social design
ΤΕΥΧΟΣ 1 // ΙΟΥΝΙΟΣ 2021
C o e x is ti n g η μ ή τρ η Α ρ β α ν ίτ η Δ α φ ίσ α τ ο υ
o γραφιστικός σχεδιασμός στην υπηρεσία της κοινωνίας
SOCIAL DESIGN - 2
TYPEROOM > Social Poster Exhibition: time for graphic design to teach us kindness
SOCIAL DESIGN - 3
ΠΕΡΙΕΧΟ γραφιστικός σχεδιασμός και κοινωνικό σχέδιο
Editorial
06 η συμβολή του γραφιστικού σχεδιασμού στην επίλυση κοινωνικών προβλημάτων
06 12
08 06
η ιστορία του κοινωνικού σχεδίου
06 16
σχεδιασμός και κοινωνική ευθύνη
06 18
γραφιστικός σχεδιασμός & προπαγάνδα
06 20 22
κοινωνικό σχέδιο & πανδημία COVID-19
SOCIAL DESIGN - 4
ΟΜΕΝΑ αφίσες, διαμαρτυρία & διεκδίκηση
28 κοινωνικό σχέδιο & φυλετική ισότητα
36 06 κοινωνικό σχέδιο & βιομηχανία της μόδας
40 06 βιβλιογραφία
κοινωνικό σχέδιο & περιβάλλον
33 06 πολεμικές & αντιπολεμικές αφίσες
06 38 Δημήτρης Αρβανίτης & κοινωνικό σχέδιο
06 44 46 SOCIAL DESIGN - 5
Το παρόν περιοδικό αποτελεί μέρος της πτυχιακής εργασίας της φοιτήτριας Ιωάννας Πουμπουρίδου με επιβλέπουσα την Ελισάβετ Τζίνα Γεωργιάδου, που εκπονήθηκε το εαρινό εξάμηνο 2020-21 στο Τμήμα Δημοσιογραφίας και Μ.Μ.Ε, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
editorial Ο γραφιστικός σχεδιασμός αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής των ανθρώπων. Από τον σχεδιασμό των βιβλίων στις αρχές του 20ου αιώνα, στις μοντέρνες συσκευασίες στα ράφια των καταστημάτων και τις αφίσες που διακοσμούν τις σύγχρονες πόλεις, ο γραφιστικός σχεδιασμός στοχεύει στον επηρεασμό του κοινού. Χρησιμοποιώντας την τυπογραφία, τη φωτογραφία, την εικονογράφηση και άλλα οπτικά στοιχεία, δίνει τη δυνατότητα σε ιδέες να οπτικοποιηθούν και να επικοινωνηθούν μαζικά στο κοινό. Στα τέλη του 20ου αιώνα, μια εποχή που χαρακτηρίστηκε από τον υπερκαταναλωτισμό και την εξάντληση των φυσικών πόρων, αρκετοί σχεδιαστές εξέφρασαν την άποψη ότι ο γραφιστικός σχεδιασμός πρέπει να πάψει να προωθεί τον καταναλωτικό τρόπο ζωής, αλλά να ακολουθήσει μια πιο ηθική προσέγγιση, με την αναγνώριση της κοινωνικής ευθύνης των σχεδιαστών και με δημιουργίες που μπορούν να επηρεάσουν θετικά την κοινωνία. Από τότε γίνεται χρήση του όρου «κοινωνικό σχέδιο», social design. Τα τελευταία χρόνια, το κοινωνικό σχέδιο έχει ενθαρρύνει τη συζήτηση και έχει ενισχύσει τις δράσεις προς την επίλυση πολλών κοινωνικών ζητημάτων, όπως ο ρατσισμός, ο φεμινισμός, το περιβάλλον, η ειρήνη και πολλά άλλα. Το κοινωνικό σχέδιο έχει τη δύναμη να συμβάλει στην εδραίωση μιας πιο δίκαιης κοινωνίας, να ευαισθητοποιήσει και να κινητοποιήσει τους ανθρώπους στην κατεύθυνση επίλυσης των κοινωνικών προβλημάτων. Στις σελίδες του περιοδικού Social Design εξετάζεται το κοινωνικό σχέδιο και η συμβολή του στην ανθρώπινη κοινωνία. Ιωάννα Πουμπουρίδου
SOCIAL DESIGN - 6
SOCIAL DESIGN - 7
γραφιστικός σχεδιασμός και κοινωνικό σχέδιο Σύ μ φ ω ν α μ ε το Α μ ε ρ ι κα ν ι κό Ι ν σ τ ι το ύ το Γραφικών Τεχνών (Institute of Graphic Arts, AIGA) o γραφισ τικός σχεδιασμός (graphic design) ορίζεται ως η τέχνη και η πρακτική του σ χεδιασμού και της προβολής ιδεών και εμπειριών με οπτικό τρόπο. Συνεπώς, σκοπός του γραφισ τικού σχεδιασμού είναι η ε πικοινωνία, δηλαδή η μεταφορά ε νός νοήματος από έναν πομπό σε έναν δέκτη με τη χρήση, επιλογή και διαχείριση οπτικών σημείων, όπως εικόνες, σύμβολα, μοτίβα, γράμματα κλπ. Τα έργα που προκύπ τουν εστιάζουν τόσο στην προώθηση προϊόντων κα ι υ π η ρ ε σ ι ώ ν ό σ ο κα ι σ τ η ν κο ι ν ω ν ι κ ή ευαισθητοποίηση σε ένα πλήθος σύγχρονων ζητημάτων, όπως η θέση της γυναίκας, το περιβάλλον, η παιδεία, η ειρήνη, η ελευθερία και πολλά άλλα. Για έργα που εστιάζουν στην κοινωνική ευαισθητοποίηση χρησιμοποιείται ο όρος «κοινωνικό σχέδιο» ή social design σ την αγγλική γλώσσα. Οι δρασ τηριότητες του κοινωνικού σχεδίου δεν έχουν κερδοσκοπικό χαρακτήρα, αλλά αποσκοπούν στην κοινωνική καινοτομία, καθώς και στην προώθηση θετικής αλλαγής στο πλαίσιο της SOCIAL DESIGN - 8
κοινωνίας. Ερμηνευτικά, ο όρος «κοινωνικό σχέδιο» αποτελείται από δύο ουσιαστικά. Το «κοινωνικό» μέρος της έννοιας αναφέρεται σε μια «ανεπίσημη κοινωνική συγκέντρωση, οργανωμένη από άτομα μιας συγκεκριμένης ομάδας», ενώ το «σχέδιο» σε «έναν σκοπό ή προγραμματισμό που υπάρχει πίσω από μία ενέργεια, γεγονός ή αντικείμενο». Συνδυαστικά, η λέξη «κοινωνικό» αναλαμβάνει τον ρόλο του ε πιθέτου, χαρακτηρί ζον τας με αυτόν τον τρόπο τη λέξη «σχέδιο». Ως σύνολο διαμορφώνουν μια έννοια που αναφέρεται στο σχέδιο που πραγματοποιείται με επίγνωση του ρόλου και της ευθύνης του/ της σχεδιαστή/τριας στον κόσμο ή ως «μια διαδικασ ία που συμβά λλ ει σ τη βε λτίω σ η της αν θρ ώπινης κοινωνίας». Απαραίτητη προϋπόθεση για τον γραφίστα που εστιάζει σ το κοινωνικό σ χέδιο είναι η κοινωνική, πολιτική και πολιτιστική ευαισθητοποίηση. Επιδιώκ εται, συνε πώ ς, η υιοθέτησ η ε νός ενεργού ρόλου από τους σχεδιαστές προς τη θετική επιρροή της κοινωνίας και όχι στην κατεύθυνση προώθησης ενός προϊόντος ή μιας υπηρεσίας.
SOCIAL DESIGN - 9
Το κοινωνικό σχέδιο μπορεί να αφορά μικρές κοινότητες ή πανανθρώπινα θέματα. Έχει τη δυνατότητα να επιφέρει αλλαγές τόσο στην οικονομία, το περιβάλλον, την κοινωνική ευημερία, όσο και στην επικοινωνία και την ανταλλαγή γνώσεων και απόψεων. Πιο συγκεκριμένα, μπορεί να ωθήσει ένα άτομο στη μεταβολή της συμπεριφοράς του, γεγονός που, συλλογικά, θα έχει ως αποτέλεσμα την κοινωνική αλλαγή.
SOCIAL DESIGN - 10
S O C I A L D E S I G N - 11
η συμβολή του γραφιστικού σχεδιασμού στην επίλυση κοινωνικών προβλημάτων Η σύνδεση του γραφιστικού σχεδιασμού με την αύξηση της κατανάλωσης συμβάλλει στην εξάντληση των φυσικών πόρων, στην κλιματική αλλαγή και στη γενικότερη κατάσταση του πλανήτη. Ένας κοινωνικά υπεύθυνος σχεδιασμός δεν στοχεύει στην ανεξαρτήτως επιπτώσεων προώθηση του καταναλωτισμού, αλλά τον αναγνωρίζει ως πρόβλημα και αποκτά ανθρωπιστικό χαρακτήρα. Ένας κοινωνικά υπεύθυνος σχεδιασμός επικεντρώνεται στη θετική επίδραση της κοινωνίας και στη μετάβαση από το υπάρχον σύστημα σε ένα βελτιωμένο, που προωθεί την ισότητα, την περιβαλλοντική συνείδηση και τη βέλτιστη δυνατή συνύπαρξη των ανθρώπων, μέσω της προβολής ανάλογων αξιών από τους σχεδιαστές.
SOCIAL DESIGN - 12
S O C I A L D E S I G N - 13
Το κοινωνικό σχέδιο (social design) μπορεί να διευθετήσει τον υπερκαταναλωτισμό και να υιοθετήσει βιώσιμες πρακτικές, με σκοπό την κοινωνική αλλαγή, μέσα από ένα σύνολο προσεγγίσεων στη διαδικασία του σχεδιασμού, όπως ο συμμετοχικός σχεδιασμός (co-design), ο αργός σχεδιασμός (slow design) και ο μέτασχεδιασμός (post-design). Κοινός παράγοντας αυτών των προσεγγίσεων είναι η σημασία της συμμετοχής των εμπλεκόμενων ατόμων στο τελικό αποτέλεσμα. Οι σχεδιαστές απευθύνονται στους άμεσα επηρεαζόμενους, αναγνωρίζοντας ότι αυτοί έχουν καλύτερη κατανόηση επί των πραγμάτων. Ο συμμετοχικός σχεδιασμός, για παράδειγμα, είναι μια πρακτική σχεδιασμού και υλοποίησης που προκύπτει από τη συνεργασία των σχεδιαστών με τους τελικούς αποδέκτες
SOCIAL DESIGN - 14
των μηνυμάτων, δηλαδή το σύνολο που επηρεάζεται από τη σχεδιαστική δημιουργία. Συνεπώς, οι σχεδιαστές εργάζονται με τα άμεσα επηρεαζόμενα άτομα, αποκτώντας μια καλύτερη κατανόηση και διαφορετική οπτική του προβλήματος. Η κοινωνική αλλαγή επιτυγχάνεται καλύτερα όταν δεν υπάρχει επιβολή «τρίτων» αξιών και μεθόδων επικοινωνίας, αλλά σεβασμός και ορθή αντίληψη των ανθρώπων και του περιβάλλοντος αυτών. Ο αργός σχεδιασμός μπορεί να συμβάλλει στην κοινωνική αλλαγή, καθώς αφορά ένα σύνολο πρακτικών που επιτυγχάνουν την επιβράδυνση της σχεδιαστικής διαδικασίας, με σκοπό τη λήψη των βέλτιστων αποφάσεων για λύσεις που συμβάλλουν στην αλλαγή της συμπεριφοράς των ανθρώπων, στην κατεύθυνση επίλυσης κοινωνικών προβλημάτων.
Οι σχεδιαστές απευθύνονται στους άμεσα επηρεαζόμενους, αναγνωρίζοντας ότι έχουν καλύτερη κατανόηση των ζητημάτων που τους αφορούν. Στην προσέγγιση του μέτα-σχεδιασμού οι σχεδιαστές διαμορφώνουν τις λύσεις των κοινωνικών προβλημάτων, καθορίζοντας το πλαίσιο με βάση το οποίο ο τελικός χρήστης θα προτείνει πρακτικές και θα συμβάλλει στη σχεδιαστική διαδικασία. Στο πλαίσιο του κοινωνικού σχεδίου, και πριν ξεκινήσει πρακτικά η σχεδιαστική διαδικασία συλλέγονται όλες οι απαραίτητες πληροφορίες και οι καλύτερες δυνατές προτάσεις αντιμετώπισης μέσα από μία διαδικασία έξι βημάτων: ανακάλυψη, επέκταση, προβληματισμός, ενασχόληση, συμμετοχή και εξέλιξη. Το βήμα της ανακάλυψης προϋποθέτει την ενδελεχή ενημέρωση των σχεδιαστών για καθημερινά ζητήματα από μια νέα οπτική και μια συνειδητή προσπάθεια για αντικειμενικότητα. Η επέκταση αναφέρεται στην εμβάθυνση
της πληροφόρησης για το κοινωνικό πρόβλημα, ενώ ο προβληματισμός εστιάζει στην αξία που θα έχει για τον άνθρωπο ο σχεδιασμός. Σε επόμενα βήματα προτείνεται η ενασχόληση και η αλληλεπίδραση με άλλους σχεδιαστές και η συμμετοχή αφορά τον συμμετοχικό σχεδιασμό, επιβεβαιώνοντας τη σπουδαιότητά του. Τέλος, ο σχεδιαστής εξελίσσεται και αναγνωρίζει πως η εμπειρία του μπορεί να συμβάλλει στην κοινωνική αλλαγή. Συμπερασματικά, η άλλη όψη του γραφιστικού σχεδιασμού αναγνωρίζει τις καταστροφικές συνέπειες που έχει η προώθηση του καταναλωτισμού στους ανθρώπους και το περιβάλλον. Σε αυτήν την κατεύθυνση ο σχεδιασμός αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα, προσφέροντας και προτείνοντας εναλλακτικές πρακτικές που στοχεύουν στην κοινωνική αλλαγή.
S O C I A L D E S I G N - 15
η ιστορία του κοινωνικού σχεδίου
Το κοινωνικό σχέδιο είχε εφαρμογές σε διάφορες ιστορικές περιόδους, λόγω της ανάγκης για κοινωνική αλλαγή. Έχει περάσει από πολλές εκφάνσεις επηρεασμένο από τις πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις. Αντίστοιχα, ιστορικές σχεδιαστικές δημιουργίες λειτουργούν ως απόδειξη της κοινωνικής, και όχι μόνο, κατάστασης που επικρατούσε κάθε φορά. Αφίσες και άλλα έντυπα κοινωνικού σχεδίου, παραθέτουν πολλά στοιχεία για τους ανθρώπους, τον τρόπο ζωής, τις πολιτικές εξελίξεις, τις κοινωνικές αλλά και τις οικονομικές συνθήκες. Από το 1760 μέχρι το 1840 συντελείται μια κοινωνική και οικονομική μετάβαση από μια αγροτική σε μια βιομηχανική κοινωνία. Οι νέες επιστημονικές γνώσεις της εποχής και οι τεχνολογικές εφευρέσεις προκάλεσαν τη δημιουργία νέων δυνατοτήτων στην παραγωγή ενέργειας και προϊόντων. Στις ισχυρές χώρες του δυτικού κόσμου, οι άνθρωποι μετακινούνταν στις πόλεις, όπου ο τρόπος ζωής τους μεταβάλλεται δραματικά. Οι νέοι τρόποι βιομηχανικής παραγωγής οδήγησαν τους εργάτες να δουλεύουν μέχρι και δεκατρείς ώρες την ημέρα. Παράλληλα, οι μισθοί παρέμεναν χαμηλοί, ενώ τα νέα τεχνολογικά επιτεύγματα αντικατέστησαν αρκετές μορφές της ανθρώπινης εργασίας, έχοντας ως συνέπεια υψηλά ποσοστά ανεργίας.
SOCIAL DESIGN - 16
Παράλληλα όμως, η διάδοση των βιβλίων και των εντύπων ενημέρωσης συνέβαλαν στη διάδοση της οπτικής επικοινωνίας, η οποία σε συνδυασμό με τις νέες τεχνολογίες σχεδιασμού και παραγωγής εντύπων ευνόησε την εξέλιξη του γραφιστικού σχεδιασμού. Στο Ηνωμένο Βασίλειο συναντώνται κάποιες από τις πρώτες μορφές κοινωνικού σχεδίου. Στη μεταπολεμική περίοδο, τις δεκαετίες 1940 και 1950, υπήρχε σημαντική ανάγκη για ανοικοδόμηση των πόλεων, την οποία προωθούσαν οι δημιουργίες των σχεδιαστών. Επιπροσθέτως, οι σχεδιαστικές δημιουργίες αποσκοπούσαν στην κινητοποίηση, με σκοπό την ενίσχυση των κοινωνικών οφελών των πολιτών. Το κοινωνικό σχέδιο συνέβαλε και στην ανάπτυξη του εμπορικού δυναμικού με τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας σε αυτόν τον τομέα. Στη διάρκεια των χρόνων, σε παγκόσμιο επίπεδο τα προβλήματα διογκώνονται: φτώχια, ανεργία, ελλιπής υγειονομικής περίθαλψης, μετανάστευση, φυλετικές και κοινωνικές ανισότητες, πόλεμοι και πολλά άλλα. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, αναπτύσσεται η κοινωνική προσέγγιση του γραφιστικού σχεδιασμού, η οποία συμβάλει στη διεκδίκηση για μία καλύτερη ανθρώπινη κοινωνία.
S O C I A L D E S I G N - 17
Το λεξικό του Cambridge ορίζει την κοινωνική ευθύνη ως «την πρακτική παραγωγής αγαθών και υπηρεσιών με τρόπο που δεν είναι επιβλαβής για την κοινωνία ή το περιβάλλον». Ο τρόπος με τον οποίο μεταφράζεται αυτή η έννοια στον γραφιστικό σχεδιασμό είναι πολύ άμεσος. Μια ηθική προσέγγιση του σχεδιασμού προϋποθέτει τη χρήση της οπτικής επικοινωνίας προς όφελος των ανθρώπων και του περιβάλλοντος.
SOCIAL DESIGN - 18
σχεδιασμός & κοινωνική ευθύνη Η κοινωνική ευθύνη των σχεδιαστών ξεκινά με την αναγνώριση της επιρροής που φέρουν. Ο γραφίστας Quentin Newark ορίζει τον γραφιστικό σχεδιασμό ως ένα μέσο επιβολής νοήματος στον κόσμο και διαμόρφωσης αντιλήψεων και ιδανικών. Οι σχεδιαστές, για τον Newark, έχουν τη δυνατότητα να επικοινωνήσουν ιδέες και, συνεπώς, να επηρεάσουν. Ταυτόχρονα, έχουν την υποχρέωση να χρησιμοποιήσουν αυτό το χαρακτηριστικό τους με θετικό τρόπο. Στην αντίθετη περίπτωση, οι σχεδιαστές δημιουργούν με μια κερδοσκοπική προσέγγιση, παραβλέποντας τις κοινωνικές και οικολογικές επιπτώσεις. Ένα αποτελεσματικό και ηθικό κοινωνικό σχέδιο καθορίζεται από τρία χαρακτηριστικά: α) την προσβασιμότητα, β) την έκφραση και γ) την ευθυγράμμιση των αξιών. Το μήνυμα πρέπει, αρχικά, να είναι προσβάσιμο από όλους τους ανθρώπους. Κάτι τέτοιο επιτυγχάνεται με τη χρήση οπτικών βοηθημάτων και τη στρατηγική χρήση λευκού χώρου, καθώς η πυκνότητα έχει παρατηρηθεί ότι κουράζει τους θεατές. Η δεύτερη πτυχή αφορά τον βαθμό στον οποίο το σχέδιο εκφράζει το κοινό του. Το σχέδιο που προκαλεί τις περισσότερες θετικές αλληλεπιδράσεις είναι αυτό με το οποίο ταυτίζονται οι άνθρωποι. Τέλος, η δημιουργία οφείλει να συμβαδίζει με τις αξίες του σχεδιαστή, με σκοπό να αποτελεί ένα «ηθικό σχέδιο». Με την κατανόηση και αναγνώριση της κοινωνικής ευθύνης τους, οι σχεδιαστές μπορούν να επιλέξουν μια βιώσιμη προσέγγιση που στοχεύει στην κοινωνική αλλαγή προς
όφελος κάθε ανθρώπου. Έχουν τη δυνατότητα, με αυτόν τον τρόπο, να συμβάλλουν στη διάδοση ενός κοινωνικού κινήματος, όπως έχουν κάνει με το κίνημα Black Lives Matter που εστιάζει στον ρατσισμό ή το Fridays For Future που στοχεύει στην περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση. Το Αφροαμερικανικό κίνημα που ξεκίνησε ο Martin Luther King για τα κοινωνικο-πολιτικά δικαιώματα των μαύρων Αμερικανών βασίστηκε αρκετά στη διάδοση των ιδεών μέσω των σχεδίων, της φωτογραφίας και της τυπογραφικής καταγραφής ενθαρρυντικών μηνυμάτων. Σε όλες τις περιπτώσεις τα κοινωνικά σχέδια που προκύπτουν από τα κινήματα συμβάλλουν στην ενημέρωση, στην κατάρριψη των στερεοτύπων, στην προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και στην ευαισθητοποίηση. Η ηθικότητα μιας πράξης είναι συχνά έννοια αμφισβητήσιμη και υποκειμενική. Ωστόσο, όταν γίνεται αναφορά στον γραφιστικό σχεδιασμό, μια ευρέως αποδεκτή παραδοχή είναι πως ηθικός είναι ο σχεδιασμός που λειτουργεί υπέρ όλων των ανθρώπων, ανεξαρτήτως φυλής, φύλου, κοινωνικής και οικονομικής τάξης, θρησκευτικής ταυτότητας και καταγωγής. Η διαμόρφωση ενός κοινωνικού συστήματος που λειτουργεί προς όφελος όλων των ανθρώπων δεν είναι αποκλειστικά εφικτό με τη δράση του γραφιστικού σχεδιασμού, όμως μπορεί να συμβάλλει σημαντικά στην ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των προσώπων που έχουν αυτήν τη δυνατότητα, όπως για παράδειγμα οι κυβερνήσεις, οι δημόσιοι φορείς,
S O C I A L D E S I G N - 19
προπαγάνδα & γραφιστικός σχεδιασμός Η χρήση των αφισών, των εξωφύλλων βιβλίων και περιοδικών, αλλά και άλλων μορφών οπτικής τέχνης για την προώθηση προπαγάνδας είναι ένας κίνδυνος που απαιτεί επίγνωση και ευαισθητοποίηση προκειμένου να ελαχιστοποιηθεί η επίδρασή του. Προπαγάνδα, σύμφωνα με την εγκυκλοπαίδεια Britannica, συνιστά η συστηματική προσπάθεια χειραγώγησης των πεποιθήσεων, των στάσεων ή των ενεργειών άλλων ανθρώπων μέσω συμβόλων. Το χαρακτηριστικό που καθορίζει αυτήν τη διαδικασία είναι η σκοπιμότητα, καθώς, διαφορετικά, μια τέτοια ενέργεια αποτελεί μια συζήτηση στη βάση της ελευθερίας του λόγου. Για την επίτευξη της προπαγάνδας γίνεται συχνά χρήση σλόγκαν, εικόνων και γραφικών. Σε μια προσπάθεια εξυπηρέτησης συμφερόντων, η αλήθεια διαστρέφεται, ψέματα διαδίδονται ή/και αποκρύπτονται πληροφορίες. Ως αποτέλεσμα διαστρεβλώνεται η οπτική των ανθρώπων για ένα γεγονός. Για παράδειγμα, τα πρώτα φεμινιστικά κινήματα συγκέντρωναν πολλούς πολέμιους. Μεμονωμένα άτομα αλλά και κυβερνήσεις διέδιδαν αφίσες, των οποίων το περιεχόμενο απεικόνιζε μια ακραία εκδοχή των συνεπειών του κινήματος. Παρουσιάζονταν γυναίκες οι οποίες εγκατέλειπαν το σπίτι τους και τη φροντίδα των παιδιών τους στους συζύγους τους, ως αποτέλεσμα της απελευθέρωσής τους, και συνήθως μη ελκυστικές και θυμωμένες γυναίκες στο πρόσωπο μιας σουφραζέτας. Ωστόσο, αυτή η προσπάθεια, αφενός τρομοκρατίας των αντρών και, αφετέρου, κινητοποίησής τους ενάντια στο φεμινιστικό κίνημα δεν ήταν μακροπρόθεσμα επιτυχής. Η χειραγώγηση των πολιτών και των ψήφων τους είναι κοινή πρακτική σε προεκλογικές εκστρατείες στη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας. Το 1872 στις εκλογές των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, οι υποψήφιοι για την προεδρία και αντιπροεδρία Ulysses S. Grant και Henry Wilson, απεικονίζονταν σε μια αφίσα ως σκληροί εργάτες, προωθώντας την ιδέα ότι θα εργαστούν σκληρά για τη χώρα τους. Πιο πρόσφατα, με την υποψηφιότητα του Barack Obama επιλέχθηκε μια εικόνα που παραπέμπει στην επαναστατική αφίσα του Che Guevara, με στόχο να συνδυαστεί η εικόνα του με την ελπίδα για την απελευθέρωση του αμερικανικού λαού. Η προώθηση προπαγανδιστικών μέσων σε διάφορες ιστορικές περιόδους είχε χωρίς αμφιβολία επιπτώσεις στη νοοτροπία, στις απόψεις και τη συμπεριφορά των πολιτών της κάθε εποχής. Ωστόσο, είναι δύσκολο να προσδιοριστεί πως ακριβώς έχουν επηρεάσει την κοινωνία. Αυτή η πρακτική χειραγώγησης βρίσκεται στον αντίποδα από οτιδήποτε πρεσβεύει το κοινωνικό σχέδιο και ο ηθικός σχεδιασμός.
SOCIAL DESIGN - 20
αρκετές φορές ο γραφιστικός σχεδιασμός έχει γίνει εργαλείο διάδοσης ψευδών πληροφοριών και διαμόρφωσης απόψεων και συμπεριφορών για αρνητικούς σκοπούς
S O C I A L D E S I G N - 21
Κοινωνικό σχέδιο & πανδημία COVID-19 H ανθρωπότητα έχει έρθει πολλές φορές αντιμέτωπη με κρίσεις δημόσιας υγείας. Οι πανδημίες της φυματίωσης, της πανώλης και της γρίπης, στο παρελθόν, είχαν θανατηφόρες συνέπειες για ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Το κοινωνικό σχέδιο έχει χρησιμοποιηθεί πολλές φορές στην κατεύθυνση ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης της ανθρωπότητας για θέματα δημόσιας υγείας. Για παράδειγμα, στη διάρκεια της εξάπλωσης του ιού HIV που είχε πλήξει τον κόσμο και κυρίως την Αφρική, φοιτητές του πανεπιστημίου Columbia σχεδίασαν αφίσες, πληροφορώντας για την πολιτικοοικονομική και θρησκευτική πραγματικότητα των κρατών που αντιμετώπιζαν αυτόν τον κίνδυνο. Όπως τότε, έτσι και τώρα, το κοινωνικό σχέδιο επιχειρεί να πληροφορήσει, να κινητοποιήσει, να επηρεάσει απόψεις και συμπεριφορές, αλλά και να συμβάλει στη θετική επιρροή της κοινωνίας. Το 2019 ο πλανήτης κλήθηκε να αντιμετωπίσει την πανδημία του κορονοϊού COVID-19 και τις επιπτώσεις αυτής, οι οποίες δεν περιορίζονται μόνο στο φάσμα της υγείας, αλλά και σε όλους
SOCIAL DESIGN - 22
τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Σε αυτήν την περίοδο το κοινωνικό σχέδιο (social design) συνέβαλε εξαιρετικά στην ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του παγκόσμιου πληθυσμού. Στο διάστημα που διαρκεί η πανδημία ο στόχος μιας πληθώρας μέσων, με όχημα την οπτική επικοινωνία και τη γραφιστική, είναι να πληροφορήσουν για τις νέες εξελίξεις και τους τρόπους αντιμετώπισης του ιού, να μεταφέρουν μηνύματα για κοινωνική αποστασιοποίηση στο πλαίσιο αποφυγής της μετάδοσής του, αλλά και μηνύματα που εστιάζουν στους τρόπους αντιμετώπισης των κοινωνικών και ψυχολογικών επιπτώσεων. Πλήθος αφισών και άλλων ενημερωτικών εντύπων ανέλαβαν να πληροφορήσουν και να ευαισθητοποιήσουν τους πολίτες όλων των χωρών.
S O C I A L D E S I G N - 23
SOCIAL DESIGN - 24
S O C I A L D E S I G N - 25
κοινωνικό σχέδιο & πανδημία COVID-19 στον Δήμο Καισαριανής
Στην Ελλάδα το περιοδικό GR Design σε συνεργασία με τον Δήμο Καισαριανής διοργάνωσε ένα κάλεσμα σε δημιουργούς της οπτικής επικοινωνίας, γραφίστες, εικονογράφους, σχεδιαστές και εικαστικούς σε Ελλάδα και εξωτερικό για τον σχεδιασμό αφίσας με θέμα την πανδημία. Από το κάλεσμα προέκυψαν 40 αφίσες στις οποίες οι συμμετέχοντες εμπνεύστηκαν από τη νέα καθημερινότητα και τον τρόπο με τον οποίο αυτή επηρεάστηκε από την πανδημία, τις υγειονομικές επιπτώσεις αυτής και το σύστημα Υγείας, τους αστέγους, τους πρόσφυγες, τα κλειστά σχολεία, την κατάθλιψη και τη μοναξιά, την οικογενειακή κακοποίηση, τα αδέσποτα, την οικονομία, την Ευρωπαϊκή Ένωση και πολλά άλλα θέματα. Οι αφίσες αναρτήθηκαν σε εξωτερικούς χώρους στην Αθήνα, όπως στάσεις λεωφορείων, σε μία υπαίθρια έκθεση με τίτλο «Αναζητούμε την ομορφιά ξορκίζοντας τον ζόφο». Σκοπός των δημιουργών ήταν να στείλουν το μήνυμά τους για αυτές τις πρωτόγνωρες συνθήκες με στόχο τη θετική επιρροή των πολιτών σε μια αρνητικά φορτισμένη περίοδο.
SOCIAL DESIGN - 26
SSOOCCI A I ALLDDEESSI G I GNN- -27 27
Black Lives Matter Τον Μάιο του 2020, ο George Floyd, ένας αφροαμερικανός πολίτης δολοφονήθηκε από τον Derek Chauvin, έναν αστυνομικό της Μινεσότα, του οποίου το γόνατο πίεζε την αναπνευστική οδό του Floyd για περισσότερο από εννέα λεπτά. Εκατομμύρια άνθρωποι σε 60 χώρες συμμετείχαν, έως το τέλος του καλοκαιριού, σε οργανωμένες πορείες διαμαρτυρίας κατά της δολοφονίας του και της βίαιης μεταχείρισης των μαύρων πολιτών της Αμερικής από τους αστυνομικούς. Το λογότυπο του κινήματος Black Lives Matter κυκλοφορούσε ευρέως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ενώ αφίσες που να αναδεικνύουν το θέμα ήταν αναρτημένες στους δρόμους των μεγαλύτερων πόλεων. Έναν χρόνο μετά, το δικαστήριο βρήκε τον αστυνομικό Chauvin ένοχο για ακούσια δολοφονία δευτέρου
βαθμού, δολοφονία τρίτου βαθμού και ανθρωποκτονία δευτέρου βαθμού. Το κίνημα Black Lives Matter ξεκίνησε ως ένα απλό hashtag. Οι Patrice Cullors, Alicia Garza και Opal Tometi, ορμώμενοι από τη δολοφονία του Trayvon Martin το 2012, ενός 17χρονου αφροαμερικανού από το Miami Gardens της Φλόριντα, ο οποίος πυροβολήθηκε θανάσιμα στο Σάνφορντ της Φλόριντα από τον Τζορτζ Ζίμερμαν, έναν 28χρονο Ισπανόφωνο Αμερικανό, αποφάσισαν να εκφράσουν την αδικία της πράξης κάνοντας χρήση του #BlackLivesMatter στο Twitter. Από τα πρώτα χρόνια της δημιουργίας του εξελίχθηκε σε μια ενέργεια, με σκοπό την αντιμετώπιση του ζητήματος της συστημικής καταπίεσης και της φυλετικής διάκρισης που υφίστανται οι μαύροι άνθρωποι.
αφίσες & διαμαρτυρία
SOCIAL DESIGN - 28
S O C I A L D E S I G N - 29
SOCIAL DESIGN - 30
τα κοινωνικά κινήματα εξαρτώνται από την ευαισθητοποίηση των ανθρώπων και την αλληλεπίδρασή τους με αυτά Το λογότυπο που αντιπροσωπεύει το κίνημα Black Lives Matter, μια δημιουργία κοινωνικού σχεδίου, διαμορφώθηκε από έναν συνεταιρισμό δεκατριών μελών, το Design Action Collective. Για χρόνια έχει αποτελέσει το σύμβολο αντίστασης, αλληλεγγύης και συμπαράστασης των θυμάτων του ρατσισμού και της αστυνομικής βίας, ενώ κατάφερε να μεταφέρει επιτυχώς τη δύναμη και τη σοβαρότητα που χαρακτηρίζει το κίνημα. Το κοινωνικό σχέδιο έχει συμβάλλει αρκετές φορές στο παρελθόν στην οπτικοποίηση ενός κινήματος διαμαρτυρίας και διεκδίκησης. Οι σχεδιαστές, αναγνωρίζοντας την κοινωνική ευθύνη που φέρουν, αναλαμβάνουν ακτιβιστικό ρόλο για την επίτευξη της κοινωνικής αλλαγής προς το όφελος όλων. Τα κοινωνικά κινήματα εξαρτώνται από την ευαισθητοποίηση των ανθρώπων και την αλληλεπίδρασή τους με αυτά. Ένας από τους πιο άμεσους τρόπους να επιτευχθεί αυτό είναι με την σαφή επικοινωνία του μηνύματος και των αξιών του κινήματος μέσα από αφίσες. Οι αφίσες, συγκεκριμένα, ως σύμβολο διαφόρων οργανώσεων, έχουν διαχρονικά κινητοποιήσει και πληροφορήσει σχετικά με αυτές, ενισχύοντας τις προσπάθειές τους. Ιστορικά οι αφίσες, εκτυπωμένες σε χαρτί και κρεμασμένες σε δημόσιους χώρους της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής χρησιμοποιήθηκαν με σκοπό την επικοινωνία κειμένου ή/και εικόνας. Αργότερα διαδόθηκαν
ως αποτέλεσμα της μαζικής παραγωγής και της βιομηχανικής επανάστασης. Το μέγεθος και η φυσική παρουσία τους επηρέασε δραματικά την εξέλιξη της επικοινωνίας και του γραφιστικού σχεδιασμού. Έκτοτε διακοσμούν τους δημόσιους χώρους, ενημερώνουν, κινητοποιούν, αλλά και προπαγανδίζουν. Η σχεδίαση και υλοποίηση μιας αφίσας αποτελεί καθοριστικό παράγοντα στον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία αντιλαμβάνεται ένα κίνημα. Στην περίπτωση του Black Lives Matter οι αφίσες έχουν αποτελέσει σύμβολο επανάστασης και διαμαρτυρίας. Επικοινωνούν επιτυχώς το μήνυμα, την πολυπλοκότητα, τη σημασία και την ιδεολογία του με ένα δυναμικό σύμβολο που απεικονίζει υψωμένη μια μαύρη γροθιά. Τέλος, είναι σκοπίμως σχεδιασμένες με απλότητα διευκολύνοντας τόσο την αναπαραγωγή τους, μέσω ενός απλού εκτυπωτή, όσο και την διανομή τους. Στην περίπτωση του Black Lives Matter, οι αφίσες αποδεδειγμένα κατάφεραν να επικοινωνήσουν με σαφήνεια τα μηνύματα του κινήματος και να ωθήσουν εκατομμύρια ανθρώπους σε διαμαρτυρία αντίστασης στις ρατσιστικές επιθέσεις. Ενδεχομένως να μην κατάφεραν να λύσουν κάθε ζήτημα φυλετικής διάκρισης, όμως συνέβαλαν στη δικαστική δικαίωση της δολοφονίας του Floyd και στην επίσημη τιμωρία της διάκρισης των μαύρων ανθρώπων από τα όργανα της τάξης.
Black Lives Matter
S O C I A L D E S I G N - 31
SOCIAL DESIGN - 32
κοινωνικό σχέδιο & περιβαλοντική ευαισητοποίηση Τον Αύγουστο του 2018, η τότε δεκαπεντάχρονη Σουηδέζα, Greta Thunberg, διαμαρτυρήθηκε για τρεις εβδομάδες έξω από το Σουηδικό Κοινοβούλιο, με αίτημα τη λήψη μέτρων για την προστασία του πλανήτη. Η πρωτοβουλία της Thunberg ενέπνευσε μαθητές σε όλον τον κόσμο να πραγματοποιούν περιβαλλοντικές διαμαρτυρίες κάθε Παρασκευή. Έκτοτε, το κίνημα Fridays For Future, όπως ονομάστηκε, έχει εξαπλωθεί σε 7.000 πόλεις παγκοσμίως, με 83.000 πορείες υπέρ του ίδιου σκοπού: την ευαισθητοποίηση του κοινού και την άσκηση πίεσης στους πολιτικούς των χωρών για την αλλαγή της περιβαλλοντικής πολιτικής. Για την προώθηση αυτού του κοινωνικού κινήματος έγινε χρήση αφισών και πανό, επικοινωνώντας οπτικά τα αιτήματα και κινητοποιώντας τους πολίτες. Οι εικόνες και το κείμενο είναι πολύ σημαντικό κομμάτι της οπτικοποίησης μιας κοινωνικής εκστρατείας. Με πανό σχεδιασμένα από την επίσημη οργάνωση ή από τους συμμετέχοντες και τους ακτιβιστές, το κίνημα μεταφέρει
τις αξίες τις οποίες πρεσβεύει. Επιπλέον, η σελίδα του Fridays For Future στο Facebook παρακινεί τους συμμετέχοντες να υποβάλλουν τη δική τους αφίσα. Κάθε εβδομάδα επιλέγεται μία και δημοσιεύεται ως η «Αφίσα της Εβδομάδας». Η προώθηση της περιβαλλοντικής συνείδησης μέσω του κοινωνικού σχεδίου δεν είναι φαινόμενο που εμφανίζεται πρώτη φορά. Η βιωσιμότητα, ως έννοια που απασχολεί τους σχεδιαστές πιο έντονα τα τελευταία χρόνια, αναφέρεται στην ισορροπία μεταξύ της οικολογίας, της οικονομίας και της ποιότητας ζωής των μελών της σύγχρονης κοινωνίας. Οι σχεδιαστές μπορούν να συμβάλλουν σε ένα βιώσιμο μέλλον με δύο τρόπους: α) με την προώθηση του περιβαλλοντισμού μέσω των δημιουργιών τους, και β) με τη χρήση περιβαλλοντικά φιλικών προϊόντων στη σχεδιαστική διαδικασία.
S O C I A L D E S I G N - 33
SOCIAL DESIGN - 34
Η προώθηση του περιβαλλον τισμού από τους σχεδιαστές απαιτεί την αναγνώριση της κοινωνικής ευθύνης που φέρουν. Έχουν τη δυνατότητα να κινητοποιήσουν τους ανθρώπους να σκεφτούν αν ο τρόπος ζωής τους και οι καταναλωτικές τους επιλογές τους επιδρούν αρνητικά στον πλανήτη. Όμως η ευθύνη για τη βελτίωση της περιβαλλοντικής κατάστασης της Γης δεν είναι αποκλειστικά των πολιτών. Είναι απαραίτητη η δημιουργία κοινωνικών σχεδίων, των οποίων το κοινό/στόχος είναι οι κυβερνήσεις και οι υπεύθυνοι φορείς, καθώς αυτοί έχουν τη δυνατότητα να θεσπίσουν νόμους που ρυθμίζουν τη βιομηχανική παραγωγή και τις περιβαλλοντικές της επιπτώσεις. Το 70% των παγκόσμιων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου προκαλούνται από τις δραστηριότητες μόνο 100 εταιρειών. Συνεπώς, δεν αρκεί η ευαισθητοποίηση για τη λήψη προσωπικής ευθύνης, αλλά κρίνεται αναγκαία η ενημέρωση και προτροπή για τον έλεγχο της διαδικασίας της βιομηχανικής παραγωγής. Οι σχεδιαστές έχουν τη δυνατότητα να επηρεάσουν το περιβάλλον, όχι μόνο με την κινητοποίηση τρίτων, αλλά και
μέσω της ίδιας της σχεδιαστικής διαδικασίας και της ροής παραγωγής των εντύπων, η οποία απαιτεί τόσο υλικά, και κατ’ επέκταση απόβλητα, όσο και ενέργεια. Μπορούν να λάβουν καλύτερες αποφάσεις, όπως για παράδειγμα την αποφυγή των παραδοσιακών μελανιών όφσετ, τα οποία είναι πολύ τοξικά προς το περιβάλλον, προκαλώντας μόλυνση των υπόγειων υδάτων. Ταυτόχρονα, η χρήση χαρτιού προϋποθέτει την καταστροφή δέντρων και την κατανάλωση ενέργειας. Εναλλακτικά, προτείνεται η επιλογή βιώσιμων μελανιών και χαρτιών από ανακυκλωμένες ίνες, συλλεγμένες με βιώσιμο τρόπο ή από δάση που διαχειρίζονται υπεύθυνα. Η επίτευξη της βιωσιμότητας απαιτεί ταυτόχρονη κινητοποίηση διεθνών, κρατικών και τοπικών αρχών, της βιομηχανίας και των πολιτών, ώστε να ληφθούν μέτρα και να θεσπιστούν νόμοι που θα προφυλάξουν το περιβάλλον. Σε αυτό το πλαίσιο, το κοινωνικό σχέδιο δίνει τη δυνατότητα να επικοινωνηθούν οπτικά όλες αυτές οι δράσεις και οι ιδέες στην κατεύθυνση ανάδειξης των προβλημάτων που σχετίζονται με την αειφορία και τη βιωσιμότητα.
S O C I A L D E S I G N - 35
ο σχεδιασμός μπορεί να ενημερώσει, να εκπαιδεύσει και να προωθήσει την κοινωνική αλλαγή
κοινωνικό σχέδιο & φυλετική ισότητα Η Piquant Media σε συνεργασία με το Εθνικό Συμβούλιο Γυναικών της Ιρλανδίας δημιούργησαν την καμπάνια «It Stops Now», ως μια προσπάθεια τερματισμού της σεξουαλικής βίας και παρενόχλησης στα ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης ολόκληρης της Ευρώπης. Η ενημέρωση πραγματοποιήθηκε μέσω branding, δημιουργίας βίντεο και σχεδιασμό ιστοσελίδων της εκστρατείας ευαισθητοποίησης, με σκοπό να κινητοποιηθούν τόσο οι φοιτητές, όσο και το επιτελείο των ιδρυμάτων. Το επιθυμητό αποτέλεσμα της καμπάνιας αφορούσε την πυροδότηση μιας συζήτησης στην κατεύθυνση αλλαγής της κατάστασης που επικρατεί και στην εξάλειψης της σεξουαλικής βίας. Για την αντιμετώπιση του ζητήματος της κακοποίησης υιοθετήθηκε η προσέγγιση της ενεργής εκστρατείας, της εκπαίδευσης και της δημιουργίας πολιτικής διαχείρισης περιστατικών βίας στα ιδρύματα. Ο σχεδιασμός της καμπάνιας έγινε με τέτοιο τρόπο ώστε να εκπροσωπεί ορθά τις αξίες που επιχειρεί να προωθήσει το κίνημα. Δόθηκε, επίσης, έμφαση στην ευελιξία των δημιουργιών να προσαρμόσουν το ύφος τους ανάλογα με το γενικότερο πλαίσιο. Δεν είναι, ωστόσο η πρώτη φορά που ο γραφιστικός σχεδιασμός αναλαμβάνει να προσεγγίσει ένα παρόμοιο θέμα. Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1970, η αφίσα «We Can Do It» αποτέλεσε και αποτελεί μέχρι και σήμερα το σήμα κατατεθέν του φεμινιστικού κινήματος. Παρά το γεγονός ότι η Ρόζι, ο χαρακτήρας που πρωταγωνιστεί στην αφίσα, είχε δημιουργηθεί σε μια προσπάθεια πολεμικής προπαγάνδας και προώθησης του αμερικανικού εθνικισμού στη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, δεκαετίες μετά μετατράπηκε στο σύμβολο της γυναικείας απελευθέρωσης.
SOCIAL DESIGN - 36
Από την εκπροσώπηση της «ιδανικής» γυναίκας, που είναι ικανή να συμβάλλει στον πόλεμο και ταυτόχρονα θηλυκή, πλέον εκπροσωπεί το κίνημα προς την ισότητα των φύλων. Σχεδιάζοντας για εκστρατείες ευαισθητοποίησης, επιχειρείται η αμφισβήτηση των στερεοτύπων και της αντίληψης των ανθρώπων για θέματα όπως ο φεμινισμός, η ισότητα των φύλων και η βία κατά των γυναικών. Έτσι διαμορφώνεται ένας διάλογος γύρω από την επικρατέστερη νοοτροπία, επικοινωνούνται οι απόψεις και οι εμπειρίες των ατόμων που επηρεάζονται από την κατάσταση, καθώς και ενθαρρύνεται η λήψη δράσης για την καταπολέμησή της. Ο σχεδιασμός για ένα κοινωνικό κίνημα σαν κι αυτό δεν είναι πάντα εύκολη και απλή διαδικασία. Συχνά το πρόβλημα προς εξέταση είναι περίπλοκο και δύσκολο να μεταφραστεί σε μια δημιουργία κοινωνικού σχεδίου. Οι σχεδιαστές επιχειρούν να μεταφέρουν την ουσία του προβλήματος με τρόπο ευνόητο, αξιοπρέπεια, σεβασμό και ευαισθησία. Εκτός της κατανόησης του μηνύματος, τίθεται το πρόβλημα της ενθάρρυνσης των ανθρώπων να αναλάβουν δράση. Ένα μήνυμα που επικοινωνείται οπτικά μέσω του κοινωνικού σχεδίου πρέπει να παρακινεί τον αποδέκτη και να συμβάλλει, όσο μπορεί, στη θετική επιρροή της κοινωνίας και των μελών της. Ο γραφιστικός σχεδιασμός δεν περιορίζεται στην αισθητική. Έχει τη δυνατότητα να επικοινωνήσει οπτικά, να επηρεάσει τους ανθρώπους, να ξεκινήσει έναν διάλογο για αμφιλεγόμενα ζητήματα και να αμφισβητήσει όσα θεωρούνται δεδομένα. Όταν αυτά αφορούν θέματα κοινωνικής δικαιοσύνης, όπως η ισότητα των φύλων, μπορεί να συμβάλλει στη δημιουργία μιας καλύτερης κοινωνίας, δηλαδή ενός συστήματος που λειτουργεί υπέρ όλων των ανθρώπων.
S O C I A L D E S I G N - 37
πολεμικές & αντιπολεμικές αφίσες Με την έναρξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, στην κατεύθυνση της στρατολόγησης των ανδρών σε χώρες όπως οι ΗΠΑ και η Μεγάλη Βρετανία έγινε χρήση ποικίλων μέσων μαζικής ενημέρωσης, τα οποία επιχείρησαν να χειραγωγήσουν, να διαμορφώσουν απόψεις και να καθορίσουν συμπεριφορές μέσω της προπαγάνδας. Για αυτόν τον σκοπό έγινε εκτεταμένη προβολή ανθρώπων που είχαν κάποια επιρροή στο κοινό, όπως καλλιτέχνες, ηθοποιοί, σκηνοθέτες και συγγραφείς που προωθούσαν τα συμφέροντα της εκάστοτε κυβέρνησης. Οι ταινίες, τα άρθρα και οι αφίσες αποτελούν μέχρι σήμερα απόδειξη της πολεμικής προπαγάνδας που υπήρχε εκείνη την εποχή. Εκτός από την κλήση των νέων ανδρών να συμμετέχουν στον στρατό, οι αφίσες προωθούσαν α) το «καθήκον» των γυναικών να γίνουν μέλος των βοηθητικών δυνάμεων, β) την αύξηση της βιομηχανικής παραγωγής και γ) τη διατήρηση καυσίμων, κρέατος, κονσερβών και πολλών άλλων προμηθειών για τον πόλεμο. Ανάλογα με το κοινό στο οποίο απευθυνόταν κάθε αφίσα υιοθετούνταν μια διαφορετική προσέγγιση. Η πιο συνήθης πρακτική ήταν η επίκληση στον πατριωτισμό των πολιτών και στο «καθήκον» τους να υπερασπιστούν τη χώρα τους. Άλλες φορές γινόταν χρήση ενός συναισθηματικού μηνύματος, συχνά αναφερόμενο στους ανθρώπους που χάνονται στον πόλεμο.
SOCIAL DESIGN - 38
Ακόμη, αφίσες απεικόνιζαν τον πολεμικό εχθρό με χιουμοριστικό τρόπο, με τη γελοιοποίησή του ή με καρικατούρες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η απεικόνιση των Γερμανών ή Ιαπώνων στρατιωτών ως αρουραίους ή τέρατα. Η προπαγάνδα αποσκοπούσε στην καλλιέργεια μίσους και ξενοφοβίας στους πολίτες και στην παρεπόμενη κινητοποίησή τους στη στήριξη του πολέμου. Η δημοφιλής αφίσα του Θείου Σαμ με τη λεζάντα «I Want You» αποτελούσε μια τέτοια πρόσκληση στην ενεργή υποστήριξη του αμερικανικού στρατού. Επιπλέον, στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου ο εικονογράφος Savile Lumley δημιούργησε μια αφίσα με πρωταγωνιστές έναν πατέρα και τα δύο του παιδιά και το σλόγκαν «Daddy what did YOU do in the Great War?», το οποίο προκαλούσε την αίσθηση ευθύνης που έχει ένας πατέρας προς τα παιδιά του. Αναφερόταν στη μελλοντική λογοδοσία του σε αυτά και στην επιθυμία του να τα κάνει περήφανα για αυτόν. Οι Παγκόσμιοι Πόλεμοι επηρέασαν όλον τον κόσμο και τα δικαιώματά του. Η πλειονότητα θεωρούσε τη θυσία της για την πατρίδα ως το εθνικό της καθήκον. Εκείνη την περίοδο, λοιπόν, ήταν εξαιρετικά δύσκολη η εύρεση κάποιας αντιπολεμικής αφίσας, ενώ οι ειρηνικές απόψεις εκφράζονταν μόνο από μειονότητες.
Οι φιλειρηνικές αφίσες διαδόθηκαν πιο έντονα στη μεσοπολεμική περίοδο, όταν υπήρχε η γενική πεποίθηση ότι, μετά από την καταστροφή του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, οι νέοι έπρεπε να εστιάσουν σε ειρηνικές δραστηριότητες και στις οικογένειές τους. Με την άνοδο του ναζισμού, οι αντιπολεμικές αφίσες έγιναν και πάλι σχεδόν ανύπαρκτες. Αυτήν τη φορά αναγνωρίστηκε συλλογικά η ανάγκη της αντιμετώπισης της απειλής του ναζισμού με βία. Παρόμοια με τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, στη διάρκεια του Δεύτερου επιλέχθηκε η ευαισθητοποίηση των πολιτών μέσα από αφίσες που ενίσχυαν το πατριωτικό αίσθημα, προέβαλαν τις επιπτώσεις μιας ενδεχόμενης νίκης του ναζισμού και δημιουργούσαν το αίσθημα της ένωσης και συλλογικής αντιμετώπισης του κινδύνου. Ο πόλεμος του Βιετνάμ έγινε αντικείμενο πολύ
περισσότερων αντιπολεμικών αφισών σε σχέση με τον Πρώτο και τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Μια από τις πιο διαδεδομένες ήταν μια παραλλαγή αυτής που χρησιμοποιήθηκε στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο με τον Θείο Σαμ σε μορφή σκελετού, συμβολίζοντας τις θανατηφόρες συνέπειες του πολέμου. Ωστόσο οι αφίσες με θέμα τον πόλεμο δεν έχουν πάψει να κυκλοφορούν, μιας και πόλεμοι εξελίσσονται διαρκώς σε πολλά σημεία του πλανήτη διαρκώς. Μέχρι πρόσφατα με την τρομοκρατική επίθεση της ενδεκάτης Σεπτεμβρίου και την στρατιωτική αντιμετώπιση που υιοθέτησε η αμερικανική κυβέρνηση «πόλεμος κατά της τρομοκρατίας», η χρήση αφισών χρησιμοποιήθηκε ακόμη μια φορά για την προώθηση της ειρηνικής επίλυσης των προβλημάτων και της διαμαρτυρίας κατά του πολέμου στο Ιράκ.
S O C ISAOLCD I AELS IDGENS I-G39 N - 39
το φαινόμενο Toscani-Benetton
SOCIAL DESIGN - 40
κοινωνικό σχέδιο & βιομηχανία μόδας Η βιομηχανία της μόδας παρά το γεγονός πως έχει σημαντικές επιπτώσεις στην κοινωνία, όπως τα επικίνδυνα πρότυπα ομορφιάς που προωθεί και η συμβολή της στην καταστροφή του περιβάλλοντος, έχει τη δύναμη να επικοινωνήσει και θετικές ιδέες στους ανθρώπους. Σε συνεργασία με το κοινωνικό σχέδιο έχει γίνει πολλές φορές αφορμή να ξεκινήσει ένας διάλογος πάνω σε αμφιλεγόμενα κοινωνικά θέματα. Το 1982 η εταιρεία ρούχων Benetton προσέλαβε τον Oliviero Toscani, έναν Ιταλό φωτογράφο, ως τον επίσημο καλλιτεχνικό διευθυντή της. Ο Toscani, στη διάρκεια της συνεργασίας του με την εταιρεία δημιούργησε μια πληθώρα αμφιλεγόμενων φωτογραφιών που χρησιμοποιήθηκαν σε αφίσες υπαίθριας προβολής. Οι απόψεις των ανθρώπων για το έργο του ήταν τόσο διιστάμενες, με αποτέλεσμα να οδηγηθεί δύο φορές σε απόλυση. Αντικείμενο της κάθε καμπάνιας ήταν ένα κοινωνικό πρόβλημα του «πραγματικού κόσμου», όπως η επιδημία του AIDS, ή το τότε ταμπού θέμα της ομοφυλοφιλίας. Στα τέλη του 20ου και στις αρχές του 21ου αιώνα η διαφήμιση διαδίδεται ραγδαία ως μια μέθοδος πώλησης και αύξησης των εσόδων της εκάστοτε εταιρείας και βιομηχανίας. Η έμφαση δίνεται στο ίδιο το προϊόν και τα χαρακτηριστικά του. Αυτή η φιλοκερδής προσέγγιση έρχεται σε αντίθεση με την ηθική της κοινωνική ευθύνης που φέρουν οι επιχειρήσεις. Η Benetton, ωστόσο, βρισκόταν διαρκώς σε έναν φαύλο
κύκλο δημιουργίας μιας διαφήμισης, που έσπαγε τους κανόνες, πραγματευόμενη αμφιλεγόμενα κοινωνικά θέματα που μπορεί να οδηγούσαν σε λογοκρισία ή/και αρνητική προβολή στα μέσα. Τον Απρίλιο του 2000, όταν ο Toscani δημιούργησε την καμπάνια «Looking Death in the Face», παρουσιάζοντας την ωμή πραγματικότητα της θανατικής ποινής, απολύθηκε για πρώτη φορά από καλλιτεχνικός διευθυντής της Benetton. Οι 26 κρατούμενοι, που απεικονίζονταν, κοιτούσαν μέσα στην κάμερα, ενώ η λεζάντα έγραφε «SENTENCED TO DEATH». Διάφορα πολυκαταστήματα των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής έπαψαν να φιλοξενούν τα ρούχα της Benetton και η πολιτεία του Μιζούρι μήνυσε την εταιρεία, ισχυριζόμενη ότι οι φωτογραφίες είχαν ληφθεί με ψευδείς δηλώσεις για τη χρήση τους. Εντούτοις δεν ήταν αυτή η πιο «προκλητική» δημιουργία του. Μία από τις διαφημίσεις του απεικόνιζε μια οικογένεια ομοφυλόφιλων γυναικών, που διαφοροποιείται από την τότε στερεοτυπική απεικόνιση της σεξουαλικοποιημένης λεσβίας. Το 1990 δημοσίευσε μια φωτογραφία του ακτιβιστή David Kirby, λίγο πριν πεθάνει από AIDS. Ανάμεσα στα σχόλια κυριαρχούσε η άποψη ότι αυτή η φωτογραφία εξαπλώνει τον φόβο και εκμεταλλεύεται εμπορικά την ασθένεια. Ο πατέρας του Kirby υποστήριξε τη χρήση της φωτογραφίας, εφόσον έδινε τη δυνατότητα να βοηθήσει κάποιον.
S O C I A L D E S I G N - 41
SOCIAL DESIGN - 42
Μία από τις διαφημίσεις του απεικόνιζε μια οικογένεια ομοφυλόφιλων γυναικών, που διαφοροποιείται από την τότε στερεοτυπική απεικόνιση της σεξουαλικοποιημένης λεσβίας. Το 1990 δημοσίευσε μια φωτογραφία του ακτιβιστή David Kirby, λίγο πριν πεθάνει από AIDS. Ανάμεσα στα σχόλια κυριαρχούσε η άποψη ότι αυτή η φωτογραφία εξαπλώνει τον φόβο και εκμεταλλεύεται εμπορικά την ασθένεια. Ο πατέρας του Kirby υποστήριξε τη χρήση της φωτογραφίας, εφόσον έδινε τη δυνατότητα να βοηθήσει κάποιον. Η πρακτική του Toscani, γνωστή και ως shockver tising, shock+adver tising, στοχεύει στη λήψη της προσοχής του κοινού μέσω της πρόκλησης έντονων συναισθηματικών αντιδράσεων. Θέλει να ξαφνιάσει και να προσβάλλει. Έχει αποδειχθεί ότι στη διάρκεια της επιδημίας του AIDS η συμβολή του ήταν καθοριστική στην συμπεριφορική αλλαγή των πολιτών στο θέμα αυτό. Μέχρι σήμερα διίστανται οι απόψεις αναφορικά με την υιοθέτηση αυτής της προσέγγισης για τον σκοπό της κοινωνικής αλλαγής. Κάποιοι ενστερνίζονται την άποψη ότι εφόσον είναι αποτελεσματική μέθοδος, είναι θεμιτό να χρησιμοποιηθεί για την προστασία των ανθρώπων και την προάσπιση των δικαιωμάτων τους. Ταυτόχρονα, υπάρχει η γνώμη ότι είναι υπερβολικό να υποχρεώνει κανείς κάποιον στην παρακολούθηση θεαμάτων που προκαλούν τόσο δυνατά, συνήθως αρνητικά, συναισθήματα. Η συνεργασία του Toscani και της Benetton επηρέασε και καθόρισε την αντίληψη του κοινού για μια εταιρεία παραγωγής ρούχων και τον τρόπο με τον οποίο αυτή χρησιμοποίησε το κοινωνικό σχέδιο για τη θετική επιρροή της κοινωνίας. Πλέον η μόδα παρότι εστιάζει κυρίως στον καταναλωτή και τη σχέση του με το προϊόν, αρχίζει να υιοθετεί μια πιο ηθική πρακτική στον τομέα της διαφήμισης.
SO SO CC I AI A L LDD E SE ISGI G NN- -4343
Δημήτρης Αρβανίτης & κοινωνικό σχέδιο Ο Δημήτρης Αρβανίτης είναι ένας από τους πρώτους Έλληνες που ασχολήθηκαν με το κοινωνικό σχέδιο. Υποστηρίζει τη σημασία της ανάληψης της κοινωνικής ευθύνης των σχεδιαστών με σκοπό την οπτικοποίηση ιδεών που θα αλλάξουν σε θετική κατεύθυνση την κοινωνία. Σύμφωνα με τον Αρβανίτη το ντιζάιν δεν γνωρίζει μόνο να ‘πουλάει’ προϊόντα και υπηρεσίες, αλλά οφείλει να δρα και στα μέτωπα των κοινωνικών αγώνων. Ο Αρβανίτης γεννήθηκε το 1948 στη Χαλκίδα. Από μικρός είχε κλίση στις εικαστικές τέχνες. Το ενδιαφέρον του για τα εξώφυλλα περιοδικών και τις αφίσες τον έκαναν να συνειδητοποιήσει πως ο κλάδος του γραφιστικού σχεδιασμού θα ήταν το αντικείμενο της εργασίας του. Το 1965 αποφάσισε να σπουδάσει στη σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, ωστόσο δύο χρόνια αργότερα η υποχρέωση στράτευσης διέκοψε τις σπουδές του. Μετά το τέλος της θητείας του εργάστηκε ως σχεδιαστής τόσο στο εξωτερικό όσο και στην Ελλάδα. Στα πρώτα βήματα της καριέρας του, τού ανατέθηκε η σχεδίαση της πρώτης τζαζ αφίσας στην Ελλάδα. Από τότε έχει σχεδιάσει πληθώρα περιοδικών, όπως για παράδειγμα το «ΤΖΑΖ» και το «Ποντίκι Art», ενώ εργάστηκε ως καλλιτεχνικός διευθυντής για το περιοδικό «Ταχυδρόμος». Από το 2004 είναι μέλος του Alliance Graphique Internationale, μια ένωση που αποτελείται από 527 κορυφαίους
SOCIAL DESIGN - 44
σχεδιαστές παγκοσμίως. Στα τελευταία δεκαπέντε χρόνια έχει σχεδιάσει 115 αφίσες κοινωνικού περιεχομένου για το περιοδικό Γαλέρα. Οι αφίσες αργότερα αναδημοσιεύθηκαν στο διαδίκτυο, σε εφημερίδες και σε περιοδικά. Το 2008 συμμετείχε στη 18η Διεθνή Μπιενάλε Γραφικών Τεχνών στη Μπρνο της Τσεχίας. Το 2016 τιμήθηκε για τη συμβολή του στον σύγχρονο γραφιστικό σχεδιασμό, στην 25η Μπιενάλε της Βαρσοβίας. Οι δημιουργίες του Αρβανίτη προσδιορίζονται από το κοινωνικό ύφος και τη χαρακτηριστική τεχνοτροπία του. Για τον Αρβανίτη, πίσω από κάθε κοινωνικό σχέδιο κρύβεται μια ιδέα αξία επικοινωνίας. Υποστηρίζει ότι ο γραφιστικός σχεδιασμός αποτελεί εργαλείο για την ανάληψη κοινωνικής δράσης και την προώθηση της αλληλεγγύης και του εθελοντισμού. Δεν έχει σκοπό μόνο να πληροφορήσει, αλλά να απεικονίσει μια πληροφορία η οποία μελλοντικά θα αποτελέσει ιστορική καταγραφή.
S O CSIOACL I D A LE SDI G E SNI G- N 45- 45
SOCIAL DESIGN - 46
47 S SOOCCI AI AL LDDE ES SI GI GNN- -47
βιβλιογραφία Aguierre, R. (2018). The evolution of the «We Can Do It» poster and American feminist movements. McNair Research Journal SJSU, 14(1), 3. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://scholarworks.sjsu.edu/cgi/viewcontent. cgi?article=1014&context=mcnair Armstrong, L., Bailey, J., Julier, G., & Kimbell, L. (2014). Social design futures: HEI research and the AHRC. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://research.brighton.ac.uk/en/publications/ social-design-futures-hei-research-and-the-ahrc Athens Voice. (2012). Δημήτρης Αρβανίτης. Design Obsession. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από http://www. designobsession.gr/content/δημήτρης-αρβανίτης Bahlol, M., & Dewey, R. S. (2021). Pandemic preparedness of community pharmacies for COVID-19. Research in Social and Administrative Pharmacy, 17(1), 1888-1896. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://www.ncbi.nlm. nih.gov/pmc/articles/PMC7211678/ Bergstrom, G. (2019). What Is Propaganda and How Does It Work? The Balance Small Business. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://www.thebalancesmb.com/what-is-propaganda-and-how-does-it-work-2295248 Breslin, H. (2019). How Do Graphic Designers Affect the World Around You? Holly Breslin Design. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://breslindesign.com/2019/03/12/graphic-designers-and-the-world/ Brunetta, V. (2021). Design for social good: Visualising a social movement: Ending sexual harassment. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://piquant.ie/news/design-for-social-good/ Cambridge. (2021). Social Responsibility. Cambridge Dictionary. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/social-responsibility Duffy, E. N. (2019). Benetton’s Most Controversial Advertising Campaigns Through The Years. British Vogue. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://www.vogue.co.uk/gallery/benettons-best-advertising-campaigns Falk, P. (1997). The Benetton-Τoscani. Buy this Book: Studies in Advertising and Consumption, 64. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://www.taylorfrancis.com/chapters/edit/10.4324/9781315004853-11/ benetton-toscani-effect-testing-limits-conventional-advertising-pasi-falk Guffey, E. E. (2014). Posters: A global history. Reaktion Books. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από http://www.reaktionbooks.co.uk/display.asp?ISB=9781780233710 Howell, B. (2021). Top 7 Most Polluting Industries. The Eco Experts. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://www. theecoexperts.co.uk/blog/top-7-most-polluting-industries Imperial War Museums. (n.d.). 7 Posters And Placards From A Century Of Anti-War Protest. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://www.iwm.org.uk/history/7-posters-and-placards-from-a-century-of-anti-war-protest Itchypalm. (2018). Social Change - Can Graphic Designers become the catalyst? ItchyPalm Graphic Design. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://itchypalm.co.uk/graphic-designers-social-change/ Jordan, C. (2021). Examples of Propaganda. Canva. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://www.canva.com/ learn/examples-of-propaganda/ Kubacka, N. (2012). There Are No Shocking Pictures, Only Shocking Reality.- Oliviero Toscani: The Power And Role Of Benetton’s Shockvertising. Centria University Of Applied Sciences. The Ylivieska Unit. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://www.theseus.fi/handle/10024/48098 Lunn, P. D., Timmons, S., Belton, C. A., Barjaková, M., Julienne, H., & Lavin, C. (2020). Motivating social distancing during the Covid-19 pandemic: An online experiment. Social Science & Medicine, 265, 113478. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0277953620306973 Mahaney, D. (2002). Propaganda Posters. OAH Magazine of History, 16(3), 41-46. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από http://www.jstor.org/stable/25163525 Margolin, V. (2019). Social design: From utopia to the good society. The Social Design Reader, 17. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://www.worldcat.org/title/design-for-the-good-society/oclc/899978059 Martinez, J. L. (2008). Pandemic in Print: African HIV/AIDS Posters/Africa. Dot. Com: Drums to Digital. African Arts, 41(2), 84. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://go.gale.com/ps/anonymous?id=GALE%7CA179492430&sid=go ogleScholar&v=2.1&it=r&linkaccess=abs&issn=00019933&p=AONE&sw=w Mcnabb, L. (2020). Fridays for what future?: a case study on the collective action frami ng of the Swedish environmental movement. Second cycle, A2E. Uppsala: SLU, Dept. of Urban and Rural Development. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://stud.epsilon.slu.se/15608/
SOCIAL DESIGN - 48
Meggs, P. B., & Purvis, A. W. (2016). Meggs’ history of graphic design. John Wiley & Sons. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://books.google.gr/books?id=1zL8CwAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=meggs+history+of+graphi c+design&hl=el&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=meggs%20history%20of%20graphic%20design&f=false Morley Μ. (2017). What Design Can Do: Spark Social Change. Adobe 99U. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://99u.adobe.com/articles/55317/what-design-can-do-spark-social-change Pajouh, S. (2019). The Role of Social Responsibility in Graphic Design. Medium. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://medium.com/@info_88059/the-role-of-social-responsibility-in-graphic-design-4b953a327b4e Papadakis, G. (2019). Contemporary Graphic Design & Culture. Issuu. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https:// issuu.com/giorgos_papadakis/docs/final_year_research_thesis_-_ba__hons__graphic_des Rickford, R. (2016). Black lives matter: Toward a modern practice of mass struggle. In New Labor Forum (Vol. 25, No. 1, pp. 34-42). Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/1095796015620171 Sage CA: Los Angeles, CA: SAGE Publications. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://journals.sagepub.com/ doi/abs/10.1177/1095796015620171 Scott, D. (2012). Designing For Social Change. Social Responsibility And The Graphic Designer. Malmö Högskola. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://www.diva-portal.org/smash/get/diva2:1482445/FULLTEXT01.pdf Riley, T. (2018, February 14). Just 100 companies responsible for 71% of global emissions, study says. The Guardian. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://www.theguardian.com/sustainable-business/2017/ jul/10/100-fossil-fuel-companies-investors-responsible-71-global-emissions-cdp-study-climate-change Smith, B. Lannes (2021). Propaganda. Encyclopedia Britannica. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://www. britannica.com/topic/propaganda Tromp, N., & Hekkert, P. (2014). Social implication design (SID)–A design method to exploit the unique value of the artefact to counteract social problems. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://repository.tudelft.nl/islandora/ object/uuid%3Ae17f2445-ac25-47e4-95ad-62d5809a0d42 Typeroom. (2019). It stops now! Design for social good rules in Piquant’s anti-violence campaign - TypeRoom. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://www.typeroom.eu/article/ it-stops-now-design-social-good-rules-piquants-anti-violence-campaign Wishbox Studio. (2021). Social impact of graphic design. Wishbox. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://wishboxstudio.in/social-impact-graphic-design/ Young, R. (2016). Make Art Not War: Political Protest Posters from the Twentieth Century (Washington Mews Books) (Illustrateded.). NYU Press. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://books.google.gr/books?id=QdPvDAAAQBAJ &printsec=frontcover&dq=Young,+R.+(2016).+Make+Art+Not+War:+Political+Protest&hl=el&sa=X&redir_esc=y Αρφάρα, Κ. (2008). Ο λόγος της αφίσας. Το Βήμα Online. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://www.tovima. gr/2008/11/24/culture/o-logos-tis-afisas/ Κώνστας, Γ. (2019). Ο γοητευτικός κόσμος της αφίσας. Χανιώτικα Νέα. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https:// www.haniotika-nea.gr/o-goiteytikos-kosmos-tis-afisas/ Μαυροειδής, Σ. (2017). Δημήτρης Αρβανίτης: «Το ντιζάιν οφείλει να δρα στα μέτωπα των κοινωνικών αγώνων.» Δρόμος της Αριστεράς. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://edromos.gr/δημήτρης-αρβανίτης/?amp=1 Μποζώνη, Α. (2014). Δημήτρης Αρβανίτης. LiFO.gr. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://www.lifo.gr/ proswpa/athenians/dimitris-arbanitis Νένες, Γ. (2017). Οι υπέροχες αφίσες του Δημήτρη Αρβανίτη και του Κωνσταντίνου Μίαρη. Athens Voice. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://www.athensvoice.gr/life/home/ design/130020_oi-yperohes-afises-toy-dimitri-arvaniti-kai-toy-konstantinoy-miari Παναγιωτόπουλος-Πιπεριάν, Α. (2015). Δημήτρης Αρβανίτης. Περιοδικό Αν. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από http://anmag.gr/πρόσωπα/συνεντεύξεις/δημήτρης-αρβανίτης/ Σκαράκη, Α. (2020). Δήμος Καισαριανής-gr design: 40 αφίσες για την πανδημία Covid19. Athens Voice. Ανακτήθηκε 20 Απριλίου 2021 από https://www.athensvoice.gr/culture/ arts/692919_dimos-kaisarianis-gr-design-40-afises-gia-tin-covid-19 Φραγκόπουλος, Μ. (2006). Εισαγωγή στην ιστορία και τη θεωρία το Graphic Design. Futura.
S O C I A L D E S I G N - 49
socialdesign design social o γραφιστικός σχεδιασμός στην υπηρεσία της κοινωνίας
o γραφιστικός σχεδιασμός στην υπηρεσία της κοινωνίας
ΤΕΥΧΟΣ11////ΙΟΥΝΙΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ2021 2021 ΤΕΥΧΟΣ