φυσικών κλίσεων του εδάφους σε τρεις βαθμίδες με διαφορετικές λειτουργίες, κυριαρχία των κτιστών οριζόντιων μαρμάρινων επιπέδων και σαφής οριοθέτηση του μνημείου από τριγωνικά πρανή.36 Παρότι το συγκεκριμένο πάρκο αποτελεί αξιοσημείωτο παράδειγμα αστικού σχεδιασμού της μεταπολεμικής Αθήνας, η εικόνα του δημόσιου χώρου έχει μεταβληθεί ελάχιστα από εκείνη την περίοδο μέχρι σήμερα. Τα δημόσια κτίρια που εισάγονται κατά τη μεταπολεμική ανοικοδόμηση, συνοδεύονται από ένα σημαντικό τμήμα ελεύθερου δημόσιου χώρου. Με τη λογική σχεδιασμού του ΄60, ο χώρος αυτός αντιμετωπίζεται ως ένας καμβάς πρασίνου και beton, πάνω στον οποίον τοποθετείται το περίοπτο δημόσιο αντικείμενο. Η στερεομετρική αυτή αντιμετώπιση του δημόσιου κτιρίου, πηγάζει από τις αρχιτεκτονικές αρχές της διεθνής φονξιοναλιστικής λογικής του Le Corbusier και του Mies van der Rohe, και προϋποθέτει έναν αφαιρετικό και αυστηρά γεωμετρικό σχεδιασμό του περιβάλλοντος χώρου. (φωτό Πολεμικού Μουσείου)

Case Study

Σε ορισμένες περιπτώσεις, ο υπαίθριος χώρος που πραγματικά σχεδίασε ο αρχιτέκτονας δε φάνηκε ποτέ. Στα σχέδια του Πνευματικού Κέντρου Αθηνών, ο Δεσποτόπουλος είχε οραματιστεί μια κεντρική πλατεία επί της Β. Σοφίας, γύρω από την οποία θα αναπτυσσόταν το συγκρότημα του. Σήμερα, καθώς έχει υλοποιηθεί μόνο το τμήμα του Ωδείου από το γενικότερο σχέδιο, το κτίριο περιτριγυρίζεται από ένα κάπως ασχεδίαστο ελεύθερο χώρο. Σε άλλες περιπτώσεις, όπως είναι το Πολεμικό Μουσείο, η Εθνική Πινακοθήκη ή το Ίδρυμα Ερευνών, ο δημόσιος χώρος είναι εκ προθέσεως τόσο αφαιρετικά σχεδιασμένος, που μοιάζει επιτηδευμένα ‘ασχεδίαστος’. Επιπλέον, δεν έχει υπάρξει κάποιος συνολικός σχεδιασμός για τους δημόσιους αυτούς χώρους, ούτε κατά τη μεταπολεμική ανοικοδόμηση37 αλλά ούτε και σήμερα. Επομένως, επί της Β. Σοφίας, παρατηρούνται -μνημειώδη και μη-μεταπολεμικά κτίσματα, περιβαλλόμενα από υπολείμματα παραμελημένου δημόσιου χώρου.

Case Study

Πάρκο Ελευθερίας 54

Case Study

1980 - 2000

Μετά την Επταετία Μετά το 1975, αρχίζουν να διεισδύουν και στον ελλαδικό χώρο οι μεταμοντέρνες τάσεις που αναπτύσσονται στη Δ. Ευρώπη και Αμερική. Με αφετηρία τη μεταμοντέρνα επιρροή, επικρατεί ένα γενικότερο κλίμα νέων αναζητήσεων και αμφισβήτησης των μοντέρνων θεωριών και πρακτικών, που σταδιακά εξελίσσεται σε ‘πειραματισμούς κάθε είδους και μορφής’.38 Δεν αναπτύσσονται αυτόματα ‘αντί – μοντερνιστικές’ θέσεις, μιας και η Ελλάδα δεν έχει βιώσει την ισοπεδωτική επικράτηση του διεθνούς στιλ,39 ούτε πολεοδομικά εγχειρήματα της μοντέρνας λογικής τύπου Brasilia -αν και η Β. Σοφίας θα μπορούσε να θεωρηθεί ο αντίστοιχος άξονας μουσείων της Αθήνας. Έτσι, πραγματική μεταμοντέρνα αρχιτεκτονική δεν υπάρχει στην Ελλάδα.40 Παρόλα αυτά, χαρακτηριστικά όπως, η τολμηρότερη σύνταξη του χώρου, ο εκφραστικός χειρισμός της μορφής και του υλικού και η ευαίσθητη ανταπόκριση στα τοπικά δεδομένα, διακρίνουν ορισμένα έργα της περιόδου. (βλ. Νέο Διοικητήριο Νομαρχιακής αυτοδιοίκησης Βοιωτίας, Τάσος Μπίρης, Δημήτρης Μπίρης, 1987 – 2010, με συμβολισμός τύπου C. Moore, μνημειώδης διαστάσεις, εκφραστικότητα μορφής) Στη Β. Σοφίας, η μνημειώδης κλίμακα, ο πλουραλισμός στην υλική έκφραση και η άκρατη προσθήκη στοιχείων, συμβολικής και μη αξίας, αποτελούν σήμα κατατεθέν των έργων που ακολουθούν το 1980. Το Μέγαρο Μουσικής, ίσως το ισχυρότερο τοπόσημο της περιόδου,41 προκαλεί σύγχυση, με την επιβλητική, σχεδόν μπρουταλιστική εξωτερική του όψη, σε συνδυασμό με τη συγκεχυμένη διαχείριση των εσωτερικών χώρων. Keilholz – Βουρέκας, Κυριακίδης, Σχολίδης, Σγούτας, Σκρουμπέλος είναι μόλις μερικά από τα ονόματα που εμπλέκονται στο σχεδιασμό του ισογείου του Μεγάρου.42 Η σειρά κτιρίων γραφείου του Η. Μπαρμπαλιά στο απέναντι μέτωπο, διαδέχονται το ένα το άλλο επιδεικνύοντας με επιτυχία τα χαρακτηριστικά της ‘χρυσής’ περιόδου. Χρυσοποίκιλτα δαντελωτά κάγκελα με διογκωμένα φουρούσια, ασπρόμαυρες αντιθέσεις στις όψεις με στοιχεία μπαρόκ και μανιερισμού, ιωνικά επιστύλια, πρόπυλα και αετώματα, τερατώδεις

Case Study

όγκοι από φιμέ υαλοστάσια –μην ξεχνάμε τον εκσυγχρονισμό. Στο εσωτερικό, μια ακόμα πιο μεγάλη γιορτή. (βλ. Β. Σοφίας 60, 86α, 94) Η υπέρθεση στοιχείων που αγγίζει τα όρια του kitsch, γίνεται χαρακτηριστικό των δεκαετιών ’80 και ’90.

Κτίριο Η. Μπαρμπαλιά, Β. Σοφίας 60

Κτίριο Η. Μπαρμπαλιά, Β. Σοφίας 86 Case Study

Σήμερα

Η Β. Σοφίας, έχει εξ ολοκλήρου δομηθεί. Οι λιγοστές νέες δημιουργίες μετά το 2000 δεν προσδίδουν κάποιο ξεχωριστό χαρακτήρα στον άξονα. Επισημαίνουν την κατασκευαστική αδράνεια των ετών της κρίσης αλλά και υποδηλώνουν πως η κατασκευή στην ιστορική οδό ίσως έχει πλέον κορεστεί. Αυτό όμως δε σημαίνει πως η όψη της έχει παγώσει και έχει μείνει στάσιμη. Τα λίγα νέα κτίρια που ξεπροβάλλουν, πιθανόν στη θέση κάποιας ανώνυμης πολυκατοικίας, έχουν αρκετά διαφορετικό χαρακτήρα από τα θραύσματα των προηγούμενων περιόδων. Ιδιαίτερα στο τμήμα του άξονα από το Hilton μέχρι και τον Πύργο Αθηνών εμφανίζεται αρκετά το στοιχείο διαμόρφωσης της όψης με διάτρητα πανέλα, (βλ. ISV, κτίριο γραφείων, Β. Σοφίας 109, 2012) τόσο σε νέα όσο και παλαιότερα κτίσματα που ‘ντύνονται’ εκ νέου. (βλ. Β. Σοφίας 125, πότε, ποιος) Στα νέα κτίρια υπερισχύει το γυαλί και το μέταλλο, έναντι του beton και των ανοιχτόχρωμων σοβάδων της μεταπολεμικής περιόδου. Τα τελευταία χρόνια, κάνουν σταδιακά την εμφάνισή τους μικρότερης ή μεγαλύτερης κλίμακας παρεμβάσεις σε υπάρχοντα κελύφη. Η αποκατάσταση της Εθνικής Πινακοθήκης είναι ένα από τα μεγάλα δημόσια έργα που βρίσκονται υπό κατασκευή στη Β. Σοφίας σήμερα. Είναι γεγονός πως 40 χρόνια μετά, το κτιριακό απόθεμα της μεταπολεμικής περιόδου αντιμετωπίζει λειτουργικά, κατασκευαστικά και μορφολογικά ζητήματα, τα οποία αποτελούν αφετηρία επαναπροσδιορισμού. Σε μια εποχή οικονομικής δυσχέρειας, αλλά και ηθικών αναζητήσεων, τα κατάλοιπα μιας περιόδου δε μπορούν να κατεδαφιστούν με την ίδια ευκολία που γκρεμίστηκαν τα νεοκλασικά μέγαρα για να δομηθεί η πολυκατοικία της αντιπαροχής. Αντίθετα, μάλλον θα υποστούν μετατροπές, που μέλλεται να αναθεωρήσουν αρκετά την εικόνα του δρόμου με τον τρόπο που την αντιλαμβάνεται κανείς σήμερα. Η Β. Σοφίας είναι τελικά ένα collage εποχών, χρήσεων, ξεχασμένων και επίκαιρων συμβολισμών. Ιστορικές αντιθέσεις σε ένα ενιαίο,

Case Study

‘Τι απίθανο κατασκεύασμα! Ωραιότατο και ασχημότατο, μεγαλόπολη και χωριό, beton και πισσόχαρτο, λιμουζίνες και γαϊδουράκια, κίνηση πρωτεύουσας με εμφάνιση επαρχίας, ξενοδοχεία ευρωπαϊκής ολκής και χάνια της Γραβιάς, μια σαλάτα Βαλκανική στην οποία ρίξαμε λίγο απ’ όλα, λίγη Αμερική, λίγη Ευρώπη, πολλή Ανατολή και μια δόση ρωμέικο.’ K. Κιτσίκης, Βήμα, 6.2.1954

Case Study

‘αποσπασματικό’, μνημειακό σύνολο. Διάσπαρτα, πλέον, αστικά μέγαρα της νεοκλασικής Αθήνας πλάι σε πλήθος πολυκατοικιών της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης, κατάλοιπα ‘καθαρών’ μορφών του μεσοπολέμου και ελαφριάς αισθητικής φανταχτερά κτίσματα των τριών τελευταίων δεκαετιών πριν το millennium. Νέα κτίσματα που ξεπροβάλλουν, παλαιότερα που αλλάζουν μορφή. Πρεσβείες, προξενεία, υπουργεία, μουσεία, χώροι τέχνης και θεάματος, πολυτελή ξενοδοχεία, νοσοκομειακές εγκαταστάσεις και αστική κατοικία. Πλήθος χρήσεων κινείται μέσα στο κτιριακό απόθεμα διαφορετικών ιστορικών περιόδων. Η δυναμική αυτή κατάσταση δημιουργεί ένα εύπλαστο σύνολο, εν δυνάμει ευπροσάρμοστο σε νέες συνθήκες, που επιτάσσει η σύγχρονη πόλη.

Case Study

Ικρίωμα, Β. Σοφίας 33 και Ηροδότου

Ναός Αγίου Γεωργίου υπό επισκευή

Κτίριο Εθνικής Πινακοθήκης υπό αποκατάσταση Case Study

Υποσημειώσεις

Ελλάδα, 1998, σ. 18 10 βλ. Γιακουμακάτος, Ελλάδα, 1998, σ. 27 και Μ. Μπίρης, Αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα - Ελλάδα, 1998, σ. 24

1 βλ. Αδάμη, Επτά Ημέρες, 2000, σ. 4-7 2 Έκταση 24.000 τετραγωνικών πήχεων (13.500 τμ) και με 187,5 μέτρα όψη επί της λεωφόρου. 3 βλ. Αδάμη, Επτά Ημέρες, 2000, σ. 7 4 Η άνοδος στο θρόνο του Γεωργίου Α’, η ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα, η αναβίωση της Μεγάλης Ιδέας και κυρίως η οικονομικοκοινωνική αναδιοργάνωση του ελληνικού κράτους προσελκύουν πολλούς ομογενείς του εξωτερικού να εγκατασταθούν μόνιμα στη χώρα. Α. Συγγρός αγοράζει μία μεγάλη έκταση στην αρχή της οδού Κηφισίας, μεταξύ Ζαλοκώστα και Ακαδημίας. Οι Χιώτες επιχειρηματίες Σκουλούδης και Βούρος, το 1873, αγοράζουν από κοινού το μεγάλο τρίφατσο οικόπεδο στην αρχή της Κηφισίας που συνορεύει με τη σημερινή Μεγάλη Βρετανία. Ο Παπούδωφ το γωνιακό οικόπεδο Ακαδημίας και Κηφισίας. 5 βλ. Αδάμη, Επτά Ημέρες, 2000, σ. 10-11 6 Ιbid, σ. 11-12 7 Ibid, σ. 8-9 8 βλ. Γιακουμακάτος, Ελλάδα, 1998, σ. 27 9 βλ. Βατόπουλος, Επτά Ημέρες, 2000, σ. 2 και Μ. Μπίρης, Αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα 62

Case Study

11 για Κιτσίκη βλ. Γιακουμακάτος, Αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα Ελλάδα, σ. 29 και για πολυκατοικία επί τις οδούς Β. Σοφίας και Γενναδίου βλ. Αρχείο Νεότερων Μνημείων 12 βλ. Γιακουμακάτος, Αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα - Ελλάδα, 1998, σ. 34 και Φιλιππίδης, Μade in Athens, 2012, σ. 220 13 βλ. Θέρμου, 2009 και βλ. Φιλιππίδης, Επτά Ημέρες, 2000, σ. 16-21 14 βλ. Σακκά, Επτά Ημέρες, 2000, σ. 27 15 βλ. Γιακουμακάτος, Επτά Ημέρες, 2000, σ. 34 16 βλ. Τσακόπουλος, 82 17 βλ. Γιακουμακάτος, Αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα - Ελλάδα, 1998, σ. 34, Κονταράτος, Αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα - Ελλάδα, 1998, σ. 47 και Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, 1984, σ. 252, 270, 367 - 368 18 βλ. Γιακουμακάτος, Αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα - Ελλάδα, 1998, σ. 34 και Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, σ. 271, 310 19 βλ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, 1984, σ. 270 - 71 20 βλ. Έρευνα για το καλό και το κακό γούστο, Ζυγός, 53/1960 από Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, 1984, σ. 310 21 βλ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική

Αρχιτεκτονική, 1984, σ. 290 - 295 22 για Ν. Βαλσαμάκη βλ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, 1984, σ. 290 - 292 23 βλ. Τσακόπουλος, 85 και Γιακουμακάτος, Αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα - Ελλάδα, 1998, σ. 34 24 για Θ. Βαλεντή βλ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, 1984, σ. 274, 351 25 για Δ. Παπαζήση βλ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, 1984, σ. 338, 351 26 βλ. Τσακόπουλος, σ. 82 27 βλ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, 1984, σ. 276 28 βλ. Τουρνικιώτης, Επτά Ημέρες, 2000, σ. 24 29 βλ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, 1984, σ. 41, 278, 280

του 20ου αιώνα - Ελλάδα, 1998, σ. 204 37 Η ταυτότητα της πόλης δε διαμορφώνεται από τους δημόσιους χώρους και τα κτίρια της, αλλά από την ανώνυμη αρχιτεκτονική της πολυκατοικίας, βλ. Δραγωνάς & Σκιαδά, Made in Athens, σ. 10 38 βλ. Τουρνικιώτης, Αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα - Ελλάδα, 1998, σ. 53 39 βλ. Κονταράτος, Αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα - Ελλάδα, 1998, σ. 48 40 βλ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, 1984, σ. 42 41 βλ. Τουρνικιώτης, Επτά Ημέρες, 2000, σ. 25 42 βλ. Σακκά, Επτά Ημέρες, 2000, σ. 29dissitatque vid este vel intibus totatur arum laces alit omniasi

30 για Πρεσβεία βλ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, 1984, σ. 277 και βλ. Αρχείο Νεότερων Μνημείων 31 βλ. Τουρνικιώτης, Επτά Ημέρες, 2000, σ. 25 32 βλ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, 1984, σ. 277 33 Αναγκαστικός Νόμος 395/68: αύξησε τους συντελεστές δόμησης κατά 30% σχεδόν σε όλη τη χώρα, επηρεάζοντας ιδιαιτέρως την Αθήνα, βλ. Σαρηγιάννης, 2000, σ.209 34 Ι. Βικέλας, βλ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, 1984, σ. 368 35 βλ. Αδάμη, Επτά Ημέρες, 2000, σ. 13, 15 36 βλ. Γιακουμακάτος, Αρχιτεκτονική Case Study

Πόλη - (αντί)θεση

Παλιό - Νέο

Κάθε δράση προκαλεί μία αντίδραση. Αντίστοιχα, κάθε μεγάλη αλλαγή συνοδεύεται από μια έντονη άρνηση της νέας κατάστασης. Ο άνθρωπος χρειάζεται την εξέλιξη, αλλά δυσκολεύεται να αποδεχθεί ότι αυτό που μέχρι σήμερα θεωρεί δεδομένο, μπορεί να μην είναι πλέον η ιδανική συνθήκη. Όσο κι αν η ιστορία έχει αποδείξει επανειλημμένως, ότι η αλλαγή ενσωματώνεται σταδιακά στην προσωπική ή κοινή συνείδηση, το δίπολο μεταξύ παλιού - νέου είναι πάντα εκεί. Η εξέλιξη, σαν έννοια και διαδικασία, απαιτεί την αμφισβήτηση και τη μερική ή ολική αναίρεση του ήδη υπάρχοντος. Διαφορετικά το νέο είναι αδύνατο να εδραιωθεί. Η διαδικασία προσαρμογής και αποδοχής απαιτεί χρονική διάρκεια. O Van Gogh έκανε πάνω από 2000 έργα, εκ των οποίων πούλησε μόλις δύο κατά τη διάρκεια της ζωής του. Οι καλλιτέχνες που απορρίπτονται από το βασιλικό Salon στο Παρίσι, εκτίθενται στο Salon des Refugés.1 Εκεί συρρέει κόσμος για να γελάσει εις βάρος τους. Οι ίδιοι καλλιτέχνες θα είναι διεθνώς καταξιωμένοι λίγα χρόνια αργότερα. ‘Σε όλες τις εποχές τα λογοτεχνικά κείμενα είναι γεμάτα από περιγραφές παρατηρήσεις, συχνά νοσταλγικά ξεσπάσματα, πάνω στο μετασχηματισμό της όψης της πόλης.’ Α. Rossi, Η Αρχιτεκτονική της πόλης, 203 Στη μεταπολεμική Αθήνα, κάτω από τις πιέσεις της αστικοποίησης και την ανάγκη για στέγαση οι προθέσεις για την προστασία του ιστορικού αρχιτεκτονικού πλούτου της πρωτεύουσας περιορίζονταν σε ένα στενό κύκλο αρχιτεκτόνων και διανοουμένων που πολύ δύσκολα μπορούσαν να πείσουν την κοινή γνώμη για την ορθότητα των απόψεων τους.2 Πλήθος νεοκλασικών κτιρίων θυσιάστηκε στο βωμό του εκσυγχρονισμού, της κοινωνικής ανόδου, αλλά και σε μια πραγματική ανάγκη για στέγαση στην πόλη. Τα μέγαρα της Β. Σοφίας κατεδαφίζονται συστηματικά και τη θέση τους παίρνουν πολυτελείς πολυκατοικίες.

Case Study

Η Αθήνα ξαφνικά μετατρέπεται σε μια μεγαλούπολη, χωρίς τις απαραίτητες προδιαγραφές ως προς το κτιριακό απόθεμα της και την αντίστοιχη κρατική μέριμνα για την αντιμετώπιση της νέας κατάστασης. Η πολυκατοικία δίνει τη λύση, κουβαλώντας όμως ταυτόχρονα και το βάρος της καταστροφής της προηγούμενης εποχής. Αντιμετωπίζεται για πολλά χρόνια, ως ένα αποτυχημένο μοντέλο αστικής ανάπτυξης, ως μια ατυχής ελληνική επινόηση. Ο Γ. Τσαρούχης γράφει το 1965: ‘Σε καμία πολιτισμένη χώρα δε γκρεμίστηκαν τόσα πολλά και ωραία κτίρια για να αντικατασταθούν με τόσο πολύ άσχημα και αταίριαστα για να δημιουργηθεί ένα σύνολο σπαρακτικά παράταιρο και χωρίς κανένα νόημα […] Τα λίγα παλιά κτίρια που απέμειναν, όσο ωραία και αν είναι, είναι δυσάρεστοι λεκέδες, παράταιρα καθώς βρίσκονται ανάμεσα στις πολυκατοικίες.’3 Πέντε χρόνια αργότερα το πένθος συνεχίζεται. Για τη Β. Σοφίας, αναφέρεται μάλιστα, ότι: ‘Υπήρχε άφθονος χώρος, από τον Ευαγγελισμό και μέχρι την Κηφισιά και ακόμη πέρα για να δημιουργήσουν οι νεότεροι αρχιτέκτονες... Είναι πραγματικά κρίμα που μερικά από τα πιο αξιόλογα δείγματα νεοελληνικής αρχιτεκτονικής θυσιάστηκαν άδικα στο βωμό της προόδου.’4 Η λογική διατήρησης του κτιριακού αποθέματος του παρελθόντος είναι εύλογη, αλλά ο εξοστρακισμός κάθε τι νέου εκτός του ζωντανού κέντρου των πόλεων, στα αδόμητα τμήματα όπου δεν υπάρχει ακόμη αστικός ιστός οδηγεί σε ένα zoning εποχών και ταχυτήτων. Δεν υπάρχουν παράλληλες αφηγήσεις τις ιστορίας στο χώρο αλλά μία παρατακτική χρονολογική χωροθέτηση. Η επικοινωνία είναι αδύνατη και ο χώρος καταλήγει να μοιάζει με δυστοπία. (βλ. σ. 108) Η τάση αυτή για μουσειοποίηση των ‘ουτοπιών’ του παρελθόντος εκφράζει την άρνηση για αλλαγή. Δημιουργεί τη ψευδαίσθηση της διατήρησης μιας αυθεντικής κατάστασης που πλέον δε μπορεί να

Case Study

επιβιώσει. Τα τελευταία χρόνια όμως, οι νεότεροι Αθηναίοι δέχονται την πολυκατοικία ως βασικό στοιχείο ταυτότητας της πόλης τους. Τους πήρε μισό αιώνα βέβαια, να αρχίσουν να την αποδέχονται. Αρχίζει να γίνεται πλέον αντιληπτή ως κύριο γνώρισμα της εικόνας της Αθήνας και βασικό στοιχείο σύστασης της πολεοδομικής ταυτότητας της πόλης. Παράλληλα, στις ευρωπαϊκές σχολές αρχιτεκτονικής, η πολυκατοικία γίνεται αντικείμενο διερεύνησης ως προς τη γενική αρχιτεκτονική της, αλλά και την ευελιξία της κατασκευαστικής της δομής. Ένα πρότυπο του Dom-Ino άλλωστε. Θεωρείται από τους ξένους, ότι φιλοξενεί διαφορετικά προγράμματα δημόσιου και ιδιωτικού ενδιαφέροντος συντελώντας στη διαμόρφωση ενός ποικιλόμορφου, ζωντανού, αστικού περιβάλλοντος. Μελετούν το μοντέλο και το χρησιμοποιούν ως αναφορά για τα δικά τους έργα.5 Η σύγχρονη πλέον πολυκατοικία εξελίσσεται μορφολογικά, δημιουργώντας νέες εντάσεις στο αστικό τοπίο. Αφομοιώνει και εντάσσει τα νέα πρότυπα διαβίωσης. Στο πνεύμα αυτό υπάρχοντα κελύφη αναθεωρούνται και επαναχρησιμοποιούνται, ενώ πολλές φορές γίνεται διαχείριση των πολυκατοικιών όχι μεμονωμένα, αλλά σε κλίμακα αστικής παρέμβασης.6 Αν πράγματι η ταυτότητα της πόλης συγκροτείται από τον πολλαπλασιασμό και την υπέρθεση της μονάδας που λέγεται πολυκατοικία, μήπως θα είχε αξία να εκτιμήσει ο κάθε Αθηναίος την ειδοποιό αυτή διαφορά της πόλης του; ‘Οι βέβηλες όμως πράξεις πάντα επικυρώνουν κάθε νέα τάξη πραγμάτων. Και η Β. Σοφίας δεν ήταν εξαίρεση.’ Φιλιππίδης, Επτά Ημέρες, 2000, σ. 19

Case Study

Η ανέγερση του Hilton Αθηνών αποτελεί σκάνδαλο για τα ελληνικά δεδομένα της εποχής. Κατηγορήθηκε από διάσημους Έλληνες και ξένους ότι βιάζει το αττικό τοπίο και ανατρέπει την αισθητική αντίληψη του αθηναϊκού χώρου. Σήμερα, αποτελεί ένα αξιοθαύμαστο τοπόσημο για τον Αθηναίο. Απέναντι, η Αμερικάνικη Πρεσβεία εμπνέεται από την ακρόπολη και μεταφέρει έναν περίπτερο ναό στην πρεσβεία του ‘60. Ο εκσυγχρονισμός, κάτω από το μανδύα της ελληνικότητας καθιστά την αλλαγή πιο εύπεπτη για τον Αθηναίο. Στο ίδιο πλαίσιο και η ανέγερση της Εθνικής Πινακοθήκης (1964 – 1976). Η διάθεση εκσυγχρονισμού υπήρχε, αλλά ταυτόχρονα υποστηρίζεται ότι το αρχικό σχέδιο, το οποίο με κάποιες τροποποιήσεις αποτελεί και το τελικό, δεν ανταποκρίνεται στον προορισμό μιας Πινακοθήκης και δε διαθέτει ελληνικές αξίες: ‘Το βραβευθέν έργον αντιγράφει δουλικώς διεθνείς και άνευ χαρακτήρος κατασκευάς και αγνοεί παντελώς τας ελληνικάς αξίας.’7 ‘… μάλιστα ένας μουσοτραφής υπουργός του Πολιτισμού το έβρισκε φρικτά νεωτεριστικό και ήθελε να το εξελληνίσει, προσθέτοντας δύο ιωνικές κολώνες στην πρόσοψη και μια ζωοφόρο επάνω στο μετωπικό beton’, Π. Μυλωνάς.8 Η προσθήκη στοιχείων της αρχιτεκτονικής 2.500 χρόνων πριν, θεωρείται ότι θα έφερναν το έργο πιο κοντά στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα.

Case Study

Τυπική αθηναϊκή πολυκατοικία υπό ανέγερση 70

Case Study

‘Μετά τις αρχαιότητες το μόνο που έχουμε να δείξουμε στους ξένους μας είναι η πολυκατοικία’ Κ. Κιτσίκης, Συνέντευξη Παλαιολόγου, Βήμα, 6.2.1954

Maison Domino, LeCorbusier Case Study

Χάρτης ιστορικών περιόδων 72

Case Study

αρχαιότητα

1974 - 2000

1830 - 1925 1925 - 1945

2000 - 2018 ελεύθερος χώρος

1945 - 1974

Συνέχεια - Ασυνέχεια

Κοιτώντας την πόλη από ψηλά, ‘όμοια’ στοιχεία υφαίνουν τον ιστό της, ενώ ξεχωρίζουν διακεκριμένες μονάδες. Στην αρχαία Αθήνα, ενώ οι Αθηναίοι κατοικούν περιφερειακά του λόφου της Ακρόπολης, σε πυκνοδομημένο ιστό που διαρκώς εξελίσσεται, η δημόσια ζωή τους συντελείται σε αυτοαναφορικές δομές: ο ναός, η βουλή, η εκκλησία, το θέατρο, το στάδιο, το ωδείο, τα γυμνάσια. Η πόλη έχει ανάγκη και τα δύο: το σύνολο – ενότητα, όσο και τη μονάδα - αντικείμενο.9 Στη σύγχρονη Αθήνα, ο ιστός συντίθεται από την επανάληψη της τυπικής πολυκατοικίας. Δημιουργείται ένας κάναβος πάνω στον οποίο έρχονται να ταιριάξουν ή να διαφοροποιηθούν τα σημεία – αντικείμενα. Μονάδες, σύνολα, ή ‘αστικοί συντελεστές’ για τον A. Rossi, έρχονται να διαταράξουν την κανονικότητα του κανάβου, μετατρέποντας τον σε ένα πολύπλοκο ιστό. Μεγάλης κλίμακας δημόσιοι και ιδιωτικοί χώροι, όπως το πάρκο Ελευθερίας, κτίρια που σπάνε την κλίμακα ενός τυπικού οικοπέδου πολυκατοικίας, όπως μια πρεσβεία ή ένα ξενοδοχείο,

Συνέχειες - ασυνέχειες στο αθηναϊκό collage 75

Case Study

που διαφοροποιούνται με την αρχιτεκτονική τους έκφραση, όπως ένα νεοκλασικό μέγαρο ή ένα υπερσύγχρονο εμπορικό κτίριο. Πυκνωτές του κοινωνικού γίγνεσθαι που αποτελούν σημεία αναφοράς για τον Αθηναίο. Τα κριτήρια καταγραφής τους στη συλλογική μνήμη είναι κοινωνικά, λειτουργικά ή πολιτικά χρωματισμένα. Ο αρχιτέκτονας θα τα κρίνει με άλλο μάτι από τον τουρίστα, τον πολιτικό ή τον απλό πολίτη. Το αντικειμενικό αποτέλεσμα όμως, είναι εν τέλει το ίδιο. Αποτελούν όλα τοπόσημα της πόλης.10 Στη Β. Σοφίας, ενιαία μεταπολεμικά μέτωπα πολυκατοικιών οριοθετούν το γραμμικό άξονα και συνθέτουν μεγαλοπρεπείς όψεις. Η κανονικότητα διασπάται από τους ‘αστικούς συντελεστές’ και αναπτύσσεται μια γραμμική κεντρικότητα. Χωρίς το μοντέρνο αστικό χαρακτήρα του μετώπου αυτού, θα ήταν πολύ διαφορετική η σημασία των μεμονωμένων στοιχείων, των τοποσήμων, που άλλωστε από μόνα τους δε συνθέτουν την πόλη.

Case Study

Χάρτης σημείων - μετώπων 77

Case Study

μέτωπο σημείο τοπόσημο ελεύθερος χώρος

Πλήρες - Κενό

Σε κάθε Ευρωπαίο πολίτη αντιστοιχούν 7m2 χώρου πρασίνου, ενώ στον Αθηναίο μόλις 2.7m2, με το ποσοστό στις πιο πυκνοδομημένες περιοχές να πέφτει στο 0.4 m2 το άτομο.11 Η Αθήνα δε φημίζεται για τις εκτάσεις δημόσιου χώρου που παρέχει στους πολίτες της. Η Β. Σοφίας, συγκριτικά με την υπόλοιπη Αθήνα, παρουσιάζει μεγάλα ποσοστά αστικών κενών. Εντάσσεται στην κατηγορία κενών και δημόσιων χώρων. Κατά μήκος της ακολουθούν πάρκα και πρασιές, φαρδιά πεζοδρόμια και πλήθος δημόσιων χρήσεων. Όμως η επιτηδευμένη μνημειακότητα και η απουσία σύγχρονου αστικού σχεδιασμού την καθιστά απρόσιτη λεωφόρο. Αυστηρά μέτωπα πολυκατοικιών, αστυνομευμένες πρεσβείες, υπουργεία και ιδιωτικά κτίρια, πολυτελή μουσεία για τους φιλότεχνους, πάρκα σχεδιασμένα 50 χρόνια πριν. Η οικειοποίηση του χώρου απουσιάζει. Το ιδιωτικό δε συνομιλεί με το δημόσιο ούτε υπάρχουν ιεραρχήσεις ιδιωτικότητας. Η μετάβαση είναι απότομη από τη μία κατάσταση στην άλλη. Το δημόσιο αποτελεί μόνο τη μεταβατική διαδικασία μέχρι τον επόμενο ιδιωτικό χώρο ενδιαφέροντος. Τα μέτωπα και τα τοπόσημα στέκονται αυστηρά απέναντι στο δημόσιο χώρο χωρίς να υπάρχει διάθεση διαλεκτικής σχέσης μεταξύ τους. Στην περίπτωση της Β. Σοφίας, οι κενοί χώροι, εκτός από μερικές εξαιρέσεις, όπως ο Εθνικός Κήπος, που κι αυτός σήμερα υπολειτουργεί, έχουν προκύψει χωρίς κάποια ιδιαίτερη μελέτη. Το οικόπεδο που ορίζεται από τις οδούς Β. Σοφίας, Β. Κωνσταντίνου, Ρηγίλλης και Ριζάρη περιλαμβάνει τρία κτίρια πολιτισμού (Ωδείο, Αθηνών, Βυζαντινό και Πολεμικό Μουσείο), το καθένα με το ‘δικό του’ ελεύθερο χώρο γύρω. Παρόλο που τα τρία κτίρια είναι παρεμφερούς ενδιαφέροντος, οι δημόσιοι χώροι γύρω τους δεν έχουν απολύτως καμία σύνδεση. Τρία κομμάτια κενού που ‘περισσεύουν’ από το δομημένο. Οι χώροι που προαναφέρθηκαν είναι χώροι χωρίς συνολικό σχεδιασμό, παραμελημένοι, και ‘υπολειπόμενοι’. Ένας χώρος όμως μπορεί επί τούτου να είναι σχεδιασμένα κενός, χωρίς κάποια λειτουργία 80

Case Study

(unprogrammed space). Η στοά του Ωδείου Αθηνών είναι ένας τέτοιος ευέλικτος κενός χώρος. Χωρίς να υπάρχουν δεσμεύσεις από το σχεδιασμό, με τις κολώνες να ορίζουν το ρυθμό και τα αίθρια κατά μήκος, ο χώρος αυτός φιλοξενεί κάθε είδους εκδηλώσεις: πρωινούς αναγνώστες, φοιτητές του Ωδείου για το μεσημεριανό τους διάλειμμα, χορευτές και skate boarders αργότερα. Εκδηλώσεις, party, εγκαίνια, επίσημες ή άτυπες δομές. Η πόλη έχει ανάγκη από τέτοιους χώρους πολλαπλών χρήσεων που μπορούν να φιλοξενήσουν διαφορετικά προγράμματα. Εν τέλει, η Β. Σοφίας δεν υπολείπεται κενού χώρου ποσοτικά αλλά ποιοτικά. Το κενό δε ρέει μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού αλλά προκύπτει κάθε φορά ως υπόλειμμα. Ίσως αυτό που χρειάζεται η πόλη δεν είναι υπερσχεδιασμένοι δημόσιοι χώροι, αλλά κενά σωστά κατανεμημένα ανάμεσα στα πλήρη, τα οποία θα έχουν τη δυνατότητα προσαρμογής και μετάλλαξης.

Στοά Ωδείου Αθηνών Case Study

Χάρτης Nolli 82

Case Study

προσβάσιμος χώρος μη προσβάσιμος χωρος

Ύλη - Ουσία

Όταν περιγράφουμε μια πόλη ασχολούμαστε κυρίως με τη μορφή της’.12 Μέτωπα και τοπόσημα, μνημειακή και ‘ταπεινή’ αρχιτεκτονική. Τί κρύβεται όμως πίσω από τη βιτρίνα; ‘Ένα κομπολόι σημαντικών κτιρίων, στεγάζουν σημαντικές λειτουργίες και σημαντικούς ανθρώπους στη Β. Σοφίας.’13 Πώς εκφράζεται αυτό στο χώρο; Συγκρίνοντας τους σύγχρονους χάρτες ‘τοποσήμων – μετώπων’ και ‘χρήσεων’ της Β. Σοφίας, παρατηρείται μια σχετική συνέπεια χρήσεων και μορφών. Σε μια πρώτη ανάγνωση, θα μπορούσαμε, πολύ απλοϊκά, να καταλήξουμε ότι η μορφή ενός οικοδομήματος καθορίζεται από τη λειτουργία του. Η άποψη όμως αυτή κινδυνεύει να γίνει μονόπλευρα φονξιοναλιστική, εάν καταλήξει κανείς να μην υπολογίζει παρά μόνο τα κριτήρια χρησιμότητας ενός αντικειμένου. Οδηγεί σε απλοϊκές εξηγήσεις που εμποδίζουν την ανάλυση της πραγματικότητας. Αν οι αστικοί συντελεστές υπάρχουν μόνο για την οργάνωση κάποιας λειτουργίας, τότε δε μπορούν να παρουσιάσουν ούτε συνέχεια ούτε ατομικότητα. Με αυτή τη λογική, τα μνημεία δεν έχουν δικαίωμα ύπαρξης αφού ‘δε μας λένε τίποτα’, η λειτουργία τους έχει παρέλθει.14

Τυπολογία κατοικίας 19ου αι.

Case Study

Αν δούμε τη Β. Σοφίας ως διάδρομο και τα κελύφη γύρω της ως δωμάτια: Η τυπολογία του διαδρόμου ως κεντρικό στοιχείο μιας κατοικίας υφίσταται διαχρονικά, ενώ τα δωμάτια γύρω του αναδιατάσσονται, σύμφωνα με τον τρόπο ζωής. Αντίστοιχα, η χάραξη ενός δρόμου είναι σταθερή στο χρόνο, ενώ τα κελύφη γύρω του αλλάζουν χρήση, ανάλογα με τις ανάγκες των εποχών. Δεν έχουμε πια Βασιλευόμενη Δημοκρατία, οπότε τα ανάκτορα γίνονται η Βουλή των Ελλήνων. Οι αριστοκρατικές οικογένειες αλλάζουν μοντέλο ζωής και τα αστικά μέγαρα μετατρέπονται σε μουσεία, πρεσβείες και προξενεία. Ο εύπορος Αθηναίος δεν καταδέχεται πλέον το πολύβουο κέντρο, μεταφέρεται στα προάστια και οι πολυκατοικίες της λεωφόρου γεμίζουν επαγγελματικούς χώρος. Οι άνθρωποι ζουν για αιώνες στα ίδια κελύφη, δηλαδή στις ίδιες μορφές, τροποποιώντας τες ώστε να ταιριάξουν στις ανάγκες της κάθε εποχής. Επαναπροσδιορίζουν το δομημένο περιβάλλον και το επαναχρησιμοποιούν. Το δίπολο μορφής – λειτουργίας μοιάζει άτοπο.

Απεικόνιση τυπικών κατοικιών του 18ου και του 21ου αιώνα. Ο διάδρομος παραμένει ως συνδετικό στοιχείο μεταξύ των χώρων. Η διάταξη των δωματίων γύρω του μεταβάλλεται. Το μοντέλο κατοίκησης εξελίσσεται σε μια περισσότερο απλοποιημένη μορφή, όπου οι χώροι ενοποιούνται και οι λειτουργίες εναλλάσσονται.

Τυπολογία κατοικίας 21ου αι.

Case Study

Στη Β. Σοφίας, η ροϊκότητα μεταξύ μορφής - λειτουργίας υφίσταται υπό προϋποθέσεις. Στο ΦΕΚ 213Δ/1975 αναφέρεται ρητά ότι επί της Λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας ‘επιτρέπεται η χρήσις των οικοδομών κατ’ αρχήν μόνον ως κατοικιών ή Πρεσβειών ή Προξενείων.’ Στο τμήμα από το Σύνταγμα μέχρι την πλατεία Μαβίλη επιτρέπονται επιπλέον, χρήσεις ‘αιθουσών εξυπηρετήσεως πνευματικών και σοβαρών καλλιτεχνικών εκδηλώσεων. Επιτρέπεται επίσης η μερική χρήσις των διά κατοικίας ή Πρεσβείας ή Προξενεία προοριζομένων οικοδομών και ως Τραπεζών, ιατρείων και γραφείων ιδιωτικών (πλην γραφείων τελετών), του δια τοιαύτην χρήσιν επιτρεπομένου όγκου, μη δυναμένου να εκτείνεται αμιγώς εις ολόκληρον όροφον και μη υπερβαίνοντος πάντως το 20% του όγκου της όλης οικοδομής. Αι ανωτέρω προβλεπόμεναι πλην κατοικίας χρήσεις απαγορεύεται να εκφράζωνται αρχιτεκτονικώς και μορφολογικώς εις τας προσόψεις των κτιρίων.’ Στο υπόλοιπο κομμάτι, μέχρι τη διασταύρωση με την Αλεξάνδρας, επιτρέπονται επιπλέον, οι χρήσεις ‘φαρμακείων, ζαχαροπλαστείων, ανθοπωλείων και καταστημάτων σπανίων έργων Τέχνης (Antiquaire) και έργων Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης, χειροτεχνημάτων, κοσμημάτων, λαϊκών ενδυμασιών, φλοκάτων, ταπήτων, κεραμικής τέχνης.’ Η χωρικότητα του τυπικού βουλεβάρτου παράγεται από ‘ένα δίκτυο κοινωνικών μικρογεγονότων: ο περίπατος, τα καφέ, οι βιτρίνες, οι αλέες, η κυκλοφορία των οχημάτων’.15 Στην περίπτωση της Β.Σοφίας, ο περίπατος υπάρχει αλλά με την διεκπεραιωτική του μορφή, ο άξονας αποτελεί ένα πέρασμα, δεν έχει στάση. Λείπουν τα καφέ, οι συναντήσεις, τα παγκάκια. Η οικειοποίηση του χώρου είναι περιορισμένη σε ένα εσωστρεφές σύστημα συσχετίσεων που θρέφει την ελιτίστικη ‘παράδοση’ του δρόμου. ...

Case Study

‘...δρακόντιοι έλεγχοι των χρήσεων στις οικοδομές... για να μην ξεφυτρώσουν μαγαζιά στα ισόγεια – να η μυστική συνταγή για να στηθεί ένας μύθος.’ Δ. Φιλιππίδης, 7 Ημέρες, Καθημερινή, 21

Case Study

Χάρτης χρήσεων 89

Case Study

αρχαιότητα

1830 - 1925 1925 - 1945

1974 - 2000 2000 - 2018

1945 - 1974

Υποσημειώσεις

1 Στο Παρίσι το 1863, στο Salon des Refugés εκτίθενται καλλιτέχνες όπως οι Gustave Courbet, Édouard Manet, Camille Pissarro and Johan Jongkind. 2 βλ. Ζήβας, Αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα - Ελλάδα, 1998 3 Γ. Τσαρούχης, H σημασία της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής και η στάση των σύγχρονων αρχιτεκτόνων απέναντί της, Αρχιτεκτονικές Σπουδές, 1/1965, σ. 52 και 56, βλ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, σ. 311 4 βλ. Αδάμη, Επτά Ημέρες, 2000, σ. 12 5 βλ. Δραγωνάς & Σκιαδά, Made in Athens, σ. 10 6 βλ. Δραγωνάς & Σκιαδά, Made in Athens, σ. 10 - 11 7 Σε αντίθεση με την προκήρυξη, η οποία τονίζει: ‘Να είναι αρχιτεκτονικόν μνημείον. Να εκφράζη

Case Study

την έννοιαν της Πινακοθήκης και να ανταποκρίνεται εις τον προορισμόν της. […] Να εκφράζη την εποχήν του, αλλά με ύφος στηριζόμενον εις αξίας ελληνικάς, καλώς εννοουμένας και χωρίς δουλικήν αντιγραφήν παλαιοτέρων ρυθμών.’, βλ. ‘Το Μέγαρον της Εθνικής Πινακοθήκης’, Αρχιτεκτονική 4/1957. 67 8 Γράμμα, Καθημερινή, 22.5.1976, σ. 7 9 για τη σχέση πόλης – αντικειμένου βλ. Rossi, 1991, σ. 197 και Koetter & Rowe, 1979, σ. 83 10 βλ. Τουρνικιώτης, Επτά Ημέρες, 2000, σ. 23 11 βλ. Πανταζής K., Ρέντζου, Πανταζής Γ., 2007 12 βλ. Rossi, 1991, σ. 31 13 βλ. Τουρνικιώτης, Επτά Ημέρες, 2000, σ. 22 14 βλ. Rossi, 1991, σ. 43-45 15 βλ. Σταυρίδης, 2006, σ. 26

Ουτοπία vs Παράδοση Ουτοπία Παράδοση Συνεργασία

Collage Ορισμός Αρχιτκτονική Πόλη

Πόλη - Collage

Ουτοπία vs Παράδοση

Ουτοπία

‘To salvage in order to destroy; to destroy in order to save yourself – in times of apocalypse extremes meet and opposites equalize’.1 Η νέα συνθήκη αναδύεται μέσα από τις στάχτες της προηγούμενης. Σε κάθε παρέμβαση, η καταστροφή είναι αναπόφευκτη για να επέλθει η αναγέννηση (ουτοπία). Η αναζήτηση της ουτοπίας πρέπει να αντιμετωπιστεί ως αναγκαία συνθήκη για τον επαναπροσδιορισμό του ήδη υπάρχοντος. Σε περιόδους που η κοινωνία μοιάζει εγκλωβισμένη, εμφανίζεται η ανάγκη να ανατρέξει κανείς σε έναν άλλον τόπο, διαφορετικό από την τρέχουσα πραγματικότητα. Ένας ‘μη τόπος’ (βλ. ετυμολογία ‘ουτοπία’: ‘ου + τόπος’ > ‘μη τόπος’ > ‘όχι τόπος’). Μια ιδανική πόλη, που όλα τα χαρακτηριστικά της αγγίζουν την τελειότητα: ομοιομορφία, συμμετρία, διαφάνεια, απόλυτη ιεραρχία, αιώνια ύπαρξη. Ο αρχιτέκτονας πάντα επιθυμεί την ιδανική κοινωνία, που αντικατοπτρίζεται μέσω της ‘καλής’ αρχιτεκτονικής και προσπαθεί να την προσεγγίσει. Πολλές φορές όμως, η καθιέρωση του νέου προϋποθέτει την αναίρεση του προηγούμενου.2 Οι παρεμβάσεις στο αθηναϊκό αριστοκρατικό βουλεβάρτο κατά τη μεταπολεμική ανοικοδόμηση διαμόρφωσαν τη σύγχρονη εικόνα του άξονα. Η αναίρεση του παλιού καθεστώτος της Β. Σοφίας έμοιαζε η μόνη διέξοδος εκσυγχρονισμού. Το Hilton, έμβλημα μιας νέας πραγματικότητας, αποτέλεσε πρότυπο για τους νεωτεριστές της εποχής, παρά τις αντιδράσεις του κοινωνικού συνόλου. Στις αρχές του 20ου αιώνα η ουτοπία γίνεται πολιτική κίνηση. Η μηχανή αλλάζει τη ζωή του ανθρώπου, διευκολύνοντας τις μετακινήσεις και τη βιομηχανική παραγωγή. Η ‘Νέα Πόλη’3 υπόσχεται ένα καλύτερο μέλλον για το κοινωνικό σύνολο, ενώ ο παραδοσιακός τρόπος ζωής, καταστέλλει την ανθρώπινη πρόοδο. Τα ‘ακανόνιστα στενά δρομάκια’ της μεσαιωνικής πόλης διατηρούνται αποκομμένα από την πραγματική πόλη, μόνο για να επιβεβαιώσουν τον κανόνα της απόλυτης οργάνωσης. Τα ερείπια στέκουν ως ανέγγιχτα πολιτισμικά πρότυπα.4 Η μοντέρνα

Πόλη - Collage

πόλη διακηρύσσει ένα νέο τρόπο ζωής, με άξονα την απαλλαγή από την ιστορική μνήμη και την εξίσωση των ανισοτήτων. ‘A racing car... is more beautiful than the Victory of Samothrace’, F. Marinetti, Founding and Futurist Manifesto, 1909 Σε αντίθεση με την πληρότητα των κτιριακών τους συνθέσεων, οι μοντέρνοι αντιλαμβάνονται τον πολεοδομικό σχεδιασμό με μια σχεδόν ‘παιδική απλότητα’ προσπαθώντας να εντάξουν την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ζωής σε ένα αφαιρετικό, απλοποιημένο μοντέλο.5 Ο Le Corbusier, με τη Ville Radieuse (1925), εξελίσσει την φουτουριστική ουτοπία ως πολεοδομικό όραμα που προωθεί την ηθική και βιολογική ‘σωτηρία’ από κάθε τι προηγούμενο. Το κλειδί για την ‘κάθαρση’ είναι η καταστροφή και η ανοικοδόμηση.6 Ο αρχιτέκτονας αποκτά ιδιαίτερη ευθύνη, αναλαμβάνοντας το ρόλο του ‘δημιουργού’ του νέου κόσμου. ... Αμφισβήτηση της ουτοπίας και αναζήτηση νέων ιδανικών. Ομάδες αρχιτεκτόνων όπως οι Archigram, οι Superstudio και οι Team X, διαφωνούν με την ‘ισοπεδωτική’ πολιτική της προπολεμικής ουτοπίας, και εισάγουν

Ο Σίσυφος, ιδρυτής και βασιλιάς της αρχαίας Κορίνθου, ξεγέλασε τους Θεούς, οι οποίοι για να τον τιμωρήσουν τον έβαλαν να κουβαλάει ένα βράχο στην κορυφή ενός βουνού. Φτάνοντας εκεί, η πέτρα ξανακυλούσε κάτω και η διαδικασία ξεκινούσε από την αρχή. Ο μύθος καθιστά τον άνθρωπο έρμαιο της αναζήτησης του ιδεατού. Αναζητώντας το ’τέλειο’, περνά διαδοχικά στάδια ανόδου και πτώσης, κορύφωσης και εκμηδενισμού, προκειμένου να το κατακτήσει. Κάθε φορά που ο βράχος κατρακυλά ξανά στο σημείο εκκίνησης, σημαίνει μια καταστροφή αλλά και ένα νέο ξεκίνημα, τη γέννηση μιας ιδέας. Πόλη - Collage

νέες μεταπολεμικές ‘δυστοπίες’. Αναγνωρίζουν την ανάγκη της πόλης για διαρκή εξέλιξη και ανανέωση. Προτείνουν τον επαναπροσδιορισμό του αστικού περιβάλλοντος, μία πρώιμη μορφή αποκατάστασης στην κλίμακα της πόλης. Δηλαδή, αναγνωρίζουν τις τάσεις της σύγχρονης πόλης και τις ‘νομιμοποιούν’ μέσα από ορθολογικά μοντέλα. Κατασκευάζουν έτσι ένα δικό τους σύγχρονης μορφής ‘townscape’7, συχνά χωρίς συγκεκριμένο τόπο, ειρωνευόμενοι τους μοντέρνους. Εντάσσουν τη λογική της καταστροφής και αναδημιουργίας της πόλης (‘Obsolescence’8) στο σχεδιασμό τους, κάνοντας κανόνα την ήδη υπάρχουσα κατάσταση της πόλης. Οι ‘Megastructures’ και οι ‘Plug – in – Cities’ συχνά χαρακτηρίζονται ως παραδείγματα tabula rasa ουτοπίας, αφού τοποθετούνται σε ένα ιδεατό ‘κενό’ παρόμοιο με αυτό των πολεοδομικών μοντέλων του ‘30. Μπορούν όμως να διαβαστούν ως ορθολογικές αφαιρετικές αναπαραστάσεις μιας ήδη υπάρχουσας αστικότητας: η σύγχρονη πόλη, ήδη γεμάτη από αντικείμενα, γίνεται ξεπερασμένη και αντικαθιστά τον εαυτό της σε διάφορα επίπεδα (πχ. Peter Cook (Archigram) Plug-In-City (1964 – 65): μακροπρόθεσμης διάρκειας χωροκάναβος, όπου οι λειτουργίες (ξενοδοχεία, γραφεία, καταστήματα), αναλώσιμες, μπορούν να προστεθούν και να αφαιρεθούν από τη σταθερή δομή). Το ‘Continuous Monument’ (1969) των Superstudio είναι μια μορφή αρχιτεκτονικής που αναδύεται ταυτόχρονα από ένα ενιαίο, συνεχές περιβάλλον. Όπως οι μοντέρνοι δομούν μια πόλη εκ του μηδενός, έτσι και ένα μνημείο δημιουργείται μεμιάς, από έναν κόσμο τεχνολογίας και πολιτισμού. Από τη μία το έργο εκφράζεται ως παρωδία απέναντι στην ομοιογένεια του μοντερνισμού, όπου το ‘συνεχές μνημείο’ αντιτίθεται και επιβάλλεται στο υπάρχον περιβάλλον. Από την άλλη, ο τρόπος που η νέα αφαιρετική ογκώδης δομή τέμνει την υπάρχουσα δομή του αστικού ιστού του Manhattan ή μιμείται την κορυφογραμμή των κτιρίων, υποδηλώνει μια απόπειρα συνομιλίας του νέου με το παλιό (‘contextualism’).9

100

Πόλη - Collage

Σε αντίστοιχο πνεύμα, οι Team X κατακρίνουν τον ισοπεδωτικό σχεδιασμό (tabula rasa) που δρα με άξονα την εξυγίανση. Μιλούν για προσεκτικές επεμβάσεις που σέβονται την υπάρχουσα κατάσταση της πόλης. Αποκηρύσσουν τη ‘Χάρτα των Αθηνών’ και το ‘CIAM’, με την εξήγηση ότι δεν ανταποκρίνονται πλέον στην εποχή, χωρίς όμως να αντιπροτείνουν κάποια αντίστοιχη ιδεολογία. Μέσω έντονων, σχεδόν ιεραποστολικών, διακηρύξεων υποστηρίζουν τα αλληλεπικαλυπτόμενα κτίρια και προγράμματα, έναντι του zoning κτιρίων και λειτουργιών, τους ανθρώπινους συσχετισμούς έναντι της λειτουργικής οργάνωσης και το συμμετοχικό έναντι του ολοκληρωτικού σχεδιασμού.10 Τα έργα του Aldo van Eyck, ‘Playgrounds’, κινούνται στο πνεύμα επανοικειοποίησης της πόλης, μετά από πολέμους και καταστροφές, χωρίς όμως να έχουν ακόμα απομακρυνθεί εντελώς από τις αρχές του μοντέρνου αστικού σχεδιασμού. Τα έργα των ομάδων αυτών μπορεί να θεωρούνται σε ένα βαθμό ουτοπίες ή αφηρημένες συνθέσεις, και έχουν κατακριθεί κατά καιρούς ως εννοιολογικές, μη πρακτικές προσεγγίσεις. Όμως η αξία τους αναγνωρίζεται όταν αποτελούν αφορμή για μελλοντικές δημιουργίες άλλων. Το MAXXI Museum, Zaha Hadid Architects (2009) στη Ρώμη θα μπορούσε να θεωρηθεί μετεξέλιξη της πρότασης του μέλους των Team X Γ. Κανδύλη για την ανακατασκευή του κέντρου της Φρανκφούρτης (1963), ενώ και οι R. Piano και P. Rogers, έχουν δηλώσει την επιρροή που άσκησε στο σχεδιασμό του ‘Centre Pompidou’ (1977) η ‘Plug – in – City’ του Peter Cook των Archigram (1964 – 65). Η ουτοπία είναι ψυχολογική ανάγκη του ανθρώπου. Χρειάζεται σαν στόχο το ιδεατό, ώστε να συνεχίσει την πορεία του. Οι ουτοπικές πόλεις είναι συνήθως μη βιώσιμες, ανυπόφορα ‘τέλειες’ προβολές αυτής της επιθυμίας. Υποδηλώνοντας εννοιολογικά μια αναγκαιότητα, μπορούν να βοηθήσουν, στο βαθμό που δε μεταφράζονται κυριολεκτικά, αλλά αποτελούν πηγή έμπνευσης για τις επόμενες εξελίξεις στην πόλη και τον τρόπο σκέψης του ανθρώπου.11

Πόλη - Collage

101

Ville Radieuse, Le Corbusier

102

Πόλη - Collage

Continuous monument, Superstudio

Πόλη - Collage

103

Πρόταση για την ανακατασκευή του κέντρου της Φρανκφούρτης, Γ. Κανδύλης

Maxxi Museum, Z. Hadid

104

Πόλη - Collage

Λεζάντα φωτο

Πάνω: Plug-in-Cities, P. Cook Κάτω: Centre Pompidou, R. Piano και P. Rogers

Πόλη - Collage

105

Παράδοση

To ενδιαφέρον για την παράδοση Μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το ενδιαφέρον στρέφεται ξανά στις αξίες του παρελθόντος. Διευρύνεται ο προβληματισμός γύρω από τη διατήρηση και την επανασύνδεση με την ιστορία. Παράλληλα με τις ‘δυστοπικές’ προσεγγίσεις μέσω διαγραμμάτων και collage, επιδιώκεται η ανανέωση της παραδοσιακής έκφρασης. Μελετάται η παραδοσιακή αρχιτεκτονική είτε με στόχο τη διάσωση της, είτε με στόχο την κριτική στάση απέναντι στη σύγχρονη. Την ίδια περίοδο, σε διεθνές επίπεδο, γίνονται οι πρώτες προσπάθειες επανασύνδεσης της αρχιτεκτονικής με τις συμβολιστικές και εκφραστικές της δυνατότητες που είχαν προηγουμένως καταργηθεί.12 Αρχιτέκτονες όπως ο A. Rossi, L. Kahn, R. Venturi, επαναπροσδιορίζουν τις συμβολικές αναφορές, μέσω της θεωρίας και του έργου τους.13 Αντικείμενα ιστορικά και συναισθηματικά φορτισμένα, που προηγουμένως ήταν προορισμένα για το σωρό των απορριμμάτων, νοηματοδοτούνται ξανά. Χτίζεται ένα θεωρητικό υπόβαθρο που είναι επίκαιρο μέχρι και σήμερα, όταν διερευνώνται ζητήματα αποκατάστασης, επανάχρησης και αστικού επαναπροσδιορισμού.14 Ήδη από το 1931, η Χάρτα των Αθηνών θέτει τους πρώτους προβληματισμούς γύρω από την προστασία των ιστορικών μνημείων. Στην Ελλάδα μόλις το 1950, δημοσιεύεται ο νόμος 1469 ‘Περί προστασίας ειδικής κατηγορίας οικοδομημάτων και έργων τέχνης μεταγενέστερων του 1830’ και αναπτύσσεται ένα κίνημα προστασίας των νεοκλασικών και εν γένει ιστορικών κτιρίων, με στόχο την επανάχρηση και επανένταξη τους, ως λειτουργικά στοιχεία της σύγχρονης πόλης.15 Η απήχηση αυτών των θεωριών σταδιακά αυξάνεται και εδραιώνεται με τη Χάρτα της Βενετίας το 1964 και τη Διακήρυξη του Άμστερνταμ το 1975. Τη δεκαετία του ’70 μάλιστα, εντοπίζεται ως προβληματικός ο χαρακτηρισμός μεμονωμένων ιστορικών κτιρίων και καθιερώνεται η έννοια της ‘προστασίας ιστορικών συνόλων’. Εύλογη διαδικασία που αργότερα όμως, εγείρει τον κίνδυνο μουσειοποίησης

106

Πόλη - Collage

ολόκληρων τμημάτων της πόλης. Αντίστοιχο παράδειγμα, και μοναδικό στον ελλαδικό χώρο, αποτελεί η περιοχή της Πλάκας. Εφαρμόζονται νομικά και πολεοδομικά μέτρα, εγγυόμενα τη διατήρηση του χαρακτήρα της περιοχής και τη συνύπαρξη της με τη σύγχρονη πόλη.16 Το άγχος της απώλειας των υλικών τεκμηρίων των προηγούμενων περιόδων έφτασε στο φαινόμενο της υπερμνημειοποίησης, ιδιαίτερα στα κέντρα των ιστορικών πόλεων. Το μεταμοντέρνο, επικαλούμενο τις αξίες του παρελθόντος, αναδεικνύει την πολύπλευρη γοητεία της ιστορικής διαστρωμάτωσης, φτάνοντας πολλές φορές στην ‘υστερική απαίτηση’ να διατηρηθεί ολόκληρο το παρελθόν.17 Στην ερμηνεία της δυστυχίας του πολιτισμού που είχε διατυπώσει το 1930, ο Freud περιγράφει ένα ιστορικό τόπο, στον οποίο οτιδήποτε δημιουργείται μια φορά διαρκεί για πάντα, όπου όλες οι φάσεις εξέλιξης του διατηρούνται η μία δίπλα στην άλλη. Χαρακτηρίζει κάτι τέτοιο αδιανόητο κι παράλογο, καταλήγοντας ότι ένας χώρος ‘δεν επιδέχεται διπλό γέμισμα’.18 ... Για μια επιτηδευμένη μνημειακότητα Τα ιστορικά κέντρα των ευρωπαϊκών πόλεων θυσιάζονται στο βωμό της μνήμης, φτάνοντας στο σημείο να κείτονται ως βαλσαμωμένα πτώματα δίπλα στη σύγχρονη πραγματικότητα. Η υπερμνημειοποίηση του παρελθόντος δε δίνει χώρο στη σύγχρονη παρέμβαση, αφού η αίγλη του παρελθόντος κάνει την πόλη για κάποιους πιο ελκυστική. Μια τουριστική attraction για τον ξένο και μια μηχανή παραγωγής κέρδους. Η στάση αυτή κατακρίνεται ήδη το 1972 από τους Superstudio με το ‘Salvages of Italian Historic Centers’. Αντιδρούν έναντι της μνημειοποίησης των Ιταλικών πόλεων, που έχει σαν κύριο στόχο την αύξηση της εμπορικότητα τους. Αναλύουν απλές ‘προτάσεις’ – παραδείγματα πόλεων, χρησιμοποιώντας τις απόψεις των υποστηρικτών της διατήρησης και προβάλλουν την προβληματική των μνημειοποιημένων πόλεων. Πόλη - Collage

107

Για κάθε πόλη σκηνοθετούν μία προσαρμοσμένη στον τόπο παρέμβαση. Μικρά χιουμοριστικά μανιφέστα αγανάκτησης. Προτείνουν όμως εναλλακτική;19 Να γείρει η Πίζα, να ξηραθεί η Βενετία. Ασκούν σατιρική κριτική στον τρόπο αντιμετώπισης των μνημείων και του περιβάλλοντος τους: οι συντηρητές ξορκίζουν το κακό που μολύνει τις ιστορικές πόλεις. ‘Do you not see how every effort to correct mistakes… inevitably leads to errors more definitive, to disaster more irreparable, to ever more inevitable destruction?’, Superstudio, Salvages of Italian Historic Centers, 1972 Στην Πίζα ένας περίεργος πύργος γέρνει και αποτελεί τουριστικό θέαμα. ‘Ας γείρουμε όλη την πόλη τότε.’ Χαρακτηρίζεται ως μνημείο ένα μεμονωμένο κτίριο και χάνεται η έννοια του συνόλου μέσα στο οποίο βρίσκεται. Ο τουρισμός κάνει απλουστεύσεις για να χωρέσει μεγάλο όγκο εμπειριών σε περιορισμένο χρόνο. Προβάλλονται σύμβολα που αναπαράγουν μια ψευδή οικειότητα του χώρου. Έχω γνωρίσει την Αθήνα αν έχω επισκεφθεί την Ακρόπολη, τη σύγχρονη Αθήνα βάζοντας και λίγο πολυκατοικία. Οι πόλεις γίνονται συχνά, τουριστικά γνωστές, λόγω ενός εμβληματικού κτιρίου ή μιας γραφικότητας -οι κεραίες στις πολυκατοικίες της Αθήνας.20 Η Βενετία πνίγεται, τα θεμέλια των παλατιών καταστρέφονται από το νερό, ο πληθυσμός της μειώνεται. ‘Ας την αδειάσουμε. Στην επιφάνεια του νερού, τώρα μια γυάλινη επιφάνεια και από κάτω η σύγχρονη πόλη. Στις γόνδολες ροδάκια.’ Zoning παλαιού και νέου. Το παλιό μουσειοποιείται και το βλέπεις μέσα από το τζάμι. Θα το επισκεφτεί από κοντά ο τυχερός τουρίστας. Οι δύο πόλεις υπερτίθενται. Πάνω βρίσκεται η καλή Βενετία, η άξια ανάδειξης. Κάτω η ντροπή του σύγχρονου κόσμου. Η παλιά πόλη εξακολουθεί να υπάρχει, μη λειτουργική αλλά γοητευτική, ενώ παράλληλα η ζωή συνεχίζεται ακριβώς από κάτω. Κάτι αντίστοιχο, θα φαντάζονταν και για τη Β. Σοφίας.21 Κοντά στα ανάκτορα

108

Πόλη - Collage

τα νεοκλασικά μέγαρα και από την άλλη πλευρά το μολυσμένο καινούριο. Αυτό θα ήταν πιο ηθικό. Μια πόλη - σκηνικό του εαυτού της. Μια επιτηδευμένη γραφικότητα, που θα αναγνώριζε ο Venturi στη Disneyworld.

Τουριστικό souvenir 'Only in Athens', Point Supreme

Πόλη - Collage

109

Αριστερά, δίπλα στα 'ανάκτορα', τα Μέγαρα και δεξιά το μολυσμένο καινούριο 110

Πόλη - Collage

111

Συνεργασία

Μετά την αναφορά στο δίπολο ουτοπίας και παράδοσης, νέου και παλιού, τι επιδιώκει κανείς για το σήμερα; Τόσο η ουτοπία όσο και η παράδοση οδηγούν σε μορφές ‘λατρείας’ του ενός ή του άλλου. ‘Νοσταλγία’ του μέλλοντος της ‘Città Nuova’ ή ‘ουτοπία’ του παρελθόντος της ‘Disneyworld’; Η πόλη όμως δεν είναι ούτε η ιδανική λειτουργική μηχανή του Le Corbusier, ούτε το ιδανικό σκηνικό του Baroque. Είναι ένας οργανισμός με σκελετό και επιδερμίδα. Ένας γοτθικός ναός είναι τόσο η εξύψωση της μορφής, όσο και η αποθέωση της στατικής λειτουργίας. Πώς η πόλη γίνεται τόσο ‘θέατρο μνήμης’ όσο και ‘θέατρο προφητείας’;22 ‘In the end, one is still obliged to struggle with the manifold emanations, legitimate and illegitimate, positive and negative, of both tradition and utopia.’, C. Rowe & F. Koetter, Collage City, 1979 ... Υφίσταται τελικά tabula rasa; Άραγε μπορεί ο άνθρωπος να υπάρξει χωρίς την ιστορία του; Η πορεία της ανθρώπινης εξέλιξης κυρίως διαψεύδει την tabula rasa θεώρηση του κόσμου. Φιλόσοφοι και επιστήμονες βασίζονται σε προηγούμενες θεωρήσεις για να υποστηρίξουν τη δική τους νέα θέση. Έτσι, η φύση του ανθρώπου εξελίσσεται διαρκώς, βασιζόμενη σε προγενέστερες δεδομένες καταστάσεις. Σχεδόν όλα τα ρεύματα της τέχνης και της αρχιτεκτονικής θέτουν, με διαφορετικούς τρόπους το ζήτημα της μνήμης.23 Η αρχαϊκή τέχνη δανείζεται τη γεωμετρική αφαίρεση της αιγυπτιακής, ενώ τα ρωμαϊκά αγάλματα θυμίζουν αρκετά τα ελληνιστικά και τα κλασικά. Η Αναγέννηση έρχεται αργότερα ως ανάκληση του κλασικού ιδεώδους. Ακόμα και η μοντέρνα πόλη, που θεωρείται κατεξοχήν παράδειγμα tabula rasa λογικής, έχει ανάγκη τη μνήμη. Οι διακηρύξεις της Χάρτας των Αθηνών (1931) κάνουν λόγο για διαφύλαξη αρχιτεκτονικών 112

Πόλη - Collage

Citta Nuova, Sant'Elia

σκηνικό Baroque

Πόλη - Collage

113

αξιών. ‘Στις περιπτώσεις που έχουμε να κάνουμε µε κτίρια που επαναλαμβάνονται σε πολλά αντίτυπα, θα διατηρήσουμε ορισμένα ως τεκμήρια και θα ρίξουμε τα υπόλοιπα’.24 Η μνήμη δεν απορρίπτεται, αλλά ανακατασκευάζεται μέσω της επιλεκτικής διαγραφής στοιχείων της ιστορίας. Η Ακρόπολη, ως θεμιτό στοιχείο, γίνεται εργαλείο με στόχο τη νομιμοποίηση του μοντέρνου συντακτικού. ‘Ο καθαρόαιμος ορθολογιστής των αρχών του 20ου αι. μετατρέπεται σταδιακά σε αντιδραστικός κλασικιστής’.25 ‘Η ιστορία της τέχνης έχει σταδιακά απορροφήσει και αφομοιώσει κάθε κίνημα από το Ντανταϊσμό μέχρι το International Style της μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Παρότι το μοντέρνο κίνημα ήταν εξαρχής επιθετικά ενάντια στον θεσμό της τέχνης και της ιστορικότητας, κατέληξε αρχειοθετημένο στο θησαυροφυλάκιο’ της τέχνης’, M. Pawley, Preserving Post War Heritage, 2001 Κάθε κίνημα και κάθε ρεύμα καταλήγει με τον έναν ή τον άλλο τρόπο μέρος της ιστορίας. Οι μοντέρνοι, που μιλούσαν πολεμικά κατά της αποκατάστασης, καταλήγουν να μάχονται υπέρ της όταν πρόκειται για δικά τους κτίσματα. Μέσω του docomomo, παραδίδουν τη μοντέρνα κληρονομιά τους και εγκρίνουν την απορρόφηση της από την ταξινόμηση των ιστορικών τέχνης, ως ένα ‘στιλ’, παρότι δεν αποτέλεσε ποτέ κάτι τέτοιο.26 Ακόμα και το πιο ριζοσπαστικό κίνημα ενάντια στην παράδοση και τη μνήμη, καταλήγει προϊόν ιστορίας, αποδεικνύοντας την ανάγκη του ανθρώπου να ανατρέχει στο παρελθόν του. Η πόλη έχει ανάγκη και την ουτοπία και την παράδοση.

114

Πόλη - Collage

σκίτσο Ακρόπολης, Le Corbusier

Πόλη - Collage

115

Υποσημειώσεις

1 Ibid 2 Yves Charles Zarka, The Meaning of Utopia, μτφρ. Edward Hughes, the New York Times, 28.08.2011, βλ. Koetter & Rowe, Collage City, 1979, σ. 87 3 βλ. την πρόταση του Sant Elia για τη ‘Città Nuova’ 4 βλ. Μαμουλάκη, Μνήμη και εμπειρία του χώρου, 2006, σ. 166 και Πάγκαλος, 2011, σ. 90 5 βλ. Koolhas, 1989 6 βλ. Koetter & Rowe, 1979, σ. 31 7 βλ. ‘townscape’ κατά Koetter & Rowe, 1979 8 βλ. ιστορία του Obsolescence, Daniel M. Abramson, Tabula Plena, σ. 31 – 34 ‘obsolete’ (ξεπερασμένο) – ‘οbsolescence’ (απαρχαίωση – απαξίωση):

116

Πόλη - Collage

όρος που εξηγεί την υποβάθμιση κτιρίων λόγω της επιρροής της μόδας, της αλλαγής συνήθειας, του ανταγωνισμού, της αναπτυξιακής πολιτικής, και την αλλαγή των κέντρων κατοίκησης και εργασίας (Tabula Plena, 31). O όρος ξεκίνησε να χρησιμοποιείται το 1910 και αποτέλεσε αφορμή για καταστροφή του υπάρχοντος. Η χρήση του κορυφώνεται 1930 – 50, όπου επεκτείνεται από το κτίριο στην πόλη. Στο όνομα της ‘εξυγίανσης’, πραγματοποιούνται ολικές κατεδαφίσεις ολόκληρων πόλεων. 9 βλ. Roberts, Tabula Plena, 2016, σ. 90 – 93 10 βλ. Koetter & Rowe, 1979, σ. 41 και βλ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, 1984, σ. 42 11 βλ. Koetter & Rowe, 1979, σ. 125 12 βλ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, 1984, σ. 40, 258 13 βλ. Rossi, The Architecture of the City (1966), Theater of the World (1979) και Venturi, Complexity and Contradiction in Architecture (1966), Vanna Venturi House (1964) 14 βλ. Abramson, Tabula Plena, 2016,

σ. 33 – 34 15 βλ. Ζήβας, Αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα - Ελλάδα, 1998 16 Ibid 17 βλ. Τουρνικιώτης, αρχιτέκτονεςΠεριοδικό του ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, σ. 66 18 Σίγκµουντ Φρόϋντ, Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας (1930), μτφρ. Γιώργος Βαµβαλής, 2η έκδοση, Αθήνα, Επίκουρος, 1994, σελ. 21-22 19 Ibid 20 βλ. Superstudio, 1972, σ. 116 21 Βλ. κεφάλαιο 1, ‘Παλιό – Νέο’: αναφορά στη διαμάχη μεταξύ νεοκλασικής και μεταπολεμικής αρχιτεκτονικής στη Β. Σοφίας 22 Ibid, σ. 48 - 49 23 βλ. Μαμουλάκη, Μνήμη και εμπειρία του χώρου, 2006, σ. 166 24 Le Corbusier, 1987, σ. 91-94 25 βλ. Πάγκαλος, 2011, σ. 88 26 Ibid, σ. 5

Πόλη - Collage

117

Το Collage

118

119

Ορισμός

Η λέξη collage προέρχεται από το γαλλικό coller που σημαίνει ‘κολλάω’. Πρόκειται για μια τεχνική, η οποία ξεκίνησε να χρησιμοποιείται κατά κύριο λόγο στις εικαστικές τέχνες. Αποτελεί μια συνάθροιση διαφορετικών μορφών, οι οποίες συντίθενται και δημιουργούν ένα νέο σύνολο. Οι μορφές μπορεί να είναι αποκόμματα περιοδικών και εφημερίδων, κορδέλες, χρώματα, κομμάτια χαρτιού, τμήματα άλλων έργων τέχνης ή κειμένων, φωτογραφίες αλλά και ολόκληρα αντικείμενα. Θραύσματα που συσχετίζονται μεταξύ τους και παράγουν μία νέα κατάσταση, επαναπροσδιορίζοντας την αρχική λειτουργία του κάθε υλικού. Η δημιουργική συνεργασία αυτών των ετερόκλητων κομματιών, αποτελεί το collage. Η προέλευση της τεχνικής χάνεται εκατοντάδες χρόνια πριν, o όρος όμως, επανέρχεται δυναμικά στις αρχές του 20ου αι. ως μια καινοτόμος μορφή τέχνης, τόσο μέσα από το έργο του G. Braque, όσο και από του P. Picasso. H σειρά του P. Picasso ‘ready mades’ αναφέρεται σε μια επανάχρηση των αντικειμένων που παράγει αινιγματικές σκέψεις για το τι είναι λάθος και τι σωστό, τι είναι μέρος της ιστορικής συλλογής και τι σημερινό. Η αδυναμία κανείς να απαντήσει ικανοποιητικά σε αυτή την ευχάριστα δύσκολη ερώτηση, καθιστά αναγκαίο το χαρακτηρισμό αυτής της σύνθετης κατάστασης ως collage. Ο ίδιος αναφέρει για το bicycle seat (bull’s head) (1944): ‘Θυμάστε το κεφάλι ταύρου που εξέθεσα πρόσφατα; Από το τιμόνι και τη σέλα του ποδηλάτου έφτιαξα ένα κεφάλι ταύρου, που όλοι αναγνώρισαν ως κεφάλι ταύρου. Έτσι μια μεταμόρφωση ολοκληρώθηκε. Και τώρα, θα ήθελα να δω μια άλλη μεταμόρφωση να συμβαίνει από την αντίθετη κατεύθυνση. Ας υποθέσουμε ότι το κεφάλι ταύρου μου πετιέται στα σκουπίδια. Ίσως μια μέρα κάποιος θα έρθει και θα πει: ‘να κάτι που μπορεί να φανεί πολύ χρήσιμο για το τιμόνι του ποδηλάτου μου…’ και έτσι θα έχει επιτευχθεί διπλή μεταμόρφωση’. Η ανάμνηση της παλιάς λειτουργίας και αξίας υπάρχει, αλλά γίνεται αλλαγή του πλαισίου και του περιεχομένου της. Μια διαλεκτική σχέση μεταξύ παρελθόντος και

120

Πόλη - Collage

μέλλοντος, η οποία θα μπορούσε να συνεχίζεται για πάντα. Η έννοια της αυθεντικότητας έχει χαθεί, αφού κάθε έκφραση της ζωής του αντικειμένου έχει αξία. Τα νοήματα ανακυκλώνονται και η λειτουργία αχρηστεύεται μιας και δεν είναι πλέον σταθερή.1 Μια διαδικασία που θυμίζει ένα παλίμψηστο και ένα συμπίλημα ταυτόχρονα. ‘Το χειρόγραφο που έχει αποξέσεις για να γραφεί ένα νέο κείμενο’, σε συνδυασμό με ‘τη συνένωση των διαφορετικών αποσπασμάτων.2 ‘The reader has never been the concern of classical criticism; for it, there is no other man in literature but the one who writes. We are now beginning to be the dupes no longer of such antiphrases, by which our society proudly champions precisely what it dismisses, ignores, smothers or destroys; we know that to restore to writing its future, we must reverse its myth: the birth of the reader must be ransomed by the death of the Author.’3 Το collage δίνει τη δυνατότητα στον αναγνώστη, να γίνει ο δημιουργός της δικής του εμπειρίας. Μία αναγέννηση του ίδιου έργου, σε κάθε διαφορετική ανάγνωση. Στη λογοτεχνία, τα πεζογραφήματα που είναι στηριγμένα σε εξωλογοτεχνικά κείμενα, θυμίζουν την τεχνική του collage. Δείγματα δειλής εισαγωγής τέτοιων τεχνικών, εμφανίζονται στα έργα των T. Tzara, J. Cocteau και M. Ernst, τη δεκαετία του ’20. Πρόκειται για ‘μυθιστορήματα, τα οποία περιορίζουν στο ελάχιστο ή και εκμηδενίζουν την κεντρική αφήγηση και βασίζουν την πλοκή τους σε μια συμπαράθεση άρθρων, επιστολών, ημερολογιακών καταγραφών κ.λπ.’ Μέχρι τότε η πεζογραφία αντιλαμβάνεται τον κόσμο σαν μια αδιάσπαστη συνέχεια, ένα ενιαίο σύνολο χωρίς χάσματα και ασάφειες. Αντίθετα, το μυθιστόρημα - collage υποδεικνύει την αποσπασματικότητα της πραγματικότητας. Μια συνειδητοποίηση την οποία φιλόσοφοι όπως ο W. Benjamin, αλλά και άλλοι επιστήμονες ανέδειξαν ξανά τον προηγούμενο αιώνα. Έτσι, εισάγεται ενεργά ο αποσπασματικός λόγος, σε μια προσπάθεια να αναιρεθεί η λογική του ρεαλισμού και να επιβληθεί μια καινούργια θέαση των πραγμάτων.4

Πόλη - Collage

121

Στο ίδιο πνεύμα, η αρχιτεκτονική είναι μια συνεχής διαδικασία συνδιαμόρφωσης πολλών δημιουργών. Ο αρχιτέκτονας με το σχέδιο του, ο τεχνίτης, ο κάτοικος, η επόμενη αρχιτεκτονική παρέμβαση, οι νέοι κάτοικοι συμβάλουν στη διαμόρφωση του. Η σχέση μεταξύ δημιουργού και αποδέκτη είναι αμφίδρομη και καθορίζεται από πολλές εξωτερικές παραμέτρους. Η αρχιτεκτονική μετατρέπει την ουσία σε ύλη και ο άνθρωπος με τη σειρά του τη μετατρέπει σε χωρικό βίωμα. Γίνεται ο ίδιος ένα από τους δημιουργούς, που συντελούν στη διαμόρφωση της πολυσύνθετης πραγματικότητας.

122

Πόλη - Collage

Bicycle seat, Picasso

Πόλη - Collage

123

Αρχιτεκτονική

‘Collage is a method deriving its virtue from its irony, because it seems to be a technique for using things and simultaneously disbelieving in them, it is also a strategy which can allow utopia to be dealt with as image, to be dealt with in fragments without our having to accept it in toto, which is further to suggest that collage could even be a strategy which, by supporting the utopian illusion of changelessness and finality, might even fuel a reality of change, motion and history.’, C. Rowe & F. Koetter, Collage City, 1979

Το collage, ως συνθετική λογική έχει κατά καιρούς κατακριθεί. Ίσως γιατί είναι συνυφασμένο με την προκλητική αρχιτεκτονική αισθητική του μεταμοντέρνου, που χρησιμοποιεί έντονα το στοιχείο της ειρωνείας, ώστε να αντιταχθεί στον φονξιοναλιστικό φορμαλισμό της προηγούμενης περιόδου. O L. Moretti, με την Casa Girasole (1949) πρωτοπόρος του μεταμοντέρνου, αποτελεί πηγή έμπνευσης για το R. Venturi.5 Συνδυάζοντας την αφαίρεση και την περιγραφική αναπαράσταση, επιχειρεί έναν πρωτόγνωρο για την εποχή διάλογο μεταξύ παλιού και νέου. Το υλικό πλέον ξεφεύγει από τα δεσμά της λειτουργίας και αποκτά αφηγηματικό χαρακτήρα. Οι Lubetkin and Tecton στο Highpoint 2 (1938) στο Λονδίνο, αντικαθιστώντας τις κολώνες με αρχαιοελληνικές καρυάτιδες, κινούνται από νωρίς σε αυτό το πνεύμα. Ακόμα περισσότερο, ο C. Moore, με την Piazza d’Italia και άλλα έργα, κάνει τον παρατηρητή να αναρωτιέται πραγματικά ως που μπορεί ο ‘collagiste’ να φτάσει; Σε ποιο βαθμό μπορεί το collage να γίνει ειρωνικό και περιπαιχτικό, και πότε γίνεται απλώς kitsch;6 Στην πραγματικότητα πρόκειται για μια συνθετική λογική. Η κραυγαλέα χρήση του από ορισμένους δεν αναιρεί την εμφάνιση του σε έργα άλλων, που μάλιστα δε δηλώνουν ποτέ ότι ‘κάνουν collage’. 124

Πόλη - Collage

Casa Girasole, L. Moretti

Highpoint 2, Lubetkin & Tecton Πόλη - Collage

125

Στον μοντέρνο Le Corbusier, εκτός από τον ‘πουρισμό’ βλέπουμε και πλουραλισμό. Ανομοιογενή αντικείμενα συνυπάρχουν μέσω υλικών, οπτικών και ψυχολογικών συνειρμών. Τι ρόλο έχει ο κίονας στο δώμα της πολυκατοικίας στη Μασσαλία (1920) πλάι στην πισίνα και τους ‘βράχους’ ή το τζάκι, στο ‘roof garden’ της κατοικίας Beistegui (1929) πάνω στο γρασίδι, αν όχι συμβολικό; Το περίπτερο της Nestle (1928), ‘ντυμένο’ με τα λογότυπα της εταιρίας, κρύβει την αλήθεια του υλικού του και γίνεται επικοινωνιακό, προσεγγίζοντας τις αρετές που βρίσκει ο R. Venturi στο Las Vegas. Ακόμα και η Villa Savoye, με τον έντονο σκηνογραφικό της χαρακτήρα, αλλά και τη λειτουργικότητά της, γίνεται αφορμή να μιλήσει κανείς για το collage στο έργο του Le Corbusier.7 Στον ελλαδικό χώρο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Πικιώνης. Πιστεύει στη σύνδεση με την παράδοση, μέσω της σύνθεσης ετερόκλητων στοιχείων από διαφορετικούς τόπους και πολιτισμούς. Κάθε αρχιτεκτονική διαθέτει δικές της ιδιαίτερες χαρακτηριστικές μορφές, με βαθύτερο περιεχόμενο. Ιαπωνική, αραβική, βορειοελλαδίτικη, αρχαία ελληνική, αιγαιοπελαγίτικη και άλλες τεχνοτροπίες και μορφές συνθέτουν πολυφωνικά σύνολα. Στα έργα της ακρόπολης, διαφορετικά κτίσματα συνομιλούν: ‘ο ξύλινος πυλώνας είναι εξωτικός, ο εξωνάρθηκας είναι μακεδονίτικης ή σωστότερα πηλιορείτικης εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής, στο μικρό αναψυκτήριο δίπλα στην εκκλησία διακρίνεται η αιγαιοπελαγίτικη επιρροή, το κεντρικό αναψυκτήριο είναι είδος σηκού που αναδίδει την αρχαϊκότητα της ξύλινης κατασκευής’. Ανορθόδοξα υλικά παρατίθενται δίπλα σε καθιερωμένα: beton, πήλινα αγγεία, σκαλιστά πουριά, κοινά διάτρητα τούβλα, δίπλα σε παλιά μάρμαρα σκαλιστά ή και σε σύγχρονες μαρμαρόπετρες.8 Ο Πικιώνης, φέρνει κοντά τα πιο ετερόκλητα ανόμοια αντικείμενα και, χωρίς αυτά να χάνουν τη μοναδικότητα τους, συνυπάρχουν σε ένα πλούσιο νοηματικά collage. Το collage εδώ νομιμοποιείται με ένα φυσικό τρόπο. Το εμφανές beton πλάι στο κορινθιακό κιονόκρανο στην οικία Ποταμιάνου ή τα

126

Πόλη - Collage

παιχνιδίσματα του Le Corbusier στο δώμα της πολυκατοικίας στη Μασσαλίας σε προκαλούν να δεις τους ιωνικούς κίονες στις εισόδους των πολυκατοικιών της Β. Σοφίας με άλλο μάτι. Στη συμβολή του άξονα με την οδό Κουμπάρη, διαμορφώνεται το collage εποχών με απόλυτα φυσικό τρόπο. Κλασικιστικά στοιχεία του 19ου αι. τοποθετούνται, σχεδόν αντιθετικά, πάνω στις όψεις των μοντέρνων πολυκατοικιών.

‘Roof garden’ της κατοικίας Beistegui, Le Corbusier Πόλη - Collage

127

Β. Σοφίας 27 & Νεοφύτου Δούκα

128

Πόλη - Collage

Δώμα της πολυκατοικίας στη Μασσαλία, Le Corbusier

Πόλη - Collage

129

Β. Σοφίας 17 & Κουμπάρη

130

Πόλη - Collage

Κατοικία στη Φιλοθέη, Πικιώνης

Πόλη - Collage

131

Πόλη

Ενώ ο χρόνος περνά, ο χώρος διαρκεί, δημιουργώντας την αίσθηση του σταθερού και του αμετάβλητου. Η ύλη, ως δίοδος προς το χθες, φέρει την ελπίδα για την ανάκτηση ιδανικών αξιών του παρελθόντος και την προβολή τους στο μέλλον. Ο άνθρωπος αποθέτει τη μνήμη του σε χωρικές διατάξεις σε μια προσπάθεια να οριστικοποιήσει το παρελθόν, ενάντια στη φθορά του χρόνου.9 Έτσι, ο υφιστάμενος δομημένος χώρος, με τις ανακλάσεις των ανθρώπινων στιγμών στον ιστό του, αποτελεί ένα ισχυρό μέσο διαμόρφωσης της συλλογικής μνήμης. Θα μπορούσαμε έτσι να χαρακτηρίσουμε την πόλη ως ένα σύνολο ‘αστικών γεγονότων’, παλιών και νέων που συνομιλούν και μεταβάλλονται μεταξύ του χθες και του σήμερα.10 Ο αστικός χώρος είναι μια πολύπλοκη σύνθεση, την οποία μπορούμε να αντιληφθούμε αποσπασματικά, μέσα από τις στιγμές της. Κτίρια, σύνολα, συνοικίες, δρόμοι, πλατείες και μνημεία, πλήθος εποχών. ‘Αστικά γεγονότα’, συνδεδεμένα με διαφορετικά συμβάντα, συγκεκριμένες λειτουργίες ή λόγω της μνήμης με την οποία είναι φορτισμένα, ως προϊόντα του κοινωνικού συνόλου, επηρεάζουν την πόλη και διαπλάθονται από αυτήν.11 Άλλες φορές περίοπτα αντικείμενα, όπως ο Παρθενώνας στο λόφο της Ακρόπολης, κι άλλες φορές τμήματα της πόλης που οριοθετούν ένα κέντρο, όπως το Palazzo Pubblico στην πλατεία της Siena. Μπορεί να διαρκούν στο χρόνο, ως σταθερή αναφορά για την πόλη ή να χάνονται σταδιακά με το πέρασμα των καιρών.12 Έτσι, διαφορετικά αποσπάσματα παρελθόντος, παρόντος και ενδεχόμενου μέλλοντος συγκροτούν τον τόπο του σήμερα. Σε μια θεώρηση της πόλης ως ένα σύστημα θραυσμάτων και πολλαπλών πραγματικοτήτων,13 η αξία του αντικειμένου, ανεξάρτητα από τη χωρική ή τη χρονική του προέλευση, αναθεωρείται στο πλαίσιο του συνόλου. Όπως τα ‘ready-mades’ στην τέχνη, η ‘πόλη collage’ δανείζεται ακόμα και υποβαθμισμένα στοιχεία και τα οπλίζει με αξιοπρέπεια, αναβαθμίζοντας τα στη σφαίρα του συλλογικά αποδεκτού. Προσθέτει στο μίγμα και συστατικά μιας ουτοπίας που ίσως δεν υποστηρίζει

132

Πόλη - Collage

‘Architecture is to be regarded by us with the most serious thought. We may live without her, and worship without her, but we cannot remember without her. How cold is all history, how lifeless all imagery, compared to that which the living nation writes, and the uncorrupted marble bears! How many pages of doubtful record might we not often spare, for a few stones left one upon another!’, J. Ruskin, The Seven Lamps of Architecture, 1849

Πόλη - Collage

133

στο σύνολο της, αλλά που μπορεί να αποτελέσει έναυσμα μελλοντικών αλλαγών.14 Αντίστοιχα, ανομοιογενή και αποσπασματικά συστατικά συνθέτουν το αττικό τοπίο. Ίσως περισσότερο δυσανάγνωστο από μια ευρωπαϊκή ‘πόλη - μουσείο’, όπως το Παρίσι, η Βιέννη και το Μόναχο, ή πιο αφηρημένο και τυχαίο από τη μνημειακή, ιστορική συνέχεια της Ρώμης, το ‘Αθηναϊκό παλίμψηστο’ δε χαρακτηρίζεται από τη δομημένη μνημονική διαστρωμάτωση των ευρωπαϊκών πόλεων, ούτε περιέχει την αφήγηση της εξέλιξής του. Αθηναϊκές αφηγήσεις, όπως η νεοκλασική περίοδος, θρυμματίζονται όταν ο εκσυγχρονισμός του 20ου αιώνα έρχεται να χτίσει εκ νέου το μεγαλύτερο μέρος της πόλης. Η πόλη παρέχει φευγαλέες ματιές ενός collage ασυνεχειών από την Αρχαία Ελλάδα μέχρι σήμερα.15

134

Πόλη - Collage

Κάτοψη λόφου Ακροπόλεως

Κάτοψη περιοχής γύρω από το Palazzo Pubblico, Siena

Πόλη - Collage

135

Υποσημειώσεις

8 βλ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, 1984, σ. 260, 295 - 303 9 βλ. Σταυρίδης, 2006, σ. 22 10 βλ. Rossi, 1991, σ. 190 – 193

1 βλ. Koetter & Rowe, 1979, σ. 138 2 Τερζόγλου, Μνήμη και εμπειρία του χώρου, 2006, σ. 274 3 βλ. Barthes, 1967 4 βλ. Περαντωνάκης, 2018 Ο Γιώργος Περαντωνάκης σπούδασε Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών όπου και εκπόνησε τη διδακτορική του διατριβή με θέμα ‘Από την τεχνική του μοντάζ στην τεχνική του κολλάζ (στη σύγχρονη ελληνική πεζογραφία)’. 5 Γίνεται αναφορά του Moretti στο Complexity and Contradiction in Architecture, 1966 του Venturi. Επίσης, η όψη του Girasole αποτελεί πηγή έμπνευσης για το Venturi όταν σχεδιάζει το Vanna Venturi House. 6 βλ. Koetter & Rowe, 1979, σ. 142 7 Ibid, σ. 140

136

Πόλη - Collage

11 Για παράδειγμα, στη Β. Σοφίας, η Αμερικάνικη Πρεσβεία έχει μια σχέση αλληλεπίδρασης με την πόλη. Επιβάλλει το αμερικάνικο αρχιτεκτονικό πρότυπο με την ανοικοδόμηση της, αλλά προσλαμβάνει, σε συχνά χρονικά διαστήματα, τις δονήσεις της πόλης, καθώς θεωρείται τόπος συνάντησης για κοινωνικο-πολιτικές διαμαρτυρίες. 12 βλ. Rossi, 1991, σ. 31-32, 39, 86 και Τερζόγλου, Μνήμη και εμπειρία του χώρου, 2006, σ. 272 13 βλ. R. Koolhaas, 1985, σ. 157 14 βλ. Koetter & Rowe, 1979, σ. 140 - 145 15 βλ. Made in Athens, 2012, Μπαμπάσικας, σ. 122, Γιακουμακάτος, σ. 253 και για πόλεις – μουσεία βλ. Koetter & Rowe, 1979, σ. 126

Πόλη - Collage

137

Συνδιαμόρφωση

Πόλη - (σύν)θεση Παλιό - Νέο Συνέχεια - Ασυνέχεια Πλήρες - Κενό Ύλη - Ουσία

Ανασύνθεση

138

Πόλη - σημ(ε)ία

139

Συνδιαμόρφωση

Πως διαχειρίζεται κανείς τα στοιχεία στην πόλη – collage; Πως επαναπροσδιορίζει το κτιριακό απόθεμα που φέρει τη συλλογική μνήμη και πώς εισάγει τη σύγχρονη ουτοπία; O Viollet-le-Duc θεωρεί ότι ο συντηρητής πρέπει να μπει ‘στη θέση του αρχικού δημιουργού και να φανταστεί τι θα έκανε αυτός εάν ήταν εδώ και αντιμετώπιζε τα ίδια προβλήματα με εμάς’.1 O J. Ruskin θεωρεί αδύνατο να αναπαραχθούν οι ακριβείς συνθήκες, τα υλικά και το πνεύμα της κατασκευής ενός έργου2: ‘It is impossible, as impossible as to raise the dead, to restore anything that has ever been great or beautiful in architecture. That which I have insisted upon as the life of the whole, that spirit which is given only by the hand and eye of the workman, can never be recalled’. Θα πρόκειται πάντα για ένα νέο έργο, το οποίο δεν είναι καλύτερο από το παλιό. Θεωρώντας λοιπόν, με τα δεδομένα της εποχής του, την αποκατάσταση ως πιστή αναπαραγωγή μιας αρχικής κατάστασης, την αποκηρύσσει: ‘Do not let us talk then of restoration. The thing is a Lie from beginning to end’.3 O C. Boito αργότερα (1893), θεωρεί ότι ο συντηρητής πρέπει να παραμένει ουδέτερος, να προσπαθεί να μην παρέμβει καθόλου στο αρχικό δημιούργημα και όπου αναγκαστεί να παρέμβει να είναι με τον ελάχιστο τρόπο. Δεν πρέπει να αφήσει το γούστο και τις προτιμήσεις του να φανούν. Δεν είναι δημιουργός.4 Αντίθετα, με τον Violet-le-Duc, ο οποίος μάχεται για μια ιεραποστολική αναπαράσταση της αρχικής πρόθεσης του δημιουργού, και με το C. Boito, ο οποίος βλέπει το συντηρητή ως παθητικό όργανο εκτέλεσης, ο J. Otero – Pailos θεωρεί ότι η αποκατάσταση – διατήρηση είναι μια διαδικασία αποκάλυψης μιας αλήθειας που δεν υπήρχε πριν εκεί. Με αυτή την λογική συμφωνεί εν μέρει με το J. Ruskin, ότι οι συνθήκες δημιουργίας του έργου είναι αδύνατο να αναπαραχθούν. Δεν απορρίπτει όμως την έννοια της αποκατάστασης, απλώς την ορίζει διαφορετικά: δεν είναι πιστή αντιγραφή, αλλά επαναπροσδιορισμός του ‘μέχρι τώρα’ στο σήμερα και το αύριο. Συμμερίζεται τη θεωρία του

140

Πόλη - σημ(ε)ία

R. Barthes,5 και υποστηρίζει την ύπαρξη πολλών ‘συν-διαμορφωτών’ στην αρχιτεκτονική. Παρόλα αυτά η απουσία μοναδικού δημιουργού και απόλυτης ερμηνείας δε σημαίνει ότι όλες οι ερμηνείες είναι εξίσου σωστές. Κάποιες ερμηνείες είναι πιο πολύτιμες από άλλες, για περισσότερους ανθρώπους και για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, έχουν δηλαδή αποτυπωθεί στη συλλογική μνήμη. Ένας ‘συν-διαμορφωτής’ ίσως χρειαστεί να καταπιέσει τη δική του αισθητική προκειμένου να διασώσει τη συλλογική αντίληψη.6

αριστερά: Eugene Viollet-le-Duc (1814-1879) δεξιά: John Ruskin (1819-1900) Πόλη-σημε(ε)ία

141

Πόλη - (σύν)θεση

142

143

Παλιό - Νέο

Η διατήρηση δεν είναι αυτονόητη πράξη, αλλά συμβαίνει για κάποιο λόγο. Ο λόγος για τον οποίο κάθε φορά επεμβαίνουμε σε ένα κτίριο καθορίζει και τον τρόπο με τον οποίο θα γίνει η επέμβαση (πχ. στόχος να αναδειχθεί το κτίριο ως πυρήνας πολιτισμού). Η αιτία μπορεί να είναι η ανάδειξη κάποιας λειτουργίας, ενός συμβολικού χαρακτήρα, ή ακόμα και η αποκάλυψη μιας πτυχής του κτιρίου που δεν προϋπήρχε. Σε μία ακραία περίπτωση, μπορεί κάποιος ‘εμπλεκόμενος’ με το κτίσμα, να έχει ως στόχο να αναδείξει ένα μέχρι πρότινος ‘ασήμαντο’ αρχιτεκτονικά κτίριο σε έργο αρχιτεκτονικής μέσω της παρέμβασής του (βλ. G. Matta Clark, ‘Splitting’). Εξάλλου, οι πολλαπλοί ‘συνδιαμορφωτές’ μιας πόλης εμπλέκονται στην εξέλιξη της αρχιτεκτονικής μέσω του μετασχηματισμού των κτιρίων.7

‘Splitting’, G. Matta Clark

Σε μια δημιουργία παρευρίσκονται αποσπάσματα από πολλές πραγματικότητες. Όπως αφηγήθηκε και η Β. Σοφίας, σε μία πόλη όπως και σε ένα κτίριο συνυπάρχουν πολλές εποχές, που διαβάζονται υπό το πρίσμα του σήμερα. Έχοντας ως εργαλείο το collage, πώς επεμβαίνουμε στη διαστρωμάτωση εποχών και αρχιτεκτονικών στιλ; O Carlo Scarpa στη διαμόρφωση του Castelvecchio και ο Sverre Fehn

144

Πόλη - σημ(ε)ία

στην αποκατάσταση του μουσείου Hedmark στο Hamar επιτυγχάνουν ένα ζωντανό διάλογο μεταξύ παλιού και νέου. Ο πρώτος, περισσότερο λυρικός και περιγραφικός. Ποικιλία υλικών και διαφορετικές επεξεργασίες στο beton, υπέρθεση μεταλλικών λεπτομερειών και συμβολικών στοιχείων, που αρμόζουν συνθετικά με το υπάρχον ιταλικό μνημείο. Ο δεύτερος, πιο κοντά στο σκανδιναβικό πρότυπο αντιμετωπίζει την παρέμβαση με περισσότερη καθαρότητα - λιτότητα. Χρήση ξύλου στην οροφή, σε συνδυασμό με μεγάλες επιφάνειες και όγκους από beton που διαμορφώνουν χώρους στο υπάρχον πέτρινο κουφάρι. Πρόκειται για δύο αρχιτέκτονες που σχεδιάζουν σε εντελώς διαφορετικό κλίμα και πολιτισμικό περιβάλλον, οπότε στόχος δεν είναι η μεταξύ τους σύγκριση. Οι δύο παρεμβάσεις όμως, αν και πρώιμες για δεδομένα αποκατάστασης, κάνουν προσεκτική συρραφή παλιού και νέου, δημιουργώντας μια νέα υβριδική εκδοχή. Στο νέο σύνολο δε χάνεται η αξία της προηγούμενης περιόδου. Μάλιστα, η προσθήκη είναι απαραίτητη ώστε να εκτιμηθεί η αξία του ‘αυθεντικού’ μνημείου. Ο παλιός πέτρινος μισογκρεμισμένος τοίχος του μουσείου Hedmark δε θα είχε αξία αν δεν ‘καθόταν’ πάνω του η ξύλινη στέγη και δεν ‘ακουμπούσαν’ στα ανοίγματα του τα γυάλινα κουφώματα. Στο Castelvecchio, τα περίτεχνα μεταλλικά στοιχεία που συνθέτουν τα κουφώματα επίσης ‘εφαρμόζουν’ στους πέτρινους τοίχους με μια απόσταση, ενώ οι επιφάνειες από beton ολισθαίνουν από τα ανοίγματα, λες και μπορούν ανά πάσα στιγμή να αφαιρεθούν. Το ελλιπές και δυσανάγνωστο ‘παλιό’ κτίσμα πλαισιώνεται από το διάφανό και αναστρέψιμο ‘νέο’ συμπλήρωμα, και ‘ερμηνεύεται’ μέσα από αυτό. Το συμπλήρωμα μοιάζει δευτερεύον, παρόλο που χωρίς αυτό μπορεί να μη λειτουργεί το κύριο εξίσου καλά. Ο αρχιτέκτονας επεμβαίνει σε ορισμένα σημεία προσπαθώντας να αφηγηθεί μια ιστορία. Λειτουργεί όπως ο σκηνοθέτης ενός documentaire. Αντί να προσπαθεί να δομήσει μια κεντρική ιδέα, όπως ο δημιουργός μιας ταινίας φαντασίας, φέρνει κοντά τα θραύσματα μιας αρχικής πρόθεσης και δίνει περιθώρια για πολλαπλές ερμηνείες.8 Πόλη-σημε(ε)ία

145

Castelvecchio, C. Scarpa 146

Πόλη - Σημ(ε)ία

Μουσείο Hedmar, S. Fehn Πόλη - Σημ(ε)ία

147

Αυτή είναι και η γοητεία σε μια παρέμβαση – collage. Μια διαλεκτική σχέση παρελθόντος – μέλλοντος, ιστορικού και σημερινού. Μια σύνθεση που κάνει τον καθένα να αναρωτιέται τι είναι λάθος και τι σωστό, τι είναι αντίκα και τι σύγχρονο. Tο συγκρότημα Fondazione Prada (2015) των OMA στο Μιλάνο εντάσσει ένα collage αντικειμένων, μέσα στο ίδιο το collage της πόλης. Πρόκειται για ένα σύνολο επαναπροσδιορισμένων και νέων κτιρίων, όπου το καθένα ξεχωρίζει από τη διαφορετική επεξεργασία της όψης του: επικάλυψη από φύλλα χρυσού, σοβάς stucco, καθρέφτης, αλουμίνιο. Θολώνουν τα όρια μεταξύ παλιού και νέου. Κι αν αναγνωρίζει κανείς από ποια εποχή είναι τι, μικρή σημασία έχει πλέον. Τα ‘παλιά’ αντικείμενα που φέρουν την ανάμνηση μιας εποχής, συστήνονται ξανά, ως κομμάτια του νέου puzzle. Σε αντίστοιχη λογική δουλεύουν οι Point Supreme στη μικροκλίμακα του κτιρίου. Μια ισόγεια κατοικία του 1955 γίνεται ύμνος στο collage (βλ. κατοικία στα Πετράλωνα, 2016). Το παλιό ανακατασκευάζεται

148

Πόλη - Collage

και προστίθεται κάτι νέο, που όμως παραπέμπει σε κάτι υπάρχον. Τα αντικείμενα αποκόπτονται από το πλαίσιο της εποχής τους, τα νοήματα ανακυκλώνονται και ανατρέπονται, χρησιμοποιούνται σύμβολα και αναφορές, προκειμένου να συντεθεί μια πλούσια χωρική αφήγηση. Λίγο από παλιό αθηναϊκό σπίτι, λίγο De Stijl στην κουζίνα, Le Corbusier και Ronchamp, το μπαλκόνι της Ιουλιέττας, o A. Korsmo στο λουτρό της Villa Steinersen, μια τοιχογραφία, ένας πέτρινος τοίχος, η σκάλα του A. Perret, πλακώστρωτη αυλή, λίγο μωσαϊκό, ένα κιονόκρανο κορινθιακό, το πέτασμα της Villa Savoye, το γαλλικού τύπου παραθυρόφυλλο, μεταλλική αυλόπορτα με δόση F. L. Wright, κυκλαδίτικης αισθητικής το υπνοδωμάτιο. Θέα η ακρόπολη και οι πολυκατοικίες. Θραύσματα και χειροποίητα κομμάτια, ένα αυτοσχέδιο bricolage. Τι σημασία έχει πια τι είναι αυθεντικό και τι πρόσθετο; Αναμνήσεις από το σεντούκι της ιστορίας αναμοχλεύονται προς όφελος μιας ολοκληρωμένης αρχιτεκτονικής εμπειρίας.

Πόλη - Collage

149

Fondazione Prada, OMA 150

Πόλη - Σημ(ε)ία

Κατοικία στα Πετράλωνα, Point Supreme Πόλη - Σημ(ε)ία

151

Συνέχεια - Ασυνέχεια

Όπως παρατηρήθηκε από την ‘ανάγνωση’ της Β. Σοφίας, αστικός ιστός και αντικείμενα, μέτωπα και σημεία, συνέχειες και ασυνέχειες δομούν τη σύγχρονη πόλη. Ο οργανωμένα δομημένος χώρος είναι η υπάρχουσα πόλη, που προσθετικά αναπτύσσεται, ενώ το αντικείμενο, που δομείται εκ νέου διαταράσσοντας την κανονικότητα του ιστού, είναι στοιχείο μιας δυνητικά νέας κατάστασης. Το έργο των Herzog de Meuron, ‘Ebphilarmonie’, στο Αμβούργο είναι παράδειγμα αποκατάστασης που εντείνει την αυτοαναφορικότητα του κτιρίου – αντικειμένου. Στη θέση της όπερας, υπήρχε ήδη, από το 1875 το ‘Kaiserspeicher’, η πρώτη αποθήκη στο εμπορικό λιμάνι. Μετά την κατεδάφιση του, κατά το Β’ Παγκόσμιο, η αποθήκη ξαναχτίζεται το 1966 και μετά το ΄90 παραμένει εγκαταλελειμμένη. Η μετατροπή του κτιρίου σε Αίθουσα Συναυλιών (‘Ebphilarmonie’) ολοκληρώνεται το 2016 και ουσιαστικά αποτελεί υπέρθεση γυάλινου όγκου στο αρχικό κτίριο από τούβλο. Το κτίριο αποκτά ιδιαίτερη σημασία, ως αυτόνομο αντικείμενο, που από τη θέση του –στην άκρη του λιμανιού– καθορίζει την όψη της πόλης από τη θάλασσα. Παρόλα αυτά, το γυαλί προσομοιάζει τον ουρανό και τη θάλασσα και ενοποιείται με το περιβάλλον του όχι ως όγκος αλλά ως διαφάνεια. Επιπλέον, διατηρώντας το αρχικό κτίριο στη βάση, δεν αναιρείται ο τρόπος που ο πεζός βιώνει το κτίριο και το γύρω χώρο, στην κλίμακα της πόλης. Ενώ το κτίριο από μακριά είναι εμβληματικό, δε μεταβάλλει σημαντικά τον τρόπο που έχει ενταχθεί στη συλλογική μνήμη, ως βίωμα του χώρου. Βλέποντας το στο πολυσύνθετο collage της πόλης, φαίνεται να γίνεται τμήμα του, ως αντικείμενο – μέρος του αστικού υφαντού.9 Στο Αtrio Hotel (2010), των Mansilla + Tunon η συνθήκη αντιστρέφεται. Το παλιό είναι το αντικείμενο και το νέο ο ιστός. Κάποιες φορές για να μην ‘εξαφανιστεί εντελώς μια δομή, πρέπει να ‘δεθεί’ με το υπάρχον περιβάλλον της. Η παρέμβαση αφορά τη σύνδεση υπαρχόντων κτιρίων στο μεσαιωνικό τμήμα της πόλης Caceres της Ισπανίας. Συνήθως σε τέτοιες επεμβάσεις, εφαρμόζεται μια γεωμετρία – ομπρέλα για να

152

Πόλη - σημ(ε)ία

συνδέσει τα αντικείμενα, ενώ εδώ οι υπολειπόμενοι χώροι μεταξύ τους αποκτούν ενιαία έκφραση, ενοποιώντας τα επιμέρους σημεία. Οι αρχιτέκτονες διαμορφώνουν τους ενδιάμεσους χώρους και σχηματίζουν μικρότερες αυλές, εισάγοντας ένα λεξιλόγιο από επαναλαμβανόμενες λευκές κολώνες από beton. Έχοντας το ρόλος τόσο όψης όσο και δομής, οι κατακόρυφες γραμμές φέρνουν κοντά ανόμοια κτίσματα, τα οποία δεν είχαν πια θέση στην πόλη ως αυθύπαρκτα αντικείμενα. Ένας ‘συν-διαμορφωτής’ επαναπροσδιορίζει, τροποποιεί, νοηματοδοτεί ξανά ή συμπληρώνει το έργο του προηγούμενου. Μπορεί να ‘φαίνεται’ περισσότερο ή λιγότερο μέσω της παρέμβασής του. Άλλοτε η πόλη χρειάζεται ήπιες χειρονομίες που ‘εντάσσονται’ αρμονικά και διατηρούν τη συνέχεια της και άλλοτε απαιτούνται εντάσεις – ασυνέχειες.

‘What is truly important for us is to accept the fact that there is no such thing as the past or the future, but only our present, the present of our past and the present of our future.’, Mansilla + Tuñón Architects Πόλη-σημε(ε)ία

153

Ebphilarmonie, Herzog de Meuron

154

Πόλη - Σημ(ε)ία

Αtrio Hotel, Mansilla + Tunon

Πόλη - Σημ(ε)ία

155

Πλήρες - Κενό

‘In a model of urban solid and metropolitan void, the desire for stability and the need for instability are not incompatible. They can be pursued as two separate enterprises, tied by invisible connections.’, R. Koolhaas, 1985 Σε μία πόλη υπάρχει τόσο ανάγκη σταθερότητας όσο και αστάθειας. Όπως ήδη αναφέρθηκε μέσα από το δίπολο συνέχεια – ασυνέχεια, ο υπάρχον δομημένος χώρος προσφέρει σταθερότητα. Ό,τι νέο δημιουργείται και διαταράσσει τη σταθερότητα, είναι πηγή ασυνέχειας. Εκτός από το δομημένο χώρο, αστάθεια παράγει και το κενό. Πλήρες και κενό είναι σε διαρκή ισορροπία μέσα στην πόλη, με το δεύτερο συχνά να βρίσκεται σε μειονεκτική θέση. Όπως έδειξε το case study, η περιορισμένη ροϊκότητα μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού εγκλωβίζει το κενό, το οποίο συχνά υφίσταται ως υπολειπόμενος χώρος του δομημένου. Αντίθετα, το κενό χρειάζεται την ίδια επεξεργασία στη χωροθέτηση του όσο και το πλήρες. Πολλές φορές μάλιστα, ο δομημένος χώρος υποχωρεί ώστε να βρεθεί ο απαραίτητος αδόμητος χώρος. Το Central Park στη Νέα Υόρκη λειτουργεί ως όαση για την υπερδομημένη πόλη. Εδώ, το κενό της μητρόπολης δεν είναι κενό. Μπορεί να φιλοξενήσει όλα τα προγράμματα των οποίων η ένταξη στον υπάρχον αστικό ιστό θα ήταν βίαιη και θα οδηγούσε στον ακρωτηριασμό τόσο της δραστηριότητας όσο και του ιστού.10 Σε αντίστοιχο πνεύμα κινούνται οι Point Supreme, με την πρόταση τους ‘Heaven’ (2009), με στόχο την ανάκτηση του χώρου πρασίνου στην Αθήνα. Αναλογιζόμενοι τον περιορισμένο χώρο πρασίνου που αντιστοιχεί στον Αθηναίο, αναζητούν ένα χώρο μεγάλης έκτασης ώστε να βρεθεί ένας πυρήνας ‘κενού’. Μία φαρδιά λωρίδα ενός χιλιομέτρου δομημένου χώρου κατεδαφίζεται και αντικαθιστάται από ένα τεράστιο πάρκο, συνδέοντας έτσι και την ακρόπολη με τη θάλασσα.11

156

Πόλη - σημ(ε)ία

Άλλες φορές, ο κενός χώρος υπάρχει αλλά χρειάζεται να νοηματοδοτηθεί εκ νέου. Για παράδειγμα, οι Dogma με το project ‘Pretty Vacant’(2014) μετατρέπουν ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο κτιρίων γραφείου στις Βρυξέλλες σε νέο μοντέλο κατοίκησης – εργασίας. Το συγκρότημα αναδιοργανώνεται μέσω διαχωριστικών, που φέρουν ζώνες κατοίκησης σε κάθε όροφο, και πύργων, που υποδιαιρούν το οικοδομικό τετράγωνο σε επιμέρους μονάδες κοινόχρηστου χώρου. Οι τέσσερις πύργοι φέρνουν την κυκλοφορία στην κεντρική αυλή, η οποία επαναπροσδιορίζεται από μια νέα ζώνη κοινόχρηστων χώρων, κατά μήκος της εσωτερικής πλευράς του κτιρίου. Ο κενός χώρος της αυλής, γίνεται κοινόχρηστος πυρήνας ζωής.12

‘Pretty Vacant’, Dogma

Πόλη-σημε(ε)ία

157

Central Park, Νέα Υόρκη

158

Πόλη - Σημ(ε)ία

‘Heaven’, Point Supreme

Πόλη - Σημ(ε)ία

159

Ύλη - Ουσία

Η αλληλεξάρτηση ύλης - ουσίας είναι πλέον γνωστή από το παράδειγμα της Β. Σοφίας, όπου ‘εξέχουσα’ ύλη φιλοξενεί την αφρόκρεμα της ουσίας της πόλης. Λέγεται, ότι το μοντέρνο δίνει περισσότερη σημασία στην ύλη, ενώ μετά το ’60 οι αρχιτέκτονες ασχολούνται τόσο με την εννοιολογική υπόσταση της αρχιτεκτονικής, που θεωρούν την ύλη υποδεέστερη της ουσίας. Όμως η ύλη όπως έχει αναφερθεί ήδη, αποτελεί τη χωρική αποτύπωση της ουσίας και της συλλογικής μνήμης. Δημιουργείται ένα δίπολο, το οποίο στην πραγματικότητα δεν υφίσταται. Η σχέση τους είναι εξαρτησιακή, όχι συγκρουσιακή. Στην προσπάθεια σεβασμού και διατήρησης ουσίας και ύλης στο δομημένο χώρο δημιουργούνται διλήμματα. Η συζήτηση για την αποκατάσταση του Ξενία της Άνδρου βρίσκεται σε εξέλιξη. Η ενίσχυση του φέροντα οργανισμού είναι αναγκαστική για να σωθεί και προτείνεται η αντικατάσταση των πλίνθινων τοιχοπετασμάτων με φέροντα τοιχία. Όμως, οι αντιδράσεις είναι έντονες. Ο Α. Κωνσταντινίδης στον αρχικό σχεδιασμό οραματιζόταν ένα ευέλικτο κατασκευαστικό μοντέλο, όπου τοιχοπετάσματα κινούνται σε ένα σταθερό φέροντα οργανισμό. Η προσπάθεια διάσωσης της θεωρητικής αρχής - ουσίας του δημιουργού όμως, κινδυνεύει να οδηγήσει σε μια υλιστική προσέγγιση και στην ολοκληρωτική απώλεια του κτιρίου. Να χαθεί το κτίριο για την αλήθεια ενός τοίχου που δεν πρόκειται ποτέ να μετακινηθεί πλέον; Είναι τόσο σημαντικό σήμερα, αν πίσω από το σοβατισμένο τοίχο υπάρχει πλίνθος ή σκυρόδεμα; Ίσως μερικές φορές αξίζει να γίνονται αμοιβαίες υποχωρήσεις για την επίτευξη του πραγματικού στόχου. Διατηρώντας το κτίριο ως ύλη, διατηρείται η ουσία της αρχιτεκτονικής του Α. Κωνσταντινίδη.13 Σε άλλες περιπτώσεις, ενώ η ύλη χάνεται, η μνήμη του κτιρίου σώζεται. Οι S. Stewart και A. Newmeyer προτείνουν μια εναλλακτική του ‘τέλους’ του Prentice Women’s Hospital, ένα από τα σημαντικότερα δείγματα αρχιτεκτονικής του Σικάγο. Προτείνουν ένα αφηγηματικό, επικό τέλος, μια γιορτή της πόλης εις μνήμην του χαμένου κτιρίου. Η

160

Πόλη - σημ(ε)ία

ύπαρξη του αντικαθίσταται από ένα μνημείο. Έτσι, θα σφραγιστεί λίγη από την ουσία και την αρχιτεκτονική αξία του στη μνήμη της πόλης. Κάνοντας μνημείο τη μπάλα κατεδάφισης του, διατηρείται η μνήμη της καταστροφής. Είναι μια μορφή ‘ριζικής αποκατάστασης’ που διαλέγει να ‘σώσει’ την ιστορία γύρω από ένα κτίριο, ενώ το κτίριο – ύλη χάνεται. Πρόκειται για πρακτικές που αμφισβητούν τις συντηρητικές τακτικές των συμβατικών υποστηρικτών της διατήρησης. Κατά κάποιο τρόπο, η καταστροφή μπορεί να λειτουργήσει απελευθερωτικά για τη συνέχεια της πόλης.14 Η αποδόμηση τμήματος της υπάρχουσα ύλης, δίνει τη θέση της στη νέα, για να παραχθεί καινούρια ουσία.

Πρόταση για το 'τέλος' του Prentice Women’s Hospital, S. Stewart & A. Newmeyer

Πόλη-σημε(ε)ία

161

Υποσημειώσεις

1 le-Duc, 1849, σ. 31, προσωπική μετάφραση 2 Arhenius, 2012 3 βλ. Ruskin, The Lamp of Memory, 1885, σ. 167 - 188 4 Ibid 5 βλ. Barthes, 1967 6 βλ. Salvador Muñoz Viñas, Authorship, Tabula Plena, σ. 69 – 70 7 βλ. Otero – Pailos, 2006, σ. 4 8 για το ‘συμπλήρωμα’ στο κτίριο, βλ. Jorge, Tabula Plena, σ. 22 - 26 9 βλ. Frearson, 2016 10 βλ. Koolhaas, 1985, σ. 158 11 βλ. Πανταζής K., Ρέντζου, Πανταζής Γ., 2007 12 για το project βλ. Tabula Plena, σ. 120 -123 13 Βλ. Τουρνικιώτης, διάλεξη για το Δ.Π.Μ.Σ. Προστασία Μνημείων, 2018 14 Altshuler, 2014

162

Πόλη - σημ(ε)ία

Πόλη-σημε(ε)ία

163

Ανασύνθεση

164

165

Από την ‘πόλη – collage’ στην ‘πόλη – σημεία’. Η ανάγνωση της πόλης ως σύστημα σημείων με πολλαπλές ερμηνείες, ως αντιθέσεις που συνδιαλέγονται δυναμικά. Παρελθόν – παρόν, συνέχεια – ασυνέχεια, κενό – πλήρες, ύλη – ουσία. Κάθε στοιχείο αναδεικνύεται μέσω της αντιπαράθεσης και της συνεργασίας με το αντίθετο και συμπληρωματικό του. Το θρυμματισμένο αθηναϊκό collage γίνεται κανόνας στη Β. Σοφίας. Ανόμοιες μεταξύ τους εικόνες εναλλάσσονται συνθέτοντας το σύνολο του άξονα. Η αποσπασματικότητα γίνεται συνθετικό εργαλείο. Η μη – συνεκτικότητα παράγει συνοχή. Η ‘πόλη – σημεία’ γίνεται πολυσημία. Προσδίδει διαφορετικούς τρόπους ανάγνωσης του αστικού χώρου. Το αντικείμενο, ως μέρος ενός όλου, αποκτά πολυδιάστατη ερμηνεία. Στο πλαίσιο του collage κάτι φαινομενικά επουσιώδες αποκτά αξία. Υπό την ομπρέλα του μνημειακού συνόλου, η αθηναϊκή πολυκατοικία γίνεται στοιχείο πολυσημίας. Αναδεικνύει και αναδεικνύεται. Ανάγεται σε αντικείμενο πάνω στον άξονα και αναδεικνύει, μέσα από την επαναληψιμότητα της, τα μεμονωμένα στοιχεία ιδιαίτερου ενδιαφέροντος. Μέσω της συνέχειας εκτιμάται η ασυνέχεια. Αντιθετικά στοιχεία συνυπάρχουν χωρίς αυτό να είναι πρόβλημα. Αντικείμενα, που ίσως με μια πρώτη ματιά μοιάζουν παράταιρα συνδυάζονται σε μια πολυσήμαντη αφήγηση, που γεννά το ερώτημα: τελικά τι ισχύει; Οι ιωνικοί κίονες στην πολυκατοικία Κουμπάρη και Β. Σοφίας είναι τελικά αναχρονιστική επιλογή ή πρώιμη μορφή αποκατάστασης; Αν και το παλιό καταστρέφεται, θραύσμα του διατηρείται και προστίθεται στο νέο κτίσμα, αλλά και στη μνήμη. Το Ωδείο Αθηνών, άλλο ένα θραύσμα ενός σχεδίου που δεν υλοποιήθηκε ποτέ. Αν σήμερα το Πνευματικό Κέντρο ολοκληρωνόταν, θα ερχόταν ως συνέχεια της πρότασης του Ι. Δεσποτόπουλου ή ως σύνθεση ετερόκλητων στοιχείων της πόλης collage; Απόλυτη δημιουργία ή ‘συν – διαμόρφωση’; Ο τεμαχισμός στα δύο του Μεγάρου Πεσμαζόγλου είναι ίσως βέβηλη πράξη κατά του E. Ziller για κάποιους, αλλά και άγαρμπη 166

Πόλη - Σημ(ε)ία

προσπάθεια συρραφής του παρελθόντος με τη σύγχρονη αρχιτεκτονική για άλλους. Ακόμα και τα ‘κτίρια – τούρτες’ του Ε. Μπαρμπαλιά μπορούν να διαβαστούν είτε ως γλαφυρή αρχιτεκτονική απόπειρα είτε ως χιουμοριστική πινελιά σε ένα, λίγο πολύ, ομοιόμορφο τμήμα του άξονα. Η όψη της πόλης διαρκώς εξελίσσεται, χωρίς να υφίσταται η μια και μοναδική γνήσια εικόνα της. Το παλιό δεν ισοδυναμεί με το αυθεντικό, ενώ καθετί νέο, παρότι προκαλεί αντιδράσεις, σταδιακά ενσωματώνεται στα αστικά συστατικά. Το Hilton θεωρείται ύβρις απέναντι στον Παρθενώνα το ’60. Σταδιακά γίνεται αναπόσπαστο κομμάτι της πόλης και της συλλογικής μνήμης. Πόσο εύκολα θα μπορούσε πλέον να αφαιρεθεί; Η κατεδάφιση των μεγάρων για την ανέγερση πολυκατοικιών χαρακτηρίζεται εγκληματική πράξη μισό αιώνα αργότερα. Οι ίδιες πολυκατοικίες σήμερα αποτελούν φαινόμενο μελέτης, τουριστική attraction και σήμα κατατεθέν της Αθήνας. Παρατηρείται μια τάση, οι ‘καταστροφικές’ ενέργειες προηγούμενων περιόδων, σταδιακά να εντάσσονται στη σφαίρα της κοινής εκτίμησης. Δομημένοι και αδόμητοι χώροι δημόσιου και ιδιωτικού ενδιαφέροντος, που παραμένουν συνυφασμένοι με μια αίγλη παλαιότερων χρόνων. Πως αντιμετωπίζονται σήμερα; Αν η Β. Σοφίας είναι η βιτρίνα της πόλης, ποια όψη της επιθυμείται να προβάλλεται; Η απόλυτη ελευθερία των χορευτών του Ωδείου ή η αυστηρή χορογραφία των τσολιάδων του Συντάγματος; Ιδεατή σκηνή με κάθε δυνατότητα, ή σκηνοθετημένο θεματικό πάρκο; ‘Πόλη – σημεία’ -ή ‘πολυσημία’- μιας σύγχρονης αποσπασματικής αστικής αφήγησης.

Πόλη - Σημ(ε)ία

167

168

Πόλη - Σημ(ε)ία

169

Βιβλιογραφία

Αθηνών, μτφρ. Σταύρος Κουρεμένος. Αθήνα: Ύψιλον. σ. 91-94 Lucan, Jacques. (1985). Rem Koolhaas/OMA. New York: Princeton Architectural Press. σ. 154-157

έντυπη βιβλιογραφία Allais, Lucia. (2011, Spring/Summer). Disaster as Experiment: Superstudio’s Radical Preservation. The Absurd, no. 22, σ. 125-129 Barthes, Roland. (1967). The Death of the Author. Aspen, no.5-6 Δραγωνάς, Πάνος & Σκιαδά, Άννα (επιμ.). (2012). Made in Athens: 13η Διεθνή Έκθεση Αρχιτεκτονικής – la Bienalle di Venezia: ελληνική συμμετοχή. Αθήνα: Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής Eugene Viollet-le-Duc. (1849). Restauration, Dictionnaire raisonné de l’architecture française du XIe au XVIe siècle: Tome huitième. Paris: LibrairiesImprimeries Réunies Huyssen, Andreas. (2003). Present Pasts: Urban Palimpsests and the Politics of Memory, Stanford: Stanford University Press Κονταράτος, Σάββας & Wang, Wilfried (επιμ.). (1998). Αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα -Ελλάδα. Αθήνα: Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής - Deutsches Architektur -Museum

Macdonald, Susan. (2001). Preserving post-war heritage : the care and conservation of mid-twentieth century architecture. UK: Donhead Manfredo, T., Pedretti, B. & Baglione, C., (1991). Storia, Conservazione, Restauro. Casabella 55, no 580 Otero – Pailos, Jorge. (2006) Creative Agents, Future Anterior, vol. III, nο 1 Πάγκαλος, Παναγιώτης. (2011). Η σημασία του χρόνου στη σύγχρονη αρχιτεκτονική. Αθήνα: Gutenberg Roberts, Bryony (επιμ.). (2016). Tabula Plena: Forms of Urban. Zurich: Lars Müller Rossi, Aldo. (1991). Η Αρχιτεκτονική της πόλης, μτφ. Πετρίδου Βασιλική. Θεσσαλονίκη: University Studio Press Rowe, Colin & Koetter, Fred. (1979). Collage City. Cambridge: The MIT Press Ruskin, John. (1849). The Seven Lamps of Architecture. London: Smith, Elder, and Co. Σαρηγιάννης, Γεώργιος. (2000). Αθήνα 1830 - 2000 : εξέλιξη - πολεοδομία – μεταφορές. Αθήνα: Συμμετρία

Koolhaas, Rem, (1989). Toward the Contemporary City, Design Book Review, no.17, σ. 15-16

Σημαιοφορίδου, Όλγα (επιμ.). (2004, Μάιος/Ιούνιος). αρχιτέκτονες, Περιοδικό του ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, 45 (περίοδος Β), σ. 52-86

Le Corbusier. (1987). Η Χάρτα των

Σταυρίδης, Σταύρος (επιμ.). (2006).

170

Μνήμη και εμπειρία του χώρου. Αθήνα: Αλεξάνδρεια Superstudio. (1972). Salvages of Italian Historic Centers: Omens of Good Fortune for Your Cities (μτφ. στα αγγλικά από ιταλικά). πρωτότυπο άρθρο σε Argomenti e Immagini di Design no.5 σ. 4-13 Arrhenius, Thordis. (2012). Fragile Monument: On Conservation and Modernity. London: Black Dog Architecture Τσακόπουλος, Παναγιώτης. (2014). Αναγνώσεις της Νεοελληνικής Μεταπολεμικής Αρχιτεκτονικής. Αθήνα: Καλειδοσκόπιο Τραΐου, Ελευθερία (επιμ.). (2000, Νοέμβριος 5). Επτά Ημέρες της Καθημερινής. σ. 2-31 Φιλιππίδης, Δημήτρης. (1984). Νεοελληνική Αρχιτεκτονική. Αθήνα: Μέλισσα

ηλεκτρονική βιβλιογραφία Altshuler, Joseph. (2014, Μάρτιος 2). Post Post Occupancy: A Monument’s Afterlife. postmagazine. Τελευταία ανάκτηση 16/01/2019 μέσω: http:// postmagazine.org/post-post-occupancy-amonuments-afterlife/ Γιακουμακάτος, Αντρέας. (2008, Νοέμβριος 24). Η μοντέρνα αρχιτεκτονική είναι διατηρητέα. Το Βήμα. Τελευταία ανάκτηση 16/01/2019 μέσω: https://www.tovima.gr/2008/11/24/ opinions/h-monterna-arxitektoniki-einai-

diatiritea Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Αρχείο Νεότερων Μνημείων. Τελευταία ανάκτηση 16/01/2019 μέσω: http:// www.eie.gr/archaeologia/gr/arxeio.aspx Zarka, Yves Charles. (2011, Αύγουστος 28). The Meaning of Utopia. The New York Times. Τελευταία ανάκτηση 16/01/2019 μέσω: https://opinionator. blogs.nytimes.com/2011/08/28/themeaning-of-utopia/ Θέρμου, Μαρία. (2009, Μάιος 10). Η Αθήνα στα καλύτερα της. Το Βήμα. Τελευταία ανάκτηση 16/01/2019 μέσω: https://www.tovima.gr/2009/05/10/ culture/i-athina-sta-kalytera-tis/ Mansilla, Luis & Alvarez, Emilio. (2010). Atrio Relais-Châteaux. Τελευταία ανάκτηση 16/01/2019 μέσω: http://mansilla-tunon-architects. blogspot.com/2011/10/84-relaischateaux-atrio2005-2010.html Πανταζής, Κ., Ρέντζου, Μ., Πανταζής Γ., (2007). Heaven. Τελευταία ανάκτηση 16/01/2019 μέσω: http:// www.pointsupreme.com/content/urban/ athens-heaven.html Περαντωνάκης, Γιώργος. (2018, Ιούλιος 08). Κολάζ και μοντάζ τεκμηρίων στη σύγχρονη ελληνική πεζογραφία. efsyn. Τελευταία ανάκτηση 16/01/2019 μέσω: http:// www.efsyn.gr/arthro/kolaz-kaimontaz-tekmirionsti-syghroni-ellinikipezografia Ρηγόπουλος, Δημήτρης. (2007, Δεκέμβριος 22). Χτίζοντας τη νέα Βασιλίσσης Σοφίας. Η Καθημερινή. Τελευταία ανάκτηση 16/01/2019 μέσω: http://www.kathimerini.gr/308323/

171

article/politismos/arxeio-politismoy/ xtizontas-th-nea-vasilisshs-sofias Σταθάκη, Έλλη. (2016, Νοέμβριος 18). Point Supreme Architects master the art of collage with Petralona House. wallpaper. Τελευταία ανάκτηση 16/01/2019 μέσω: https:// www.wallpaper.com/architecture/inresidence-petralona-house-by-pointsupreme-architects Frearson, Amy. (2016, Νοέμβριος 1). Herzog & de Meuron’s Elbphilharmonie Hamburg announces completion in lights. dezeen. Τελευταία ανάκτηση 16/01/2019 μέσω: https:// www.dezeen.com/2016/11/01/herzogde-meuron-elbphilharmonie-hamburgcompleted-lights/

16.01.2019:https://www.rtl.fr/actu/ debats-societe/gilets-jaunes-les-champselysees-sous-haute-securite-toutes-lesinformations-7795765303 κάτω: Lessons from Las Vegas, A. Trufelman, 2018. Τελευταία ανάκτηση 16.01.2019: https://99percentinvisible. org/episode/lessons-from-las-vegas/ σ. 20 προσωπικό αρχείο σ. 21 Βασίλισσα Σοφία της Ελλάδας, E. Αγγελακοπούλου, 2018. Tελευταία ανάκτηση 16.01.2019: http://istorialogotexnia.blogspot. com/2018/08/blog-post_16.html σ. 29 Η Ελλάδα του 1904 μέσα από το φακό του Alexander Lamont, Α. Lamont, 1904. Τελευταία ανάκτηση 16.01.2019: http://popaganda.gr/iellada-tou-1904-mesa-apo-to-fako-tou/ σ. 36 προσωπικό αρχείο

βιβλιογραφία εικόνων

σ. 37 Ibid

σ. 15 Roma (2018), A. Cuaron, Τελευταία ανάκτηση 16.01.2019 μέσω: https://www.netflix.com

σ. 37 Ορθοφωτογραφίες 1945 & 2009 Τελευταία ανάκτηση μέσω: http://gis.ktimanet.gr/wms/ktbasemap/ default.aspx

σ. 16 πάνω: Broadway Crowds, A. Proimos, 2014. Τελευταία ανάκτηση 16.01.2019: https://en.wikipedia.org/ wiki/Broadway_(Manhattan)

Οι υπόλοιποι χάρτες (Altenhoven, Καλλέργης, Kaupert): αρχείο Εργαστηρίου Αστικού Περιβάλλοντος, ΕΜΠ

κάτω: Shibuya Crossing Intersection, S. Jamieson, 2017. Tελευταία ανάκτηση 16.01.2019: https://www.trover.com/ d/1lU0H-shibuya-crossing-intersectiontokyo-japan

σ. 41 Η Αθήνα που χάθηκε στην αντιπαροχή. Όταν ήρθαν οι κάτασπρες πολυκατοικίες και εξαφανίστηκαν τα κεραμίδια και τα νεοκλασικά. Tελευταία ανάκτηση 16.01.2019: http://www.mixanitouxronou. gr/i-athina-pou-chathike-stinantiparochi-otan-irthan-i-katasprespolikatikies-ke-exafanistikan-takeramidia-ke-ta-neoklasika-dite-to-

σ. 17 πάνω: Les Champs-Élysées dépouillés à la veille d’un nouveau rassemblement de gilets jaunes, M. Moley, 2018. Tελευταία ανάκτηση

172

deftero-meros-tou-time-lapse-vinteo/ σ. 44 προσωπικό αρχείο σ. 45 Ibid σ. 46 Photobucket. Tελευταία ανάκτηση 16.01.2019: http://photobucket. com/gallery/user/diskovolos1/media/ σ. 50 αριστερά: The Athens Hilton in the 1960’s, Hilton Athens, 2018. Tελευταία ανάκτηση 16.01.2019: https://gr.pinterest.com/ pin/333336809889853655/ δεξιά: Statler Hilton Hotel, Dallas, Texas, 1960, Squire Haskins Photography, Inc, 1960. Tελευταία ανάκτηση 16.01.2019: https://library.uta.edu/digitalgallery-beta/ img/10008861 σ. 51 δεξιά: Regjeringsbygget. Ark. Viksjø, modell og nybygget -58, Teigens Fotoatelier, 1958 - 59. Tελευταία ανάκτηση 16.01.2019: https:// digitaltmuseum.no/011012601100/ regjeringskvartalet αριστερά: προσωπικό αρχείο σ. 54 προσωπικό αρχείο σ. 57 Ibid σ. 61 Ibid σ. 70 From Dom-ino to Polykatoikia, P. Aureli,M. Giudici,P. Issaias, 2012. Tελευταία ανάκτηση 16.01.2019: https://www.domusweb.it/en/ architecture/2012/10/31/from-dom-ino-toem-polykatoikia-em-.html σ. 71 Ibid σ. 76 προσωπικό αρχείο σ. 83 Ωδείο Αθηνών: Βόρεια όψη_ Νότια στοά, Τ. Ανδριανόπουλος, 2013.

Tελευταία ανάκτηση 16.01.2019: http://tanstudiontua01.blogspot. com/2013/12/blog-post_16.html σ. 91 ΦΕΚ 1975, Εθνικό Τυπογραφείο. Tελευταία ανάκτηση 16.01.2019: http://www.et.gr/index. php/anazitisi-fekωcGF0aDovU3ludGFn bWEgYnkgT3Rob25vcyAxOTY2X3pwc 2RyaGM4czZiLmpwZw==/?ref= σ. 99 Τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: http://star-writers. com/blog/essay-on-myths-of-sisyphusphilosophy-of-absurdism σ. 102 Τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: https://www. archdaily.com/411878/ad-classics-villeradieuse-le-corbusier σ. 103 Τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: http://biblioteca. aq.upm.es/biblioteca_digital/ superstudio.html σ. 104 πάνω: τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: https://exportabel. wordpress.com/2009/02/16/neuerumgang-mit-stadt-das-romerbergprojekt-von-1963/ κάτω: τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: https://www.inexhibit.com/ case-studies/zaha-hadid-the-maxximuseum-rome-part-1/ σ. 105 πάνω: τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: https://www. archdaily.com/399329/ad-classics-theplug-in-city-peter-cook-archigram/51d 71b74e8e44ed538000023-ad-classicsthe-plug-in-city-peter-cook-archigramimage κάτω: τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: https://www.cometoparis.com/ museums-and-monuments/pompidou173

center-skip-the-line-tickets-m043 σ. 109 τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: http://www. pointsupreme.com/content/research/ only-in-athens.html σ. 113 πάνω: τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: https://web.stanford. edu/~kimth/www-mit/mas110/paper1/ κάτω: τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: http://www.vam.ac.uk/content/ articles/0-9/17th-century-theatre/ σ. 115 τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: http:// rohitjena.blogspot.com/2015/10/vbehaviorurldefaultvmlo.html σ. 123 τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: https://www.moma. org/audio/playlist/19/412

ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: https:// www.researchgate.net/figure/ Plan-of-the-Athenian-AcropolisThe-arrow-shows-the-direction-thatvisitors-would-have_fig1_265695156 κάτω: τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: http://www.doyoucity.com/ proyectos/entrada/11425 σ. 141 αριστερά: τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: https:// www.artic.edu/artworks/144613/ eugene-viollet-le-duc-frencharchitect-1814-1879 δεξιά: τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: http://armitt.com/armitt_website/ john-ruskin-armitt-museum-artgallery-and-library/

σ. 125 πάνω: τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: https://gr.pinterest. com/pin/427982770817841786/?lp=true

σ. 144 τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: https:// theibtaurisblog.com/2015/01/26/ gordon-matta-clark-splitting-and-theunmade-house/

κάτω: τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: https://www.e-architect.co.uk/ london/highpoint

σ. 146 τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: https://gr.pinterest. com/pin/289497082288106051/

σ. 127 τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: https://www. improvisedlife.com/2015/07/15/ inspiration-le-corbusiers-envisions-aparis-rooftop-garden/

σ. 147 τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: http://www. architecturenorway.no/stories/photostories/binet-hamar-09/

σ. 128 προσωπικό αρχείο σ. 129 τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: http://www. hotelswelove.com/hotel-le-corbusier/ σ. 130 προσωπικό αρχείο σ. 131 Ibid σ. 135 πάνω: τελευταία

174

σ. 150 τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: https:// www.archdaily.com/628472/ fondazione-pradaoma/554af3afe58ece423b00012dfondazione-prada-oma-photo σ. 151 τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: https://www. wallpaper.com/architecture/inresidence-petralona-house-by-pointsupreme-architects

σ. 154 τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: https://www.falstaff. de/nd/top-10-restaurants-rund-um-dieelbphilharmonie/ σ. 155 τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: https://www.bmiaa.com/atriorelais-chateaux-mansillatunon/ σ. 157 τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: http://www.do`gma.name/ slideshow.html σ. 158 τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: http://www.oxygenaviation.com/ private-jet-new-york/central-park-newyork σ. 159 τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: http://www.pointsupreme.com/ content/urban/athens-heaven.html σ. 161 τελευταία ανάκτηση 30.01.2019 μέσω: https://www.designboom.com/ architecture/design-with-companymonument-to-bruce-for-chicago/

175

From Collage City to Polysemy _Athens via V. Sofias Avenue

Articles inside

From Collage City to Polysemy _Athens via V. Sofias Avenue