ΒΙΩΝΩ | ΑΝΤΙΛΑΜΒΑΝΟΜΑΙ | ΚΑΤΟΙΚΩ : Το δαιμόνιο του τόπου, μία πολυαισθητηριακή εμπειρία - Ηρακλειά -

ΒΙΩ ΝΩ |ΑΝΤΙΛΑΜ ΒΑΝΟΜ ΑΙ |ΚΑΤΟΙΚΩ Τ οδ α ι μ ό ν ι οτ ο υτ ό πο υ , μι απο λ υ α ι σ θ η τ η ρ ι α κ ήε μ ε πε ι ρ ί α -Ηπε ρ ί πτ ωσ ητ η ςΗρ α κ λ ε ι ά ς-

Πα πα δ ά τ ο υΕ ι ρ ή ν η , Αθ ή ν α2 0 2 2

ΠΑΝΔΠΗ΢ΣΖΜΗΟ ΓΤΣΗΚΖ΢ ΑΣΣΗΚΖ΢ | ΣΜΖΜΑ Δ΢ΩΣΔΡΗΚΖ΢ ΑΡΥΗΣΔΚΣΟΝΗΚΖ΢

ΒΙΩΝΩ | ΑΝΤΙΛΑΜΒΑΝΟΜΑΙ | ΚΑΤΟΙΚΩ Το δαιμόνιο ηοσ ηόποσ, μία πολσαιζθηηηριακή εμπειρία - Η περίπηωζη ηης Ηρακλειάς -

Παπαδάτου Ειρήνη Επιβλέποσζα Καθηγήηρια: Σκάλκου Κατερίνα

ΓΗΑΛΔΞΖ | ΑΘΖΝΑ 2022

 ii 

Δπραξηζηψ ηελ θαζεγήηξηά κνπ, θπξία ΢θάιθνπ Καηεξίλα, γηα ηελ εκπηζηνζχλε, ηε ζηήξημε, ηελ παξφηξπλζε θαη ηελ νπζηαζηηθή θαζνδήγεζε πνπ κνπ πξνζέθεξε ζηελ δηάξθεηα ηεο εξγαζίαο κνπ!

1

 ii 

Κη αθνχκπεζα ην πφδη κνπ ζηε γε ζνπ, θη άθεζα ηελ ςπρή κνπ, θη έγηλε ζηηγκέο θαη κλήκεο θη αλακλήζεηο πνπ πήξαλ ν ρξφλνο, ην θχκα, ν αέξαο, θη έγηλαλ ηζηνξίεο γηα λα ζπκάκαη Απφ ηνλ ηφπν κνπ

 iii 

2

 iv 

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Αληηθείκελν ηεο έξεπλαο απνηειεί ε έλλνηα ηνπ ηφπνπ θαη ην πψο ν άλζξσπνο ηνλ αηζζάλεηαη, ηνλ κειεηάεη θαη ηειηθά δεκηνπξγεί κε γλψκνλα απηφλ, δειαδή ηνλ θαηνηθεί. ΢ε ζπλέρεηα, εξεπλάηαη ε ζρέζε ησλ αηζζήζεσλ κε ηελ νινθιεξσηηθή εκπεηξία ελφο αλζξψπνπ ζε έλαλ ηφπν. Δίλαη ζεκαληηθφ λα θαηαθέξνπκε λα πιεζηάδνπκε φζν γίλεηαη πην θνληά ζηε γλσξηκία καο κε ηνπο ηφπνπο πνπ επηζπκνχκε λα θαηνηθήζνπκε, λα ρηίζνπκε ή λα δεκηνπξγήζνπκε ζπλνιηθά, θαζψο ρσξίο γλψκνλα ηηο δηθέο ηνπο βάζεηο θαη αξρέο δεκηνπξγίαο, ηφηε δελ ζα θαηαθέξνπκε ηίπνηα, παξά κφλν λα επηδξάκε άζθνπα θαη αλνχζηα πάλσ ηνπο. ΢αλ αξρηηέθηνλεο νθείινπκε λα ιακβάλνπκε ππ‟ φςηλ καο ηα ζηνηρεία ηνπ θάζε ηφπνπ πνπ καο αθνξά, ηελ ηζηνξία θαη ηηο κλήκεο ηνπ, θαζψο θαη λα εθκεηαιιεπφκαζηε ηηο αηζζήζεηο πξνο φθεινο ηνπ έξγνπ καο θαη ησλ κειινληηθψλ ρξεζηψλ ηνπ. Απηφο είλαη θαη ν ιφγνο γηα ηνλ νπνίν έρεη ζεκαζία ε ζπγθεθξηκέλε εξεπλεηηθή εξγαζία. Αλά ηα ρξφληα πνιινί αξρηηέθηνλεο, θηιφζνθνη, ςπρνιφγνη θ.α. πξνζπάζεζαλ λα απνηππψζνπλ ηελ δηθή ηνπ νπηηθή ζηε ζρέζε ηνπ πεξηβάιινληνο, ηνπ ηνπίνπ κε ηνλ άλζξσπν θαη ηηο αηζζήζεηο. Γλσζηνί αξρηηέθηνλεο φπσο ν Pallasmaa θαη ν Christian Noberg-Schulz, έγξαςαλ πνιιά βηβιία πξνζπαζψληαο λα απνηππψζνπλ είηε κηα γεληθή θαηλνκεληθή γηα ηνλ ηφπν, ηελ αξρηηεθηνληθή θαη ηηο αηζζήζεηο, είηε, πην ζπγθεθξηκέλα, ηε ζρέζε ηεο θάζε αίζζεζεο κε ηνλ άλζξσπν θαη ηελ εκπεηξία ηνπ ζηνπο ηφπνπο. Πνιιά απφ ηα βηβιία θαη ηα θείκελά ηνπο, έρνπλ αιιάμεη θαη θαζνξίζεη ηνλ ηξφπν πνπ βιέπνπκε θαη αληηκεησπίδνπκε ηελ αξρηηεθηνληθή ζήκεξα. Ξεθηλψληαο απφ ηηο έλλνηεο ηνπ ηφπνπ, ηνπ θπζηθνχ ηνπίνπ θαη ηνπ αλζξσπνγελνχο πεξηβάιινληνο, επηδηψρζεθε λα ειεγρζεί ην πψο ν άλζξσπνο αληηιακβάλεηαη ηνλ θάζε ρψξν, πσο ηνλ βηψλεη θαη πσο ηειηθά ηνλ θαηνηθεί. Γηα ηε βίσζε ελφο ηφπνπ είλαη απαξαίηεηεο νη αηζζήζεηο. Έηζη, μεθίλεζε ε κειέηε γηα ηηο ζρέζεηο ησλ αηζζήζεσλ κε ηνλ θάζε ηφπν ζπλδπαζηηθά κε ηελ εκπεηξία ησλ αλζξψπσλ ζε απηφλ. ΢ηε δηάξθεηα ηεο κειέηεο, δεκηνπξγήζεθε ε αλάγθε λα αλαθαιχςσ έλαλ ηφπν κειεηψληαο ηηο παξακέηξνπο πνπ είραλ εληνπηζηεί απφ ηε βηβιηνγξαθηθή έξεπλα, θαη λα απνδείμσ ηελ κνλαδηθφηεηά ηνπ. Έηζη, έρεη επηιερζεί ν ηφπνο ηεο Ζξαθιεηάο, φπνπ θαη ζα καο ζπλνδεχεη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο εξεπλεηηθήο απηήο εξγαζίαο.

v

 vi 

ABSTRACT The object of this research paper is “the prevailing character or atmosphere of a place”, how human experience it, studies it and ultimately creates based on it, with other means, how he inhabits it. Likewise, the relationship between the senses and a person's experience of a place is investigated. Moreover, it is important to be able to get as close as possible to our knowledge of the places we want to live, build or create on them. Without their own foundations and principles of creation, we will not achieve our goals as architects and the influence on those places will be vain and meaningless. As architects we also have to take into consideration the elements of each place, its history and its memories, as well as to exploit the senses for the benefit of our work and its future users. Those are the reasons why this research paper is important. Over the years many architects, philosophers, psychologists tried to capture their own perspectives on the relationship of the environment and the landscape with the human and the senses. Well-known architects such as Pallasmaa and Christian Noberg-Schulz have written many books in an attempt to capture either a general phenomenon of place, architecture and the senses, or, more specifically, the relationship of humans‟ senses with their experience in places. Many of their books and texts have changed and defined the way we see and treat architecture today. Starting from the concepts of place, natural landscape and manmade environment, it was sought to control how human perceives each space, how he experiences it and how he finally inhabits it. The senses are necessary for experiencing a place. Thus, the study of the senses‟ relations with atmosphere of a place, in combination with the human experience in it began. During the research, the need to find and study a place with parameters that could be identified by the theoretical research and to prove its uniqueness arose. This is how the place of Iraklia is chosen, which will accompany us during this research project.

 vii 

3. παγκάκι στο λιμάνι της Ηρακλειάς

 viii 

ΠΕΡΙΕΦΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΧΗ ABSTRACT ΠΕΡΙΕΦΟΜΕΝΑ ΕΙ΢ΑΓΨΓΗ 1. ΣΟ ΔΑΙΜΟΝΙΟ ΣΟΤ ΣΟΠΟΤ

2. ΑΙ΢ΘΗ΢ΕΙ΢

3. CASE STUDY: ΗΡΑΚΛΕΙΑ

΢ΤΜΠΕΡΑ΢ΜΑΣΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΚΕ΢ ΑΝΑΥΟΡΕ΢ ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ ΥΨΣΟΓΡΑΥΙΚΟΤ ΤΛΙΚΟΤ

 ix 

3 . Παραλϊα Ωό – Γιώργη, το λιμάνι της Ηρακλειάς

x

΢ΣΗΝ ΗΡΑΚΛΕΙΑ ΜΟΤ

Φάλεο Ησάλλε Γαβαιάο1

1

Από το βιβλϊο «Η Ηρακλειά του χθες και του σήμερα», (Γαβαλάς, 2010)

 xi 

ΕΙ΢ΑΓΨΓΗ

Joachim Gasquet, Cezanne

Γηαηί θάζε ηφπνο είλαη δηαθνξεηηθφο; Γηαηί ηνλ ληψζνπκε δηαθνξεηηθφ; Γηαηί ιέκε πσο έρεη δηαθνξεηηθή αηκφζθαηξα, δηαθνξεηηθφ ραξαθηήξα; ΢ε φιε καο ηε δσή βξηζθφκαζηε αληηκέησπνη κε παξφκνηα εξσηήκαηα θαη θαηαζηάζεηο πνπ δελ κπνξνχκε πάληα λα εμεγήζνπκε. Οη εκπεηξίεο απηέο, δελ επζχλνληαη κφλν ζηελ φξαζή καο αιιά θαη ζε άιιεο αηζζεηεξηαθέο ιεηηνπξγίεο, ζε άιιεο αηζζήζεηο. Έηζη δηακνξθψλνληαη ηειηθά νη εκπεηξίεο καο ζηνπο δηαθνξεηηθνχο ρψξνπο. ΢ηνπο δηαθνξεηηθνχο ηφπνπο. Απφ θαηαζηάζεηο θαη γεγνλφηα πνπ δελ αληηιακβαλφκαζηε ζπλεηδεηά πιήξσο. Ο «ηφπνο» θαη νη «αηζζήζεηο» απνηεινχλ αληηθείκελα κειέηεο απηήο ηεο έξεπλαο. Ση είλαη φκσο ηφπνο; ΢ίγνπξα κηιάκε γηα θάηη παξαπάλσ απφ έλα ζεκείν ζην ρψξν, απφ κία αθεξεκέλε ηνπνζεζία. Δίλαη πηζαλφλ έλα ζχλνιν απφ ηδηφηεηεο. Ηδηφηεηεο πνπ ηηο αληηιακβαλφκαζηε κε ηηο αηζζήζεηο θαη φρη κφλν. Δίλαη πην ζπγθεθξηκέλα πξάγκαηα. Τιηθή ππφζηαζε, πθή, ζρήκα, ρξψκα, ραξαθηήξαο. ΢πλεπψο, πνηά είλαη ηα ζηνηρεία εθείλα πνπ δξνπλ θαηαιπηηθά ζηηο κλήκεο θαη ηα πξνζσπηθά καο βηψκαηα ζε έλαλ ηφπν πνπ επηζθεπηφκαζηε ή δνχκε; Ση είλαη απηφ πνπ ππξνδνηεί ηελ θαληαζία καο ζε απηνχο ηνπο ηφπνπο; Πνηα άιια ζηνηρεία ζπιιέγεη ν λνπο καο ζηελ ρσξηθή απηή εκπεηξία καο θαη κε πνηνλ ηξφπν ηελ εληζρχνπλ; Ζ παξνχζα εξεπλεηηθή εξγαζία, ζε πξψην, ζεσξεηηθφ ζηάδην, εζηηάδεη ζηε δηεπθξίληζε ησλ δηαθνξεηηθψλ απηψλ πνηνηήησλ θάζε μερσξηζηήο ηνπνζεζίαο πνπ ζπγθξνηνχλ ηελ επξχηεξε έλλνηα ηνπ «ηφπνπ». Απηφ ζεκαίλεη ηελ δηάθξηζε αλζξσπνγελνχο πεξηβάιινληνο θαη θπζηθνχ ηνπίνπ, ηελ επίδξαζε ησλ αηζζήζεσλ ζηελ θαηαλφεζε θαη αλαγλψξηζε ελφο ηφπνπ, αιιά θαη ην πψο νη κλήκεο θαη νη εκπεηξίεο ησλ αλζξψπσλ ζπλδένληαη κε ηελ ηζηνξία ηνπ ηφπνπ. Θα δνχκε αθφκε, πψο ν άλζξσπνο βηψλεη, αληηιακβάλεηαη θαη ηειηθά θαηνηθεί ηνλ θφζκν γχξσ ηνπ. Γειαδή, πψο ληψζεη, ζθέθηεηαη θαη δεκηνπξγεί, κεηαθξάδνληαο ηηο έλλνηεο ηνπ «ηφπνπ», ηεο «αηκφζθαηξαο», ηνπ «πεξηβάιινληνο» θαη ησλ «αηζζήζεσλ», κε ζθνπφ λα ηηο ρξεζηκνπνηήζεη γηα λα θαηνηθήζεη. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο πξσηαξρηθήο έξεπλαο γηα ηελ έλλνηα ηνπ ηφπνπ, ήξζα αληηκέησπε κε πξνβιεκαηηζκνχο φπσο ην αλ ππάξρνπλ αθφκε θπζηθνί ηφπνη, φπνπ νη άλζξσπνη θαηαθέξλνπλ λα απνδξάζνπλ θαη λα θαηαθχγνπλ ή αλ θάπνηνη ηφπνη ηνπο νπνίνπο πνιινί απφ εκάο έρνπκε επηζθεθηεί, κπνξνχλ λα ραξαθηεξηζηνχλ ελ κέξεη θπζηθά ηνπία. Έηζη, δεχηεξν ζηάδην ηεο εξεπλεηηθήο εξγαζίαο, απνηειεί ε πεξίπησζε ηεο Ζξαθιεηάο, ελφο κηθξνχ λεζηνχ ηεο άγνλεο γξακκήο ζηηο Κπθιάδεο, κε 140 εγγεγξακκέλνπο θαηνίθνπο. Απνηειεί βαζηθφ κέξνο ηεο κεζνδνινγίαο πνπ αθνινπζήζεθε, κε ζθνπφ ηελ θαιχηεξε θαηαλφεζε ηνπ «ηφπνπ» κέζσ ησλ αηζζήζεσλ. Μειεηάηαη σο 1

ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ηεο βηβιηνγξαθηθήο έξεπλαο, θαζψο νη αξγνί ξπζκνί αλάπηπμήο ηνπ, ην θαζηζηνχλ ηεθκήξην «απζεληηθφηεηαο» ελφο ηφπνπ. Υαξαθηεξίδεηαη σο θαη‟ εμνρήλ θπζηθφο ηφπνο θαη δηαζέηεη σο λεζί ην θπζηθφ φξην ηεο ζηεξηάο κε ηε ζάιαζζα. ΋κσο ε θπζηθή ηνπ ππφζηαζε δελ πεξηνξίδεηαη ζε απηφ. Πεξηέρεη πνιινχο θπζηθνχο ζεζαπξνχο, ηφζν πιηθνχο φζν θαη αηζζεηεξηαθνχο θαη ηζηνξηθνχο πνπ ηνλ θαζηζηνχλ μερσξηζηφ. Αθφκε, ζέιεζα λα απνδείμσ, κε πξαθηηθφ ηξφπν, απηή ηελ απζεληηθφηεηα, ηε δχλακε θαη ηα ζηνηρεία πνπ θάλνπλ ηνλ ζπγθεθξηκέλν ηφπν λα μερσξίδεη θαη λα δεκηνπξγεί κηα δηαθνξηθή αηζζεηηθή θαη ςπρηθή εκπεηξία ζε φπνηνλ ηνλ επηζθέπηεηαη. Πεξηπιαλψκελνη ζηελ Ζξαθιεηά, ζα δνχκε πην άκεζα, κέζσ ηεο παξαηήξεζεο θαη ρξεζηκνπνηψληαο παξαδείγκαηα θαη θσηνγξαθίεο, φζα αλαθέξζεθαλ ζηα πξνεγνχκελα θεθάιαηα ζηελ βηβιηνγξαθηθή έξεπλα, ηη ξφιν παίδνπλ νη αηζζήζεηο ζηελ θαηαλφεζή ηνπ ηφπνπ θαη πσο ν άλζξσπνο επηδξά ζηελ ηζηνξία ηνπ. Με κεζνδνινγηθφ εξγαιείν ηηο αηζζήζεηο, θαη ηα ηδηαίηεξα αηζζεηεξηαθά ζηνηρεία ηεο θάζε κίαο, επηρεηξήζεθε λα παξαηεξεζεί ν ηφπνο ηεο Ζξαθιεηάο απφ κηα δηαθνξεηηθή νπηηθή γσλία, κε έλα δηαθνξεηηθφ γλσζηηθφ θαη πην θηινζνθηθφ ππφβαζξν. Ζ νπηηθή απηή, απνηππψζεθε κε θσηνγξαθηθφ πιηθφ απφ ηνλ ηφπν. Έηζη, ζε θάζε βήκα, θάζε θαηλνχξην ζπλαίζζεκα πνπ δεκηνπξγνχληαλ κέζσ ηεο έξεπλαο γηα ηελ παξνχζα εξγαζία, γίλεηαη πξνζπάζεηα λα απνηππσζεί απφ ηνλ ηφπν πνπ ήδε πεξηπιαληφκαζηε. Σνλ ηφπν ηεο Ζξαθιεηάο.

2

3

1.

ΣΟ ΔΑΙΜΟΝΙΟ ΣΟΤ ΣΟΠΟΤ

4

4

βορεινή πλευρά του νησιου – βορεινή σπηλιά

1.1. Σι εϊναι τόπος; ΢χκθσλα κε ηνλ Christian Norberg-Schulz (2009) ζην βηβιίν ηνπ „‟Genius Loci: ην πλεύκα ηνπ ηόπνπ‟‟, ν ηφπνο απαξηίδεηαη απφ έλα ζχλνιν ζπγθεθξηκέλσλ πξαγκάησλ κε πιηθή ππφζηαζε, ζρήκα, πθή, ρξψκα. Απνηειεί έλα πνηνηηθφ, «νιηθφ» θαηλφκελν πνπ γίλεηαη αηζζεηφ ζαλ έλα ζχλνιν απφ ζπγθεθξηκέλα ζηνηρεία, κία αηκφζθαηξα ή έλαλ ραξαθηήξα πνπ παξέρεη ηηο αλάινγεο ηδηφηεηεο γηα πξάμεηο θαη γεγνλφηα. Σα πνηνηηθά απηά ραξαθηεξηζηηθά, πξνθχπηνπλ κέζα απφ ηα ίδηα ηα βηψκαηα θαη ηα ζπλαηζζήκαηα πνπ εθπέκπεη. Αληηιακβαλφκαζηε, επνκέλσο, φηη ν ηφπνο πεξηιακβάλεη έλλνηεο φπσο ε θχζε, ε πφιε, ε αξρηηεθηνληθή , νη νπνίεο θαη ηνλ ραξαθηεξίδνπλ. Μηιψληαο γηα θχζε ελλννχκε ην θπζηθφ ηνπίν θαη γηα πφιε ην αζηηθφ ηνπίν. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζηελ έλλνηα ηεο θχζεο ιακβάλνπκε ππφςε καο πνζνηηθνχο παξάγνληεο φπσο θιηκαηνινγηθέο ζπλζήθεο, γεσγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά θαη δηάθνξα θπζηθά θαηλφκελα. Δλψ ζηελ έλλνηα ηεο πφιεο εκπεξηέρεηαη ν αλζξψπηλνο παξάγνληαο, νη θνηλσληθνί θαη πνιηηηθνί θαλφλεο, ηα ήζε θαη ηα έζηκα, θαζψο θαη νη πνιηηηζηηθνί παξάγνληεο ηνπ εθάζηνηε πνιηηηζκνχ. ΋κσο θνηλνί 5 . Εξώφυλλο του βιβλϊου Genius Loci παξάγνληεο ζηηο δχν απηέο έλλνηεο απνηεινχλ ε ηζηνξία, θπζηθή θαη θνηλσληθή, αιιά θαη ε κλήκε. Ζ ιατθή αξρηηεθηνληθή θαη ζηελ πνξεία ε ζχγρξνλε, ήηαλ θαη είλαη έλαο ηξφπνο απνηχπσζεο ηεο έλλνηαο ηνπ ηφπνπ γηα έλαλ ιαφ αλαιφγσο ηνλ ηξφπν πνπ ηνλ αληηιακβάλεηαη. Δμαξηάηαη απφ ηελ επαθή ηνπ ιανχ κε ηνλ ηφπν αιιά θαη απφ ηα βηψκαηά ηνπ. ΢ην ηέινο ηεο εκέξαο, ν ηφπνο απνηειεί ην επξχηεξν πεξηβάιινλ πνπ πεξηέρεη ην ηνπίν θαη ηελ πφιε, ελψ ε αξρηηεθηνληθή αληηκεησπίδεηαη σο ζπλδεηηθφ ζηνηρείν ησλ παξαπάλσ φξσλ. Μειεηψληαο ιίγν πην ιεπηνκεξψο ηα θαηλφκελα ηνπ «ηφπνπ» θαηαιήγνπκε ζην ζπκπέξαζκα φηη ε δνκή ηνπ ηφπνπ είλαη ζεκαληηθφ λα πεξηγξάθεηαη απφ ηνπο φξνπο ηνπ «ηνπίνπ» θαη ηεο «εγθαηάζηαζεο» αιιά εμίζνπ ζεκαληηθφ, λα αλαιχεηαη βάζεη ησλ θαηεγνξηψλ ηνπ «ρψξνπ» θαη ηνπ «ραξαθηήξα». ΢αλ «ρψξνο» ραξαθηεξίδεηαη ε ηξηζδηάζηαηε νξγάλσζε ησλ ζηνηρείσλ πνπ ζπληεινχλ ζηε ζχλζεζε ελφο ηφπνπ θαη ν «ραξαθηήξαο» ππνδειψλεη ηε γεληθφηεξε „‟αηκφζθαηξα‟‟ (Schulz, 2009). Με ην πέξαο ησλ ρξφλσλ, παξαηεξήζεθε φηη ε έλλνηα ηνπ «ρψξνπ» θαη ηνπ «ραξαθηήξα» ηνπ είλαη δηαξθψο κεηαβαιιφκελε. ΢πλεπψο, έλα ζεκαληηθφ βήκα γηα ηελ εξκελεία ηεο έλλνηαο ηνπ ηφπνπ γίλεηαη κε ηελ δηάθξηζή ηνπ ζε θπζηθφ θαη αλζξσπνγελέο ηνπίν. Φπζηθφ ηνπίν κπνξεί λα είλαη ε ζάιαζζα, ηα πνηάκηα, νη πιαγίεο, νη πεδηάδεο, ε βξνρή, αιιά αθφκε θαη ηα δψα, ηα θπηά, νη θπζηθνί ήρνη, έλα ζπήιαην. Δλψ, αλζξσπνγελέο πεξηβάιινλ είλαη νηηδήπνηε πεξηέρεη ηελ αλζξψπηλε παξέκβαζε γηα ηελ δεκηνπξγία ηνπ. Μπνξεί λα είλαη έλαο πέηξηλνο ηνίρνο, έλα δεληξφζπηην ή κία γέθπξα, κέρξη έλαλ δξφκν, έλα ζπίηη ή έλαλ νπξαλνμχζηε. Ωζηφζν, ππάξρνπλ ηνπία πνπ είλαη κεξηθψο αλζξσπνγελή. Δίλαη εθείλα, πνπ ε αλζξψπηλε παξέκβαζε είλαη πξνζεγκέλε θαη ζπγθξαηεκέλε ψζηε λα κελ επεξεάδεηαη ην θπζηθφ ηνπίν ζε κεγάιν βαζκφ, φπσο ζα δνχκε θαη ζηα επφκελα θεθάιαηα. Έηζη, ε θχζε απνηειεί έλα εθηεηακέλν ζχλνιν, έλαλ «ηφπν», πνπ αλάινγα κε ηηο επηκέξνπο ηνπηθέο ζπλζήθεο έρεη κηα ηδηαίηεξε ηαπηφηεηα. 5

6 από βορεινή πλευρά του νησιού, Ανέναντι Νάξος

6

1.2. Υυσικό τοπϊο Ο άλζξσπνο γηα λα κπνξέζεη λα θαηνηθήζεη ζην θπζηθφ πεξηβάιινλ πξέπεη αξρηθά λα ην βηψζεη θαη χζηεξα λα ην θαηαλνήζεη. Γειαδή γηα λα θαηνηθήζεη κεηαμχ νπξαλνχ θαη γεο, ζχκθσλα κε ηνλ Schulz (2009), πξέπεη αξρηθά λα θαηαλνήζεη ηηο δχν απηέο έλλνηεο, θαζψο θαη ηελ ζπζρέηηζή ηνπο. Καηαλφεζε φκσο ζεκαίλεη βίσζε ησλ λνεκάησλ. ΢ηελ αξραηφηεηα έλαο ηξφπνο θαηαλφεζεο ηνπο ήηαλ κέζσ ηεο κπζνινγίαο (θνζκνινγίεο θαη θνζκνγνλίεο). ΋ια μεθηλάλε απφ ηελ Γε θαη ηνλ Οπξαλφ. Γχν νληφηεηεο φπνπ ε κία γέλλεζε ηελ άιιε. Ζ θαηνίθεζε αλάκεζα ζε νπξαλφ θαη γε ζεκαίλεη «εγθαηάζηαζε» ζε έλα «πην πνιχκνξθν2 ελδηάκεζν», δειαδή λα παξνπζηάδεηαη ηειηθά σο ζηνηρείν ηνπ αλζξσπνγελνχο ηφπνπ. «Δγθαζίζηακαη», ζε απηή ηελ πεξίπησζε ζχκθσλα κε ηνλ Christian Norberg-Schulz (2009) ζεκαίλεη ε ηθαλφηεηα λα ζπκβνιίδεηο λνήκαηα. Σν ηνπίν πεξηιακβάλεη λνήκαηα, λνήκαηα πνπ έπξεπε λα θαηαλνεζνχλ, γη‟ απηφ θαη δεκηνπξγνχληαλ ηζηνξίεο.3 Αληίζηνηρα γηα λα θαηαλνεζνχλ απηέο νη ηζηνξίεο έπξεπε λα βησζνχλ ηα λνήκαηά ηνπο. Γη‟ απηφ θαη βηψλσ, αληηιακβάλνκαη, θαηνηθψ. Βηψλσ ηνλ ηφπν, αληηιακβάλνκαη ηα λνήκαηά ηνπ θαη ηειηθά ηνλ θαηνηθψ. Σνλ κεηακνξθψλσ θαη ηνλ νξίδσ απφ

7 χωράφι στον Αι – Θανάση

2 3

Πολύμορφο = ποικιλόμορφο, που παρουσιάζεται υπό πολλές μορφές (Schulz, 2009) Genius Loci: Σο πνεύμα του τόπου, σελ. 56

7

θπζηθφ ηφπν ζε αλζξσπνγελή, κε ηε ζρέζε ησλ δχν ηφπσλ λα ζπλππάξρεη ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο. Ζ Γε είλαη ν θέξνλ νξγαληζκφο απφ ηνλ νπνίν αλαδχεηαη ε δσή, ην ζεκέιην ηεο χπαξμεο, είλαη έλα ζηνηρείν πνπ κπνξεί λα ηθαλνπνηήζεη ηηο αλάγθεο ηνπ αλζξψπνπ γηα πξνζηαζία θαη ζαιπσξή. Ο Οπξαλφο απφ ηελ άιιε, είλαη θάηη „απξφζηην‟ ζηνλ άλζξσπν, θάηη πνπ είλαη „ςειά‟, γη‟ απηφ θαη νη ηδηφηεηέο ηνπ είλαη πξση‟ απ‟ φια θνζκηθέο. ΢ηνηρεία πνπ πεξηβάιινληαη κεηαμχ νπξαλνχ θαη γεο είλαη ηα βνπλά, ηα δέληξα, γεληθφηεξα ε βιάζηεζε, ην δάζνο, ην λεξφ, ην θσο. Σν θάζε έλα απφ απηά ηα ζηνηρεία έρεη ηελ κνλαδηθφηεηα ηεο ζρέζεο ηνπ κε ηα δπν πξσηαξρηθά ζηνηρεία. Θα αλαθεξζνχκε πην ζπγθεθξηκέλα γηα ηελ ζρέζε ελφο απφ απηά, ηνπ λεξνχ, ηνπ πδάηηλνπ ζηνηρείνπ κε ηε γε, ζην θεθάιαην 1.4. Ωζηφζν, κηα ραξαθηεξηζηηθή ηδηφηεηα ηνπ θπζηθνχ ηφπνπ απνηειεί ε έθηαζή ηνπ θαη ην πψο απηφο εθηείλεηαη. ΢χκθσλα κε ηνλ C.N.Schulz (2009), ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν εθηείλεηαη ην ηνπίν εμαξηάηαη πξσηίζησο απφ ηε θχζε ηνπ εδάθνπο, δειαδή, απφ ηηο ηνπνγξαθηθέο ζπλζήθεο. ΢ε κία πεδηάδα, ε έθηαζε είλαη γεληθή θαη απεξηφξηζηε, αιιά ζπλήζσο νη κεηαβνιέο ζην αλάγιπθν ηεο επηθάλεηαο δεκηνπξγνχλ δηεπζχλζεηο θαη νξηνζεηεκέλνπο ρψξνπο. Κάζε ηφπνο κε απηήλ ηελ έλλνηα, δηαθέξεη σο πξνο ηελ θχζε ηεο χιεο πνπ ηνλ απνηειεί, θαζψο θαη σο πξνο ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν επέδξαζαλ δηάθνξεο δπλάκεηο ζε απηήλ θαη ηελ δηακφξθσζαλ, κε απνηέιεζκα, ηελ δηαθνξνπνίεζε ηεο εηθφλαο ελφο ηφπνπ απφ ηνπο ππφινηπνπο ή ηνλ δηαρσξηζκφ απηνχ ζε ππφ-ηφπνπο. Αθφκε, ην ζεκείν ζέαζεο πνπ βιέπεη έλαο παξαηεξεηήο έλαλ ηφπν έρεη κεγάιε ζεκαζία. Γηα παξάδεηγκα, ε ζέαζε ελφο ηφπνπ απφ ςειά (πρ ελ ψξα πηήζεο) κπνξεί λα δεκηνπξγήζεη ηειείσο δηαθνξεηηθά ζπλαηζζήκαηα ζηνλ παξαηεξεηή θαη ν ηξφπνο αλάιπζεο θαη θαηαλφεζεο ηνπ ηνπίνπ ζε απηή ηελ πεξίπησζε είλαη δηαθνξεηηθφο.

9 αεροφωτογραφϊα λιμανιού Ηρακλειάς

8

1.3. Ανθρωπογενές περιβάλλον Ζ δηάθξηζε κεηαμχ θπζηθνχ θαη αλζξσπνγελνχο πεξηβάιινληνο δελ είλαη πάληα αληηιεπηή. ΢ην αλζξσπνγελέο πεξηβάιινλ ε επέκβαζε ηνπ αλζξψπνπ είλαη ην ζηνηρείν πνπ ην ραξαθηεξίδεη ζε αληίζεζε κε ην θπζηθφ πεξηβάιινλ φπνπ επηθξαηεί ην θπζηθφ ζηνηρείν. ΋κσο δελ παχεη ζπρλά ζην θπζηθφ πεξηβάιινλ λα εκθαλίδνληαη θαη αλζξψπηλεο επεκβάζεηο. Γη' απηφ θαη ηα φξηα ζηελ δηάθξηζή ηνπο είλαη ζπρλά επαίζζεηα/ιεπηά. ΢χκθσλα κε ηελ Δπξσπατθή ΢χκβαζε γηα ην ηνπίν, «ηνπίν» ζεκαίλεη πεξηνρή, όπσο απηή γίλεηαη αληηιεπηή από ηνλ ιαό, ηεο νπνίαο ν ραξαθηήξαο είλαη απνηέιεζκα ηεο αιιειεπίδξαζεο ησλ θπζηθώλ ή/θαη ησλ αλζξώπηλσλ παξαγόλησλ. ΢πλεπψο, έρεη δνζεί έλαο πην ζπγθεθξηκέλνο νξηζκφο ζηελ έλλνηα ηνπ ηνπίνπ, δειαδή ηνπ θπζηθνχ πεξηβάιινληνο, ψζηε λα κπνξνχκε λα κηιάκε κε πην ζαθή ραξαθηεξηζηηθά. Γηα λα κειεηεζεί έλα αλζξσπνγελέο ηνπίν είλαη πξσηίζησο ζεκαληηθφ λα μεθηλήζνπκε απφ ην θπζηθφ ηνπίν, θαζψο απνηειεί ζεκείν εθθίλεζεο νπνηαζδήπνηε θαηαγξαθήο. Μειεηψληαο, ινηπφλ, ηελ γεσκεηξία θαη ηηο θπζηθέο δνκέο ηνπ θπζηθνχ ηνπίνπ, αξρίδνπκε λα αληηιακβαλφκαζηε φηη ν άλζξσπνο ρξεηάδεηαη ηε θχζε γηα λα κπνξέζεη λα θαηαζθεπάζεη. Σελ ρξεηάδεηαη σο ζεκέιην αιιά θαη σο πξνο ηα πιηθά πνπ ε θχζε ηνπ πξνζθέξεη πξνο θαηαζθεπή αλζξσπνγελψλ ηνπίσλ. Ωο απνηέιεζκα ηεο παξαηήξεζεο ηνπ θπζηθνχ ηνπίνπ έξρεηαη ν ζρεκαηηζκφο ησλ αλζξσπνγελψλ ηνπίσλ πνπ καο πεξηβάιινπλ. Οξηζκέλεο θνξέο ε αλζξψπηλε παξέκβαζε ζην θπζηθφ ηνπίν είλαη κηθξφηεξε, ζπλεπψο επέξρεηαη κηα ηζνξξνπία αλάκεζα ζηα δχν πεξηβάιινληα, θαη άιιεο θνξέο ην αλζξσπνγελέο

10 ανεμόμυλος στο λιβάδι

9

ηνπίν ππεξηεξεί θαη ην θπζηθφ αλάγιπθν ελφο ηφπνπ αγλνείηαη. Κάζε πφιε θνπβαιάεη ην θπζηθφ παξειζφλ ηεο γηα πάληα. Ο ραξαθηήξαο ηεο δελ ράλεηαη. Ζ δεκηνπξγία κηαο πφιεο μεθηλάεη απφ ην θπζηθφ ηνπίν θαη ελαιιάζζεηαη, ρσξίο φκσο λα ράλεη ηελ ηζηνξία ηνπ. ΢πλεπψο, αθνχ ην θπζηθφ ηνπίν παξακέλεη πάληνηε ζηα ζεκέιηα ηεο δεκηνπξγίαο θάζε αλζξσπνγελνχο ηνπίνπ, δειαδή ηεο πφιεο, έηζη θαη ε πφιε απφ κφλε ηεο απνηειεί έλα θξπθφ θαη ζακκέλν, ίζσο, κνπζείν ηνπ εαπηνχ ηεο, έλα παιίκςεζην4. ΢ην θνκκάηη ηεο αξρηηεθηνληθήο, ζπγθεθξηκέλνη ηφπνη απνηεινχλ γηα έλα κεγάιν αζηηθφ θέληξν, ζπνξαδηθέο νάζεηο κέζα ζηελ άγνλε έξεκν ηνπ ηζηκέληνπ θαη ηεο αζθάιηνπ, ηεο θαζεκεξηλήο έληαζεο θαη ηεο ξνπηίλαο ελφο θφζκνπ πνπ μερλάεη λα „δεη‟. Σέηνηνη ηφπνη είλαη ηα πάξθα θαη νη πιαηείεο. ΢χκθσλα κε ηνλ Arnold Berleant (2004), ζην βηβιίν ηνπ «Η αηζζεηηθή ηνπ πεξηβάιινληνο», ζθνπφο ησλ ηφπσλ απηψλ, είλαη λα δηακνξθψλνληαη κε ηέηνην ηξφπν ψζηε λα δίλνπλ κηα αλάζα, κία φαζε ζηελ θαζεκεξηλφηεηα ησλ αλζξψπσλ.5 Ωζηφζν, θαίλεηαη πσο ζπρλά παξαβιέπνληαη απηνί νη ζηφρνη, ζην φλνκα ηεο νηθνλνκίαο, ηεο θνηλσληθήο άλεζεο θαη ησλ πνιηηηθψλ ζπκθεξφλησλ. ΢ηηο ζχγρξνλεο πφιεηο θπξίαξρα ραξαθηεξηζηηθά εμαθνινπζνχλ λα παξακέλνπλ ν ζφξπβνο, κεραληθφο ή ειεθηξνληθφο, ηα ζθνππίδηα, νη παλχςεινη νπξαλνμχζηεο, ηα θηλνχκελα νρήκαηα θαη ε βεβαξεκέλε απφ θαπζαέξην αηκφζθαηξα. ΋ηαλ ην αλζξσπνγελέο πεξηβάιινλ έρεη λφεκα, ν άλζξσπνο ληψζεη ζπίηη ηνπ. Κάπσο έηζη είλαη θαη νη ηφπνη πνπ έρνπκε κεγαιψζεη, γη‟ απηφ ηνπο ληψζνπκε «ζπίηη καο». Μπνξνχκε αθξηβψο λα θαηαιάβνπκε ηη ζεκαίλεη ν θάζε ρψξνο γηα εκάο. Έρνπκε δηακνξθψζεη κλήκεο ζε φινπο απηνχ ηνπο ρψξνπο πνπ ζεσξνχκε «ζπίηη καο». Οη ηνίρνη, ηα παηψκαηα, ηα έπηπια, ν δξφκνο πνπ πεξπαηάκε γλσξίδνπκε αθξηβψο ηη ζεκαίλεη γηα εκάο. «Γεληθά γλσξίδνπκε “πξαγκαηηθόηεηεο” πνπ θνπβαινύλ ηελ ύπαξμή καο» (Schulz, 2009). Δίλαη ζεκαληηθφ φκσο λα κελ μερλάκε φηη φζν πεξηζζφηεξν ζπκκεηέρνπλ νη αηζζήζεηο καο ζηελ εκπεηξία καο ζηνλ ρψξν, ηφζν πην έληνλα βηψλνπκε θαη ληψζνπκε ην πεξηβάιινλ γχξσ καο. Γη‟ απηφ ζα αλαθεξζνχκε θαη πην αλαιπηηθά ζην επφκελν θεθάιαην, ησλ αηζζήζεσλ. ΢πκπεξαζκαηηθά, έλα αλζξσπνγελέο πεξηβάιινλ ρξεηάδεηαη λα έρεη ζηνηρεία θπζηθνχ πεξηβάιινληνο, εληζρχνληαο έηζη ηα λνήκαηα πνπ κεηαδίδνληαη ζηνλ άλζξσπν.

Παλϊμψηστο χαρακτηρϊζεται κάποιο χειρόγραφο, του οποϊου το κεϊμενο έχει υποστεϊ πολλαπλά σβησϊματα με σκοπό να αποτελέσει μια καινούρια επιφάνεια γραφής, χωρϊς όμως το αρχικό κεϊμενο να έχει σβηστεϊ εντελώς. (Θεοδορακάκης, 2012) Έτσι, μεταφορικά, ένας τόπος ή ένα κτήριο αποτελεϊ ένα παλϊμψηστο, καθώς αποτελούν ένα σύνολο μνημών από διαφορετικές εποχές και διαφορετικούς ανθρώπους, με διαφορετικές ιστορϊες. Σο παλϊμψηστο δρα ως ένας συνδετικός κρϊκος του παρόντος με το παρελθόν.

5 Arnold Berleant, Η αισθητική του περιβάλλοντος, (2004), σελ. 133 4

 10 

1.4. Ατμόσφαιρα και Ιστορϊα Αθνχ κειεηήζακε ηελ έλλνηα ηνπ ηφπνπ σο θπζηθφ θαη αλζξσπνγελέο ηνπίν, επφκελν βήκα απνηειεί ε ζέζε ηνπ αλζξψπνπ ζε απηφ. ΋πσο αλαθεξζήθακε θαη λσξίηεξα, ν άλζξσπνο ρξεζηκνπνηεί ην θπζηθφ πεξηβάιινλ γηα ηελ δεκηνπξγία ηνπ αλζξσπνγελνχο. ΋κσο ηη κεζνιαβεί κεηαμχ ησλ δχν απηψλ πεξηβαιιφλησλ; Ο άλζξσπνο γηα λα δεκηνπξγήζεη ην πεξηβάιινλ πνπ ζα δήζεη, πξέπεη πξψηα λα ην θαηαλνήζεη. Έηζη γελλάηαη ε έλλνηα ηεο θαηνίθεζεο, δειαδή νπζηαζηηθά ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν βηψλεη θαη αλαιχεη ηελ εκπεηξία ηνπ ζην ρψξν θαη φρη ηνλ ρψξν θαζ‟ απηφ. ΋πσο πξναλαθεξζήθακε, ρσξίδνπκε ηνλ ηφπν ζηηο έλλνηεο ηνπ «ρψξνπ» θαη ηνπ «ραξαθηήξα». Παξ‟ φιν πνπ ζα κπνξνχζακε λα αλαθεξφκαζηε εμ αξρήο ζηνλ «βησκέλν ρψξν» είλαη πην εχρξεζην ζηελ πεξίπησζή καο λα ρσξίδνπκε ηηο έλλνηεο θαη αλ ηηο κειεηήζνπκε μερσξηζηά. Έηζη, ζα θαηαθέξνπκε λα θαηαλνήζνπκε θαιχηεξα θαη ζηελ νιφηεηά ηνπ ηνλ «ηφπν». Ζ θαηαλφεζε ελφο ηφπνπ απφ ηνλ άλζξσπν ζπλεπάγεηαη ηελ αληίιεςε, ζπλεηδεηά ή αζπλείδεηα, ηεο αηκφζθαηξαο, δειαδή ηνπ «ραξαθηήξα» πνπ απηφο απνπλέεη. Καζψο ν θάζε ηφπνο γίλεηαη αληηιεπηφο απφ ηνπο αλζξψπνπο πνπ ηνλ επηζθέπηνληαη θαη ηνλ "θαηνηθνχλ" έηζη θαη απηφο απνθηάεη έλαλ δηθφ ηνπ ραξαθηήξα πνπ ηελ έρνπλ δεκηνπξγήζεη νη 11 καρέκλα και μπουφαν κατοϊκου Ηρακλειάς, έξω από το σπϊτι του εκπεηξίεο ησλ αλζξψπσλ. Ζ αηκφζθαηξα ζχκθσλα κε ηνλ Pallasmaa (2014) νξίδεηαη σο κηα αληαιιαγή κεηαμχ πιηθψλ θαη αηζζεηεξηαθψλ πνηνηήησλ ηνπ ηφπνπ θαη ηεο άπιεο ζθαίξαο ηεο αλζξψπηλεο αληίιεςεο θαη θαληαζίαο. Οπφηε δελ απνηειείηαη απφ θπζηθά «αληηθείκελα» ή γεγνλφηα, αιιά πεξηζζφηεξν απφ αλζξψπηλεο βησκαηηθέο «δεκηνπξγίεο».6 Οπζηαζηηθά ε αηκφζθαηξα ζπγρσλεχεη θπζηθά, αξρηηεθηνληθά, πνιηηηζηηθά θαη θνηλσληθά αλζξψπηλα ζπζηαηηθά ζε κηα κνλαδηθή αηζζεηεξηαθή εκπεηξία. Ζ έλλνηα ηνπ ηφπνπ δελ κπνξεί λα ππάξρεη ρσξίο ηελ ζπλάξηεζε ηνπ αλζξψπνπ. Ο άλζξσπνο κέζα ζηνλ ρψξν αηζζάλεηαη θαη θαηαγξάθεη ηελ εκπεηξία ηεο θαηνίθεζεο ηνπ.

6

Pallasmaa, Juhani. 2014. Space, Place and Atmosphere, σελ. 232

 11 

12 απλωμένη πετσέτα έξω από τα εξωτερικά μπάνια κατοϊκου του νησιού

Ζ αηκνζθαηξηθή αληίιεςε πεξηιακβάλεη πέξαλ απφ ηηο πέληε βαζηθέο αηζζήζεηο, αθφκε ηηο αηζζήζεηο φπσο πξνζαλαηνιηζκνχ, βαξχηεηαο, ηζνξξνπίαο, ζηαζεξφηεηαο, θίλεζεο, δηάξθεηαο, ζπλέρεηαο, θιίκαθαο, θσηηζκνχ. Αθφκε ηεο αίζζεζε ηνπ ρξφλνπ θαζψο ε βίσζε κηαο εκπεηξίαο ζπλεπάγεηαη δηάξθεηα, ζπγρσλεχεη αληίιεςε, κλήκε θαη θαληαζία.. Ζ αξρηηεθηνληθή δελ ζα πξέπεη λα θαζνξίδεη ηελ ζπγθίλεζε, αιιά λα ηελ πξνθαιεί, ρσξίο λα ζπλδηαιέγεηαη ζπλερψο θαη μεθάζαξα καδί καο. Να επηηξέπεη ζηνλ ρξήζηε λα αηζζάλεηαη έλα ζπλαίζζεκα, ην νπνίν δηαθνξεηηθά εθείλνο ζα είρε θαηαζηείιεη. ΋ηαλ βξηζθφκαζηε κέζα ζε έλαλ ρψξν πξέπεη ν ίδηνο ν ρψξνο λα καο νδεγεί. Δίλαη ζεκαληηθφ λα κπνξεί λα καο επεξεάδεη αζπλαίζζεηα. Αιιειέλδεηε κε ηελ αηκφζθαηξα ελφο ηφπνπ, είλαη θαη ε ηζηνξία ηνπ. ΋πσο πξναλαθεξζήθακε, θάζε ηφπνο είλαη έλα «κνπζείν» ηνπ εαπηνχ ηνπ, είλαη έλα παιίκςεζην, θαζψο θνπβαιάεη ηελ ηζηνξία ηνπ θπζηθνχ ηνπ πεξηβάιινληνο. ΋κσο, ηα ζχγρξνλα, θπξίσο αζηηθά, πεξηβάιινληα αλαπηχζζνληαη ηαρχηαηα αθήλνληαο ζην  12 

παξειζφλ ηελ ηαπηφηεηά ηνπο. Απηφο είλαη έλαο ιφγνο πνπ πξέπεη λα καζαίλνπκε θαη λα δηαηεξνχκε ηελ ηζηνξία ησλ ηφπσλ αιιά θαη λα ηελ δεκηνπξγνχκαη θαη λα ηελ θαηαγξάθνπκε. Γηαηί ρσξίο ηζηνξία ην πλεχκα ελφο ηφπνπ ζα ραζεί, θαζψο δελ ζα ππάξρεη θάπνηνο λα ζπλαηζζαλζεί ηνλ ηφπν, λα δεζεί ζπλαηζζεκαηηθά θαη λα θξαηήζεη δσληαλή ηελ ηαπηφηεηά ηνπ.

13 παράθυρο από κατοικϊα μπροστά στην παραλϊα Αι-Γιώργη

 13 

1.5. Σο όριο στεριάς/θάλασσας

Απφ ην θπζηθφ θηφιαο ηνπίν, παξαηεξνχκε φηη ε παξνπζία λεξνχ πξνζζέηεη κηα κηθξνθιίκαθα ζηα ηνπία πνπ ην αλάγιπθφ ηνπο δελ δηαζέηεη απηή ηελ δηάζηαζε ή επαπμάλεη ην κπζηήξην ησλ ηνπίσλ πνπ ήδε δηαζέηνπλ απηφ ην κηθξφ-επίπεδν. ΋ηαλ ην λεξφ είλαη παξφλ σο γνξγφ πνηάκη ή θαηαξξάθηεο, ε ίδηα ε θχζε γίλεηαη θηλνχκελε θαη δπλακηθή. Αθφκε, νη φρζεο ησλ πνηακψλ θαη ησλ ιηκλψλ, ζρεκαηίδνπλ ζαθή φξηα πνπ ιεηηνπξγνχλ ζπλήζσο σο πξσηαξρηθά δνκηθά ζηνηρεία ηνπ ηφπνπ. Απηά ηα φξηα εθπιεξψλνπλ κηα δηπιή ιεηηνπξγία, θαζψο πξνζδηνξίδνπλ ηφζν ην λεξφ φζν θαη ην έδαθνο. Μέζα απφ ηελ αιιειεπίδξαζε ηεο επηθάλεηαο, ηνπ αλαγιχθνπ, ηεο βιάζηεζεο θαη ηνπ λεξνχ, ζρεκαηίδνληαη νη ηφπνη, πνπ απνηεινχλ ηα βαζηθά ζηνηρεία ηνπ ηνπίνπ. Υαξαθηεξηζηηθά, ν Schulz, ζην βηβιίν ηνπ Genius Loci: Σν πλεχκα ηνπ ηφπνπ, αλαθέξεη «Μηα θνηιάδα θπξηνιεθηηθά ππνγξακκίδεηαη από έλαλ πνηακό θαη ε εηθόλα ελόο ιεθαλνπεδίνπ εληζρύεηαη από ηελ ύπαξμε κηαο ιίκλεο. Αιιά, επίζεο, ην λεξό δηακνξθώλεη θαη ηδηαίηεξα είδε ρσξηθώλ ηάμεσλ: λεζί, αθξσηήξην, ρεξζόλεζνο, θόιπνο, θηόξδ, πνπ όια ζπγθαηαιέγνληαη κεηαμύ ησλ πην δηαθξηηώλ θπζηθώλ ηόπσλ. Σν λεζί, κάιηζηα, είλαη ν θαη‟ εμνρήλ ηόπνο, θαζώο εκθαλίδεηαη σο κηα μερσξηζηή, ζαθώο πεξηγεγξακκέλε κνξθή.» 7 ΢ήκεξα, πνπ νη πφιεηο αλαδεηνχλ δηεμφδνπο - νάζεηο κέζα ζηελ ππθλφηεηα θαη ηελ εληαηηθή ρξήζε ηνπ πνιενδνκηθνχ ηνπο ηζηνχ, ην λεξφ γίλεηαη έλα πνιχηηκν πξσηνγελέο πιηθφ πνπ φζεο ην δηαζέηνπλ ζηελ φπνηα ηνπ κνξθή - ζάιαζζα, ιίκλε, πνηάκη - ην αμηνπνηνχλ γηα λα αλαβαζκίζνπλ ηε δεκφζηα εηθφλα ηνπο θαη λα αλαδείμνπλ λέα κνληέια αζηηθήο αλάπηπμεο. Ζ πινπνίεζε απηψλ ησλ κνληέισλ πξνυπνζέηεη ηελ "θαηάθηεζε" ελφο λένπ 7

14 παραλϊα «μικρό αμμούδι»

(Schulz, 2009) Genius Loci: Σο πνεύμα του τόπου, σελ. 44

 14 

ζπλφξνπ γηα ηελ πφιε θαη ηνλ επαλαπξνζδηνξηζκφ ηεο ζρέζεο κεηαμχ ηνπ θηηζκέλνπ ρψξνπ θαη ηνπ λεξνχ. Ο ζρεδηαζκφο ζην φξην πφιεο – πδάηηλνπ ζηνηρείνπ, εθεί φπνπ ν ζπκπαγήο αζηηθφο ηζηφο ζπλαληάεη ηε θχζε ζηελ πην αζηαζή ηεο κνξθή – ζάιαζζα, ιίκλε ή πνηάκη. ΢ηε ζχγρξνλε πξνβιεκαηηθή αλάπιαζεο αζηηθψλ πεξηνρψλ, νη επεκβάζεηο ζηα δηεζλή παξαδείγκαηα αθνξνχλ θπξίσο ιηκεληθέο δψλεο κε ιηκεληθέο θαη βηνκεραληθέο ρξήζεηο πνπ νινθιεξψλνπλ έλα θχθιν δσήο: αθκή – παξαθκή – επαλέληαμε. Σα ζαιάζζηα κέησπα θαη νη ιηκεληθέο δψλεο ζεσξήζεθαλ νη ηδαληθνί ρψξνη γηα ηε δεκηνπξγία ελφο λένπ αζηηθνχ ηνπίνπ ηθαλνχ λα ζπλδπάδεη αλαβαζκηζκέλεο ιεηηνπξγίεο ηνπ ηξηηνγελή ηνκέα κε ην εκπφξην θαη ηε ςπραγσγία. Σν φξην κεηαμχ ζηεξηάο θαη ζάιαζζαο, αιιά γεληθφηεξα θαη ηνπ πγξνχ ζηνηρείνπ, είλαη έλα δηαθξηηφ θπζηθφ φξην. ΢ην ζρεδηαζκφ ηέηνησλ ρψξσλ πεξηέρνληαη νη έλλνηεο ηεο δηαδξνκήο , ηα ζεκεία ζηάζεο, ζεκεία ελδηαθέξνληνο φπνπ ζπκβαίλνπλ δηαθνξεηηθέο δξάζεηο, έλλνηα ηεο άθημεο ζε θάπνηνλ ηφπν, ζεκεία θεληξηθνχ ελδηαθέξνληνο. Παξαδείγκαηα ηέηνησλ ρψξσλ απνηεινχλ ζηαζκνί απνβίβαζεο ζαιάζζηαο ζπγθνηλσλίαο, καξίλεο ζθαθψλ αλαςπρήο, εγθαηαζηάζεηο εζηίαζεο θαη αλαςπρήο, δηακφξθσζε ππαίζξησλ ρψξσλ. ΢χκθσλα κε ηνλ Heidegger «Σν όξην δελ είλαη εθεί πνπ θάηη ηειεηώλεη, αιιά, όπσο ην αληηιήθζεθαλ νη Έιιελεο, ην όξην είλαη εθεί όπνπ θάηη αξρίδεη ηελ παξνπζία ηνπ» 8. ΢πλήζσο ηα φξηα ελφο πεξίθιεηζηνπ ρψξνπ είλαη νη ηνίρνη, ην πάησκα, ε νξνθή. Αληίζηνηρα, ηα φξηα ελφο ηνπίνπ ραξαθηεξίδνληαη δνκηθά παξφκνηα κε απηά ηνπ πεξίθιεηζηνπ ρψξνπ θαη είλαη ν νξίδνληαο, ην έδαθνο, ν νπξαλφο. Έηζη, απηή ε απιή δνκηθή νκνηφηεηα ζεσξείηαη ζεκειηψδνπο ζεκαζίαο γηα ηε ζρέζε θπζηθψλ θαη αλζξσπνγελψλ ηνπίσλ. Σν φξην κπνξεί λα πεξηθιείεη ζηνηρεία αιιά ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ε ηδηφηεηά ηνπ θαζνξίδεηαη απφ ηηο ζρέζεηο κε ηα γεηηνληθά ηνπ ζηνηρεία. Γεληθφηεξα, ην «φξην» θαη ηδηαίηεξα ν «ηνίρνο» δεκηνπξγεί κηα μεθάζαξα νξαηή δνκή πνπ θαζίζηαηαη ζπλερήο ή κε ζπλερήο έθηαζε, θαηεχζπλζε θαη ξπζκφο. Έηζη , ζην φξην, ν ραξαθηήξαο θαη ν ρψξνο ελψλνληαη θαη ζπκθσλψληαο κε ηνλ Venturi, «ε αξρηηεθηνληθή νξίδεηαη σο ν „ηνίρνο‟ κεηαμύ ηνπ κέζα θαη ηνπ έμσ»9

8 9

Martin Heidegger, ΚΣΙΖΕΙΝ ΚΑΣΟΙΚΕΙΝ ΢ΚΕΠΣΕ΢ΘΑΙ R. Venturi, Complexity and Contradiction in Architecture, New York 1967 σ. 89.

 15  15 στο λιμάνι της Ηρακλειάς

 16  16 νησϊ Βενέτικο, απέναντι νησϊ ΢χοινούσσα

10

10

Απόσπασμα από (Pallasmaa, The eyes of the skin: Architecture and the Senses, 2008), σελ. 14

 17 

2.

ΑΙ΢ΘΗ΢ΕΙ΢

 18  17 μικρός μόλος με κύματα στο λιμάνι της Ηρακλειάς

2.1. Πέρα από την όραση Ζ ηαπηφηεηα ελφο ηφπνπ, δελ είλαη απιψο κηα νπηηθά αληηιεπηή ηθαλφηεηα. Απνηειεί κηα πνιχ-αηζζεηεξηαθή ζχλζεζε πνιιαπιψλ παξαγφλησλ νη νπνίνη αληηκεησπίδνληαη θαη νξγαλψλνληαη άκεζα ζε κηα ζπλνιηθή αηκφζθαηξα, έλα ζπλαίζζεκα ή κηα δηάζεζε. Αηζζήζεηο φπσο ε φξαζε (θσο ζθηά, ιεπηνκέξεηεο, αθή, ζεξκνθξαζία, πιηθά), ε αθνή, ε φζθξεζε, ε γεχζε, ε θίλεζε, ε θαζνδήγεζε θαη ε απνπιάλεζε, ε θιίκαθα θαη νη αλαινγίεο, ν ρξφλνο θαη κλήκε παίδνπλ θαηαιεθηηθφ ξφιν ζηελ εκπεηξία καο ζηνλ ρψξν. Έηζη, κε κεζνδνινγηθφ εξγαιείν ηηο αηζζήζεηο, έλαο ηφπνο κπνξεί λα κειεηεζεί θαιχηεξα θαη ε αληίιεςή καο γη‟ απηφλ λα είλαη ζίγνπξα πην νινθιεξσκέλε. Πξαθηηθά, γηα έλαλ αξρηηέθηνλα ή έλαλ κειεηεηή, απηφ ζεκαίλεη, φηη ζα πξέπεη λα επηζθεθηεί έλαλ ρψξν, αξθεηέο θνξέο, θαη ζε δηαθνξεηηθέο ψξεο ηεο εκέξαο θαη ηνπ ρξφλνπ. Απηφ είλαη απαξαίηεην κηαο θαη έρνπκε λα θάλνπκε κ' έλαλ θπζηθφ ηφπν, κε έλαλ ηφπν φπνπ ζπλαληηνχληαη ην πγξφ θαη ην ζηεξεφ ζηνηρείν, θαη πνπ αιιάδεη πνιχ αλάινγα κε ηηο δηαθνξεηηθέο θαηξηθέο ζπλζήθεο θαη ηηο ψξεο ηεο εκέξαο. Γηα παξάδεηγκα, ζε έλα νπνηνδήπνηε θπζηθφ ηνπίν, ε θίλεζε ηνπ ήιηνπ επεξεάδεη ην παηρλίδη ηνπ θσηφο κε ηα θπζηθά ζηνηρεία φπσο ηα βνπλά, νη πιαγηέο θαη ε ζάιαζζα, θαη ε επί ηφπνπ επίζθεςε, είλαη απαξαίηεηε γηα ηελ θαηαλφεζε ηνπ ηφπνπ ζπλνιηθά. Έηζη ην απνηέιεζκα ηεο κειέηεο ή ην αξρηηεθηνληθφ έξγν πνπ κπνξεί λα ζρεδηαζηεί, ζα είλαη πην νινθιεξσκέλα θαη ζα έρνπλ άκεζε ζρέζε κε ηνλ ζπγθεθξηκέλν ηφπν θαη ηα ζηνηρεία ηνπ. Ωζηφζν, νη θαζψο φιεο νη δηαδξνκέο αθνξνχλ θπξίσο πεδνχο, ην κέηξν είλαη ην αλζξψπηλν ζψκα, θαη ε θίλεζή ηνπ ζην ρψξν. Ση αληηιακβαλφκαζηε δειαδή, ηη αίζζεκα έρνπκε θάζε θνξά, θαζψο βαδίδνπκε ζ' απηέο ηηο δηαδξνκέο.

18 Σο χωριό της παναγϊας και τα γύρω χωράφια, από ψηλά Αριστερά: Καλοκαϊρι Δεξιά: Φειμώνας-Ωνοιξη

 19 

Απφ ηελ άιιε, κηα πην θηινζνθηθή φςε ηεο αξρηηεθηνληθήο είλαη ε „‟θαηνίθεζε‟‟ πνπ πξνέξρεηαη αξρηθά απφ ηελ εμνηθείσζε ηνπ αλζξψπνπ κε ηνλ ηφπν. Ζ αξρηηεθηνληθή δηαπξαγκαηεχεηαη ην αίζζεκα ηνπ λα δεηο, ρηίδεη θαη δηακνξθψλεη κία αηζζεηεξηαθή εκπεηξία γηα ηελ πξαγκαηηθφηεηα πνπ δνχκε, ζηνλ θφζκν πνπ ηε δνχκε. Σαπηφρξνλα φκσο, εληζρχεη ηελ αίζζεζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο θαη ηεο χπαξμεο ηνπ εαπηνχ καο. Γελ απνζθνπεί λα πεξηνξίζεη ηνλ άλζξσπν ζε απινχο θαη πξφρεηξνπο ηξφπνπο θαηνίθεζεο, αιιά λα δηεγείξεη ηελ θαληαζία ηνπ θαη λα ηνλ πξνθαιέζεη (Pallasma, 2005)11. Έλαο ζσζηφο αξρηηέθηνλαο δνπιεχεη κε νιφθιεξν ην ζψκα θαη ηηο αηζζήζεηο ηνπ. Γηαθαηέρεηαη απφ ελζπλαίζζεζε θαη καζαίλεη λα κειεηά, λα παξαηεξεί θαη λα θαηαγξάθεη ηνλ θάζε ηφπν. Ζ έιιεηςε ελζπλαίζζεζεο θαη γεληθήο θξίζεο (πεξηθεξεηαθήο νπηηθήο) ησλ πξαγκάησλ γχξσ ηνπ, ζπλδπαζηηθά κε ηελ ειιεηπή ζπλαηζζεκαηηθή επαθή κε ηελ θχζε θαη ηελ ηζηνξηθή θιεξνλνκηά, θαίλεηαη πσο είλαη ν ιφγνο πνπ ζηηο κέξεο καο δελ δνχκε θαη δελ αηζζαλφκαζηε πξαγκαηηθά ηελ αξρηηεθηνληθή θαη ηνπο αλζξσπνγελείο ηφπνπο ζηνπο νπνίνπο δνχκε. Ζ αξρηηεθηνληθή, σζηφζν, φπσο θάζε ηέρλε, είλαη ζεκειησκέλε απφ ηα αλζξψπηλα ππαξμηαθά εξσηήκαηα γηα ην ρψξν θαη ηνλ ρξφλν, εθθξάδεη θαη ηαπηίδεηαη κε ηελ χπαξμε ηνπ αλζξψπνπ ζην θφζκν. Δίλαη βαζηά ελσκέλε κε κεηαθπζηθά εξσηήκαηα ηεο χπαξμεο θαη ηνπ θφζκνπ γηα ην κέζα θαη ην έμσ, ην ρξφλν θαη ηε δηάξθεηα, ηε δσή θαη ηνλ ζάλαην. Ζ πξνβιεκαηηθή πνπ αλαπηχζζεη ν Christian Norberg Schulz (2009), γηα ηελ θπζηνγλσκία ηνπ ηφπνπ ζρεηίδεηαη κε ηελ πξνζέγγηζε ηνπ ρψξνπ ππαξμηαθά. ΢ηελ πξνβιεκαηηθή κηαο θαηλνκελνινγηθήο πξνζέγγηζεο, ζα κπνξνχζε λα ζεσξεζεί φηη δελ ρξεηάδεηαη λα μερσξίζεη ν αληηιεπηφο ρψξνο, απφ ηελ ίδηα ηελ πξάμε ηεο αληίιεςεο. Ζ ιεηηνπξγία γίλεηαη κε βάζε πξνεγνχκελεο εκπεηξίεο θαη κλήκεο. Οη πξνεγνχκελεο εκπεηξίεο ππεηζέξρνληαη ζηελ ίδηα ηελ πξάμε ηεο αληίιεςεο, ζην πσο αληηιακβάλεηαη θάπνηνο ηνλ θφζκν, πσο αληηδξάεη κέζα ζε απηφλ θαη ζπλεπψο, πσο ηνλ θαηνηθεί. Οη εκπεηξίεο απηέο δηακνξθψλνληαη απφ ηηο δηαθνξεηηθέο αηζζήζεηο. Λακβάλνληαο ππ‟ φςηλ φια ηα παξαπάλσ, θαηαιήγνπκε φηη θαηά ηε δηάξθεηα κηαο εκπεηξίαο ζε έλαλ νπνηνλδήπνηε ηφπν, ν άλζξσπνο, ρξεηάδεηαη λα αθήζεη ηα ππνζπλείδεηα εξεζίζκαηα πνπ ιακβάλεη λα ηνλ θαζ‟ νδεγήζνπλ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε δεκηνπξγηθή δηαδηθαζία πνπ ιακβάλεη ρψξα ζην κπαιφ ηνπ, δελ ζα πξέπεη λα είλαη ηφζν επηθεληξσκέλε θαη ζπλεηδεηή φζν αζπλείδεηε, θαη λα πξνέξρεηαη απφ κηα εζσηεξηθή ελδνζθφπεζε.

11

Pallasma, 2005, the eyes of the skin, σελ. 11

 20 

2.2.Όραση

Merleau-Ponty, Maurice. 1964. Eye and Mind

Σα κάηηα καο είλαη θάηη πνιχ πεξηζζφηεξν απφ έλα αηζζεηήξην φξγαλν, απφ απινί ππνδνρείο θσηεηλψλ αθηηλψλ, ρξσκάησλ θαη γξακκψλ. Απφ ηα αξραία ρξφληα, φιεο νη αηζζήζεηο θαη εηδηθφηεξα ε φξαζε ήηαλ πνιχ ζεκαληηθή γηα ηνπο Αξραίνπο Έιιελεο. Αξραίνη θηιφζνθνη φπσο ν Ζξάθιεηηνο, ν Πιάησλαο, ν Αξηζηνηέιεο πίζηεπαλ πνιχ ζηελ δχλακή ηεο θαη απηφ απνθαιχπηνπλ θαη ηα ιφγηα ηνπο. «Σα κάηηα είλαη πην αθξηβείο κάξηπξεο απ‟ όηη είλαη ηα απηηά» , ζχκθσλα κε ηνλ Ζξάθιεηην. Ζ φξαζε, γηα ηνλ Πιάησλα, απνηεινχζε «ην ζπνπδαηόηεξν δώξν γηα ηνλ άλζξσπν» θαζψο ήηαλ «ηα κάηηα ηνπ κπαινύ». Σέινο, ν Αξηζηνηέιεο ζεσξνχζε «ην βιέκκα σο ην πην επγελέο από ηηο αηζζήζεηο», θαζψο «πξνζεγγίδεη πεξηζζφηεξν ην λνπ ιφγσ ηεο άπιεο ππφζηαζήο ηνπ» 12 ΋ηαλ ιακβάλνπκε κηα πιεξνθνξία κε ηελ φξαζή καο, ζπλεηδεηά κπνξεί λα ηελ επεμεξγαζηνχκε αιιά ην γεγνλφο απηφ θαηά βάζε καο θαζηζηά απινχο παξαηεξεηέο. Ζ πεξηθεξεηαθή θαη αζπλείδεηε αληίιεςε είλαη πην ζεκαληηθή γηα ην αληηιεπηηθφ θαη ςπρηθφ καο ζχζηεκα απ‟ φηη ε εζηηαζκέλε, θαζψο κε απηή ηειηθά πξνζπαζνχκε λα ζπιιάβνπκε αηκφζθαηξεο, λα αληηιεθζνχκε έλλνηεο θαη ζπιινγηζκνχο. ΢χκθσλα κε ηνλ Pallasmaa, «ε εζηηαζκέλε όξαζε δελ δύλαηαη λα καο κπήζεη ζην ρώξν, αιιά κόλν ε πεξηθεξεηαθή έρεη απηή ηε δπλαηόηεηα»13. Καη ε αηκφζθαηξα πνπ εθθξάδεη έλαο ηφπνο είλαη αλακθηζβήηεηα θαη νινθιεξσηηθά κηα πεξηθεξεηαθή, ππνζπλείδεηε εκπεηξία. Θα ιέγακε φηη ε αηκνζθαηξηθή εκπεηξία επηθεληξψλεηαη πάληα ζηελ αηνκηθή ππαξμηαθή εκπεηξία, γεγνλφο πνπ ππνδειψλεη φηη πξφθεηηαη πεξηζζφηεξν γηα κηα εζσηεξηθή δηαδηθαζία παξά έλα νπηηθφ εξέζηζκα. Έηζη, ε κε εζηηαζκέλε φξαζε, ζήκεξα, επηβαξπκέλε απφ κία αηζζεηεξηαθή ππεξθφξησζε, κπνξεί ηειηθά λα δεκηνπξγήζεη λέεο φςεηο θαη ζθέςεηο, απειεπζεξσκέλεο απφ ηελ άξξεηε „‟επηζπκία‟‟ ηνπ καηηνχ γηα έιεγρν θαη δχλακε. ΋κσο, ν άλζξσπνο δελ θπξηαξρνχληαλ πάληνηε απφ ηηο εηθφλεο. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, νη εηθφλεο άξρηζαλ ζηαδηαθά λα επηθξαηνχλ ηεο αθνήο θαη ησλ ήρσλ, πνπ είραλ πάληα ζεκαληηθή ζέζε ζηε δσή ησλ αλζξψπσλ γηα ρξφληα. Ο Walter J Ong (2002), αλαιχεη ζην βηβιίν ηνπ Orality & Literacy, ηελ κεηάβαζε απφ ηνλ πξνθνξηθφ ζην γξαπηφ πνιηηηζκφ θαη ην αληίθηππφ ζηελ αλζξψπηλε ζπλείδεζε θαη ηελ αίζζεζε ζπιινγηθφηεηαο. Οπζηαζηηθά, επηζεκαίλεη φηη «ε ζηξνθή από ηνλ πξνθνξηθό ζηνλ γξαπηό ιόγν είλαη κία κεηάβαζε από ηνλ αθνπζηηθό ζηνλ νπηηθό ρώξν».14 Φέξλνληαο αθφκε έλα παξάδεηγκα, ε ρξήζε εηθφλσλ θαη ηελ νπηηθήο αληίιεςεο θαίλεηαη λα είλαη ζρεηηθά ζχγρξνλν θαηλφκελν, κε εμαίξεζε πηζαλφλ ηελ άπνςε ησλ αξραίσλ Διιήλσλ γηα ηνλ νπηηθφ θφζκν. Ο Lucien Palasma, the eyes of the skin σελ. 15 Pallasmaa, Juhani. 2014. Space, Place and Atmosphere, σελ. 243-244 14 Ο.π., σελ. 24 12

13

 21 

Febvre είπε: «Ο 16νο αηώλαο δελ "έβιεπε" πξώηα, αιιά άθνπγε, κύξηδε, αθνπγθξάδνληαλ ηνλ αέξα θαη παγίδεπε ηνπο ήρνπο. Ήηαλ κόιηο πξόζθαηα όπνπ ν άλζξσπνο άξρηζε ζεκαληηθά λα αζρνιείηαη κε ηελ γεσκεηξία, επηθεληξώλνληαο ηελ πξνζνρή ηνπ ζηηο κνξθέο θαη ηελ εηθόλα». Αληίζηνηρα κε ηνλ Febvre, ν Robert Mandrou ζέηεη κία παξφκνηα άπνςε. : «Η ηεξαξρία ησλ αηζζήζεσλ δελ ήηαλ ίδηα όπσο είλαη ζήκεξα, ηνλ 21 ν αηώλα, θαζώο ε εηθόλα, πνπ θπξηαξρεί, βξηζθόηαλ ζηελ ηξίηε ζέζε, κε θπξίαξρα ηόηε ηελ αθνή θαη ηελ αθή. Σν κάηη πνπ ζήκεξα νξγαλώλεη, ραξαθηεξίδεη θαη δεκηνπξγεί, δελ ήηαλ ην αγαπεκέλν όξγαλν ζηελ επνρή πνπ νη ήρνη θπξηαξρνύζαλ». 15 Έηζη είλαη ζεκαληηθφ λα αλαθέξνπκε φηη ε φξαζε κάο απνκνλψλεη απφ ηνλ θφζκν, απφ ηνλ ηφπν θαη απφ έλα θπζηθφ ηνπίν, ελψ ζπλδπαζηηθά κε φιεο ηηο άιιεο αηζζήζεηο, καο ελψλνπλ.

19 βορεινή σπηλιά 15

Ο.π., σελ. 25

 22 

Υως και σκιά

«Σηο κνξθέο ηηο θσηίδεη θαη καο ηηο δείρλεη ην θσο. Απηό πνπ ξίρλνπλ νη πιαλήηεο θαη ην εζσηεξηθό ηεο ςπρήο καο. Απηά ηα δύν θώηα (δηπιό θσο) καο θαλεξώλνπλ ηηο κνξθέο κε ηα άπεηξα ρξώκαηα θαη ζρέδηά ηνπο.»16 Σν θσο ήηαλ πάληα έλαο παξάγνληαο πνπ έπαηδε αξθεηά ζεκαληηθφ ξφιν ζηνλ ηξφπν αληίιεςεο ηνπ ηνπίνπ. Γηαηί φκσο? Υσξίο ην θσο δελ πξνζιακβάλνπκε νπηηθά εξεζίζκαηα, ε φξαζε δελ είλαη δπλαηή αλ δελ ππάξρεη θσο. Σνπνζεηεί απφ κφλν ηνπ έλα φξην ζηελ θαηαλφεζή ηνπ, θαζψο θαζνξίδεη ηη βιέπνπκε θαη ηη φρη. Γεκηνπξγεί έληαζε ζε νξηζκέλα ζεκεία θαη αθήλεη άιια απφθξπθα, έηζη ζπλδηαιέγεηαη κε ηελ πεξηέξγεηα ηνπ αλζξψπνπ λα θαηαθέξεη λα αλαγλσξίζεη ηα απφθξπθα απηά ζεκεία ρξεζηκνπνηψληαο θαη ηηο ππφινηπεο αηζζήζεηο ηνπ. Σν παηρλίδη ηνπ θσηφο ζπλερίδεηαη επίζεο, αλαιφγσο ηελ θαηεχζπλζή θαη ηνλ πξνζαλαηνιηζκφ ηνπ. Έλαο πιάγηνο θσηηζκφο δεκηνπξγεί φγθν, πθέο θαη αλαδεηθλχεη ηηο κνξθέο ελψ έλα παξάιιεινο θσηηζκφο ζπλήζσο κεηψλεη ηηο ηξηζδηάζηαηεο ππνζηάζεηο ησλ κνξθψλ, άξα ζπλεπψο θαη ηελ ζπλνιηθή νιηθή εκπεηξία ελφο ηφπνπ. Αθφκε θαη ν ηξφπνο πνπ ηα πιηθά αληαλαθινχλ ην θσο ή πψο ην πσο ην αλζξψπηλν κάηη αληηιακβάλεηαη απηέο ηηο ελαιιαγέο θαη ην παηρλίδηζκα ηνπ θσηφο, είλαη πνιχ ζεκαληηθά γηα ηελ αληίιεςε ελφο ρψξνπ, νπηηθά.

20 Υως από τα πλάγια

16

21 Υως από πϊσω

Tagore Rabindranath, 1997, Οι έξι κανόνες της ζωγραφικής

 23 

Ωζηφζν, ζην ζηνηρείν ηνπ θσηφο θαη ηεο ζθηάο, ιακβάλνπλ ζέζε θαη ην ηερλεηφ θαη θπζηθφ θσο. Σν θσο ηεο εκέξαο φηαλ πέθηεη πάλσ ζηα αληηθείκελα δεκηνπξγεί δηαθνξεηηθά ζπλαηζζήκαηα απ‟ φηη ην ηερλεηφ θσο. ΢πλαηζζήκαηα πην έληνλα, ζπγθηλεηηθά πνπ ζρεδφλ πεξηέρνπλ πλεπκαηηθά ραξαθηεξηζηηθά. ΢χκθσλα κε ηνλ Pallasmaa (2009), «ν αλνκνηνγελήο θσηηζκόο έρεη πεξηζζόηεξν ελδηαθέξνλ από ηνλ έληνλν νκνηνγελή, θαζώο εμάπηεη ηελ θαληαζία, δπλακώλεη ηελ εκπεηξία θαη θέξλεη πην θνληά ζηελ αίζζεζε ηνπ ηόπνπ». Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ηεο δχλακεο ηεο ζθηάο, νη πην έληνλα ζπλαηζζεκαηηθέο ζηηγκέο ησλ αλζξψπσλ. Ο άλζξσπνο θιείλεη ηα κάηηα, γηα λα ληψζεη, λα νλεηξεπηεί, λα ηαμηδέςεη. Ζ επθξίλεηα ηεο φξαζεο πεξηνξίδεηαη ή κεδελίδεηαη, ην βάζνο θαη ε απφζηαζε γίλνληαη αζαθή , μππλψληαο ηελ αζπλείδεηε πεξηθεξεηαθή φξαζε θαη ηελ απηηθή θαληαζία ηνπ αλζξψπνπ. 17 Σν ιηγνζηφ θσο θαη ε ελαιιαγή κε ηε ζθηά δηεγείξνπλ ηελ νλεηξνπφιεζε θαη ηελ θαληαζία, δεκηνπξγνχλ νπηηθέο εηθφλεο αζαθείο θαη δηθνξνχκελεο, νδεγψληαο ζε έλαλ αφξηζην ηξφπν εζηίαζεο θαη ζέαζεο, πξνζνκνηάδνληαο κηα εθζηαηηθή, δηαινγηζηηθή εκπεηξία. Ο άλζξσπνο αλαγθάδεηαη λα ρξεζηκνπνηήζεη θαη ηηο ππφινηπεο αηζζήζεηο ηνπ γηα λα αληηιεθζεί ηνλ ηφπν.

21

22 βορεινή σπηλιά 17

Pallasmaa. 2009. The eyes of the skin, Architecture and the senses., σελ. 46

 24 

Λεπτομέρειες και το ‘όλο’

Ζ φξαζε νθείιεηαη αθφκε θαη γηα ηνλ ηξφπν πνπ αληηιακβαλφκαζηε θαη θαηαλννχκε ηα εξεζίζκαηα πνπ ιακβάλνπκε απφ ην πεξηβάιινλ. Παξαηεξψληαο έλα ηνπίν, έλα αληηθείκελν, κηα κνξθή, ππνζπλείδεηα παξαηεξνχκε ηηο ιεπηνκέξεηεο πνπ ηα δηέπνπλ, ψζηε λα ην θαηαλνήζνπκε. Ωζηφζν, είλαη ζεκαληηθφ λα αληηιεθζνχκε φηη έλα ηνπίν ή κηα κνξθή δελ είλαη κνλάρα νη ιεπηνκέξεηεο ηνπ. Δίλαη νιφθιεξα ηα ζηνηρεία πνπ ηα απνηεινχλ, θαζψο «ηα πάληα παξαπέκπνπλ ζηα πάληα»18. Γηα ηνλ Pallasmaa, ε ηθαλφηεηά καο λα θαηαλνήζνπκε πνηνηηθά αηκνζθαηξηθέο νληφηεηεο εληφο πεξίπινθσλ πεξηβαιιφλησλ, ρσξίο ιεπηνκεξή θαηαγξαθή θαη αμηνιφγεζε ησλ κεξψλ θαη ησλ ζπζηαηηθψλ ηνπο, ζα κπνξνχζε λα νλνκαζηεί ε έθηε αίζζεζή καο, θαη είλαη πηζαλφ λα είλαη ε πην ζεκαληηθή φζνλ αθνξά ηελ χπαξμή καο, ηελ επηβίσζε θαη ηελ ελζπλαίζζεζε.19 Αθφκε, ν Pallasmaa, ζηεξηδφκελνο ζε κειέηεο απφ ην πεδίν ησλ λεπξνεπηζηεκψλ, εληζρχεη ηελ άπνςε φηη ε αληίιεςε θαη ε θαηαλφεζε ηνπ αηφκνπ επεμεξγάδνληαη ην νηηδήπνηε απφ ηελ νιφηεηά ηνπ πξνο ηηο ιεπηνκέξεηεο θαη φρη αληίζηξνθα. Πξφθεηηαη γηα κηα ζεκαληηθή πηπρή ηεο αηκφζθαηξαο, πξφθεηηαη γηα κηα άκεζε εκπεηξία ηνπ ζπλφινπ, ηεο νληφηεηαο, θαη κφλν αξγφηεξα κπνξεί θαλείο λα δηαθξίλεη ηηο ιεπηνκέξεηεο πνπ ηελ απαξηίδνπλ.20 Οη ιεπηνκέξεηεο φκσο δελ έρνπλ ιηγφηεξε αμία. Καηέρνπλ εμέρνπζα ζέζε ζηε δηαδηθαζία ηεο βίσζεο, θαηαλφεζεο θαη θαηνίθεζεο ελφο ηφπνπ. Δίλαη εθείλεο πνπ πξνζδηνξίδνπλ ηα ιεπηά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ θαη νδεγνχλ ηνλ άλζξσπν ζηελ ηειηθή εκπεηξία ηνπ ζε έλαλ ηφπν. Με άιια ιφγηα, ε πνηφηεηα ελφο νινθιεξσκέλνπ ηφπνπ, θαζνξίδεηαη, ζε κεγάιν βαζκφ απφ ηελ πνηφηεηα ησλ ζπλδέζκσλ ηνπ.

Zumthor, Peter. 2010. Thinking Architecture από (΢ημαντήρη & ΢τάθια, 2016) Pallasmaa. 2014. Space, Place and Atmosphere, σελ. 245 20 Atmosphere, Compassion and Embodied Experience A Conversation about Atmosphere with Pallasmaa από (΢ημαντήρη & ΢τάθια, 2016) 18 19

 25 

24 λεπτομέρεια - όριο κύμα /βράχια

25 λεπτομέρεια – βράχια / βλάστηση

26 λεπτομέρεια – σπασμένο πλακάκι

27 λεπτομέρεια – όριο άμμος/πέτρες

 26 

23 Όλο - παραλϊα Αι – Γιώργης και μικρός μόλος

2.3.Αφή Ζ απηηθή αίζζεζε ραξαθηεξίδεηαη απφ ηνλ Pallasmaa (2009) σο κηα “ππαξμηαθή αίζζεζε”. Σί ζα πεη φκσο απηφ; Καζψο ην άηνκν απφ πάληα πξνζπαζνχζε λα αληηιεθζεί ηνλ εαπηφ ηνπ θαη ην πεξηβάιινλ ηνπ, δειαδή ηελ χπαξμή ηνπ θαη ηελ χπαξμή ηνπ ζε έλαλ ηφπν, ε αίζζεζε ηεο αθήο ηνλ βνεζνχζε λα πξνζδηνξίζεη θαιχηεξα απηά πνπ έβιεπε.. Δάλ βξηζθφκαζηε ζε έλα ζθνηεηλφ δσκάηην ην πξψην πξάγκα πνπ ζα θάλνπκε είλαη λα αθνπγθξαζηνχκε ην πεξηβάιινλ. Σί ζα πεη φκσο αθνπγθξαζηνχκε; Θα πεη λα αθνχζνπκε, λα κπξίζνπκε αιιά πάλσ απ' φια λα πηάζνπκε. Ζ αθή ζα είλαη ε αίζζεζε πνπ ζα ελνπνηήζεη φιεο ηηο άιιεο αηζζήζεηο, θαζψο θαη ηα εξεζίζκαηα πνπ δεκηνπξγήζεθαλ απφ απηέο ζην ζθνηεηλφ δσκάηην. Έηζη, ε αθή, είλαη αθξηβψο ε αίζζεζε πνπ πξνζδηνξίδεη ηελ χπαξμή καο ζηνλ θφζκν θαη απνηειεί ηελ νπζία ηεο αηκφζθαηξαο. Ζ αίζζεζε ηεο αθήο, είλαη ν ζπλδεηηθφο θξίθνο κε ηνλ πεξηβάιινληα ρψξν, θαη κέζν ηνπ θξίθνπ απηνχ είλαη ην δέξκα καο. ΢ην βηβιίν ηνπ Thinking Hand, ν Pallasmaa (2009)21 ππνζηεξίδεη όηη αλάκεζα ζε εκάο θαη ην πεξηβάιινλ, βξίζθεηαη ε επηδεξκίδα καο, θαη όηη απηή είλαη κηα ιεπηή γξακκή πνπ καο ρσξίδεη από ηνλ έμσ θόζκν. ΢πλεπώο, απνηειεί ζπλδεηηθό θξίθν γηα ηελ θαηαλόεζή ηνπ. ΢ηα πξψηκα ζηάδηα ηεο δσήο ηνπ αηφκνπ, νη εκπεηξίεο ηνπ μεθηλάλε λα δεκηνπξγνχληαη κε ηηο εκπεηξίεο ηεο αθήο θαη ηνπ πξνζαλαηνιηζκνχ. Οη νπηηθέο εκπεηξίεο θαη εηθφλεο έξρνληαη ζε δεχηεξν ρξφλν θαη θαηά ηε δηάξθεηα νιφθιεξεο ηεο δσήο ηνπ αηφκνπ, βαζίδνληαο ην λφεκά ηνπο ζηηο απηηθά απνθηεκέλεο, πξσηνγελείο εκπεηξίεο. Ωζηφζν, ν άλζξσπνο δελ κπνξεί λα αληηιεθζεί ηελ ππνζπλείδεηε απηηθή εκπεηξία πνπ αλαπφθεπθηα επηθαιχπηεηαη απφ ηελ νπηηθή. «Σν κάηη θαη ην ρέξη δηαξθώο ζπλεξγάδνληαη». Σα κάηηα ζέινπλ λα ζπλεξγάδνληαη θαη κε ηηο ππφινηπεο αηζζήζεηο. ΋ιεο νη αηζζήζεηο, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο φξαζεο, κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ σο επεθηάζεηο ηεο αίζζεζεο ηεο αθήο, σο εμεηδηθεχζεηο ηνπ δέξκαηνο. Απηέο θαζνξίδνπλ ηε δηεπαθή κεηαμχ ηνπ δέξκαηνο θαη ηνπ πεξηβάιινληνο, κεηαμχ ηεο αδηαθαλνχο εζσηεξηθφηεηαο ηνπ ζψκαηνο θαη ηεο εμσηεξηθφηεηαο ηνπ θφζκνπ.22 Ο Pallasmaa, κε ην βηβιίν ηνπ the Eyes of the Skin (2009), ζέιεζε λα εθθξάζεη ηελ ζεκαληηθφηεηα ησλ πεξηθεξεηαθψλ αηζζήζεσλ γηα ηελ αληίιεςή καο γηα ηνλ θφζκν. Σαπηφρξνλα κε απηφ, επηρείξεζε ηε ζχλδεζε ηελ ζρέζε ηεο θπξίαξρεο αίζζεζεο, φξαζεο, κε ηελ δεπηεξεχνπζα αιιά εμίζνπ ζεκαληηθή αίζζεζε ηεο αθήο. Ζ αθή είλαη ν γνληφο ησλ καηηψλ, ησλ απηηψλ, ηεο κχηεο, ηνπ ζηφκαηνο. Δίλαη ε αίζζεζε πνπ μερψξηζε απφ ηηο άιιεο. Ζ αθή είλαη ε αηζζεηεξηαθή εκπεηξία πνπ ελζσκαηψλεη ηελ εκπεηξία καο ζηνλ ρψξν κε απηή ηνπ εαπηνχ καο. ΢πλνιηθά, ην ζψκα καο είλαη ν νκθαιφο ηνπ θφζκνπ καο, ηνπ αηζζεηεξηαθνχ καο θφζκνπ. Ωζηφζν, αλαθεξφκελνο ζηνλ Edward T Hall θαη ην βηβιίν ηνπ The Hidden Dimension, ε αλζξσπνινγηθή βηβιηνγξαθία πεξηγξάθεη πνιπάξηζκνπο πνιηηηζκνχο, ζηνπο νπνίνπο νη αηζζήζεηο ηεο φζθξεζεο, ηεο γεχζεο θαη ηεο αθήο παίδνπλ εμέρνληα ξφιν ζηελ ζπκπεξηθνξά θαη ζηελ επηθνηλσλία ηνπο.23 Pallasmaa, Juhani. 2009. The thinking hand, Drawing hand, primacy of touch: captivity of self –image. Wiley Pallasmaa, Juhani. 2009. The eyes of the skin, Architecture and the senses. Chichester, σελ.

23 Ο.π., σελ. 24 21

22

 27 

Θερμοκρασϊα

Σν δέξκα αληηιακβάλεηαη ηηο πθέο, ην βάξνο, ηελ ππθλφηεηα θαη ηελ ζεξκνθξαζία ηεο χιεο. Αλαπφζπαζην θνκκάηη κηαο εκπεηξίαο ζε έλα ηφπν είλαη ε ζεξκνθξαζία. Σελ ζεξκνθξαζία πνπ αληρλεχεη ζρεδφλ αιάλζαζηα ην δέξκα καο. Μηα απηηθή δηεξγαζία πνπ γίλεηαη πάιη ππνζπλείδεηα θαη κεηαηξέπεη εμ‟ νινθιήξνπ ηηο εκπεηξίεο καο ζε εκπεηξίεο ρψξνπ θαη ηνπ ηφπνπ. ΋πσο ν Pallasmaa (2009) αλαθέξεη, ζρεδφλ πνηεηηθά, κπνξνύκε λα αηζζαλζνύκε ηελ αξγή αλάζα ηεο γεο. Μπνξνύκε λα ληώζνπκε ηελ βαξύηεηα ζηα πόδηα καο, λα αηζζαλζνύκε ηελ ππθλόηεηα θαη ηελ πθή ζην έδαθνο κε απηά. Έηζη ληώζνπκε ηελ αλάζα ηεο λα δηαπεξλά όιν καο ην ζώκα. […] ΢ηηο εηθόλεο ηηο παηδηθήο κνπ ειηθίαο, ηεο Φηιαλδηθήο ππαίζξνπ, κπνξώ λα ζπκεζώ έληνλα ηε ζεξκόηεηα πνπ έπεθηε πάλσ ζηνπο ηνίρνπο από ηνλ ήιην θαη αλαθιώκελε πξνζέπηπηε ζην ρηόλη ην νπνίν έιησλε πξναλαγγέιινληαο ηνλ εξρνκό ηνπ θαινθαηξηνύ. Απηά ηα πξώηα ζεκάδηα ηεο άλνημεο ηαπηνπνηνύληαλ από ην δέξκα όζν θαη από ηα κάηηα […] . Η βαξύηεηα κεηξάηαη από ην θάησ κέξνο ησλ πνδηώλ καο, ηα νπνία αληηιακβάλνληαη ηελ ππθλόηεηα θαη ηελ πθή ηνπ εδάθνπο. Όηαλ θαλείο ζηέθεηαη μππόιπηνο ζε πεηξώδεο έδαθνο, ελώ ην ρηππάεη ν ήιηνο, γίλεηαη κέξνο ηνπ θύθινπ ηεο θύζεο θαζώο ληώζεη ηελ αλαπλνή ηεο γεο. 24 Τλικά Σα πιηθά, άιια ιηγφηεξν θαη άιια πεξηζζφηεξν απνζπνχλ ηελ δεζηαζηά απφ ηα ζψκαηά καο. Δίλαη ηθαλά λα δεκηνπξγήζνπλ θάζε θχζεσο εξεζίζκαηα ηα νπνία λα κεηαθξάδνληαη ζε φιεο καο ηηο αηζζήζεηο. ΢ηελ φξαζε κέζσ ηεο εηθφλαο ηνπο, ζηελ αθνή, ζηελ γεχζε, θαζψο δελ αλαθεξφκαζηε κφλν ζε θαηαζθεπαζηηθά πιηθά. Αιιά ε έλσζε φισλ απηψλ είλαη ε απηηθή εκπεηξία. Απηή νινθιεξψλεη ηελ αληίιεςή ηνπο ζην ππνζπλείδεην ηνπ αλζξψπηλνπ λνπ. Ζ απηηθή αίζζεζε καο ζπλδέεη κε ηελ παξάδνζε θαη ην ρξφλν. Έλα βφηζαιν ιείν θαη γπαιηζκέλν απφ ηα θχκαηα, είλαη επράξηζην ζηελ αθή, φρη κφλν ιφγσ ηνπ ζρήκαηφο ηνπ, αιιά επεηδή εθθξάδεη ηελ αξρή δηαδηθαζία ηνπ ζρεκαηηζκνχ ηνπ. Έλα βφηζαιν ζαλ θη απηφ ζην ρέξη ελζαξθψλεη ηελ έλλνηα ηεο δηάξθεηαο ηνπ ρξφλνπ.

24

28 θάλασσα - άμμος – βότσαλα / υφές

Pallasmaa, Juhani. 1996. The eyes of the skin, Architecture and the senses. σελ. 58

 28 

2.4.

Ακοή

Gaston Bachelard

Ο ήρνο απνηειεί αλαπφζπαζην θνκκάηη ηεο αηκφζθαηξαο ελφο ηφπνπ. Δίλαη απνηέιεζκα θάπνηαο δξαζηεξηφηεηαο, εηθφλαο, κπξσδηάο. Μέζσ ηνπ απηηνχ ιακβάλνπκε πιεξνθνξίεο πξνζαλαηνιηζκνχ, πξνεηδνπνηήζεσλ, φγθνπ. Αθαηξψληαο ηελ φξαζε, ε αθνή γίλεηαη θπξίαξρε αίζζεζε θαη βηψλνπκε ηνλ ρψξν ζαλ πξαγκαηηθφ. Οξηζκέλα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά είλαη απηά πνπ ηνλ δηαθνξνπνηνχλ απφ ηελ φξαζε. Αξρηθά, έλαο ήρνο δελ κπνξεί λα είλαη θάηη δηαθνξεηηθφ απφ απηφ πνπ αθνχκε. ΢ίγνπξα ε αληίιεςή καο παίδεη ξφιν ζην πσο ηνλ κεηαθξάδνπκε, φκσο δελ κπνξεί λα είλαη απάηε. ΢ε αληίζεζε κε ηελ φξαζε πνπ νη νπηηθέο απάηεο είλαη ζχλεζεο θαηλφκελν. Δπηπιένλ, ε φξαζε αλαθέξεηαη ζε έλα κφλν άηνκν, ηνλ ίδην ηνλ παξαηεξεηή, ελψ ε αθνή πξνζαλαηνιίδεηαη ζε παξαπάλσ απφ έλα άηνκα ζπλήζσο, εμαξηάηαη απφ απηά θαη δεκηνπξγεί έηζη κία αίζζεζε ζχλδεζεο θαη αιιειεγγχεο. Απηφ πνπ αθνχκε καο ελψλεη. Απηφ πνπ βιέπνπκε ζα καο έλσλε αλ κνηξαδφκαζηαλ ηελ εκπεηξία καο κε άιινπο. Έλα ηνπίν δελ ζπληίζεηαη κφλν απφ πιηθά θαη απηά κέξε, ζπληίζεηαη απφ ελέξγεηεο θη έηζη κπνξεί θαλείο λα ην αθνχζεη. Σν ζξφηζκα ησλ θχιισλ, ν ήρνο ησλ θπκάησλ ηεο ζάιαζζαο, νη αληερήζεηο πνπ δεκηνπξγνχλ ηα πην ζπκπαγή πιηθά, νη ζηαγφλεο ηεο βξνρήο. ΋ια δεκηνπξγνχλ κηα δηαθνξεηηθή αίζζεζε θαη πξνζδίδνπλ ζηελ νπηηθή αιιά θαη ζπλνιηθή καο εκπεηξία ζε έλαλ ηφπν. Ο ήρνο ζε ζπλεξγαζία κε ηνλ ρξφλν καο βνεζάεη λα αληηιεθζνχκε ηνλ ρψξν. ΢ρεδηάδνληαο λνεηά ηα φξηα ηνπ ρψξνπ κε ηε βνήζεηα ηνπ ρξφλνπ αληήρεζεο. Αιιά καο βνεζάεη θαη λα αληηιεθζνχκε πιεξνθνξίεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηα πιηθά. Ο ήρνο αλαθιάηαη ζηηο επηθάλεηεο. Ζ θάζε επηθάλεηα έρεη δηαθνξεηηθφ ηξφπν αλάθιαζεο θαη έηζη ιακβάλνπκε πιεξνθνξίεο γηα ηελ ζπγθεθξηκέλε επηθάλεηα. Σέινο, έρεη πνιιά πιενλεθηήκαηα γηα ηελ αηζζεηεξηαθή καο εκπεηξία ζε έλαλ ηφπν. ΋κσο ε απνπζία ήρνπ είλαη εμίζνπ ζεκαληηθή. ΢ηελ αξρηηεθηνληθή αιιά θαη ζε άιιεο ηέρλεο, ε ζηγή ελέπλεπζε πνιινχο θαιιηηέρλεο. ΢ηε ζνλάηα 4:33, ηνπ John Cage, κπνξνχκε λα πνχκε φηη ν ήρνο θαη νη ιέμεηο είλαη ππνθαηάζηαην ηεο πξαγκαηηθφηεηαο. Με απηφ ην παξάδεηγκα, κπνξνχκε λα αληηιεθζνχκε φηη θαη ε απνπζία ήρνπ πξνθαιεί παξνπζία άιισλ αηζζήζεσλ. Δηθφλαο, κλήκεο, ζπλαηζζεκάησλ, ζθέςεσλ.

25

Gaston Bachelard, Η ποιητική του χώρου, Μετάφραση: Ελένη Βέλτσου, Ιωάννα Δ.Φατζηνικολή, Αθήνα: Εκδόσεις Φατζηνικολή, 1982, σ. 87

 29 

29 κύμματα βορεινή σπηλιά

 30 

2.5.

Όσφρηση

Juhani Pallasmaa 26

΋ζθξεζε, ε βαζηθφηεξε αίζζεζε αλάκλεζεο ελφο ηφπνπ. Ζ κπξσδηά είλαη ζηελά ζπλδεδεκέλε κε ηνλ ρψξν θαη ηε κλήκε. Αθφκε θαη κε ηηο ρξήζεηο ηνπ ρψξνπ. Κάζε ηφπνο έρεη ηελ δηθή ηνπ κπξσδηά. ΢πλαηζζήκαηα καο πιεκπξίδνπλ ζηελ αλάκλεζε κηαο κπξσδηάο πνπ ζπκίδεη έλαλ ζπγθεθξηκέλν ηφπν, αθφκε θαη μεραζκέλν απφ ηελ νπηηθή καο κλήκε. "Η κλήκε θάλεη ηα κάηηα λα ζπκνύληαη. Η κύηε είλαη ηα κάηηα ηεο κλήκεο". 27 Οη νζκέο ζπλδένληαη άκεζα κε ηα ζπλαηζζήκαηα, φκσο πέξα απφ απηά, νη νζκέο επεξεάδνπλ ζεκαληηθά θαη ηνλ αλζξψπηλν ςπρηζκφ, αθνχ δηεγείξνπλ ηελ ςπρή θαη ηε ζθέςε. Οη νζκέο δεκηνπξγνχληαη απφ ηα πξψηα θηφιαο ζηάδηα ηεο δσήο καο θαη ζπλδένληαη άκεζα κε ηηο εκπεηξίεο καο, πνπ φπσο είπακε ελεξγνπνηνχλ εθηφο απφ ηηο αηζζήζεηο, θαη ηε κλήκε. Απηφ ην γεγνλφο είλαη γλσζηφ σο „‟θαηλφκελν Πξνχζη‟‟. Έηζη, έλαο ηφπνο είλαη νη κπξσδηέο ηνπ. Γεκηνπξγεί κλήκεο θαη ηελ ηζηνξία ηνπ πνπ πξνέξρνληαη απφ ηηο κπξσδηέο ησλ θπζηθψλ πιηθψλ ηνπ, ηεο θχζεο, ησλ αλζξσπνγελψλ δξαζηεξηνηήησλ θαη άιισλ πνιιψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ζηνηρείσλ ηνπ. ΋κσο ε φζθξεζε ζα κπνξνχζε λα βνεζήζεη άηνκα πνπ δελ δηαζέηνπλ άιιεο αηζζήζεηο, λα ζπκνχληαη έλαλ ρψξν, λα κπνξνχλ λα θαηαηνπηζηνχλ θαη λα πξνζαλαηνιηζηνχλ ζε απηφλ, αθφκε θαη λα ιάβνπλ πιεξνθνξίεο πνπ ζε άιιε πεξίπησζε ζα ιάκβαλαλ κε άιιεο αηζζήζεηο. Παξαδείγκαηνο ράξε λα δνπλ ή λα αθνχζνπλ θάηη. Μπνξνχκε λα πάξνπκε ην παξάδεηγκα ησλ Charles Moore & Richard B. Oliver (Goldberger, 1977), ζρεδίαζαλ κία θαηνηθία γηα έλαλ πειάηε κε πξνβιήκαηα φξαζεο. Ζ θαηνηθία ζρεδηάζηεθε ζηελ Νέα Τφξθε θαη δέρηεθε έληνλε θξηηηθή αξρηθά απφ άιινπο ζρεδηαζηέο, φκσο νη αξρηηέθηνλεο δελ πηνήζεθαλ. Καζψο νη ηπθινί αλήθνπλ ζε έλαλ απηηθφ θφζκν απνηεινχκελν απφ επηθάλεηεο, νη Moore θαη Oliver, δεκηνχξγεζαλ έλαλ ρψξν πνπ ζα εμέθξαδε ηελ πθή, ηνπο ήρνπο θαη ηηο κπξσδηέο θαη λα αληηδξά ζχκθσλα κε ηα ρσξηθά κελχκαηα. Γηα παξάδεηγκα, γηα ηελ απνθπγή ηεο ρξήζεο θάπνηνπ ηερλεηνχ ζπζηήκαηνο αεξηζκνχ θαη ςχμεο θαη ηεο ζπλνδεπηηθήο πεξίεξγεο κπξσδηάο ηνπ, θαηά ηηο δχζθνια θιηκαηηθά εκέξεο, εγθαηέζηεζαλ ζην ζπίηη έλα ζχζηεκα αεξηζκνχ κε παξάζπξα ςειά ζηνπο ηνίρνπο. Ο πειάηεο κπνξεί πξαγκαηηθά λα κπξίδεη απφ πνηα θαηεχζπλζε έλαο αέξαο θπζάεη, απφ ην άξσκα πνπ απηφο ζα θέξεη: κπξσδηά πεπθνδάζνπο απφ ηε βφξεηα πιεπξά ηεο θαηνηθίαο, κπξσδηά νπσξψλα ξνδαθηληψλ εάλ ν αέξαο πξνέξρεηαη απφ ην λφην. Ο πξνζαλαηνιηζκφο ζε αλαινγία κε ην ζπίηη ππνζηεξίδεηαη θαη απφ ηελ αίζζεζε ηνπ ειεγρφκελνπ θσηηζκνχ θαη ηεο ζθίαζεο θαζψο θαη απφ ηα αξψκαηα ζηνλ εζσηεξηθφ θήπν.

26 27

Pallasmaa, Juhani. (2006). An Αrchitecture of seven senses.

Pallasmaa, Juhani. (1996). The eyes of the skin, Architecture and the senses, σελ. 54

 31 

2.6.Γεύση ΢χκθσλα κε ηνλ Αξηζηνηέιε, ε αίζζεζε ηεο γεχζεο είλαη ε θαηψηεξε απφ ηηο αλζξψπηλεο αηζζήζεηο θαη απηή, πνπ καο ζπζρεηίδεη κε ηα δψα.28 Ωζηφζν, ε γεχζε ζηελ εκπεηξία ελφο ηφπνπ είλαη πην πεξίπινθε δηαδηθαζία, θαζψο ζπζρεηίδεηαη κε ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά θάζε αλζξψπνπ θαη δελ ιεηηνπξγεί απηφλνκα. Αθφκε θαη ε ςπρνινγία είλαη έλαο παξάγνληαο πνπ ζπλδέεηαη κε ηε γεχζε θαη ηνλ ηξφπν πνπ κηα γεχζε παξακέλεη ραξαγκέλε ζηε κλήκε. ΢ε αληίζεζε κε ηηο άιιεο αηζζήζεηο, ε γεχζε, δχζθνια δεκηνπξγεί απφ κφλε ηεο κηα αλάκλεζε, κηα κλήκε ή ζπλαηζζήκαηα. ΢εκαληηθφο ζπληειεζηήο είλαη ε φζθξεζε αιιά θαη ε αθή, πνπ θαηά κεγάιν ξφιν ζπλδέεηαη κε ηνπο αηζζεηήξεο ηεο γιψζζαο. Ζ γεχζε κπνξεί λα απνηειέζεη ραξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα κηαο πεξηνρήο, ελφο ηφπνπ, κηαο πφιεο ή ρψξαο, φκσο ην κπαιφ ζπλδέεη θαη ηελ εηθφλα κε απηφ ηνλ ηφπν, θαη ηδίσο ηελ αξρηηεθηνληθή εηθφλα ηνπ ηφπνπ. Γεύση και ψυχολογική διάσταση στο χώρο

΋πσο πξναλαθέξακε, ε ςπρνινγία θαη ν ραξαθηήξαο ηνπ θάζε αλζξψπνπ επεξεάδνπλ άκεζα ηελ γεχζε θαη ηελ αιιαγή γεχζεο ζηα πξάγκαηα πνπ γεπφκαζηε. Τπάξρνπλ πξντφληα πνπ πξνζδίδνπλ δηαθνξεηηθή αίζζεζε αλάινγα κε ηνλ ηξφπν πνπ ηα γεπφκαζηε, ην πεξηβάιινλ, ηελ παξέα, ηα ζπλαηζζήκαηα πνπ καο δηέπνπλ θαη πνιιά άιια ραξαθηεξηζηηθά φπσο ε ψξα, ε επνρή, ην θχιν, ε ειηθία, ηα γεχκαηα πνπ ην ζπλνδεχνπλ θ.α. Σν γνχζην ηνπ θάζε αλζξψπνπ είλαη ζπλδεδεκέλν κε ηελ πξνζσπηθφηεηα θαη ηνλ ραξαθηήξα ηνπ. Μπνξεί ε γεχζε λα κελ είλαη ηδηαίηεξα αλεπηπγκέλε ζηνλ αλζξψπηλν νξγαληζκφ φπσο ζε άιια φληα θαη έηζη λα κελ θαίλεηαη φηη επεξεάδεη άκεζα θαη ηελ αληίιεςε ηνπ αλζξψπνπ γηα έλαλ ηφπν, σζηφζν ππνζπλείδεηα ην θάλεη. Ο άλζξσπνο αλάινγα κε ηνλ ηξφπν πνπ έρεη κεγαιψζεη, θνπβαιά εκπεηξίεο, κλήκεο, εηθφλεο κπξσδηέο, γεχζεηο. ΋ια έρνπλ ζπλδπαζηεί ζην κπαιφ ηνπ κε ζπγθεθξηκέλε αίζζεζε ή αηζζήζεηο θαη ζπλδένληαη άκεζα κε εκπεηξία ζε έλαλ ηφπν. Ζ πξνηίκεζε ζπγθεθξηκέλσλ ρψξσλ γηα θαηαλάισζε ζπγθεθξηκέλσλ θαγεηψλ ή πνηψλ είλαη ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα γηα ηελ ζχλδεζε ηνπ ηφπνπ κε ηε γεχζε. Ο ρψξνο ηνλ νπνίν έρνπκε ζπλδέζεη λα γεπφκαζηε έλα θαιφ πηάην θαγεηνχ γηα παξάδεηγκα ζπγθξηηηθά κε ηνλ ρψξν πνπ κπνξεί λα ιάβνπκε ην δεθαηηαλφ καο, επεξεάδεη άκεζα θαη αζπλείδεηα ηελ γεχζε πνπ ζα αληηιεθζνχκε θαη ζα κεηαθξάζεη ν εγθέθαιφο καο. ΢θεθηείηε λα ηξψγαηε ην δεθαηηαλφ ζαο ζε έλα αθξηβφ εζηηαηφξην, ζεξβηξηζκέλν ζε πηάην, κε αηκνζθαηξηθφ θσηηζκφ, κε αλεπαίζζεηεο κπξσδηέο αξσκάησλ ζηνλ ρψξν θαη ηελ ζπληξνθηά νηθείσλ ζε εζάο πξνζψπσλ. Αληηιακβαλφκαζηε ακέζσο ηελ δηαθνξά, αθφκε θαη εγθεθαιηθά, ρσξίο λα ην έρνπκε βηψζεη. Με απηφ ζπκπεξαίλνπκε φηη ε αίζζεζε ηεο γεχζεο είλαη εμαξηψκελε απφ ηηο ζθέςεηο καο θαη επεξεάδεηαη ππνζπλείδεηα απφ απηέο. Έηζη, φζνλ αθνξά ηνλ ηφπν, αληηιακβαλφκαζηε φηη ε γεχζε δξα ζπκπιεξσκαηηθά ζηηο ππφινηπεο αηζζήζεηο. Δλψ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα πνιιέο θνξέο, ηνπο πξνζζέηεη έληαζε. ΢ρεηηθά κε απηφ, Ο Junichiro Tanizaki πεξηγξάθεη 28

΢ημαντήρη, Μ., & ΢τάθια, Γ. (2016). Η Ατμόσφαιρα του τόπου: Περι Σϊ(η)νος Πρόκειται;.

 32 

ηηο ρσξηθέο πνηόηεηεο θαη ηελ αιιειεπίδξαζε ησλ αηζζήζεσλ πνπ δεκηνπξγείηαη, „‟απνθαιύπηνληαο‟‟ έλα κπνι κε ζνύπα. «Τπάξρεη κηα νκνξθηά ηελ ζηηγκή πνπ αθαηξνύκε ην θαπάθη θαη ζεθώλνπκε ην κπόι ζην ζηόκα καο. Σν βιέκκα εμαθνινπζεί λα βιέπεη ην ζθνηεηλό βαζύ κπνι θαη ην ρξώκα ηεο ζνύπαο κεηαβίαο μερσξίδεη από απηό ηνπ δνρείνπ. Ση βξίζθεηαη κέζα ζε απηό ην ζθνηάδη, θαλείο δελ κπνξεί λα δηαθξίλεη, αιιά ε παιάκε αληρλεύεη ηηο απαιέο θηλήζεηο ηνπ πγξνύ θαη ηα ζηαγνλίδηα αλεβαίλνπλ κέζσ ηνπ αηκνύ ζην ζηόκα, ελώ ην άξσκα πνπ αλαδύεηαη θέξλεη κηα ιεπηή αλακνλή. Απηή ε ζηηγκή ηνπ κπζηεξίνπ ζα κπνξνύζε θαλείο λα πεη πσο είλαη κηα ζηηγκή έθζηαζεο.» 29

΢πλνςίδνληαο, είλαη ζεκαληηθφ λα επηζεκαλζεί, φηη φζν πεξηζζφηεξν ζπκκεηέρνπλ φιεο νη αηζζήζεηο καο ζηελ εκπεηξία καο ζε έλαλ ηφπν, ηφζν πεξηζζφηεξν βηψλνπκε ηνλ «ρψξν» θαη ηνλ «ραξαθηήξα» ηνπ ηφπνπ. Αθνπγθξαδφκαζηε, αηζζαλφκαζηε θαη επεμεξγαδφκαζηε θάζε ιεπηνκέξεηά ηνπ ζε κεγαιχηεξν βαζκφ φηαλ ρξεζηκνπνηνχκε ζπλδπαζηηθά ηηο αηζζήζεηο καο. Ζ φξαζε απφ κφλε ηεο κπνξεί ηειηθά λα καο δίλεη πνιιέο πιεξνθνξίεο αιιά πνηέ δελ είλαη αξθεηέο γηα κία πιήξε αηζζεηεξηαθή εκπεηξία. Μαδί κε ηελ αθνή, ηελ αθή, ηελ φζθξεζε θαη ηελ γεχζε δεκηνπξγνχληαη πνιιά πεξηζζφηεξα εξεζίζκαηα θαη νμχλεηαη ε ζθέςε ηνπ αλζξψπνπ κε απνηέιεζκα λα δεκηνπξγνχληαη θαη πνιιέο πεξηζζφηεξεο κλήκεο ζε έλαλ ηφπν θη έηζη απηφο απνθηάεη ζηαδηαθά κεγαιχηεξε ηζηνξία.

29

Pallasmaa, Juhani. 1996. The eyes of the skin, Architecture and the senses.σελ. 60

 33 

3.

Case Study | ΗΡΑΚΛΕΙΑ

30

Μαλψιεο Γιέδνο 30

Από το βιβλϊο του Μανώλη Γλέζου «Η συνεϊδηση της Πετραϊας γης», εκδόσεις ΣΤΠΟΘΗΣΩ – Γιώργος Δαρδανός, σελ. 395

 34 

3.1. Σο νησϊ που άντεξε στο χρόνο Ζ Ζξαθιεηά είλαη έλα απφ ηα ηέζζεξα λεζηά ηεο άγνλεο γξακκήο ησλ Κπθιάδσλ. Βξίζθεηαη κεηαμχ ηεο Νάμνπ, ηεο Ακνξγνχ θαη ηεο Ίνπ θαη αλήθεη ζηα αθξηηηθά λεζηά, θαζψο κε ηελ πην πξφζθαηε απνγξαθή, κέλνπλ ζε απηφ ιηγφηεξνη απφ 140 κφληκνη θάηνηθνη. Παξ‟ όιν πνπ είλαη ην πην ιεζκνλεκέλν λεζί ηνπ Αξρηπειάγνπο, θαηάθεξε λα επηδήζεη κέζα ζηε κνλαμηά θαη ηελ απνκόλσζή ηεο. Είλαη γλσζηό, θαη ηα αξραηνινγηθά επξήκαηα ην απνδεηθλύνπλ, πσο ε Ηξαθιεηά θαηνηθνύληαλ από ηελ πξντζηνξηθή επνρή σο θαη ζήκεξα, αιιά είρε δηαιείκκαηα ρσξίο θαηνίθνπο. Η ηζηνξηθή ηεο ζπλέρεηα, είλαη θνινβή, δηαιεηκκαηηθή, όιν ηξαύκαηα θαη πιεγέο. Ρεκαγκέλα θάζηξα, βνπιηαζκέλα ζπίηηα, εξεηπσκέλα ρσξηά.31 ΋κσο, θαηαθέξλεη ηειηθά θαη επηβηψλεη κέρξη θαη ζήκεξα. Καη αλζίδεη, έρηηδε θαη ρηίδεη ζηα εξείπηα ηνπ παξειζφληνο. Απνηειεί έλαλ ηφπν παιίκςεζην, κε παξειζφλ, παξφλ θαη κέιινλ, γεκάην ηζηνξία. ΢ήκεξα, πξφθεηηαη γηα έλαλ επίγεην παξάδεηζν. Φεκηζκέλε γηα ηελ θπζηθή νκνξθηά ηεο, ηα κνλνπάηηα ηεο, ηα μσθιήζηα, ηηο παξαιίεο θαη ηνπο αλζξψπνπο πνπ ηελ θαηνηθνχλ, ην λεζί ηεο Ζξαθιεηάο έρεη πάλσ ηνπ πνιινχο ζεζαπξνχο, φκσο, ν θαιχηεξα θξπκκέλνο είλαη ην ζπήιαηφ ηεο. Σν κεγαιχηεξν θπζηθφ ζπήιαην ησλ Κπθιάδσλ, ην ζπήιαην ηνπ Ατ-Γηάλλε, πνπ ζχκθσλα κε ηνπο κχζνπο, θαηνηθνχζε εθεί ν Κχθισπαο Πνιχθεκνο.

31 Σοποθεσϊα Ηρακλειάς στο χάρτη της Ελλάδας

32 Σοποθεσϊα Ηρακλειάς στις Κυκλάδες

Απόσπασμα κειμένου του Μανώλη Γλέζου για την Ηρακλειά. Από το βιβλϊο «Η Ηρακλειά του χθες & του σήμερα», του Υάνη Ιωάννη Γαβαλά, 2010 31

 35 

8 33 Υωτογραφϊες από το εσωτερικό του σπηλαϊου (προσωπικό αρχεϊο)

34 Παλιά φωτογραφϊα κοντά στο λιμάνι της Ηρακλειάς – κάτοικος του νησιού εν ώρα εργασϊαςΖ

35 Υωτογραφϊα από το κάστρο της Ηρακλειάς

 36 

3.2.Ένας τόπος, η Ηρακλειά Ζ Ζξαθιεηά, φληαο λεζί κπνξεί λα ραξαθηεξηζηεί σο ν θαη‟ εμνρήλ ηφπνο, θαζψο εκθαλίδεηαη σο κηα μερσξηζηή, ζαθψο πεξηγεγξακκέλε κνξθή.32 Ζ ηδηαηηεξφηεηα φκσο ηεο λήζνπ είλαη ε θπζηθή νκνξθηά ηνπ ηφπνπ ε νπνία παξά ηελ αλζξψπηλε παξέκβαζε, παξακέλεη απαξάκηιιε. Σν λεζί απνηειείηαη πιένλ απφ ηξία ρσξηά. Ο ΑτΓηψξγεο, φπνπ βξίζθεηαη θαη ην ιηκάλη ηνπ λεζηνχ κε ηελ παξαιία ηνπ, είλαη ην κεγαιχηεξν απφ ηα ηξία, κε ηνπο πεξηζζφηεξνπο κφληκνπο θαηνίθνπο λα κέλνπλ εθεί ην ρεηκψλα. ΢ε απηφ βξίζθεηαη ην θαθελείν-παληνπνιείν ηνπ λεζηνχ πνπ είλαη αλνηρηφ θαη ην ρεηκψλα, ην ηαηξείν-εμεηαζηηθφ θέληξν, ηα πεξηζζφηεξα καγαδηά-θαθε ηα νπνία αλνίγνπλ κφλν ην θαινθαίξη, ε εθθιεζία ηνπ Αγίνπ Γεσξγίνπ θαη ε θεληξηθή πιαηεία ηνπ λεζηνχ. Ζ Παλαγία, ην δεχηεξν ρσξηφ, βξίζθεηαη ζε πην ςειφ ζεκείν ηνπ λεζηνχ, ζε απφζηαζε κφιηο 10-15 ιεπηψλ κε ην ακάμη απφ ην ιηκάλη. ΢ηελ Παλαγία, κέλνπλ ιηγφηεξνη κφληκνη θάηνηθνη. Δθεί ζπλαληάκε ην ελ ιεηηνπξγία ζρνιείν ηνπ λεζηνχ, ην θεληξηθφ ηαηξείν θαζψο θαη ηελ εθθιεζία ηεο Παλαγίαο. Σν ηξίην θαη κηθξφηεξν ρσξηφ ηνπ λεζηνχ είλαη ν ΑΐΘαλάζεο. ΢ην ρσξηφ απηφ ππάξρνπλ κφιηο 3 ζπίηηα ρσξίο κφληκνπο θαηνίθνπο. απφζηαζε απφ ην ιηκάλη είλαη ζηα 58 ιεπηά κε ην ακάμη. Σν κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ λεζηνχ είλαη θπζηθφ ηνπίν θαη πξνζηαηεπκέλε πεξηνρή, πξνζβάζηκν κφλν απφ κνλνπάηηα. Ωο αθξηηηθφ λεζί, ε Ζξαθιεηά, είλαη έλαο ηφπνο απνθνκκέλνο απφ ην πεξηβάιινλ ηνπ, απνμελσκέλνο απφ ην επξχηεξν ζχλνιν. Σν ππνζχλνιν φκσο ηνπ λεζηνχ απνηεινχλ νη νηθηζκνί ηνπ. Οη κηθξέο θαηνηθήζηκεο εθηάζεηο πνπ ην δηακφξθσζαλ θαη ην δηακνξθψλνπλ. Οη νηθηζκνί ηνπ Αη-Γηψξγε θαη ηεο Παλαγίαο εμειίζζνληαη κε δηαθνξεηηθέο ηαρχηεηεο απφ ην ππφινηπν λεζί θαη απνηεινχλ ηεθκήξην ηεο «απζεληηθφηεηαο» θαη ηεο «αιήζεηαο» ελφο ηφπνπ, θαζψο απφ εθεί κπνξεί θαλείο λα εμνξχμεη πιήζνο ζηνηρείσλ πνπ αθνξνχλ ην πλεχκα ηνπ ζην παξειζφλ θαη ην παξφλ. Ζ ηαρεία απηή εμέιημε, σζηφζν, ζα κπνξνχζε λα θαηαζηξέςεη ηελ θπζηθή θαη πνιηηηζηηθή ηζηνξία ηνπ ηφπνπ θαη φρη κφλν. Γηα ηελ δηαθχιαμή ηεο, ε ειιεληθή λνκνζεζία, αλαγλσξίδεη θαη δηαθπιάηηεη ηηο αμίεο απηέο, ζέηνληαο εηδηθνχο θαλνληζκνχο θαη πεξηνξηζκνχο, κε ζθνπφ ηελ πξνζηαζία ηνπ θπζηθνχ πεξηβάιινληνο, ηελ νκαιή ζπλχπαξμε παιαηφηεξσλ θαη λεφηεξσλ θηηζκάησλ, ηελ ζχλδεζε ηνπ «ηφηε» θαη ηνπ «ηψξα» εληφο ελφο θνηλνχ πιαηζίνπ, κε ηζηνξηθή ρξνηά. Σν λεζί αλήθεη ζην δίθηπν Natura 2000, ζηα πιαίζηα ηνπ νπνίνπ αλήθεη ζε Εψλε Δηδηθήο Πξνζηαζίαο (SPA-GR-4220021) θαη είλαη ηφπνο θνηλνηηθνχ ελδηαθέξνληνο (SCI-GR4220013). Έρεη ραξαθηεξηζηεί σο ΢εκαληηθή γηα ηα Πνπιηά Πεξηνρή απφ ηελ Διιεληθή Οξληζνινγηθή Δηαηξεία (IBA 155), κεγάιν ηκήκα ηνπ λεζηνχ είλαη θαηαθχγην άγξηαο δσήο θαη φιν ην λεζί έρεη ραξαθηεξηζηεί απφ ην Τπνπξγείν Πνιηηηζκνχ σο Πεξηνρή Ηδηαίηεξνπ Φπζηθνχ Κάιινπο (ΣΗΦΚ). 33 Σα παξαπάλσ γεγνλφηα δίλνπλ κηα ηδηαίηεξα δηαθνξεηηθή δηάζηαζε ζηελ πεξηπιάλεζε θαη ζηελ αηζζεηεξηαθή κειέηε γηα ηνλ ηφπν ηεο Ζξαθιεηάο.

32 33

βλ. κεφάλαιο 1, ενότητα 1.5 «όριο στεριάς θάλασσας» Από το βιβλϊο « Η Ηρακλειά του χθες & του σήμερα», 2010, του Υάνη Ι. Γαβαλά, σελ. 593

 37 

36 Φωριό Αϋ – Γιώργης και λιμάνι

37 Φωριό Παναγϊας

38 Εκκλησϊα Σαξιαρχών, Αϋ - Γιώργης

39 Φωράφια γύρω από το χωριό της Παναγιάς (φωτγραφϊα από Υάνη I. Γαβαλά)

40 Χητοπωλεϊο «Η δροσιά», στο χωριό Παναγιά

41 Καφενεϊο – Παντοπωλεϊο Ηρακλειάς, «Μέλισσα», στον Αϋ - Γιώργη

 38 

42 Φάρτης παραδοσιακών μονοπατιών με σήμανση, Ηρακλειά

 39 

Οι παραλϊες

Απφ ηηο θπζηθέο νκνξθηέο ηνπ λεζηνχ, δελ ζα κπνξνχζακε θπζηθά λα ιείπνπλ νη παξαιίεο ηνπ. Μεηξεκέλεο ζηα δάρηπια, θη φκσο απνηεινχλ έλα απφ ηα πην φκνξθα ζεκεία λα επηζθεθηεί θαλείο ζην λεζί. Ο Ατ – Γηψξγεο, ην ιηβάδη, ε βνξεηλή ζπειηά θαη ην ηνπξθνπήγαδν είλαη νη ηέζζεξηο, άκεζα πξνζβάζηκεο παξαιίεο θαη ε αιηκηά, ν θαξβνπλφιαθνο, ην κηθξφ θαη κεγάιν ακκνχδη, νη θξπκκέλεο παξαιίεο ηνπ λεζηνχ, πξνζβάζηκεο κφλν απφ ηε ζάιαζζα, κε θαΐθηα, ή νξηζκέλεο απφ απάηεηα κνλνπάηηα. ΋ιεο νη παξαιίεο ηνπ λεζηνχ, σο κε νξγαλσκέλεο, είλαη ραξαθηεξηζηηθά παξαδείγκαηα θπζηθνχ ηνπίνπ, ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα νξίνπ ζηεξηάο-ζάιαζζαο. Κλϊμα – Φλωρϊδα, Πανϊδα

΋πσο ζε θάζε λεζί θαη θάζε δηαθνξεηηθφ ηφπν, έηζη θαη ζηελ Ζξαθιεηά, ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ έλλνηα ηνπ θπζηθνχ πεξηβάιινληνο παίδνπλ νη θιηκαηνινγηθέο ζπλζήθεο, ηα γεσγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά θαη ηα θπζηθά θαηλφκελα. Δίλαη ηα ζηνηρεία απηά, πνπ επηδξνχλ άκεζα θαη έκκεζα ζηηο αηζζήζεηο καο θαη δηακνξθψλνπλ ηελ ζπλνιηθή καο εκπεηξία ζην ρψξν. Μηα βξνρεξή κέξα ζην λεζί, κε ζχλλεθα, αέξα θαη θνπξηνπληαζκέλε ζάιαζζα, κπνξεί λα δεκηνπξγήζεη κία ηειείσο δηαθνξεηηθή εκπεηξία απ‟ φηη κηα κέξα κε ιηαθάδα θαη κπνλάηζα34. Απφ ηελ άιιε, ζηελ έλλνηα ηνπ αλζξσπνγελνχο πεξηβάιινληνο, παίδνπλ ξφιν θνηλσληθνί θαη πνιηηηθνί θαλφλεο, ηα ήζε, ηα έζηκα θαη ε θνπιηνχξα. ΢ε θάζε πεξίπησζε, ε ηζηνξία, θπζηθή ή θνηλσληθή θαη ε κλήκε, επεξεάδνπλ εμίζνπ ηνλ «ραξαθηήξα» ηνπ ηφπνπ. Σν θιίκα ζην λεζί είλαη κεζνγεηαθφ, λεζησηηθφ. Κχξηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ είλαη ν ήπηνο θαη μεξφο ρεηκψλαο, ην δξνζεξφ θαινθαίξη θαη νη εηεζίεο (κειηέκηα) 35. Ζ ζάιαζζα θαη ηα βνπλά απνηεινχλ βαζηθά γεσγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ λεζηνχ. Ζ Ζξαθιεηά έρεη αθφκε κεγάιε πνηθηιία βηνηφπσλ (πεδηλέο εθηάζεηο, απφθξηκλεο, ακκψδεηο θαη βξαρψδεηο αθηέο, ζπειηέο, βξαρνλεζίδεο, θ.α.). Λφγσ ηεο κεγάιεο βηνπνηθηιφηεηαο, έρεη πινχζηα ρισξίδα θαη παλίδα, παξά ηε κηθξή έθηαζε ηνπ λεζηνχ. Σα θπηά έρνπλ κηθξφ κέγεζνο θαη κεραληζκνχο επηβίσζεο ζε κεγάιεο μεξαζίεο ιφγσ ηεο επίδξαζεο ησλ ηζρπξψλ αλέκσλ θαη ηεο έιιεηςεο ηαθηηθψλ βξνρνπηψζεσλ. Αγροτικά επαγγέλματα

Σέινο, νη θάηνηθνη ηνπ λεζηνχ αζρνινχληαη θπξίσο κε ηε γεσξγία, ηε κειηζζνθνκεία θαη ηελ θηελνηξνθία. Σα ιίγα αιιά γφληκα εδάθε ηνπ λεζηνχ, γχξσ απφ ηνλ Ατ-Θαλάζε, ηνλ Ατ – Γηψξγε θαη ηελ Παλαγία, γηα ιφγνπο πνπ ζα αλαιχζνπκε ζην επφκελν θεθάιαην, ηνπο εμαζθαιίδνπλ ζηηάξη, θξηζάξη, θνπθηά, θαθή, θξεκκχδηα, ζθφξδα, θάβα. Σα πξντφληα ηεο Ζξαθιεηάο, θαη ηδίσο ε θάβα, ην ζπκαξίζην κέιη θαη ηα ηπξηά ηεο, ζπκβάιινπλ αηζζεηά ζηελ αηζζεηεξηαθή εκπεηξία ηνπ ηφπνπ, επηδξψληαο ζηηο αηζζήζεηο ησλ αλζξψπσλ, θαη θπξίσο ηεο φζθξεζεο θαη ηεο γεχζεο. Οη αηζζήζεηο απηέο ζα αλαιπζνχλ, εηδηθά γηα ηνλ ηφπν ηεο Ζξαθιεηάο, παξαθάησ.

34 35

Μπονάτσα = καλοσύνη καιρού, ήρεμη θάλασσα χωρϊς κύματα Ετησϊες / μελτέμια: Βόρειοι ισχυροϊ άνεμοι που πνέουν το καλοκαϊρι, κυρϊως κατά τη διάρκεια της μέρας

 40 

43 Παραλία «Λιβάδι»

44 Παραλία Αϊ - Γιώργη / Λιμάνι

45 Παραλία «Σουρκοπήγαδο»

46 Παραλία «Αλιμιά»

47 Παραλία «Μικρό Αμμούδι»

 41 

48 Η χλωρϊδα της Ηρακλειάς / Απόσπασμα από βιβλϊο «Η Ηρακλειά του χθες & του σήμερα», Υάνη Ι. Γαβαλά, 2010, σελ. 602

 42 

49 Σα πτηνά της Ηρακλειάς / Απόσπασμα από βιβλϊο «Η Ηρακλειά του χθες & του σήμερα», Υάνη Ι. Γαβαλά, 2010, σελ. 605

 43 

50 Γεωργικές εργασϊες – κάτοικος σπέρνει φάβα

51 Γεωργικές εργασϊες – κατοικος χρησιμοποιεϊ ζώα για όργωμα

52 Γεωργικές εργασϊες

 44 

3.3. Η Σαυτότητα του τόπου

Ζ Ζξαθιεηά θαίλεηαη φηη έρεη θαηνηθεζεί απφ ηελ πξντζηνξηθή επνρή σο ηνπο κεζαησληθνχο ρξφλνπο. ΢ηηο ζέζεηο Κάκπνο Ατ – Θαλάζε πξνο ηα ΒΓ θαη Αη – Μάκαο πξνο ηα ΝΑ ηνπ λεζηνχ, ππάξρνπλ ίρλε κεγάισλ πξντζηνξηθψλ ζπλνηθηζκψλ. ΢ηνλ Ατ – Μάκα, κάιηζηα, ππήξρε έλα εθηεηακέλν πξσηνθπθιαδηθφ λεθξνηαθείν. Ωζηφζν, νη πην πξφζθαηνη θάηνηθνη ηνπ λεζηνχ ήξζαλ ην 1831, απφ ηελ Αηγηάιε Ακνξγνχ, έπεηηα απφ ζπκθσλία κε ηελ Η. Μνλή ηεο Υνδνβησηίζζεο. Ήηαλ γεσξγνί, θαη φπσο έιεγε ε ζπκθσλία, έπξεπε λα κεηαβνχλ ζηελ Ζξαθιεηά θαη λα θαζνξίζνπλ κέξνο βνζθεζίκσλ γαηψλ ζηηο πεξηνρέο Ληβάδη, Άγηνο Γεψξγηνο, Παλαγηά θαη Άγηνο Αζαλάζηνο.

36 Οη πξψηνη νηθηζκνί πνπ εθείλνη θαηνίθεζαλ, ήηαλ ζην θάζηξν Ληβαδηνχ, φπνπ θαηνηθνχζαλ 3 νηθνγέλεηεο, ζηνλ Ατ – Γηψξγε, ζηνλ Ατ – Θαλάζε θαη ζηελ Παλαγία.37 ΢ήκεξα νη νηθηζκνί ηνπ ΑΪ – Γηψξγε θαη ηεο Παλαγίαο θαηνηθνχληαη αθφκε απφ κφληκνπο θαηνίθνπο θαη ε δσή ζπλερίδεη λα αθκάδεη, ελψ ν νηθηζκφο ηνπ Αη – Θαλάζε, ζχκθσλα κε ηελ ηειεπηαία απνγξαθή δελ έρεη θαλέλα κφληκν θάηνηθν. Ο νηθηζκφο ηνπ θάζηξνπ, έρεη εγθαηαιεηθζεί ρξφληα. ΋πσο θαη ζε πνιινχο πνιηηηζκνχο θαη λεζηά, έηζη θαη ζηελ Ζξαθιεηά, ν κεγαιχηεξνο νηθηζκφο πνπ δηαηεξήζεθε θαη άθκαζε είλαη θνληά ζηε ζάιαζζα. Ο Ατ – Γηψξγεο, φπσο πξναλαθέξακε έρεη πξφζθνξα εδάθε γηα θαιιηέξγεηεο, είλαη θνληά ζηε ζάιαζζα θαη ην ιηκάλη, απ‟ φπνπ γίλεηαη νπζηαζηηθά ε απνζηνιή πξνκεζεηψλ γηα ην λεζί. Σα ήζε, ηα έζηκα θαη νη παξαδφζεηο δηαηεξνχληαη θαηά θχξην ιφγν ακεηάβιεηα θαη έρνπλ δηακνξθψζεη ηφζν ηνπο αλζξψπνπο φζν θαη ηελ αξρηηεθηνληθή. Καλφλεο πνπ αθνξνχλ ηελ αξραηνινγηθή ππφζηαζε ηνπ λεζηνχ, φπσο πξναλαθέξζεθε, δηακνξθψλνπλ θαη ειέγρνπλ ηνλ ηξφπν πνπ ζα επέκβεη ν άλζξσπνο ζην πεξηβάιινλ κε απνηέιεζκα ηελ νκνηφκνξθε ζρέζε θπζηθνχ θαη αλζξσπνγελνχο ηνπίνπ. ΢αλ ηφπνο φπνπ ηα θπζηθά θαη ηα δνκεκέλα πξντφληα ηεο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηαο ζρεκαηίδνπλ ζπλζέζεηο θαη αιιειεπηδξνχλ κεηαμχ ηνπο, ε Ζξαθιεηά, απνηειεί θαη απηή αληηθείκελν κειέηεο ηεο θαηλνκελνινγίαο ηεο αξρηηεθηνληθήο. Ζ ζρέζε ησλ δχν απηψλ ζηνηρείσλ κεηαμχ ηνπο δειψλνπλ ηνλ νξηζκφ ηεο ηνπνζεζίαο. Ζ Ζξαθιεηά, είλαη κία ηνπνζεζία, φπνπ νη θπζηθνί ηφπνη «πξνζθάιεζαλ» ηνλ άλζξσπν λα δεκηνπξγήζεη θαη λα θαηνηθίζεη δεκηνπξγψληαο αλζξσπνγελείο ηφπνπο. Αιιά ηη ζεκαίλεη «πξνζθάιεζαλ»; Οη ζέζεηο ησλ νηθηζκψλ ηεο Ζξαθιεηάο ήηαλ πνιχ επηιεθηηθέο. Ήηαλ ηδαληθέο θαζψο βξίζθνληαλ θνληά ζε ζάιαζζα, πεγέο ή κεγάινπο θάκπνπο θαη ηα εδάθε ήηαλ πξφζθνξα γηα θαιιηέξγεηεο θαη δεκηνπξγία δσήο. Μπνξνχκε λα ππνζέζνπκε φηη ν νηθηζκφο ηνπ ΑτΓηψξγε δεκηνπξγήζεθε θαζψο ην αλάγιπθν ηεο επηθάλεηαο ηνπ εδάθνπο πνπ θαηεπζχλεηαη πξνο ηελ ζάιαζζα ήηαλ εμ αξρήο ήπηα θαηεθνξηθφ, δεκηνπξγψληαο έηζη πξφζθνξν έδαθνο λα δεκηνπξγεζνχλ θηίζκαηα κε ζέα πξνο ηελ ζάιαζζα, αιιά αθήλνληαο ηαπηφρξνλα κεγάιεο εθηάζεηο θάκπσλ, φπνπ κπνξνχζαλ λα θαιιηεξγεζνχλ θνληά ζηνλ νηθηζκφ. Σν ηειεπηαία ραξαθηεξηζηηθφ έρνπλ θαη νη νηθηζκνί ηεο Παλαγίαο θαη ηνπ Ατ – Θαλάζε. Οη γχξσ εθηάζεηο θάκπσλ δεκηνπξγνχζαλ έλα πξφζθνξν έδαθνο πξνο θαιιηέξγεηα θαζψο ην βξφρηλν λεξφ πνπ έπεθηε ζηηο πιαγηέο παξέζεξλε ην ρψκα ζηνπο θάκπνπο θαη ην έδαθνο εθεί είλαη πην γφληκν, κε πην καιαθφ ρψκα. Ο νηθηζκφο ηεο 36 37

Από βιβλϊο «Η Ηρακλειά του χθες & του σήμερα», Υάνη Ι. Γαβαλά, 2010, σελ. 67 Πληροφορϊες που πάρθηκαν από Υάνη Γεωργϊου Γαβαλά, έπειτα από συζήτηση μαζϊ του

 45 

Παλαγίαο βξίζθεηαη αθξηβψο ζην θέληξν ηνπ λεζηνχ, φρη φκσο ζην πςειφηεξν ζεκείν ηνπ. Ωζηφζν, ζχκθσλα κε ηνλ Christian-Norberg-Schulz, φζν ην αλάγιπθν ηνπ εδάθνπο γίλεηαη πην απφηνκν θαη νξεηλφ ηφηε νη ηφπνη αλεπξίζθνληαη ζηηο θνξπθέο θαη ηηο ξάρεο ησλ ιφθσλ, γη‟ απηφ ίζσο θαη ν νηθηζκφο ηεο Παλαγίαο αιιά θαη ν νηθηζκφο ηνπ Αΐ-Θαλάζε, βξίζθνληαη ζρεδφλ ζε θνξπθέο.

ΑΪ - ΓΙΩΡΓΗ΢

ΠΑΝΑΓΙΑ

53 Φάρτη καλλιεργειών και βλάστησης στο νησϊ της Ηρακλειάς / 9 Απόσπασμα από βιβλϊο «Η Ηρακλειά του χθες & του σήμερα», Υάνη Ι. Γαβαλά, 2010, σελ. 598

 46 

Ύδρευση – Πηγές Νερού

Αθφκε κηα παξαηήξεζε πνπ κπνξεί λα δηθαηνινγήζεη ηηο ηνπνζεζίεο ησλ νηθηζκψλ ζηηο ζπγθεθξηκέλεο ζέζεηο είλαη ε θπζηθή παξνρή λεξνχ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζηα ζεκεία φπνπ ζκίγνπλ δπν πιαγηέο, πηζαλφλ λα βξίζθεηαη λεξφ. Γειαδή, ζηα ζεκεία πνπ έλα βνπλφ θαηεθνξίδεη θαη μεθηλάεη λα ελψλεηαη κε έλα άιιν βνπλφ, είλαη πηζαλφ λα βξίζθεηαη θάπνην πνηάκη ή ιίκλε. Ωζηφζν, ζηελ Ζξαθιεηά ηα λεξά απηά είλαη ππφγεηα, θη έηζη γηα ηελ χδξεπζε είραλ κία πεγή θνληά ζηελ Παλαγία θαη πεγάδηα απ‟ φπνπ κεηέθεξαλ ην λεξφ κε ζηάκλεο. Πην ζπγθεθξηκέλα, νη θάηνηθνη ηνπ νηθηζκνχ «Παλαγία» χδξεπαλ θαη‟ αξρήλ απφ ηελ ππφγεηα πεγή «Βξχζε», πνπ βξίζθεηαη πνιχ θνληά ζηελ είζνδν ηνπ ρσξηνχ, θη έπεηηα θαηαζθεχαζαλ πδξνδεμακελέο. Έηζη είραλ επάξθεηα λεξνχ γηα ηνπο ίδηνπο θαη ηα δψα ηνπο. Οη θάηνηθνη ηνπ ρσξηνχ «Άγηνο Γεψξγηνο» πδξεχνληαλ απφ ην πεγάδη ηνπ «Ρπάθα». Γηα ηα δψα ηνπο ρξεζηκνπνηνχζαλ έλα δηαθνξεηηθφ πεγάδη πνπ είλαη θνληά ζηελ παξαιία ηνπ Αγίνπ Γεσξγίνπ. Οη θάηνηθνη ηνπ Αγίνπ Αζαλαζίνπ πδξεχνληαλ απφ ηηο ιηγνζηέο ζηέξλεο ηνπ ρσξηνχ. Γηα ηα δψα ηνπο θαηαζθεχαδαλ ζηέξλεο ζηα ρσξάθηα ηνπο θαη έθηηαμαλ έλα πεγάδη ζηελ παξαιία ηνπ φξκνπ «Βνπξθαξηά». Οη θάηνηθνη ηνπ Ληβαδηνχ (Κάζηξνπ), είραλ κηα ζηέξλα θαη ρξεζηκνπνηνχζαλ ην πεγάδη «Θαιάκε» θαη ην πεγάδη ηνπ ΢ίκνπ.38 Φαίλεηαη ινηπφλ, πσο νη πξψηνη θάηνηθνη ηεο Ζξαθιεηάο, ζε θάζε επνρή θαηνίθεζεο, παξαηεξνχζαλ θαη κειεηνχζαλ ην πεξηβάιινλ γχξσ ηνπο, αθνπγθξάδνληαλ ηα ζηνηρεία ηεο θχζεο, ην θπζηθφ ηνπίν θαη θαηάθεξαλ λα βξνχλε ηα ηδαληθά ζεκεία γηα λα δεκηνπξγήζνπλ θαη λα δηαηεξήζνπλ ηε δσή.

54 Η υπόγεια πηγή «Βρύση» κοντά στο χωριό Παναγϊα

38

55 Πηγάδι παλιά κατασκευή – πιθανόν κοντά στο Λιβάδι

Από βιβλϊο «Η Ηρακλειά του χθες & του σήμερα», Υάνη Ι. Γαβαλά, 2010, σελ. 264

 47 

56 το λιμάνι της Ηρακλειάς πριν το 1996

58 Παλιός δρόμος Αι-Γιώργης – Αι-Θανάσης,πριν το 1996

57 παλιό μονοπάτι Λιβάδι / Παναγϊας,πριν το 1996

59 58 Παλιός δρόμος Αι-Γιώργης - Λιβάδι,πριν το 1996

 48  60 δρόμος προς χωρϊο Παναγϊα,πριν το 1996

61 δρόμος προς Σουρκοπήγαδο

Δρόμοι - ΢υγκοινωνϊα Δπίζεο, ελδηαθέξνλ γηα ηνλ ηξφπν θαηνίθεζεο ησλ πξψησλ αλζξψπσλ ζην λεζί, απνηεινχλ νη δξφκνη. Φαίλεηαη φηη αθφκε θαη απηνί έρνπλ δεκηνπξγεζεί κε γλψκνλα ην θπζηθφ πεξηβάιινλ θαη πην ζπγθεθξηκέλα, ηα έλζηηθηα ησλ δψσλ. ΢ηα πξψηα ρξφληα, νη κεηαθηλήζεηο γηλφληνπζαλ απνθιεηζηηθά απφ κνλνπάηηα. Σα κνλνπάηηα απηά μεθίλεζαλ λα αλνίγνπλ ηα δψα θαη θπξίσο ηα θαηζίθηα, θαζψο απφ έλζηηθην, αθνινπζνχλ πάληα ηελ ίδηα ζχληνκε δηαδξνκή γηα λα κεηαθηλεζνχλ απφ κεηαμχ ησλ νηθηζκψλ θαη ζηα βνπλά.39 Έπεηηα νη άλζξσπνη άξρηζαλ λα θηηάρλνπλ δξφκνπο ψζηε λα κεηαθηλνχληαη επθνιφηεξα κε ηα γατδνχξηα ηνπο, αξρηθά αθήλνληαο ηνπο κε ρψκα θαη απφ ην 1996, θάπνηνη απφ απηνχο αζθαιηνζηξψζεθαλ. Ο πξψηνο δξφκνο, ν αγξνηηθφο, πνπ πεξλάεη απφ ην ιηκάλη, δεκηνπξγήζεθε παξάιιεια κε ην θπζηθφ θφιπν πνπ ππάξρεη ζην ζεκείν απηφ θαη ζπλερίδεη κέρξη ην ζεκείν πνπ αξρίδεη λα αλεθνξίδεη πξνο ην ρσξηφ. ΢ην ζεκείν απηφ μεθηλάεη κηα δηαθιάδσζε πνπ ρσξίδεη ην ρσξηφ, Ατ – Γηψξγε, ζε δχν κέξε. ΋πσο θαίλεηαη θαη ζηηο δχν θαηεπζχλζεηο ην αλάγιπθν ηνπ εδάθνπο είλαη ζηαζεξά αλεθνξηθφ. Ο δξφκνο απηφο ζπλερίδεη θαηεθνξηθά κέρξη ην ιηβάδη θαη απφ εθεί, μαλά αλεθνξηθά, κέρξη ηελ Παλαγία. Ο πεξηθεξεηαθφο δξφκνο ηνπ Ατ-Γηψξγε θαηαζθεπάζηεθε πξφζθαηα. Ξεθηλάεη απφ ην ιηκάλη θαη ζπλαληάεη ηνλ αγξνηηθφ δξφκν ιίγν πξηλ ην ιηβάδη. Ζ θαηαζθεπή αθφκε θαη απηνχ ηνπ δξφκνπ θαίλεηαη πσο βαζίζηεθε ζην θπζηθφ ηνπίν, αθνινπζεί πεξηκεηξηθά ηελ αθηνγξακκή ηνπ λεζηνχ, κέρξη ην ζεκείν πνπ ζπλαληάεη ηνλ ππάξρνληα δξφκν. Οη δχν δξφκνη νδεγνχλ ηειηθά ζηνλ νηθηζκφ ηεο Παλαγίαο θαη ζήκεξα είλαη αζθαιηνζηξσκέλνη. Οη ιφγνη, ινηπφλ, πνπ νη δξφκνη απνηεινχλ βαζηθφ ζηνηρείν ηεο ηαπηφηεηαο ηνπ λεζηνχ είλαη φηη δεκηνπξγήζεθαλ κε θπζηθφ ζρεδφλ ηξφπν θαη ζε ζπκθσλία κε ηα θπζηθά ζηνηρεία ηνπ λεζηνχ θαη , θαη παξά ηελ αλζξψπηλε παξέκβαζε, ην θπζηθφ κε ην αλζξσπνγελέο ηνπίν ζπλππάξρνπλ αξκνληθά. Αρχιτεκτονική Φπζηθά, δελ ζα κπνξνχζε λα ιείπεη ε ζπλχπαξμε ηνπ θπζηθνχ θαη αλζξσπνγελνχο πεξηβάιινληνο θαη απφ ηελ αξρηηεθηνληθή. ΋ια ηα θηήξηα ήηαλ ρηηζκέλα απφ θπζηθά πιηθά θαη πξψηεο χιεο πνπ παξείρε ην λεζί. Πέηξα, μχιν απφ θίδεο40, ρψκα, θνπξηά θαη άρπξα ήηαλ ηα βαζηθά πιηθά θαηαζθεπήο ησλ πξψησλ, θαη φρη κφλν, ζπηηηψλ ζην λεζί. Σα πεξηζζφηεξα παιηά ζπίηηα ζην ρσξηφ ΑΪ – Γηψξγεο, ήηαλ ρηηζκέλα κε πνξί (πσξφιηζν), ελψ ζηελ Παλαγία ηα έρηηδαλ κε ζηδεξφπεηξα. ΢ην θάζηξν ηνπ Ληβαδηνχ φηαλ θαηνηθνχληαλ, γηα ηα ζπίηηα ρξεζηκνπνηνχζαλ νγθφιηζνπο απφ αξραία θηίζκαηα κέρξη θάπνην χςνο θαη ζηε ζπλέρεηα έρηηδαλ κε ζηδεξφπεηξα. ΢ην ρσξηφ Ατ - Θαλάζεο γηα ην ρηίζηκν ησλ ζπηηηψλ ρξεζηκνπνηνχζαλ ζηδεξφπεηξα θαη κφλν ζηηο θακάξεο ρξεζηκνπνηνχζαλ πνξί. ΢ε θάζε πεξίπησζε, επεηδή ηα πνξηά ξνπθνχζαλ πγξαζία, γηα λα κνλψζνπλ ηα ζπίηηα, ηα ζνβάηηδαλ κε θνπξηά θαη ρψκα αλαθαηεκέλα κε άρπξα. Γηα ην ζηένο (ζηέγε), ηελ ηαξάηζα ή ην δψκα ε θαηαζθεπή δηέθεξε ιηγάθη ζην ρσξηφ ηνπ Ατ – Γηψξγε θαη ηεο Παλαγίαο. ΋κσο ε βαζηθή δνκή ηνπο ήηαλ παξφκνηα. Υνληξνί θνξκνί μχισλ ιεηηνπξγνχζαλ ζαλ δνθάξηα, επηθαιχπηνληαλ ρηαζηί κε ιεπηφηεξα μχια απφ θίδεο, μεθινπδηζκέλα γηα λα αληέρνπλ ζην ρξφλν, θαη ηέινο πξνζέζεηαλ έλα κείγκα απφ ρψκα, θνπξηά θαη άρπξα, φπσο ζην ζνβάηηζκα, γηα ηελ ζηαζεξνπνίεζε θαη νινθιήξσζε ηεο ζηέγεο.41 Σα θπζηθά απηά πιηθά έδηλαλ κηα πνιχ ζπγθεθξηκέλε ηαπηφηεηα ζηελ αξρηηεθηνληθή ηνπ λεζηνχ, θαη ηδηαίηεξα δηαθνξεηηθέο ηαπηφηεηεο ζηνλ θάζε νηθηζκφ. Γήηλα ρξψκαηα ζε απνρξψζεηο ηεο ψρξαο πνπ πξνεξρφηαλ απφ ην πνξί θαη απφ ην κίγκα ρψκαηνο θαη αρχξσλ δεκηνπξγνχζαλ απηή ηελ ηδηαίηεξε ηαπηφηεηα. Ωζηφζν, ζήκεξα φπσο θαη ζε φια ηα λεζηά ησλ Κπθιάδσλ επηθξαηεί ην άζπξν θαη ην κπιε ρξψκα γηα ηα Πληροφορϊα από κάτοικο του νησιού Υϊδα, (η) : Θαμνοκυπάρισσο, άρκευθος (βλ. βιβλϊο «Η Ηρακλειά του χθες & του σήμερα», του Υάνη Ι. Γαβαλά, 2010, σελ. 385) 41 Από το βιβλϊο «Η Ηρακλειά του χθες & του σήμερα», του Υάνη Ι. Γαβαλά, 2010, σελ. 508 39

40

 49 

παξάζπξα ησλ θηεξίσλ.42 Απηφ, κπνξνχκε λα πνχκε φηη ίζσο έρεη αιιάμεη ηελ ηαπηφηεηα ηνπ λεζηνχ, φκσο, ζαλ παιίκςεζην, δελ ράλεη ηελ ηζηνξία ηνπ θαη απηφ θαίλεηαη αθφκε, απφ νξηζκέλα θηήξηα ζην λεζί πνπ δηαηεξνχλ ηελ παιηά ηνπο ηαπηφηεηα ή ζπλδπάδνπλ ην παιηφ κε ην θαηλνχξην. Μειεηψληαο ινηπφλ ηελ γεσκεηξία θαη ηηο θπζηθέο δνκέο ηνπ θπζηθνχ ηνπίνπ, αξρίδνπκε λα αληηιακβαλφκαζηε φηη ν άλζξσπνο ρξεηάδεηαη ηε θχζε γηα λα κπνξέζεη λα θαηαζθεπάζεη. Σελ ρξεηάδεηαη σο ζεκέιην αιιά θαη σο πξνο ηα πιηθά πνπ ε θχζε ηνπ πξνζθέξεη πξνο θαηαζθεπή αλζξσπνγελψλ ηνπίσλ.

62 Πέτρα πορόλιου (πορί) Υυσική στο κάτω μέρος, λαξευμένη χτισμένη στο πάνω μέρος

Η αλλαγή αυτή έγινε επϊ Μεταξά, την περϊοδο της Λέπρας. Ο ασβέστης λόγω ορισμένων θεραπευτικών ιδιοτήτων που εϊχε, θεωρήθηκε ότι μπορεϊ να περιορϊσει την διασπορά της αρρώστιας, κάτι το οποϊο φυσικά δεν συνέβη. Έτσι ο Μεταξάς, διέταξε όλα τα σπϊτια στην Ελλάδα (?) να ασβεστώνονται κι έτσι επικράτησε το λευκό χρώμα στους τοϊχους. Σο μπλε χρώμα στα παράθυρα προήλθε από την συνήθεια των ανθρώπων να βάφουν τα παράθυρά και τις πόρτες τους με τα χρώματα που περϊσσευαν από τα καόκια τους. ΢υνήθως τα χρώματα των καϋκιών ήταν μπλε και έτσι επικρότησε το μπλε χρώμα στα ανοϊγματα των κατοικιών.

42

 50 

63

70 Παλιό σπϊτι στο χωριό της Παναγϊας – από σιδερόπετρα

64

65

71 Σα συντρϊμια του κάστρου – από σιδερόπετρα

 51  66

72 Οι ανεμόμυλοι στην Ηρακλειά χτιζόντουσαν από σιδερόπετρα

 52 

Παράθυρα – Πόρτες - Καμάρες

Αθφκε, ζεκαληηθά ζηνηρεία πνπ πξνζδίδνπλ ηαπηφηεηα ζην λεζί, είλαη ηα αλνίγκαηα ησλ θηεξίσλ, δειαδή νη πφξηεο, ηα παξάζπξα, νη θακάξεο. Σα «αλνίγκαηα» εμαξηψληαη άκεζα κε ηε ζρέζε ηνπ νξίνπ πνπ πξναλαθέξακε. ΢πζρεηίδνληαη κε ηε δηαηήξεζε ή ηε ξήμε ηεο ζπλέρεηαο. Γηα ηελ ηαπηφηεηα ελφο ηφπνπ απνηεινχλ κνηίβα ζην «ρψξν» θαη ηνπ πξνζδίδνπλ ηειηθά «ραξαθηήξα». Μνηίβα κπνξνχκε λα ζεσξήζνπκε θάζε δηαθνζκεηηθφ ή αξρηηεθηνληθφ ζηνηρείν πνπ επαλαιακβάλεηαη κε θάπνηνλ ηξφπν ζηελ αξρηηεθηνληθή ελφο ηφπνπ. Απ‟ φια ηα κνηίβα, σζηφζν, ηα παξάζπξα είλαη ίζσο ηα ζεκαληηθφηεξα. Δθθξάδνπλ ηφζν ηε δνκή ηνπ θηεξίνπ εζσηεξηθά, φζν θαη ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν απηφ ζπλδηαιέγεηαη κε ην θσο θαη ηε ζθηά. ΢ηελ πεξίπησζή καο, ηα αλνίγκαηα ζηελ ζεκεξηλή αξρηηεθηνληθή ηεο Ζξαθιεηάο είλαη θαηά βάζε παξφκνηα. ΋κσο κπνξνχκε λα παξαηεξήζνπκε κεξηθέο δηαθνξεηηθέο πεξηπηψζεηο πνπ θξαηάλε δσληαλή ηελ ηαπηφηεηα ηνπ ηφπνπ. Οη κνξθέο αιιά θαη νη πιηθφηεηεο ησλ αλνηγκάησλ θαη θπξίσλ ησλ θακάξσλ, πξνζδίδνπλ απηή ηελ έληνλε ηαπηφηεηα. Ίζσο κνλαδηθή ζα έιεγε θαλείο, θαζψο κπνξεί νη Κπθιάδεο λα ραξαθηεξίδνληαη απφ παξφκνηεο κνξθέο θαη πιηθφηεηεο, φκσο ηα δηαθνξεηηθά ζηνηρεία αλνηγκάησλ ηνπ λεζηνχ ην θάλνπλ λα μερσξίδεη.

 53 

73

74

75 Παράθυρα – πόρτες – καμάρες στον Αϋ – Γιώργη Ηρακλειάς / Φαρακτηριστικά του χωριού

 54 

΢τοιχεϊα – Λεπτομέρειες

Πεξηπιαλψκελνη ζηνπο δξφκνπο ηνπ λεζηνχ, παξαηεξνχκε θη άιια, πην „αζήκαληα‟ ίζσο πξάγκαηα πνπ πξνζδίδνπλ θαη απηά κε ηνλ ηξφπν ηνπο κηα ηαπηφηεηα ζηνλ ηφπν. Σα θψηα ζηνπο δξφκνπο, ην θακπαλαξηφ ηεο εθθιεζίαο, ηδηαίηεξεο φςεηο ζπηηηψλ, νη θξαγθνζπθηέο ζε θάζε γσλία ηνπ λεζηνχ, επηγξαθέο ζε ζπίηηα ή καγαδηά, κηα γθξεκηζκέλε μεξνιηζηά, ην θάζηξν, ν κχινο, ην ειηθνδξφκην. ΋ια απηά θαη πνιιά άιια ζηνηρεία ή αιιηψο πξάγκαηα απφ κφλα ηνπο κπνξεί λα κελ ζεκαίλνπλ ηίπνηα. Να κελ πξνζδίδνπλ ηαπηφηεηα. ΋κσο ε ζπλχπαξμε ηνπο ζηνλ ζπγθεθξηκέλν ηφπν ηελ δεκηνπξγεί. Σνπ δίλεη «ραξαθηήξα». Μηα ραξκφζπλε αλάκλεζε αλαζχξεηαη απφ ηηο κλήκεο ησλ θαηνίθσλ θνηηψληαο ην θακπαλαξηφ ηεο εθθιεζίαο. Μηα παιηά ηζηνξία ζαπκάδνληαο απφ ηελ παξαιία ην γθξεκηζκέλν θάζηξν ζην Ληβάδη. Ξέλνηαζηα βξάδηα θαινθαηξηνχ έξρνληαη ζηηο κλήκεο ησλ παηδηψλ αγλαληεχνληαο απφ ηνλ Ατ – Γηψξγε ην θηήξην ζην ειηθνδξφκην. Μηα άζρεκε αλάκλεζε εκθαλίδεηαη ζηνπο κεγαιχηεξνπο κε ηελ ίδηα εηθφλα. Καη νη πην κεγάινη ζε ειηθία, αλαπνινχλ ηηο πην παιηέο επνρέο πεξλψληαο δίπια απφ ηνπο παιηνχο κχινπο. Ακέηξεηεο δηαθνξεηηθέο ηζηνξίεο κπνξεί λα πξνζθέξεη έλα κέξνο ζαλ θαη απηφ. ΋ια απηά δίλνπλ λφεκα ζηνλ ηφπν, θξχβνπλ πίζσ ηνπο ηζηνξίεο θαη κλήκεο πνπ νη άλζξσπνη κπνξεί λα μερλνχλ κε ηα ρξφληα, φκσο ν ηφπνο ηνπο ζίγνπξα φρη, θαη είλαη εθεί γηα λα ηνπο ηηο ζπκίδεη. Αλ θάηη απφ απηά ηα ζηνηρεία κεηαβιεζεί ή αιιάμεη ή ραζεί ηφηε ε ηαπηφηεηα θαη ν «ραξαθηήξαο» ηνπ ηφπνπ ζα κεηαβιεζνχλ θαη ζα αιιάμνπλ. ΢ε θακία πεξίπησζε δελ ζα ραζνχλ. Πάληα θάπνην θαηλνχξην ζηνηρείν ζα έξζεη λα αληηθαηαζηήζεη ην παιηφ λα δεκηνπξγήζεη κλήκεο θαη ηζηνξίεο ζηνπο αλζξψπνπο θαη έηζη πάιη ν ηφπνο ζα μαλαρηίζεη ηελ δηθή ηνπ ηαπηφηεηα.

76 διακοσμητικό σε πόρτα κατοικϊας

77 λάμπα δρόμου

78 καμπαναριό εκκλησϊας Σαξιαρχών

 55 

.

79 δϊχτυα ψαράδων στο λιμάνι

82 γατζάκι για κρεμάστρα στην παραλϊα Αι-Γιώργη

80 φραγκοσυκιά χειμώνα

81 ταμπέλα στάσης τοπικού λεωφορεϊου

83 γλυπτό διακοσμητικό έξω από ψητοπψλεϊο «Ακαθή»

 56  84 διακοσμητικό κομμάτι πέτρας έξω από κατοικϊα

85 πέτρα σήμανσης οικισμού Αι-Γιώργη

87 All we see is the sea καράβι(project) στο λιμάνι Αι - Γιώργη

88 ψάρι (γαύροι) στο λιμάνι Αι-Γιώργης 77

89 παγκάκια στην παραλϊα του Αι-Γιώργη 86 κλειδαριά στο ξωκλεϊση Προφύτη Ηλϊα στην κορυφή του Πάπα

 57 

91 επιγραφή έξω από κατοικϊα

90 βραδυνό φως δρόμου πάνω σε τοϊχο

«Να εϊναι απάνεμο το λιμάνι σου παππού, Κωβαϊος»

 58 

Όρια

Μέζα ζε φιεο απηέο ηηο ηζηνξίεο απηφ πνπ παξακέλεη ζρεδφλ ίδην ζε φιεο ηηο αλακλήζεηο είλαη ηα φξηα. ΋ξηα πνπ θαζνξίδνπλ έλα ηέινο θαη κηα λέα αξρή, δηαρσξίδνπλ ην κέζα απφ ην έμσ, νξίδνπλ ηελ ζπλέρεηα ή ηελ αζπλέρεηα, δηακνξθψλνπλ πθέο, πιηθφηεηεο θαη φρη κφλν. Σα φξηα πξνζδηνξίδνληαη απφ δχν ζηνηρεία. Δθεί πνπ ην έλα ηειεηψλεη, μεθηλάεη ην άιιν, αιιηψο δελ ζα κπνξνχζε λα ππάξμεη ε έλλνηα ηνπ νξίνπ. Σα φξηα κπνξεί λα είλαη θπζηθά ή ηερλεηά. Φπζηθά φπσο ε ζρέζε ηνπ νπξαλνχ κε ηε ζάιαζζα, ηεο άκκνπ κε ην θχκα, ηνπ κνλνπαηηνχ κε ηα αγξηφρνξηα πνπ ην πεξηβάιινπλ, ηελ γεο κε ηελ ζάιαζζα ή ηνλ νπξαλφ. Μπνξεί φκσο λα είλαη θαη ηερλεηά, φπσο νη θξάρηεο κε ηα ρσξάθηα, ν δξφκνο κε ηνπο ηνίρνπο ησλ ζπηηηψλ, νη μχιηλεο εμψπνξηεο θαη ηα παξάζπξα κε ηνπο πέηξηλνπο αζβεζησκέλνπο ηνίρνπο, νη θακάξεο κε ηηο απιέο ησλ ζπηηηψλ.

92 τεχνητό όριο - κυματοθραύστης στο μικρό μόλο

94 τεχνητό όριο - πεζούλες από ξερολιθιές

93 τεχνητό όριο - περιφερειακός δρόμος Αι-Γιώργης

95 τεχνητό και φυσικό όριο

 59 

96 τεχνητό όριο – πεζούλες / ουρανός

97 φυσικό όριο – κάμπος/βουνά

98 τεχνητό όριο – μονοπάτι/βλάστηση

99 φυσικό όριο – άμμος/θάλασσα

100 τεχνητό όριο – βάρκα / θάλασσα

101 φυσικό όριο – ουρανός/καλαμιές

 60 

90

3.4.

Μια πολυαισθητηριακή εμπειρϊα

Οη κλήκεο θαη ε ηζηνξία φκσο δελ δεκηνπξγνχληαη κφλν απφ ηα νπηηθά καο εξεζίζκαηα θαη ηηο εηθφλεο ελφο ηφπνπ. ΋ιεο νη αηζζήζεηο, φπσο πξναλαθέξακε ζην θεθάιαην 2, παίδνπλ πνιχ ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ εκπεηξία κε ηνλ ηφπν. Οη ήρνη, νη κπξσδηέο, νη δηαθνξεηηθέο πιηθφηεηεο, νη γεχζεηο δεκηνπξγνχλ κηα έληνλε θαη πνιπαηζζεηεξηαθή εκπεηξία, πνπ επηηξέπεη ζηνλ άλζξσπν λα δήζεη θαη λα ελζπλαηζζαλζεί πξαγκαηηθά ην λεζί ηεο Ζξαθιεηάο, κε φιεο ηνπ ηηο αηζζήζεηο θαη λα δεκηνπξγήζεη κλήκεο, αλακλήζεηο θαη ηε δηθή ηνπ ηζηνξία ζηνλ ηφπν απηφ. Απηφ φκσο γηα λα επηηεπρζεί απαηηείηαη ειεπζεξία ζθέςεο. Απαηηεί λα αθνπγθξαζηνχκε, ζρεδφλ κε θιεηζηά ηα κάηηα, κηα απιή βφιηα ζηνλ Αΐ-Γηψξγε. ΢ρεδφλ φπσο ηα παηδηά, κε αθέιεηα θαη μεγλνηαζηά, πνπ βνήζεζαλ θη εκέλα λα αξρίζσ λα αθνπγθξάδνκαη μαλά ηνλ θφζκν γχξσ κνπ ζην λεζί. Οη πεξίνδνη κειέηεο κνπ ζηελ Ζξαθιεηά επηθεληξψζεθαλ θπξίσο ζηνπο ρεηκεξηλνχο κήλεο, φπνπ ε δσή ζην λεζί είλαη ιηγφηεξν ελεξγή. Σν θαινθαίξη ην λεζί είλαη πνιχ πην δσληαλφ, κε πεξηζζφηεξν θφζκν θαη ηνπξίζηεο. Πνιχ ζπρλά ζπλαληάο αλζξψπνπο ζην δξφκν, αθνχο αλζξψπνπο λα κηιάλε, παηδηά λα παίδνπλ ζηελ πιαηεία θαη ζην ζρνιείν ή απιά ζηνπο δξφκνπο, παξέεο λέσλ λα παίδνπλ κνπζηθή θαη παξέεο κεγαιχηεξσλ αλζξψπσλ λα ραιαξψλνπλ ζε θάπνην κπαιθφλη ή απιή κε ζέα ηε ζάιαζζα. Απηά φκσο ζπκβαίλνπλ θπξίσο ηνλ Ηνχιην θαη ηνλ Αχγνπζην. Σνπο ππφινηπνπο κήλεο θαη εηδηθφηεξα ηνλ ρεηκψλα, νη κφληκνη θάηνηθνη είλαη ιίγνη, ηα καγαδηά φια θιεηζηά, ηα απηνθίλεηα κεηξεκέλα. Απφ ηε δχζε ηνπ ειίνπ θη έπεηηα νη δξφκνη είλαη έξεκνη θαη φινη είλαη ζηα ζπίηηα ηνπο. Δίλαη εχθνιν έηζη ινηπφλ, λα κελ απνζπαζηεί ε πξνζνρή απφ αλζξψπηλεο εξγαζίεο θαη ελέξγεηεο. Δίλαη εχθνιν λα ζπγθεληξσζεί θαλείο ζηα αηζζεηεξηαθά εξεζίζκαηα πνπ ραξίδεη ν ηφπνο, λα έξζεη πην θνληά κε ηα θπζηθά πιηθά θαη ηνπο πφξνπο πνπ ραξίδεη ην έδαθνο ηεο Ζξαθιεηάο ζηνπο αλζξψπνπο. Ίζσο ηειηθά απηφ λα είλαη έλα αθφκε ζηνηρείν πνπ ηελ θάλεη μερσξηζηή. Ζ ηφζν άκεζε θαη αλαπφζπαζηε ζηαζεξή επαθή κε ηελ θχζε, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ έκκεζε απνπζία ηνπ αλζξψπηλνπ παξάγνληα. Πνηεο φκσο είλαη ηα εξεζίζκαηα απφ ήρνπο, κπξσδηέο, πθέο, γεχζεηο πνπ ραξίδεη ε Ζξαθιεηά; Απηφ είλαη έλα εξψηεκα πνπ ζηάζεθε αξρηθά ε αθνξκή γηα ηελ αηζζεηεξηαθή έξεπλα ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ ηφπνπ. Γηα ηελ εχξεζε θαη αλάιπζε ησλ αηζζήζεσλ πνπ ν ηφπνο απηφο δεκηνπξγεί. ΢ηα πξνεγνχκελα ππνθεθάιαηα κειεηήζεθε ε έλλνηα ηνπ ηφπνπ ηεο Ζξαθιεηάο κέζσ ηεο ηζηνξίαο, ησλ κλεκψλ θαη ησλ αλακλήζεσλ αιιά θαη ηεο ηδηαίηεξεο κνξθνινγίαο ηνπ λεζηνχ. ΋ζα παξαηεξήζεθαλ κέρξη ζηηγκήο ήηαλ κέζσ ηεο βαζηθήο θαη επηθξαηνχζαο πιένλ αίζζεζεο ηνπ αλζξψπνπ, ηελ φξαζε. Ζ αιήζεηα είλαη φηη «κηα εηθφλα είλαη ρίιηεο ιέμεηο» φκσο παξαηεξψληαο κία εηθφλα, αηζζαλόκαζηε παξαπάλσ απ‟ φζα λνκίδνπκε. Μηα θσηνγξαθία θνπξηνπληαζκέλεο ζάιαζζαο, κε θχκαηα, καο πξνθαιεί λα „‟αθνχζνπκε‟‟ ην θχκα θαη ηνλ αέξαο ηεο, λα κπξίζνπκε ηελ αικχξα ηεο, λα ληψζνπκε ην λεξφ ζηα πφδηα καο. Σν θαξάβη θηάλεη ζην ιηκάλη, κπνξεί λα κελ ην βιέπνπκε φκσο αθνχκε ηνλ ήρν ηεο κεραλήο ηνπ φηαλ πιεζηάδεη ζην κφιν. Οη θακπάλεο ζην θακπαλαξηφ ηεο εθθιεζίαο ρηππάλε ραξκφζπλα, ηηο αθνχκε απφ καθξηά θαη ζηξέθνπκε ην βιέκκα πξνο ηελ εθθιεζία, ηψξα βιέπνπκε θαη ην θακπαλαξηφ θαη ηηο θακπάλεο πνπ ρηππάλε. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, φληαο παξφληεο ζηελ ζηηγκή ηεο θσηνγξαθίαο, φιεο νη αηζζήζεηο ιεηηνπξγνχλ γηα ηε βίσζε απηήο ηεο κνλαδηθήο εκπεηξίαο.  61 

Η Όραση…

΢ηνλ ηφπν ηεο Ζξαθιεηάο, φπνπ θαη λα θνηηάμεηο, ην ηνπίν ραιαξψλεη θαη ζπγθινλίδεη. ΋πσο ήδε παξαθνινπζήζακε ζηα πξνεγνχκελα θεθάιαηα, εηθφλεο πνπ αλαβιχδνπλ ζηνηρεία θαη ζπλαηζζήκαηα γηα ηνλ ηφπν πξνθαινχλ πνιιά ζπλαηζζήκαηα θαη θέξνπλ, δεκηνπξγνχλ κε ηα ρξψκαηα, ηηο πθέο ηνπο κλήκεο. ΋κσο νη πην έληνλεο εκπεηξίεο θαη αλακλήζεηο πνπ δεκηνπξγνχληαη κε ηελ αίζζεζε ηεο φξαζεο ζην λεζί είλαη, θαηά ηε γλψκε κνπ, απηέο πνπ δεκηνπξγνχληαη απφ ηα παηρλίδηα ηνπ θσηφο θαη ηεο ζθηάο. Φπζηθφ ή ηερλεηφ θψο, δίλεη ζρεδφλ πάληα έλα κνλαδηθφ άγγηγκα ζηελ νπηηθή εκπεηξία. Σν θσο ηνπ ήιηνπ φπσο πεξλάεη κέζα απφ ην αλνηρηφ παξάζπξν ζην δσκάηην, ην ίδην θσο φπσο αληαλαθιά ζην ζηνηρείν ηνπ λεξνχ ηεο ζάιαζζαο. Σν θσο ηνπ θεγγαξηνχ φπσο θσηίδεη έλα ζθνηεηλφ δξνκάθη κέζα ζηε ζθνηεηλή λχρηα. Ή θάπνηα ιάκπα θζνξίνπ ζηελ απιφπνξηα ελφο ζπηηηνχ έλα βξάδπ ρσξίο θεγγάξη. Σν παηρλίδη απηφ πνπ ζε πεξλάεη απφ ηελ ζθηά ζην θσο θη έπεηηα μαλά ζηε ζθηά. Οη έληνλεο απηέο ελαιιαγέο, θαίλεηαη πσο είλαη ζηνηρείν ηνπ ηφπνπ, κηαο θαη ηα ειάρηζηα θψηα ησλ δξφκσλ θαη ησλ ζπηηηψλ είλαη ζπάληα αλακκέλα ηνπο ρεηκεξηλνχο κήλεο.

102 βραδινό φως σε εσωχή πέτρινου τοϊχου, χαμηλό επϊπεδο

 62 

Και η Αφή…

Καη ην θσο κε ηε ζθηά παίδνπλ επάλσ ζηηο πθέο ηνπ ηφπνπ. ΢ηα θπζηθά ηνπ πεηξψκαηα, ην πνξί (πνπξφπεηξα) θαη ηελ ζηδεξφπεηξα. Γεκηνπξγνχλ κηα δηαθνξεηηθή αίζζεζε, αλαδεηθλχνπλ ηα ζηνηρεία ηεο θχζεο θαη ζε πξνθαινχλ λα ηα αθνπκπήζεηο. Σν πνξί, πέηξσκα κέηξηαο ζθιεξφηεηαο, έρεη κηθξνχο πφξνπο θαη δίλεη ηελ αίζζεζε πσο είλαη ειαθξχ. Ωζηφζν, ζηελ πξνζπάζεηα λα ην πηάζεη θαλείο ζηα ρέξηα ηνπ θαηαιαβαίλεη ηε ζηηβαξφηεηα ηνπ πιηθνχ ηνπ. Θα έιεγε θαλείο πσο δείρλεη, εθ πξψηεο φςεο, λα είλαη κηα ζεξκή πέηξα, ιφγσ ηνπ ήπηνπ, ζεξκνχ ρξψκαηνο ψρξαο πνπ έρεη. ΢ε πξνθαιεί λα ηελ αθνπκπήζεηο, λα ηελ ληψζεηο κε ηελ αθή. Ζ ζηδεξφπεηξα απφ ηελ άιιε, είλαη πέηξσκα ζθιεξφ θαη πην ιείν απφ ην πνξί, θαίλεηαη απφ ηελ φςε ηνπ φηη έρεη κεγάιν βάξνο. Σν ρξψκα ηεο είλαη πην ςπρξφ θαη ιφγσ ηεο φςεο ηνπ κνηάδεη ιηγφηεξν νηθείν απφ ην πνξί. Οη δηαθνξέο, σζηφζν, ζηα δχν απηά πεηξψκαηα είλαη κηθξέο ζηελ πξάμε, κε ιίγεο εμαηξέζεηο. Αθφκε, θνληά ζηε ζάιαζζα ε άκκνο θαη ην λεξφ είλαη ηα θπξίαξρα ζηνηρεία. ΢ε πξνζθαινχλ λα ηα ληψζεηο, κε ηηο αηζζήζεηο ζνπ. Να ηα δεηο, λα ηα αθνπκπήζεηο, λα ηα αθνχζεηο, λα ηα γεπηείο!; Καη πηάλεηο ην θχκα πνπ έξρεηαη θη έπεηηα ηελ άκκν, θαη κπιέθνληαη ζηα ρέξηα ζνπ νη θφθθνη ηεο. Μηα δηαθνξεηηθή αίζζεζε απ‟ φηη έρεηο κφλν κε ηελ φςε ηνπο.

103 υφή τοϊχου από σιδερόπετρα

104 υφές άμμου

 63 

Και η Ακοή…

Κη έπεηηα, ε ζάιαζζα, ην θχκα θαη ε άκκνο, έρνπλ κηα δηαθνξεηηθή αίζζεζε θαζψο πεξλάεη ν αέξαο θαη ηα αγγίδεη. Αθνχγνληαη νη ήρνη θαη νη κνπζηθέο ηνπο. Παηρλίδηζκα θαη απηφ ζαλ ηνπ θσηφο κε ηελ ζθηά. Καη φηαλ ζθάεη ην θχκα άγξην πάλσ ζηελ άκκν, είλαη κηα θαηλνχξηα αίζζεζε, δηαθνξεηηθή, πην έληνλε. ΋κσο ν άλεκνο δελ θηλεί κνλάρα ηε ζάιαζζα θαη ηνπο θφθθνπο ηεο άκκνπ. Κηλεί ηα θπηά, ηηο θαιακηέο ζηνλ ηφπν ηεο Ζξαθιεηάο. Γεκηνπξγεί κε ηελ ζπλεηζθνξά ηνπ δηαθνξεηηθνχο ήρνπο ζηνλ ηφπν. Ήρνη πνπ έξρνληαη θαη δέλνπλ κε απηνχο ησλ δψσλ, ησλ πξνβάησλ θαη ησλ θαηζηθηψλ, πνπ αθνχγνληαη απφ καθξηά. Ήρνη ζαλ απηψλ ησλ κειηζζψλ πνπ αθνχο μαθληθά φηαλ πεξπαηάο ζηνλ πεξηθεξεηαθφ δξφκν ην κεζεκέξη. Σνπο ήρνπο απηνχο ηεο θχζεο έξρνληαη θαη ζπκπιεξψλνπλ, ζηνλ ηφπν ηεο Ζξαθιεηάο, νξηζκέλνη αλζξσπνγελήο ήρνη. Ο ρηχπνο ηεο θακπάλαο, ήρνη απφ ηηο κεραλέο ησλ θατθηψλ θαζψο απνκαθξχλνληαη ή πιεζηάδνπλ ην ιηκάλη, νη ήρνη απφ ηηο εξγαζίεο ζηηο νηθνδνκέο θαη νη ήρνη απφ ηα ιηγνζηά ακάμηα πνπ πεξλάλε.

105

 64 

Και η Όσφρηση…

Καη φπσο ε ζάιαζζα είλαη ηαξαγκέλε, ν αέξαο θνπβαιάεη ηελ αικχξα ηεο, ζε νιφθιεξν ην λεζί. Αικχξα κπιεγκέλε κε κπξσδηέο απφ θπηά θαη δψα, απφ ην ρψκα ηεο ππαίζξνπ θαη απφ ην ζπκάξη πνπ ε ίδηα αλαηξέθεη.

106 θάμνος θυμάρι

 65 

Και η Γεύση…

Απφ ην ζπκάξη απηφ, γελληέηαη ην ζπκαξίζην κέιη, γηα ην νπνίν θεκίδεηαη ε Ζξαθιεηά. Με βαζηθφ ζπζηαηηθφ ην «ρπκφ» απφ ην άλζνο ηνπ ζπκαξηνχ, πξφθεηηαη γηα αγλφ θαη κε λνζεπκέλν κέιη, πνπ έρεη κεγάιε δήηεζε. 43 Ο ηφπνο φκσο απηφο, θεκίδεηαη θαη γηα άιιεο κνλαδηθέο ηνπ γεχζεηο, φπσο είλαη απηή ηεο θάβαο, ησλ ηπξηψλ, ηνπ θξέαηνο, ηνπ ιαδηνχ. Ο ηδηαίηεξνο ηξφπνο παξαγσγήο ηεο θάβαο θαη ηα γφληκα θαη πξνζνδνθφξα εδάθε ηνπ λεζηνχ, ηεο 107 Υάβα Ηρακλειάς δίλνπλ κηα κνλαδηθή γεχζε, κε απνηέιεζκα λα είλαη ην θπξίαξρν πξντφλ ηνπ λεζηνχ καδί κε ην κέιη.

107 Υάβα Ηρακλειάς

108 Ελιές κατά τη συγκομιδή

… δημιουργούν την πολυαισθητηριακή εμπειρϊα του τόπου της Ηρακλειάς!

Καη φιεο νη αηζζήζεηο καο, ηειηθά, ζπκβάιινπλ ζηελ δεκηνπξγία κλεκψλ θαη ηζηνξίαο ζηνλ ηφπν ηεο Ζξαθιεηάο.

43

Πληροφορϊες από βιβλϊο βιβλϊο «Η Ηρακλειά του χθες & του σήμερα», του Υάνη Ι. Γαβαλά, 2010, σελ. 473

 66 

 67 

΢ΤΜΠΕΡΑ΢ΜΑΣΑ Έπεηηα απφ ηελ πξαθηηθή κεζνδνινγηθή κειέηε γηα ηνλ ηφπν ηεο Ζξαθιεηάο θαη κε ην γλσζηηθφ ππφβαζξν ηεο βηβιηνγξαθηθήο κνπ έξεπλαο, κπνξεί θαλείο λα ζπκπεξάλεη φηη ν άλζξσπνο γηα λα θαηνηθήζεη έλα ηφπν, γηα λα δεκηνπξγήζεη, ρξεηάδεηαη λα ηνλ έρεη βηψζεη θαη κειεηήζεη. Έηζη, θάζε αλζξσπνγελέο πεξηβάιινλ έρεη ηηο βάζεηο ηνπ ζην θπζηθφ ηνπίν ηνπ ηφπνπ φπνπ έρεη δεκηνπξγεζεί. Απηφ είλαη ζεκαληηθφ λα κελ ακειείηαη κε ην πέξαζκα ησλ ρξφλσλ, θαζψο έηζη ν ίδηνο ν άλζξσπνο απνκαθξχλεηαη απφ ην δηθφ ηνπ θπζηθφ πεξηβάιινλ. Γηα ηε ζπλερή βίσζε ησλ ηφπσλ πνπ καο πεξηβάιινπλ, είλαη εμαηξεηηθήο ζεκαζίαο λα έρνπκε ζε επαγξχπλεζε φιεο καο ηηο αηζζήζεηο θαη λα ηηο εθκεηαιιεπφκαζηε πξνο φθειφο καο. Οη αηζζήζεηο απνηεινχλ ην θχξην, θαη ίζσο ζεκαληηθφηεξν κέζν βίσζεο θαη αληίιεςεο ηνπ θφζκνπ γχξσ καο. Κάζε ηφπνο είλαη αληαλάθιαζε ησλ αηζζήζεσλ ηνπ παξειζφληνο ηνπ. Έρεη ηα δηθά ηνπ ζεκέιηα θαη είλαη θηηζκέλνο ζηελ ηζηνξία θαη ηηο κλήκεο ηνπ παξειζφληνο. Απνηειεί έλα παιίκςεζην ηφπν, πνπ θνπβαιάεη φιν ην παξειζφλ ηνπ ζακκέλν, θηίδνληαο έηζη ην παξφλ θαη ην κέιινλ ηνπ ζε γεξά ζεκέιηα. Αθφκα, ε ζπγθεθξηκέλε κειέηε θαη εξγαζία ζα κπνξνχζε λα απνηειέζεη αθνξκή θαη αθεηεξία γηα κειινληηθφ ζρεδηαζκφ αξρηηεθηνληθψλ θηεξίσλ, κειέηεο αλάπιαζεο θαη αλαδηακφξθσζε εμσηεξηθψλ ρψξσλ ή κειέηεο πεξηβαιινληηθήο αλάπηπμεο ηνπ ηφπνπ ηεο Ζξαθιεηάο, θαζψο κε κηα πιήξε αλάγλσζε θαη κειεηψληαο ζε βάζνο ηα βαζηθά ηεο ζηνηρεία, κπνξνχλ λα αμηνπνηεζνχλ ψζηε ν ηφπνο απηφο λα παξακείλεη ηεθκήξην «απζεληηθφηεηαο» θαη λα ζπλερίζεη λα εμειίζζεηαη αξκνληθά ην θπζηθφ ηνπίν κε ην αλζξσπνγελέο πεξηβάιινλ. Σέινο, ζε ζπλέρεηα ηεο αλαθνξάο θαη κειέηεο ηνπ ηφπνπ ηεο Ζξαθιεηάο, κέζσ ησλ αηζζήζεσλ, πξνηείλεηαη λα δεκηνπξγεζεί κηα κειινληηθή αηζζεηεξηαθή ραξηνγξάθεζε, πηζαλφλ κε εηθφλεο θαη ήρνπο, νιφθιεξνπ ή κέξνπο ηνπ ηφπνπ, κε ζθνπφ ηελ θαιχηεξε κειέηε ηνπ θαη ηελ πην εχθνιε αληηκεηψπηζή ηνπ ζε επφκελεο έξεπλεο, κειέηεο θαη ζρεδηαζκνχο. Ζ αηζζεηεξηαθή ραξηνγξάθεζε κπνξεί λα θαλεί ρξήζηκε ζε άιινπο κειεηεηέο, αθνχ κπνξνχλ εχθνια λα εληνπίζνπλ πιεξνθνξίεο πνπ ηνπο ελδηαθέξνπλ, ζε αξρηηέθηνλεο νη νπνίνη ρξεηάδεηαη λα επηιέμνπλ ην θαηάιιειν κέξνο γηα ην επφκελν έξγν ηνπο, ζε ζρεδηαζηέο εμσηεξηθψλ ρψξσλ, ζε γεσιφγνπο θαη γεσγξάθνπο, αθφκε θαη ζε απινχο επηζθέπηεο πνπ αλαδεηνχλ ην θαηάιιειν κέξνο γηα ηελ απφδξαζή ηνπο ζην λεζί. ΢ε θάζε πεξίπησζε, ππάξρνπλ πνιιέο δπλαηφηεηεο εμέιημεο ηεο ζπγθεθξηκέλεο έξεπλαο πνπ κπνξνχλ λα αμηνπνηεζνχλ κειινληηθά.

 68 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΚΕ΢

ΑΝΑΥΟΡΕ΢

Αγγλικά, μεταφρασμένα και ελληνικά βιβλϊα Bachelard, G. (1994). Poetics of space. Boston: Beacon Press.

Berleant, A. (2010). Η αιςκθτικι του περιβάλλοντοσ. Ακινα: Κδρυμα Παναγιώτθ και Έφθσ Μιχζλθ.

Böhme, G. (2017). Atmospheric Architecture: The Aesthetics of Felt Space. (A. C. Schwarzpaul, Μεταφρ.) London: Bloomsbury.

Goldberger, P. (1977). The New York Times. Ανάκτθςθ από https://www.nytimes.com/1977/01/16/archives/design-more-than-meets-the-eye-design.html Heidegger, M. (2009). <<...Ποιητικά κατοικεί ο άνιρωποσ...>>. (Α. Ιωάννα, Μεταφρ.) Ακινα: Πλζκρον.

Keidegger, M. (2018). Κτίζειν, Κατοικείν, ΢κεπτεςιαι. (Γ. Ξθροπαΐδθσ, Μεταφρ.) Ακινα: Πλζκρον.

Pallasmaa, J. (2006). An Architecture of the Seven Senses: In questions of Perception, Phenomenology of Architecture. San Francisco: William Stout Publishers.

Pallasmaa, J. (2014). Space, Place and Atmoshere. University of Helsinki: Chichester.

Pallasmaa, J. (2008). The eyes of the skin: Architecture and the Senses. UK, Southern Gate: John Wiley & Sons.

Pallasmaa, J. The Thinking Hand: Existantial and Embodied Wisdom in Architecture. UK, Southern Gate: John Wiley & Sons.

Schulz, C. N. (2009). Genius Loci: Το πνεφμα του τόπου. Ακινα: Πανεπιςτθμιακζσ Εκδόςεισ Ε.Μ.Π.

Venturi, R. (1977). Complexity and Contradiction in Architecture. New York: The Museum of Modern Art. Γαβαλάσ, Φ. Ι. (2010). Η Ηρακλειά του χιέσ & του ςθμερα. Ηρακλειά Κυκλάδων: Κοινότθτα Ηρακλειάσ Κυκλάδων.

Ερευνητικές Εργασϊες Αδαμαντία, Χ. (2020). Κυιέρειο τοπίο: Μία ουτοπικθ πραγματικότητα. (Α. Τθλζμαχοσ, Επιμ.) Ανάκτθςθ από https://issuu.com/adamchelioti/docs/______________________________  69 

Ζαράνθ, Α., & Αργυροποφλου, Ε. (2021). Η ΠΟΛΤΑΙ΢ΘΗΣΗΡΙΑΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΢ΣΗ ΢ΤΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΙΣΕΚΣΟΝΙΚΗ. (Τ. Κώςτασ, Επιμ.) Ανάκτθςθ από https://issuu.com/alexandrazar/docs/__________________________________________________ Θεοδορακάκθσ, Τ. (2012). Πόλη Παλίμψηςτο Σαυτότητα. (Γ. Αίςωποσ, Επιμ.) Ανάκτθςθ από https://issuu.com/tasostheodorakakis/docs/teyxos_mesa Μαράκθ, Σ. (2015). Σο τοπίο: αίςιηςη - αντίληψη - βιωματικθ εμπειρία. Ανάκτθςθ από https://issuu.com/greekarchitects3/docs/178.15.05 Μαφρθ, Μ. (2019). Σόποσ Αρχιτεκτονικθσ, Σόποσ ςυναιςιημάτων. Ανάκτθςθ από https://issuu.com/marthamavri/docs/issue Μπαςοφκοσ, Ι. (2014). Η Εμπειρία των Αιςιθςεων, Αρχιτεκτονικθ, ΢ϊμα και Αντίληψη. Θεςςαλονίκθ. Σθμαντιρθ, Μ., & Στάκια, Γ. (2016). Η Ατμόςφαιρα του τόπου: Περι Σί(η)νοσ Πρόκειται;. (Α. Βαηάκασ, Επιμ.) Χανιά. Στζφανθ, Κ. (2021). Σόποσ ωσ χϊροσ κατοίκηςησ: ΢φγχρονεσ προςεγγίςεισ ςτην ελληνικθ αρχιτεκτονικθ. Ανάκτθςθ από https://issuu.com/stefanikonstantinou/docs/_8361_print_

ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ

Υ Ω Σ Ο Γ Ρ Α Υ Ι Κ Ο Τ ΤΛ Ι Κ Ο Τ

Σν θσηνγξαθηθφ πιηθφ ηεο εξγαζίαο πξνέξρεηαη απφ πξνζσπηθά αξρεία ησλ Φάλε Η. Γαβαιά, Ησάλλε Γαβαιά θαη Δηξήλε Παπαδάηνπ, θαη άιισλ. ΋ιεο νη θσηνγξαθίεο απνζαλαηίζηεθαλ ζην λεζί ηεο Ζξαθιεηάο.

Φρονολογϊες Υωτογραφιών: Πξηλ ην 1996 (πξηλ θηηαρηνχλ νη δξφκνη): 34, 35, 56 - 61 1996 – 2019: 49, 50, 51, 52, 55, 71 2020 – 2022: 1 – 34, 36, 38-47, 54, 62-108

 70 

 71 

Σέλος ! 

 72 