Απο την ευελιξια στη μεταβλητοτητα by Irene Trompouki

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ_ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ_ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΥΕΛΙΞΙΑ ΣΤΗ ΜΕΤΑΒΛΗΤΟΤΗΤΑ στο σχεδιασμό χώρων κατοικίας

Τρομπούκη Ειρήνη Επιβλ. Καθηγήτρια: Τσουκαλά Κυριακή

Αριστοτέλειο

Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης _ Πολυτεχνική Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Σχολή

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ:

ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΥΕΛΙΞΙΑ ΣΤΗ ΜΕΤΑΒΛΗΤΟΤΗΤΑ στον σχεδιασμό των χώρων κατοικίας Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2015

Τρομπούκη Ειρήνη Επιβλ. Καθηγήτρια: Τσουκαλά Κυριακή

Τμήμα

_περιεχόμενα ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΝΟΤΗΤΑ i 1.1

_ προσδιορισμός εννοιών

κατοίκηση και κατοικία

1.2 ευελιξία

11 15

_open space

_incomplete space

_polyvalency

_convertible space

1.3 μεταβλητότητα

_ adaption

_ mobility

_ tranformation

_ interaction

ΕΝΟΤΗΤΑ ii 2.1

_ ιστορικά στοιχεία

Το Μοντέρνο Κίνημα και η έννοια της ευελιξίας

2.2 Η πρώτη κριτική τη δεκαετία του ’60 και οι ιδέες για μια νέα αρχιτεκτονική 53

_Jean Prouvé

_Buckminister Fuller

_Yona Friedman

_Constant Nieuwenhuys

_Μεταβολιστές

_Archigram

_Τάκης Χ. Ζενέτος

ΕΝΟΤΗΤΑ iii 3.1

_ από το όραμα

στην υλοποίηση

Η θέση της τεχνολογίας στη σύγχρονη αρχιτεκτονική

79 81

3.2 Σύγχρονοι χώροι κατοικίας που ενσωματώνουν την έννοια της μεταβλητότητας 85 _loft cubes (2003) _Smart Wrap Pavillion (2005) _E-motive house (2002)

ΕΠΙΛΟΓΟΣ/ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

89 93

103

_ εισαγωγή

Τα τελευταία χρόνια συναντάμε όλο και περισσότερο στον τομέα της αρχιτεκτονικής θέματα που αφορούν την ευελιξία στο σχεδιασμό των χώρων και των κατασκευών, δίνοντας την δυνατότητα στον άνθρωπο να μεταβάλλει τον χώρο γύρω του και να τον προσαρμόζει στις δικές του ανάγκες. Λαμβάνοντας υπόψη ότι η σύγχρονη κοινωνία χαρακτηρίζεται από συνεχείς αλλαγές σε όλα τα επίπεδα μπορούμε να κατανοήσουμε αυτή τη νέα προσέγγιση στον τομέα του σχεδιασμού και της αρχιτεκτονικής. Ένα από αυτά τα επίπεδα είναι αυτό της τεχνολογίας, η οποία στην εποχή μας εξελίσσεται με ραγδαίους ρυθμούς μεταβάλλοντας διαρκώς τις σχέσεις του ανθρώπου με το περιβάλλον του. Ο κτισμένος χώρος επεμβαίνει δυναμικά και αλλάζει τα δεδομένα στο πεδίο της αρχιτεκτονικής. Η έννοια της ‘ευελιξίας’ αρχίζει να υποχωρεί και την θέση της παίρνει η έννοια της ‘μεταβλητότητας’ καλύπτοντας ένα ευρύτερο φάσμα δυνατοτήτων στον τομέα του σχεδιασμού. Η συγκεκριμένη εργασία εστιάζει στον σχεδιασμό των χώρων κατοικίας και εξετάζει τα στάδια αυτής της μετάβασης ξεκινώντας από το μοντέρνο κίνημα, όπου η αρχιτεκτονική διαδικασία υποδέχεται τις έννοιες του χρόνου και της κίνησης, για να φτάσουμε στο σήμερα όπου η αλλαγή θεωρείται αναπόσπαστο κομμάτι του σχεδιασμού. Επιπλέον, αναλύοντας τους παράγοντες που οδηγούν σε μια διαρκώς μεταβαλλόμενη αρχιτεκτονική γίνεται προσπάθεια να κατανοήσουμε κατά πόσο μπορούν οι έννοιες της ‘ευελιξίας’ και της ‘μεταβλητότητας’ να ανταποκριθούν στις σύγχρονες ανάγκες των χρηστών και αν τελικά μπορούν να βοηθήσουν τον αρχιτέκτονα να δημιουργήσει ποιοτικούς χώρους με λειτουργική και διαχρονική αξία. Στη πρώτη ενότητα, ο αναγνώστης έρχεται σε επαφή με ορισμένες βασικές έννοιες οι οποίες χρησιμοποιούνται και 9

στα επόμενα κεφάλαια. Γίνεται , δηλαδή, μια προσπάθεια να προσδιοριστούν οι έννοιες της κατοικίας και της κατοίκησης , της ευελιξίας και της μεταβλητότητας, όπως ορίζονται στον χώρο της αρχιτεκτονικής. Στη συνέχεια, αναζητούνται οι ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες μέσα από τις οποίες προέκυψε η εξέλιξη των εννοιών της ευελιξίας και της μεταβλητότητας στον χώρο της κατοικίας μέχρι να φτάσουμε στο σήμερα. Έχοντας ως αφετηρία το Μοντέρνο Κίνημα αναλύονται οι παράγοντες που οδήγησαν σε μια “νέα αρχιτεκτονική” σε έναν κόσμο που διαρκώς μεταβάλλεται. Σε αυτό το πλαίσιο των αλλαγών, η αρχιτεκτονική παύει να θεωρείται στατική και προσπαθώντας να εκμεταλλευτεί τα νέα τεχνολογικά δεδομένα προσφέρει ευελιξία στις κατασκευές ώστε να ανταποκρίνονται στις ανάγκες του αύριο. Στο κεφάλαιο αυτό εξετάζονται οι κυριότερες θέσεις και οι απόψεις που εκφράστηκαν την περίοδο του μοντερνισμού στο πεδίο της αρχιτεκτονικής. Πιο συγκεκριμένα, επισημαίνονται οι εκάστοτε προσπάθειες και οι στρατηγικές που πραγματοποιήθηκαν στον τομέα της “ευέλικτης” κατοίκησης προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι προκλήσεις της σύγχρονης εποχής. Η τελευταία ενότητα της εργασίας αναφέρεται στη σύγχρονη αρχιτεκτονική και στη μεταβλητότητα των χώρων κατοικίας. Οι ραγδαίες εξελίξεις που συντελούνται τα τελευταία χρόνια σε όλους τους επιστημονικούς κλάδους και κυρίως σε αυτόν την τεχνολογίας συμβάλλουν με καθοριστικό τρόπο στην υλοποίηση πολλών οραμάτων της προηγούμενης γενιάς. Σήμερα, η αρχιτεκτονική διαδικασία ακολουθώντας τις επαναστατικές ανακαλύψεις αποκτά νέο περιεχόμενο και ο σχεδιασμός του χώρου μετατρέπεται σε ένα αέναο παιχνίδι μετασχηματισμών.

ΕΝΟΤΗΤΑ i

_ προσδιορισμός εννοιών

1.1 κατοίκηση και κατοικία Η κατοίκηση ορίζεται ως η διαμονή ,μόνιμη ή προσωρινή, σε έναν χώρο και η κατοικία ως το κτήριο διαμονής. Από την αρχή της ιστορίας της ανθρωπότητας, η κατοικία καλύπτει τη βασική ανάγκη του ανθρώπου για ασφάλεια και προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εχθρούς. Ωστόσο, πέρα από την υλική της μορφή (οικεία) εμπεριέχει και την ενεργειακή της υπόσταση (κατοικώ) και έτσι δεν μπορεί να εξεταστεί μόνο στο επίπεδο του κτισμένου χώρου αλλά και σε σχέση με την οικογενειακή και κοινωνική ζωή, την ανθρώπινη ψυχολογία και το κλίμα.[1] Η έννοια της κατοικίας -και σε επόμενο στάδιο- της κατοίκησης είναι κάτι πιο σημαντικό από ένα οικοδόμημα και επηρεάζονται από ποικίλους παράγοντες, οι οποίοι μεταβάλλονται με το πέρασμα των χρόνων. Ακoλουθώντας, λοιπόν, την εξέλιξη του ανθρώπου και του πολιτισμού, οι χώροι κατοίκησης εξελίσσονται και με1 Δημητρέλης Δ.Λ. (1985), ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ. Θεσσαλονίκη: Οργανισμός Δημητρέλη , σελ.11-12

ταβάλλονται ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες ζωής και τα νέα δεδομένα. Παρατηρώντας τις πρώτες κατοικίες αντιλαμβανόμαστε ότι οι λειτουργίες που τελούνταν αφορούσαν μόνο τις πρωταρχικές φυσικές ανάγκες των ανθρώπων: ασφάλεια, ζέστη, ύπνο, φαγητό και υγιεινή. Σήμερα, οι χώροι της κατοικίας προσφέρουν ένα νέο φάσμα λειτουργιών που συνεχώς διευρύνεται, αφού εκτός των άλλων καλύπτουν κοινωνικές, εργασιακές, πνευματικές ανάγκες, ανάγκες αναψυχής κ.α. Η κατοικία ωστόσο δεν είναι μόνο ένα απλό άθροισμα όλων των παραπάνω λειτουργιών αλλά είναι το σύνολο αυτών και οι σχέσεις αλληλεπίδρασης που τις συνδέει. Η συγκεκριμένη εργασία εστιάζει στον τρόπο που η αρχιτεκτονική προσεγγίζει σήμερα τον σχεδιασμό των χώρων κατοικίας με στόχο να ανταποκριθεί στις σύγχρονες ανάγκες και απαιτήσεις. Τα νέα δεδομένα που αφορούν τα ζητήματα κατοικίας αποδομούν τον συμβατικό τρόπο κατοίκησης όπως είχε διαμορφωθεί μέχρι το τέλος του 20ου αιώνα και κινούνται σε δύο βασικές κατευθύνσεις: η πρώτη κατεύθυνση περιλαμβάνει φαινόμενα που συνδέονται με κοινωνικές και χωρικές κρίσεις, ενώ η δεύτερη σχετίζεται με τις αλλαγές που συντελούνται σε οικονομικό, κοινωνικό και τεχνολογικό επίπεδο.[2] Πιο συγκεκριμένα, η πρώτη κατεύθυνση αφορά την ποιοτική κρίση της κατοικίας που οφείλεται κυρίως σε οικονομικές ανισότητες και κοινωνικούς αποκλεισμούς.[3] Παρόλο που τέτοιου είδους προβλήματα δεν αποτελούν νέο φαινόμενο, ωστόσο παρατηρείται όχι μόνο αδυναμία των δράσεων για την εξάλειψη τους αλλά και δημιουργία συνθηκών που ευνοούν 2 ‘Αννα Βρυχέα (2003), Κατοίκηση και Κατοικία, Διερευνώντας τα όρια της αρχιτεκτονικής. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα , σελ.34 3 Ομοίως, σελ.355

την ανάπτυξη τους. Σε αυτό το κρίσιμο σημείο, κρίνεται αναγκαία η κατανόηση των οικονομικών και κοινωνικών δεδομένων και ο μετασχηματισμός της αρχιτεκτονικής ώστε να συμβάλλει στην επίλυση των ποιοτικών ζητημάτων της κατοίκησης. Η δεύτερη κατεύθυνση αφορά τις μεγάλες αλλαγές που πραγματοποιούνται στις αρχές του 21ου αιώνα σε οικονομικό, κοινωνικό και τεχνολογικό επίπεδο και επηρεάζουν άμεσα τις πρακτικές του σχεδιασμού των χώρων κατοικίας δεδομένου ότι επαναπροσδιορίζουν τις ανάγκες των χρηστών. Συγκεκριμένα: _ σε οικονομικό επίπεδο, ο βασικός παράγοντας για την αναθεώρηση του κατοικήσιμου χώρου είναι η κρίση στον τομέα των επαγγελμάτων και οι νέες μορφές εργασίας που λαμβάνουν χώρο στο σπίτι και μεταβάλλουν τις σχέσεις ανάμεσα σε οικιακό και επαγγελματικό περιβάλλον. _ σε κοινωνικό επίπεδο, παρατηρείται μια έντονη τάση άρνησης των παραδοσιακών ρόλων καθώς οι σχέσεις του ζευγαριού και της οικογένειας παίρνουν νέες μορφές. Η επιθυμία αυτονόμησης των μελών, οι συζυγικές σχέσεις, ο γονικός έλεγχος είναι μερικά από τα νέα δεδομένα που μεταβάλλουν την οργάνωση του χώρου κατοικίας. _ σε τεχνολογικό επίπεδο, η οργάνωση του χώρου επηρεάζεται, εκτός από τα νέα τεχνολογικά μέσα σχεδιασμού, και από την νέα αντίληψη που αποκτά ο άνθρωπος για τον βιώσιμο χώρο. Με την πρόοδο της τεχνολογίας, οι συλλογικοί χώροι της κατοικίας σταδιακά χάνουν την σημασία τους αφού η επικοινωνία των ανθρώπων δεν σχετίζεται με αυτούς αλλά με τα ψηφιακά μέσα.

Όλες οι παραπάνω αλλαγές αποδεικνύουν την πολλαπλότητα των αναγκών και των επιθυμιών των χρηστών για τους χώρους κατοικίας στη σύγχρονη εποχή. Η Άννα Βρυχέα επισημαίνει ότι: “σήμερα δεν είναι αυτονόητο τι εννοούμε με τη λέξη «κατοικία» και, ακόμη περισσότερο, ποια είναι τα ποιοτικά στοιχεία που την καθορίζουν”.[4]

4 ‘Αννα Βρυχέα (2003), Κατοίκηση και Κατοικία, Διερευνώντας τα όρια της αρχιτεκτονικής. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα , σελ.355

1.2 ευελιξία Η έννοια της ‘ευελιξίας’ στον χώρο της αρχιτεκτονικής ορίζεται ως: η δυνατότητα μιας χωρικής κατασκευής να μεταβάλλεται και να προσαρμόζεται στις εκάστοτε συνθήκες. Εστιάζοντας στους χώρους κατοίκισης, η ευελιξία αποκτά δύο έννοιες που σχετίζονται με τις δυνατότητες που προσφέρει στους χρήστες πριν την κατοίκηση και μετά από αυτήν. Στην πρώτη περίπτωση, ο χρήστης έχει την δυνατότητα να επιλέξει τον χώρο του μέσα από ένα ευρύ φάσμα επιλογών (εικ.1.2.1), ενώ στην δεύτερη περίπτωση ο χρήστης μπορεί να αλλάζει τον χώρο που έχει επιλέξει και να τον προσαρμόζει στις δικές του ανάγκες και επιθυμίες.[5] Οι τεχνικές που χρησιμοποιούνται για την επίτευξη της ευελιξίας εφαρμόζονται με διαφορετικούς τρόπους στον σχεδιασμό των χώρων κατοικίας στα πλαίσια “hard” και “soft” analogies (“ήπιων” και “σκληρών” αναλογιών), όπως προ5 Jeremy Till and Tatjana Schneider (2005), Flexible Housing: the means to the end. σελ.287

τείνεται από τους Schneider και Till.[6] Για τους Schneider και Till ο όρος “soft” analogy αναφέρεται σε τακτικές που επιτρέπουν την αοριστία ενός χώρου, ενώ ο όρος “hard” analogy αφορά στοιχεία που καθορίζουν τον τρόπο που μπορεί ένας χώρος να χρησιμοποιηθεί.[7] Στην πρώτη περίπτωση, οι χώροι της κατοικίας μπορούν να διαμορφωθούν ελεύθερα ανάλογα με τις επιθυμίες των χρηστών και το τελικό αποτέλεσμα δεν μπορεί να προβλεφθεί από τον αρχιτέκτονα. Από την άλλη, στην δεύτερη περίπτωση, ο αρχιτέκτονας είναι αυτός που καθορίζει τις πιθανές διαμορφώσεις και αλλαγές που θα πραγματοποιηθούν στον χώρο.[8] Οι σχετικές τεχνικές μπορούν να διαχωριστούν σε δύο κατηγορίες: η μία αφορά στη χρήση (use) και η άλλη στη μορφή (form) ενός κτιριακού project. Η χρήση σχετίζεται με τη διαμόρφωση των κατόψεων μιας κατοικίας , ενώ η μορφή με τις κατασκευαστικές τεχνικές και τα συστήματα στήριξης που επιτρέπουν την ευελιξία της.[9] Τα κτίρια που ανήκουν στην κατηγορία της ήπιας χρήσης επιτρέπουν στους χρήστες να επέμβουν δυναμικά στην διαμόρφωση των χώρων και να τους αλλάζουν ανάλογα με τις ανάγκες τους. Αυτή η τεχνική βασίζεται σε έναν πιο “χαλαρό” και ακαθόριστό σχεδιασμό των κατόψεων από την πλευρά του αρχιτέκτονα. Από την άλλη, τα παραδείγματα που σχετίζονται με την σκληρή χρήση, στηρίζονται σε μεγαλύτερο βαθμό στις επεμβάσεις του αρχιτέκτονα, αφού αυτός καθορίζει τον τρόπο που θα επέμβουν οι κάτοικοι στην διαμόρφωση των χώρων. Μια ακόμη βασική διαφορά των δύο παραπάνω προσεγγίσεων είναι 6 7 8 9

Jeremy Till and Tatjana Schneider (2005), Flexible Housing: the means to the end. σελ.289 Jeremy Till and Tatjana Schneider (2007), Flexible Housing. Architectural Press σελ/.7 Jeremy Till and Tatjana Schneider (2005), Flexible Housing: the means to the end. σελ.293-294 Ομοίως, σελ.289

ότι στην πρώτη (soft use) απαιτείται μεγαλύτερος χώρος για τη διαμόρφωση των κατόψεων ενώ στη δεύτερη (hard use), ο χώρος συνήθως είναι περιορισμένος.[10] Όπως αναφέρθηκε, ο διαχωρισμός των ήπιων και σκληρών συστημάτων ευελιξίας σχετίζεται έκτος από την χρήση και με τη μορφή του κτιρίου. Σύμφωνα με τους Schneider και Till η σκληρή μορφή (hard form) περιλαμβάνει “εκείνες τις τεχνικές που αναπτύσσονται με μοναδικό στόχο την επίτευξη της ευελιξίας του κτιρίου”. Δηλαδή, ο σκελετός του κτιρίου σχεδιάζεται έτσι ώστε να παρέχει δυνατότητες προσαρμογής στις εκάστοτε συνθήκες. Από την άλλη στην ήπια μορφή (soft form) “οι τεχνικές που επιτρέπουν την ευελιξία δεν εξαρτώνται μόνο από τα κατασκευαστικά συστήματα”.[11]Τις περισσότερες φορές μάλιστα ο σκελετός δεν ολοκληρώνεται από τον αρχιτέκτονα και οι χρήστες είναι αυτοί που επιλέγουν την τελική μορφή του κτιρίου. Όπως προαναφέρθηκε οι τεχνικές που στοχεύουν στην ευελιξία ενός χώρου είναι ποικίλες και μπορούν να εφαρμοστούν σε κατασκευαστικό, σχεδιαστικό και τεχνικό επίπεδο. Παρακάτω εξετάζονται ορισμένες τεχνικές που έχουν πραγματοποιηθεί σε χώρους κατοικίας στα πλαίσια είτε ήπιων είτε σκληρών συστημάτων ευελιξίας:

10 Jeremy Till and Tatjana Schneider (2007), Flexible Housing. Architectural Press. Σελ.7 11 Ομοίως, σελ.20

_open space Ο Mies Van de Rohe εισήγαγε τον όρο του ελεύθερου χώρου (open space), υποστηρίζοντας ότι τα κτίρια οφείλουν να διαρκούν περισσότερο από την λειτουργία για την όποια σχεδιαστήκαν αρχικά. Ο σχεδιασμός ενός ανοιχτού και αόριστου χώρου επιτυγχάνεται με την χρήση περιορισμένων μόνιμων στοιχείων, την αξιοποίηση ελαφρών στοιχείων πλήρωσης και με μεγαλύτερες αποστάσεις ανάμεσα στα στηρίγματα. Αυτή η τεχνική δίνει την δυνατότητα στον αρχιτέκτονα να δημιουργεί ευέλικτους χώρους κατοικίας στα πλαίσια ήπιων αναλογιών, τόσο ως προς τη μορφή όσο και τη χρήση (soft use, soft form). Αυτή η προσέγγιση του χώρου κατοικίας εφαρμόζεται από τον Mies Van de Rohe στο συγκρότημα κατοικιών στο Weissenhofsiedlung. Ο Van de Rohe σχεδίασε τα μόνιμα στοιχεία του κτιρίου -το σύστημα στήριξης, τους περιμετρικούς τοίχους και τους υγρούς χώρους- αφήνοντας το εσωτερικό τηες κατοικίας ελεύθερο ώστε να το διαχειριστούν οι ίδιοι οι χρήστες.(εικ.1.2.1) Παραχωρώντας στους κατοίκους την ελευθερία να διαμορφώνουν οι ίδιοι τους χώρους όποτε επιθυμούν και σύμφωνα με τις ανάγκες τους, ο Mies Van de Rohe αποδεικνύει και την πρακτική εφαρμογή της προσέγγισης του στην έννοια της ευελιξίας.[12](εικ.1.2.2)

12 http://www.afewthoughts.co.uk/flexiblehousing/house.php?house=11&number=&total=&action=&data=&order=&dir=&message=&messagead=&photo=6

εικ.1.2.1 η διαμόρφωση της κάτοψης των διαμερισμάτων στο Weissenhofsiedlung, με

μεγάλες αποστάσεις ανάμεσα στα στοιχεία στήριξης που επιτρέπουν την ελευθέρια του χώρου

εικ 1.2. 2 τρεις διαφορετικές εκδοχές

διαμόρφωσης της κάτοψης ενός διαμερίσματος ανάλογα με τις επιθυμίες και ανάγκες των κατοίκων

εικ1.2. 3 απεικόνιση του εσωτερικού

χώρου ενός διαμερίσματος του συγκροτήματος του Mies Van de Rohe στο Weissenhofsiedlung

_incomplete space Στο ίδιο πλαίσιο των ήπιων συστημάτων ευελιξίας (soft use , soft form) εντάσσεται και η έννοια του ατελές χώρου που στηρίζεται στη λογική ότι ο χώρος δεν ολοκληρώνεται με την κατασκευή του , αλλά αποκτάει ταυτότητα και σημασία μόνο μετά την οικειοποίηση του. Ο ρόλος του αρχιτέκτονα είναι να δημιουργήσει ένα περιβάλλον το οποίο ο καθένας θα μπορεί να διαχειριστεί προς όφελος του , αφήνοντας το δικό του σημάδι. Οι αρμοδιότητες και οι ευθύνες μεταφέρονται στους χρήστες και ο αρχιτέκτονας λειτουργεί σε δεύτερο πλάνο. Η βασική διαφορά με την τεχνική των ελεύθερων χώρων που εξετάστηκε προηγουμένως είναι ότι στην περίπτωση των incomplete spaces “προχωράμε ένα βήμα παραπάνω αφήνοντας πολλά στοιχεία του κτιρίου ημιτελή, προσφέροντας την ευκαιρία στους κατοίκους να τα ολοκληρώσουν ανάλογα με τις προτιμήσεις τους και τις ανάγκες τους”, όπως αναφέρει ο Herman Hertzberger.[13] To 1971, o Herman Hertzberger υλοποιεί την ιδέα του incomplete space σχεδιάζοντας τα Diagoon Houses στην Ολλανδία. Τα σπίτια παρέχουν έναν εναλλακτικό τρόπο κατοίκησης καθώς δίνουν την ευκαιρία στους χρήστες να ορίσουν αυτοί τους χώρους ή ακόμα και να διαμορφώσουν καινούριους αφού το κτίριο μπορεί να επεκταθεί ως ένα βαθμό σε περίπτωση που η σύνθεση της οικογένειας αλλάξει. Τα μόνιμα και προκαθορισμένα στοιχεία κάθε κατοικίας είναι δύο: η σκάλα και οι υγροί χώροι που βρίσκονται σε όλα τα επίπεδα. Ο σκελετός είναι ημιτελής και μπορεί να συμπληρωθεί 13 Herman Hertzberger. (2002). Μαθήματα για σπουδαστές της Αρχιτεκτονικής. Αθήνα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π, σελ.157

από τους χρηστές ανάλογα με τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους. Στην εικ.1.2.4 παρουσιάζονται εναλλακτικά σχέδια διαμόρφωσης των χώρων από τον Hertzberger, τα οποία ωστόσο μπορούν ακόμα να συμπληρωθούν.

εικ1.2. 4 δεκαέξι εναλλακτικά σενάρια κατόψεων ενός διαμερίσματος των Diagoon Houses τα οποία έχουν την δυνατότητα περαιτέρω συμπλήρωσης από τους χρήστες.

εικ1.2. 5 σχεδιαστική τομή των Diagoon Houses, όπου φαίνονται τα τέσσερα ημιεπίπεδα που δημιουργούνται καθ’ύψος μιας κατοικίας

_polyvalency Ο Herman Hertzberger αναλύοντας την ευελιξία στους χώρους κατοικίας εισήγαγε τον όρο polyvalency, τον οποίο μεταφράζουμε ως ‘πολλαπλότητα’. Ο όρος αυτός χρησιμοποιείται στην αρχιτεκτονική για την περιγραφή χώρων οι οποίοι μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τους χρήστες με ποικίλους τρόπους, δίχως ωστόσο να προκαλούνται τροποποιήσεις στο κτίριο. Επομένως ο χώρος που σχεδιάζεται από τον αρχιτέκτονα αποκτάει νόημα μετά την χρήση του.[14] Δεδομένου ότι οι αλλαγές που πραγματοποιούνται στο κτίριο αφορούν αποκλειστικά την χρήση των χώρων, η τεχνική της πολλαπλότητας εντάσσεται στα πλαίσια της ήπια χρήσης αλλά της σκληρής μορφής. (soft use , hard form) Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της προσέγγισης του Hertzberger στην έννοια της ευελιξίας του χώρου, αποτελεί το συγκρότημα πολυκατοικιών Hufeisensiedlung που σχεδιάστηκε από τον Bruno Taut (1925-31). Τα δωμάτια των κατοικιών έχουν σχεδιαστεί δίχως να δοθεί καμία χρηστική ιδιότητα και η οργάνωση τους επιτρέπει διαφορετικές εκδοχές κατοίκησης. Ο Taut δίνει την δυνατότητα στους χρήστες να επιλέξουν ποιοί χώροι θα αξιοποιηθούν ως καθιστικό, τραπεζαρία ή ως δωμάτια και πότε.(εικ.1.2.6) Η βασική διαφορά με το προηγούμενο παράδειγμα ευέλικτης κατοίκησης, είναι ότι στην περίπτωση του συγκροτήματος του Taut η διαμόρφωση των χώρων είναι προκαθορισμένη και σταθερή και το μόνο που αλλάζει είναι ο τρόπος χρήσης τους. Επομένως το συγκρότημα του Taut ανήκει στην 14 Herman Hertzberger. (2002). Μαθήματα για σπουδαστές της Αρχιτεκτονικής. Αθήνα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π, σελ.152

‘σκληρή’ μορφή ευελιξίας (“hard” form) σε αντίθεση με τις κατοικίες του Mies Van de Rohe που αντιπροσωπεύουν την ‘ήπια’ μορφή (“soft” form).

εικ1.2. 6 η διαμόρφωση της κάτοψης

ενός διαμερίσματος του συγκροτήματος πολυκατοικιών Hufeisensiedlung, όπου οι χώροι των δωματίων έχουν περίπου τις ίδιες διαστάσεις και μπορούν να χρησιμοποιηθούν για ποικίλες χρήσεις ανάλογα με τις εκάστοτε ανάγκες των κατοίκων

_convertible space Σύμφωνα με τους Schneider και Till ,ο μεταβαλλόμενος χώρος στοχεύει στην ευελιξία μέσω τεχνικών στοιχείων που έχουν την δυνατότητα να κινούνται και να διαμορφώνουν ανάλογα τον χώρο. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η μέθοδος αυτή ανήκει στο τεχνικό κομμάτι του σχεδιασμού, αφού περιλαμβάνει τον σχεδιασμό επίπλων που διπλώνουν και τοίχων που μπορούν να κινούνται ή να σύρονται.[15]Δεδομένου ότι ο αρχιτέκτονας εργάζεται στο προσκήνιο και είναι αυτός που καθορίζει ποιες αλλαγές θα πραγματοποιηθούν σε τεχνικό επίπεδο αλλά και στα θέματα χρήσης, αυτή η τεχνική της ευελιξίας εντάσσεται στα πλαίσια των σκληρών αναλογιών (hard form, hard use) Ο Le Corbusier, το 1928 σχεδίασε την κατοικία Maison Loucheur η οποία μπορεί να θεωρηθεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ευελιξίας του χώρου σε τεχνικό επίπεδο. Βασιζόμενος στην ιδέα ενός χώρου που θα έχει διαφορετική διαμόρφωση κατά τη διάρκεια της ημέρας και της νύχτας, σχεδίασε κάθε λεπτομέρεια του χώρου και των επίπλων έτσι ώστε να λειτουργεί ως ένας ενιαίος χώρος καθιστικού την ημέρα και το βράδυ να διαιρείται σε επιμέρους τμήματα.(εικ.1.2.7) Ένα παρόμοιο παράδειγμα μεταβαλλόμενου χώρου είναι το μικρό διαμέρισμα (Kleinwohnung) που σχεδιάστηκε το 1931 από τον Carl Fieger στη Γερμανία. Ο χώρος των 30 τ.μ. διαθέτει τους κατάλληλους μηχανισμούς (συρόμενοι τοίχοι, έπιπλα που διπλώνουν και αποθηκεύονται) ώστε να μπορεί με ευκολία να μεταμορφωθεί από ένα διαμέρισμα δύο υπνοδωματίων σε χώρο εργασίας με καθιστικό και τραπεζαρία.(εικ.1.2.8) 15 Jeremy Till and Tatjana Schneider (2007), Flexible Housing. Architectural Press. Σελ17

εικ1.2. 7 κάτοψη της κατοικίας Maison Loucheur .Tα έπιπλα της κατοικίας σχεδιάζονται από τον Le Corbusier ώστε να μπορούν να μετακινούνται και να διπλώνονται αλλάζοντας την μορφή της κάτοψης

εικ1.2. 8 η εσωτερική διαμόρφωση του χώρου της κατοικίας εικ και οι δυνατότητες ευελιξίας που παρέχονται στους χρήστες

1.3 μεταβλητότητα Η έννοια της μεταβλητότητας μιας κατασκευής στον χώρο της αρχιτεκτονικής αφορά στη δυνατότητα της να ανταποκρίνεται και να αντιδρά στις αλλαγές. Αυτή η νέα προσέγγιση στον σχεδιασμό ξεκινάει από το ζήτημα της κίνησης, δηλαδή από τη σχέση του χρόνου με τα στοιχεία του χώρου.[16] Η βασική διαφορά ανάμεσα στην έννοια της ευελιξίας ,που εξετάστηκε προηγουμένως, και της μεταβλητότητας μιας χωρικής κατασκευής, είναι ότι στη πρώτη περίπτωση η αλλαγή που πραγματοποιείται στον χώρο περιορίζεται σε δυνατότητες τροποποίησης της πρότασης του αρχιτέκτονα ως προς κάποια στοιχεία. Από την άλλη, τα όρια των μεταβολών και των τροποποιήσεων σε μια μεταβλητή κατασκευή επεκτείνονται και η ανταλλαγή πληροφοριών συντελείται ανάμεσα στην κατασκευή, το περιβάλλον και τον χρήστη. Δηλαδή τα κτίρια αποκτούν ένα τέτοιο επίπεδου αυτοματισμού που μπορούν να 16 Κωνσταντίνος-Αλκέτας Ουγγρίνης (2012), ΜΕΤΑΒΑΛΛΟΜΕΝΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ κίνηση, προσαρμογή , ευελιξία. Αθήνα σελ.21

δέχονται, να επεξεργάζονται και να απαντούν σε δεδομένα. Ακόμη, έχουν την δυνατότητα να ενεργοποιούν καταστάσεις και δράσεις μέσα από τη δική τους ενεργοποίηση. Αυτή η νέα δυναμική σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στον κτισμένο χώρο, το περιβάλλον και τον χρήστη μπορεί να διαχωριστεί σε τέσσερις βασικές κατηγορίες/αρχές: προσαρμογή (adaption), κίνηση (mobility), μετασχηματισμός (transformation) και διάδραση (interaction).[17] Είναι σημαντικό σε αυτό το σημείο να διευκρινιστεί ότι οι παραπάνω ενότητες που περιγράφουν μια δυναμική αρχιτεκτονική και έναν σχεδιασμό μεταβλητότητας δεν μπορούν πάντα να διαχωριστούν με ακρίβεια καθώς τα όρια τους δεν είναι συγκεκριμένα. Επομένως ένα κτίριο μπορεί να ανήκει ταυτόχρονα σε παραπάνω από μια κατηγορίες εφόσον διαθέτει πολλές ιδιότητες. Για παράδειγμα, οι σκηνές των νομάδων που έχουν την ικανότητα να στήνονται, να συναρμολογούνται, να αποσυναρμολογούνται και να μετακινούνται, χαρακτηρίζονται ως κινητές κατασκευές(movable structure). Όταν όμως μια τέτοια κατασκευή έχει την δυνατότητα να επεκτείνεται ή να αλλάζει γενικότερα τη μορφή της, τότε μπορεί να χαρακτηριστεί ως μεταβαλλόμενη (transformable structure).[18] Παρακάτω εξετάζεται ξεχωριστά κάθε μία από τις παραπάνω κατηγορίες δυναμικής αρχιτεκτονικής και παρουσιάζονται ορισμένα παραδείγματα από χώρους κατοικίας όπου έχουν εφαρμοστεί τέτοιες αρχές σχεδιασμού.

17 Professor Robert Kronenburg at Adaptive Architecture 2011. Πηγή:http://vimeo.com/21803296 18 Κωνσταντίνος-Αλκέτας Ουγγρίνης (2012), ΜΕΤΑΒΑΛΛΟΜΕΝΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ κίνηση, προσαρμογή , ευελιξία. Αθήνα σελ.94

_ adaption Η προσαρμοστικότητα (adaptability) ,ως γενικότερη έννοια,σχετίζεται με τη δυνατότητα αλλαγής ενός οργανισμού ώστε να ανταποκρίνεται και να αντιδρά σε νέες καταστάσεις. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ικανότητα προσαρμογής σε καινούρια δεδομένα αποτελεί αδιαμφισβήτητο προσόν της φύσης.[19](εικ.1.3.1)

1.3.1 ο χαμαιλέοντας και το καβούρι είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα ζωντανών οργανισμών που μπορούν να προσαρμόζονται σε νέες συνθήκες της φύσης.

Στο πεδίο της αρχιτεκτονικής, ο αρχιτέκτονας οφείλει να αναγνωρίζει την αλλαγή ως αναπόσπαστο και αναπόφευκτο κομμάτι της ζωής και να την ενσωματώνει στον σχεδιασμό του. Όπως συμβαίνει στη φύση έτσι και η αρχιτεκτονική δεν πρέπει να είναι σταθερή αλλά και αυτή με τη σειρά της να αντιλαμβάνεται και να αντιδρά στα νέα δεδομένα. Παρόλο που τα κτίρια συνήθως σχεδιάζονται με στόχο να εξυπηρετήσουν μία λειτουργία, ωστόσο οφείλουν να ανταποκρίνονται σε διαφορετικές δραστηριότητες.[20] Συγκεκριμένα οι χώροι κατοικίας που ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία που χαρακτηρίζεται ως adaptive architecture, σχεδιάζονται με στόχο την εύκολη και άμεση προσαρμογή τους σε ποικίλες λειτουργίες και χρήσεις οι οποίες ορίζονται από τις δράσεις και τις επιθυ19 https://littlegreenseed.wordpress.com/2012/04/22/adaptable-nature-adaptable-architecture/ 20 Kronenburg Robert (2007), Flexible: architecture that responds to change. London σελ.114

μίες των κατοίκων. Επιπλέον, πέρα από τον τομέα των χρήσεων και των λειτουργιών, η προσαρμοστική αρχιτεκτονική συμβάλλει και στην ενεργοποίηση της βιώσιμης αρχιτεκτονικής, μέσω της προσαρμοστικής επανάχρησης (adaptive reuse). Αυτή η τεχνική σχετίζεται με τις επεμβάσεις που γίνονται σε παλαιότερα κτίρια και την απόδοση νέων λειτουργιών, ώστε να αποφευχθεί η καταστροφή τους.Ένα τέτοιο παράδειγμα προσαρμοστικής επανάχρησης είναι το κτίριο Pigsty showroom.(εικ.1.3. 2) Διατηρώντας το κέλυφος “ως έχει”, οι αρχιτέκτονες FNP Architekten έδωσαν μια νέα λειτουργία στο κτίριο, προσαρμόζοντας μόνο το εσωτερικό του. Η αντίθεση των παλαιών και νέων στοιχείων τονίζει τη συνύπαρξη του χρόνου με την καινοτομία ενώ παράλληλα συμβάλλει σε μια βιώσιμη αρχιτεκτονική αντίληψη του κτισμένου χώρου.[21]

εικ.1.3 2 φωτογραφίες από το κτίριο του 18ου αιώνα κατά τη διάρκεια αλλαγής του εσωτερικού χώρου

(πρώτη εικόνα αριστερά) και το τελικό αποτέλεσμα της επέμβασης εσωτερικά και εξωτερικά( οι δύο εικόνες δεξιά 21 http://adaptivereuse.info/portfolio/pigsty-showroom/

_ mobility Η “κινητικότητα” στην αρχιτεκτονική χρησιμοποιείται για να περιγράψει κτίρια ή κατασκευές που μπορούν να μεταφερθούν από το ένα μέρος στο άλλο, προκειμένου να εξυπηρετήσουν κάθε φορά τον σκοπό για τον οποίο σχεδιάστηκαν.[22] Όσον αφορά στους χώρους κατοικίας, η ιδέα ενός προσωρινού χώρου διαμονής και η δυνατότητα του να μετακινείται δεν είναι καινούρια. Οι σκηνές, οι νομαδικές αποικίες (εικ.1.3.3) ακόμα και πιο σύγχρονα τα trailers, συνιστούν χαρακτηριστικά παραδείγματα “κινητής” αρχιτεκτονικής (portable architecture).[23] Εξετάζοντας μάλιστα τις ρίζες της κίνησης ως καθοριστικό παράγοντα στη σχεδιαστική διαδικασία γίνεται κατανοητή η ανάγκη του ανθρώπου να μεταβάλλει τον χώρο γύρω του και να προσαρμόζει την κατοικία του στις ανάγκες του, ακόμα κι αν πρέπει να μετακινηθεί. Αυτές είναι και οι βασικές αρχές πάνω στις οποίες στηρίζεται η κινητή αρχιτεκτονική και με τη βοήθεια των σύγχρονων τεχνολογικών και υπολογιστικών μέσων προσπαθεί να τις απλοποιήσει.

εικ.1.3. 3 οι φωτογραφίες απεικονίζουν την διαδικασία της συναρμολόγησης ενός yurt των νομάδων της στέπας στην κεντρική Ασία.

22 Professor Robert Kronenburg at Adaptive Architecture 2011. Πηγή:http://vimeo.com/21803296 23 Κωνσταντίνος-Αλκέτας Ουγγρίνης (2012), ΜΕΤΑΒΑΛΛΟΜΕΝΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ κίνηση, προσαρμογή , ευελιξία. Αθήνα σελ.96

Επιπλέον, είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι οι κινητές κατασκευές χρησιμοποιούνται ευρέως σε περιπτώσεις έκτατης ανάγκης, όπως είναι οι φυσικές καταστροφές (πλημμύρες, πυρκαγιές, σεισμοί κ.α.) αλλά και για την διεξαγωγή ερευνητικών αποστολών σε δυσπρόσιτες περιοχές. Σε αυτή τη κατηγορία εντάσσεται και το project Halley VI σχεδιασμένο από τους Hugh Broughton. Πρόκειται για έναν ερευνητικό σταθμό που μελετάει τια ατμοσφαιρικές αλλαγές της γης. Τα βασικά προβλήματα που έπρεπε να αντιμετωπίσουν οι αρχιτέκτονες στο στάδιο του σχεδιασμού ήταν η κίνηση του πάγου πάνω στον οποίο θα γινόταν η τοποθέτηση της κατασκευής , οι συχνές και ισχυρές χιονοπτώσεις και οι ισχυροί άνεμοι. Ο σταθμός που σχεδίασαν τελικά διαθέτει πέδιλα του σκι ως βάσεις των μονάδων ώστε να προσαρμόζονται στην κίνηση του πάγου και στα επίπεδα του χιονιού.(εικ.1.3.5) Επιπλέον, το σχήμα της κατασκευής έχει τη μορφή πολυγώνου ώστε να εμποδίζει τους ισχυρούς ανέμους. Η συναρμολόγηση των επιμέρους μονάδων επιτυγχάνεται με μικρούς, στενούς και ευέλικτους διαδρόμους. Πέρα από τους σταθμούς όπου πραγματοποιούνται οι έρευνες, έχουν σχεδιαστεί και χώροι συνάθροισης, χαλάρωσης αλλά και ατομικές καμπίνες.[24]

24 http://inhabitat.com/halley-vi-the-worlds-first-modular-research-station-in-antarctica-can-climb-through-snow/

εικ.1.3. 4 η διαδικασία μεταφοράς και συναρμολόγησης των σταθμών.

εικ.1.3. 5 η βάση της κατασκευής από πέδιλα του σκι για την εύκολη προσαρμογή της στις καιρικές συνθήκες.

_ transformation Τα κτίρια που χαρακτηρίζονται ως “transformable buildings” (μεταμορφώσιμα κτίρια) έχουν την δυνατότητα να αλλάζουν μορφή, χώρους και εμφάνιση μεταβάλλοντας τα δομικά στοιχεία τους: το εξωτερικό κέλυφος ή τις εσωτερικές τους επιφάνειες.[25] Πρόκειται δηλαδή για κατασκευές που μπορούν να “ανοίγουν”, να “κλείνουν”, να “επεκτείνονται” ή να “συστέλλονται”. Ένα τέτοιο κτίριο συμπεριφέρεται ως ζωντανός οργανισμός, αφού βρίσκεται μονίμως σε μια μεταλλασσόμενη κατάσταση ισορροπίας, προσπαθώντας κάθε στιγμή να αποκτήσει την ιδανική “συμπεριφορά” για να ανταποκριθεί στις υπάρχουσες συνθήκες. Πάνω σε αυτήν την κατεύθυνση, η έννοια της στατικότατης και των δομικών στοιχειών επανεξετάζεται κάτω από νέα δεδομένα που αφορούν την δυνατότητα της κίνησης. Σε περιπτώσεις όπου το στατικό σύστημα του κτιρίου παραμένει σταθερό ,θα πρέπει να είναι μερικώς ανεξάρτητο από τα στοιχεία επικάλυψης ώστε να επιτρέπεται η κίνηση τους. Σε άλλες προπτώσεις όπου το κτίριο μεταμορφώνεται συνολικά, η κίνηση ξεκινάει από τον σκελετό και τα υπόλοιπα στοιχεία “ακολουθούν”. Σημαντικό ρόλο στη κατασκευή ενός transformable κτιρίου έχει και η επιλογή των κατάλληλων υλικών που θα χρησιμοποιούν για την επικάλυψη του σκελετού. Τα υλικά που αξιοποιούνται συνήθως σε τέτοιες κατασκευές έχουν είτε τη δυνατότητα να λυγίζουν (ελαστικότητα), είτε να τεντώνουν (αλληλεπικαλυπτόμενα στοιχεία). Επιπλέον, οι ιδιότητες τους θα πρέπει και αυτές με τη σειρά τους να αλλάζουν και να προσαρμόζονται σε κλιματικές διαφορο25 Professor Robert Kronenburg at Adaptive Architecture 2011. Πηγή:http://vimeo.com/21803296

ποιήσεις ώστε να επιτυγχάνονται και ποιοτικές μεταβολές των κτιρίων. Σε περιπτώσεις κατασκευών όπου ο μετασχηματισμός δεν αφορά μεμονωμένα στοιχεία αλλά στοχεύει σε ολοκληρωτικές αλλαγές της μορφής και των χώρων, τότε και οι εσωτερικοί διαχωρισμοί σχεδιάζονται ώστε να μπορούν να αλλάζουν κάθε φορά που πραγματοποιείται ένας μετασχηματισμός (για παράδειγμα με τη χρήση πτυσσόμενων τοίχων).[26] Χαρακτηριστικό παράδειγμα της αρχιτεκτονικής του μετασχηματισμού είναι τα μεταμορφώσιμα καταφύγια M-Velopes, σχεδιασμένα από τον Michael Jantzen με στόχο την δημιουργία ενός ιδιαίτερου χώρου χαλάρωσης και ηρεμίας.(εικ.1.3.6) Η μορφή τους βασίζεται στην υποδιαίρεση της κατασκευής σε πιο απλές μορφές που δημιουργούν τις επιφάνειες. Κάθε επιφάνεια επικαλύπτεται από πάνελς που συνδέονται μεταξύ τους με διαφορετικούς τρόπους. Ο βασικός σκελετός της κατασκευής παραμένει σταθερός και κάθε κινούμενη επιφάνεια συνδέεται με αυτόν σε δύο σταθερά σημεία. Με τις μετακινήσεις των πάνελς (δίπλωμα- ξεδίπλωμα), η κατασκευή αλλάζει μορφή ώστε να δημιουργεί μικρότερο ή μεγαλύτερο χώρο, να ρυθμίζει το φως στο εσωτερικό αλλά και τον αερισμό του. Τα έπιπλα είναι ενσωματωμένα στην κατασκευή και μπορούν και αυτά να μετασχηματιστούν ανάλογα με τις ανάγκες των χρηστών. Επιπλέον το μέγεθος ενός καταφυγίου μπορεί να μετασχηματιστεί είτε με την προσθήκη και αφαίρεση περισσότερων καταφυγίων είτε με την αύξηση και μείωση του βασικού σκελετού και των πάνελς.[27]

26 Κωνσταντίνος-Αλκέτας Ουγγρίνης (2012), ΜΕΤΑΒΑΛΛΟΜΕΝΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ κίνηση, προσαρμογή , ευελιξία. Αθήνα σελ.99 27 http://www.michaeljantzen.com/

εικ.1.3. 6 απεικόνιση των εξωτερικών και εσωτερικών μεταμορφώσεων των καταφυγίων Μ-Velopes.

_ interaction Η έννοια της διάδρασης ερμηνεύεται από τον Manuel Gausa ως μεταφορά και μετάδοση πληροφοριών μεταξύ διαφορετικών συστημάτων που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους.[28]Η εισαγωγή της στον χώρο της αρχιτεκτονικής έχει ως αποτέλεσμα την δημιουργία ενός νέου τομέα του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού που είναι γνωστός ως διαδραστική αρχιτεκτονική (interactive architecture). Η διαδραστική αρχιτεκτονική πραγματεύεται μια νέα μορφή επικοινωνίας μεταξύ των χρηστών και του κτισμένου χώρου με το σχεδιασμό χωρικών συστημάτων που έχουν την δυνατότητα να αντιλαμβάνονται και να αντιδρούν σε ατομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές απαιτήσεις. Σαν αποτέλεσμα, ένα κτίριο μπορεί να μεταβάλλει κάποια από τα ποσοτικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά του ως αντίδραση στα νέα δεδομένα. Τα ψηφιακά μέσα συνιστούν το κεντρικό εργαλείο για την προσέγγιση ενός τέτοιου αποτελέσματος ,δεδομένου ότι έχουν την ικανότητα να ελέγχουν και να διανέμουν πληροφορίες καθώς και να συντονίζουν τις απαντήσεις μέσα σε ένα προβάλλον με προγραμματισμένους κανόνες λειτουργίας. Η ενσωμάτωση τέτοιων δυνατοτήτων ανταπόκρισης δεν περιορίζεται μόνο στην επίλυση αισθητικών και λειτουργικών προβλημάτων αλλά επεκτείνεται και στην δημιουργία “ζωντανών” χώρων, δηλαδή χώρων που μπορούν να αντιδρούν σε ερεθίσματα, να αποκτούν μνήμη και “ψηφιακή” συνείδηση.[29] Το εύρος του πεδίου της διαδραστικής αρχιτεκτονικής είναι μεγάλο και περιλαμβάνει τομείς όπως η ανταποκρινόμενη αρχιτεκτονική (responsive architecture), η προσαρμοστική αρχιτεκτονι28 Αβραμίδης Αλκιβιάδης, Διαδραστική Αρχιτεκτονική – Interactive Architecture. Ερευνητική Εργασία , Α.Π.Θ.,Σεπτέμβριος 2009 29 Κωνσταντίνος-Αλκέτας Ουγγρίνης (2012), ΜΕΤΑΒΑΛΛΟΜΕΝΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ κίνηση, προσαρμογή , ευελιξία. Αθήνα σελ.27-31

κή (adaptive architecture) , η αποδοτική αρχιτεκτονική (performance-oriented architecture) και η οργανική/βιομιμιτική αρχιτεκτονική (organic architecture).[30] Στον τομέα των χώρων κατοικίας, η έννοια της διάδρασης παρόλο που δεν έχει αποκτήσει μέχρι σήμερα ευρεία πρακτική εφαρμογή, υπόσχεται καθοριστικές επεμβάσεις στον τρόπο που μέχρι σήμερα αντιμετωπίζεται, τόσο από τους αρχιτέκτονες όσο και από τους χρήστες . Άλλωστε όπως επισημαίνει και ο Kronenburg η διαδραστική αρχιτεκτονική αποτελεί ένα πρόσφατο κομμάτι του αρχιτεκτονικού κόσμου και διαθέτει ίσως τις περισσότερες προοπτικές εξέλιξης.[31] Αυτές οι δυνατότητες διαφαίνονται και από την ενσωμάτωση των ψηφιακών μέσων στην κατασκευή και χρήση νέων υλικών , τα οποία μπορούν να αντιδρούν μεταβάλλοντας τα χαρακτηριστικά τους. Αυτή η νέα υλικότητα που αναδύεται μέσα από την ραγδαία ανάπτυξη της ψηφιακής τεχνολογίας, φέρνει μια νέα επανάσταση στην αρχιτεκτονική και ανατρέπει όλα τα δεδομένα που έχουμε για την αρχιτεκτονική σήμερα.[32]

30 Κατιρτζίδης Αριστείδης, Παπαθωμάς Εφραίμ, ART.IN.ARCHITECTURE: Adaptive, Responsive, Transformable, Interactive. Ερευνητική εργασία, Α.Π.Θ., Φεβρουάριος 2012 31 Professor Robert Kronenburg at Adaptive Architecture 2011. Πηγή:http://vimeo.com/21803296 32 Κωνσταντίνος-Αλκέτας Ουγγρίνης (2012), ΜΕΤΑΒΑΛΛΟΜΕΝΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ κίνηση, προσαρμογή , ευελιξία. Αθήνα σελ.31

ΕΝΟΤΗΤΑ ii

_ ιστορικά στοιχεία

2.1 Το Μοντέρνο Κίνημα και η έννοια της ευελιξίας Στόχος αυτής της ενότητας είναι η μελέτη της σταδιακής εμφάνισης της ευελιξίας στο πεδίο της αρχιτεκτονικής και η εξέλιξη της με το πέρασμα των χρόνων, μέσα από τις θεωρήσεις και τα έργα των κυριότερων εκπροσώπων και υποστηρικτών της. Ορόσημο αυτής της διαδρομής θεωρείται η περίοδος μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου το Μοντέρνο Κίνημα θέτει τις πρώτες βάσεις της ευέλικτης αρχιτεκτονικής, απορρίπτοντας τα παλαιότερα φθαρμένα ιστορικά στυλ και ενσωματώνοντας την τεχνολογία στη σχεδιαστική διαδικασία. Οι επαναστατικές ιδέες του Μοντέρνου Κινήματος μετέτρεψαν ριζικά τον τρόπο θεώρησης της αρχιτεκτονικής, εισάγοντας για πρώτη φορά στον τομέα του σχεδιασμού κτιρίων τις έννοιες του χρόνου, της κίνησης και της ροϊκότητας.[33] Πολλοί αρχιτέκτονες συσπειρώθηκαν γύρω από τις νέες 33 Γεωργίου Π. Λάββα (2002), Επιτομή στην ιστορία της αρχιτεκτονικής. UNIVERSITY STUDIO PRESS σελ.255-258

ιδέες που εισήγαγε το μοντέρνο κίνημα επιδιώκοντας μια απλοποιημένη και αφηρημένη μορφή της έκφρασης καθώς και την απελευθέρωση του σχεδιασμού από περιττά στοιχεία. Ο όρος που χρησιμοποιείται συνηθέστερα για να περιγράψει τις μορφές του Μοντέρνου Κινήματος είναι ο φονξιοναλισμός (λειτουργικότητα). Η φράση του L. Sullivan “form follows function” (“η μορφή ακολουθεί τη λειτουργία”) διατυπώνει εύστοχα την έννοια της λειτουργικότητας και την θέση της στον σχεδιασμό χώρων την περίοδο του μοντέρνου κινήματος.[34] Η αναζήτηση αυτής της λειτουργικότητας ξεκινάει ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα και αποτελεί βασικό στοιχείο του καλλιτεχνικού κινήματος De Stijl, το οποίο διαμορφώνεται το 1917 στο Leiden της Ολλανδίας. Κυρίαρχα γνωρίσματα του κινήματος είναι οι καθαρές μορφές, η απλότητα και η αυστηρότητα των γραμμών και η απουσία διακοσμητικών στοιχείων.[35] Επιδιώκοντας την λειτουργικότητα των χώρων εισάγονται νέα σχεδιαστικά στοιχεία , τα οποία καταργούν σε μεγάλο βαθμό τα όρια ανάμεσα στα έπιπλα και το κτίριο. Με τη χρήση εσωτερικών συρόμενων τοίχων και τον σχεδιασμό επίπλων που αναδιπλώνουν και αποθηκεύονται, ο χώρος μπορούσε να μεταβάλλεται τόσο ως προς το μέγεθος όσο και ως προς τη χρήση του, ώστε να ανταποκρίνεται σε διαφορετικές ανάγκες και επιθυμίες των χρηστών. Η κατοικία Schröder του Gerrit Rietveld(εικ.2.1.1) αποτελεί ίσως το πιο γνωστό και αντιπροσωπευτικό παράδειγμα του κινήματος De Stijl, αφού η χρήση κινούμενων στοιχείων στο εσωτερικό ελευθερώνει την κάτοψη και δημιουργεί έναν ευέλικτο χώρο κατοίκησης.[36] 34 Γεωργίου Π. Λάββα (2002), Επιτομή στην ιστορία της αρχιτεκτονικής. UNIVERSITY STUDIO PRESS σελ.283-84 35 Ομοίως , σελ.279 36 http://inhabitat.com/

εικ.2.1. 1 Η κατοικία Schröder του Gerrit Rietveld. Απεικόνιση των κατόψεων δύο διαφορετικών εκδοχών οργάνωσης του χώρου (αριστερά) και η εσωτερική διαρρύθμιση με κινούμενα στοιχεία (δεξιά).

Λίγο αργότερα, το 1919 ο Walter Gropius ιδρύει τη σχολή Bauhaus στη Βαϊμάρη, με στόχο να εκπροσωπήσει και να προωθήσει τις αρχές του μοντέρνου κινήματος. Επιδιώκοντας την υποταγή της μηχανής στη θέληση του δημιουργού ,ο Gropius οραματίζεται τη δημιουργία ενός ιδανικού περιβάλλοντος όπου οι σχεδιαστές, οι αρχιτέκτονες και οι καλλιτέχνες θα συνεργάζονται σε μια ενότητα.[37] Βασική αρχή της αρχιτεκτονικής που προσπαθούσε να διαδώσει η σχολή Bauhaus ήταν ότι το κτίριο αποτελεί το κέντρο όλων των τεχνών και επομένως οφείλει να πρεσβεύει το αίσθημα της απλότητας, του ανοιχτού χώρου (openness) και της ευελιξίας. Άλλωστε ο Walter Gropius υπήρξε από τους πρώτους που εισήγαγε τον όρο της ευελιξίας στον χώρο της αρχιτεκτονικής, το 1954: “οι αρχιτέκτονες οφείλουν να αντιλαμβάνονται το κτίριο όχι σαν μνημείο αλλά ως δοχείο για τη ροή της ζωής, την οποία πρέπει να υπηρετούν, και γι’ αυτό οι ιδέες τους θα πρέπει να είναι αρκετά ευέλικτες ώστε να απορροφούν τα χαρακτηριστικά της μοντέρνας ζωής.”[38] Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα της αρχιτεκτονικής έκφρασης που πρεσβεύει η σχολή Bauhaus αποτελεί το συγκρότημα που σχεδίασε το 1926 ο Walter Gropius στο Dessau της Γερμανίας.(εικ.2.1.2) Συγκεκριμένα , με την επιλογή επίπεδων και καθαρών επιφανειών, την εναλλαγή κενών και πλήρων, τη χρήση διαφανειών αλλά και την ελεύθερη οργάνωση των κατόψεων , καταφέρνει να εφαρμόσει και σε πρακτικό επίπεδο τα τρία χαρακτηριστικά που αναφέρθηκαν: απλότητα, ανοιχτός χώρος και ευελιξία.

37 Γεωργίου Π. Λάββα (2002), Επιτομή στην ιστορία της αρχιτεκτονικής. UNIVERSITY STUDIO PRESS σελ.285 38 Adrian Forty (2000), Words and Buildings: a vocabulary of modern architecture. New York, N.Y. : Thames & Hudson, σελ. 142

εικ.2.1. 2 Το συγκρότημα του Bauhaus στο Dessau του Walter Gropius. Αξονομετρικό σκίτσο και κατόψεις

εικ.2.1. 3 εσωτερική απεικόνιση του

συγκροτήματος όπου η χρήση διαφανειών ενισχύει την αίσθηση του “ανοιχτού” χώρου

Ένας από τους σημαντικότερους πρεσβευτές του Μοντέρνου κινήματος είναι ο Le Corbusier, ο οποίος αναμφισβήτητα κατέχει κεντρική θέση στην εξέλιξη της αρχιτεκτονικής του 20ου αιώνα. Πέρα από την προσήλωση του στη λειτουργική συνέπεια των έργων του, εισήγαγε νέα δεδομένα στον σχεδιασμό, τα οποία αποτέλεσαν σημείο αφοράς για τις μεταγενέστερες ιδέες ευέλικτων και μεταβλητών κατοικιών που κυριάρχησαν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της προσφοράς του αποτελεί το σπίτι Dom-ino(1914), όπου ο σχεδιασμός των κατόψεων είναι εντελώς ανεξάρτητος από το δομικό σύστημα.(εικ.2.1.4) Αυτή η δυνατότητα προσφέρει πολλαπλές εκδοχές οργάνωσης του εσωτερικού χώρου.[39]

εικ.2.1. 4 το κατασκευαστικό σύστημα Dom-Ino

του Le Corbusier, όπου ο φέροντας οργανισμός είναι ανεξάρτητος από την εσωτερική οργάνωση του κτιρίου.

Το 1929, ο Le Corbusier σχεδιάζει τη Villa Savoye υιοθετώντας την αρχή της “pilotis” όπως διατυπώνεται στα πέντε σημεία του για την αρχιτεκτονική.(εικ.2.1.5) Για τον Le Corbusier η “pilotis” επιτρέπει την απελευθέρωση του εδάφους από την επιβολή του ισογείου , επιτυγχάνοντας μια νέα ροϊκότητα της κυκλοφορίας στο επίπεδο του δρόμου.[40] Θα 39 Kenneth Frampton (2009), Μοντέρνα Αρχιτεκτονική. Ιστορία και Κριτική. ΘΕΜΕΛΙΟ: Αθήνα σελ.142-143 40 Le Corbusier (2004), Για μια Αρχιτεκτονική. Εκρεμμές: Αθήνα σελ.44-45

μπορούσαμε μάλιστα να πούμε ότι αυτή η λογική που πρώτος διατυπώνει ο Le Corbusier αποτελεί τον πρόδρομο των μελλοντικών “αποδαφοποιημένων” προτάσεων που θα μελετηθούν παρακάτω.

εικ.2.1. 5 η Villa Savoye του Le Corbusier.

εικ.2.1. 6 αρχιτεκτονικά σχέδια

κατόψεων και τομής της κατοικίας Savoye

Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, η μοντέρνα αρχιτεκτονική είχε ως κέντρο της τον άνθρωπο, ωστόσο ο αρχιτέκτονας είχε τον απόλυτο έλεγχο του σχεδιασμού των χώρων στηριζόμενος πάντα στις ανάγκες των χρηστών. Η πρώτη εμφάνιση μιας συλλογικής αντιμετώπισης του σχεδιασμού γίνεται από τον Le Corbusier στα διαμερίσματα της πολυκατοικίας Unite d’ Habitation (1947-52) που χτίστηκε στη Μασσαλία. Εισάγοντας την λογική plug-in, τα διαμερίσματα σχεδιάστηκαν ως ανεξάρτητες μονάδες μέσα στον σκελετό με ελαφριά εσωτερικά χωρίσματα, παρέχοντας την δυνατότητα στους κατοίκους να μετασχηματίζουν τον χώρο τους.[41](εικ 2.1.8) εικ.2.1. 7 μοντέλο αναπαράστασης της

πολυκατοικίας του Le Corbusier στη Μασσαλία

εικ.2.1. 8 σχέδιο τομής που απεικονίζει την λογική plug-in των διαμερισμάτων. 41 http://www.architakes.com/?p=1441

Στα περισσότερα έργα του Μοντέρνου Κινήματος κυριαρχεί η ροϊκότητα και η ελευθερία στην οργάνωση των κατόψεων με αντιπροσωπευτικότερο παράδειγμα το Pavilion του Mies Van der Rohe στη Βαρκελώνη.[42](εικ.2.1.9) Το περίπτερο που σχεδιάστηκε για τη Διεθνή Έκθεση της Βαρκελώνης το 1926 λειτούργησε ως μια επίδειξη κατασκευής ελεύθερου, συνεχόμενου χώρου όπου τα όρια εσωτερικού και εξωτερικού περιβάλλοντος δεν μπορούν να προσδιοριστούν με σαφήνεια. Άλλωστε, όπως αναφέρθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, ο Mies Van der Rohe έβλεπε την ευελιξία ως μια από τις σημαντικότερες αρχές της αρχιτεκτονικής και ήταν αυτός που εισήγαγε την έννοια του ελεύθερου χώρου (open space) στο σχεδιασμό των κτιρίων.

εικ.2.1. 9 το Pavilion του Mies van der Rohe στη Βαρκελώνη. Φωτογραφία (αριστερά) και σχέδιο κάτοψης (δεξιά)

42 Κυριακή Τσουκαλά (2014), Ροϊκές χωρογραφίες και εκπαιδευτικές αναστοχαστικές αντιστίξεις. Επίκεντρο σελ.69-70

Στον τομέα των χώρων κατοικίας, ο Mies Van der Rohe σχεδίασε την κατοικία Tugendhat, η οποία κτίστηκε το 1930 στην πόλη Brno της Τσεχοσλοβακίας. Ο σχεδιασμός της ήταν βασισμένος στην ιδέα του περιπτέρου της Βαρκελώνης, ωστόσο προσαρμόστηκε κατάλληλα στις ανάγκες ενός κατοικήσιμου χώρου. Η ελεύθερη κάτοψη διατηρήθηκε αποκλειστικά και μόνο στους καθημερινούς χώρους δημόσιας χρήσης ενώ η κατάργηση των ορίων επιτεύχθηκε με το σχεδιασμό ενός κινούμενου γυάλινου τοίχου στην μεγάλη διάσταση του καθιστικού.[43]

εικ.2.1. 10 η κατοικία Tugendhat του Mies van der Rohe. Φωτογραφία (αριστερά) και σχέδια κατόψεων (δεξιά).

43 Kenneth Frampton (2009), Μοντέρνα Αρχιτεκτονική. Ιστορία και Κριτική. ΘΕΜΕΛΙΟ: Αθήνα σελ.153-154

Τα παραπάνω παραδείγματα που εξετάστηκαν αποτελούν ένα μικρό δείγμα των κατευθύνσεων που ακολούθησε η αρχιτεκτονική την περίοδο του μοντερνισμού στο σχεδιασμό των χώρων κατοικίας. Η επιμονή στη λειτουργική απόδοση των κτιρίων συνιστούσε το κυρίαρχο γνώρισμα της περιόδου , το οποίο υιοθετήθηκε από πολλούς αρχιτέκτονες για να κυριαρχήσει τελικά την περίοδο μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι έννοιες της σταθερότητας και της “αιωνιότητας” του κτισμένου χώρου έχαναν σταδιακά έδαφος και τη θέση τους έπαιρναν οι ευέλικτοι χώροι που προσαρμόζονταν στις συνεχώς μεταβαλλόμενες ανάγκες τις εποχής. Ωστόσο, όπως θα εξεταστεί παρακάτω, ένα νέο κύμα αμφισβήτησης έρχεται να θέσει νέες ιδέες για μια αρχιτεκτονική που επιδιώκει να εφαρμόσει την ιδέα της μεταβολής και της κίνησης σε πραγματικό χρόνο.

2. 2 Η πρώτη κριτική τη δεκαετία του ’60 και οι ιδέες για μια νέα αρχιτεκτονική Η περίοδος μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια περίοδος πειραματισμών και αναζητήσεων στο τομέα της αρχιτεκτονικής , τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Δεδομένου ότι το Μοντέρνο Κίνημα κυριάρχησε σε μια περίοδο όπου η ανοικοδόμηση και η κάλυψη των βασικών αναγκών ήταν επιτακτική, γίνεται κατανοητή η κριτική που ακολούθησε στα τέλη της δεκαετίας του ’50. Πλέον οι ανάγκες δεν περιορίζονται σε ζητήματα ανοικοδόμησης, στέγασης και προστασίας αλλά αναδύονται νέα ζητήματα και καινούριες απαιτήσεις που σχετίζονται κυρίως με την κοινωνική αποστολή του αρχιτέκτονα. Έτσι, ένα νέο ρεύμα αρχιτεκτόνων αντιτίθεται στην επιβολή της φονξιοναλιστικής συνέπειας που πρέσβευε ο μοντερνισμός , και οι συζητήσεις για τη δημιουργία μια “νέας αρχιτεκτονικής” διευρύνονται. Όπως επισημαίνει και ο Γ. Λάββας : “ το βασικό σφάλμα πολλών οπαδών της μοντέρνας αρχιτεκτονικής βρίσκεται στο γεγονός ότι νόμισαν πως μόνο 55

η λειτουργικότητα και η κατασκευή αρκούσαν για να δώσουν τη σωστή μορφή. Η ομορφιά και γενικά οι αισθητικές απαιτήσεις[…] θεωρήθηκε πως επιτυγχάνονται αυτόματα, αρκεί να διατυπωθεί σωστά η λειτουργική του αποστολή. [….] Δημιουργείται έτσι μια νέα υπερβολή, που επρόκειτο να οδηγήσει σε νέα αδιέξοδα, ιδιαίτερα όταν η Μοντέρνα μορφολογία επιβάλλεται μετά τον Β’ παγκόσμιο Πόλεμο και γίνεται πλέον το νέο κατεστημένο στην αρχιτεκτονική.”[44] Σημείο τομής αποτέλεσε το συνέδριο του CIAM IX ,που πραγματοποιήθηκε το 1953 στην Aix-en-Provence, όπου μια ομάδα νέων αρχιτεκτόνων αμφισβήτησε τις τέσσερες ζώνες οργάνωσης που εξέφραζε η ‘Χάρτα των Αθηνών’: κατοικία, εργασία, αναψυχή και μεταφορές. Αυτή η ομάδα, που έγινε γνωστή στο εξής ως Team X υποστήριξε ότι οι παραπάνω φονξιοναλιστικές κατηγορίες δεν αρκούν για να εκφράσουν τις ανθρώπινες σχέσεις και ανάγκες. Αυτές οι συγκρούσεις οδήγησαν τελικά στη διάσπαση των CIAM ως οργάνωση το 1959 στο Otterlo της Ολλανδίας.[45] Οι νέες κατευθύνσεις που ακολούθησαν τις επόμενες δεκαετίες στο τομέα του σχεδιασμού, ήταν ποικίλες και δεν μπορούν να ταξινομηθούν με σαφήνεια. Μέσα από τον πειραματισμό και την έρευνα προκύπτουν νέες προτάσεις του κτισμένου χώρου όπου η λειτουργικότητα δεν απορρίπτεται αλλά αποκτά μια νέα έκφραση σε σχέση με το παρελθόν. Βασικό σημείο αμφισβήτησης υπήρξε και η θέση του αρχιτέκτονα, η οποία έως τότε κυριαρχούσε στον τομέα του σχεδιασμού. Ο John Habraken δημοσιεύει το 1961 την πρώτη έκδοση του βιβλίου “Supports: An Alternative to Mass Housing” όπου επανεξετάζει την θέση του αρχιτέκτονα υπο44 Γεωργίου Π. Λάββα (2002), Επιτομή στην ιστορία της αρχιτεκτονικής. UNIVERSITY STUDIO PRESS σελ.284 45 Kenneth Frampton (2009), Μοντέρνα Αρχιτεκτονική. Ιστορία και Κριτική. ΘΕΜΕΛΙΟ σελ.246-247

στηρίζοντας την ανάγκη της συμμετοχής των κατοίκων ώστε να δώσουν τον χαρακτήρα τους στην κατασκευή.[46] Αυτή η ριζοσπαστική ιδέα του Habraken για τη δημιουργία μια “συμμετοχικής” αρχιτεκτονικής παραμένει ένα αμφιλεγόμενο ζήτημα καθώς όπως επισημαίνει ο Frampton: “μπορούσε να αντιμετωπιστεί μονάχα σε αποσπασματική βάση, απαντώντας κάθε φορά σε ιδιαίτερες συνθήκες”.[47] Σε αυτό το σημείο πρέπει να σημειωθεί ότι παρόλη τη κριτική που ασκήθηκε στο Μοντέρνο Κίνημα, η συμβολή του στην εξέλιξη του σχεδιασμού υπήρξε καθοριστική. Άλλωστε οι περισσότεροι αρχιτέκτονες που το αμφισβήτησαν προέρχονταν από τους “κόλπους” της μοντέρνας αρχιτεκτονικής οπότε και οι ίδιοι διαμορφωθήκαν με αυτές τις αρχές και τις αξίες. Εξετάζοντας μάλιστα τα γεγονότα από μια διαφορετική οπτική μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η αμφισβήτηση του μοντέρνου κινήματος δεν σηματοδοτεί το τέλος του αλλά την επεξεργασία, την καλλιέργεια και την βελτίωση του. Επιπλέον, οι διαφορετικές θέσεις που διατυπώθηκαν και οι εσωτερικές συγκρούσεις που προέκυψαν συνιστούν βασικό γνώρισμα της πολλαπλότητας του κινήματος. Ο Δ. Φατούρος ονομάζει την περίοδο του ΄60 “μετα-φονξιοναλιστική” και όχι μετα-μοντέρνα, υποστηρίζοντας ότι δεν ήταν αντίθετη στον μοντερνισμό αλλά ότι συνέβαλλε καθοριστικά στην εξέλιξη του.[48] Η έννοια της ευελιξίας , όπως αυτή διατυπώθηκε την περίοδο του μοντερνισμού, σταδιακά υποχωρεί για να δώσει τη θέση της στην έννοια της μεταβλητότητας μέσω της οποίας οι αρχιτέκτονες επιδιώκουν να αποδώσουν πραγματική κίνηση στο κτισμένο περιβάλλον. Κοινό όραμα αποτέλεσε ο σχεδια46 Nishat Awan, Tatjana Schneider, Jeremy Till (2011), Spatial Agency. Other Ways of Doing Architecture. Routledge σελ153 47 Kenneth Frampton (2009), Μοντέρνα Αρχιτεκτονική. Ιστορία και Κριτική. ΘΕΜΕΛΙΟ σελ.257 48 Δημήτρης Α. Φατούρος (2003), Η Επιμονή της αρχιτεκτονικής. Αθήνα σελ.183

σμός μιας μη στατικής αρχιτεκτονικής, η οποία θα έχει τη δυνατότητα να μετασχηματίζεται ώστε να εξυπηρετεί τις ανάγκες των χρηστών. Οι πρώτες ενέργειες που σημειώθηκαν στο σχεδιασμό μεταβλητών χώρων κατοικίας (ορισμένες ακόμη και στις αρχές του 20ου αιώνα), συχνά έφτασαν σε αδιέξοδο αφού η υλοποίηση τους δεν ήταν δυνατόν να υποστηριχτεί από την τεχνολογία της εποχής. Ωστόσο αυτός ο πειραματισμός πολλών αρχιτεκτόνων σε θέματα κίνησης και αλληλεπίδρασης του ανθρώπου με τον κτισμένο χώρο αποτέλεσε το πρώτο βήμα για την σημερινή εξέλιξη της σχεδιαστικής διαδικασίας. Παρακάτω εξετάζονται ορισμένοι από τους σημαντικότερους εκπροσώπους μιας γενιάς αρχιτεκτόνων που επιδίωξαν να ενσωματώσουν την έννοια της μεταβλητότητας στον σχεδιασμό των χώρων κατοικίας.

_Jean Prouvé Ο Jean Prouve παρόλο που ανήκει στη γενιά των αρχιτεκτόνων που εκπροσώπησαν τις αρχές του μοντέρνου κινήματος, κατόρθωσε να παρουσιάσει μια νέα αντιμετώπιση του χώρου μέσα από την πραγματική κίνηση του κτισμένου περιβάλλοντος. Η κατοικία Tropicale(εικ.2.2.1),που κατασκευάστηκε το 1950, υιοθετεί πρωτοπόρα για την εποχή του συστήματα αυτοματισμού και αποτελεί ένα από τα πρώτα παραδείγματα μεταβαλλόμενης αρχιτεκτονικής. Οι χώροι της κατοικίας έχουν σταθερό περίβλημα ενώ οι εσωτερικοί τοίχοι μπορούν να τοποθετηθούν σε οποιοδήποτε μέρος του δομικού συστήματος. Επιπλέον, εκμεταλλευόμενος τις ιδιότητες των υλικών, ο Prouve σχεδιάζει αλουμινένια τμήματα όψεων στα οποία τοποθετεί λειτουργικά στοιχεία με κινητικές ιδιότητες. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το έργο του αποτελεί τον πρόδρομο αυτού που σήμερα ονομάζουμε “έξυπνη όψη”.[49]

2.2. 1 η κατοικία Tropicale (1950), Jean Prouve

49 Κωνσταντίνος-Αλκέτας Ουγγρίνης (2012), ΜΕΤΑΒΑΛΛΟΜΕΝΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ κίνηση, προσαρμογή , ευελιξία. Αθήνα σελ.65-66

_ Buckminister Fuller Ο Fuller,που έδρασε και αυτός στις αρχές του μοντέρνου κινήματος, εισήγαγε, με τη σειρά του, πρωτοπόρες ιδέες για τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό με νέες τεχνολογίες και ενεργητικά συστήματα αυτοματισμού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της μεταβλητής αρχιτεκτονικής του Fuller είναι το Dymaxion House που σχεδίασε το 1927. Οι βασικές σχεδιαστικές αρχές αυτού του μοντέλου κατοίκησης ήταν η δυνατότητα μαζικής παραγωγής του, η εύκολη μετακίνηση και συναρμολόγηση σε διαφορετικές περιοχές και η οικολογική αποτελεσματικότητά του. Η εξαγωνική κάτοψη της κατοικίας στηριζόταν σε έναν κεντρικό πυρήνα, απελευθερώνοντας τους εξωτερικούς τοίχους από το δομικό σύστημα. Επιπλέον, οι κύριες λειτουργίες ενσωματώνονταν στον κεντρικό πυρήνα, επιτρέποντας στους χρήστες να μεταβάλλουν τον εσωτερικό χώρο ανάλογα με τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους.(εικ.2.2.2) Ο Fuller δεν κατόρθωσε τελικά να υλοποιήσει το σχέδιο λόγω έλλειψης οικονομικών πόρων που απαιτούνταν για την κατασκευή του. Ωστόσο, το 1945 ο William Graham κατασκεύασε το Wichita House, στηριζόμενος στην αρχική ιδέα του Dymaxion House και πραγματοποιώντας μικρές αλλαγές στο πρωτότυπο μοντέλο.(εικ2.2.3) Έτσι η κατοικία έγινε κυκλική (αντί για εξαγωνική) και αναρτήθηκε ελάχιστα μέτρα από το έδαφος (αντί της πλήρης ανάρτησης που προέβλεπε το σχέδιο του Fuller).[50]Πρέπει να σημειωθεί ότι οι έννοιες της βιωσιμότητας και της κίνησης που εισήγαγε το μοντέλο κατοίκησης του Fuller αποτέλεσαν σημείο αναφοράς για τους μεταγενέστερους αρχιτέκτονες που οραματίστηκαν μια “μεταβαλλόμενη” αρχιτεκτονική.

50 http://www.archdaily.com/401528/ad-classics-the-dymaxion-house-buckminster-fuller/

2.2. 2 η κατοικία Dymaxion του Buckminister Fuller. Μοντέλο της κατοικίας (αριστερά) και αρχιτεκτονικά σχέδια (δεξιά).

2.2. 3 απεικόνιση του Wichita House(αριστερά) και σχέδια κατόψεων της κατοικίας (δεξιά)

_Yona Friedman Ο Yona Friedman είναι ένας από τους βασικότερους εκπροσώπους της γενιάς του ’60, ο οποίος μετέβαλε ριζικά τα όρια και τον ορισμό της Αρχιτεκτονικής. Το 1957 εκδίδει το “μανιφέστο της Κινούμενης Αρχιτεκτονικής” διακηρύττοντας μια νέα αρχιτεκτονική όπου η ευέλικτη κατασκευή των κτιρίων δίνει τη δυνατότητα στους κατοίκους να διαμορφώνουν μόνοι τους τον χώρο γύρω τους, επιτυγχάνοντας μια νέα σχέση αλληλεπίδρασης ανθρώπου και κτισμένου περιβάλλοντος.[51] Επεκτείνοντας την ιδέα της “Κινούμενης Αρχιτεκτονικής” ο Friedman παρουσιάζει το 1958 την ιδέα της “Ville Spatiale” (“Χωρική Πόλη”)(εικ.2.2.4), όπου η πόλη είναι αναρτημένη από το έδαφος και στηρίζεται σε υποστυλώματα που τοποθετούνται σε απόσταση 40-60 μέτρων το ένα από το άλλο. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργούνται κενά τα οποία προσφέρονται στους κατοίκους για την κάλυψη διαφορετικών αναγκών (κατοίκησης, εργασίας, κίνησης, καλλιέργειας κ.α.). Η μορφή κάθε κατοικίας δεν καθορίζεται από τον αρχιτέκτονα και μπορεί να αποσυναρμολογηθεί, να κινηθεί και να μεταβληθεί κατά την επιθυμία του κάθε κατοίκου. Στόχος της “Χωρικής Πόλης”, η οποία μπορεί να προσαρμοστεί πάνω από κατοικημένες και ακατοίκητες περιοχές, είναι η αύξηση της διαθέσιμης επιφάνειας των πόλεων και ταυτόχρονα ο περιορισμός μεγάλης κλίμακας κατεδαφίσεων.[52]

51 Θεοδώρα Βαρδούλη (2010), Σχεδιάζοντας για το απρόβλεπτο, Από τη Μεγαδομή στη Βιοδομή. Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία, Ε.Μ.Π. σελ.52-53 52 http://www.yonafriedman.nl/

2.2. 4 η μελέτη της “Ville Spatiale” του Yona Friedman (1958).

Ακολουθώντας τις αρχές της Κινούμενης Αρχιτεκτονικής και της Χωρικής Πάλης, ο Friedman παρουσιάζει την πρόταση του για τα “Urban Voids” (“Αστικά Κενά”) το 1964.(εικ.2.2.5) Η ιδέα βασίζεται στη δημιουργία ενός καννάβου που τοποθετείται πάνω από τις πλατφόρμες των σιδηροδρομικών σταθμών για να φιλοξενήσει διαφορετικές χρήσεις πολιτιστικού περιεχομένου (μουσεία, εκθέσεις, festival κ.α.)

2.2. 5 “Urban Voids” (1964), Yona Friedman.

Στον τομέα της κατοικίας, ο Yona Friedman παρουσίασε πολύ νωρίτερα την ιδέα των Movable Boxes (1949), σχεδιάζοντας μια βασική μονάδα κατοίκησης όπου ο χρήστης μπορεί να ορίζει την διαρρύθμιση του χώρου ανάλογα με τις ανάγκες του.(εικ.2.2.6) Η κατασκευή αποτελείται από δύο σταθερούς και δύο κινούμενους τοίχους, ενώ οι χώροι λειτουργίας είναι τοποθετημένοι σε ξεχωριστά ελαφριά κουτιά τα οποία μπορούν να μετακινηθούν με ευκολία από τους κατοίκους.

2.2. 6 Σχεδιάγραμμα των Movable Boxes (1949), Yona Friedman

_Constant Nieuwenhuys Την ίδια περίοδο με τον Yona Friedman, ο Constant Nieuwenhuys -ένας Ολλανδός καλλιτέχνης- οραματίζεται μια άλλη πολεοδομική ουτοπία την οποία ονομάζει “New Babylon” (Νέα Βαβυλωνία). Η επεξεργασία της ιδέας ξεκίνησε το 1956 μέσω μιας μεγάλης συλλογής μοντέλων, σχεδίων και κολλάζ πάνω στα οποία ο Constant δούλευε μέχρι το 1969.(εικ.2.2.7) Η κατασκευή της πόλης, με τη χρήση υψηλής τεχνολογίας και αυτοματισμού, έχει τη μορφή μιας πολυεπίπεδης δομής που αιωρείται πάνω από το έδαφος στηριζόμενη σε ψηλά υποστυλώματα. Η Νέα Βαβυλώνα εστιάζει στην κοινωνική κατασκευή του χώρου και κάθε πτυχή της πόλης ελέγχεται αποκλειστικά και μόνο από τους κατοίκους. Μέσα σε ένα καθορισμένο πλαίσιο υποδομής, οι χρήστες μπορούν να διαμορφώνουν νέες καταστάσεις και να δημιουργούν νέες ατμόσφαιρες αλλάζοντας τα υλικά, το φως, την θερμοκρασία κ.α.[53] Αυτό το δυναμικό περιβάλλον επιτρέπει στους κατοίκους να διευρύνουν την δημιουργικότητα τους και τη φαντασία τους μέσα από την συνεχή αλληλεπίδραση τους με τον κτισμένο χώρο.

2.2. 7 αναπαράσταση της New Babylon , Constant Nieuwenhuys

2.2. 8 σχεδιάγραμμα κατασκευής της New Babylon.

53 Nishat Awan, Tatjana Schneider, Jeremy Till (2011), Spatial Agency. Other Ways of Doing Architecture. Routledge σελ178-179

_ Μεταβολιστές Μέσα στο πνεύμα της αμφισβήτησης της γενιάς του ’60, δημιουργείται το κίνημα των Μεταβολιστών στην Ιαπωνία, το οποίο ξεχώρισε για τις τολμηρές αναζητήσεις και τις θεωρητικές διατυπώσεις του.[54] Οι Μεταβολιστές οραματίστηκαν μια νέα κατεύθυνση του σχεδιασμού την οποία προσπάθησαν να αποδώσουν μέσα από ποικίλα αρχιτεκτονικά projects με μεγάλες, ευέλικτες και επεκτεινόμενες κατασκευές. Στηριζόμενοι στην ιδέα ότι οι πόλεις δεν είναι στατικές αλλά χαρακτηρίζονται από συνεχείς αλλαγές σε όλα τα επίπεδα( χωρικά, λειτουργικά, κοινωνικά), αντιμετώπισαν τα κτίρια σαν ζωντανούς οργανισμούς με “μεταβολισμό” και εισήγαγαν μια “μεταβολικά” σχεδιασμένη αρχιτεκτονική.[55] Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ένα από τα ιδρυτικά μέλη του κινήματος, ο Kisho Kurokawa: “ πιστεύω ότι η αρχιτεκτονική δεν είναι μια στατική και μόνιμη τέχνη, δεν είναι κάτι τελειωμένο, αλλά κάτι που μεγαλώνει προς το μέλλον, που επεκτείνεται, που ανανεώνεται και εξελίσσεται”.[56] Ένας ακόμη εκπρόσωπος του κινήματος των Μεταβολιστών, ο Kiyonori Kikutake, οραματίστηκε ένα νέο μοντέλο οικισμού όπου τα κτίρια υιοθετώντας τα χαρακτηριστικά των κατοίκων, θα μπορούν να αλλάζουν τις ιδιότητες τους και να προσαρμόζονται στις μεταβολές του περιβάλλοντος. Στηριζόμενος σε αυτήν τη ιδέα, σχεδίασε το Sky House, το οποίο κατασκεύασε ο ίδιος το 1958. Η κατοικία βρίσκεται 4,5 μέτρα πάνω από το έδαφος και στηρίζεται σε τέσσερις κολώνες που τοποθετούνται στο κέντρο κάθε πλευράς, προκειμένου να απελευθερώνονται οι γωνίες.(εικ.2.2.9) Εσωτερικά, η διαρρύθμιση 54 Γεωργίου Π. Λάββα (2002), Επιτομή στην ιστορία της αρχιτεκτονικής. UNIVERSITY STUDIO PRESS σελ.331 55 Mike Jenks, Nicola Dempsey (2005), Future Forms and Design for Sustainable Cities. Architectural Press: Oxford σελ.138 56 Kisho Kurokawa (1997), Each one a Hero: The Philosophy of Symbiosis. Kodansha. http://www.kisho.co.jp/page.php/298

του χώρου δεν είναι προκαθορισμένη από τον αρχιτέκτονα, αφού εκτός από τον χώρο του καθιστικού που τοποθετείται στο κέντρο, οι υπόλοιπες λειτουργίες προσαρμόζονται ανάλογα με τις ανάγκες των κατοίκων περιμετρικά της τετράγωνης κάτοψης του κτιρίου.(εικ.2.2.10) Επιπλέον, προβλέπεται και η προσθήκη ενός ή περισσότερων υπνοδωματίων που θα αιωρούνται κάτω από την πλάκα.[57](εικ.2.2.11)

2.2. 9 η κατοικία Sky House (1958) του Kiyonori Kikutake.

57 http://socks-studio.com/2013/12/12/evolutionary-housescape-the-metabolist-sky-house-by-kiyonori-kikutake-1958/

2.2. 10 διαφορετικές εκδοχές διάταξης των κατόψεων του Sky House όπου οι χώροι λειτουργίας οργανώνονται περιμετρικά του κτιρίου ανάλογα με τις ανάγκες διαμονής.

2.2. 11 προοπτικό σκίτσο που

απεικονίζει την δυνατότητα προσθήκης υπνοδωματίου που αιωρείται κάτω από την πλάκα.

Ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα υλοποιημένης αρχιτεκτονικής των Μεταβολιστών είναι το Nakagin Capsule Tower Building που σχεδιάστηκε από τον Kisho Kurokowa και κατασκευάστηκε το 1972 στο Τόκυο.(εικ.2.2.12) Πρόκειται για ένα κτίριο 14 ορόφων που αποτελείται συνολικά από 140 κάψουλες-κατοικίες, τοποθετημένες με διαφορετικές γωνίες γύρω από έναν κεντρικό άξονα. Το εσωτερικό κάθε κατοικίας μπορεί να αλλάζει το μέγεθος και τη χρήση του, αφού έχει τη δυνατότητα να συνδεθεί με άλλες κάψουλες ή να απομονωθεί από αυτές. Σύμφωνα με την μελέτη του Kurokawa, κάθε κάψουλα του κτιρίου μπορεί να αφαιρεθεί και να αντικατασταθεί, γεγονός όμως που μέχρι σήμερα δεν έχει πραγματοποιηθεί.[58]

2.2. 12 το κτίριο Nakagin Capsule Tower (1972) στο Τόκυο σχεδιασμένο από τον Kisho Kurokowa.

58 http://www.archdaily.com/110745/ad-classics-nakagin-capsule-tower-kisho-kurokawa

2.2.13 αρχιτεκτονικά σχέδια του Nakagin Capsule Tower Building, τομή (αριστερά) και κάτοψη ορόφου (δεξιά).

2.2. 14 φωτογραφίες από την εσωτερική διαρρύθμιση της κατοικίας -κάψουλας

Ωστόσο, οι περιπτώσεις των Nakagin Capsule Tower Building και Sky House είναι από τα λίγα έργα των Μεταβολιστών, τα οποία υλοποιήθηκαν, αφού οι περισσότερες προτάσεις των εκπροσώπων του κινήματος δεν βρήκαν πρακτική εφαρμογή. Σε αυτήν την κατηγορία ανήκει η ιδέα των Clusters in the Air του Aarata Isozaki, σχεδιασμένη το 1961-62.(εικ.2.2.15) Σε αυτήν την πρόταση, οι κατοικίες αναπτύσσονται σαν φύλλα γύρω από έναν κεντρικό κορμό και έχουν την δυνατότητα να απομακρύνονται ή να ενσωματώνονται σε αυτόν ανάλογα με τις εκάστοτε ανάγκες διαμονής.[59]

2.2. 15 μοντέλο των Clusters in the Air (1961-62) του Aarata Isozaki.

Μια άλλη μη υλοποιημένη πρόταση του κινήματος των Μεταβολιστών είναι η Marine City του Kenzo Tange ο οποίος οραματίστηκε την “απελευθέρωση” των ανθρώπων από το έδαφος, δημιουργώντας ένα νέο μοντέλο κατοίκησης που θα είχε τη μορφή μια πόλης στο νερό. Έτσι σχεδίασε προκατασκευασμένες θήκες για κατοικίες οι οποίες μπορούν να κολλάνε σαν πεταλίδες πάνω σε ένα σύστημα κυλίνδρων που επιπλέουν 59 https://architecture.knoji.com/metabolism-an-architectural-movement-in-the-1960s/

πάνω και κάτω από τη θάλασσα.(εικ.2.2.16) Επιπλέον κάθε κατοικία είναι αυτόνομη και αν χρειαστεί μπορεί να αντικατασταθεί με νέα, επιβεβαιώνοντας την θεωρία των μεταβολιστών που υμνεί την προσαρμοστικότητα στην αλλαγή.[60]

2.2. 16 μοντέλο της πρότασης Marine City του Kenzo Tange

Στην ίδια κατεύθυνση με τα παραπάνω παραδείγματα κινήθηκε το μεγαλύτερο μέρος των εκπροσώπων του κινήματος, δημιουργώντας ένα πλήθος ουτοπικών οικιστικών λύσεων με κυρίαρχο το στοιχείο της μεταβλητότητας. Ενδεικτικά αναφέρονται ορισμένες τέτοιες προτάσεις όπως: Floating City (1960), Helix City(1961), Ecopolis(1990)κ.α.

2.2. 17 Floating City (1960), Kenzo Tange.

2.2. 18 Helix City (1961), Kisho Kurokowa

2.2. 19 Ecopolis(1990), Kiyonori Kikutake.

60 Zhongjie Lin (2010), Kenzo Tange and the Metabolist Movement. Urban utopias of modern Japan. Routledge σελ.25-27

_Archigram Την ίδια περίοδο, στην Αγγλία δημιουργείται μια νέα ομάδα από έξη νέους αρχιτέκτονες (Warren Chalk, Peter Cook, Dennis Crompton, David Greene, Ron Herron και Michael Webb) με το όνομα Archigram (Architecture, Telegram), η οποία επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από το έργο του κινήματος των Μεταβολιστών. Οι προτάσεις τους ,οι οποίες στηριζόταν στις τεχνολογικές και ηλεκτρονικές εξελίξεις της εποχής, αφορούσαν την δημιουργία ενός εναλλακτικού οικιστικού περιβάλλοντος που συχνά έπαιρνε την μορφή τερατόμορφων όντων.[61] Στην προσπάθεια τους να διατυπώσουν τους προβληματισμούς τους και να διευρύνουν τις ζητήσεις γύρω από το θέμα της κατοίκησης, τα σχέδια που πρότειναν παρουσίαζαν “έναν ερειπωμένο κόσμο, την επαύριον ενός πυρηνικού πολέμου […] ύστερα από μια κατακλυσμική καταστροφή”.[62] Η ομάδα Archigram, ακολουθώντας τις επαναστατικές ιδέες της γενιάς του ’60 για μια “νέα αρχιτεκτονική” προτείνουν με τη σειρά τους κατασκευές που συνεχώς εξελίσσονται, αναλώνονται και μεταβάλλονται. Συγκρίνοντας τις πόλεις με τους ζωντανούς οργανισμούς, ο Ron Herron προτείνει το 1964 την “Walking City”, όπου τα κτίρια-ρομπότ εμφανίζονται ως κινούμενες κατασκευές με εξελιγμένη νοημοσύνη τα οποία μπορούν κυριολεκτικά να ταξιδεύουν στον κόσμο.(εικ.2.2.20) Επιπλέον κάθε κτίριο μπορεί να λειτουργήσει αυτόνομα και να “υπακούσει” στις επιθυμίες του ιδιοκτήτη, μια ιδιότητα που θυμίζει τις προτάσεις του Fuller για μια κινούμενη κατοικία.[63] 61 Γεωργίου Π. Λάββα (2002), Επιτομή στην ιστορία της αρχιτεκτονικής. UNIVERSITY STUDIO PRESS σελ.333 62 Kenneth Frampton (2009), Μοντέρνα Αρχιτεκτονική. Ιστορία και Κριτική. ΘΕΜΕΛΙΟ σελ.251-252 63 http://walkingthecityupolis.blogspot.gr/2011/03/guest-post-archigrams-walking-city.html

2.2. 20 “Walking City” (1964), Ron Herron.

Την ίδια περίοδο, ο Peter Cook σχεδιάζει την “Plug-in City”,(εικ.2.2.21) η οποία έχει αναφορές τόσο στην ιδέα plugin ,που πρώτος εισήγαγε ο Le Corbusier στην πολυκατοικία στη Μασσαλία, όσο και στα σχέδια των Μεταβολιστών που εξετάστηκαν προηγουμένως. Η πόλη που προτείνει ο Cook έχει τη μορφή μιας γιγάντιας σκαλωσιάς, και μπορεί να “φιλοξενήσει” όλες τις λειτουργίες μιας πόλης. Οι κατοικίες, οι οποίες σχεδιάζονται με τη μορφή κυψελών, έχουν όλες το ίδιο μέγεθος και μπορούν να τοποθετηθούν σε οποιαδήποτε θέση του κεντρικού σκελετού. Η ευελιξία της κατασκευής επιτρέπει την συνεχή μεταμόρφωση της πόλης καθώς μπορεί να προσαρμόζεται άμεσα στις μεταβολές υιοθετώντας τις τεχνολογικές

2.2. 21 “Plug-in City” (1964), Peter Cook

εξελίξεις.[64] Μια ακόμη πρόταση της ομάδας Archigram είναι τα “Capsule Homes”, τα οποία παρουσίασε το 1964 ο Warren Chalk και αφορούν σχέδια μικρότερης κλίμακας από τα προηγούμενα. Ο Chalk ακολουθώντας τις αρχές της κινητικότητας, της προσαρμοστικότητας και της επέκτασης, σχεδιάζει ένα μοντέλο κατοικίας με τη μορφή κάψουλας, η οποία μπορεί να τροποποιείται εξυπηρετώντας τον νομαδικό τρόπο ζωής των χρηστών της.(εικ.2.2.22) Κάθε μονάδα αποτελείται από αναδιπλούμενα στοιχεία που μπορούν να μεταβάλλουν τη χρήση και το μέγεθος του χώρου. Επιπλέον οι κατοικίες-κάψουλες έχουν την δυνατότητα να συνδεθούν κάθετα ή οριζόντια μεταξύ τους ,σχηματίζοντας μια μεγαλύτερης κλίμακας κατασκευή παρόμοια με το Nakagin Capsule Tower Building του Kisho Kurokowa.[65] 64 http://www.academia.edu/6048928/PLUG-IN_CITY-_Archigram 65 http://www.sac.or.kr/eng/lab2003/archigram/

2.2. 22 “Capsule Homes” (1964), Warren Chalk

Όπως φάνηκε από τα παραπάνω παραδείγματα, το έργο της ομάδας Archigram είχε ως βασικό στόχο να εγείρει τους προβληματισμούς για τον τρόπο που αντιμετωπιζόταν η αρχιτεκτονική διαδικασία, παρά να προτείνει υλοποιήσιμες προτάσεις. Αυτός είναι ο λόγος που τα περισσότερα σχέδια τους δεν έχουν την λεπτομέρεια ενός αρχιτεκτονικού σχεδίου αλλά είναι περισσότερο διαγραμματικά. Παρόλο που οι ιδέες τους δεν είχαν πρακτική εφαρμογή, ωστόσο οι συμβολή των Archigram υπήρξε καθοριστική στην αναθεώρηση του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού.

_Τάκης Χ. Ζενέτος Ο Τάκης Ζενέτος ανήκει και αυτός στην γενιά των οραματιστών της δεκαετίας του ’60, ενσωματώνοντας την έννοια της μεταβλητότητας στον σχεδιασμό και ανάγοντας την σε κυρίαρχο στοιχείο της αρχιτεκτονικής πράξης και θεώρησης. Μελετώντας τα προβλήματα των πόλεων και ειδικότερα της κατοικίας, ο Ζενέτος υποστηρίζει ότι η αρχιτεκτονική “δεν πρέπει να τρέχει να προλάβει τις εξελισσόμενες ανάγκες, πρέπει να μελετά και να προβλέπει”.[66] Τα κτίρια που σχεδιάζει δεν τα αντιμετώπιζε ως “τελειωμένα” έργα και πιστεύει ότι η υλοποίηση είναι μια διαδικασία που εξελίσσεται στον χρόνο. Γι’ αυτό τα κτίρια του υπαινίσσονται πάντα μια αλλαγή ενώ συγχρόνως μπορούν εν δυνάμει να αλλάξουν.[67] Το 1962 ο Ζενέτος διατυπώνει την πρόταση του για μια “Ηλεκτρονική Πολεοδομία” όπου επεξεργάζεται τη δημιουργία ευέλικτων οικιστικών συγκροτημάτων τα οποία οργανώνονται σε μια πολυεπίπεδη δομή αγγίζοντας τα όρια της βιώσιμης ατμόσφαιρας. Αυτές οι μεγαλουπόλεις σχεδιάζονται με τη μορφή ενός τεράστιου ιστού αράχνης ο οποίος φιλοξενεί τις δραστηριότητες της πόλης -και ιδιαίτερα της κατοικίαςεπάνω από το επίπεδο του εδάφους.(εικ.2.2.23) Δίνοντας μάλιστα έμφαση στις μονάδες κατοίκησης , επιχειρεί να συνδέσει την βιομηχανοποίηση με την τεχνολογία και προσφέρει στους κατοίκους την δυνατότητα να συναρμολογούν τα επιμέρους στοιχεία δημιουργώντας τελικά μια πόλη που συνεχώς μεταβάλλεται στο πέρασμα του χρόνου.[68]

66 Ελένη Καλαφάτη, Δημήτρης Ππαπαλεξόπουλος (2006), Τάκης Χ. Ζανέτος. Ψηφιακά Οράματα και Αρχιτεκτονική. Libro σελ.21 67 Ομοίως, σελ 26-27 68 Ομοίως, σελ 22-25

2.2. 23 σχέδια που απεικονίζουν την ιδέα ενός ιστού αράχνης μέσα στον οποίο οργανώνονται χώροι κατοικίας και ανθρώπινες δραστηριότητες.

Μετά το 1969 οι τεχνολογίες της πληροφορίας και οι νέες ψηφιακές ανακαλύψεις αποκτούν πρωταγωνιστικό ρόλο και πλήρη αρχιτεκτονική έκφραση μέσα από το έργο του Ζενέτου. Ίσως η πιο ριζοσπαστική παράμετρος στα σχέδια του είναι η έμφαση στο στοιχείο της ηλεκτρονικής και η προφητική του αναφορά στον ρόλο που πρόκειται να διαδραματίσει η τεχνολογία στο μέλλον. Παρόλο που η πρόταση του Ζενέτου για μια “Ηλεκτρονική Πολεοδομία” έχει καινοτόμα και πρωτότυπα στοιχεία, ωστόσο πολλά από αυτά (όπως η μεταβολή της κατασκευής στον χρόνο, η πόλη που αιωρείται, η δυνατότητα των κατοίκων να διαμορφώνουν τον χώρο γύρω τους) εμπεριέχονται και σε άλλες ουτοπικές προτάσεις της εποχής, που εξετάστηκαν προη78

γουμένως. Πρέπει όμως να σημειωθεί σε αυτό το σημείο ότι η σημαντικότερη ίσως διαφορά με τους προηγούμενους αρχιτέκτονες-οραματιστές έγκειται στο γεγονός ότι ο Ζενέτος κατάφερε να υλοποιήσει πολλές μελέτες του και δεν περιορίστηκε στην πειραματική έρευνα.

Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η κατοικία στο Καβούρι, η οποία σχεδιάστηκε από τον Ζενέτο το 1959. Το κτίριο βρίσκεται πάνω από το έδαφος και οι οριζόντιες πλάκες αιωρούνται πάνω από το φυσικό τοπίο.(εικ.2.2.25) Η κάτοψη του κτιρίου έχει ακανόνιστη μορφή και εντάσσεται σε ένα παραλληλόγραμμο οικόπεδο. Αυτή η παραμόρφωση του σχήματος της κατοικίας γίνεται προκειμένου να ακολουθήσει τις κατευθύνσεις της θέας, της κλίσης και του προσανατολισμού. Στο εσωτερικό, οι δραστηριότητες που φιλοξενούνται έχουν μεταβαλλόμενη σχέση και δεν είναι αυστηρά προσδιορισμένες. Επιπλέον με τη χρήση κινούμενων τοίχων τα όρια καταργούνται ενισχύοντας την αίσθηση ενός ενιαίου και ευέλικτου χώρου. [69]

2.2. 24 προοπτικό σχέδιο τομής (αριστερά) και

η ακανόνιστη κάτοψη της κατοικίας στο Καβούρι (δεξιά).

69 Ελένη Καλαφάτη, Δημήτρης Ππαπαλεξόπουλος (2006), Τάκης Χ. Ζανέτος. Ψηφιακά Οράματα και Αρχιτεκτονική. Libro σελ.64-66

2.2. 25 η κατοικία στο Καβούρι (1959), Τάκης Ζενέτος.

ΕΝΟΤΗΤΑ iii

_ από το όραμα στην υλοποίηση

3.1 Η θέση της τεχνολογίας στη σύγχρονη αρχιτεκτονική Λαμβάνοντας υπόψη το ιστορικό πλαίσιο που εξετάστηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο διαπιστώνουμε ότι η περίοδος του ’70 και ’80 χαρακτηρίζεται από μια ποικιλία αρχιτεκτονικών προτάσεων στον τομέα των μεταβλητών κατασκευών. Ωστόσο, οι περισσότερες ιδέες παρέμειναν σε σχεδιαστικό επίπεδο καθώς οι απαιτήσεις για την πρακτική υλοποίηση τους δεν μπορούσαν να υποστηριχθούν από την τεχνολογία της εποχής. Οι ραγδαίες εξελίξεις που σημειώνονται τα τελευταία χρόνια στον τομέα της τεχνολογίας και της πληροφορικής επηρεάζουν άμεσα και το πεδίο της αρχιτεκτονικής, κατορθώνοντας να απελευθερώσουν την κατασκευή και σε πρακτικό επίπεδο. Σήμερα, η ψηφιακή τεχνολογία και η τεχνολογία των υλικών συνιστούν βασικά εργαλεία του σχεδιασμού και συμβάλλουν στην αντιμετώπιση της αρχιτεκτονικής ως μια διαδικασία που είναι ανοιχτή στον χρόνο και την μεταβολή. Αρχικά, η ψηφιακή τεχνολογία αναφέρεται στους ηλεκτρο83

νικούς υπολογιστές και στα σχεδιαστικά προγράμματα που επιτρέπουν στον αρχιτέκτονα να συλλάβει και να παράγει ένα πλήθος διαφορετικών λύσεων. Οι συνεχείς εξελίξεις αλλά και η δημιουργία νέων προγραμμάτων παραμετρικού σχεδιασμού (π.χ. Customobjects) καθιστούν εφικτό τον σχεδιασμό μιας κατασκευής σε κλίμακα 1:1 ή ακόμα και την απευθείας υλοποίηση της ιδέας με τη σύνδεση ειδικών μηχανημάτων (3DP, SLS, CNC). Χάρη στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, η αναπαράσταση της λύσης δεν αντιμετωπίζεται από τον αρχιτέκτονα με συμβατικούς τρόπους, όπως σχέδια στο χέρι και μακέτες, αλλά επιτυγχάνεται μέσω του ψηφιακού σχεδιασμού( computational design).[70] Επομένως η σύγχρονη ψηφιακή τεχνολογία με οδηγούς τον ψηφιακό σχεδιασμό και την αυτοματοποίηση της κατασκευής έχει κατορθώσει να εντάξει την έννοια του χρόνου και στην αρχιτεκτονική , εισάγοντας στις κατασκευές την απαιτούμενη μεταβλητότητα. Ωστόσο πέρα από την χρήση των υπολογιστών που συμβάλλουν άμεσα στο στάδιο του σχεδιασμού , η ψηφιακή τεχνολογία επηρεάζει και έμμεσα την αρχιτεκτονική διαδικασία. Η έννοια του κυβερνοχώρου (cyberspace) και η ψηφιοποίηση της πληροφορίας οδηγούν στη δημιουργία μιας νέας μορφής ζωής, την οποία η αρχιτεκτονική οφείλει να ακολουθήσει παρέχοντας το κατάλληλο “κέλυφος” εξυπηρέτησης. Μέχρι σήμερα η κίνηση, η επικοινωνία και το σύνολο των ανθρώπινων δραστηριοτήτων πραγματοποιούνταν σε έναν “ρεαλιστικό” τρισδιάστατο χώρο όπως αυτός οριζόταν κάθε φορά από την αρχιτεκτονική κατασκευή (πλατείες, αγορές, κτίρια). Ωστόσο στην εποχή της πληροφορίας που διανύουμε, ο βιώσιμος χώρος -πέρα από την υλική του διάσταση- σχετίζεται και με την πληροφορία και την κίνηση της.[71] 70 Βασιλοπούλου Χριστίνα, Μεταβαλλόμενη αρχιτεκτονική: η αρχιτεκτονική πολλαπλότητα. Διάλεξη, Ε.Μ.Π. Φεβρουάριος 2008 71 Γεωργίου Π. Λάββα (2002), Επιτομή στην ιστορία της αρχιτεκτονικής. UNIVERSITY STUDIO PRESS σελ.363

Ανάμεσα στους θεμελιώδεις κοινωνικούς θεσμούς που επαναπροσδιορίζονται μέσα σε αυτό το πλαίσιο των συνεχών αλλαγών είναι και αυτός της κατοικίας. Δεδομένου ότι οι χώροι εστίασης καλούνται να καλύπτουν κάθε στιγμή τις ανάγκες και τις επιθυμίες των χρηστών, επηρεάζονται άμεσα από τις αλλαγές που επιφέρει η τεχνολογική επανάσταση στην οργάνωση του τρόπου ζωής. Η σχέση του ανθρώπου με τον δομημένο χώρο αποκτά νέα υπόσταση αφού πλέον κάθε ενέργεια μπορεί να πραγματοποιηθεί από οποιοδήποτε σημείο. Η έννοια της κατοικίας παύει να θεωρείται μια σταθερή βάση καθώς όλο και περισσότερο συναντάμε το φαινόμενο του σύγχρονου νομαδισμού. Προκύπτει λοιπόν μια νέα πρόκληση της αρχιτεκτονικής που αφορά στη δημιουργία χώρων κατοικίας ικανών να ανταποκριθούν σε απρόβλεπτες μελλοντικές επιθυμίες και ανάγκες των χρηστών. Η δεύτερη ενότητα της τεχνολογικής εξέλιξης που σχετίζεται με τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό αφορά στη δημιουργία και σύνθεση νέων υλικών. Αυτή η νέα υλικότητα προκύπτει είτε με τη βελτίωση των ιδιοτήτων γνωστών υλικών, είτε με τη δημιουργία εξολοκλήρου νέων που έχουν καθορισμένες δυνατότητες.[72] Στην πρώτη περίπτωση, οι εξελίξεις στον τομέα της χημικής βιομηχανίας καθιστούν δυνατή την επέμβαση στην ποιότητα των γνωστών υλικών βελτιώνοντας τις ιδιότητες τους, όπως την ελαστικότητα, την αντοχή, την διαφάνεια, την υφή ακόμα και την ηλεκτρική αγωγιμότητα τους. Τέτοιου είδους τροποποιήσεις σε υλικά που χρησιμοποιούνται ευρέως (τσιμέντο, μέταλλα, πλαστικό κ.α.) αυξάνουν ακόμη περισσότερο τις δυνατότητες πειραματισμού στις κατασκευές. 72 Βασιλοπούλου Χριστίνα, Μεταβαλλόμενη αρχιτεκτονική: η αρχιτεκτονική πολλαπλότητα. Διάλεξη, Ε.Μ.Π. Φεβρουάριος 2008

Η δεύτερη περίπτωση που αφορά στις νέες τεχνολογίες υλικών σχετίζεται με την κατασκευή νέων σύνθετων υλικών τα οποία -μέσω μοριακά καθορισμένων πινάκων- έχουν καθορισμένες ιδιότητες και μπορούν να προσαρμόζονται στις εκάστοτε συνθήκες που προκύπτουν. Η σύνθεση των “έξυπνων” υλικών (smart materials), όπως ονομάζονται, στηρίζεται στα σύγχρονα επιτεύγματα του κλάδου της νανοτεχνολογίας, η οποία επιτρέπει την επεξεργασία τους σε βαθμό νανοκλίμακας. Σε πρακτικό μέχρι σήμερα επίπεδο οι νέες τεχνολογίες των υλικών αξιοποιούνται στον τομέα της αρχιτεκτονικής για τη δημιουργία μεταβαλλόμενων χώρων με τη χρήση αισθητήρων (sensors) και ενεργοποιητών (actuators). Η ενσωμάτωση αυτών των νέων δυνατοτήτων στον σχεδιασμό έχει ως αποτέλεσμα την δημιουργία ενός κτισμένου χώρου ο οποίος συμπεριφέρεται πλέον ως ζωντανός οργανισμός καθώς συλλέγει δεδομένα από το περιβάλλον και αλληλεπιδρά με ποικίλους τρόπους (ήχος, κίνηση φως κ.α.). Επομένως, η ύλη χάνει σταδιακά τον παθητικό ρόλο που είχε μέχρι πρόσφατα στον τομέα της αρχιτεκτονικής και αρχίζει να αποκτάει μια δυναμική σχέση αλληλεπίδρασης.[73]

73 https://lebbeuswoods.wordpress.com/2009/02/27/manuel-delanda-smart-materials/

3.2 Σύγχρονοι χώροι κατοικίας που ενσωματώνουν την έννοια της μεταβλητότητας Η ενότητα αυτή εξετάζει τη πρακτική εφαρμογή των σύγχρονων τεχνολογικών εξελίξεων στον τομέα της αρχιτεκτονικής, εστιάζοντας στους χώρους κατοικίας. Παρακάτω αναλύονται ορισμένα παραδείγματα κατοικίας, τα οποία ενσωματώνουν την έννοια του χρόνου μέσα από τις ποικίλες δυνατότητες μεταβολής που προσφέρει η κατασκευή τους. Επιπλέον, πρέπει να σημειωθεί ότι οι προτάσεις αυτές στηρίζονται και σε παλαιότερούς προβληματισμούς που αφορούν την σχέση του ανθρώπου με τον κτίριο και τους τρόπους που μπορεί ο δομημένος χώρος να μεταβάλλεται ώστε να εξυπηρετήσει κάθε φορά τις επιθυμίες των χρηστών.

_loft cubes (2003) αρχιτέκτονας: Werner Aisslinger

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ευμετάβλητης κατοικίας που μπορεί με ευκολία να ανταποκρίνεται σε διαφορετικές ανάγκες και συνθήκες είναι τα loft cubes που σχεδιάστηκαν το 2003 από τον Werner Aisslinger. Η φιλοσοφία στην οποία στηρίζεται ο σχεδιασμός τους είναι μια πρόταση για μια προσωρινή, μινιμαλιστική μονάδα κατοίκησης που προορίζεται για ανθρώπους που υιοθετούν ένα “νομαδικό” τρόπο ζωής. Η κατοικία μπορεί εύκολα να μεταφερθεί δίχως να αφήνει το “αποτύπωμα” της στον χώρο που βρισκόταν προηγουμένως. Η μεταφορά της μπορεί να πραγματοποιηθεί με ιδιαίτερη ευκολία, με τη βοήθεια ενός container, ενώ η αποσυναρμολόγηση της διαρκεί μόνο δύο μέρες και απαιτείται έως μια εβδομάδα για να συναρμολογηθεί στο καινούριο μέρος.[74](εικ.3.2.2) Ο βασικός σκελετός της κινητής αυτής κατασκευής είναι από αλουμίνιο με ελάχιστο βάρος, ενώ τα πάνελς είναι κατασκευασμένα από γυαλί. Εσωτερικά -παρά το μικρό μέγεθος- η κατοικία είναι πλήρως λειτουργική και κάθε χώρος της έχει χρηστικές ιδιότητες. Παράλληλα, τα εσωτερικά συρόμενα χωρίσματα επιτρέπουν στον χρήστη να προσαρμόζει τον χώρο στις δικές του ανάγκες και επιθυμίες.[75] Εκτός από την χρήση τους ως ατομικά κτίρια κατοικίας, τα loft cubes μπορούν να οργανωθούν και σε συγκροτήματα κατοικιών (εικ.3.2.4) ή ακόμα με την σύνδεση δύο η παραπάνω μονάδων μπορούν να μετατραπούν σε μεγαλύτερες κατοικίες προσφέροντας περισσότερες χρήσεις και μεγαλύτερες ανέσεις.[76] 74 http://inhabitat.com/tiny-space-age-loftcube-prefab-can-pop-up-just-about-anywhere/ 75 http://www.aisslinger.de/ 76 http://www.loftcube.net/

εικ.3.2 1 απεικόνηση ενός loftcube , το οποίο είναι τοποθετημένο στην ταράτσα ενός κτιρίου μέσα στην πόλη

εικ.3.2 2 η διαδικασία μεταφοράς και συναρμολόγησης της κατοικίας.

εικ.3.2 3 εσωτερική διαρρύθμιση μιας κατοικίας loftcube

εικ.3.2.4 διαφορετικές εκδοχές συνδέσεων των loft cubes

_Smart Wrap Pavillion (2005)

αρχιτέκτονες: Stephen Kieran και James Timberlake

Το Smart wrap pavilion, που σχεδιάστηκε το 2005 από τους Stephen Kieran και James Timberlake είναι ένα παράδειγμα διαδραστικής αρχιτεκτονικής που εκμεταλλεύεται τα σύγχρονα ψηφιακά μέσα στον τομέα του σχεδιασμού και κυρίως στον τομέα της υλικότητας. Συνδυάζοντας τεχνολογικές ανακαλύψεις από διαφορετικούς βιομηχανικούς κλάδους το κτίριο λειτουργεί ως καταφύγιο και διαθέτει “μηχανισμούς” που επιτρέπουν την συσσώρευση ενέργειας, τον έλεγχο του κλίματος και του φωτισμού αλλά και τη προβολή πληροφοριών σε ψηφιακή οθόνη. Πιο συγκεκριμένα, αυτοί οι “μηχανισμοί” μπορούν να διακριθούν σε τέσσερα στρώματα (layers) στην επιφάνεια του κτιρίου. Το πρώτο στρώμα είναι ένα λεπτό πλαστικό PET (polyethylene terephalate) που είναι ένα διάφανο υλικό με μεγάλη αντοχή σε υγρασία και ανέμους, και λειτουργεί ως βάση για τα υπόλοιπα layers. Το δεύτερο στρώμα συλλέγει την ηλιακή ενέργεια χρησιμοποιώντας τυπωμένα φωτοβολταϊκά φιλμ και αγώγιμα κυκλώματα. Αυτή η ενέργεια που μαζεύεται τροφοδοτεί το τρίτο στρώμα από οργανικά LEDs ( light emitting diodes) που φωτίζουν το κτίριο τη νύχτα ενώ τη μέρα λειτουργούν ως ψηφιακή οθόνη προβολής. Τέλος, το τέταρτο στρώμα ελέγχει της κλιματικές αλλαγές και αποτελείται από PMCs( phase-change materials), δηλαδή μικροκάψουλες υλικών αλλαγής φάσης που εξωθούνται σε ένα φιλμ. Τέτοια υλικά αλλαγής φάσης, είναι ικανά να αποθηκεύουν πολύ μεγαλύτερες ποσότητες ενέργειας από τις τυπικές θερμικές μάζες , όπως η τοιχοποιία και η πέτρα.[77] 77 http://kierantimberlake.com/

Αυτός ο τρόπος κατασκευής του κελύφους προσφέρει ποικίλα ενεργειακά αλλά και περιβαλλοντικά οφέλη. Αρχικά, τα μέρη που το αποτελούν διαθέτουν ελάχιστο βάρος, με αποτέλεσμα η τοποθέτηση τους στο κτίριο να απαιτεί λιγότερη ενέργεια. Επιπλέον, το πάχος της τελικής εξωτερικής επιφάνειας δεν ξεπερνά τα τρία χιλιοστά μειώνοντας έτσι την ποσότητα του υλικού που χρειάζεται για την κάλυψη της. Τέλος, κάθε ένα από τα τμήματα του Smart Wrap Pavillion μπορεί εύκολα να αποσυναρμολογηθεί και να ανακυκλωθεί όταν ολοκληρωθεί ο κύκλος ζωής του. Γίνεται κατανοητό ότι ο σχεδιασμός της κατασκευής ενσωματώνει όλες τις μεμονωμένες λειτουργίες των συμβατικών τοίχων ή διαχωρισμάτων και επιπλέον τις συνδέει με τις σύγχρονες προηγμένες ψηφιακές τεχνολογίες, δημιουργώντας νέες επιφάνειες που μεταφέρουν πληροφορία, ανταποκρίνονται στο περιβάλλον και αντιδρούν στις καταστάσεις. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το Smart Wrap Pavillion εκφράζει έναν νέο τρόπο σκέψης σχετικά με τα κτιριακά κελύφη, ο οποίος μπορεί να διευρύνει τις δυνατότητες της βιομηχανικής αλλά και τις αποτελεσματικής χρήσης των έξυπνων υλικών στην κατασκευή ων κτιρίων.

εικ.3.2 5 εξωτερική όψη του smart wrap κατά

τη διάρκεια της ημέρας (επάνω ) και της νύχτας (κάτω).

εικ.3.2 6 απεικόνιση των layers του πλαστικού

διάφανου υλικού PΕΤ στην επιφάνεια του κτιρίου.

εικ.3.2.7 απεικόνιση των οργανικών LEDs

και των τυπωμένων φωτοβολατϊκών φιλμ στο εξωτερικό layer από PMCs.

_E-motive house (2002) αρχιτέκτονας: Kas Oosterhuis

Επιχειρώντας ένα βήμα παραπάνω στο σχεδιασμό μεταβαλλόμενων χώρων κατοίκησης, ο Kas Oosterhuis σχεδιάζει το 2002 το E-motive House, με στόχο να επιτευχθεί η άμεση επικοινωνία του χρήστη και του περιβάλλοντος με τον κτισμένο χώρο. Πρόκειται για ένα σπίτι που μπορεί να αναπτύσσει συναισθηματική σχέση με τους κατοίκους, τους επισκέπτες αλλά και με τα ίδια τα στοιχεία που το συνθέτουν. Το σχήμα της κατασκευής είναι ορθογώνιο ενώ το μέγεθος της μπορεί να μεταβάλλεται. Τα δύο άκρα ,που περιέχουν την κουζίνα και το λουτρό, παραμένουν σταθερά ενώ το υπόλοιπο κέλυφος καθώς και τα ίδια τα έπιπλα είναι ευέλικτα και μπορούν να αλλάζουν διαρκώς. Η κυριότερη ίσως διάφορα του E-motive House από προηγούμενες κατασκευές που στόχευαν στην μεταβλητότητα των χώρων, είναι η αξιοποίηση της σύγχρονης τεχνολογίας τόσο στο στάδιο του σχεδιασμού αλλά κυρίως στο στάδιο της κατασκευής του. Με την ενσωμάτωση εξελιγμένων ψηφιακών προγραμμάτων στην κατασκευή, οι χώροι μπορούν πλέον να μεταβάλλονται και ως προς το περιεχόμενο τους ανάλογα με τις εκάστοτε επιθυμίες των κατοίκων. Ανάλογα με την κίνηση των χρηστών και τις κλιματικές αλλαγές, οι αισθητήρες ενεργοποιούνται και αφού επεξεργαστούν τις πληροφορίες, τις μεταφράζουν πραγματοποιώντας αντίστοιχες ενέργειες. Έτσι δημιουργείται ένα εικονικό περιβάλλον με προβολή εικόνων και πληροφοριών. Δεδομένου ότι το διαδραστικό περιβάλλον που προκύπτει επηρεάζεται από τις ενέργειες των χρηστών αλλά και από εξωτερικούς παράγοντες, κατανοούμε ότι οι αντιδράσεις του συστήματος δεν είναι ποτέ οι ίδιες. Προκύπτει επομένως μια 95

ποικιλία διαφορετικών ενεργειών από τη μεριά της κατασκευής , οι οποίες υποδεικνύουν ένα είδος συναισθήματος μεταξύ της κατοικίας και του ανθρώπου. Άλλωστε , όπως αναφέρει ο Oosterhuis : “πρόκειται για ένα σπίτι απρόβλεπτο, με δική του προσωπικότητα που μπορεί άλλοτε να εμφανίζεται ευέλικτο και προσαρμοστικό και άλλοτε δύσκαμπτο και απόμακρο”.[78] Όσον αφορά στον τρόπο κατασκευής, διακρίνεται σε δύο τμήματα: τη μόνιμη και τη μεταβλητή δομή. Ο μόνιμος-σταθερός σκελετός αποτελείται από μεγάλα ξύλινα δοκάρια τα οποία διατρέχουν το κέλυφος του σπιτιού κατά μήκος σχηματίζοντας τις “νευρώσεις”. Η εξωτερική τους επιφάνεια καλύπτεται από φωτοβολταϊκά ώστε να παράγεται ηλεκτρισμός. Ανάμεσα από τα δοκάρια συναντάμε το μεταβλητό τμήμα της κατασκευής, με τη μορφή μια φουσκωτής επένδυσης, η οποία λειτουργώντας όπως οι μύες των ζωντανών οργανισμών μπορεί να διαστέλλεται και να συστέλλεται και να μεταβάλλει ταυτόχρονα και τον μόνιμο σκελετό. Απαραίτητη προϋπόθεση για την σωστή λειτουργία της κατοικίας είναι η επιτυχής συνεργασία της μόνιμης και της μεταβλητής δομής, η οποία πραγματοποιείται με τη χρήση σύγχρονων μηχανισμών κίνησης και προγραμματισμού.[79]

78 Bernard Leupen, Rene Heijne, Jasper van Zwol (2005), Time Based Architecture. Rotterdam. Σελ.19 79 Ομοίως σελ.20

εικ.3.2 8 τρισδιάστατο μοντέλο του e-motive house.

εικ.3.2 9 τρισδιάστατη απεικόνιση της εσωτερικής διαμόρφωσης του e-motive house.

_ επίλογος/ συμπεράσματα

Σε μια εποχή όπου τα δεδομένα συνεχώς αλλάζουν, η αρχιτεκτονική οφείλει να συμβαδίζει με τους γρήγορους ρυθμούς και να ανταποκρίνεται στα απρόβλεπτα χαρακτηριστικά αυτής της δυναμικής εξέλιξης. Στην ανάλυση που προηγήθηκε τονίστηκε αυτή η προσπάθεια της αρχιτεκτονικής να ακολουθεί τις εξελίξεις και να δημιουργεί χώρους που απαντούν στους εκάστοτε προβληματισμούς με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Συγκεκριμένα, διαπιστώνεται ότι η αντιμετώπιση του σχεδιασμού των χώρων κατοικίας δεν παραμένει η ίδια στο πέρασμα του χρόνου αλλά αντιθέτως προσαρμόζεται στις συνθήκες κάθε χρονικής περιόδου. Έτσι για πρώτη φορά συναντάμε τη περίοδο του μοντερνισμού τις έννοιες του χρόνου και της κίνησης, οι οποίες σταδιακά εμφανίζονται και στο πεδίο της αρχιτεκτονικής. Έχοντας πάντα ως κέντρο τον άνθρωπο η αρχιτεκτονική αποκτά νέο περιεχόμενο εντάσσοντας την έννοια της ευελιξίας στον σχεδιασμό. Οι χώροι πλέον δεν ελέγχονται αποκλειστικά από τον αρχιτέκτονα αλλά υποτάσσονται στις επιθυμίες των χρηστών και μεταβάλλονται προκείμενου να ανταποκριθούν στις ανάγκες τους. Κινούμενη σε αυτό το πλαίσιο, η γενιά των αρχιτεκτόνων της δεκαετίας του ’60, επηρεασμένη από τις απεριόριστες δυνατότητες του τεχνολογικού παροξυσμού που βίωνε, επιχειρεί ένα βήμα παραπάνω προτείνοντας ένα πλήθος ουτοπικών σχεδίων με ρευστούς και διαρκώς μεταβαλλόμενους χώρους. Οι προτάσεις τους αποκαλύπτουν την έντονη ανησυχία τους για τη θέση του ανθρώπου στο σύγχρονο κόσμο. Γι’ αυτό το λόγο προσπαθούν να απαντήσουν στο πρόβλημα της κατοίκησης μέσα από σχέδια μεγάλης κλίμακας όπου οι χρηστές αποκτούν

101

ενεργό ρόλο συνθέτοντας μόνοι την κατοικία τους, σε πρώτο επίπεδο και σε δεύτερο την πόλη τους. Σήμερα, με την αξιοποίηση των σύγχρονων τεχνολογικών επιτευγμάτων, ένα μέρος των οραμάτων της προηγούμενης γενιάς βρίσκει και πρακτική εφαρμογή επιβεβαιώνοντας την άποψη του Friedman πως “ κάθε ουτοπία είναι πραγματοποιήσιμη». Ωστόσο, επιχειρώντας μια σύγκριση ανάμεσα στα οράματα της δεκαετίας του ’60 και στις υλοποιημένες προτάσεις του σήμερα διαφαίνεται μια μεγάλη διαφορά σχετικά με την κλίμακα των επεμβάσεων. Σε αντίθεση με τις μεγαδομές οι οποίες μεταβάλλονταν με τη χρήση γερανών που πρότεινε η προηγούμενη γενιά, σήμερα οι επεμβάσεις πραγματοποιούνται με μηχανισμούς πολύ μικρότερης κλίμακας και η ρευστότητα του χώρου επιτυγχάνεται μέσα από σύγχρονες τεχνολογικές μεθόδους σε επίπεδο νανοκλίμακας. Έτσι, η σύγχρονη αρχιτεκτονική στοχεύει στην ενσωμάτωση της έννοιας της μεταβλητότητας με έναν πιο “εκλεπτυσμένο” τρόπο, σχεδιάζοντας κτίρια που αντιδρούν στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος και συμπεριφέρονται ως ζωντανοί οργανισμοί, αφού αποκτούν δέρμα, μύες ακόμη και νευρικό σύστημα. Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω, συμπεραίνουμε ότι ο σχεδιασμός των χώρων κατοικίας σήμερα φαντάζει πιο σύνθετος από ποτέ, γεγονός που οφείλεται στη διαπίστωση ότι οι ανάγκες των ανθρώπων πλέον δεν είναι καθορισμένες αλλά, μέσα στο πλαίσιο των συνεχών εξελίξεων, μεταβάλλονται διαρκώς. Επομένως η ενσωμάτωση της μεταβλητότητας στο σχεδιασμό κρίνεται αναγκαία προκειμένου να δημιουργούνται ποιοτικοί χώροι με διαχρονική αξία.

102

Παρόλο που μέχρι σήμερα, το νέο αυτό πεδίο της αρχιτεκτονικής δεν έχει τύχει ευρείας εφαρμογής σε χώρους κατοικίας , καθώς αποτελεί ένα σχετικά πρόσφατο κομμάτι του αρχιτεκτονικού κόσμου, ωστόσο διαθέτει τις περισσότερες ίσως προοπτικές εξέλιξης οι οποίες ανατρέπουν τα δεδομένα που έχουμε για την αρχιτεκτονική μέχρι σήμερα.

103

104

_ βιβλιογραφία

105

_ ελληνική βιβλιογραφία » » ‘Αννα Βρυχέα: «Κατοίκηση και Κατοικία, Διερευνώντας τα όρια της αρχιτεκτονικής.» Αθήνα:Ελληνικά Γράμματα(2003) » » Γεωργίου Π. Λάββα: «Επιτομή στην ιστορία της αρχιτεκτονικής.» Θεσσαλονίκη: UNIVERSITY STUDIO PRESS(2002) » » Δημήτρης Α. Φατούρος: «Η Επιμονή της αρχιτεκτονικής.» Αθήνα(2003) » » Δημητρέλης Δ.Λ.(1985): ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ. Θεσσαλονίκη: Οργανισμός Δημητρέλη » » Ελένη Καλαφάτη, Δημήτρης Παπαλεξόπουλος: «Τάκης Χ. Ζανέτος.Ψηφιακά Οράματα και Αρχιτεκτονική.» Libro(2006) » » Κυριακή Τσουκαλά: «Ροϊκές χωρογραφίες και εκπαιδευτικές αναστοχαστικές αντιστίξεις.» Επίκεντρο(2014) » » Κωνσταντίνος-Αλκέτας Ουγγρίνης: «ΜΕΤΑΒΑΛΛΟΜΕΝΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ: κίνηση, προσαρμογή , ευελιξία.» Αθήνα(2012) _ ξένη βιβλιογραφία » » Adrian Forty: «Words and Buildings: a vocabulary of modern architecture.» New York,N.Y.: Thames& Hudson(2000) » » Bernard Leupen,Rene Heijne,Jasper van Zwol: «Time Based Architecture.» Rotterdam(2005) » » Herman Hertzberger: «Μαθήματα για σπουδαστές της Αρχιτεκτονικής.» Αθήνα:Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π.(2002)

107

»»

Jeremy Till, Tatjana Schneider: «Flexible

Housing: the means to the end.» Architectural

Press(2005) » » Jeremy Till, Tatjana Schneider: «Flexible Housing» Architectural Press(2007) » » Kenneth Frampton: «Μοντέρνα Αρχιτεκτονική: Ιστορία και Κριτική.» ΘΕΜΕΛΙΟ:Αθήνα(2009) » » Kisho Kurokawa: «Each one a Hero: The Philosophy of Sy m biosis» πηγή: http://www.kisho.co.jp/ page.php/298(1997) » » Kronenburg Robert: «Flexible: architecture that responds to change.» London(2007) » » Le Corbusier: «Για μια Αρχιτεκτονική.» Εκρεμμές: Αθήνα(2004) » » Mike Jenks, Nicola Dempsey: «Future Forms and Design for Sustainable Cities.» Architectural Press: Oxford(2005) » » Nishat Awan, Tatjana Schneider, Jeremy Till: «Spatial Agency. Other Ways of Doing Architecture.» Routledge(2011) » » Zhongjie Lin: «Kenzo Tange and the Metabolist Movement. Urban utopias of modern Japan.» Routledge(2010) _ διαλέξεις/ ερευνητικές εργασίες » » Αβραμίδης Αλκιβιάδης: «Διαδραστική Αρχιτεκτονική – Interactive Architecture.» Ερευνητική Εργασία , Α.Π.Θ.Σεπτέμβριος 2009

108

» » Βασιλοπούλου Χριστίνα: «Μεταβαλλόμενη αρχιτεκτονική: η αρχιτεκτονική πολλαπλότητα.» Διάλεξη, Ε.Μ.Π. Φεβρουάριος 2008 » » Κατιρτζίδης Αριστείδης, Παπαθωμάς Εφραίμ: «ART.IN.ARCHITECTURE: Adaptive, Responsive, Transformable, Interactive.» Ερευνητική εργασία, Α.Π.Θ., Φεβρουάριος 2012 _ διαδικτυακή βιβλιογραφία » » Professor Robert Kronenburg at Adaptive Architecture 2011. Πηγή:http://vimeo.com/21803296 » » https://littlegreenseed.wordpress. com/2012/04/22/adaptable-nature-adaptablearchitecture/ » » http://adaptivereuse.info/portfolio/pigstyshowroom/ » » http://inhabitat.com/halley-vi-the-worldsfirst-modular-research-station-in-antarctica-canclim b-through-snow/ » » http://www.michaeljantzen.com/ » » http://inhabitat.com/ » » http://www.architakes.com/?p=1441 » » http://www.archdaily.com/401528/ad-classicsthe-dy maxion-house-buck minster-fuller/ » » http://www.yonafried man.nl/ » » http://socks-studio.com/2013/12/12/ evolutionary-housescape-the-metabolist-sky-house-bykiyonori-kikutake-1958/ » » http://www.archdaily.com/110745/ad-classicsnakagin-capsule-tower-kisho-kurokawa/

109

» » https://architecture.knoji.com/metabolism-anarchitectural-movement-in-the-1960s/ » » http://walkingthecityupolis.blogspot. gr/2011/03/guest-post-archigrams-walking-city.html »» » » http://www.academia.edu/6048928/PLUG-IN _ CITY- _ Archigram » » http://www.sac.or.kr/eng/lab2003/archigram » » https://lebbeuswoods.wordpress.com/2009/02/27/ manuel-delanda-smart-materials/ » » http://inhabitat.com/tiny-space-age-loftcubeprefab-can-pop-up-just-about-anywhere » » http://www.aisslinger.de/ » » http://www.loftcube.net/ »»

http://kierantim berlake.com/ _ πηγές εικόνων

» » εικ.1.1.1: http://www.afewthoughts.co.uk/ flexiblehousing/house.php?house=11&num ber=&total=&act ion=&data=&order=&dir=&message=&messagead=&photo=5 » » εικ.1.1.2: http://www.afewthoughts.co.uk/ flexiblehousing/house.php?house=11&num ber=&total=&act ion=&data=&order=&dir=&message=&messagead=&photo=6 » » εικ.1.1.3: http://www.afewthoughts.co.uk/ flexiblehousing/house.php?house=11&num ber=&total=&act ion=&data=&order=&dir=&message=&messagead=&photo=3 » » εικ1.2.4: https://www.flickr.com/photos/ krokorr/5474451006/

110

» » εικ1.2.5: http://www.afewthoughts.co.uk/ flexiblehousing/house.php?house=48&num ber=&total=&ac tion=&data=&order=&dir=&message=&messagead=&photo=4 » » εικ1.2.6: http://www.afewthoughts.co.uk/ flexiblehousing/house.php?house=8&num ber=&total=&act ion=&data=&order=&dir=&message=&messagead=&photo=5 » » εικ1.2.7: http://www.afewthoughts.co.uk/ flexiblehousing/house.php?house=13&num ber=&total=&act ion=&data=&order=&dir=&message=&messagead=&photo=2 » » εικ.1.2.8: http://www.afewthoughts.co.uk/ flexiblehousing/house.php?house=15&num ber=&total=&act ion=&data=&order=&dir=&message=&messagead=&photo=2 » » εικ.1.3.1: https://littlegreenseed.wordpress. com/2012/04/22/adaptable-nature-adaptablearchitecture/ » » εικ.1.3.2: http://adaptivereuse.info/portfolio/ pigsty-showroom/ » » εικ.1.3.3: http://awarenessphotography.com/ Nomadas%20Kazajos/ENYurt.html » » εικ.1.3.4, εικ.1.3.5: http://inhabitat.com/ » » εικ.1.3.6: http://www.michaeljantzen.com/ » » εικ.2.1.1, εικ.2.1.2: http://pixshark.com/ walter-gropius-bauhaus-plan.htm » » εικ.2.1.3: https://www.flickr.com/ photos/75316467@N06/12516643073/ » » εικ.2.1.4: http://www.afewthoughts.co.uk/ flexiblehousing/house.php?house=4&num ber=&total=&act ion=&data=&order=&dir=&message=&messagead= » » εικ.2.1.5: http://en.wikipedia.org/wiki/Villa _ Savoye »»

εικ.2.1.6: http://pixshark.com/villa-savoye111

plan.htm » » εικ.2.1.7: http://www.fondationlecorbusier.fr/ corbuweb/morpheus.aspx?sysName=home&sysLanguage=frfr&sysInfos=1 » » εικ.2.1.8: https://quizlet.com/12499608/l14kahn-re-emergent-eurpoe-flash-cards/ » » εικ.2.1.9: http://ehyu.blogspot.gr/ » » εικ.2.1.10: http://pixshark.com/mies-van-derrohe-tugendhat-house.htm » » εικ.2.2.1: https://www.flickr.com/ search/?text=jean%20prouve » » εικ.2.2.2, εικ.2.2.3: http://www.archdaily. com/401528/ad-classics-the-dy maxion-housebuck minster-fuller/ » » εικ.2.2.4, εικ.2.2.5, εικ.2.2.6: http://www. yonafried man.nl/ » » εικ.2.2.7., εικ.2.2.8: https://benandjess. wordpress.com/2008/12/02/constants-new-babylon » » εικ.2.2.9, εικ.2.2.10, εικ.2.2.11: http://socksstudio.com/2013/12/12/evolutionary-housescape-themetabolist-sky-house-by-kiyonori-kikutake-1958 » » εικ.2.2.12: http://www.archdaily.com/110745/adclassics-nakagin-capsule-tower-kisho-kurokawa/ » » εικ.2.2.13, εικ.2.2.14: https://coppersection. wordpress.com/2014/02/23/nakagin-capsule-tower-1972kisho-kurokawa/ » » εικ.2.2.15: https://architecture.knoji.com/ metabolism-an-architectural-movement-in-the-1960s/ » » εικ.2.2.16: http://thetemplesofconsumption. blogspot.gr/2012/03/kiyonori-kikutake-1928-2011.html

112

» » εικ.2.2.17, εικ.2.2.18, εικ.2.2.19: http:// architecturalmoleskine.blogspot.gr/2011/10/ metabolist-movement.html » » εικ.2.2.20: http://facingenergy.org/?p=364 » » εικ.2.2.21: http://www.archdaily.com/tag/ archigram/ » » εικ.2.2.22: http://www.wallpaper.com/gallery/ art/peter-cook-wallpaper-cover/17050459#topContent-3 » » εικ.2.2.23: http://takiszenetos.tum blr.com/ » » εικ.2.2.24, εικ.2.2.25: http://www.scribd.com » » εικ.3.2.1, εικ.3.2.4: http://www.loftcube.net/ » » εικ.3.2.2: http://www.proholz.at/zuschnitt/13/ auf-besuch/ » » εικ.3.2.3: http://inhabitat.com/tiny-space-ageloftcube-prefab-can-pop-up-just-about-anywhere/ » » εικ.3.2.5: https://arch5541.wordpress.com/ » » εικ.3.2.6, εικ.3.2.7: http://kierantim berlake. com/ » » εικ.3.2.8, εικ.3.2.9: http://www.onl. eu/?q=projects/e-motive-house

113