Klasifikimi i ushqimeve Grupi i pare : Mishi , peshku ,veza Grupi i dyte : Qumështi dhe nënproduktet Grupi i trete : Drithërat dhe tuberoret Grupi i katërt :Bishtajoret Grupi i peste :Yndyrnat e përpunuara Grupi i gjashte :Perimet e frutat, burime te vitaminës A; C Ushqim quajmë gjithçka që hanë njerëzit a kafshët dhe që mund të përpunohet e të përvetësohet nga organizmi .
Karbohidratet Karbohidratet janë komponime organike që gjenden në të gjitha gjallesat por më së shumti tek bimët. Me analizë kimike është vërtetuar se karbohidratet janë komponime të përbëra nga karboni, hidrogjeni dhe oksigjeni, ku raporti mes oksigjenit dhe hidrogjenit është si te uji (2:1). Karbohidratet kanë formulë të përgjithshme Cx(H2O)y prandaj mund të duken si hidrate të karbonit. Por ky emër është në kundërshtim me molekulat e karbohidrateve të cilat nuk përmbajnë ujë. Nga përbërja kimike ato ndahen në aldoze dhe ketoze. Karbohidratet me shije të ëmbël quhen sheqerna. Klasifikimi
Monosaharite : Glukoza , Galaktoni , Fruktoza Disakarite : Saharoza , Laktozë , Maltosa Polisaharitet :Amidoni , Celuloza , Glikogjeni
Laktozë
Proteinat 1|Faqe
Shpjegimi ne fq26-27
Proteinat janë lëndë organike, janë makro molekula të cilat kryesisht përbëhen nga elementet e karbonit, hidrogjenit, oksigjenit, azoti si dhe rrallë herë edhe prej sulfurit. Proteinat janë baza kryesore të qelizave. Ato jo vetëm që i japin qelizave një strukturë, por janë edhe makina molekulare, ku bëjnë transportimin e materieve, pompojnë jonet.
Emri Proteine rrjedh nga fjala greke “prota” që do të thotë i rëndësishëm, pra proteinat janë struktura bazë e të gjitha qelizave të gjalla, ato janë molekula që të gjitha qeniet njerëzore janë në gjendje ti
struktura e proteinave
sintetizojnë nga atomi i karbonit (C) proteinat janë vargje shumë të gjata dhe përbëhen nga amino acidet që janë elementet përbërëse të proteinave.Nga njëzet aminoacidet që janë identifikuar, nëntë (9) prej tyre konsiderohen aminoacide esenciale të cilat nuk prodhohen në trup dhe kështu duhen të merren nga ushqimi ditor. Trupi mund të prodhojë aminoacidet jo – esenciale nga nënproduktet e metabolizmit të karbohidrateve. Aminoacidet janë vendimtare për funksion të duhur të sistemit nervor qendror, Proteinat formojnë diku rrethe 15% të trupit dhe janë përgjegjëse për formimin e muskujve, eshtrave, ligamenteve, lëkurës, thonjve dhe qimeve të flokëve, shkurt proteinat janë elemente ndërtuese të organizmit tonë. Janë dy lloje të proteinave: Proteinat e plota (komplete) dhe të paplota (jo – komplete) ose proteinat shtazore dhe proteinat me prejardhje bimore Mishi, peshku, qumështi, djathi e vezët përmbajnë proteina komplete. Proteinat jo komplete siç janë perimet, drithërat, farërat dhe lajthitë (apo të ngjashme) janë ato, që nuk i përmbajnë të gjitha nëntë aminoacidet esenciale nga vetë ato. Sidoqoftë, kombinimet e ushqimeve me proteina jo komplete apo shtojcave të përbashkëta mund të furnizojnë të gjithë nëntë aminoacidet esenciale siç janë fasulet me oriz apo gjalpë të kikirikut mbi bukë të bardhë Tretja e proteinave Proteinat e fillojnë tretjen në stomak por së pari tretën në zorrën e hollë dhe metabolizohen përmes mëlçisë për të krijuar inde. Proteinat që nuk janë të nevojshme për ndërtimin e indeve mund të përdoren si burim i energjisë dhe furnizojnë 4 kalori për gram (1gr proteinë = 4kalori). Rreth 98% të proteinave nga burimet e kafshëve dhe rreth 80% të proteinave nga burimet e perimeve absorbohen nga trupi. Mos ngrënia Mos ngrënia i shkakton trupit përdorimin e proteinës si burim i energjisë dhe shkon deri edhe në atë pikë të thyerjes së indeve vitale siç janë organet dhe muskujt për ti përdor si një burim i energjisë. Proteina, që nuk përdoret
2|Faqe
për rritjen dhe riparimin e indeve ose si një burim i energjisë konvertohet nga trupi në yndyrë dhe me këtë rast ruhet. Sa proteina duhet të konsumojmë Kërkesat për proteina varen nga mosha, gjinia, aktiviteti individual e ditor, lëndimet, trajnimi me pesha apo shtatzënia ndikon në kërkesat e proteinave. Gjatë sëmundjes, proteina nuk është e nevojshme vetëm për riparim, por përdoret përgjithësisht si një burim i energjisë. Mungesa e proteinave Rënia e flokëve dhe hollimi, si dhe thonjtë e brishtë e me ngjyrë të humbur mund të jene manifestime të mungesës të proteinave. Shenjat e brendshme mund të jenë humbja e muskujve, ligamentet e dobëta dhe mos funksionimi i qelizave përderisa aminoacidet do të jene në furnizim të shkurtër. Rritja e muskujve gjithashtu do të jetë e kufizuar për shkak të sasisë së pamjaftueshme të proteinave. Rreziqet e mundshme shëndetësore: bradycardia (rrahje të ngadalshme të zemrës), koma, vdekja, vjellja, humbja e koordinimit,etj.
Yndyrnat Yndyra është një lëndë ushqyese që përmban më shumë energji, në 100 gramë yndyrë ka dyfish më shumë energji se sa në 100 gramë karbohidrate. Do me thënë që njerëzit duhet të bëjnë kujdes që të mos të hanë shumë yndyrna, sepse njeriu absorbon shumë energji shpejt dhe prandaj rrezikon të bëhet i trashë. Mund të jetë e vështirë për të parë sa yndyrë ka në një ushqim – vetëm kur ka gjalpë, vaj ose margarinë, që janë pothuajse yndyrna të pastra. Prandaj mund të flitet për dhjamë të fshehur, që është ai dhjam që nuk mund të shihet direkt me sy (për shembull është e vështirë të shikohet se sa dhjam ka në djathë që mund të përmbaj nga 10 % deri në 80 % yndyrë). Prandaj është mirë që të lexohet përbërja sa yndyrë ka në produktin ushqyes përkatës. Ushqimi i përpunuar industrialisht nuk është më i keq se ushqimi i gatuar në shtëpi, por duhet pasur parasysh që dhjami është më i lirë se mishi dhe prandaj për prodhuesit është me interes që të shkëmbejnë pjesë të mishit me dhjam. Nuk është shumë e shëndetshme që të hash shumë yndyrë. Midis të tjerave është shumë e pashëndetshme për enët e gjakut në trup të ekspozohen nga shumë yndyra, sepse yndyra mund të grumbullohet në muret e enëve të gjakut dhe në këtë mënyrë rritet rreziku për bllokimin e enëve të gjakut, prej të cilave njeriu mund të vdesë. Ndër të tjerash sasia e madhe e yndyrës në ushqim bën që njeriu të peshojë shumë. Njeriu është mbipeshë kur merr më shumë energji, sesa ka nevojë, sepse trupi e grumbullon këtë energji ekstra në formë dhjami rreth barkut ose vende të tjera në trup. 3|Faqe
Struktura e yndyrës
Vitaminat Vitamina (lat.: vita = jetë) janë substanca organike të cilat janë të përhapura te bimët, shtazët dhe mikroorganizmat ndërsa njeriu i merr nëpërmjet ushqimit. Vitaminat kanë rëndësi sepse ruajnë dhe mirëmbajnë metabolizmin e organizmit. Vitaminat ndahen në vitamina të tretshme në ujë dhe vitamina të tretshme në yndyrë. Emërtohen sipas shkronjës së parë të emrit latin ose zbuluesit p.sh.: Vitamina A (Retinoli, Akseroftoli.) Për arsye se prej një vitamine janë zbuluar edhe nën vitamina ose brenda një vitamine janë zbuluar vitamina të tjera ka edhe emërtime me numra p.sh.: vitamina B1,Vitamina B2, etj.Tani ne do tu tregojmë për vitaminat te cilat janë shumë te vlefshme për trupin e njeriut. Ato mund t’ju ndihmojnë dhe mund t’ju heqin sëmundje te ndryshme. Struktura e vitaminave
Mineralet Mineralet janë tejet të rëndësishme për organizmin tonë, pasi na ndihmojnë të kemi një jetë të shëndetshme. Hekuri: Gjendet në sasi të mjaftueshme në mish të kuq dhe është njëri nga mineralet më të rëndësishme për funksionim efektiv të trupit.
Personat që preferojnë dietë vegjetariani marrin shumë hekur nga perimet me gjethe të gjelbra, si spinaqi dhe brokoli. Sidoqoftë, kjo formë e hekurit nuk absorbohet lehtë nga trakti gastrointestinal, për shkak se është i lidhur me përzierje tjera jo absorbuese. Kromi: Mirëmbajtja e niveleve të insulinës është njëra nga funksionet e kromit. Shumë njerëz janë me mungesë të kromit, për shkak të të ushqyerit
4|Faqe
(dietës) me shumë sheqer dhe yndyra. Kjo dietë e pashëndetshme zvogëlon nivelet e kromit në trup. Nivelet optimale të kromit për të krijuar trup të shëndosh janë së paku 200 miligramë në ditë. Kalciumi dhe Magnezi: Ndërtimi, riparimi dhe zhvillimi i eshtrave janë pjesë e niveleve të shëndetshme të kalciumit dhe magnezit. Këto dy minerale punojnë së bashku për të tkurrur dhe relaksuar fibrat e muskujve dhe për të mirëmbajtur nivelet e shtypjes së gjakut. Gjendet në ushqime deti, perime me gjethe jeshile, si dhe arrat dhe lajthitë.
Seleni: Ky është një mineral që forcon sistemin e imunitetit dhe eliminon qelizat kancerogjene. Këto funksione i kryen duke punuar dorë për dore me vitaminën E.
Për të shtuar nivelet tuaja të selenit ushqehuni me ushqime të detit si dhe mish organesh të brendshme – mëlçi, mushkëri, veshkë.
Qumështi 5|Faqe
Qumështi është prodhim i lëngshëm i pa tejdukshëm me ngjyrë të bardhë që prodhohet nga gjëndrat qumështorë të femrave gjitarë (tek njerëzit e kafshët). Gjëndrat gjitare janë posaçërisht të specializuara për tajiten e qumështit. Aftësia e prodhimit të qumështit nga ana e femrave gjitare është karakteristika kyçe që i bën të dallohen. Femrat gjitare zakonisht e bëjnë prodhimin e qumështit pas lindjes dhe qumështi bëhet ushqimi kryesorë i të voglit. Të ushqyerit e të voglit nga qumështi i gjitarit të llojit të njëjte (njeriu me qumësht njeriu, lopa me qumësht lope etj.) ndihmon në mbrojtjen e të voglit nga sëmundje të shumta, duke i shtruar imunitetin. Meshkujt e të gjitha llojeve të gjitarëve kanë gji që janë pjesë kryesore e strukturës trupore të tyre gjitarë, por nuk prodhojnë qumësht. Komponentët e qumështit të pa përpunuar janë të ndryshme varësisht nga lloji i gjitarit, gjithashtu qumështi ndryshon në përbërje edh brenda llojit varësisht nga raca ose kushtet tjera, por në të gjitha rastet përmban sasi të konsiderueshme të yndyrës së ngopur, proteinave, kalciumit si dhe vitaminës C. Për fat të keq gjatë ngrohjes së qumështit vitamina C shkatërrohet. Njerëzi si dhe gjitarët tjerë mund të ushqehen me qumësht nëne gjatë fëmijërisë së tyre. Disa gjitarë humbasin aftësinë e prodhimit të qumështit edhe për shkak të mos largimit të tij nga gjinjtë. Disa kafshë prodhojnë qumësht edhe pas kohës së caktuar të ushqimit të të voglit kështu që njerëzit i shfrytëzojnë këto gjitarë për mbledhjen e qumështit dhe përdorimin e tij për prodhimin e ushqimeve të ndryshme.
Veza Veza bën pjesë në listën e 10 super-ushqimeve dhe jo pa arsye! Pavarësisht përmasave të saj ( përveç vezës së strucit) ajo përmban një sasi të madhe substancash ushqyese themelore për shëndetin tonë. E verdha e vezës, por edhe e bardha e saj përmbajnë një sasi të madhe proteinash dhe kolinë duke u përdorur gjerësisht në recetat e gatimit. Për shkak të përmbajtjes në sasi të mëdha të proteinave, Departamenti i Agrikulturës së Shteteve të Bashkuara i fut vezët në kategorinë e mishit në piramidën ushqimore. Pavarësisht të mirave ushqimore që ka veza, këto mund të prishen dhe të japin efekt të kundërt nëse ajo nuk është ruajtur në kushte të mira (në temperaturë të ulët), nëse pula nuk është e vaksinuar si dhe nëse dikush ka alergji prej saj. 6|Faqe
Por cilat janë përfitimet nga konsumimi i vezës? 1. Përmirëson përqendrimin Ushqyerja e mirë ndikon drejtpërdrejte në aftësinë e fëmijës suaj për të mësuar. Kërkimet kanë treguar se konsumi i një mëngjesi të mirë dhe të ekuilibruar përmirëson përqendrimin dhe vëmendjen e fëmijës, aftësitë e tij në matematikë dhe rezultatet në provime. Nisja e ditës me një mëngjes të shëndetshëm që përfshin dhe vezët, i jep organizmit tuaj dhe të familjes suaj pikërisht vaktin e balancuar. Kjo sepse pothuajse të gjithë substancat ushqyese themelore që i duhen trupit tuaj gjendet te veza. Veza është e mbushur me 14 ushqyes themelorë dhe vetëm 5 gram yndyrë e 70 kalori. 2. Shije Veza ka shije shumë të mirë , por nëse nuk ju pëlqen, ka një mijë mënyra për ta futur në receta gatimi dhe ti përshtaten shijeve të secilit. 3. Menaxhim i peshës Proteina që ndodhet në vezë mund t’ju ndihmojë të bini në peshë, duke i kontrolluar vlerat me të cilat trupi juaj thith kaloritë. Një studim i kohëve të fundit ka treguar se një mëngjes me bazë veze ka të njëjtat kalori si një mëngjes me bazë gjevreku. Ata që hanin vezë në mëngjes, konsumonin 163 kalori më pak në drekë, kishin më pak uri dhe në harkun kohor të 24- orëve, konsumonin 418 kalori më pak. Kur mundoheni të menaxhoni peshën tuaj, zgjidhni ushqimin që ju jep maksimumin e vlerave ushqyese për minimumin e kalorive. Veza është e rëndësishme për ata që po mundohen të bien në peshë sepse ka 14 substanca themelore ushqyese dhe përmban vetëm 70 kalori. 4. Zhvillon trurin Veza i jep energji trurit. Kolina, substancë që gjendet tek e verdha e vezës, nxit zhvillimin dhe funksionin e trurit. Kolina njihet si një nga ushqyesit themelorë të organizmit tonë, por nuk prodhohet dot nga trupi ynë në sasitë e duhura, është e nevojshme marrja e saj nëpërmjet ushqimit. Mjaftojnë dy vezë për të marrë sasinë e nevojshme ditore të kolinës për organizmin tonë. 5. Mbron sytë Vezët ndihmojnë për të mbajtur sytë të shëndetshëm. Luteina dhe zeaksantina që ndodhen në të, i mbrojnë sytë nga dëmtimi i rrezeve ultravjollcë dhe dielli. Këta dy antioksidantë mbrojnë nga degjenerimi i makulës për shkak të moshës ( shkaku kryesor që çon në rënie ose verbim në njërën mbi 65 vjeç) si dhe ul rrezikun për katarakte. 6. Energji që zgjat Futja e vezëve në vaktet tuaja, ndihmon në furnizimin me energji dhe ngopjen tuaj duke evituar kështu urinë dhe ngrënien pa orar. Proteina është substance më ngopëse dhe kontrollon vlerën me të cilën trupi thith kaloritë. 7|Faqe
Një vezë përmban 6gram të proteinës më cilësore dhe ndodhet si tek e bardha edhe tek e verdha, por që të përfitoni plotësisht duhet ti konsumoni të dyja. Veza është një nga ushqimet e pakta që kanë proteina komplete. Një proteinë komplete i ka të nënta aminoacidet themelore ( esenciale) që trupi juaj nuk i prodhon dot. Aminoacidet quhen ndryshe tullat ndërtuese të trupit sepse formojnë proteinat dhe rrjedhimisht janë jetësore për trupin dhe shëndetin e tij. Përveç energjisë (kalorive) që i japin trupit, proteina është themelore për ndërtimin dhe riparimin (korrigjimin) e indeve të dëmtuara si dhe mbajtjen e trupit të fortë dhe të shëndetshëm. Muskujt, organet, lëkura, flokët, madje dhe antitrupat, enzimat, hormone janë të gjitha të përbëra nga proteinat. Ato gjithashtu ndihmojnë në luftimin e infeksioneve, mbajtjen e ekuilibrit të lëngjeve si dhe ruajtjen e metabolizmit. 7. Multivitaminë Ka vetëm 70 kalori dhe plot 14 ushqyes esencialë dhe përveç kësaj, konsumi i vezës është si të merrni një tabletë multivitaminike natyrale. 8. Praktike Vezët janë lëndë e parë në shumë shtëpi. Me vezët në frigorifer gjithmonë mund të sajohet një vakt i shpejtë, i shijshëm dhe i ushqyeshëm. Kombinojini vezët me ushqime të tjera që mund t’ju kenë ngelur nga vakti paraardhës, pak kreativitet dhe mund të bëni omëleta, frutat etj. Fatmirësisht, natyra na i ka dhënë vezët në porcione të gatshme, secila në zhguallin e vet. 9. Freski Freskia e ushqimit që konsumoni është shumë e rëndësishme dhe për vezët në veçanti. Vezët pasi mblidhen në fermë, lahen, maten, paketohen dhe shpërndahen nëpër dyqane. Kjo procedurë merr rreth 3-7 ditë. Vezët janë nga të paktat burime të proteinave që mund të mbahen në frigorifer për 4-5 javë dhe të mos prishen. Data e skadencës që shkruhet mbi paketim tregon periudhën më të mirë që mund të konsumohen duke i ruajtur vlerat ushqyese në nivelin A. Për ti ruajtur mirë, vendosini në frigorifer bashkë me kartonin e tyre paketues. 10. Ekonomike-Duke konsideruar faktin që janë shumë të ushqyeshme, të shijshme, praktike, lehtësisht të gatueshme , kostoja duhet të ishte e lartë, por nuk është kështu. Ndërkohë që gatime me bazë veze të blera mund të kushtojë shumë, një paketim standard ka kosto me të ulët dhe shpesh cilësi më të mirë. 8|Faqe
Piramida ushqimore, ushqimet e përditshme dhe të përjavshme
me piramide ushqimore ne kuptojme raporte qe duhet te zene grupet e endryshme te ushqimeve ne dieten tone ditore.kjo do te thote qe ne nuk kemi nevoje vetem te hame , por ne radhe te pare te dime se si te ushqehemi .ne kete menyre piramida ushqimore nenkupton nje diete e cila duhet te permbaje :nje sasi te pasura me sheqerna si buka,brumerat,orizi,patatet .dritherat etj. shume fruta e perime ,te domosdoshme per kripera minerale, vitaminat dhe fibrat ushqimore.racione te vogla ushqimesh te pasura me proteina si :mishi,qumeshti,kosi,djathi etj.racione te vogla yndyrne per gatim dhe sheqer per sheqerosje. Studimet e shumta të kryera në këtë fushë tregojnë se personat që konsumojnë ushqime të varfra me yndyra dhe të pasura me fruta, zarzavate dhe produkte drithërash të plota, që përmbajnë fibra (integrate), kanë përqindje më të ulët për sëmundshmëri dhe vdekshmëri nga sëmundja e koronareve, tipa të ndryshëm kanceresh dhe diabeti tip II Ushqyerje e shëndetshme: Konsumim të një varieteti sa më të madh ushqimesh, llojshmëri dhe sasi të përshtatshme Konsumim të një diete ushqyese të bazuar në ushqime të ndryshme me origjinë më shumë bimore sesa shtazore 9|Faqe
Konsumim të bukës, drithërave, orizit ose patateve disa herë në ditë Konsumim të një varieteti zarzavatesh e frutash disa herë në ditë (së paku 400 gr në ditë), duhet të jenë të freskëta dhe prodhim vendas Mbajtja e peshës trupore ne limitet e rekomanduara, IMT të 20-25 Kryerje e aktivitetit fizik të moderuar 30 minuta, të paktën 5 ditë të javës Mbajtje nën kontroll të konsumit të yndyrave dhe zëvendësimin të yndyrave shtazore me vajrat vegjetalë Zëvendësim i mishit me dhjamë dhe nënprodukteve të tij me bizele, bishtajore, thjerrëza, peshk, pulë, ose mish pa dhjamë Përdorim të qumështit dhe nënprodukteve të tij, që kanë sasi të pakta yndyre dhe kripe Zgjedhja e ushqimeve që janë me përmbajtje të paktë sheqeri dhe konsumim i sheqerit të përpunuar me kursim Zgjedhja e një dietë me sasi të paktë kripe, pasi konsumi i kripës në total duhet të jetë një lugë çaji (6gr) në ditë Alkooli, nëse e konsumoni duhet të jetë dy pije në ditë Dieta duhet të përmbajë: Dieta duhet të sigurojë një marrje të kufizuar të kolesterolit ditor dhe yndyrnave, sidomos atyre të saturuara apo shtazore -kolesteroli nën 300 mg në ditë -yndyrat e saturuara nën 10% të kalorive ditore dhe -yndyrat totale nën 30% të kalorive ditore Dieta duhet të sigurojë një nivel të përshtatshëm të fibrave ushqimore të tretshme (karbohidrate komplekse) të pranishme në ushqimet me origjinë bimore. Fibrat veç efekteve të tjera me vlerë për shëndetin kontrollojnë edhe kolesterolin në gjak Dieta duhet të sigurojë një konsumim minimal të sheqerit industrial, që dëmton balancën e glukozës në gjak dhe mund të ndikojë në rritjen e triglicerideve
10 | F a q e
Konsum i përditshëm: Ujë jo më pak se 1.5 lt në ditë Drithëra 3 herë në ditë apo në çdo vakt, si buka e zezë e grurit, buka e misrit, makaronat, orizi Fruta dhe perime 3-5 herë në ditë, sa më të yndyrshme Një lugë gjelle me vajra bimorë, sidomos vaj ulliri, vaj misri, vaj luledielli, Qumësht dhe bulmet me përmbajtje të ulët yndyrore jo më shumë se dy herë në ditë, si qumësht i skremuar, djathë i bardhë, kos, gjiza Regjimi ushqimor shoqërohet me aktivitet fizik, për 30 minuta Konsumi i përjavshëm: Peshk 3 herë në javë Mish dhe nënprodukte të rij 3 herë në javë Fasule dhe bishtajore të tjera 2 herë në javë Patate 2 herë në javë Vezë 2-3 herë në javë Fruta të thata, ullinj 3 herë në javë Regjimi ushqimor shoqërohet me 30 minuta aktiviett fizik Konsumi mujor: Ëmbëlsirat Pijet e gazuara Pijet alkoolike në sasi të moderuar Ushqimet e kripura, të konservuara, ushqimet e skuqura Yndyrnat shtazore, gjalpë, margarinë •Patate, 2 herë në javë •Vezë, 2-3 herë në javë •Fruta të thata, ullinj, 3 herë në javë
11 | F a q e
•Dieta të shoqërohet për 30 minuta me aktivitet fizik të moderuar të paktën 5 herë në javë Konsumi mujor, përdorni sa më pak gjatë muajit: • Ëmbëlsirat • Pijet e gazuara •Pijet alkoolike në sasi të moderuar (2 pije në ditë për burrat dhe 1 për gratë ) •Ushqimet e kripura, të konservuara •Ushqimet e skuqura •Yndyrnat shtazore, gjalpin, margarinën, dhjamin etj. Mbipesha – obeziteti: Sipas Organizatës Botërore të Shëndetësisë, treguesi i masës trupore (IMT) ndahet në: IMT midis 18,5-24,9 - personi është normal apo i shëndetshëm IMT = 25-29,9 - personi është mbipeshë IMT >30 - personi është obez Mjekët mund të përdorin edhe matjen e perimetrit të belit si një matje të dhjamosjes në bark. Burrat me perimetër më tepër se 102 cm dhe gratë me perimetër më tepër se 88 cm janë në rrezik të rritur për sëmundje kardiovaskulare. Pragu i perimetrit të belit nuk është i besueshëm për pacientët me IMT më të madh se 35 Konsumi i një diete të shëndetshme është i lidhur me një rrezik më të ulur për sëmundshmëri dhe vdekshmëri nga sëmundjet kronike të lidhura me dietën. Studimet e shumta të kryera në këtë fushë tregojnë se personat që konsumojnë ushqime të varfra me yndyrna dhe të pasura me fruta, zarzavate dhe produkte drithërash të plota, që përmbajnë fibra (integrate), kanë përqindje më të ulët për sëmundshmëri dhe vdekshmëri nga sëmundja e koronareve, tipa të ndryshëm kanceresh dhe diabeti tip II. Qasje të ngjashme mund të jenë efektive edhe për pacientë të rritur, të rastësishëm, të pazgjedhur, por respektimi i këshillave dietetike mund të jetë më i vogël dhe përfitimet shëndetësore janë të vogla në krahasim me pacientët, të cilët janë në rrezik të lartë për sëmundje kronike të lidhura me dietën. 12 | F a q e
Ushqyerja Rekomandohet këshillim intensiv për mënyrën e ushqyerjes së shëndetshme për pacientët e rritur, veçanërisht dhe sidomos për ata me hyperlipidemi apo dhe faktorë të tjerë të njohur të rrezikut për sëmundje kardiovaskulare dhe kronike të lidhura me dietën. Këshillim intensiv mund të kryhet nga personeli i kujdesit parësor ose të referohet te specialistët e tjerë si nutricionisti ose dietologu. Përbërësit Zarzavatet, frutat dhe sallatat janë burimi më i mirë i vitaminave dhe mineraleve. Vitamina A gjendet në dy forma retinoli dhe karroteni, ku retinoli gjendet në ushqimet shtazore si mëlçi, peshk, vezë qumësht. Karroteni gjendet në ushqimet bimore me ngjyrë të verdh-portokalli kryesisht zarzavatet me gjethe jeshile dhe të verdhë si spinaqi, brokoli, kungulli, fruta si mango, karrota por jo në portokalli. Vitamina B-janë disa B1,B2,B6,B9,B12, janë të tretshme në ujë dhe ndihmojnë në zbërthimin e karbohidrateve për prodhimin e energjisë dhe për përdorimin e rregullt të proteinave nga organizmi. Këto vitamina gjenden në peshk, qumësht, vezë, bishtajore, drithëra. Shumë e rëndësishme është vit B12 e cila së bashku me ac.folik merr pjesë në ndërtimin e elementëve të gjakut. Gjendet në zarzavatet jeshile, mungesa e tyre sjell sëmundje të rënda të gjakut si anemi, leukopeni, neutropeni. Vitamina C-është një vitaminë e cila merr pjesë në rigjenerimin e indeve të dëmtuara, përthithjen e kalciumit në kocka, ruajtjen e elasticitetit të enëve të gjakut si dhe merr pjesë në ndërtimin e mureve të kapilarëve. Frutat dhe zarzavatet e freskëta si portokalli, mandarina, pjepri, banane, kivi, pjeshka, domatet, specat e kuq, jeshil, të verdhë, spinaq, lakër, lulelakër, brokoli përmbajnë vitaminën C. Gjithashtu duhet të dihet se vitamina D është tejet e rëndësishme pasi mungesa e saj në moshat e hershme do të shkaktoj rakitin. Përveçse në ushqime vit D gjendet dhe në një pigment të lëkurës dhe nën veprimin e rrezeve të diellit shndërrohet në vit. D. Mjafton ekspozimi në diell për 15 min -3 herë në javë për të prodhuar sasinë e nevojshme të vit D. Tek gratë në menopauzë dhe të moshuarit duhet nxitur ecja dhe aktiviteti fizik për kockat së bashku me marrjen e vit D. Ushqimet e pasura me të janë qumështi i gjirit, qumështi, gjalpi, djathi, veza, vaji i peshkut. Ushqimet e pasura vitaminë E janë zarzavatet jeshile por jo spinaqi, drithërat, bishtajat, mishi, mëlçia, disa lloje peshku. Kalciumi gjendet te produktet e qumështit, gjalpë, djathë, kos, disa peshq. Ndërsa zinku – gjendet te peshku, e verdha e vezës, midhjet. Ndërsa
13 | F a q e
tek të rriturit shkakton gushën dhe miksedemen. Sasia e nevojshme ditore është 100-250mcg/ditë. Ajo gjendet te kripa e jodizuar, lakra e kuqe, arra. Dieta alkaline mund të ju ndihmojë të humbisni peshë dhe t’I shmangeni problemeve me thartirë dhe kancerit. Disa ushqime, sukurse mishi, buka, sheqeri I rafinuar dhe ushqimi I procesuar, shkaktojnë që trupi i juaj të prodhojë acid, dicka që është e keqe per ju. Ushqimi me ushqim specific bënë organizmin tuaj më alkalin, gjithashtu në anën tjetër, mund t’ju mbrojë kundër shtimit në peshë.Dieta alkaline ndihmon trupin tuaj të mbajë presionin e gjakut në nivel. Duke konsumuar pemë dhe perime, shumë ujë, duke anashkaluar sheqerin, alkoholin, ushqimet e procesuara dhe te shpejta, është mënyra më e preferuar për një shëndet të mirë dhe për të humbur peshë gjithashtu. Më poshtë kemi përgaditur për ju një listë me ushqime pë të ju bërë më të qartë çka preferohet dhe çka nuk preferohet të konsumohet. Ushqimet alkaline: * Të gjitha perimet e papërpunuara. (Disa janë të hidhura në shije, por brenda trupit ndodh një reagim alkalinizues). Të tjerat janë pak më të tharta, megjithatë, sigurojnë bazën e nevojshme për ekuilibrin e duhur. Perimet e papërpunuara prodhojnë oksigjen, ato të përpunuarat jo. * Me frutat ndodh e njëjta gjë. Frutat prodhojnë oksigjen të mjaftueshëm. Për shembull, limoni ka një pH prej rreth 2.2, megjithatë, brenda trupit ka një efekt shumë alkalin. (Ndoshta më të fuqishëm nga të gjitha – nuk duhet të mashtroheni nga shija e thartë e tij). * Disa fara, të tilla si bajamet janë alkaline të fuqishme. * Drithërat integrale: drithëra e vetme alkalinizuese është Meli. Të gjithë të tjerët janë pak acide, megjithatë, pasi dieta ideale ka nevojë për një përqindje të aciditetit, është mirë për të konsumuar diçka të tillë. Të gjitha drithërat duhet të konsumohen të gatuara. * Mjalti është shumë alkalinizues. * Klorofila: bimët janë shumë alkaline. (Në veçanti, Aloe Vera). * Uji është i rëndësishëm për prodhimin e oksigjenit. “Dehidratimi kronik është tensioni kryesor i trupit dhe rrënja e të gjitha sëmundjeve degjenerative.” e thotë Dr Batmanghelidj Feydoon.
14 | F a q e
* Ushtrimet oksigjenojnë tërë trupin. “Një mënyrë jetese sedentare kaplon të gjithë trupin.” Ushqime që kanë aciditet dhe thartojnë trupin: * Sheqeri i rafinuar dhe të gjitha nënproduktet e tij. (Ky është më i keqi nga të gjitha: nuk ka proteina, pa yndyrë, nuk ka vitamina ose minerale, përmban vetëm karbohidrate të rafinuara që shkaterrojnë pankreasin). Ky sheqer ka një pH prej 2.1 (shumë acid). * Kafeina. (Kafe, çaj të zi, çokollatë) * Alkooli. * Duhan. (Cigare) * Antibiotikët në përgjithësi. * Margarina. * Kripa e rafinuar. * Miell i rafinuar dhe të gjitha derivatet e tij. (Makarona, ëmbëlsira, biskota, etj). * Çdo ushqim i skuqur. (Gatimi me skquje eliminon oksigjenin duke rritur aciditetin e ushqimit). * Të gjitha ushqimet e përpunuara, të konservuara, që përmbajnë ngjyrues, aroma, etj. * Mishi. (Të gjitha llojet). * Produktet shtazore (qumështi dhe djathi, gjiza, kosi, etj). * Buka e bardhë. (Ajo që përmban yndyrna të ngopura, margarinë, kripë, sheqer dhe konservante. Konsumoni vetëm bukën që përmban shumë fara, drithëra dhe 0% konservante). Gjaku ‘vetë-rregullohet’ vazhdimisht për të shmangur rënien në aciditet metabolik, për të siguruar funksionimin e duhur dhe për të optimizuar metabolizmin qelizor. Trupi duhet të marrë bazat minerale ushqimore për të neutralizuar aciditetin e gjakut në metabolizëm, por të gjitha ushqimet e përmendura më lartë (ato të rafinuara kryesisht) e thartojnë gjakun dhe infektojnë trupin.
15 | F a q e
Duhet të mbajmë mend se me mënyrën moderne të jetesës, këto ushqime konsumohen të paktën 3 herë në ditë, 365 ditë në vit dhe të gjitha këto ushqime janë anti-fiziologjike. Ideale është që të kemi ushqim prej rreth 60% alkaline se sa acid, dhe, natyrisht, të shmangen produktet me shumë aciditet, të tilla si pijet e ambalazhuara, sheqeri i rafinuar dhe ëmbëlsuesit. Të mos abuzohet me kripën ose të shmanget sa më shumë të jetë e mundur. Për ata që janë të sëmurë, ideale është që ushqimi të jetë rreth 80% alkalin, duke eleminuar të gjitha produktet e dëmshme. Nëse keni kancer, këshillohet të alkalinizoheni sa më shumë të jetë e mundur. Tregetimi i pambrojtur i ushqimeve Dr. Ymer Elezi/ekspert i sigurisë ushqimore
Me vendimin nr.1081,datë 21.10.2009, i KM: “Për organizimin dhe funksionimin e Autoritetit Kombëtar të Ushqimit, u zyrtarizua ngritja e kësaj strukture të re. Ishte jo vetëm një risi, por dhe një mundësi reale për të monitoruar industrinë ushqimore në të gjitha hallkat e saj, nga prodhimi tek konsumatori, prandaj dhe u prit me gëzim nga cilindo që e njeh sadopak peshën që zë kontrolli i produkteve ushqimore në jetën e njerëzve. Por sado realist të tregohesh në vlerësim, kjo strukturë nuk e ka përmbushur misionin e saj, të përcaktuar qoftë në ligjin
nr. 9863,datë 28.01.2008: “Për
Ushqimin”, por edhe në Rregulloret e miratuara më vonë nga vetë ky institucion. Ndonëse siguria ushqimore dhe mbrojtja e shëndetit të kafshëve, janë përcaktuar nga qeveria si prioritete themelore të politikës të mbrojtjes së konsumatorëve, tanimë mund të konsiderohen të dështuara, dhe plotësisht jashtë standardeve të BE-së. Ky dështim është evident kudo, dhe çdo qytetar, qoftë në rolin e prodhuesit apo të konsumatorit, në qytet apo në fshat, e ndjen se është i kërcënuar dhe i pa mbrojtur nga ashkush. Në Shqipëri operojnë rreth 10-12 mijë subjekte në fushën e biznesit ushqimor, nga të cilat 65-70 % përfaqësojnë biznesin e vogël dhe të mesëm, duke dominuar tregun informal të rrugës dhe të shumicës. Shqetësim serioze për industrinë ushqimore është bërë rritja e informalitetit, një fenomen ky që buron nga kriza ekonomike, dhe konkurrenca e pandershme në treg. Tregjet e rrugës, si dhe të ashtuquajturit tregje publike, si në të gjithë vendin, po 16 | F a q e
sidomos në Tiranë, zënë peshën kryesore rreth 35% dhe janë një pasqyrë reale e rënies së fuqisë së shtetit për të kryer misionin e tij dhe menaxhuar situatën për të mbrojtur qytetarët e vet. Situata në këto tregje është mëse e rrezikshme dhe tepër alarmante. Shitja e produkteve ushqimore në rrugë, përfshirë dhe produktet blegtorale, qumështin, djathin e të tjera si dhe therja e bagëtive në ambiente publike, në mungesë të plotë të kushteve higjeno-sanitare-veterinare, e infrastrukturës, si dhe formalizmi në kryerjen e kontrolleve, do të thotë që AKU-ja që përfaqëson shtetin është totalisht i gjunjëzuar dhe i pafuqishëm të ndalë degradimin e situatës dhe që ligjin në treg ta bëjnë spekulantët. Tabloja është e zymtë dhe dita-ditës ka ulje të indikatorëve që tregojnë standardin dhe mbrojtjen e jetës. Janë shtuar në shifra alarmante sëmundjet zoonotike në njerëz të prekur nga bruceloza, nga bakteriozat, si dhe nga teksoinfeksionet ushqimore, të cilat vijnë jo vetëm nga ulja e financimeve shtetërore me rreth 45%, krahasuar me vitin 2005, por dhe nga rritja e informalitetit në kryerjen e masave mbrojtëse veterinare në tërësi në shkallë vendi. Në krahasim me 2005 janë shtuar prekjet nga salmoneloza 5.6%, melitensa 4.5%, leishmanoza 3.8%, antraksi 0,8%, Tbc 2.1% etj.. Janë të shumtë faktorët që AKU-ja nuk ka arritur të përmbush as minimumin e atyre detyrave që i ngarkon ligji, por mendojmë se thelbësore janë këto: institucioni ka dështuar në qëllimet madhore për të cilin u ngrit, dhe në përputhje me objektivat e BE-së, që do të thotë që shteti, në ekonominë e tregut të lirë, për të mbrojtur qytetarët e vetë, mban ekskluzivitetin e kontrollit. Rrugët për të arritur këtë objektiv janë të përcaktuara edhe në legjislacion, të cilat e ngarkojnë institucionin, ku prioritare mbetet zbatimi i një politike korrekte në rekrutimin e punonjësve, sepse një staf profesional dhe i aftë, e mban barrën e vështirësive edhe kur mungon mbështetja tërësore nga shteti. Por procesi i rekrutimit, nuk u mbështet në kriteret e Vendimit të KM-së, por në direktivën partiake të ministrit të Bujqësisë. Ndonëse ka kaluar kohë, askush nuk do t’i harrojë skenat groteske me listat e nëpunësve, të cilat ndërroheshin e zëvendësoheshin çdo ditë, deri sa pas 10 ditë përplasje, protesta, e ndërhyrje u arrit të vendoset paqja. E përshkruam këtë ngjarje për të treguar se sot i gjithë institucioni nga qendra, AKU dhe deri në Drejtoritë Rajonale të saj në 12 qarqet e vendit po vuajnë pasojat e këtij rekrutimi...Perceptimi i AKU-së si bashkim mekanik i inspektorateve ekzistuese, ka bërë që ajo të jetë shumë larg misionit të saj në raport me pozicionin që i jep ligji. Po kështu vetëm që buxheti i Ministria e Bujqësisë gjatë vitit 2012 ka qenë 3.05%, por nuk dihet dhe është në terr të plotë informativ buxheti i këtij institucioni, përfshirë dhe të gjitha financimet nga jashtë që janë dhënë për mbështetjen të tij. Shumë projekte janë dhënë 17 | F a q e
për shërbimin veterinar, për matrikullimin e bagëtive, dhe vaksinimin e tyre, për pajisje me logjistike kompjuterike të inspektorëve në qarqe e qendër, si për laboratorët, por asnjë prej tyre nuk ka lënë gjurmë. Fat të tillë pati dhe sistemi për kryerjen direkt të inspektimeve në biznese. Edhe shpërbërja e shërbimit veterinar dhe fragmentimi i tij ka sjellë zhbalancimin e rolit të tij në problemet e shëndetit publik veterinar në përgjithësinë vend. Në gjithë piramidën e kontrollit nga AKU apo institucione të tjera, nga qendra në bazë, roli dhe kontributi i veterinarit është parësor veçanërisht në analizën dhe menaxhim e riskut. Prandaj afirmimi i tij duhet të bëhet jo vetëm me ndryshime institucionale, por ndoshta duke filluar me afishimin e këtij shërbimi që në logo: Autoriteti Kombëtar i Ushqimit dhe Veterinarisë.
Ambalizhimi i ushqimeve Prodhimi i ambalazheve për konfeksionimin e produkteve ushqimorë, po i nënshtrohet presioneve të vazhdueshme të ekologjistëve sikurse dhe legjislacionit të ri, në funksion të higjienës dhe mjedisitNisur nga problemet e mbrojtjes së mjedisit, kursimin e burimeve natyrore dhe energjetike sikurse dhe për kushtet e veçanta që kërkohen për ambalazhimin, magazinimin e transportin e produkteve ushqimore, ekziston sot një shumëllojshmëri ambalazhesh të produkteve në qelq, letër, plastikë, tekstil, dru dhe metal. Vlerësimi i këtij problemi, ka çuar në arritjet e sotme të industrisë për prodhimin e ambalazheve tepër të sofistikuar, higjienikë dhe tërheqës për konsumatorët. Konkurrenca dhe standardet e kërkuara të ambalazheve, e bëjnë tepër të vështirë përzgjedhjen e tyre në përputhje me specifikat e produkteve të ndryshme industriale e ushqimore. Kriteret më të rëndësishme që duhen marrë në konsideratë për këtë qëllim, veçanërisht për produktet ushqimore, janë: – Kushtet e ambientit në momentin e magazinimit dhe gjatë transportit të tyre (vlerat e lagështisë, ndriçimi, ndryshimet e temperaturës, përshkueshmëria e avujve të ujit dhe oksigjenit sikurse dhe papërshkueshmëria e substancave dhe aromave). – Qëndrueshmëria e nevojshme ndaj goditjeve mekanike dhe streseve ambientale. – Pajtueshmëria e përbërjes së materialit ambalazhues me produktin përkatës (të mos ketë ndërveprim kimik, deformues dhe që të migrojë aroma apo kimikate të dëmshme në këto produkte).- Zbatimi i detyrimeve ligjore që lidhen me mbrojtjen e higjienës së produkteve në momentin e ambalazhimit si: pasterizimi, sterilizimi, irradiacioni etj., i ambalazheve sikurse dhe detyrime të tjera ligjore për prodhimin e 18 | F a q e
përdorimin e tyre në përputhje me direktivat e BE-së për marketingun, riciklimin dhe ripërdorimin.Ambalazhet duhet të jenë lehtësisht të identifikueshme, të manovrueshme, të markueshëm e të etiketueshëm, të hapen kollaj, të kenë volume të përshtatshme përdorimi dhe etikë në paraqitje. Sipas përdorimit të tyre ushqimor, të jenë rezistentë ndaj temperaturës së ambientit, mikrovalëve, furnelës së thjeshtë apo ndaj depërtimit të ajrit dhe lagështisë. Kështu, nëse oksidimi i yndyrërave është faktor kufizues në konservimin e produkteve ushqimore, duhet përzgjedhur një ambalazh hermetik ndaj oksigjenit. Nëse ambalazhimi i pijeve freskuese të gazuara kërkon rezistencë ndaj depërtimit të anhidritit karbonik për të ruajtur karakterin gazues të tij, duhet përdorur material konfeksionues i papërshkueshëm ndaj tij dhe po kështu për çdo faktor specifik të konservimit të secilit produkt ushqimor.Për të minimizuar humbjet gjatë kohës së transportit e gjatë magazinimit të tyre, duhen plotësuar standarde sa më të larta në cilësi dhe në afate skadence. Sigurisht që konfeksionimi i produkteve ushqimore, sipas specifikës së tyre, rrit koston e prodhimit dhe në çdo rast duhet vlerësuar ekonomikisht konkurrenca e tyre me produktet e konfeksionuara të tregut.Vlen të përmendim që përdorimi i qelqit si ambalazh në vendet e zhvilluara zë rreth 8% të shpenzimeve totale për konfeksionet, përdorimi i letrës dhe kartonit arrin në rreth 37%, i mbajtësve plastikë në 27%, i atyre metalikë në 25% dhe i drurit e tekstilit në mbi 1%. Pak më pak se gjysma e shpenzimeve të përgjithshme konfeksionuese për produktet ushqimore, përdoren sot vetëm për pijet freskuese gazuese, alkoolike ose jo. Shqipëria, ambalazhet dhe ambientiNga fundi i këtij shekulli, prodhimi dhe adoptimi i ambalazheve për konfeksionimin e produkteve ushqimorë, duhej ti nënshtrohej presioneve të vazhdueshme të ekologjistëve sikurse dhe legjislacionit të ri, në funksion të higjienës dhe mjedisit. Në fakt, sasitë e jashtëzakonshme të mbetjeve që rezultonin nga rritja e konsumit në Botë dhe vështirësitë që ato krijonin lidhur me higjienën, mjedisin, terrenet e zëna prej tyre sikurse dhe problemet që lidhen me pakësimin e burimeve natyrore dhe energjetike, filluan të shqetësojnë e të shtojnë interesin e qeverive të vendeve më të zhvilluara për të gjetur zgjidhjet më të efektshme e më racionale. Ambalazhet zenë 40-50% në peshë të mbetjeve industriale e urbane që, për një qytet si Tirana do të thotë rreth 200 ton/ditë ambalazhe të hedhura si mbeturinë (18-20% letër, 6-8% qelqe, 45% metale, 15-18% plastikë). Vërtet mbeturinat ndotin dhe prishin anën estetike te terreneve e zonave të banuara, por mos harrojmë se ato përmbajnë vlera kolosale materialesh për riciklim e ripërdorim, që mundësojnë kursimin e lëndëve të para natyrore dhe burimeve energjetike. Kështu, prodhimi dhe konfeksionimi i produkteve filloi të përshtatet drejt 19 | F a q e
minimizimit të mbetjeve, rritjes cilësore të konsumit afatgjatë të tyre, të bio e foto degradueshmërisë sikurse dhe me mundësi riciklimi e ripërdorimi të tyre si lëndë të para industriale. Pra, po tentohet gjithmonë e më tepër të përshtaten lëndë të para, teknika e teknologji industriale, në mënyrë që mbetjet dhe ambalazhet e prodhuara të trajtohen në këtë vizion, duke pakësuar ndikimet negative në shëndet e në mjedis, duke kursyer lëndë të para e burime natyrore-energjetike dhe duke rritur njëkohësisht përfitimet financiare që rrjedhin prej tyre. Në shumë nga qendrat e mëdha urbane për vendet e zhvilluara, reduktimi në burim i mbetjeve të ambalazheve (fraksionimi i letrës, qelqit, kanoçeve nga institucionet e në familje, pas konsumit) është detyrim ligjor i pushtetit vendor, i cili organizon mënyrën për transportin e tyre në pikat e grumbullimit ose përpunimit. Meqenëse rreth 40% e ambalazheve riciklohen në burim, me metodat e reja të trajtimit të mbetjeve të tjera të ngurta urbane, siç janë groposja e kontrolluar (landfillet) apo djegia për prodhim të energjisë elektrike, bëhet fraksionimi dhe grumbullimi paraprak i tyre në linja të posaçme që më pas i shesin si lëndë të parë e ricikluar. Kështu, zvogëlohen volumet e mbetjeve për tu trajtuar, duke ulur tarifën e zhdëmtimit të taksapaguesve për ton/mbeturinë dhe duke pakësuar ndikimet negative në shëndet e në mjedis. Proceset e riciklimit stimulohen nga shteti (Tabela 1).Nisur nga kjo përbërje mercologjike (Tabela 2), e ngjashme me ato të vendeve të zhvilluara edhe në Shqipëri, mund të përshtaten me sukses teknologjitë e tyre me rentabilitetin e duhur. Megjithatë, në vendin tonë plehrat vazhdojnë të hidhen pa kurfarë trajtimi, duke krijuar probleme të mëdha të ndotjes së mjedisit dhe të humbjes së vlerave materiale. Kështu, bëhet e domosdoshme zbatimi i teknikave moderne të trajtimit të plehrave mikse dhe fillimi i organizimit të fraksionimit e të grumbullimit në burim vetëm i qelqit dhe letrës, pasi realizimi i kësaj nuk kërkon ndonjë nivel të lartë kulture e sensibilizimi. Këto dy lloje ambalazhesh, po të trajtohen në makineri të automatizuara, dëmtohen duke u përzier me plehrat, pa arritur të fraksionohen e të riciklohen mbi 60% të sasisë së tyre. Kjo, si rezultat i thyerjeve të qelqit dhe i lagështisë së letrës në plehrat mikse gjatë fraksionimit që pa tjetër do të ndikojë negativisht në cilësinë e plehut organik bujqësor të prodhuar nga përpunimi biologjik i plehrave dhe në uljen e fuqisë kalorifike të tyre për rastet e përdorimit si lëndë djegëse. Sa për ambalazhet plastikë dhe metalet, teknikat e fraksionimit të plotë e automatik të tyre, janë të arritura dhe nuk është i nevojshëm fraksionimi i tyre në burim, pasi kanë kosto të lartë e angazhime të tjera të mëdha në organizim e grumbullim të tyre. Megjithatë, për të arritur konkluzione të sakta të zgjidhjes përfundimtare, duhen studiuar teknikisht dhe ekonomikisht të gjitha mundësitë ekzistuese, në 20 | F a q e
kushtet specifike të çdo qendre të banuar. Një zhvillim i qëndrueshëm ekonomik i një vendi, smund të arrihet pa vlerësimin e duhur të teknologjive të prodhimit e të konfeksionimit, të fraksionimit dhe të riciklimit të mbetjeve të tyre. Karakteristikat e ambalazheve të ndryshëmAmbalazhet metalikeZgjidhja më e përshtatshme në përputhje me kërkesat teknike e normativat ligjore për efektshmërinë e sterilitetit të produktit të konfeksionuar, është përdorimi i ambalazhit metalik. Fabrikimi i tyre i shpejtë dhe veshja e sipërfaqes së tyre me substanca organike izoluese rritin afatet e skadencave krahasuar me ambalazhet e tjera. Po kështu ato janë të riciklueshëm dhe më pak të ndjeshëm ndaj goditjeve mekanike e përcjellshmërisë termike. Ato janë gjithashtu hermetikë në mbyllje dhe kanë aftësi për ti rezistuar më mirë ndryshimeve të presionit, intensitetit të dritës, temperaturave e streseve të tjera.Në kushte normale, në sajë të riveshjes së sipërfaqeve të brendshme të tyre me substanca të pranueshme organiko-izoluese me përbërës si: eposifenole, organozole vinilikë, poliesterë etj., migrimi i elementeve metalikë si: hekuri, zingu, plumbi, kromi, alumini e ndonjë metal tjetër në produktet ushqimorë të ambalazhuar, është pothuajse i pamundur brenda afateve të skadencës. Ambalazhet e qelqitAmbalazheve prej qelqi mund tu jepen të gjitha format dhe zbukurimet e mundshme për një ambalazhim tepër paraqitës të produkteve ushqimorë në tregjet e tyre. Përbërja siliko-sodë-kalcium e qelqeve dhe sipërfaqja e lëmuar e tyre, është një karakteristikë e çmuar e tyre që i bën ato tepër sterile, të pa ndjeshëm ndaj faktorëve kimikë e biologjikë dhe të përdorshëm si konfeksionues model për të gjitha llojet e produkteve ushqimore.Këto ambalazhe, janë të papërshkueshëm nga gazet, lëngjet, bakteret dhe aromat. Durojnë ndryshimet e temperaturës nga normale, në 4º C deri në 45º C, si dhe ndryshimet e presionit dhe goditjeve mekanike gjatë konfeksionimit të produkteve ushqimorë. Kanë përgjithësisht peshë më të madhe se ambalazhet e tjera, transportohen në arka druri, kartoni, metalike apo plastike dhe nuk i rezistojnë përplasjeve të forta gjatë transportit apo magazinimit të tyre. Sipas modeleve të ambalazheve dhe veçorive të produkteve për konfeksionim, mbyllja pothuajse hermetike e tyre bëhet me kapsula metalike, me tapë druri ose me tapë plastike. Ambalazhet plastikëMaterialet plastikë që përdoren zakonisht për konfeksionimin e produkteve ushqimorë janë të papërshkueshën nga likuidet dhe mikroorganizmave por, në ndryshim me qelqin e metalet, paraqesin në një farë shkalle përshkueshmëri ndaj avujve të ujit dhe gazeve si oksigjeni, anhidriti karbonik dhe azoti. Njëkohësisht, rezistenca mekanike dhe përshkueshmëria e tyre varion nga përbërja polistrukturore kimikoorganike e plastikës që do të përdoret për konfeksionim, sipas llojit të 21 | F a q e
produktit ushqimor.Kështu, për krijimin e barrierave më të përshtatshme sipas kërkesës së produkteve që do të konfeksionohen dhe përdorimit të tyre, rriten densiteti, trashësia e derdhjes së plastikës dhe në përbërjen e tyre futen materiale shtesë termoplastikë që ndikojnë në rezistencën ndaj temperaturave, goditjeve dhe përshkueshmërisë së gazeve. Ndër këto materiale termoplastikë, mund të përmendim: – Polioltereftalate (polietilen: HDPE, LDPE dhe polipropilen PP);- Poliklorur vinil (PVC);- Poliestere (PET);Kopolimerë të polistirenit (PS);- Polikarbonate (PC);- Poliakrilonitrile (PAN);Kopolimerë të etilenit dhe alkoolit vinilik (EVOH);- Poliklorur të vinildenit (PVDC).Më pak se gjysma e këtyre materialeve, shërbejnë për të prodhuar shishe e mbajtësa të tjerë, ndërsa pjesa tjetër shfrytëzohet në prodhimin e filmave plastikë (35%), riveshje materialesh (9%) dhe për aksesorë të tjerë zbukurues e mbulues (5%). Polietileni me densitet të ulët përfaqëson rreth 33% të konsumit, kurse ai me densitet të lartë 31% të tij. Polistireni dhe polipropileni zënë përkatësisht nga 10% të konsumit, polietilentereftalat 7% dhe klorur i polivinilit 5%. Në tabelën e mëposhtme po ekspozojmë vetitë e disa plastikave të përdorura për ambalazhe ushqimore. Ambalazhet prej kartoni, tekstili apo druriKëto ambalazhe përdoren kryesisht si mbajtëse (çanta, kuti apo arka ) në transportimin e tyre dhe jo në kontakt të drejtpërdrejtë me ushqimet. Përjashtim bëjnë shishet e llojeve të veçanta druri që përdoren në ambalazhet e pijeve më të kushtueshme alkoolike ose jo. Po ashtu, fuçitë e drurit janë ambalazhet më komodë për ruajtjen e transportin e disa lloje pijesh alkoolike dhe produktesh bulmeti si; djathi i bardhë, gjiza, gjalpi etj. Në raste të veçanta, përdorimi i kartonit në konfeksionimin e drejtpërdrejtë të produkteve ushqimorë bëhet pasi pjesa e kontaktit me produktin është e izoluar me fletë alumini ose produkti është i mbështjellë me qese plastike. Evolucioni i zgjerimit të gamës së të gjithë ambalazheve në funksion të konfeksionimit të produkteve ushqimorë apo dhe atyre industrialë, shkon sipas kërkesave të konsumatorëve dhe risive krijuese që i rritin vlerat e higjienës së ushqimeve, përdorimit dhe konservimit afatgjatë të tyre Fast Food-et Gjatë 3-4 viteve të fundit janë raportuar në shoqatën e Mbrojtjes së Konsumatorëve helmime masive të studentëve në Tiranë, Durrës, Fier dhe Elbasan. “Pjesa më e madhe e tyre na treguan se kishin ngrënë ushqime të gatshme”, thotë Islam Cani, kryetar i Shoqatës për Mbrojtjen e Konsumatorëve Shqiptarë. Në fakt, shumica e të rinjve, nxënës të shkollave të mesme dhe të larta kryesisht, janë dhe konsumuesit më të mëdhenj të fastfudeve. Hot-dogë, bukë me qofte, donera, sanduiç dhe sufllaqe janë dhe 22 | F a q e
ushqimet më të kërkuar në këto pika tregtimi. Por ndonëse intoksikimet janë reaksion i menjëhershëm i cilësisë, treguesve të higjienës apo agjentëve bakterialë kryesisht në mish, jo rrallë, ky produkt që përdoret në fast food-e fsheh rreziqe të tjera që shfaqen në periudhë afatgjatë. Sipas Canit 65-70 për qind e mishit që konsumohet në vendin tonë vjen nga importi, ndaj kujdesi që duhet treguar me analizimin para se të hidhet në treg duhet të jetë më i madh. “Mbërritja deri në doganën shqiptare ka histori më vete, sepse duhet ditur nga vjen ky mish dhe çka është më kryesorja me çfarë është ushqyer bagëtia. Shtimi i alergjive dhe obeziteti kryesisht tek të rinjtë vjen për shkak të hormoneve që kanë marrë kafshët para se të thereshin dhe të bëheshin gati për konsum. Më pas nis historia e transportimit, magazinimit dhe tregtimit”. Një histori më vete me shumë pikëpyetje… Analiza pas daljes në treg?! “Ligji për ushqimin ka një klauzolë që lejon analizimin e mishit pas daljes në treg. Kjo duhet të ishte evituar. Produkti nuk duhet të lejohet të dalë në shitje pa iu bërë më parë analizat”, thotë Cani për revistën Shije.al. E vetmja pyetje që ngrihet në këtë rast është: Po sikur ky mish të jetë i infektuar, jashtë standardeve dhe ndërkohë të jetë blerë e konsumuar më parë se sa të jetë hequr nga tregu?! Sipas Canit, në këto pika tregtimi rreziku i kontaminimit të mishit vjen dhe nga kontakti më i drejtpërdrejtë dhe më i gjatë në kohë me ambientin. “Më shqetësues është mishi i grirë. Për shkak të proceseve që kalon dhe për shkak të ekspozimit më të shpeshtë, ky lloj mishi shndërrohet në kërcënim për jetën e konsumatorit. Rreth 2 vjet më parë një turist gjerman raportoi në shoqatën tonë se ishte intoksikuar për shkak të mishit të grirë të paketuar. Pas kontrolleve rezultoi se kushtet frigoriferike të ruajtjes ishin jashtë normave. Tani imagjinoni se sa shumë qofte konsumohen çdo ditë”, thotë Cani. Sipas këtij të fundit, ky nuk ishte i vetmi rast, shumë konsumatorë të tjerë kanë raportuar se kanë blerë mish me erë të keqe dhe me ngjyrë të dyshimtë. “Duhet të dini që mishi i cilësisë më të ulët blihet nga fast-fudet. Në këto pika ka dhe një problem tjetër, mishi kalon në procesin e pjekjes, shumë agjentë bakterialë shkatërrohen në nxehtësi, por disa të tjerë jo. Për shkak të pjekjes, përzierjes me erëza, patatet dhe asortimentë të tjerë, konsumatori nuk arrin të ndjejë aromat “paralajmëruese”,. Alarmi i ndërkombëtarëve Problemet me sigurinë tek mishi, si një produkt jetësor për njeriun, nuk kanë fund. “Në treg mund të gjesh dhe mish me myk, mish nga kafshë që janë ushqyer me pesticide të cilat transmetohen tek njeriu dhe shkaktojnë dëme të mëdha shëndetësore”, vijon kryetari i Shoqatës për mbrojtjen e 23 | F a q e
Konsumatorit, Islam Cani. Sipas këtj të fundit tashmë përveç të gjitha këtyre, Organizata Botërore për Mbrojtjen e Konsumatorit ka vërejtur duke e theksuar dhe në raportin e saj të fundit si një shqetësim madhor, mishin nga kafshë të cilëve u janë dhënë antibiotikë. Uhhh! Çfarë po hamë! Kuriozitete per ushqimet PIJET Kafe pa sheqer 5 kal coca-cola 39 kal limonate 46 kal raki 245-280 kal vere 60-120 kal whisky 245 kal YNDYRNAT Vaj ulliri 883 kal margarine 696 kal majoneze 718 kal gjalpe 716 kal VEZA 1 veze e pagatuar 162 kal te verdha veze 360 kal FRUTA Ullinj 116 kal portokall 49 kal molle 58 kal kumbulla 60 kal rrushi i fresket 67 kal PERIME 24 | F a q e
Karota 40 kal patellxhane 25 kal laker 25 kal lulelaker 27 kal barbunja 123 kal fasule 338 kal qepe 38 kal patate 114 kal domate 40 kal BULMETI Djathe 378 kal qumesht lope 64 kal qumesht te kondensuar (pa sheqer) 138 kal kos 71 kal MISHI (i pagatuar) mish vici 243 kal romstek 303 kal mish derri 341 kal BRUMERAT biskota 389 kal buke 227 kal miell 331 kal miser 362 kal oriz 360 kal Kjo eshte nje tabele orientuese per te kontrolluar afersisht kalorite qe duhet te marrim. 25 | F a q e
Intervista per mensën e shkolles
Znj.Drejtoreshe sot doja t’ju pyesja rreth menses se shkolles. Miredita,urdhero. -Doja te dija saktesisht cfare mishi kemi ne mensen e shkolles? Ne mensen e shkolles gjendet mish viçi,mish lope,gjithashtu kemi edhe prodhime te tjera qe vijne nga mishi si qoftet,qebapet,vudit etj. -Ju thoni se shkolla ndjek nje diete te caktuar per mensen . Po eshte e vertete!Ndjekim dieten e programit mesimor te miratuar nga MASH dhe nga MB. -Po perimet ku i gjeni? Atehere,une perimet i porosis vete tek nje shoqja ime qe punon ne fshat.Ajo perimet i rrit te shendetshme, si te ishin femijet e saj(hahahahahahahahahaha) -Epo nuk kam ç’t’ju pyes me teper! Faleminderit per kohen qe na kushtuat! Duhet qe une t’ju falenderoj juve per keto iniciativa kaq domethenese qe merrni persiper.Mirupafshim! Fjalori Aminoacide – një grup lëndësh që kanë si formulë të përgjithshme RCH(NH2)COOH. Aminoacidet kanë një grup amin (-NH2) dhe një grup karboksilik (-COOH). Aminoacidet janë njësitë bazë ndërtimore të vargjeve polipeptidike dhe proteinave. Çdo aminoacid mund të ekzistojë në formën D dhe L, forma që dallohen mes tyre nga aftësia për të kthyer djathtas ose majtas dritën e polarizar (në një polarizator). Celulozë – polisakarid linear i ndërtuar prej mbetjesh të glukozës. Celuloza është një ndër komponimet kryesore organike të biosferës që takohet te bimët e gjelbërta dhe algat. Glikogjeni- është polisakaridi, i cili gjendet kryesisht në mëlçi dhe në muskujt e organizmit të shtazëve dhe shërben si ushqim rezervë.
26 | F a q e
Polisakaridet- përbëhen nga më shumë se 10 molekula të monosakarideve. Me hidrolizë shpërbashkohen në shumë molekula monosakaridesh. Hidroliza është -dekompozimi i përbërësve organik me ujë. Reagimi i degradimit dobëson apo thyen lidhëset molekulare, prandaj kjo çon në zvetnim apo dekolorizim. Fruktoza- është ketozë. Gjendet në bimë, në mjaltë, në sheqer të zakonshëm me glukozën. Është sheqeri i ëmbël (1,6 herë më i ëmbël se sakarozi dhe 3 herë më i ëmbël se glukoza). Sakaroza -(sheqeri i zakonshëm) është dysakaridi më i rëndësishem . Është mjaft i përhapur në botën bimore. Në sasi më të madhe gjendet në kallam të sheqerit(14-26%) që kultivohet në vendet e ngrohta, dhe në panxhar sheqeri(16-20%), i cili kultivohet në Europë. Nga këto bimë përfitohet edhe në industri. Sakarozi formohet me kondensimin e dy molekulave të monosakarideve si dhe glukozës dhe fruktozës. Makromolekulë -quajmë molekulat që përbëhen prej disa deri qindramijë pjesë ndërtuse, dhe me një peshë relativisht e madhe (mbi 100 Da). Makromolekulat të shumtën e rasteve janë polimerë. Enzimat- janë proteina që funksionojnë si katalizatore, që do të thotë se janë substanca që kanë vetinë të shtojnë shpejtësinë e reaksioneve kimike pa u shnderruar. Acidet nukleike janë komponime organike shumë të rëndësishme për botën e gjallë. Ato janë bartëse dhe përcjellëse të informatave trashëguese, prej të parëve në pasardhës.
27 | F a q e