A ría de ferrol e o seu saneamento

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Pรกgina 1

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 2

A ría de Ferrol e o seu saneamento · Editorial

E

aquel día apareceron árbores pintadas de laranxa. ¿Sería unha gamberrada no parque? ¿Un xeito de comunicarse? ¿símbolos de novas tribus?

Axiña soupemos de que se trataba e efectivamente tratábase diso: unha gamberrada e unha forma de comunicación de novas tribus. Tribus que, por outra banda, non son tan novas, levan demasiado tempo con nós cun estilo de goberno inspirado no «mangoneo» impúdico.

«En plena era da comunicación a administración informaba con pintadas nas árbores que ía a acometerse unha obra no Parque Pablo Iglesias.»

Despois de explicarnos en que consistía? Despois de preguntarnos que nos parecía? Despois de campañas informativas, maquetas e debates sobre a importancia do saneamento na cidade, do xeito razoable de facelo, dos pros e contras das obras, do contraste de ideas coa cidadanía, ou dentro daquelo que chamaban —¿lembra alguén?— «Consello da Viciñanza»?

Amigos e amigas, si algún día pasean pola súa cidade e ven árbores pintadas de cores saiban que é un «WhatsApp» da administración. Para desencriptalo soliciten información no seu concello.

«É o novo modelo de participación cidadá.»

Afortunadamente, o que nun primeiro momento foi carraxe, indignación, desconcerto e desinformación da veciñanza —este parece ser o estado óptimo que queren algúns/has para a cidadanía— converteuse nun movemento exemplar en defensa do dereito á información veraz, á participación nas decisións do común e ao respecto pola pluralidade de ideas e opinións.

Ninguén respostou con pintadas nas árbores, nin nas portas ou paredes, aínda que quizá esa fora a resposta proporcionada. Non si?

Ao comezo, ante o obvio malestar de veciños e veciñas ao saber que se ía construír un tanque de tormentas diante das súas vivendas, ás agachadas e no medio dun parque, procurouse información da administración... fixéronse propostas de reubicación... organizáronse charlas informativas, coloquios, concentracións e actos no propio parque para chamar a atención sobre o significado das pintadas nas árbores.

Ademáis fíxose un enorme esforzo por procurar a unidade de veciños/as, organizacións ambientais e políticas, centros de ensino e entidades de todo tipo, con resultados á vista.

E por fin, ao ir comprobando por múltiples fontes o desaguisado que se estaba a montar, decidimos organizar unhas Xornadas —con convite ás administracións que se limitaron a perseverar con «pintadas nas árbores»— para co-

ñecer en profundidade o sistema de saneamento, os modelos alternativos, a base administrativa e xurídica na que se fundamenta a intervención, o propio proxecto construtivo, o convenio no que se substenta, os custos da súa realización e os futuros do seu mantemento, as consecuencias ambientais, os modelos de xestión da auga...

«Neste dossier presentamos as conclusións desas xornadas que consideramos enormemente esclarecedoras.»

Cumprimos coa nosa obriga de socializar a información e agradecemos as múltiples contribucións de moitas persoas que xenerosamente nos proporcionaron os seus coñecementos de forma desinteresada e cargaron de valor os documentos.

Desde a defensa do saneamento da cidade e da ría xa sabemos que, agora, non podemos agardar nada das administracións —nomeadamente do Concello de Ferrol— pero tamén sabemos que se poden construír espazos para a opinión formada, e que precisaremos deles por moitos anos.

Tamén temos a certeza de que a Administración autonómica e municipal «falará» moi pronto. Cando toque inaugurar. Daquela utilizarán métodos de «comunicación» moito máis «modernos» e «poderosos» que o de «pintar as árbores de laranxa».

«Daquela inaugurarán unhas obras de “saneamento” cunha obsolescencia programada para o día seguinte á inauguración.»

Seguro que o pagaremos, pero imos darlles os parabéns?

Ferrol, febreiro de 2014.

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 3

Edita // ADEGA, A.VV. “El Pilar”, SGHN e Verdegaia e-mail // cidadansversustanquestormentas@gmail.com web // www.cidadansversustanquesdetormentas.blogspot.com.es www.ria-de-ferrol.blogspot.com.es Colaboradores // Manuel Amorim, Alberto Boado, Manuel Cao, Alexandre Carrodeguas, Guillermo Castro, Bernardo Cuetara, Joám Luís Ferreiro (Cesio), José María Hernández, Andrés Lamas, Ernesto Lopes Días (Nes), Miguel Reimúndez, Manuel Souto e Victoriano Urgorri.

Agradecementos // Ateneo Ferrolán, Manolo Bacalhau, Suso Basterrecha, Colectivo Opaíí!-Rádio Filispín, Diario de Ferrol, A Fábrica de Lus (Radio Filispín), Pedro Fernández, Ferrol360, «Karlotti», Fernando Ramos, Iván Rivas, IES Sofía Casanova, TV Ferrol e a todos aqueles que axudaron a financiar o dossier.

Apoian o informe // Anova, BNG, Colectivo Ártabra 21, Compromiso por Galicia Ferrolterra, Espazo Ecosocialista, EQUO Ferrolterra, Esquerda Unida, Executiva PSOE Ferrol, Fuco Buxán e NÓS Unidade Popular.

Deseño e maquetación // Proxectos Gráficos Aldine Ferrol | aldine.es

Índice A ría de Ferrol e o seu saneamento: presente e futuro

2 Editorial 4 Motivacións que nos levaron a iniciar as movilizacións e actuacións 9 Convenio subscrito pola Xunta de Galicia, Entidade Pública Empresarial Augas de Galicia, os concellos de Narón e Ferrol e a Sociedade Estatal Augas da Conca Norte, S. A. 18 Aspectos lexislativos do saneamento urbano de Ferrol 21 Análise sobre o proxecto de saneamento denominado como «Integral» 32 Estimación da porcentaxe de saneamento separativo existente na cidade 34 A auga como dereito e non como mercadoría 43 Situaçom actual da ría de Ferrol 48 Roteiro pola ría de Ferrol 53 Depuraçom da ría do Burgo 55 Tecnologias de depuraçom natural 64 Gestom das águas pluviais no âmbito urbano, técnicas de drenagem sustentável

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 4

A ría de Ferrol e o seu saneamento · Motivacións...

Motivacións que nos levaron a iniciar as mobilizacións e actuacións Os veciños da urbanización coñecida como «El Gusano» situada no barrio de Recimil, en Ferrol, decidimos iniciar alá por maio do 2013, un movemento de posicionamento en contra do así chamado «tanque de tormentas» do parque Pablo Iglesias situado no barrio anteriormente mencionado.

C

omezamos así un camiño do que a data de hoxe non se albisca o seu final, pois a resposta por parte da administración non foi a que quixésemos despois de toda a información subministrada á mesma.

O establecemento deste tipo de estruturas nun parque público altera a convivencia veciñal.

«Consideramos que non só deben terse en conta para realizar este tipo de obras criterios de eficacia e eficiencia económica, senón tamén sociais e ambientais.»

Desde o punto de vista social hai que ter en conta que este tanque vai estar situado no parque máis utilizado de todo Ferrol e o segundo en extensión despois do parque Raíña Sofía. Desde o punto de vista ambiental, esta estrutura de regulación non vai conseguir evitar as verteduras de augas residuais urbanas que até a data están a producirse no medio receptor que é a ría de Ferrol, como así se pode concluír despois das xornadas sobre o saneamento da ría de Ferrol que desenvolvemos desde o 30 de outubro até o 4 de decembro do presente ano e que desde o noso punto de vista desmontaron as bondades do proxecto que desde a administración tentáronnos vender.1 Nun primeiro momento, consideramos constituírnos como «Asociación de 4

Amigos do Parque Pablo Iglesias», pero finalmente integrámonos dentro da Asociación de Veciños de «El Pilar» como Comisión de Medio Ambiente o 4 de xuño, grazas ao ofrecemento do seu presidente2. Tamén puxemos en marcha un blog3.

Comezamos a dar unha serie de charlas, coa información inicial que tiñamos, onde explicabamos á cidadanía, acompañados de técnicos e biólogos, que era iso dos tanques de tormentas e como funcionan, ademais de falar do estado da ría de Ferrol4. A medida que iamos solicitando máis información dabámonos conta de que o que no proxecto da obra considerábase tanques de tormentas, non eran máis que unhas estruturas de regulación e retención no mellor dos casos, xa que o que nun primeiro momento ía ir nos xardíns da «Ranita» e logo cambiaron de localización, é un simple aliviadoiro. Ademais propuñamos alternativas á localización do tanque do parque Pablo Iglesias, como podía ser a ampliación da capacidade do tanque Esteiro 1, que vai alén da avenida do mesmo nome, ou ben situalo no espazo onde se fan as manobras contra incendios na Escola da mariña Antonio de Escaño. Estas alternativas, que nun primeiro momento propuñamos de maneira intuitiva, unha vez elaborado o informe por parte dos nosos técnicos, mostráronse como perfectamente viables.

Empezamos a realizar tamén concentracións no parque5 coa finalidade de mobilizar aos veciños e cidadanía en xeral e dar a maior difusión posible á problemática que estamos a vivir.

O 16 de xuño mantemos unha reunión no Concello de Ferrol con técnicos da sociedade estatal acuaES (que é a entidade que adxudica a obra), un técnico en urbanismo do Concello, a concelleira de barrio e á que asisten tamén representantes doutra Asociación de Veciños: a de Esteiro.

Nesta reunión, onde expomos as alternativas que consideramos convenientes para a recolocación do tanque de tormentas do parque Pablo Iglesias, unicamente se nos ofrece o que consideramos unha serie de

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 5

Presente e futuro

medidas que non responden nin de lonxe ás nosas demandas, como son reducir a caseta que vai en superficie, cubrir o tanque cun manto vexetal ou plantar árbores para reducir o posible impacto sonoro e visual que puidese haber, ademais da recolocación do parque de xogos durante a obra e a construción dun segundo parque para nenos. Medidas coas que si estaba de acordo a outra asociación presente, pero que a nós non nos satisfacían en absoluto.

«Xulgamos que este tipo de estruturas non deben de ir nos parques públicos, como así pasou no seu momento coa estrutura de alivio que ía ir nos xardíns da “Ranita” e que finalmente sería trasladada a outra localización mediante unha segregación no proxecto.»

Tamén fixemos constar o noso malestar xa que nos decatamos que esta obra se ía a realizar cando vimos pintadas de

laranxa as árbores que ían ser taladas para albergar o tanque. Este tipo de obras gozan por parte da administración dun gran escurantismo. Así pasou tamén cos tanques de tormentas que van en Gondamar (Pontevedra) e na urbanización «As Góndolas» en Sevilla, onde no seu momento se paralizou a obra pola mobilización veciñal debido á alarma que espertou6. Ademais o Regulamento de Participación Cidadá de Ferrol, no seu Capítulo IV, contempla a figura do Consello da Veciñanza7, integrado por representantes dos diferentes partidos políticos e tecido asociativo e que é o órgano onde se deben tratar estes temas para que a cidadanía teña coñecemento deles con antelación suficiente e poder así debatelos e propor alternativas. Hai que ter en conta que o proxecto se somete a información pública na sede que ten a Confederación Hidrográfica do Miño-Sil (CHMS) en Ourense e Coruña como así se publica no BOE do 23 de febreiro do ano 2011, abríndose así os 20 días de alegacións correspondentes8. No Concello de Ferrol unicamente anunciouse no seu día, os terreos que ían ser expropiados para a obra.

Nesta reunión o que solicitamos os veciños foi que o parque Pablo Iglesias recibise o mesmo trato que se lle deu á «Ranita» e que no seu día a Dirección

Xeral de Patrimonio Cultural así reflectiu nun documento emitido a petición da CHMS9. Tamén nos dixeron os técnicos de acuaES que a nosa proposta de ampliar o tanque de Esteiro 1 e que pasara por baixo da avenida non era posible, pois os tanques non estaban feitos para soportar o tráfico rodado e a lexislación non o permitía. Posteriormente decatámonos que nos pregos de condicións das obras de Zaragoza e Barcelona ún dos requisitos para licitar é que estas estruturas poidan soportar o tráfico rodado. Tamén nos dixeron os técnicos desta sociedade anónima estatal que estas estruturas eran estancas e posteriormente decatámonos que no caso do tanque que vai no parque Pablo Iglesias, non só non hai aliviadoiros, senón que estes están situados á metade do tanque.

O 16 de xuño do 2013, remitimos un comunicado ás institucións europeas10 e partidos políticos presentes no seu parlamento, reflectindo todo o que estaba a pasar no parque Pablo Iglesias. A data de hoxe contestounos o Defensor do Pobo europeo e díxonos que daba traslado da nosa queixa ao Defensor do Pobo español que era o órgano competente. Posteriormente o Defensor do Pobo español contestou que primeiramente tiñamos que tratar coa Confederación Hidrográfica do Miño-Sil.

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 6

A ría de Ferrol e o seu saneamento · Motivacións...

O 27 de xuño do 2013 a través do grupo político BNG íase a presentar no Pleno do Concello de Ferrol unha moción solicitando a recolocación do tanque fóra do parque e un veciño tomaría a palabra no mesmo. Pola diferente problemática que afecta a esta cidade este pleno non se chegou a celebrar e foi no pleno celebrado en xullo cando este grupo político levou de novo a moción.

O resultado, como xa sabiamos de antemán, foi a non aprobación da moción, pero iso non impediu que un veciño tomara a palabra e lese un escrito que reflectía as nosas queixas e expuña as distintas alternativas. De feito un representante dun partido político que se situou en contra da moción e con coñecementos técnicos na materia admitiu posteriormente que a localización ideal sería a Escola Antonio de Escaño.

Previamente metéronse pola mañá no rexistro do concello algo máis de 700 firmas pedindo a recolocación do tanque do parque Pablo Iglesias.

6

O 27 de xullo metemos por rexistro do Concello unha solicitude de información, da que aínda non obtivemos resposta11, e en base a esa información damos unha rolda de prensa no local que Sargadelos ten nesta cidade12. Nela exponse toda a información que até esa data tiñamos e que xa empeza a cuestionar seriamente esta obra, ademais de pedir a paralización da obra do parque Pablo Iglesias.

Posteriormente contactamos con grupos ecoloxistas da localidade e partidos políticos dando un salto cualitativo e cuantitativo grande no movemento, como así testemuñan as persoas que empezan a acudir ás concentracións.

Ademais, o que inicialmente se circunscribía a un problema dun barrio e ao seu parque en concreto, agora cobra unha dimensión municipal e mesmo supramunicipal xa que esta obra afecta á marxe norte e sur da ría.

Entre mediados de agosto e de setembro remítense á prensa unha serie

de comunicados co título «Saneamento si, máis non así»13 realizados por dous representantes de Verdegaia e que van na liña de cuestionar o modelo de saneamento que se vai a realizar en Ferrol.

O 3 de setembro realizamos no Centro Cultural Carvalho Calero de Ferrol unha Asemblea Informativa aberta a toda a cidadanía onde representantes das tres asociacións ecoloxistas que nos apoian (Sociedade Galega de Historia Natural, ADEGA e Verdegaia) e representantes da Comisión de Medio Ambiente da Asociación Veciñal presentan un informe onde se cuestiona a nivel técnico, ambiental, social e lexislativo a obra de saneamento. É nese momento cando o movemento empeza a alcanzar unha dimensión que transcende o que é o barrio.

O 17 de setembro realizamos unha concentración no parque convocada por ecoloxistas e veciños e apoiada por diferentes partidos políticos que mostran sensibilidade cara á información na que estamos a traballar (Anova, BNG, EQUO

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 7

Galicia, Espazo Ecosocialista e EU.) á que acoden ao redor de 150 persoas e na que se le un manifesto-resumo da información que temos14.

O 21 de setembro, sábado, realízase unha reunión lúdico-reivindicativa no parque. A idea era pór en valor o parque dándolle outros usos á marxe da zona xogos e lugar de paseo. Realízase un recital de poesía, hai tamén música e acompáñase dunha charla dada por un membro do grupo de traballo que se formou recentemente entre veciños, ecoloxistas e partidos políticos sensibles a este tema. Con todo a valoración desta reunión non é igual de positiva que a anterior concentración15, pois a asistencia é escasa. Faise unha valoración da mesma e pénsase que quizais a propia socioloxía do barrio inflúe á hora de que os veciños se mobilicen, ademais da desmovilización xeneralizada que hai nos ámbitos de loita máis variados.

O 30 de setembro remítese un comunicado aos grupos políticos do parlamento galego16 que tamén se mete por rexistro aos grupos políticos presentes no Concello de Ferrol. Neste escrito solicítase información detallada dos tanques de tormentas, que se vaia cara a un modelo de redes separativas como así consta no PXOM de Ferrol, á construción de tanques adaptados a este modelo de redes separativas (modelo francés), á paralización do tanque de tormentas do parque Pablo Iglesias e aclarar que non nos opoñemos á continuación das obras de saneamento, pero que se precisa abrir un debate sobre a viabilidade das mesmas.

O 3 de outubro hai unha pregunta dunha deputada do BNG no Congreso dos Deputados de Madrid referente ao tanque do parque Pablo Iglesias e contestación por parte do Congreso dicindo que as obras van continuar.

O 9 de outubro reunímonos co Consello Escolar do IES Sofía Casanova onde despois dunha explicación solicitamos que nos apoien. O 16 de outubro este centro escolar manda un comunicado á prensa en apoio á nosa iniciativa de sacar o tanque do parque17.

O 16 de outubro representantes do grupo de traballo desprázanse a Coruña

para tratar con técnicos da Escola de Camiños, especialistas en hidráulica e que colaboraron coa empresa adxudicataria do proxecto Eptisa,S.A., a problemática do modelo de saneamento que se vai a implantar en Ferrol. Desta conversación despréndense unha serie de contradicións que a data de hoxe estes técnicos aínda non conseguiron aclarar.

O día 30 de outubro comezan as «I Xornadas sobre o saneamento da ría de Ferrol: presente e futuro»18 onde se organizan unha serie de charlas que dean unha visión o máis global posible do sistema de saneamento que se vai a levar a cabo, mostrando as súas deficiencias e expondo alternativas ao mesmo: é dicir, basicamente informar á cidadanía, precisamente o que non fixo o goberno do concello no seu día. Convídanse ás mesmas a técnicos do concello, enxeñeiros de acuaES, técnicos en fluídos da UDC e a resposta por parte de todos é a mesma: silencio. Acompáñanse as xornadas cunha visita a catro puntos da ría de Ferrol especialmente contaminados. Ao termo das mesmas, o 4 de decembro, remítese un comunicado á prensa (subscrito

por 14 colectivos) expondo a deixadez por parte do goberno municipal por ser convidados ás xornadas e non asistir a ningún panel sequera como oínte, á vez que se critica a elección do parque Pablo Iglesias como lugar para albergar un tanque de tormentas.19 As nosas intencións como grupo de traballo integrado por veciños, ecoloxistas e diversos partidos políticos é elaborar un dossier coas conclusións das xornadas, das que este documento formaría parte, así como manter reunións con outros colectivos e partidos políticos para tentar sumalos á nosa iniciativa ou, cando menos, que saiban dela, así como pór en coñecemento da OLAF20 a información que temos. Tamén está dentro dos nosos fins o facer un seguimento da obra e que se nos teña como un interlocutor válido á hora de tomar decisións que afecten ao saneamento da ría. Pensamos que só involucrando á cidadanía na xestión e toma de decisións dos asuntos do lugar no que viven poderase conseguir un espazo de convivencia e respecto mutuo onde teñan cabida todas as sensibilidades.

7

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 8

A ría de Ferrol e o seu saneamento · Motivacións...

Conclusións • •

•

• •

•

•

Opacidade por parte da administración á hora de dar a coñecer estas obras á cidadanía.

Esta obra non cumpre co PXOM da cidade de Ferrol, nin no referente a ir cara a un modelo de redes separativas, nin nos usos que deben ter as estruturas que estean nos parques (lecer e cultura).

Este tipo de actuacións fai que o Regulamento de Participación Cidadá da cidade de Ferrol quede en papel mollado.

Esta obra non ten en conta criterios de eficacia e eficiencia sociais e ambientais.

Hai alternativas tecnicamente viables para recolocar a estrutura de regulación/retención do parque Pablo Iglesias, o que non hai é vontade política para levalo a cabo.

Se se fixo no seu día unha segregación do proxecto para recolocar a estrutura de alivio que ía ir nos xardíns de «A Ranita», porqué non se fai o mesmo no parque Pablo Iglesias. É necesaria a unión de veciños, grupos ecoloxistas e partidos políticos con conciencia ambiental e cidadanía en xeral, para evitar este tipo de prácticas abusivas por parte da administración e para iso necesitamos unha cidadanía máis activa nos asuntos que incumban ao seu lugar de residencia.

Demandamos • •

•

•

8

Ir cara a un sistema de saneamento urbano baseado en redes separativas.

Un modelo de tanques de tormentas que sigan o sistema francés (que sirvan tanto para redes unitarias como para separativas).

Presenza de polo menos ún dos membros do noso grupo de traballo, na Comisión de Seguimento que contempla o Convenio de Xullo de 2012 asinado, entre outros, polo Concello de Ferrol, e que será o encargado de revisar as tarifas que se repercutirán á cidadanía unha vez finalizada a obra.

Paralización inmediata da obra do parque Pablo Iglesias.

Notas 1 http://cidadansversustanquesdetormentas.blogspot.com.es/2013/09/comunicado-empresa- acues-na-prensa-e.html 2 http://www.diariodeferrol.com/articulo/ferrol/la-comision-de-medio-ambiente-de-recimil-propone-alternativas-a-la-ubicacion-del-parque-de-tormentas/20130605022026048477.html 3 http://cidadansversustanquesdetormentas.blogspot.com.es/ 4 Primeira parte: http://www.ivoox.com/charla-tanques-tormentas-aavvpilar-audios-mp3_rf_2069309_1.html Segunda parte: http://www.ivoox.com/charla-tanques-tormentas-aavvpilar-ii-audios-mp3_rf_2069216_1.html Terceira parte: http://www.ivoox.com/charla-tanques-tormentas-aavvpilar-iii-audios-mp3_rf_2069218_1.html 5 http://www.diariodeferrol.com/articulo/ferrol/medio-centenar-de-personas-se-manifiestan-en-contra-del-tanque-de-tormentas-deesteiro/20130527004941047215.html 6 http://www.iagua.es/noticias/infraestructuras/13/10/04/polemica-con-eltanque-de-tormentas-en-la-localidad-sevillana-de-las-gondolas-37721 7 http://www.ferrol-concello.es/documentos/RPC_castelan.pdf 8 http://www.boe.es/boe/dias/2011/02/23/pdfs/BOE-B-2011-6410.pdf 9 https://docs.google.com/file/d/0B5j3jCwagHGLVmo0Q0dWRG hJZWM/edit?usp=sharing 10 https://docs.google.com/file/d/0B5j3jCwagHGLUTBuR2ZGNlhs NGc/edit?usp=sharing 11 https://docs.google.com/file/d/0B5j3jCwagHGLZVFHaTFvTGJJX2c/ edit?usp=sharing 12 http://www.ivoox.com/rolda-prensa-comision-medio-aavv-pilar-audiosmp3_rf_2266716_1.html 13 http://www.diariodeferrol.com/opinion/miguel-reimundez-alexandre-carrodeaguas/saneamento-mais-non-asi-i/20130813013104055446.html http://www.diariodeferrol.com/opinion/miguel-reimundez-alexandre-carrodeaguas/saneamento-mais-non-asi-2/20130826023150056669.html https://docs.google.com/file/d/0B5j3jCwagHGLU3FXWGZ6eDQ1OXc /edit?usp=sharing 14 http://www.diariodeferrol.com/articulo/ferrol/convocan-concentracionparalizar-tanque-tormentas/20130916222940058720.html 15 http://artabra21.blogspot.com.es/2013/09/este-sabado-21-de-setembropouco-antes.html 16 https://docs.google.com/file/d/0B5j3jCwagHGLQzVQOEtCRktjM0E/ edit?usp=sharing 17 http://ria-de-ferrol.blogspot.com.es/2013/10/non-do-consello-escolar-aotanque-de.html 18 https://docs.google.com/file/d/0B5j3jCwagHGLRTZITVRnNzl3YjA/edit 19 https://drive.google.com/file/d/0B5j3jCwagHGLWEpsdEo0VERZUk0 /edit?usp=sharing 20 http://ec.europa.eu/anti_fraud/index_es.htm

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 9

Presente e futuro

Convenio subscrito pola Xunta de Galicia, entidade pública empresarial Augas de Galicia, os concellos de Narón e Ferrol e a Sociedade Estatal Augas da Conca Norte, S.A. Consideracións previas Os convenios, por regra xeral, celébranse sen unha norma habilitante específica, é dicir, sen a previa aprobación de «as normas específicas que os regulan», á que se refería o art. 3.2 do Texto Refundido da Lei de Contratos das Administracións Públicas (TRLCAP) —na actualidade, art. 4.1 d) da Lei de Contratos do Sector Público (LCSP)— ou dunha disposición que prevea o seu «alcance, efectos e réxime xurídico» á que se refire a Lei de Réxime Xurídico das Administracións Públicas e do Procedemento Administrativo Común (LRJ-PAC) (art. 88.1).

Por regra xeral, non se realizan actuacións tendentes a dar publicidade ou a promover a concorrencia de suxeitos distintos daqueles cos que os convenios se subscriben, polo que non pode dicirse que se aplicaron, como é obrigado, estes principios que rexen na contratación pública, e que son de obrigada aplicación na actividade convencional (art. 3.2 TRLCAP e art. 4.2 LCSP), sen prexuízo de que nalgúns deles poidan concorrer circunstancias que xustifiquen a elección directa do outro subscritor. Baixo a aparencia formal de convenios de colaboración tramitáronse auténticos contratos administrativos, eludíndose así a aplicación da lexislación contractual. Observamos que isto é o que pode estar a pasar no convenio obxecto de estudo.

En ocasións os convenios de colaboración constituíron, «de facto», subvencións públicas, outorgadas sen aterse ao

disposto na Lei 38/2003, de 17 de novembro, Xeneral de Subvencións (LGS) e normativa de desenvolvemento, e, en particular, ao procedemento de concesión.

Outras veces a natureza subvencional resultou cuestionable, pola omisión dunha cláusula que concrete a que suxeito corresponde a titularidade dos resultados, o que, ademais da deficiencia que supón no plano estritamente convencional, xera inseguridade no plano orzamentario xa que é determinante de que o gasto teña natureza de gasto real ou de transferencia.

Observamos que isto é o que pode estar a pasar no convenio obxecto de estudo.

Unha consideración de conxunto deste armazón lexislativo permite concluír que o marco xurídico polo que se rexe a figura do convenio é insuficiente e atópase disperso en diversidade de

preceptos, algúns dos cales revisten natureza de meros principios, o que provoca dúbidas e lagoas, que afectan a ambos os tipos, os interadministrativos e os convenios con administrados.

No entanto, a regulación dos convenios de colaboración entre a AGE e as CCAA, aínda cando é limitada, o é en menor grao se se ten especialmente en conta que a LRJ-PAC dá algunhas regras no seu título I, ao tratar acerca das relacións entre as Administracións Públicas, onde se contempla, entre outros aspectos, o contido mínimo dos instrumentos de formalización. A pesar diso, a situación tampouco é satisfactoria, pois non se cumpriu a previsión recollida na disposición adicional 13ª desta Lei en orde á aprobación, por vía regulamentaria, do correspondente procedemento, que

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 10

A ría de Ferrol e o seu saneamento · Convenio...

regulará o réxime de subscrición e, no seu caso, de autorización, así como os aspectos formais.

Que consideración ten acuaES desde o punto de vista da LCSP Conforme ao establecido no artigo 6.4 do RD 401/2012 de 17 de febreiro, polo que se aproba a estrutura orgánica básica do MAGRAMA (Ministerio de Agricultura, Alimentación e Medio Ambiente), compete ao devandito ministerio a tutela, a través da Dirección Xeral da auga, das sociedades estatais da auga creadas ao amparo do artigo 132 do texto refundido da Lei de Augas.

AcuaES atópase dentro deste ámbito.

Desde o punto de vista da Lei de Contratos do Sector Público no seu artigo 3.3b), acuaES non é administración pública, se non que ten a categoría de poder adxudicador, co cal os contratos que celebre non serán contratos administrativos, senón que serán contratos privados.

No art. 20.2 da LCSP di «os contratos privados rexeranse, en canto á súa preparación e

adxudicación, en defecto de normas específicas1, pola presente lei e as súas disposicións de desenvolvemento, aplicándose supletoriamente as restantes normas de dereito administrativo ou, no seu caso, as normas de dereito privado, segundo corresponda por razón do suxeito ou entidade contratante. En canto aos seus efectos e extinción, estes contratos rexeranse polo dereito privado».

O art. 21 da mesma lei, no seu punto 2, cando fala da xurisdición competente di: «a orde xurisdiccional civil será a competente para resolver as controversias que xurdan entre as partes en relación cos efectos, cumprimento e extinción dos contratos privados. Esta orde xurisdiccional será igualmente competente para coñecer de cantas cuestións litixiosas afecten á preparación e adxudicación dos contratos privados que se celebren polos entes e entidades sometidos a esta Lei que non teñan o carácter de Administración Pública, sempre que estes contratos non estean suxeitos a unha regulación harmonizada».2 Así que vemos como en determinados casos óptase pola xurisdición civil

en detrimento da contencioso-administrativa, sendo esta última unha xurisdición especializada e por iso moito máis garantista. Este é un fenómeno asociado a este armazón de empresas e organismos públicos que non teñen a categoría de administración e que en ocasións se montan para eludir a aplicación do sistema de recursos previstos na xurisdición contencioso-administrativa, privando así a terceiros dun mecanismo esencial de defensa dos seus intereses lexítimos, en particular no ámbito das compras públicas.

«Estes entes instrumentais tamén serven como mecanismos de ocultación da débeda pública3, así como axencias de colocación de amigos, fieis e leais.»

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 11

Presente e futuro

No Cap.II do Libro III sección primeira da LCSP, fálase das normas aplicables polos poderes adxudicadores que non teñan o carácter de Administracións Públicas, e no seu art. 191 fala da adxudicación dos contratos que non estean suxeitos a regulación harmonizada e di: «Na adxudicación de contratos non suxeitos a regulación harmonizada serán de aplicación as seguintes disposicións: a)

A adxudicación estará sometida, en todo caso, aos principios de publicidade, concorrencia, transparencia, confidencialidade, igualdade e non discriminación.

b) Os órganos competentes das entidades a que se refire esta sección aprobarán unhas instrucións4, de obrigado cumprimento no ámbito interno das mesmas, nas que se regulen os procedementos de contratación de forma que quede garantida a efectividade dos principios enunciados na letra anterior e que o contrato é adxudicado a quen presente a oferta economicamente máis vantaxosa. Estas instrucións deben porse a disposición de todos os interesados en participar nos procedementos de adxudicación de contratos regulados por elas, e publicarse no perfil de contratante da entidade.

No ámbito do sector público estatal, a aprobación das instrucións requirirá o informe previo da Avogacía do Estado. c)

Entenderanse cumpridas as esixencias derivadas do principio de publicidade coa inserción da información relativa á licitación dos contratos cuxo importe supere os 50.000 euros no perfil do contratante da entidade, sen prexuízo de que as instrucións internas de contratación poidan arbitrar outras modalidades, alternativas ou adicionais, de difusión».

Isto é o que se coñece como «fuxida do dereito administrativo» e que se produciu na xestión dos servizos públicos nos últimos anos merecendo a censura mesmo do Tribunal de Xustiza da Unión Europea.

Convenio de xestión directa entre MAGRAMA (Ministerio de Agricultura, Medio Ambiente e Alimentación) e acuaES As relacións entre a Administración Xeral do Estado e acuaNorte (agora

acuaES), en canto sociedade mercantil estatal do sector público empresarial5 constituída para asumir a xestión directa da construción, explotación e execución da obra pública hidráulica, regúlanse mediante a subscrición do correspondente convenio de xestión directa.

Constitúen o obxecto social de acuaES a contratación, construción e explotación, no seu caso, de toda clase de obras hidráulicas, do exercicio complementario de calquera actividades que deban considerarse partes ou elementos o ciclo hídrico e estean relacionados con aquelas; podendo, así mesmo realizar estas actuacións coa colaboración dos beneficiarios das obras (neste caso o Concello de Ferrol e Narón) mediante o pago da contraprestación a convir e a cooperación doutras administracións interesadas nas mesmas).

O 29 de novembro do ano 2011, subscríbese o convenio de xestión directa da construción explotación de obras hidráulicas entre o Ministerio de Medio Ambiente, e Medio Rural e Mariño (MAGRAMA) e a sociedade estatal Augas das Contas do Norte, S. A. Hai certa analoxía entre os convenios de xestión directa e as denominadas encomendas de xestión (in house providing no mundo anglosaxón). As operacións in house, son aqueles supostos nos que a administración acode aos seus medios

propios para atender as súas necesidades de subministración de bens, prestación de servizos ou realización de obras. A súa existencia fundaméntase na capacidade auto-organizativa das administracións públicas, co fin de obter unha maior eficacia nos procedementos de contratación. As operacións «in house» articúlanse a través de encomendas de xestión. Os criterios que fixa a vixente lei de contratos do sector público, (real decreto lexislativo 3/2011, de 14 de novembro, polo que se aproba o texto refundido da lei de contratos do sector público) para cualificar unha operación como «interna» ou «in house» son as seguintes: • A entidade adxudicadora debe exercer sobre o seu medio propio un control análogo ao que pode exercer sobre os seus propios servizos. No caso de que os devanditos medios propios sexan unha sociedade, a totalidade do seu capital social terá que ser de titularidade pública.

• O medio propio debe, á súa vez, realizar unha parte esencial da súa actividade coa entidade adxudicadora.

Cando concorren estes requisitos xorden encomendas de xestión, que están excluídas o ámbito da aplicación da lei 11

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 12

A ría de Ferrol e o seu saneamento · Convenio...

de contratos do sector público. A xustificación desta exclusión obedece aquí a que cando a administración utiliza os seus propios medios para a obtención de prestacións que constitúen o obxecto dos contratos públicos, dita actuación non reviste a natureza xurídica dun contrato, senón que supón unha operación interna no marco das normas e réxime de funcionamento do organismo público correspondente, e de aí a súa non inclusión no ámbito de aplicación da lei.

As encomendas de xestión que aparecen reguladas na Lei 30/1992, 27 de Novembro, de Réxime Xurídico das Administracións Públicas e Procedemento Administrativo Común. En concreto, o artigo 15 desta lei, contempla a posibilidade de que os órganos administrativos das entidades de dereito público encomenden a realización de actividades que son da súa competencia a outros órganos ou entidades na mesma ou distinta administración por razóns de eficacia ou cando non se posúen os medios técnicos idóneas para o seu desempeño.

«Un primeiro límite que debe exporse ao uso das encomendas de xestión, é se o encomendatario ha de contar cos medios propios necesarios para levar a cabo o encargo.» É dicir, se pode a administración efectuar o encargo a un ente instrumental en calidade de «medio propio e servizo técnico do mesmo» se este carece de medios para levalo a cabo, limitando a súa participación a substituír á administración na súa posición de entidade contratante (na tramitación do expediente e na adxudicación e execución do contrato), pero sen asumir a realización da prestación.

Neste sentido limitativo maniféstase a propia Xunta Consultiva de Contratación 12

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 13

Presente e futuro

Administrativa quen nun informe 2009

Convenio do 14 de xullo do 2012

cuestiona a idoneidade para executar encomendas de xestión se non se dispón de persoal e dos medios materiais e técnicos necesarios para executala. Un segundo límite ao uso das encomendas de xestión, poríao o espírito da propia Lei de Contratos do Sector Público, que propugna os principios de publicidade transparencia e concorrencia nas

Agora pasamos a valorar o convenio subscrito pola Xunta de Galicia, Entidade Pública Empresarial Augas de Galicia, os Concello de Ferrol e Narón e a sociedade estatal acuaES. Este convenio ten a finalidade da construción e explotación da actuación «interceptores xerais da marxe dereita da ría de Ferrol» e subscríbese o 14 de xullo do ano 2012.

As obras de «depuración e vertedura de Ferrol» foron declaradas interese xeral do estado por lei 22/1997 de 8 de xullo pola que se aproban e declaran interese xeral determinadas obras hidráulicas. O 9 de decembro de 1999, subscribiuse un Protocolo Xeral de Colaboración entre o Ministerio de Medio Ambiente (agora MAGRAMA) a Xunta de Galicia e a Confederación Hidrográfica do Norte para o desenvolvemento de determinadas obras hidráulicas na Comunidade Autónoma de Galicia, que recolle as de «mellora de depuración e vertedura de Ferrol». Como desenvolvemento deste protocolo, o 19 de setembro de 2005 subscribiuse o convenio de colaboración entre a Xunta de Galicia, Augas de Galicia e a Confederación Hidrográfica do Norte para o financiamento, execución e explotación das obras de mellora da depuración e vertedura de Ferrol: estación depuradora de augas residuais de Cabo Prioriño (A Coruña) cuxas obras se finalizaron no ano 2010, estando pendente a súa posta en funcionamento da conclusión das obras dos interceptores obxecto deste Convenio. O MAGRAMA redactou e aprobou os seguintes proxectos: • Interceptores xerais da marxe dereita da ría de Ferrol: A Malata-Gándara (tramo adxudicado a FCC).

• Interceptores da marxe dereita da ría de Ferrol: A Gándara-Cadaval (tramo adxudicado a Acciona).

En atención ao informe do 28 de outubro de 2011 do Director Xeral de Patrimonio Cultural da Xunta de Galicia, resulta necesario recolocar a estrutura de alivio do interceptor do tramo da Malata-A Gándara, que estaba proxectada baixo a praza da Ra da cidade de Ferrol.

contratacións sometidas á lei, principios que non se cumpren coas encomendas de xestión, xa que como aquí sinalamos, non se consideran xuridicamente contratos. Nin sequera cumpriríase coas posibles subcontratacións que devanditos encomendados fagan, cando estes non teñan a consideración de administración senón de poder adxudicador (ao quedar fóra do ámbito subxectivo da lei de contratos do sector público).

E é que a utilización do mecanismo de encomendas de xestión ou outros similares (neste caso un convenio de xestión directa) como vías de escape en dereito administrativo supón unha perversión da propia figura, regulada no artigo 15 da lei 30/92 cuxo apartado cinco claramente establece que se a realización das tarefas encomendadas ha de recaer sobre persoas suxeitas ao dereito privado6 non poderá usarse o mecanismo de encomenda senón que deberá acudir aos procedementos de compras públicas.

«Neste caso non observamos que a empresa acuaES utilice os seus propios medios nin para realizar a obra (xa que adxudica a mesma ás empresas Fomento de Construcións e Contratas e Acciona) nin para a realización do proxecto (que o adxudica á empresa Eptisa, S.A.).»

Os proxectos aprobados contan con resolución de 10 de marzo de 2011 da Dirección Xeral de Calidade e Avaliación Ambiental pola que se acorda non someter a actuación ao texto refundido da Lei de Impacto Ambiental de Proxectos, aprobado polo Real Decreto Lexislativo 1/2008, de 11 de xaneiro7.

O convenio recolle que é de interese para as partes a constitución dunha entidade de carácter supramunicipal que se encargue da posterior explotación das obras e se subrogue no seu caso no pago das obrigacións dos concellos de Ferrol e Narón na que participen as entidades locais ás que a EDAR de Cabo Prioriño preste servizo e na que poderán participar tanto a Administración Estatal como a Administración Autonómica, cada unha no ámbito das súas competencias.

O orzamento estimado do investimento ascende á cifra de 37.610.169,49 euros, IVE excluído. A efectos orzamentarios, as anualidades de investimento previstas son: ANO

Investimento previsto

2012

1.880.508,47 €

2013

7.522.033,90 €

2014

18.805.084,75 €

2015

9.402.542,37 €

TOTAL

37.610.169,49 €

As anteriores previsións da programación económica serán revisadas por acuaNorte durante o desenvolvemento da actuación, dando coñecemento dos cambios, no seu caso, á Comisión de Seguimento prevista na Cláusula IX deste convenio.

Entre as obrigacións de AcuaNorte están explotar a infraestrutura durante polo menos 45 anos, comprendendo esta competencia tanto a contratación con terceiros de todas as tarefas de mantemento, conservación, operación e explotación, como a dirección das mesmas; todo iso sen prexuízo de que a atención e a titularidade das autorizacións de vertedura corresponda aos concellos de Ferrol e Narón8.

13

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 14

A ría de Ferrol e o seu saneamento · Convenio...

Entre as obrigacións da Xunta de Galicia a través de Augas de Galicia, figuran a de participar no financiamento da actuación mediante unha subvención que se outorga a través do presente documento a favor de AcuaNorte.9 Entre as obrigacións dos Concellos de Ferrol e Narón figura adaptar, no seu caso, o planeamento urbanístico municipal10 con obxecto de adecuar as súas determinacións ás instalacións da infraestrutura hidráulica obxecto do convenio. Tamén, pór a disposición de AcuaNorte, antes do inicio das obras, de forma gratuíta, os terreos necesarios para a súa execución e que estean xa á súa disposición por adquirilos, obtido ou ocupado por calquera título e proceder puntualmente ao pago das tarifas correspondentes de conformidade co recollido no Convenio.

O financiamento dos traballos obxecto do convenio realizaranse por AcuaNorte da seguinte forma: con cargo aos seus fondos propios o 10% do investimento total, sen prexuízo da súa recuperación mediante o cobro das tarifas que se establezan no seu momento, con

14

subvencións do Fondo Europeo de Desenvolvemento Rexional (FEDER), nunha porcentaxe dun 80% e con achegas de Augas de Galicia do 10% restante que terán a natureza de subvención e abonaranse con cargo á conta 6560 «subvencións de capital ao estado», do Programa de Actuacións, Investimentos e Financiamento da «Entidade Pública Empresarial Augas de Galicia».

Sempre que sexa necesario, AcuaNorte poderá acudir aos mercados financeiros para obter créditos de tesouraría que permitan financiar os desfasamentos temporais entre os pagos e os cobros das fontes de financiamento anteriormente descritas. Todo iso entendido en consonancia co principio de Indemnidade Económico-Financeira da Sociedade Estatal polo que a execución, construción e explotación da infraestrutura hidráulica non pode supor custo económico nin compromiso financeiro algún.11 Como garantía do cumprimento das obrigacións de pago fixadas neste convenio, as partes recoñecen a AcuaNorte a facultade de solicitar ao MAGRAMA que requira ao Ministerio de Facenda e

Administracións Públicas a efectos de que este proceda á retención dos créditos orzamentarios en concepto de participación nos ingresos do Estado correspondentes á Xunta de Galicia na cantidade necesaria para o abono das súas achegas pendentes de pago.

As institucións asinantes asumen as variacións económicas que se poidan producir á alza ou á baixa por modificacións, revisións de prezos, obras complementarias e outras incidencias de calquera natureza e sexan aprobadas polo Consello de Administración de acuaNorte.

No entanto, tales variacións non afectarán en ningún caso ao importe máximo da contribución financeira de acuaNorte con cargo aos seus Fondos Propios ou ás subvencións do Fondo Europeo de Desenvolvemento Rexional, así como ao importe máximo das achegas de Augas de Galicia.12 Corresponde a acuaNorte (agora acuaES) a titularidade da explotación durante un período de 45 anos, aínda que convén coa Xunta de Galicia, Augas de Galicia e Concellos de Ferrol e Narón que, finalizadas as obras obxecto desta actuación, poderanse acordar encomendas, á

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 15

entidade titular do sistema de depuración da marxe dereita da ría de Ferrol13, da realización actividades de conservación, mantemento, reposición de elementos de equipos e operación da infraestrutura hidráulica dos «interceptores xerais da marxe dereita da ría de Ferrol», nos termos que garantan os dereitos e posicións das respectivas partes.

Todos os custos directos e indirectos nos que, no seu caso, incorra acuaNorte, para a correcta explotación da infraestrutura hidráulica obxecto do convenio serán repercutidos vía tarifas.

Entenderase por tarifa o importe a abonar anualmente polos Concellos de Ferrol e Narón a acuaNorte, polo saneamento das súas augas residuais, utilizando a infraestrutura hidráulica obxecto do presente convenio, e que terán as seguintes características: Compoñente fixa. Ten por obxecto compensar os custos de investimento financiados con fondos propios de acuaNorte.

Así o investimento inicial de acuaNorte, que ascende a 3.761.016 €, ao cabo dos 45 anos transfórmase en 17.035.614,12 €. Isto quere dicir que a empresa acuaNorte recupera o seu investimento inicial a unha taxa de actualización financeira do 4,50%.

Compoñente variable. O seu obxecto é cubrir os gastos de funcionamento, explotación e conservación da infraestrutura hidráulica e calquera outro relacionado cos anteriores como canons, impostos, indemnizacións, etc., nos que poden incorrer, no seu caso acuaNorte. Aquí o convenio non entra a valorar a canto pode ascender, xa que dependerá das veces que o sistema de depuración que se vai a levar a cabo teña avarias ou incidencias e que supoñemos que será bastante a miúdo por como está deseñado. Isto obviamente terminará supoñendo unha forte subida no recibo da auga da cidadanía.14 As tarifas anuais repartiranse en catro trimestres naturais, devengándose o último día de cada período. Os importes vencidos devengarán o interese de demora que os artigos 26 e 58.2 da lei 58/2003, 17 de decembro, Xeral Tributaria prevé para as débedas de natureza tributaria e cuxa determinación

se realiza anualmente en relación coa correspondente lei de orzamentos xerais do estado, desde a data do incumprimento até a data do efectivo abono das cantidades adebedadas.

Os importes das tarifas serán aprobadas anualmente pola Comisión de Seguimento prevista na cláusula nove deste convenio con anterioridade ao período no que se devengen, e de acordo coa información achegada por acuaNorte, a cal deberá estar avalada polos informes económicos auditados.

Como garantía de pago das tarifas, os concellos de Ferrol e Narón entregarán copias dos documentos contables referidos á retención de crédito orzamentario (RC) e facilitará os documentos referidos á súa autorización e disposición (AD).

Como garantía adicional en caso de falta de pagamento as partes recoñecen a acuaNorte a

facultade de solicitar ao MAGRAMA que requira ao Ministerio de Facenda e Administracións Públicas, a efectos de que este proceda á retención dos créditos orzamentarios en concepto de participación nos ingresos do estado correspondentes ao respectivo concello na cantidade necesaria para o abono das súas achegas pendentes de pago.

Esta garantía non será solidaria, podendo exercitarse unicamente respecto dos ingresos do estado correspondentes ao concello que incumprise as súas obrigacións de pago das tarifas no período correspondente.

As porcentaxes de repartición das tarifas entre os Concellos de Ferrol e Narón serán os seguintes (en atención aos metros de lonxitude dos interceptores proxectados en cada municipio): • 68,31% Concello de Ferrol.

• 31,69% Concello de Narón.

15

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 16

A ría de Ferrol e o seu saneamento · Convenio...

A Comisión de Seguimento prevista na cláusula IX deste Convenio estará integrada por sete membros15 que serán nomeados da seguinte maneira: • Catro a proposta de acuaNorte.

• Ún a proposta da Xunta de Galicia e Augas de Galicia.

• Ún a proposta do Concello de Ferrol.

• E ún a proposta do Concello de Narón.

Os acordos sobre aumento do orzamento do convenio, que excedan do previsto na cláusula I b) , é dicir 37.610.169,49€, deberán ser aprobados por unanimidade16 pola Comisión de Seguimento. Nestes supostos, deberanse achegar a xustificación económica correspondente que acredite a dispoñibilidade orzamentaria. Os citados acordos deberán ser ratificados mediante a subscrición da oportuna adenda a este convenio.

Acordo plenario do Concello de Ferrol do 11 de xuño do ano 2012 Previa deliberación, a corporación, en votación ordinaria e por maioría de dezanove votos a favor correspondentes aos señores/as membros dos grupos do Partido Popular e Socialista, fronte aos votos en contra correspondente aos señores/as membros do grupo do Bloque Nacionalista Galego e dúas abstencións de Esquerda Unida, acordou aprobar a proposta.

Conclusións que o encomendatario non conte cos medios • Nos convenios de colaboración non se realizan actuacións tendentes a dar publicidade ou a propios necesarios para realizar o obxecto promover a concorrencia de suxeitos distintos do contrato e unicamente a súa participación daqueles cos que os convenios se subscriben, se limite a substituír á administración na súa polo que baixo a súa aparencia formal adóiposición de entidade contratante. tanse tramitar auténticos contratos administra• Entre as obrigacións de AcuaNorte (agora tivos, eludíndose así a lexislación contractual, AcuaEs), están a de explotar a infraestrutura ademais da lexislación de subvencións. durante polo menos 45 anos.

• Desde o punto de vista da LCSP, acuaES non • O convenio do 14 de Xullo do 2012 recolle é administración pública, polo que os contraentre as obrigacións do concello de Ferrol tos que celebra son contratos privados, así adaptar o planeamento urbanístico municipal que en canto aos seus efectos, cumprimento no caso de que sexa necesario e neste caso o e extinción rexeranse polo dereito privado. A concello de Ferrol non o fixo até a data. orde xurisdiccional civil será a competente para resolver as controversias que xurdan en • AcuaEs poderá «secuestrar» os orzamentos municipais para resarcirse da falta de pagatodas as fases de contrato (preparación, admento do diñeiro que se lle ha de devolver ao xudicación, efectos, cumprimento e extincabo deses 45 anos de explotación da infraesción), salvo que o contrato estea suxeito por trutura e que quintuplica o seu investimento contía á regulación harmonizada, sendo inicial, xa que os ingresos do concello corresneste último caso a xurisdición contenciosopondentes á participación nos ingresos do esadministrativa a que se aplicará, pero só nas tado actúan como aval. O mesmo pásalle á dúas primeiras fases do proceso de contrataXunta de Galicia pola parte do investimento ción. Neste último caso (se non se suxeita a que lle corresponde facer. contratación ao dereito europeo) ademais permíteselle a acuES aprobar as súas propias • As tarifas que pagan os usuarios (concello de instrucións que regulen os procedementos de Ferrol e Narón neste caso) teñen un compocontratación, co único requisito de que estas ñente fixo (o que hai que devolver a AcuEs) e sexan informadas positivamente pola Avogaoutro variable que non se cuantifica xa que decía do Estado. pende do mantemento e das «incidencias» que • Os entes instrumentais (aqueles que non son administración) serven como mecanismos de ocultación de débeda pública17, así como axencias de colocación de amigos.

presente o sistema. Se a iso unímoslle unha xestión semiprivada de todo o sistema unha vez terminado, a subida do recibo da auga pode ser estratosférica.

• O convenio de xestión directa que subscribe • Créase unha Comisión de Seguimento que será a encargada entre outras cousas de revisar as o MAGRAMA con acuES vén ter o espírito tarifas e onde AcuES ten maioría de represendunha encomenda de xestión, figura que tantes cando tan só achega un 10% do prezo está excluída do ámbito da aplicación da LCSP. A JCCA cuestionou nun informe do ano da obra (importe que por iba se lle ha de de2009 a idoneidade desta figura no caso de volver cunha rendibilidade do 4,5% anual).

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 17

Presente e futuro

Notas 1 O convenio asinado o 14 de xullo do 2012 pódese entender como normativa específica.

2 Os contratos suxeitos a regulación harmonizada son aqueles contratos que quedan sometidos á normativa comunitaria e, por tanto, a un procedemento de adxudicación específico axustado aos requirimentos das Directivas comunitarias moi garantista en materia de contratación. No artigo 13 a 17 do TRLCSP enuméranos e son : - contratos de obra por valor igual ou superior a 5.000.000 euros.

- contratos de subministración por valor igual ou superior a 200.00 euros.

- contratos de servizos das categorías 1 a 16 do Anexo II do TRLCSP, cuxo valor sexa igual ou superior a 200.000 euros.

-contratos subvencionados por poderes adxudicadores de forma directa e en máis dun 50 por 100 do seu importe, nos casos determinados nesta lei.

Estes importes non inclúen o IVE. 3 http://noticias.lainformacion.com/economia-negocios-y-finanzas/politica-economica/un-informeacusa-a-las-autonomias-de-crear-cientos-de-empr esas-solo-para-ocultar-deficit_JiVzNzxuhqRbcvOaF4OwG5/ 4 AcuaEs xa ten elaboradas estas instrucións de contratación en base ao artigo 191 do TRLCSP e nas que se di, entre outras cousas, que o órgano de contratación é o seu Consello de Administración.

5 No referente a que debemos entender por carácter industrial ou mercantil o Tribunal de Xustiza das Comunidades, facendo abstracción da forma da entidade e a súa categorización conforme ao dereito interno, entendeu que o determinante, para entender que existe o devandito carácter industrial ou mercantil é: Que a entidade en cuestión opere en condicións normais de mercado Teña ánimo de lucro como obxecto principal.

Asuma os riscos derivados da actividade.

6 Lei 6/1997, de 14 de abril, de Organización e Funcionamento da Administración Xeral do Estado na súa disposición adicional duodécima di: «1. As sociedades mercantís estatais rexeranse integramente, calquera que sexa a súa forma xurídica, polo ordenamento xurídico privado, salvo

nas materias en que lles sexan de aplicación a normativa orzamentaria, contable, patrimonial, de control financeiro e contratación. En ningún caso poderán dispor de facultades que impliquen o exercicio de autoridade pública.

2. As sociedades mercantís estatais, con forma de sociedade anónima, cuxo capital sexa na súa totalidade de titularidade, directa ou indirecta, da Administración Xeral do Estado ou dos seus Organismos públicos, rexeranse polo título VII da Lei do Patrimonio das Administracións Públicas e polo ordenamento xurídico privado, salvo nas materias en que lles sexan de aplicación a normativa orzamentaria, contable, de control financeiro e de contratación.»

Vemos como se alterna a xurisdición que afecta ao ente segundo o tipo de actos dos que esteamos a falar.

7 É unha mágoa que este tipo de obras estean eximidas de ter un estudo de impacto ambiental, xa que iso levaría á obriga de información á cidadanía, dando a posibilidade de que se formulasen observacións ao mesmo parte dos diferentes colectivos afectados, podendo así expor alternativas validas, tanto desde o punto de vista económico, como técnico, social e ambiental.

8 O 22/03/2013, coincidindo co día mundial de auga (se é que ademais escollen as datas), a Xunta de Galicia, o concello de Ferrol e a empresa Emafesa (participada nun 49% por Urbaser, filial ambiental de ACS) subscriben un convenio de colaboración polo cal Emafesa encargarase dos traballos de explotación e mantemento do encoro das Forcadas de maneira indefinida.

esta normativa municipal para adaptala ao Convenio.

11 Hai que dicir que cando o sector público acode a solicitar un préstamo a unha entidade financeira esta non ten que dotar a correspondente provisión ante unha hipotética falta de pagamento (o que lle vén moi ben á súa conta de resultados) xa que para iso modificouse a Constitución no seu artigo 135.3. Doutra banda o principio de indemnidad económico financeira é o que «blinda» a acuES dunhas hipotéticas perdas, trasladando o risco ao resto dos actores.

12 Vamos, que serán os Concellos de Ferrol e Narón os que terán que facerlle fronte vía tarifas ao ser financiadas con préstamos bancarios, o que supón unha fonte de negocio para estas entidades.

13 Haberá que estar moi atentos a este momento, xa que aquí é onde pode estar o verdadeiro negocio e encima fala de establecer unha encomenda de xestión que pode ser unha maneira de vulnerar a LCSP como xa se expuxo anteriormente.

14 O sistema das estacións de regulación/retención/alivio levan unhas 70 bombas, o que a parte do custo de mantemento levará un custo enerxético brutal, iso sen contar coa estación de bombeo da Cabana que ten que bombear uns 60 metros as fecais e pluviais que lle cheguen para mandalas á EDAR de Caneliñas. Obviamente todos estes custos repercutiranse nos recibos de auga.

15 AcuES ten maioría de membros custeando unicamente un 10% da obra.

9 Posible vulneración da Lei 38/2003 do 17 de Novembro, que é a Lei Xeral de Subvencións xa que non se aplican os principios de publicidade e concorrencia na selección da administración beneficiaria.

16 Non fala desta maioría cando se refire á revisión das tarifas que teñen que pagar os concellos, só di que a información achegada por acuEs para proceder a esta revisión deberá estar avalada por informes económicos auditados.

10 No PXOM de Ferrol no artigo 198.3 que fala dos parques urbanos di: «Poderá dispoñerse edificacións só para usos de lecer e cultura cunha ocupación máxima do dez por cento (10%) da súa superficie e sen pasar-a altura media da árbore de «porte-tipo» das especies próximas».

Evidentemente o tanque de tormentas que vai no Parque Pablo Iglesias non ten ningunha destas dúas finalidades e a data de hoxe (14/12/2013) o Concello de Ferrol nin se molestou en modificar

17 Estes entes non están sometidos a unha fiscalización previa dos seus gastos por parte da intervención xeral ou delegada, se non que o que se lles aplica é un control financeiro a posteriori, unha vez realizado o gasto, co cal os mecanismos de control do gasto son moito menores que na administración. Os responsables destes entes adoitan escusar estas prácticas argumentando que repercute nunha «maior axilidade» á hora do gasto.

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 18

A ría de Ferrol e o seu saneamento · Aspectos lexislativos...

Aspectos lexislativos do saneamento urbán de Ferrol Debido a un retraso nas políticas dos tan necesarios saneamentos urbanos, as distintas administracións están obrigadas a realizar precipitadamente as obras necesarias para a descontaminación do noso entorno e a futura xestión sostible das augas residuais das cidades. Este atraso reflíctese tamén na lexislación para aplicar a este tipo de proxectos, o que provocou que a gran maioría dos saneamentos realizados ata agora non fosen eficientes.

O

principal problema técnico que provoca este deficiente saneamento é o intento de tratar na estación depuradora de augas residuais (E.D.A.R.), practicamente tódalas augas pluviais dunha poboación. Iso é un caudal imposible de tratar nunha EDAR , especialmente en áreas de alta pluviosidade coma Galicia. Tecnicamente preténdese resolver instalando tanques de tormentas na rede de saneamento, capaces de acomodar os grandes volumes de auga que son xerados en períodos de choiva, pero aínda así, é unha técnica con baixo grao de sustentabilidade , xa que á maioría destas augas non é necesario tratalas na EDAR debido a que se requiren uns tanques de dimensións enormes.

«A alternativa máis sustentable e tecnicamente máis avanzada son os Sistemas Urbanos de Drenaxe Sostible (S.U.D.S.), que fan un aproveitamento e retención de augas pluviais dun xeito que simula o ciclo natural da auga sen a realización de tratamentos complexos e non suporía necesariamente un custo máis elevado.»

Normativa incumprida A Ría de Ferrol, pola Resolución do 28 de xaneiro de 2009 ( DOGA do 4 de febreiro) foi declarada como zona sensible. Por outra banda, o Decreto 19/2011 do 10 de febreiro , polo que se aproban definitivamente as directrices de ordenación do territorio , di que as rías (independentemente da calificación que teñan) deben ser obxecto de especial atención e protección. Polo tanto, para reducir significativamente a contaminación que chega as rías dende as redes de saneamento , débese traballar para controlar eses fluxos e contaminación da drenaxe urbana , tanto na orixe como augas abaixo do sistema de colectores mediante as chamadas Técnicas de Drenaxe Urbano Sostible (T.D.U.S.); tamén deseñar os sistemas de saneamento e drenaxe tendo en conta a capacidade de admisión do medio receptor, cumprindo os requisitos establecidos pola lexislación de control de emisións e dos obxectivos de calidade dos sistemas acuáticos. Ademais, débese fomentar a reutilización de augas residuais tratadas axeitadamente aplicándoa a procesos industriais , limpeza de espazos públicos, regadíos e outras actividades similares.

Neste saneamento non se ten en conta ningunha das recomendacións desta normativa nin se aplica ningunha Técnica de Drenaxe Urbana Sostible, se non que todo o contrario, polo que será habitual o vertido directo a ría, como

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 19

Presente e futuro

así se pode apreciar cos cálculos técnicos realizados.

O Artigo 2 do Real Decreto 509/1996, del 15 de marzo, de desenrolo do Real Decreto-Ley 11/1995, de 28 de decembro, polo que se establecen as normas aplicables o tratamento de augas residuais urbanas, e modificado polo Real decreto 1290/2012, di que se deben usar os mellores coñecementos técnicos dispoñibles no proxecto, construción e mantemento dos sistemas colectores e que deberá realizarse tendo presente o volume e características das augas residuais urbanas utilizando técnicas adecuadas que garantan a estanquidade dos sistemas e impidan a contaminación das augas receptoras polo desbordamento das augas procedentes da choiva. Despois de realizar os cálculos técnicos dos tanques de tormentas, conclúese que non teñen capacidade (en múltiples circunstancias) de

conter a contaminación causada pola primeira choiva producida en 20 minutos, como así o determinan para o seu deseño as normas da British Standard , os criterios de deseño da Confederación Hidrográfica Miño - Sil e a norma alemana ATV. Tampouco cumpren coas (ITOHG) Instrucións Ténicas para Obras Hidráulicas en Galicia.

O erro de deseño fará que o tempo de residencia das augas residuais no interior dos tanques de tormentas sexa moi pequeno antes de verter directamente a ría e incumprirase a normativa europea (Directiva 91/271/CEE sobre tratamento de augas residuais urbanas) e o Real Decreto-Ley 11/1995,do 28 de decembro, polo que se establecen as normas aplicables o tratamento das augas residuais urbanas, onde se define no artigo 2 que, antes de realizar un vertido o medio receptor hai que reducir un 20% a DBO5 e un 50% os sólidos en suspensión, imposible

de realizar con un tempo de residencia tan baixo se nos medios físico-químicos axeitados. Estes vertidos tampouco van ser tratados con anterioridade para reducir o contido de fósforo e nitróxeno, con valores límite de vertido moito máis restritivos en zonas declaradas sensibles como é a ría de Ferrol.

A Consellería de Medio Ambiente, Territorio e infraestrutura aprobou o Decreto 141/2012 , do 21 de xuño, polo que se aproba o Regulamento marco do Servizo Público de Saneamento e Depuración de augas residuais de Galicia, onde, no artigo 5º, punto 1 di que as administracións desenvolverán accións para a paulatina substitución de redes unitarias por redes separativas sempre que sexa posible , garantindo a calidade do pluvial para o vertido o medio receptor, ou reutilización , sexa mediante a aplicación de técnicas de drenaxe urbano sostibles en orixe ou ben estruturais. Non só non 19

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 20

A ría de Ferrol e o seu saneamento · Aspectos lexislativos...

se ten en conta este punto, senón que se proxecta todo o oposto, convertendo redes separativas en redes unitarias.

Tampouco se ten en conta a mellora da calidade de augas pluviais , xa que non se aplica absolutamente ningunha técnica de drenaxe urbano sostible.

No Artigo 9, punto 1, apartado c) (prohibicións e limitacións) di que está prohibida a descarga de augas pluviais ao sistema de saneamento cando poida adoptarse unha solución técnica alternativa.

«Neste saneamento pódense tomar multitude de técnicas para minimizar as verteduras de augas pluviais cara o sistema e non se adopta absolutamente ningunha.»

Tamén no mesmo Artigo e punto pero no apartado d) prohibe expresamente a vertedura de augas brancas

ao sistema, ou sexa, as augas que non foron sometidas a ningún proceso de transformación, de xeito que o súa potencial capacidade de perturbación do medio ambiente é cero (0) , por exemplo, augas subterráneas, augas superficiais ou de fontes e mananciais, ríos, auga para rega ou as augas procedentes da rede de abastecemento. No tanque de tormentas «Esteiro 2», canalízase completamente o leito do río do Tronco para o interior do tanque, conducíndoo así pola rede de saneamento e canalizando tamén as augas de todos os mananciais que se atopan baixo numerosas edificacións da cidade e que desembocan no río do Tronco. Con esta medida estanse a usar técnicas de dilución de contaminantes para intentar alcanzar os valores límite de vertido, isto incorre en múltiples irregularidades.

Este Decreto 141/2012 dá de prazo ós Concellos ata o 26 de xullo de 2014 para realizar os traballos necesarios para adaptar os seus sistemas de saneamento a esta normativa. O Concello de Ferrol é moi evidente que non vai cumprir coas súas obrigas xa que a 26 de Xullo de 2014 non vai tomar

ningunha medida para eliminar do saneamento as augas brancas, nin realizar obras que minimicen as augas das escorrentías pluviais ou converter redes unitarias en separativas como si ten obriga, se non que con estas obras tal e como están proxectadas van facer todo o contrario. O rematar as obras do saneamento, estarase a incumprir a lei realizando uns proxectos que non se deberon levar a cabo. Malgastando diñeiro público.

Neste proxecto faise en moitos puntos caso omiso o Estudo de Impacto Ambiental que presentaron, incluso sendo un Estudo moi pobre no seu contido. Por exemplo, unha das medidas correctoras para minimizar os impactos ambientais será manter as zonas verdes do casco urbano; é de sobras coñecido que practicamente todos os tanques de tormentas vanse construír en zonas verdes, incumprindo tamén o Plan Xeral de Ordenamento Municipal.

Isto probablemente é un preámbulo, de sancións por parte da Unión Europea e de moitos máis anos de obras do saneamento, que os cidadáns van ter que aturar.

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 21

Presente e futuro

Análise sobre o proxecto de saneamento denominado como "integral" Como resumo das reunións mantidas entre asociacións ecoloxistas e veciñais da ría de Ferrol fíxose unha análise sobre o proxecto de saneamento denominado como «integral» das poboacións de Ferrol - Narón e Neda co obxecto de dar a coñecer a filosofía de traballo do sistema adoptado e a conexión das redes dos diferentes barrios co interceptor xeral que se vai a construír para conducir as verteduras residuais (fecais e pluviais) á EDAR situada na zona do Cabo Prioriño.

O

modelo que se utilizará será o actual de rede uni-

taria onde se mesturan as augas fecais coas pluviais.

Acusamos á administración de que debido ao seu desleixo e á súa falta de previsión-planificación botaron por terra o previsto no Plan Xeral de Ordenación Municipal (PXOM) de Ferrol onde se esixe o uso de rede separativa con obxecto de dotar á cidade dunha rede de saneamento sustentable. O proxecto actual botou por terra todo o traballo realizado até agora por promotores, arquitectos, cidadáns e técnicos de urbanismo. Con este proxecto hipotécanse os plans de futuro que tiñamos previstos implantar na nosa cidade e que nos levarían a gozar dun sistema máis eficiente desde o punto de vista da sustentabilidade.

«A ‘rede unitaria’ é unha infraestrutura que se compón de colectores únicos onde se mesturan as augas residuais/fecais coas pluviais, un sistema non aceptado polo Plan Xeral de Ordenación Municipal actual de Ferrol (Artigo 178).»

Observamos tamén que non se tivo en conta a especial consideración da nosa ría como ZONA SENSIBLE da costa continental. Sorpréndennos as voces que xa se escoitan de que é mellor seguir tal como está desenvolvido o proxecto xa que se se demorase, para mellorar a eficiencia e sustentabilidade do sistema, poderían perderse as axudas dos fondos FEDER da UE. Esta posición, un tanto derrotista, demostra en si mesma un fracaso total dos responsables e doutros voceiros. Tampouco parece molestarlle ao concello de que o proxecto non cumpra coa esixencia da PXOM. O capítulo 178. Rede de saneamento, di:

Por outra banda tampouco se considerou o esixido no Plan de Control de Verteduras de AUGAS DE GALICIA (http://augasdegalicia.xunta.es/docs/7/7.

6/Plan%20Control%20Verteduras.pdf ) onde establece o seguinte en relación coas verteduras ás augas continentais ou costeiras: «O concepto de vertedura recóllese non artigo 100 do Real Decreto Lexislativo 1/2001, de 20 de xullo, polo que se aproba o texto refundido da Lei de Augas: Considéranse vertidos os que se realicen directa ou indirectamente nas augas

1. O saneamento realizarase normalmente

continentais ou de terra ao mar, así

polo sistema separativo, ben puro ou

como no resto do dominio público hi-

admitindo coas augas residuais unha

dráulico, calquera que sexa o procede-

proporción limitada das de chuvia, de

mento ou técnica empregada. Queda

maneira que o resto destas vertan direc-

prohibido, con carácter xeral, o vertido

tamente nos arroios naturais, que debe-

directo ou indirecto de augas e de pro-

rán ter asegurada a súa continuidade

dutos residuais susceptibles de conta-

ata unha canle pública.

mina-las augas continentais, costeiras,

Gráfico 1. Esquema dos difrentes tipos de redes

21

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 22

A ría de Ferrol e o seu saneamento · Análise sobre o proxecto...

de transición ou subterráneas; ou calquera outro elemento do dominio pú-

Convidouse á Armada a que colaborase neste sentido?

duciu unha impermeabilización masiva das concas.

Tanques de tormentas Anti-DSU e os aliviadoiros

Segundo a documentación do proxecto,

blico hidráulico, salvo que se conte coa previa AUTORIZACIÓN administrativa.»

Non cremos que AUGAS DE GALICIA autorice para sempre a vertedura masiva de augas fecais á ría de Ferrol que con toda seguridade sucederanse coas disposicións deste proxecto.

«Augas de Galicia non permite a vertedura á ría de augas e de produtos residuais susceptibles de contaminar as augas continentais ou costeiras.»

Para maior decepción, a técnica de retención de augas pluviais desenvolvida para os sistemas de redes unitarias non foi, aparentemente, aplicada neste proxecto xa que 1º) o volume asignado a cada tanque non responde a un criterio común baseado nas superficies impermeables afectadas e 2º) a disposición dos mesmos en canto á súa localización e á situación dos alivios é errónea, ao noso entender, pois debera ser a través dun rebose na parte alta dos tanques para evitar «tentacións» de aperturas incontroladas e nada xustificadas dos aliviadoiros dos que logo falaremos.

Aínda que o trazado do interceptor principal do saneamento condiciona a localización dos tanques de regulación o proxectista deste sistema de saneamento colocou estes tanques en lugares máis fáciles, problemáticos, antisociais e por suposto menos custosos xa que o normal e lóxico sería utilizar os terreos máis espazosos e próximos ao mar e non nos poucos lugares de entretemento que dispón a cidade. Non entendemos como non se situaron nos terreos ociosos da estación de C.I. da Armada (lindeiros con Navantia) e da escola Escaño, pois ademais a Armada tamén gozará do servizo da EDAR e dunha ría limpa ao que non cremos que se poida negar.

22

A denominación de tanques de tormenta aos tanques previstos neste pro-

O comportamento pluviométrico medio

xecto non parece corresponder á definición que se lles dá no sector debido á escasa capacidade de retención de auga de choiva e á súa disposición interior. Tampouco correspondería ao que adoitan denominarse como tanques anti-DSU (anti-Descargas de Siste-

ción total do ano escollido comprendida

mas Unitarios). Ambos os tanques (tormentas e anti-DSU) son infraestruturas da rede de sumidoiros consistentes nun depósito dedicado a capturar e reter a auga de choiva, sobre todo cando hai precipitacións moi intensas, para enviala posteriormente á depuradora unha vez que minore a tormenta.

Segundo a práctica e técnicas do sector a choiva retida, para enviar posteriormente á EDAR, sería a correspondente aos primeiros 20 a 30 minutos.

«Os tanques de tormenta e anti-DSU son infraestruturas da rede de sumidoiros consistentes nun depósito dedicado a capturar e reter a auga de choiva, sobre todo cando hai precipitacións moi intensas, para enviala posteriormente á depuradora unha vez que minore a tormenta.»

Neste proxecto non se dá esta circunstancia porque a auga da choiva apenas se retén nos tanques (e ademais mesturada coas descargas de fecais) e que pola localización dos reboses (alivios) de emerxencia, son susceptibles de derivar directamente ao mar cando máis conveña ao operador do sistema.

Estes dispositivos destinados a laminar os caudais máximos de choivas son vitais nas áreas urbanizadas onde se pro-

da zona de análise, estando a precipitaentre o 90% e o 110% da precipitación media anual dunha serie de 10 anos consecutivos.

Con todo temos que facer un comentario respecto diso no sentido de que cando se deseña un sistema de condutos, tanques, estacións de bombeos, etc. non se adoita considerar a media senón os escenarios punta. Sería lóxico pensar que por esta razón e porque estamos a ver un claro cambio na meteoroloxía da zona unha dimensión dos volumes dos tanques para reter os primeiros 20 a 30 minutos de choiva, que son os que máis contaminantes arrastran tales como: residuos animais (achegan bacterias, virus e nutrientes), residuos sólidos, tráfico rodado (metais pesados, aceites, etc.), erosión do pavimento, desgaste de fachadas e corrosión de cubertas (Cu, Pb, Zn), actividades agrícolas e de xardinaría (fertilizantes, pesticidas, etc.), superficies non protexidas e terreos en obras (sedimentos), etc. Ademais non debemos deixar de considerar que estas augas pluviais veñen acompañadas de augas fecais.

«O tempo de retención das augas pluviais deberá ser os primeiros 20 a 30 minutos de choiva e o volume de retención será igual á auga caída nese intervalo de tempo segundo veremos máis adiante.»

En relación cos volumes dos tanques a documentación do proxecto di: A superficie total incluída no modelo

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 23

Presente e futuro

(4391 hectáreas), e definida a tipoloxía global das concas, considerouse a apli-

Táboa 1. Volume de regulación nas diversas zonas segundo a Memoria do Proxecto de Saneamento

cación dun factor de 0,30 para a aproximación inicial ás hectáreas netas do

Zona

Volume Regulación

Nota: 618 Ha. Vol. máx. 100 m3/Ha.

400

8.280

modelo (aproximadamente 1500 hectáreas netas); esta aproximación inicial

Rana

foi utilizada para delimitar os rangos de

Esteiro 1

700

880

simulación que adoptaremos para o vo-

Esteiro 2

1.700

6.600

lume total de regulación. Considerando

Caranza 1

1.000

3.000

un límite máximo de regulación da

Caranza 2

300

690

orde de 100 m3 por hectárea neta, ob-

Caranza 3

300

910

temos un volume neto máximo de re-

Montón

700

2.240

gulación de 150.000 m3.

Gándara

1.000

3.600

Inxerto 2

4.100

15.100

Cadaval

10.400

20.500

TOTAL

20.500

61.800

Na Táboa 1 que segue e sen considerar os tanques de regulación de Inxerto 1, Freixeiro, Neda, CIS A Cabana, A Malata 1 e A Malata 2 (cuxos datos non dispomos) o volume de regulación citado nas diversas partes da Memoria do Proxecto é de soamente 20.500 m3, valor moi afastado dos 150.000 m3 asignados polo proxecto.

Facemos unha mención especial ao volume de regulación da «A Rana» xa que segundo a información dispoñible este volume é moi reducido (tomado do volume bruto do tanque) porque se decidiu utilizar o interceptor como volume de retención para esta zona, quizais motivado a que as verteduras da zona se fan ao longo deste interceptor que discorre ao longo da rúa Irmandiños ou ben porque é máis económico. Unha solución fácil pero, ao noso entender contraproducente, pois podería supor un obstáculo para a cir-

culación das verteduras que proceden augas arriba da «Rana» desde o outro extremo do interceptor (Neda). Esta é quizá una das partes máis conflitivas do proxecto. É posible que esta sexa a razón de dotar á «Rana» de dous aliviadoiros de dimensións considerables (dous reboses de 1.800 mm. de diámetro).

De nada vai servir o traballo realizado nos tanques situados augas arriba se logo téñense que abrir, por problemas de fluidez, os aliviadoiros da «Rana». Como dato significativo resaltamos que o caudal máximo previsto de chegada á «Rana» será de 13 m3/s cando a saída cara á Estación de bombeo da Cabana está limitada a 5 m3/s.

Na Táboa 2 móstranse os tempos de

enchido dos tanques (considerando que se atopan baleiros) na condición de caudais máximos en tempo de choiva e volumes de regulación que se citan no proxecto. Excepto no caso do tanque de Cadaval os tempos de enchido están moi por baixo do recomendado polo sector (20 a 30 minutos). Este tempo reduciríase se os tanques estivesen parcialmente cheos.

Os tanques anti-DSU son unha solución aceptada para os sistemas unitarios pois teñen a vantaxe de poder regular as verteduras cara á EDAR aínda que pola contra adoitan achegar os seguintes inconvenientes: Son infraestruturas custosas de situar, construír e manter. Se non se deseñan e constrúen ben ou non se manteñen adecuadamente poden xerar problemas sociais e ambientais (malos cheiros, reboses e suciedade). Na España húmida adoitan desbordarse ante choivas persistentes.

Na documentación do proxecto lemos: • A modelización do Sistema de Saneamento de Ferrol-Narón realizouse co programa de cálculo Infoworks. A partir do modelo de rede definido no convenio «Estudo da contaminación bacteriana na ría de Ferrol para diferentes escenarios da rede de saneamento» introduciuse o hietograma de deseño de 10 anos de período de retorno.

• Para cumprir cos obxectivos de calidade

Táboa 2. Tempos de enchido dos tanques na condición de caudais máximos en tempo de choiva e volumes de regulación

Zona

Ha. netas

Volume Regulación s/plano m3

Volume de Tanques s/ memoria m3

Caudal máx.

Tempo seco m3/s

Caudal máx.

Tempo choiva m3/s

Tempo de enchido min.

Caudal máx. rebosaiento m3/s

A Ranita

82,8

400

1.500

0,12

11

colector

6

Esteiro 1

8,8

700

1.950

0,02

1,5

9,6

1,21

Esteiro 2

66

1.700

8.400

0,07

8,06

3,8

7,38

Caranza 1

30

1.000

2.700

0,18

3,97

5,9

2,84

Caranza 2

6,9

300

800

0,01

1,12

6

0,83

Caranza 3

9,1

300

800

0,01

1,12

4,9

1,02

Montón

22,4

700

2.600

0,0185

2,89

4,4

2,66

Inxerto 2

151

4.000

10.700

0,115

16,3

4,2

16

Gándara

36

1.000

1.500

0,08

4,69

3,6

4,63

Cadaval

205

10.400

17.000

0,15

8,38

25,2

TOTAL

618

20.500

39.450

0,77

59,03

6,86 49,43 23

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 24

A ría de Ferrol e o seu saneamento · Análise sobre o proxecto...

beira sur da ría nin os de estaleiros/defensa.

• A determinación de Ha. netas impermeables é incoherente.

Polo anterior entendemos que sería máis oportuno, para garantir o saneamento da ría, proceder mediante a alternativa máis efectiva e sinxela restrinxindo o nº de verteduras e reter un volume de choivas por riba do 90% tal como establece a norma CITHOG SAN - 1/5 emitida pola Xunta de Galicia (Consellería de Medioambiente).

na Ria de Ferrol, definíronse no modelo un total de 16 sistemas infraestruturas de control e tratamento de reboses ou dis-

as bacterias e-coli é insuficiente).

• Non se mostra un modelo de calidade da rede de saneamento.

positivos anti-DSU. A tipoloxía é similar

• Falta de xustificación de cumprimento

en todas as solucións, nas que se expo-

coa norma UNE-NE 752 citada na ITOHG-

ñen depósitos de detención ou «tanques

SAN 1/5, para unha concepción de rede

de tormentas», a excepción do sistema

de saneamento como sistema integral.

de «A Rana», na zona do Barrio da Madalena en Ferrol, onde se realiza un almacenamento no colector interceptor e un colector paralelo de nova construción.

Entendemos que pivotar o sistema de saneamento da ría de Ferrol mediante o programa Infoworks non é o adecuado polas seguintes razóns:

De calquera forma a utilización do programa Infoworks neste proxecto, en base aos datos citados na documentación técnica, lévanos a dubidar da súa validez debido a: • O nº de habitantes considerados é moi baixo (74.696 habitantes cando deberan ser uns 135.000)

• Non existen referencias normativas

24

• Non se estimou o cómputo total en ter-

para impor uns estándares de calidade.

mos de habitantes equivalentes (H-e).

(Entendemos que considerar soamente

• Non se estimaron nin as verteduras da ri-

Gráfico 2. Tanques de retención para redes unitarias

«Nº máximo de vertidos/ano ao medio receptor entre 15 a 20.

Volume máximo de auga de choiva vertida ao medio de 10 a 15%» Nas imaxe do Gráfico 2 que seguen pódense apreciar uns novos tanques de retención para redes unitarias que ofrecen as seguintes características de eficiencia na separación de fecais e fluviais.

Na imaxe da esquerda móstrase o tanque de fecais (medio cheo) que se encherá e baleirará en épocas de tempo seco ou con pouca choiva. O tanque da esquerda estaría practicamente baleiro até a chegada de choivas torrenciais. Tal e como se mostra na imaxe da dereita este tanque de pluviais encherase durante os primeiros 20 a 30 minutos e unha vez cheo rebosará ás canles ou ribeiras do mar por unhas aberturas situadas na súa parte

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 25

Presente e futuro

Gráfico 3. Alzado seccionado do tanque de retención de Esteiro 2

Se observamos no alzado seccionado do tanque de retención de Esteiro 2 (Gráfico 3), as verteduras de tempo seco e chuvioso mestúranse nun só tanque. O volume de deseño deste tanque é moi reducido para a conca á que se destina, e para maior despropósito a localización do rebose sitúase a media altura do tanque reducindo aínda máis o volume de retención.

Segundo o Real Decreto 1290/2012, no seu Artigo 259 ter. Desbordamentos de sistemas de saneamento en episodios de choiva: e) Co fin de reducir convenientemente a

alta. Estes reboses levarían moi pouca contaminación por conter auga de choiva máis as fecais do momento.

Esta solución permitiríanos poder utilizar os tanques no caso de que se lograse implantar no futuro un sistema de saneamento mediante redes separativas.

Os aliviadoiros son dispositivos que permiten, en redes unitarias, a derivación do caudal que excede da capacidade de transporte da rede de saneamento ou da capacidade de tratamento da estación depuradora, a outros puntos da rede, á canle receptora ou cara a instalacións de almacenamento temporal. Por esta razón o seu uso nas redes de tipo unitario deberá ser minimizado ao máximo mediante maiores tanques de retención.

Nalgunhas confederacións hidrográficas a implantación dos aliviadoiros en redes unitarias de saneamento admítense, de forma provisional e mediante autorización expresa, verteduras diluídas ao medio receptor. Segundo o CEDEX (Centro de estudos e experimentación de

vio ao elemento de alivio, deseñado de tal modo que se evite a vertedura ás canles públicas das primeiras augas de choiva, en xeral, altamente contaminadas.

contaminación xerada en episodios de choiva, os titulares de verteduras de augas residuais urbanas terán a obrigación de pór en servizo as obras e instalacións que permitan reter e evacuar

«Os aliviadoiros son aberturas situadas nos tanques a unha altura definida pola capacidade de retención do tanque que funcionan a modo de rebose unha vez que a auga de choiva alcance esa altura de consigna. Serven tamén para operar como método de desaugadoiro de emerxencia.»

adecuadamente cara á estación depuradora de augas residuais urbanas as primeiras augas de escorrentía da rede de saneamento con elevadas concentracións de contaminantes producidas nos devanditos episodios.

A modo de exemplo mostramos o tanque de tormentas que se está construíndo en Etxebarri (Biscaia) e que segundo nota de prensa do día da súa presentación indícase o que segue: Os núcleos antigos funcionan cun sistema unitario, é dicir, que as augas fecais e as de choiva discorren polas

Gráfico 4. Construción do tanque aliviadoiro a carón do río Nervión

obras públicas) os Aliviadoiros en tanques de saneamento poden producir importante contaminación no medio receptor, polo que, salvo casos excepcionais, non deberían colocarse nos sistemas unitarios urbanos. Esta é a clave e o modelo a seguir en redes unitarias ao non poder separar as fecais das pluviais. É desexable que os aliviadoiros situados entre as incorporacións das redes de saneamento unitarias urbanas (concas) e os interceptores principais estean dotados dun tanque de retención (tormentas) pre25

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 26

A ría de Ferrol e o seu saneamento · Análise sobre o proxecto...

mesmas tubaxes. Así, nos meses de choivas torrenciais, as redes de saneamento non dan abasto. Cando isto ocorre, abren os chamados aliviadoiros. Por eles escápanse os residuos mesturados coa auga de choiva, que van parar á canle e sen

e Vertedura de Ferrol). Consideráronse as condicións para o ano horizonte (2026) nas que se consideran os seguintes habitantes e dotacións: Os datos de partida para o proxecto son:

tratar. O Tanque de tormentas terá

• Considérase un límite máximo de regulación da orde de 100 m3 /Ha. Neta.

(4.391 hectáreas - aprox. 1.500 hectáreas netas)

No proxecto saliéntase a condición limitante da estación de bombeo da Cabana cando lemos o seguinte parágrafo:

70.000 metros cúbicos de capacidade

• 74.696 habitantes, para o 2008 (non se

que sumados os 30.000 metros cúbicos

apreciou o manexo do concepto de ha-

• Impúxose como condición de cálculo

do túnel que conecta a zona de Basauri e

bitante equivalente (h-e) nas valoracións

respectar a capacidade actual do colec-

Galdakao en total disporase de 100.000

realizadas no proxecto).

tor interceptor. Con esta condición o

3

m de capacidade total de retención.

• 130.000 habitantes para o ano horizonte (2026)

No Gráfico 4 apréciase a construción deste tanque e o río Nervión ao seu lado.

Por último citamos a norma alemá ATV-128 onde sinala unha metodoloxía baseada no principio que a contaminación vertida polo tanque de tormenta máis a vertida pola estación de depuración correspondente ao caudal de choivas non debe ser superior á contaminación producida por un sistema separativo de auga pluvial, a nivel de valores medios anuais.

caudal máximo circulante polo tramo limitante é 1.35 m3/s, o que restrinxe

• A dotación de auga residual (consumo-

os caudais de bombeo que entran no

perdas) é de 250 l/h/d na actualidade, e

interceptor augas arriba desta zona. O

de 350 l/h/d no futuro.

resto de tanques envían á EDAR os

• O consumo industrial establécese como

5.15 m3/s restantes até o total de 6.5

unha dotación de 0,4 l/s/Ha nas zonas

m3/s admitidos. (O colector limitante

consolidadas, e de 0,15 l/s/Ha para as

está situado na parte posterior do cen-

non consolidadas. Na situación de fu-

tro comercial de Alcampo e non se vai

turo, toda a área industrial considerouse

substituír por outro de maiores dimen-

como consolidada.

sións tal e como sería máis conveniente

• Adóptase un factor caudal punta de 1,5.

tecnicamente. Nesta zona está previsto

Observamos que este factor Cp é o in-

recibir un caudal máximo en tempo

dicado para poboacións moi grandes e

chuvioso de 16,3 m3/s un caudal moi

Os datos de partida do proxecto de

segundo outros proxectos para cidades

superior ao máximo posible de circula-

saneamento

do tamaño de Ferrol-Narón, este factor

ción nese colector limitante de 1,35

Os datos de partida para fixar os caudais de saída (envío cara á EDAR) do modelo, foron extraídos do anexo de estudo de caudais do proxecto de «Cruce

Cp é de 2,4 a 3 o que podería afectar as

m3/s o que supón uns reboses impor-

bombas de fecais e fluxos considerados

tantes (no cadro que segue sobre 42)

no proxecto (ver cadro de UNE-NE-752).

non permitidos pola ITOHG).

• O caudal de envío á EDAR en tempo de

e impulsión da La Malata» (Depuración

choiva fíxase en 6.5 m3/s.

Táboa 3. Caudais punta de deseño de augas domésticas País

Caudal punta de deseño

Comentario

Dinamarca

4 l/s a 6 l/s por cada 1.000 habitantes

Dependendo do tamaño da zona de captación, excluíndo do 50% o 100% para a marxe de infiltración

Francia

(1,5 a 4,0) x caudal doméstico

1,5 a 4,0 é o coeficiente de punta, dependendo da situación da rede de sumidoiros, do seu pendente, do seu tamaño e do tamaño da cidade

Alemania

4 l/s por cada 1.000 habitantes

Para o deseño de redes de sumidoiros.

Marxe adicional para a infiltración, caudais non deseñados

4 l/s por cada 1.000 habitantes ou 200 l/habitante por día

Para o deseño de traballos de tratamento e para o tratamento de augas de tormentas

Países Baixos

-

10% do caudal diario

Portugal

(2,0 a 5,0) x caudal doméstico

-

Suiza

6 l/s a 7 l/s por cada 1.000 habitantes

8 l/s a 10 l/s por cada 1.000 habitantes, con frecuencia utilizado para incluír a marxe para caudais comerciais

Reino Unido

Hasta 6 x caudal doméstico

Dependendo da zona de captación. Marxe adicional para infiltración

26

Entendemos que esta restrición de bombeo na Cabana foi un factor que impediu dotar ao sistema de saneamento dunha solución máis adecuada desde o punto de vista do seu deseño que permitise un funcionamento integral máis efectivo e sustentable

«O caudal máximo de envío á EDAR (Estación de Bombeo da Cabana) en tempo de choiva limítase a 6,5 m3/s.»

Xustificacion da opción tomada no proxecto

Como citamos anteriormente nos novos proxectos de redes de saneamento é práctica normal, desde o punto de vista do medio ambiente, establecer preferentemente redes separativas para

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 27

Presente e futuro

augas residuais e pluviais. En caso de redes unitarias se xustificaría a solución que se adoptase, especialmente nos aliviadoiros, en función dos riscos potenciais que poden producirse no dominio público hidráulico. Isto é o que se manexa nas enxeñarías do sector.

Segundo o proxecto de saneamento, o interceptor ten un tramo especialmente limitante na zona da recta de Alcampo debido á súa xeometría e a pendente da zona. Desta forma consideráronse para os cálculos dous grupos de tanques diferenciados: 1) TANQUES ESTE, cuxa incorporación de caudal ao colector interceptor atópase

Táboa 4. Volumes do tanque para cada unha das modelizaciones estudiadas ESCENARIO 1

2

3

4

5

6

Cis Galicia

560

950

950

950

950

950

La Malata

670

1100

1100

1100

1100

1100

La Malata 2

2400

4000

4000

4000

4000

4000

La Rana

2200

3650

3650

3650

3650

3650

Esteiro 1

400

700

700

700

700

700

Esteiro 2

1100

1800

1800

1800

1800

1800

Caranza 1

400

650

650

650

650

650

caranza 2

115

200

200

200

200

200

Caranza 3

125

210

210

210

210

210

Montón

350

600

600

600

600

600

Inxerto 2

2300

3850

9500

12250

21600

24700

Inxerto 1

1000

1600

4000

5150

9000

10300

500

800

2000

2600

4500

5200

augas arriba do tramo limitante (Inxerto 2, Inxerto 1, Polígono da Gándara, Cadaval, Freixeiro e Neda). O

Pol. Gándara

caudal dos seus bombeos está restrin-

Cadaval

10000

10000

35000

40000

40000

50000

Freixeiro

4000

4000

12000

15000

15000

30000

650

1000

2000

2000

2000

3000

Total Volumen (m )

25000

35000

78000

91000

105000

137000

Volumen por superficie neta (m3 /Ha neta)

21.50

28.10

61.80

71.31

83.20

108.6

xido e os seus volumes son consecuentemente maiores.

Neda 2) TANQUES OESTE, composto polo resto de tanques, cuxos caudais de desvío á EDAR non se ven restrinxidos por aquel

3

Táboa 5. Caudais enviados cara ao interceptor e características das verteduras en cada un dos sistemas analizados (GEAMA, 2010) Caudais de saída de cada depósito 3

3

Q punta (m /s)

Q máximo (m /s)

Caudais enviadas cara ao interceptor xeral (m3/s)

Número de verteduras cara ao medio receptor no ano medio

Volume vertido no ano medio (m3)

Cis Galicia

0.021

0.354

--

23

10740

La Malata

0.027

0.414

--

20

7700

La Malata 2

0.093

1.510

1.510

20

3800

--

4.990

--

2

722

Esteiro 1

0.021

0.254

0.254

19

2800

Esteiro 2

0.066

0.680

0.680

17

3006

Caranza 1

0.022

0.608

0.608

18

3160

Caranza 2

0.007

0.071

--

20

2365

Caranza 3

0.007

0.078

--

21

2512

Montón

0.018

0.214

--

20

2603

Inxerto 2

0.115

0.257

0.257

42

551692

Inxerto 1

0.021

0.107

0.157

19

2800

Pol. Gándara

0.019

0.054

0.054

26

3548

Cadaval

0.532

0.930

0.930

30

89133

Freixeiro

0.012

0.310

--

15

62705

Neda

0.010

0.027

--

38

52269

La Rana (1)

27

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 28

A ría de Ferrol e o seu saneamento · Análise sobre o proxecto...

tramo (CIS Galicia, A Malata 1, A Ma-

Táboa 6. Caudais máximos de entrada e verteduras máximas esperadas en cada tanque

lata 2, «A Rana», Esteiro 1, Esteiro 2,

Caudal máx. entrada m3/s

Caudal máx. aliviado m3/s

Caranza 1, Caranza 2, Caranza 3, MonRana

11

6

Esteiro 1

1,5

1,21

nestes tanques e, por tanto, un volume

Esteiro 2

8,06

7,38

menor.

Caranza 1

3,97

2,84

Caranza 2

1,12

0,83

Caranza 3

1,12

1,02

Montón

2,89

2,66

Gándara

4,69

4,63

Inxerto 2

16,3

16

Cadaval

8,38

6,86

tón). A capacidade do interceptor permite un caudal de bombeo folgado

O proxecto recolle unhas análises de contaminación mariña mediante a modelización da contaminación bacteriana na ría de Ferrol para diferentes escenarios de volumes de tanque na rede de saneamento de Ferrol, Narón e Neda.

Os escenarios avaliados foron seis (6) nos que se deron diferentes volumes aos tanques de cada lugar (de menor a maior). Estranounos que só fosen modificados, de forma substancial, os volumes dos tanques enmarcados nun cadro vermello e os demais (zona oeste) apenas se incrementou o seu volume.

Nesta avaliación estudouse a concentración de coliformes en 29 puntos da Ría, distribuídos en función da zonificación de usos e búscase que a concentración de coliformes sexa inferior a 100 ucf/100ml un 90% do ano nas distintas zonas de control.

A Táboa 5 está sacada do documento «Modelizacion e deseño dos depósitos de retención do sistema de saneamento de Ferrol-Narón-Neda». Nela preséntase un resumo cos caudais punta e máximo do sistema en cada estación, os caudais derivados cara ao interceptor xeral e o número e volume vertido cara ao medio receptor (en total 350). A xustificación da

Gráfico 5. Precipitación rexistrada na zona desta actuación, o día 21 de outubro do 2013 enfocando o estudo a dúas áreas (500 Ha e 1.000 Ha)

solución adoptada en canto aos volumes dos tanques pódese atopar no Informe do «Estudio de contaminación bacteriana en la ría de Ferrol para diferentes escenarios de la red de saneamiento».

Na Táboa 6 temos recollido os caudais máximos de entrada en cada tanque e as verteduras máximas esperadas. En xeral, cando se rexistren tormentas importantes apréciase que case a totalidade

Táboa 7.

Intensidade Débil Moderada

28

Acumulación nunha hora entre 0,1 y 2 mm entre 2,1 y 15 mm

Forte

entre 15,1 y 30 mm

Moi forte

entre 30,1 y 60 mm

Torrencial

máis de 60 mm

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:51 Página 29

Presente e futuro

da auga recollida aliviarase ao medio receptor (ría de Ferrol).

A precipitación escollida para a análise é a comprendida entre o 90% e o 110% da precipitación media anual dunha serie de 10 anos consecutivos.

Entendemos que esta hipótese de cálculo non corresponde coa práctica normal en enxeñaría pois se adoita definir o tamaño das instalacións tomando como dato básico os momentos punta ou de máximos caudais a prever no sistema.

Se tomamos como dato obxectivo a precipitación rexistrada na zona desta actuación, o día 21 de outubro pasado, (20 litros/hora por m2) —tormenta forte— e enfocando o estudo a dúas áreas totais (500 Ha e 1.000 Ha) obtemos o Gráfico 5 que segue.

Do Gráfico 5 anterior facemos as seguintes observacións:

Táboa 8.

Memoria s./plano

Volumes

Retención real

100 m3/Ha

30 min 20 l/h

3º Escenario

8.280

400

1.950

880

700

880

700

8.400

6.600

1.700

6.600

1.800

Caranza 1

2.700

3.000

1.000

3.000

650

Caranza 2

800

690

300

690

200

Rana

1.500

Esteiro 1 Esteiro 2

8.280

3.650

800

910

300

910

210

Montón

2.600

2.250

700

2.250

600

Gándara

2.200

3.600

1.000

3.600

2.000

Inxerto 2

10.700

15.100

4.100

15.100

9.500

Caranza 3

Cadaval

17.000

20.500

10.400

20.500

35.000

Total m3

48.650

61.810

20.500

61.810

54.310

total dos 10 tanques de retención co-

intensidades de precipitación indicadas

ñecidos até este momento. 20.500 m3

en abscisas. (Para os 10 tanques coñe-

é o volume neto dos tanques e 4.500

cidos a suma de Ha son 618 tal como se

m3 é o volume dos colectores de en-

indica na táboa que segue. Toda a zona

trada e próximos aos mesmos.

considerada no proxecto suma 1.500

• A liña inclinada de cor vermella repre-

Ha netas o que nos fai pensar que a es-

• A liña azul horizontal sinalada pola

senta o caudal de auga recollida en 500

timación de zonas impermeables non se

cifra de 25.000 representa o volume

Ha netas de terreo impermeable para as

fixo ben.

Táboa 9. Volumes de tanque para cada unha das modelizacións estudadas Escenario 1 CIS Galicia

2

3

Escenario

4

5

6

1

560

950

950

950

950

950

CIS Galicia La Malata

670

1100

1100

1100

1100

1100

La Malata 2

2400

4000

4000

4000

4000

4000

La Rana

2200

3650

3650

3650

3650

Esteiro 1

400

700

700

700

Esteiro 2

1100

1800

1800

Caranza 1

400

650

Caranza 2

115

Caranza 3

2

3

4

5

6

560

950

950

9S0

950

950

670

1100

1100

1100

1100

1100

La Malata 2

2400

4000

4000

4000

4000

4000

3650

La Rana

2200

3650

3650

3650

3650

3650

700

700

Esteiro 1

400

700

700

700

700

700

1800

1800

1800

Esteiro 2

1100

1800

1800

1800

1800

1800

650

650

650

650

Caranza 1

400

650

650

650

650

650

200

200

200

200

200

Caranza 2

115

200

200

200

200

200

125

210

210

210

210

210

Caranza 3

125

210

210

210

210

210

Montón

350

600

600

600

600

600

Montón

350

600

600

600

600

600

Alcampo

2300

3850

9500

12250

21600

24700

Alcampo

2300

3850

9500

12250

21600

24700

Inxerto

1000

1600

4000

5150

9000

10300

Inxerto

1000

1600

4000

5150

9000

10300

500

800

2000

2600

4500

5200

500

800

2000

2600

4500

5200

Cadaval

2000

30000

35000

40000

40000

50000

Cadaval

10000

10000

35000

40000

40000

50000

Freixeiro

7500

11000

12000

15000

15000

30000

Freixeiro

4000

4000

12000

15000

15000

30000

650

1000

2000

2000

2000

3000

650

1000

2000

2000

2000

3000

Total Volumen (m3)

40000

62000

78000

91000

105000

137000

Total Volumen (m3)

25000

35000

78000

91000

105000

137000

Volumen por superficie neta (m3 / Ha neta)

31,69

49,13

61,8

71,31

83,2

108,6

Volumen por superficie neta (m3 / Ha neta)

21,5

28,1

61,8

71,31

83,2

108,6

La Malata

Pol. Gándara

Neda

Pol. Gándara

Neda

29

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:52 Página 30

A ría de Ferrol e o seu saneamento · Análise sobre o proxecto...

• A liña inclinada de cor azul representa o caudal de auga recollida en 1.500 Ha netas de terreo impermeable para as intensidades de precipitación indicadas en abscisas.

• A cantidade de auga vertida sería como segue en función das intensidades de choiva: - Para 10 litros / h e 500 Ha = 50 % de vertedura - Para 10 litros / h e 1.000 Ha = 75 % de vertedura - Para 20 litros / h e 500 Ha = 75 % de vertedura - Para 20 litros / h e 1.000 Ha = 87,5 % de vertedura - Para 30 litros / h e 500 Ha = 83,3 % de vertedura - Para 30 litros / h e 1.000 Ha = 91,6 % de vertedura

Estes resultados móstrannos a falta de cumprimento do proxecto coa ITOHG-SAN1/5.

30

Se comparamos varias estimacións segundo o comentado anteriormente neste informe obtemos os valores indicados na Táboa 9 de volumes de tanque para cada unha das modelizacións estudadas.

Observamos que o valor para 100 3 m /Ha e o da retención dunha intensidade de precipitación de 20 litros/h (choiva forte) durante 30 minutos coinciden (61.810 m3).

Ademais de non entender as razóns polas que non se incrementaron os volumes dos tanques da zona Oeste na análise dos seis (6) escenarios mediante Infworks, tampouco entendemos as razóns da existencia de dúas táboas resumen con volumes diferentes. Unha delas obtida da documentación do proxecto e a outra do artigo publicado polos autores do estudo hidráulico deste saneamento.

Sospeitosamente, a columna correspondente ao escenario 2, seleccionado para aplicar ao proxecto, reduciuse

uns 28.000 m3 (en tanques de Cadaval, Freixeiro e Neda). Tampouco estamos de acordo coa selección do escenario 2 pois os resultados mostran puntos cunha concentración de bacterias e-coli superior ao máximo admitido (100 ufc/100 ml). Á vista dos resultados, a contaminación bacteriana nos escenarios 4, 5 e 6 estaría moi por baixo dos límites legais. No escenario 3, a condición de non superar as 100 ufc/100ml o 90% do ano cumpriríase en todos os puntos analizados, mentres que no escenario 2 cúmprese ao promediar por zonas.

Para unha ría declarada como SENSIBLE pola súa situación actual e pola, cada vez menor, renovación das súas augas non deberiamos aceptar a solución adoptada. O escenario 3 cun volume total de 78.000 m3 e unha relación de m3/Ha impermeable de 61,8 , que podería ser a mínima aceptable para esta actuación.

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:52 Página 31

Presente e futuro

Conclusións Este proxecto de ultimación (adaptación) do sistema de saneamento de Ferrol para evacuar as descargas sanitarias e pluviais da cidade consiste en unir as diferentes redes dos barrios a un colector xeral, interceptor, cuxa construción non se finalizou até a data. Algúns tramos teñen que ser construídos e outros reparados e/ou adaptados dado o seu estado.

O obxectivo principal é unir os tramos existentes formando unha arteria principal que conducise os residuos até as instalacións da EDAR en Caneliñas mediante un conduto único botando por terra todos os esforzos realizados e o diñeiro investido para dotar a Ferrol e Narón dunha rede separativa. A disposición desta arteria acomódase de forma que o fluído se deslice polo seu interior por gravidade o que motivou que nalgúns tramos sexa necesario recoller os residuos de certas zonas nuns tanques de regulación/retención, dispostos en paralelo ao colector, para que mediante unhas bombas se impulsen as augas residuais ao interceptor. Noutros, efectivamente o colector ten unha inclinación negativa aínda que nalgúns tramos parécenos insuficiente segundo a práctica deste sector, o que podería ser causa de sedimentos indesexables. Nalgunhas zonas estes tanques dispóñense en serie co interceptor. Polo tamaño destes tanques e pola avaliación antes exposta, non se entende que se lles denomine «tanques de tormentas» pois estes tanques non son capaces de reter a máis común das precipitacións da zona e xa non digamos as máis tormentosas.

A modo de resumo listamos os seguintes comentarios: 1 O caudal punta de fecais fixárono cun coeficiente punta de 1,5 aplicado ao caudal regular normal (300 l/h/día), no canto de estimar un valor próximo a 3, normalmente utilizado para poboacións do tamaño de Ferrol-NarónNeda. Isto fai que as bombas asignadas a tempos secos teñan un caudal escaso esixindo máis tempo de funcionamento.

2 Os caudais máximos en tempo de choiva estimados son moi superiores á capacidade total de bombeo e isto unido á escasa capacidade dos tanques fainos pensar que a mestura de fecais + pluviais derivaríanse á ría de Ferrol con máis frecuencia que a citada no proxecto e na ITOHG. 3 Como o sistema a empregar na nova infraestrutura de saneamento de Ferrol é a de rede unitaria entendemos que con esta solución poderíanse «oficializar» as verteduras á ría debido á mala localización dos aliviadoiros.

Vimos a regulación existente noutros países con este tipo de saneamento e só permitiríase o alivio á ría en caso de emerxencia e ademais xustificando as razóns de facelo (derrubamentos, corrementos de terra, rotura do colector, etc.)

4 Parécenos curioso que cando se quere xustificar a mestura de fecais e pluviais cítase a necesidade de depurar as augas pluviais debido á súa contaminación. Aseguran que é a ortodoxia actual do sector. Con todo cando confirman que haberá «algunha vertedura» apuntan que non son moi contaminantes pois as augas fecais diluiríanse na maior cantidade de augas pluviais facéndonos ver que as pluviais son agora augas limpas.

5 Rexeitamos a selección do escenario 2 por non cumprir co valor máximo de contaminación regulado e por haber incoherencias na táboa de capacidades dos tanques.

6 A localización dalgúns tanques están moi afastadas da costa o que necesitarían de novos colectores de alivio ou se volvería a utilizar encauzamentos de río xa saneados como son o Tronco e Inxerto. Tampouco parece razoable situar un tanque terra adentro na zona do parque do Cadaval.

7 Sorpréndenos o razoamento citado no tomo 4 para xustificar unhas dimensións reducidas dos tanques: «Deste xeito, e no caso de Ferrol, alcanzouse unha solución que comprende tanques de dimensións «reducidas» con importantes incrementos de caudal a bombear en tempo de choiva.

Estas diferenzas de caudal en tempo seco e tempo de choiva tradúcense en velocidades excesivamente baixas durante o tempo seco».

8 Non hai referencia ao tratamento das verteduras industriais en canto se se deben tratar ou non en orixe como debera ser desexable.

9 O proxecto non cuantifica a capacidade do tratamento e caudais segundo o parámetro de h-e (habitantes equivalentes).

10 De acordo co caudal máximo total (59,03 m3/s) e os 30 minutos de escorrentía o volume total de tanque debera de ser 78.000 m3, como mínimo e non 20.500 m3.

11 Na simulación de contaminantes na ría non se tiveron en conta as verteduras da ribeira sur da ría e as verteduras de Navantia e das instalacións da Armada.

12 Soamente ún dos tanques de retención (Inxerto 2) é capaz de reter a choiva torrencial caída nos primeiros 20 a 30 minutos, tempo recoñecido como recomendable.

13 Se en tempo de choiva forte o caudal que entra no tanque da «Rana» é de 11 m3/s e o de alivio é de 6 m3/s. ¿Como é posible que soamente se sucedan dúas (2) verteduras ao longo dun ano nos aliviadoiros dese tanque?

14 Son particularmente importantes as verteduras tan altas ao río de Freixeiro que realizará o tanque de Inxerto 2 (16 m3/s).

O interceptor de saída deste tanque á estación de bombeo da Cabana é demasiado reducido para o caudal esperado nese punto.

15 Non se cumpre coas esixencias da ITOHG en canto a nº de verteduras (15 a 20 ao ano) nin tampouco no relativo á porcentaxe de retención de choiva (do 85 ao 90%).

16 As porcentaxes de Ha. impermeables aplicadas ás concas non parecen ser moi lóxicas xa que para o barrio da Madalena en Ferrol asígnase a mesma proporción que para o polígono de Caranza. Ademais, ¿como se van a alcanzar as 1.500 Ha estimadas para o conxunto desta actuación cando para as 10 primeiras concas soamente alcánzanse unhas 618 Ha? ¿Como se estimou unha relación do 34% para o conxunto de zonas deste proxecto se as porcentaxes das concas consideradas neste estudo son do 36 ao 60%?

31

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:52 Página 32

A ría de Ferrol e o seu saneamento · Estimación da porcentaxe de saneamento separativo...

Estimación da porcentaxe de saneamento separativo existente na cidade Esta estimación realizouse tomando como base a información colleitada na Enquisa sobre Infraestruturas e Equipamentos locais da Deputación Provincial da Coruña no ano 2000. Dita información representa unha rede municipal de saneamento de Ferrol na súa totalidade, unitaria.

A fin de calcular a rede unitaria actual: • descontouse da lonxitude total de saneamento a correspondente á rede de cuncas non incluídas na obra de interceptores que se está a executar, correspondentes á zona rural e zonas urbanas situadas ao norte da estrada de Catabois (que verten á Malata).

• descontouse a lonxitude dos colectores existentes no ano 2000.

• descontáronse os tramos de rede re-urbanizada dende o ano 2000.

A fin de calcular a rede separativa actual: aos solos de nova urbanización dende o

• medíuse a rede correspondente ás ope-

ano 2000.

racións de re-urbanización desenvolvidas ou a desenvolver entre o ano 2000

No cómputo das redes das zonas reurbanizadas estimouse que a lonxitude

e o ano 2015.

• medíronse as redes correspondentes

Táboa 1 Rede

Tipo

Ámbito

Lonxitude tubo (m)

ano 2000

unitaria

termo municipal

247.614

rural ano 2000

unitaria

zona rural

84.648

-

zona urbana

8.011

unitaria

zona urbana

22.615

colectores ano 2000 Total rede unitaria ano 2000 no ámbito re-urbanizada 2000-2015

154.955

Total rede unitaria 2015 no ámbito

132.340

nova urbanización 2000-2015

separativa

zona urbana

21.851

re-urbanización 2000-2015

separativa

zona urbana

45.230

Total rede separativa 2015 no ámbito

32

67.081

da rede separativa implantada ou a implantar era 2 veces a lonxitude da rede unitaria existente antes da obra, tendo en conta que, na meirande parte dos casos, sería posible aproveitar a rede unitaria, ben para rede de pluviais, ben para rede de residuais. Os resultados pódense consultar na Táboa 1.

Co que a proporción de rede separativa no conxunto da cidade de Ferrol é dun 33,63% sobre a lonxitude total da rede de saneamento.

Asumindo unha premisa conservadora, partiuse do suposto de que, no ano 2000, a totalidade da rede de saneamento existente na cidade era unitaria. Non se tivo, polo tanto, en conta a existencia de redes separativas nos barrios de Esteiro, Caranza ou Recimil.

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:52 Página 33

Presente e futuro

Tampouco se tiveron en conta desenvolvementos aprobados con posterioridade ao ano 2000, como son o Plan Especial de Reforma Interior do Sanchez Aguilera e o PP-3 da Ponte das Cabras, que prevén redes separativas de saneamento.

Táboa 2. Ámbitos de nova urbanización considerados Ámbito

Tipo

Lonxitude tubo (m)

O Bertón

separativa

9.345

Unidade Pérez Parallé

separativa

1.395

Unidade Fenya

separativa

430

Unidade Bruquetas

separativa

1.696

O Boial

separativa

3.891

O Vinculeiro

separativa

3.139

Unidade Hortas

separativa

298

Esteiro

separativa

1.657

Total rede separativa implantada en nova urbanización

21.851

Táboa 3. Ámbitos de re-urbanización considerados Ámbito Rúa Bolivia (Ensanche B) Rúa Venezuela (Ensanche B) Barrio da Magdalena (Real/Sol/Magdalena) Rúa Alcalde Usero (Ensanche A)

Tipo

Lonxitude tubo (m)

unitaria

419

separativa

838

unitaria

1.225

separativa

2.450

unitaria

3.741

separativa

7.482

unitaria

517

separativa

1.034

Río Xubia (Ensanche A)

unitaria

616

separativa

1.232

Rúa Curros Enríquez (Canido)

unitaria

1.116

separativa

2.232

unitaria

6.684

separativa

13.368

Estrada de Catabois unitaria

4.605

separativa

9.210

Estrada de Castela Plan Urban Canido (Alegre, Atocha, Alonso López, Estrela,…)

unitaria

2.006

separativa

4.012

Ferrol Vello (Conchas, Merced, San Antonio,…)

unitaria

405

separativa

800

unitaria

1.281

separativa

2.562

San Pablo Total rede unitaria substituída en obras de re-urbanización

22.615

Total rede separativa implantada en obras de re-urbanización

45.230

33

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:52 Página 34

A ría de Ferrol e o seu saneamento · A auga como dereito e non como mercadoría

A auga como dereito e non como mercadoría1 A globalización neoliberal está a pór en mans de grandes empresas transnacionais o control das fontes de auga para a actividade extractiva, xa sexa minería explotación de hidrocarburos, para a agroindustria, para as grandes presas hidroeléctricas, para a industria turística, etc.

O

control das fontes de auga por parte de grandes empresas transnacionais está a deixar sen fontes de auga e sen ecosistemas hídricos a unha parte importante da poboación rural, especialmente nos países do Sur global. Doutra banda, os tímidos logros conseguidos no Norte están cada vez máis en risco.

Pero a auga non só ten interese como medio de produción, tamén ten un elevado valor económico, tanto na súa faceta de obxecto de consumo, e de aí o crecemento das compañías embotelladoras de auga, como na xestión do abastecemento e o saneamento.

A privatización dos servizos de abastecemento urbano impulsouse desde a dé-

cada dos oitenta nos países do Sur. Os argumentos para esta medida, que se cualificaba como técnica, baseábanse na eficiencia, transparencia, o investimento e transferencia de tecnoloxía que achegaban as empresas de capital privado fronte á suposta inoperancia do sector público.

Ademais, por se había algún goberno reticente, esta política impúñase desde as Institucións Financeiras Internacionais, como o Fondo Monetario Internacional e o Banco Mundial, mediante os Plans de Axuste Estrutural para o pago das débedas que atenazaban a estes gobernos na citada década dos oitenta.

O resultado, despois de máis de 30 anos de experiencia, é que as vantaxes da xestión privada foron inexistentes, o

mesmo Banco Mundial recoñeceuno no Foro Mundial da auga de México en 2006, pero ségueas promovendo. Utilizar un ben básico para a vida como un produto de mercado, e que unha empresa obteña con iso o máximo beneficio, xera impactos tremendos sobre as maiorías sociais que viven por baixo do limiar da pobreza. A resposta por parte desta poboación foi un rexeitamento contundente a estas políticas.

«En América Latina, Suez, Bechtel e outras grandes corporacións privadas da auga foron expulsadas, rescindíronse os seus contratos por incumprimento, incluíronse artigos en diversas constitucións onde se recoñece o dereito humano á auga e a súa xestión indícase que debe ser pública.»

En Europa, Francia iniciou un proceso de retorno á xestión pública en grandes cidades, por exemplo París e Grenoble. En Holanda, tal e como recolle a súa lexislación, toda a xestión da auga debe ser pública, fóra de lóxicas mercantís.

34

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:52 Página 35

Mentres o mundo empeza a responder a estas políticas erradas de privatización, o Estado español impúlsaas.

Algún autor definiu a auga como o ouro azul e, nestes momentos, é a mellor cualificación que se pode dar a este ben común en España. Non tanto polo valor económico que ten o seu control estratéxico nos regadíos e as hidroeléctricas, que tamén, senón porque a venda da súa xestión pública en abastecementos urbanos a operadores privados está a servir para saldar as avultadas débedas dos gobernos municipais. Débedas que non teñen que ver, en absoluto, coa xestión da auga senón máis ben coa falta de ingresos dos municipios.

A grandes liñas, a historia que sucedeu nos países do Sur repítese aquí, véndense os servizos públicos de auga e saneamento como parte das políticas de axuste para reducir a débeda dos municipios. En León, Avilés, Lugo, Xerez, Madrid, etc., vendeuse, ou se está en proceso de vender, este servizo co fin de obter unha boa inxección de liquidez á conta de mercantilizar un servizo público básico para a poboación.

Os servizos públicos son un legado da cidadanía aos responsables por un curto

período de tempo, non teñen a lexitimidade para dilapidar un patrimonio que non lles pertence. A medida que medra a onda privatizadora, tanto no noso país como no resto de Europa, tamén está a medrar a oposición social. Están a crearse plataformas e redes moi activas que multiplican esforzos para informar e mobilizar á cidadanía contra a mercantilización da auga e polo dereito humano á auga e ao saneamento.

«Exemplos como o de Italia, onde a través dun referendo conseguiuse frear a privatización do abastecemento a poboacións, representan unha vitoria que alenta ao resto de loitas.»

A mobilización social non só xera unha resistencia fronte á privatización, tamén constrúe propostas que permitirían facer realidade que o dereito humano á auga se garantice en condicións de igualdade e non discriminación. O pri-

meiro paso é a incorporación do dereito humano á auga, e a obrigatoriedade da xestión pública do abastecemento e saneamento urbano, na Lei de Augas española.

A ameaza que supón perder o control público sobre a auga fai necesario informar e formar para a acción. Así, coñecer o que supón o recoñecemento do dereito humano á auga, lembrar as aprendizaxes das nefastas consecuencias da xestión privada en América Latina e a actual onda privatizadora en Europa son factores chave para fortalecer unha crecente mobilización social. O que está en xogo é unha xestión 100% pública que priorice a función social e ambiental da auga e que promova a xestión democrática da auga como un ben común. A auga como recurso foi caracterizada desde diferentes perspectivas, como ben público, como ben económico e como ben común.

Desde o enfoque de dereitos humanos, o acceso básico á mesma, así como o saneamento, foi recoñecido como un dereito humano fundamental. No caso concreto do abastecemento da auga destinada para o consumo humano, definilo como un servizo público é plenamente consecuente coa consideración deste recurso como ben común. Esta circunstancia foi a 35

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:52 Página 36

A ría de Ferrol e o seu saneamento · A auga como dereito e non como mercadoría

tónica dominante nos países desenvolvidos até finais do século pasado; de feito, en Europa e Norteamérica, os servizos públicos de abastecemento e saneamento foron determinantes para conseguir a estabilidade política e garantir a dispoñibilidade de recursos financeiros necesarios para alcanzar uns niveis adecuados de saúde pública e de desenvolvemento económico e social.

«Desde os anos 80, a imposición do modelo económico neoliberal, supuxo a privatización dos bens e servizos públicos.»

No caso da auga, esta perspectiva quedou plasmada na Declaración de Dublín sobre auga e desenvolvemento sustentable de 1992, onde se recoñece que a auga constitúe un ben económico.

A partir deste momento, impulsaríanse con maior forza as políticas de mercantilización e privatización dos servizos de abastecemento e saneamento da auga, especialmente no ámbito urbano. Con todo, o impulso privatizador que se experimentou durante a década dos anos 90 e os primeiros anos deste novo século, culminou con sonados fracasos «Atlanta, Buenos Aires, Iacarta, A Paz e Manila, entre outros», pondo de manifesto os inconvenientes da xestión privada dos servizos de auga e saneamento e as dificultades para garantir por esta vía o acceso universal a este recurso vital.

De feito, a situación comentada provocou que mesmo institucións internacionais comprometidas cos procesos de privatización, como o Banco Mundial, recoñezan estas limitacións e que a multinacionais da auga se retiren dos países empobrecidos, en parte, polas súas actuacións.

Entre as externalidades negativas da experiencia privatizadora, está a corrupción, o incumprimento dos compromisos de ampliar a cobertura dos servizos de auga e saneamento, os notables incrementos nas tarifas e a marxinación no acceso dos sectores sociais máis vulnerables.

36

En definitiva, quedou probado que a delegación dos servizos de auga en operadores privados non garante o dereito humano á auga e ao saneamento (en diante DHAS) na medida en que suxeita a súa satisfacción a parámetros meramente económicos.

Fronte á lóxica do mercado, os movementos sociais e as organizacións da sociedade civil veñen reivindicando o recoñecemento do acceso básico á auga e ao saneamento como un dereito humano, cuxa satisfacción debe xestionarse como un servizo público. Iso supón a consideración da auga como ben común e implica a inalienabilidade do recurso, así como o control social sobre o seu aproveitamento e manexo, en tanto patrimonio social, natural e cultural.

A asunción da auga como un ben común leva a considerala como un patrimonio do planeta, que debe ser xestionado a partir dos criterios de solidariedade, cooperación mutua, acceso colectivo, equidade, control democrático e sustentabilidade, que son, de xeito evidente, incompatibles con calquera aproximación mercantil que está, pola súa propia natureza, imbuída de expectativas curtopracistas de lucro privado e beneficio persoal.

Neste sentido, o concepto de ben común está radicalmente enfrontado coas políticas neoliberais que imperan no contexto da globalización económica baseadas no fundamentalismo do mercado, e que

promoven e favorecen que as empresas multinacionais accedan directamente tanto aos recursos naturais e xenéticos, como á xestión dos servizos asociados aos seus usos potenciais.

En 2002, o Comité de Dereitos Económicos, Sociais e Culturais de Nacións Unidas, mediante a súa Observación Xeral 15, efectivamente recoñeceu que o dereito humano á auga é indispensable para vivir dignamente e é condición previa para a realización doutros dereitos humanos; e asume, así mesmo, que constitúe un recurso natural limitado e un ben público fundamental para a vida e a saúde. No entanto, o acceso ao saneamento non quedou incluído neste dereito até 2009, a través dun informe da Experta Independente (agora Relatora Especial) sobre as obrigacións de dereitos humanos en materia de auga e saneamento. En ambos os documentos se contextualiza o dereito humano ao abastecemento de auga e ao saneamento de acordo cos seguintes principios e criterios: • Principios fundamentais que deben rexer calquera xestión do dereito humano á auga e ao saneamento, como o principio de igualdade e de non discriminación.

• Criterios normativos do dereito humano á auga e ao saneamento que incorporan a dispoñibilidade dunha dotación e dun número de instalacións de saneamento

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:52 Página 37

Presente e futuro

suficientes; a calidade adecuada da auga; a aceptabilidade, especialmente no que respecta ás instalacións de saneamento; a accesibilidade das instalacións de abastecemento e saneamento de forma continua para todos os membros do fogar; a asequibilidad das instalacións sen comprometer as condicións de vida dos usuarios.

• Principios (e dereitos) comúns con outros dereitos humanos, como son a participación, o acceso á información, a transparencia, a rendición de contas e a sustentabilidade, tanto do propio servizo, como a ambiental.

Os criterios normativos e os que son comúns a outros dereitos humanos configuran o abastecemento de auga e o saneamento como un dereito de prestación que deberán garantir os poderes públicos a través dun servizo público, guiados polo principio de igualdade e non discriminación.

Neste sentido, os principios e criterios normativos expostos anteriormente asimílanse aos indicadores que hai que ter en conta ao definir os niveis do servizo —ou a calidade do mesmo—, mentres que os comúns están relacionados coa xestión do propio servizo. Polo que se refire aos criterios fundamentais, a realización progresiva do DHAS, non só esixe un aumento continuo do número de persoas atendidas con miras a lograr o acceso universal, senón tamén, e de forma relevante, a mellora continua dos niveis dos servizos co obxectivo de ampliar as prestacións, en consonancia coa aspiración de gozar dun nivel de vida adecuado.

Por último, en relación cos principios básicos sobre os cales debe fundamentarse a xestión da auga, o principio de igualdade e de non discriminación, por unha banda, e o principio de equidade, por outro, involucran o reto de conseguir o acceso universal á auga e ao saneamento, independentemente das circunstancias sociais, de xénero, políticas, económicas ou culturais propias da comunidade na que se opera.

Así mesmo, o principio de sustentabilidade actúa como límite ás transgresións ambientais que a xestión da auga poida comportar, pero tamén como límite á posible discriminación no acceso que poida constituír o prezo da auga e á súa aceptabilidade como servizo social.

Finalmente, o ano 2010, marcou un antes e un despois na regulación da materia, pois a Asemblea Xeral de Nacións Unidas aprobaría unha Resolución na que expresamente recoñece o dereito humano á auga potable e o saneamento, referendada posteriormente polo Consello de Dereitos Humanos na que se recoñece que este dereito é vinculante legalmente para os estados tendo en conta que se deriva do dereito a un nivel de vida adecuado e está indisolublemente asociado ao dereito ao máis alto nivel posible de saúde física e mental, así como ao dereito á vida e á dignidade humana.

Nelas destácase a posibilidade de que os estados, atendendo as súas obrigacións de dereitos humanos, implementen ditas resolucións a nivel nacional e continúen as súas actuacións nos niveis rexional e

internacional. E aínda que a implementación do DHAS non exclúe —como tampouco o facía xa a Experta Independente no seu informe do 2010—, a participación de actores non estatais (entre os que se atopan os operadores privados), na prestación destes servizos, devanditos actores deberán garantir o pleno respecto dos dereitos humanos, e en ningún caso, o estado poderá eludir a súa responsabilidade respecto da realización do DHAS. En definitiva, a consideración conxunta da auga como un ben común e do acceso básico á auga e ao saneamento como un dereito humano, constitúe unha das principais reivindicacións sociais fronte á privatización dos servizos de abastecemento e saneamento, tendo en conta que fan referencia á titularidade dos recursos e os servizos que deben ser públicos, e ás características da xestión, que debe ser acorde co asumido nos documentos definitorios do dereito mencionados anteriormente.

E que prevexan, á súa vez, unha perspectiva ambiental que integre a xestión do servizo, do recurso e a garantía deste dereito segundo unha perspectiva de dereitos humanos e baixo parámetros ambientais. E é que só a titularidade colectiva da auga e o carácter público dos servizos de abastecemento e saneamento poden asegurar o acceso universal a este recurso vital e a estes servizos esenciais, e garantir unha xestión integral do mesmo que resulte socialmente equitativa, ecoloxicamente sustentable, politicamente democrática e culturalmente aceptable.

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:52 Página 38

A ría de Ferrol e o seu saneamento · A auga como dereito e non como mercadoría

A burbulla da auga en España Na maioría dos países europeos a lexislación sobre os servizos de abastecemento de auga potable, rede de sumidoiros e depuración das augas residuais adxudica a súa titularidade á Administración Pública, normalmente ás Entidades Locais (EE. LL.), ao entender que é esta a mellor maneira de garantir o acceso cidadán a un ben esencial.

No entanto, nalgúns casos as instalacións de abastecemento e saneamento son supramunicipais (encoros, estacións de tratamento ou depuradoras), ou ben, por simples motivos de tamaño ou escala propíciase a prestación do servizo a través de entidades supramunicipais, que non deixan de ser administracións públicas locais.

Isto é posible debido a que a normativa española non obriga a que sexa a propia E.L. a que preste o servizo de maneira directa, polo que a xestión do ciclo urbano da auga pódese levar a cabo de maneira mancomunada, consorciada ou delegándoa a unha empresa privada ou mixta.

Así, en España, durante os últimos anos vimos constatando esta diversidade de modelos de xestión do ciclo urbano da auga. Á gran cantidade de municipios que exercen con autonomía as súas competencias nesta materia, uníronse un número

38

crecente de consistorios que foron delegando esas responsabilidades en empresas privadas.

Este proceso de privatización produciuse nunha situación de carencia de información e de ausencia total de participación social. Na actualidade, contamos con numerosas empresas públicas, como ACOSOL, CYII, Consorcio de Augas de Gipuzkoa, EMACSA, EMASA, EMASESA, ARCGISA, GIAHSA, EMALCSA e moitas outras que son unha garantía de goce do dereito humano ao auga fronte a outros tipos de xestión baseados na obtención de beneficios a curto prazo.

Recentemente, o Departamento de Economía Aplicada da Facultade de Ciencias Económicas e Empresariais da Universidade de Granada comparou a eficiencia da xestión entre 28 sociedades públicas e 24 ámbitos (municipais ou supramunicipais) con xestión privada, todas elas situadas en Andalucía, concluíndo que as empresas públicas son máis eficientes que as privadas e engade que un dos motivos é a laxitude no control da actividade do operador privado por parte da Administración. Á vista do resultado, cabería preguntarse a que outros intereses, que non é a eficacia na xestión, obedece o proceso

privatizador do servizo de auga vivida en España nos últimos anos: pódese dicir sen temor a equivocarse que detrás de cada proceso de privatización hai unha necesidade de financiamento por parte da entidade privatizadora.

A fórmula de privatización máis utilizada é a concesión dos servizos. A auga segue sendo pública, o servizo competencia e responsabilidade da EE.LL., pero a xestión adxudícase a un axente privado.

En todos os casos de privatización do ciclo urbano da auga a empresa privada paga á Administración unha cantidade de diñeiro a cambio da concesión. É o que se denomina «canon concesional».

Estes canons concesionais millonarios, lonxe de mellorar as infraestruturas hidráulicas, dedícanse a aliviar as difíciles finanzas municipais e son repercutidos en tarifa aos cidadáns, na maioría dos casos sen que apareza claramente reflectido na factura.

As empresas privadas, para aboar o canon concesional, recorren ao crédito, que obteñen co respaldo das tarifas dos máis de 20 anos que adoita durar a concesión e a garantía dunha porcentaxe de cobro que supera o 95%. É dicir, dúas décadas de ingresos permanentes e asegurados xa que se trata dun mercado cativo de pagos protexidos pola ameaza do corte de subministración. A auga en España é un refuxio financeiro e somos os cidadáns quen pagamos estes créditos co seu correspondente interese e beneficio empresarial. Así chegamos a unha situación na que a xestión privada (a través de empresas mixtas ou privadas) supón xa o 50% e na que á súa vez, esa xestión privada, está controlada nun 90% por dúas empresas, Augas de Barcelona —AGBAR(pertencente ao grupo Suez) e Fomento de Construcións e Contratas -FCC—, co que na práctica podemos dicir que estamos a xestionar un dereito humano en auténtico réxime de oligopolio onde non hai competencia.

Este modelo de xestión é custoso para o cidadán que ve incrementada a súa tarifa; medioambientalmente insustentable, xa que a maior consumo de auga, maior é o beneficio (como pon en evidencia as queixas de AGBAR polo descenso no

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:52 Página 39

consumo durante a seca que sufriu Cataluña en 2007); escuro (non existen órganos reguladores, nin indicadores de calidade de xestión, nin estatísticas fiables); supón unha auténtica perda do control das administracións que ás veces vense abocadas a renovar os servizos sen licitación pública.

Situacións parecidas a estas fixeron que en moitas cidades europeas como Grenoble ou París recuperasen a concesión e que os cidadáns italianos acaben de votar en referendo contra a privatización dos servizos de auga. Con todo, en España a presión das empresas privadas vese favorecida pola falta de recursos municipais e a debilidade da regulación.

Así vimos privatizar auga de boa parte do noso territorio. A máis recente foi Augas de Huelva (150.000 hab.), a finais do 2010, que incorporou a un grupo de empresas privadas ao 49% do accionariado. A operación supuxo un montante total de 57,3 millóns de euros. A cambio, Aquagest, o grupo que se sumou á entidade —Unicaja (30%), Caixa Selecta (15%) e AGBAR (55%)—, comprométese a investir na cidade sete millóns de euros nos 25 anos do contrato (un millón de euros o primeiro exercicio).

Ademais, catro millóns irán destinados a sensibilización e concienciación cidadá que suporá un vínculo contractual moi estreito cos medios de comunicación locais (beneficiarios colaterais do proceso). A nova empresa resultante ten a posibilidade de subir as taxas anualmente un 1% por encima do IPC, pero só previa aprobación do pleno municipal e tras xustificar os custos. Nunha primeira ollada, os beneficios directos desta operación non son moi elevados (no prego sinálase que o proceso de privatización só repercutirá na tarifa en 1% por riba do IPC).

Pero existen numerosas repercusións colaterais. Xa que unha vez conseguida a concesión, a nova empresa cómprase a sí mesma a tecnoloxía, as subministracións e as obras necesarias. Non está sometida ás mesmas esixencias de publicidade e concorrencia que as entidades públicas, polo que non está obrigada a contratar mediante concurso público.

Por último, eles cobran de forma regular e poden pagar a provedores con máis prazo. Xa só co manexo de tesouraría, teñen beneficios. O resultado é que na cidade de Huelva as tarifas aumentaron nun só ano nun 14,4%. A historia de Huelva exemplifica un proceso, un proceso similar

ao que viviron recentemente cidades como León, Avilés ou Guadalajara.

Na cidade de León (145.000 hab.) a privatización realizouse a finais do 2009, Aquagest tamén se fixo co 49% da empresa municipal de augas por un importe de 25 millóns de euros, en concepto de «uso das instalacións, bens e elementos existentes adscritos ao servizo». A cambio, Aquagest asegurouse a xerencia executiva da empresa, o control efectivo da estratexia empresarial e das decisións económicas fundamentais.

E todo iso nun contexto opaco, garantido polo dereito á privacidade da información empresarial que dificulta, cando non bloquea, calquera proceso de participación cidadá efectiva. Privatizouse o servizo de augas dunha cidade que, segundo un estudo da Organización de Consumidores e Usuarios (OCU) de marzo de 2006, era unha das mellores xestións, sendo a capital de provincia máis barata na subministración. A entrada de Aquagest supuxo unha subida inmediata do 2,8% na tarifa da auga para 2010.

Os procesos de privatización tamén supuxeron fortes movementos cidadáns de defensa da auga como ben común. Os veciños de Avilés (Asturias) conseguiron 39

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:52 Página 40

A ría de Ferrol e o seu saneamento · A auga como dereito e non como mercadoría

contra a decisión do goberno local de privatizar a xestión do ciclo da auga de Ajemsa (Aguas de Jerez). Da súa capacidade de acción dependerá, en boa medida, que en España a auga sexa un ben común ou un valor comercial. Para reforzar o papel da auga como ben común, cremos que se a lexislación simplemente prohibise —como na maioría dos países europeos— que os canons concesionais se utilicen para fins distintos da mellora das infraestruturas hidráulicas, os procesos de privatización serían en España algo moi residual.

crear unha das Plataformas (constituída por vinte e un colectivos) contra a privatización da auga máis activas da península. De feito, nun municipio de non máis de 85.000 habitantes, conseguiron case 20.000 firmas para esixir que a xestión da auga se decida por referendo.

Mobilizacións que non impediron que o 1 de xaneiro de 2010 comezase a funcionar unha nova sociedade participada nun 74% por Aquagest e nun 26% polo Concello grazas aos 37 millóns de euros do canon (dos que só 18 millóns destinaranse a mellorar e completar a rede). O obxectivo de ampliar espazos ao mercado, sobre a base de privatizar os servizos públicos (sanidade, educación, auga e saneamento), que nas últimas décadas presidiu as políticas de «liberalización» e «desregulación», acaba atopando nesta conxuntura de crise unha xanela de oportunidade.

No último ano anunciáronse novos procesos de privatización: a cidade de Lugo (85.000 hab.), Jerez de la Frontera (206.000 hab.), ou Puerto de Santa María (85.000 hab.) e as xa nomeadas en artigos desta publicación, Canal de Isabel II (6.000.000 hab.) ou Aigües Ter-Llobregat (5.000.000 hab.) que suporán a hexemonía absoluta da auga privada en España. Os fracasos vividos ao comezo da década en Latinoamérica (grazas ás protestas cidadás) e o novo proceso de privatización que se vive na Península Ibérica ten reorientado a estratexia 40

das multinacionais da auga cara aos denominados mercados maduros; mercados onde se minimizan os riscos, dado que os recibos da auga teñen unha alta garantía de pago.

Neste sentido, Agbar, reorientou a súa estratexia de futuro ante o novo contexto económico e nos próximos anos focalizará a súa actividade en acometer grandes proxectos de concesións da man de fondos de investimento e en impulsar as actividades de tecnoloxías e solucións con alto valor engadido para as empresas de auga. Nos últimos meses, mostrouse interesada en facerse coa xestión de Aigües Ter- Llobregat (ATL), Aguas de Jerez e o Canal de Isabel II de Madrid se estas entidades privatízanse, o que responde tamén a esta estratexia de futuro. Á marxe do seu valor crematístico na auga, como na maioría das culturas mediterráneas, segue mantendo un forte valor simbólico, un significado de «fonte de vida». Este valor simbólico fai que a cidadanía tome rapidamente conciencia social sobre a auga como ben común. Por tanto, é importante destacar tamén o papel da sociedade civil fronte á mercantilización. Neste sentido son notorias as actuacións que se están levando a cabo en Madrid e Catalunya, a través da Plataforma contra a Privatización do Canal de Isabel II e a Plataforma Aigua és Vida.

Mesmo é de destacar, que recentemente dezaseis colectivos sumáronse á fronte

«Non evitar os procesos de privatización é fomentar unha burbulla hídrica baseada na utilización da tarifa da auga como mecanismo de recadación non transparente para financiar aos municipios e cuxo resultado non moi afastado será a ausencia de investimento na xestión do ciclo urbano o que conducirá á súa insostibilidade e, quizais, ao seu posterior rescate público pagado por todos.»

A titularidade pública dos abastecementos poboacionais O abastecemento de auga a poboacións é un dereito humano que se atopa directamente relacionado coa calidade de vida da poboación. De feito, así é considerado polas Nacións Unidas, e como tal foi defendido polo Goberno español e a Unión Europea no Foro Mundial da auga celebrado en 2009 en Istambul.

Por outra banda, podemos considerar que a propia Constitución española, a través do artigo 43.1, no que se recoñece o dereito á protección da saúde, de maneira implícita está a recoñecer como un

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:52 Página 41

Presente e futuro

dereito o acceso ao abastecemento de auga para fins domésticos, pois non hai que esquecer que a non dispoñibilidade dun abastecemento urbano adecuado leva necesariamente á aparición de numerosas enfermidades.

A importancia dunha xestión que priorice a función social e ambiental vén reflectida na normativa de varios países que exclúen a xestión privada deste ben común. Este sería o caso do artigo 47 da Constitución de Uruguai e o caso da lei que Holanda aprobou en 2003 para excluír ás empresas que non sexan enteiramente públicas do servizo de distribución de auga potable.

Por todo iso, consideramos que a xestión do abastecemento a poboacións debe de estar sempre en mans públicas, pois é a única maneira de que poida primar o bo servizo e a calidade do abastecemento por encima da rendibilidade económica, elemento este último esencial para as empresas privadas. Ben é certo que unha adecuada regulación podería garantir a calidade do abastecemento, con todo, non hai que esquecer que o obxectivo último de calquera empresa privada é o de incrementar os seus beneficios, polo que dificilmente pode ter cabida no mesmo a realización dalgunhas actuacións ambientais e sociais.

Por exemplo, é pouco esperable que unha empresa privada de abastecemento leve a cabo unha campaña eficaz encamiñada a fomentar o aforro e uso eficiente da auga sen ao mesmo tempo tentar incrementar o número de usuarios ou «clientes», pois vai supor necesariamente unha redución dos seus ingresos.

Así mesmo, tampouco é esperable que un subministrador privado leve a cabo, por decisión propia, melloras en parámetros como o cheiro e o sabor, sabendo que o consumidor non pode cambiar de compañía, dado o réxime de monopolio imperante nos abastecementos urbanos, e mesmo resulta difícil a súa esixencia desde as administracións públicas, dado que se trata de parámetros dificilmente cuantificables. Estes son tan só dous exemplos das vantaxes evidentes que supoñen que a xestión dos abastecementos urbanos estean en mans públicas fronte ao sector privado.

En canto á rendibilidade económica, que foi en moitos casos a escusa esgrimida para a privatización do servizo, non é acertada, pois existen numerosos exemplos no noso país de abastecemento a poboacións en mans públicas, que dan un bo servizo, e que ademais obteñen importantes beneficios económicos, que ademais reverten no conxunto da sociedade, e non nos accionistas ou propietarios da empresa, como ocorre no sector privado.

Para poder garantir que a xestión dos abastecementos a poboacións recaia sempre no sector público, consideramos necesario levar a cabo unha modificación da actual Lei de Augas. En concreto, proponse a inclusión do seguinte artigo: Artigo XXX 1. Os abastecementos a poboacións deberán ser xestionados desde o sector público, ben de maneira directa polos concellos, mancomunidades, deputacións, gobernos autonómicos e goberno central, ou ben a través de empresas públicas creadas a tal fin e dependentes dos mesmos.

2. Ditas entidades non poderán subcontratar a empresas privadas a xestión das accións

principais

da

actividade

de

abastecemento, como son a adución, potabilización, transporte, saneamento e depuración, aínda que si a actividade construtiva relacionada coas mesmas, e outras accións secundarias.

3. Na xestión do servizo será necesaria a participación vinculante da cidadanía a través dos órganos de participación que se deberán crear a tal fin.

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:52 Página 42

A ría de Ferrol e o seu saneamento · A auga como dereito e non como mercadoría

Conclusións • Os servizos públicos son un legado da cidadanía aos responsables por un curto período de tempo, non teñen a lexitimidade para dilapidar un patrimonio que non lles pertence.

• Desde os anos 80, a imposición do modelo económico neoliberal, supuxo a privatización dos bens e servizos públicos. No caso da auga, esta perspectiva quedou plasmada na Declaración de Dublín sobre auga e desenvolvemento sustentable de 1992, onde se recoñece que a auga constitúe un ben económico. Este modelo de xestión é custoso para o cidadán que ve incrementada a súa tarifa e medioambientalmente insustentable, xa que a maior consumo de auga, maior é o beneficio para a empresa privada que o xestiona.

• Mentres que noutros países da nosa contorna obsérvase unha tendencia cara á remunicipalización dos servizos relacionados co abastecemento e saneamento da auga, en España a tendencia é cara a unha maior privatización dos mesmos; aquí véndense os servizos públicos de auga e saneamento como parte das políticas de axuste para reducir a débeda dos municipios. Podemos dicir, sen temor a equivocarnos, que detrás de cada proceso de privatización hai unha necesidade de financiamento por parte da entidade privatizadora. Ademais, os canons concesionais millonarios, lonxe de mellorar as infraestruturas hidráulicas dedícanse a aliviar as difíciles finanzas municipais e son repercutidos en tarifa aos cidadáns, na maioría dos casos sen que apareza claramente reflectido na factura.

• A mobilización social non só xera unha resistencia fronte á privatización, tamén constrúe propostas que permitirían facer realidade que o dereito humano á auga se garantira en condicións de igualdade e non discriminación.

• Entre as externalidades negativas da experiencia privatizadora, está a corrupción, o incumprimento dos compromisos de ampliar a cobertura dos servizos de auga e saneamento, os notables incrementos nas tarifas e a marxinación no acceso dos sectores sociais máis vulnerables.

• A asunción da auga como un ben común leva a considerala como un patrimonio do planeta, que debe ser xestionado a partir dos criterios de solidariedade, cooperación mutua, acceso colectivo, equidade, control democrático e sustentabilidade, que son, de xeito evidente, incompatibles con calquera aproximación mercantil que está, pola súa propia natureza, imbuída de expectativas cortoplacistas de lucro privado e beneficio persoal.

Propostas • Os abastecementos a poboacións deberán ser xestionados desde o sector público.

• Ditas entidades non poderán subcontratar a empresas privadas a xestión das accións principais da actividade de abastecemento, como son a adución, potabilización, transporte, saneamento e depuración.

• Na xestión do servizo será necesaria a participación vinculante da cidadanía a través dos órganos de participación que se deberán crear a tal fin.

Notas 1 A información deste traballo está sacada do informe “El agua, como la vida, no es una mercancía” editado por Ecologistas en Acción e Ingenieros Sin Fronteras.

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:52 Página 43

Presente e futuro

Situaçom actual da ria de Ferrol A ria de Ferrol com umha extensom de 25 Km2, tem umha das maiores biodiversidades de todas as rias galegas, devido entre outras causas á grande variedade de fundos que presenta, á sua morfologia e também por ter um grande fluxo de mares que junto ao pequeno caudal dos rios que nela vertem presenta umhas características muito oceânicas.

U

mha ria rica em diferentes habitats que tem umha elevada biodiversidade, com umha grande capacidade produtiva. Ma na actualidade está a passar por umha situaçom crítica, padecendo a maior contaminaçom microbiológica de toda Galiza, e de todo o estado. Hoje há umha percentagem importante da ria em situaçom quase irreversível, polo que é precisa umha actuaçom séria, eficaz e decidida, um compromisso real que permita recuperar um espaço vivo e que ademais gera riqueza na nossa comarca.

Quais som as causas que levam á esta situaçom?, som várias e ligadas entre si, de maneira que é a combinaçom do conjunto destes factores que a continuaçom

exporemos o motivo da desfeita actual, é muito importante aclarar previamente que nengum deles é de origem natural.

Quero dizer que um dos factores sempre comentados de elevada densidade de populaçom, nom é por si umha causa, isto fai mais difícil a conservaçom do meio, mas nom é a presença de arredor de 130.000 pessoas vivendo a carom da ria o que motiva esta situaçom.

mirando do mar a terra, senom de terra ao mar. E dizer, nom importa tanto a zona da ria que se destrui, senom a infra-estructura terrestre mais próxima, a ampliaçom de algumha estrutura terrestre já existente ou a comodidade para deitar lixo. Assim perdeu-se umha zona de Carança onde se deitou os restos do antigo bairro de Esteiro, perdeuse parte do banco marisqueiro de Santa Luzia com o recheio de Reganosa... e

Recheios O efeito dos recheios é muito prejudicial, mas o fai em quatro aspectos:

muitos mais.

• A forma do recheio. Nom só é importante a zona que se “ocupa”, senom

• A zona ocupada polo recheio, é umha

que a forma do recheio vai determinar

zona de ria que se perde, ademais estes

ainda mais o prejuízo que incluso o pró-

recheios nom se figérom nem se fam

prio volume ocupado. Um recheio de 43

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:52 Página 44

A ría de Ferrol e o seu saneamento · Situaçom actual da ria de Ferrol

grande volume mais seguindo a linha

é assim. O mais claro é o recheio feito

da costa vai ter umha incidência na zona

por Megasa em Jubia, onde se podem

perdida de ria e mais próxima. Mas um

ver as escórias da fundiçom em contacto

pequeno recheio em volume que curta

directo com o mar.

umha ria de banda a banda ou umha enseada, tem um grande efeito muito

• O jeito como se fai o recheio é o quarto

mais alá do volume ocupado ou da zona

aspecto a ter em conta. Ainda que num

próxima ao mesmo, exemplos disto som

princípio pode parecer que os seus efei-

a avenida das Pias, a ponte do caminho

tos podem ser só importantes num perí-

de ferro, As Pedras de Carança , o Porto

odo de tempo limitado, ás vezes, depen-

carvoeiro ou o mal chamado “porto ex-

dendo das zonas, o dano pode ser

terior” que está na boca da ria e obstrui

considerável e a longo prazo. Em princi-

quase 50% da mesma. O seu efeito

pio os recheios devem fazer-se pechando

queda demonstrado na classificaçom mi-

o perímetro dos mesmos e logo encher

crobiológica da qualidade das águas.

o interior, mas nom é o habitual, mais bem é excepcional que se proceda de

• O material do que está feito o recheio.

esse jeito. O exemplo mais evidente e

Nom é o mesmo realizar os recheios com

nefasto foi a construçom do “porto ex-

materiais inertes que os fazer com ma-

terior”, chagando mais alá do canal, até

• Vertidos industriais. A ria de Ferrol

teriais que podem alterar as característi-

Mugardos os materiais mais miúdos de-

a pesar das suas pequenas dimensons

cas físicas e químicas do meio marinho.

positando-se nos fundos e provocando

tem indústria em abundância instalada

Ainda que na teoria sempre que se dei-

alteraçons ainda hoje nom recuperadas.

nas suas beiras. Há que falar de pre-

tam materiais tóxicos ou que podam al-

sença de metais pesados arredor dos

terar o meio deveriam ir selados e nunca

Vertidos

estaleiros de Fene e Ferrol mas tam-

entrar em contacto com a agua do mar,

Se á alteraçom do perfil da ria, desvio de correntes e quase peche de algumha

bém há que falar entre outras de Me-

há exemplos na nossa ria de que iso nom

Gráfico 1. Recheios mais importantes da ria de Ferrol

44

zona sumamos os vertidos ao mar, conseguimos chegar á situaçom actual. Mais ainda quando a maior parte dos vertidos fam-se precisamente nas zonas mais pechadas ou com a circulaçom marinha mais reduzida.

Nos vertidos poderíamos falar de dous modos de chegar. Os que chegam a travesso dos rios que desembocam nela, polo que mostram a necessidade de depurar as aguas em todo o percurso dos mesmos até a chegada á ria. Os que chegam á ria directamente de colectores ou também a travesso de regatos ou pequenos rios que na prática actuam como colectores, aqui poderíamos falar em geral de dous tipos:

gasa e Forestal del Atlántico, ambas

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:52 Página 45

Presente e futuro

trabalham com produtos altamente tóxicos e há um impacto no meio próximo claro. As actividades portuárias tenhem também um grava impacto no meio marinho, no movimento de todo tipo de materiais sempre há umha parte que remata no mar, ademais grande parte deles quedam sobre o porto expostos á chuva e o vento rematando a fracçom mais fina e a solúvel no mar.

• Vertidos de aguas urbanas sem tratamento. Ademais de outras ma-

Nas zonas mais pechadas polos recheios, Carança, A Malata e da avenida das Pias cara ao fundo da ria da-se ademais um outro problema, enormes depósitos sobre todo de lodos orgânicos formados polo material em suspensom arrastado polos colectores, isto provoca ademais da perda dos fundos originais, situaçons de anóxia que origina descomposiçom anaeróbia que provocam um forte cheiro e acidificaçom do meio, devido á liberaçom de ácido sulfídrico convertendo-se em zonas sem vida.

térias, detergentes, aceites..., o princi-

Sobre-exploraçom

pal problema destes vertidos som as

A combinaçom de recheios e vertidos destruírom grande parte da ria, perda de biodiversidade e perda de ria como tal, apenas queda fundo, ademais tem um outro impacto que é a perda de muitos bancos marisqueiros da ria, entre eles o mais produtivo, As Pias hoje com menos do 40% da sua superfície de capacidade produtiva efectiva. Esta situaçom leva á gente que vive do mar a incrementar a extracçom de recursos e explorar cada

aguas fecais procedentes da totalidade da populaçom que vive arredor da ria e que se vertem directamente nela. A ausência de saneamento provoca umha concentraçom tam elevada de bactérias fecais que fai da ria de Ferrol a mais contaminada de toda Galiza, ou o que é o mesmo de todo o estado, tendo a única zona com peche, sobrepassando o limite de zona C.

pedaço de ria, trabalhando-se em zonas até agora apenas exploradas sobre-passando a capacidade de regeneraçom nas zonas e espécies mais delicadas e contribuindo ainda mais ao deterioro da mesma.

Situaçom actual A ria de Ferrol com umha riqueza em biodiversidade e capacidade produtiva excepcionais é na actualidade a mais degradada das rias galegas. Um meio degradado com grande perda de biodiversidade, aguas insalubres que afectam á saude da vizinhança e impedem o banho nas praias da mesma. Há umha reduçom drástica da sua capacidade produtiva que provoca perda de postos de trabalho num sector como é a pesca e marisqueio que ainda da trabalho a perto de 500 pessoas que apenas pode sobre-viver, há que lembrar aqui a dramática situaçom pola que esta a passar o marisqueio na ria de Ferrol, já que a classificaçom como C do banco marisqueiro das Pias (devido á alta contaminaçom microbiológica) obriga a

45

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:52 Página 46

A ría de Ferrol e o seu saneamento · Situaçom actual da ria de Ferrol

Gráfico 2. Zonas "C" e EXCLUSOM (entre maio e novembro 2013)

comercializa-lo a travesso da “bateia de depuraçom”, causando graves perdas ás confrarias que apenas podem subsistir e condenando a mariscadores e mariscadoras a trabalhar simplesmente pola sobre-vivência. Dependendo da época do ano a superfície da ria classificada como C ou exclusom varia do 26% ao 30%, mas em capacidade produtiva varia entre o 60% e o 70% do marisco que se pode comercializar directamente. E para rematar

hoje há zonas da ria que de nom actuar rapidamente haverá que renunciar a elas pois será impossível a sua recuperaçom.

Ante isto só temos duas opçons, renunciar á ria ou procurar a sua recuperaçom. Mas se optamos pola recuperaçom da mesma há que ter claro que o nível de deterioro é tam importante que precisa medidas urgentes e eficazes, para poder ter de novo umha ria limpa, cheia

de vida, com capacidade produtiva, que crê postos de trabalho dignos e que ademais permita a toda a vizinhança ter um entorno limpo e saudável.

O primeiro passo imprescindível para recuperar a ria é evitar que sigam a chegar ao mar vertidos, há que impedir que as indústrias vertam na ria e acadar a depuraçom integral das aguas residuais que se vertem nela, sem isso é impossível acometer nengumha outra obra com garantia de resultados positivos. Mas umha depuraçom integral significa vertidos cero, nom é possível que umha zona como a enseada de Carança pechada pola barreira das “pedras”, hoje zona de exclusom se poda recuperar se vai haver vertidos de quatro tanques de tormentas cada vez que chova com umha intensidade meia, e como neste caso o resto da rede de “saneamento” teria o mesmo problema. Só realizando a depuraçom das aguas residuais de um modo separativo poderemos evitar vertidos de águas residuais na ria, e só evitando o vertido de águas residuais na ria poderemos acometer outras medidas imprescindíveis se de verdade queremos a recuperaçom real da mesma.

Posteriormente haveria que retirar ou modificar alguns dos recheios que

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:52 Página 47

Presente e futuro

Gráfico 3. Zonas "C" e EXCLUSOM (entre dezembro e abril 2013 - 2014)

CONCLUSONS A ria de Ferrol a pesar do seu pequeno tamanho, só 25 km2, tem umha grande biodiversidade e produtividade.

A combinaçom de vertidos directos de aguas residuais urbanas e industriais junto a numerosos recheios feitos em toda ria, provocam que a ria de Ferrol seja a mais contaminada de Galiza, com a maior percentagem de zonas C (contaminadas microbiologicamente e que proíbe a venda do marisco destas zonas para consumo humano, ainda passando por depuradora de marisco), ademais da única zona de exclusom biológica de todo o estado (enseada de Carança).

hoje dificultam ou reduzem gravemente a circulaçom do mar nalguns lugares da ria. “Pedras” de Carança, porto carvoeiro, avenida das Pias ou ponte do caminho de ferro. E finalmente há que dragar algumhas zonas que hoje estám sepultadas baixo toneladas de lixo e lodos.

Nom é possível recuperar a ria a medias, ou a recuperamos ou a deixamos

morrer, a situaçom e demasiado grave como para andar com remendos ou arranjos trapalheiros. Em isto Vai-nos a vida da ria, a nossa saude e o meio de vida de muita gente. A nossa responsabilidade obriga-nos a nom estar calados, nom podemos perder mais tempo porque corremos o risco de o perder todo.

Na actualidade dependendo da época do ano há entre um 26% e um 30% da superfície total da ria classificada como C ou exclusom, mas isto realmente em superfície com capacidade produtiva vai de um 60% a um 70%.

O banco marisqueiro das Pias, o mais produtivo de Galiza está totalmente classificado como C, o que obriga a trasladar o marisco ás “bateias de depuraçom”, o que provoca enormes mortandades e preços muito baixos, causando a ruina dos mariscadores e mariscadoras.

Nengumha das praias do interior da ria está livre de vertidos fecais, e em concreto na de Carança ademais de fecais verte um hospital que está a só 300 metros.

Galiza tem mais do 90% das águas classificadas como C de todo o estado, e é a ria de Ferrol a mais contaminada de todas elas Para rematar, o projecto de depuraçom de aguas residuais em construçom, EDAR e sul, contemplam a nom separaçom de águas fecais e pluviais, construindo tanques de tempestades onde confluem para ser bombeadas, de maneira que cada vez que chova com umha intensidade meia rebordaram e as aguas fecais irám de novo ao mar. Estes tanques de tempestades estám concebidos de maneira que ainda que no futuro se figera a separaçom de pluviais e fecais nom serviriam.

Se queremos salvar a ria, precisamos dum modelo separativo que impida a chegada de águas fecais ao mar como ponto de partida. De outro jeito, o futuro da mesma como meio marinho vivo, saudável, e gerador de riqueza nom será possível.

47

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:52 Página 48

A ría de Ferrol e o seu saneamento · Roteiro pola ria de Ferrol

Roteiro pola ria de Ferrol O dia 16 de Novembro de 2013 realizou-se umha saída visitando quatro pontos da ria de Ferrol, quatro pontos que destacam polo nível de poluiçom acadado no seu entorno. Mas que em todos eles, segundo o projecto de construçom dos colectores e tanques de tempestades, vai seguir havendo vertidos umha vez comece a funcionar a E.D.A.R. Norte. A visita a estes pontos realizou-se de interior a exterior da ria, comentando a continuaçom a visita a cada um deles.

Moinho das Azenhas na desembocadura do rio Freixeiro Ali, á carom do único moinho de maré que há na ria de Ferrol, chega ao mar o rio Freixeiro. Rio que na actualidade pese manter relativamente intacta a sua foz, nom é assim no caso da qualidade das aguas que ali chegam e vertem na ria, é utilizado como um colector a ceio aberto, podendo apreciar simplesmente coa vista grande quantidade de material em suspensom, umha água totalmente turva com

48

coloraçom parda e pode-se perceber também um forte cheiro que abrange toda a zona e arredores. Há ademais grande quantidade de materiais de todo tipo, especialmente plásticos e restos metálicos, bem enganchados nos restos que ainda há de vegetaçom assim como depositados aleatoriamente em todo o espaço que conforma a desembocadura do rio Freixeiro. A nível marinho é umha zona abiótica, já que a alteraçom do entorno é total, o fundo originário está sepultado baixo umha ampla

camada de materiais depositados especialmente de origem orgânico e totalmente acidificado. O efeito destes vertidos chegam muito mais alá do entorno imediato.

Resumindo umha zona que devera estar protegida, tanto o entorno natural como o moinho e a foz do rio, som hoje umha zona a evitar, um entorno natural morto, fedorento, incubadora de ratas e perigoso para a saude no seu entorno, ademais de aportar á ria umha grande poluiçom.

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:52 Página 49

Enseada da Gándara na foz do rio Inxerto É este um rio que na actualidade está encaixotado, desapareceu como tal á vista ao longo de toda a Gándara por onde hoje discorre soterrado.

Esse é o menor dos problemas, já que o principal é que todos os vertidos das moradas perto das que discorre assim como também de todo o polígono industrial da Gándara estám conectados a ele. Ali onde tinha que chegar o rio ao mar remata o último tramo de um tubo de grandes dimensons. A qualidade do que ali se verte é facilmente perceptível pola vista, mas também polo olfacto, e esse cheiro chega a toda a zona comercial mais que está ao seu carom.

Pode-se apreciar nas fotografias adjuntas, tanto o desagradável aspecto visual do que devera ser a foz de um pequeno rio, como os acumulos de lodos e todo tipo de materiais que nom deveram estar aqui presentes. O grao de alteraçom da zona é total, nom existindo em um amplo radio seres vivos no meio marinho. É algo especialmente sintomático desta situaçom que seja umha das duas zonas da ria de Ferrol que na página web do Intecmar, onde se pode ver a classificaçom microbiológica das aguas marinhas de toda a costa galega, nom apareça nem sequer classificada, nem A, nem B, nem C, como se fora terra e nom mar.

Foi o ponto visitado polo grupo deslocado a Galiza da comissom de petiçons do parlamento europeio, ficando evidente a situaçom da mesma, nom podiam acreditar o que estavam a ver nem cheirar, como era possível o vertido directo ao mar de aguas com abundante contido de matéria fecal?, mais ainda quando desde ali podiam ver as embarcaçons dos mariscadores que trabalhavam no banco marisqueiro das Pias.

A continuaçom algumhas fotos onde se pode ver tanto a “saída do rio”, como a situaçom dos fundos mais imediatos á mesma.

49

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:52 Página 50

Enseada de Carança Esta é esta zona mais contaminada da ria, isto consta na página web de Intecmar, na classificaçom microbiológica das aguas aparece como zona de exclusom, a única de toda Galiza, a única de todo o estado. Esta enseada que perdeu algo mais do 50% da sua dimensom original devido a diferentes recheios tem hoje umha superfície de 27.000 m2, estando a

parte aberta ao mar pechada parcialmente polas pedras de Carança, hoje convertido em parte do “passeio marítimo”, de modo que apenas há 300 metros abertos á ria.

Esta enseada esta case totalmente rodeada por um “passeio marítimo” que incluso se insere em parte dela pechandoa, grande quantidade de populaçom vive arredor desta ademais de localizar-se aqui o conservatório e o auditório municipal. É difícil de compreender que aqui vezamos os três pontos de vertidos que reproducimos nesta páxina.

A foto superior esquerda amosanos o Rio do Tronco, hoje totalmente encaixotado e que funciona como colector das águas residuais de Inferninho, Recimil, parte de Esteiro e do Ensanche...

Na foto superior dereita vemos un emissário rompido no meio da enseada onde verte a parte mais povoada de Carança.

Assim é doado compreender porque esta elevadíssima poluiçom dumha enseada onde nom há muito podia-se colher marisco e peixe.

Cheiro que se espalha ás moradas quando o vento “ajuda”, podemos atopar no fundo todo tipo de restos alheios ao meio marinho, e uns fundos totalmente sepultados por lodos e materiais orgânicos que alteram a composiçom e Ph do mesmo provocando a total abiose da enseada.

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:53 Página 51

Enseada da Malata Foi o último ponto visitado, e foi precisamente a foz do rio da Sardinha.

A situaçom deste rio nom é muito melhor que a dos anteriormente vistos, algo que é facilmente apreciável por qualquer pessoa que visite a zona.

Do mesmo jeito que a enseada de Carança os sucessivos recheios reduzírom as suas dimensons originais até os 75.000 m2, e o que é ainda mais grave umha enseada que tinha umha abertura á ria de mais de 800 metros tem hoje apenas 180 metros, produzido pola construçom e posterior ampliaçom do porto do carvom, umha barreira que junto com os vertidos converteu a enseada da Malata numha zona altamente poluída.

Prova desta elevada poluiçom, é que junto com a anteriormente visitada, zona do moinho das Azenhas, a maior parte desta enseada nom aparece classificada na página web do Intecmar, isto ademais tendo em conta que é umha autorizaçom marisqueira a pé da Confraria de Ferrol. Como é possível que um banco marisqueiro nom tenha classificada a qualidade da água que o cobre?

Na imagem da dereita, tirada da página web do Intecmar a dia 29 de Janeiro de 2014, pode-se ver que o banco marisqueiro a pé (CF-113) em cor amarela tem grande parte da sua extensom fora da classificaçom microbiológica (GAL 03/05) em cor laranja por ser zona C, que nom cobre toda a enseada, ???

Umha zona onde estám localizadas grande parte das instalaçons desportivas de Ferrol e FIMO, é de novo umha zona altamente poluída com um substrato altamente degradado que apenas permite a vida de muito poucas espécies, ademais do cheiro presente nas marés baixas produzido pola presença de ácido sulfídrico como conseqüência da descomposiçom anaeróbia, do mesmo jeito que todos os lugares visitados neste roteiro.

51

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:54 Página 52

A ría de Ferrol e o seu saneamento · Roteiro pola ria de Ferrol

CONCLUSONS Em todos os pontos visitados vertem rios que hoje som colectores de águas residuais e ademais nalgum caso também vertem colectores.

Um deles a enseada de Carança e a única zona de exclusom por contaminaçom micro-biológica de todo o estado, é dizer a mais contaminada de todo o estado. Á carom do bairro de Carança, do auditório e do conservatório e rodeada por um “passeio marítimo”.

52

Outras duas, A Malata e A Gándara, “misteriosamente”, nem sequer aparecem catalogadas na classificaçom microbiológica das águas feita polo Intecmar.

Mas vendo o que ali há e cheirando-o, e doado tirar conclusons.

Em qualquer caso som quatro pontos pretos, na ria mais contaminada de Galiza.

A EDAR norte contempla tanques de tempestades perto delas. No caso da de

Carança ate três tanques de tempestades ao longo do rio do Tronco e um mais que verterá directamente na enseada.

Todos eles com volume incapaz de reter a chuva moderadamente intensa, o que implicaria vertidos de águas fecais que farám impossível a sua recuperaçom.

Com o modelo de saneamento que está a construir AQUAES seguiremos a ver estas zonas igual que agora dentro de muitos anos.

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:55 Página 53

Presente e futuro

Depuraçom da ria do Burgo A ria do Burgo, umha pequena ria de algo menos de 2.000.000 m2, com o seu contorno quase antropogenizado na sua totalidade, até nom há muitos anos havia indústrias nas suas beiras e até um matadoiro que vertiam directamente ao mar.

A

pesar das suas pequenas dimensons foi umha ria muito produtiva chagando a trabalhar nela perto de 2.000 mariscadores em cada temporada anual. Na actualidade a ria está muito degradada, e há apenas dous anos que a sua classificaçom microbiológica mudou a B, depois de entrar em funcionamento a E.D.A.R. da Corunha, situada em Bens.

Mas os problemas nom rematárom nem a ria se recuperou, que foi entom o que ocorreu e está a ocorrer na ria do Burgo?

Na actualidade esta a funcionar na Corunha umha E.D.A.R. que da serviço aos concelhos de A Corunha, Arteixo, Cambre, Culheredo e Oleiros. Mas nom

funciona em todos os concelhos do mesmo Jeito. Oleiros nom admitiu o sistema de tanques de tempestades e utiliza as estaçons de bombeio que já tinha construídas. O resto dos concelhos utiliza o sistema de tanques de tempestades onde se misturam águas fecais e de chuva, provocando desbordes e vertidos á ria amplamente documentados polos mariscadores e mariscadoras da confraria da Corunha.

Cada vez que chove há vertidos, ainda tendo E.D.A.R. Seguem a se verter no mar águas fecais porque o sistema nom pode enviar á depuradora toda a água de chuva que chega aos tanques de tempestades, e se assim fora tampouco teria capacidade

a depuradora de processar esse volume de água. Estes contínuos vertidos provocou que a confraria junto coa plataforma de defesa da ria se mobilizarem durante anos, tanto coa sua presença na rua que lhes fixo acumular 21.000 € em multas, como nas continuadas denuncias ao Seprona e outros organismos, denuncias que fôrom possíveis depois de passar horas e noites de guarda para minuciosamente controlar, anotar e denunciar os vertidos. Houvo umha acçom que puxo em evidência o que chegava ao mar, foi o tamponamento de um emissário de saída de um tanque de tempestades, no momento de haver chuvas, em vez de ir o lixo para o mar rematou nas ruas de

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:55 Página 54

A ría de Ferrol e o seu saneamento · Depuraçom da ria do Burgo

Culheredo, isto deixou ver a toda a vizinhança o que rematava na ria.

Mas estas acçons nom pechárom a via ao diálogo sempre aberta por parte da plataforma e dos mariscadores e mariscadoras, e assim foi possível começar a realizar a separaçom das conduçons de águas fecais das de chuva. Com um pequeno robot que circulava polo interior dos tubos foi possível localizar e separar aqueles lugares onde se produzia o cruzamento. Estes trabalhos levados a cabo minuciosamente nos concelhos de A Corunha e Culheredo, permitiu diminuir em grande medida o número de vertidos, ainda sem ter rematada a separaçom total conseguiu-se um grande avance que indica o caminho a seguir, já que só deste jeito e possível evitar de novo vertidos de águas fecais ao mar.

Mas ainda com o processo da realizaçom da separaçom entre pluviais e fecais encaminhado nom remata a recuperaçom da ria. Pode-se ver com claridade na seguinte fotografia como há umha grande acumulaçom de lodos a ambas beiras da mesma, processo de acumulaçom natural mas multiplicado polos vertidos humanos incontrolados durante anos.

54

A visita da delegaçom da comissom de petiçons do parlamento Europeu pudo constatar a excessiva quantidade de lodos acumulados ao longo de toda a ria do Burgo, que em alguns pontos é maior de um metro de profundidade.

As conseqüências de esta quantidade de lodo vertida e acumulada, produto da ausência de políticas de protecçom do meio natural, onde o mar nom era mais que um ponto de vertido nom remata com a simples paralisaçom de novos vertidos. Estes lodos limitam e reduzem o volume da ria, som insanos e perigosos e ademais, nom só limitam a capacidade produtiva polo espaço que ocupam senom que também a reduzem polo deterioro da qualidade da águas. É por iso que para recuperar a ria do Burgo é preciso rematar definitivamente a separaçom de águas fecais de pluviais para rematar definitivamente com os vertidos, também é preciso dragar a ria para recuperar o espaço físico da ria como tal, um meio natural saudável, com vida e com capacidade produtiva que permita aos mariscadores e mariscadoras desenvolver o seu trabalho dignamente.

CONCLUSONS A ria do Burgo ainda que nom muito grande é umha zona de umha grande riqueza que supujo o sustento de muitas famílias durante muitos anos.

O modelo de saneamento construído, o mesmo que se está a construir em Ferrol, nom foi capaz de passar mais alá de zona B depois de vários anos de funcionamento.

Os tanques de tempestades da Corunha e Culheredo vertiam cada vez que chovia.

Devido á forte pressom social de iniciada polos mariscadores (a pesar da repressom e multas impostas) e a plataforma pola defesa da ria do Burgo e com importante apoio da vizinhança, conseguiu-se avançar no processo de separaçom de águas fecais e pluviais.

Hoje está claro que o único caminho para evitar vertidos é a separaçom total de pluviais e fecais.

Mas fica ainda umha questom muito importante, o dragado das toneladas de lodos, fundamentalmente orgânicos que sepultam grande parte da ria.

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:55 Página 55

Presente e futuro

Tecnologias de depuraçom natural O saneamento das águas residuais, quer urbanas quer rurais, é um dos principais problemas ao que nos enfrontamos como sociedade. Já desde os primeiros assentamentos humanos há mais de 8.000 anos sempre houvo preocupaçom por umha gestom adequada, sempre fôrom a origem de muitas epidemias com graves conseqüências para a saude humana e animal.

E

D

urante muitos séculos só houvo capacidade científica e técnica para os conduzir a lugares afastados das povoaçons. Mas nas últimas décadas o avanço científico e técnico, junto com a maior conscientizaçom social do perigo de estes resíduos fixo que seja possível minimizar os riscos para as pessoas e o meio natural, embora a nível mundial o tratamento adequado seja umha excepçom.

Até começos dos 80 do século passado a natureza galega, fora casos pontuais, nom se viu muito afectada polas águas residuais no que influírom diversos factores:

Gráfico 2. A contaminación das augas polo tráfico rodado NÚMERO DE MOSTRAS (%)

60

Un 20% das mostras de auga de escorrentía das vías de circulación mostraron toxicidade severa

VIAS A.D.

50

XERAL

40

LAGOA

30 20 10 0

NON

POTENCIAL CONFIRMADA

SEVERA

TOXICIDADE

Gráfico 3. Evolución da calidade das augas nos ríos en Europa nas dúas últimas décadas

• A dispersom da povoaçom • A baixa geraçom de resíduos • Umha extensa rede hidrográfica • Umha costa muito recortada e com renovaçom de águas cons-

BOD and nitrate (mg O2 or N/l)

Total ammonium and phosphorus (ìg/l) 700

6.0

tante

Mas com a progressiva concentraçom da povoaçom em vilas e cidades fundamentalmente na costa e carentes qualquer sistema efectivo de saneamento, fixo que no século XXI as rias e os rios galegos sofram um grave empobrecimento dos seus valores naturais.

BODS (849) Total ammonium (952) Total Phosphorus Lakes (356) Nitrate (1.358) Orthophosphate (1.028)

5.0

600

500 4.0 400 3.0

Gráfico 1. Calidade das augas nos ríos de Galiza-Costa

300

% Mostras 80 Boa/Apta 60

2.0 200

Intermedia

40

Inadmisíbel /Non apta

1.0

100

20 0

Consumo

Salmónidos

Ciprínidos

Baño

Fonte: European waters - assessment of status and pressures. EEA Report No 8/2012

0

0.0 1992

1995

1998

2001

2004

2007

2010

Fonte: European waters - assessment of status and pressures. EEA Report No 8/2012

55

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:56 Página 56

A ría de Ferrol e o seu saneamento · Tecnologias de depuraçom natural

Gráfico 4. Porcentaxe de augas fluviais afectadas por contaminación

Porcentaxe de augas costeiras que non atinxiron o bo estado químico (metais pesados e outros contaminantes específicos) < 10 %

10–30 %

30–50 %

50–70 %

70–90 %

90 %

Sen datos

Porcentaxe de augas fluviais afectadas por contaminación < 10 %

10–30 %

30–50 %

50–70 %

70–90 %

90 %

Sen datos

Fonte: European waters - assessment of status and pressures. EEA Report No 8/2012

Fonte: European waters - assessment of status and pressures. EEA Report No 8/2012

Gráfico 6. Porcentaxe de ecosistemas fluviais con calidade inferior á de “bo estado”

Porcentaxe de ecosistemas fluviais con calidade inferior á de "bo estado" Sen datos

Fonte: European waters - assessment of status and pressures. EEA Report No 8/2012

A ria de Ferrol e os seus rios som um claro exemplo de esta gestom ruim.

Em Galiza o 90% da rede hidrográfica apresenta contaminaçom orgânica, também a importante contaminaçom química e xenobiótica polo uso crescente de pesticidas químicos na agricultura e na vida diária. Mais do 50% dos poços 56

Gráfico 5. Porcentaxe de augas costeiras que non atinxiron o bo estado químico (metais pesados e outros contaminantes específicos)

e mananciais subterrâneos estám contaminados; e no litoral a contaminaçom deve-se fundamentalmente a águas residuais urbanas sem tratar, polas actividades industriais e portuárias e polas infra-estructuras.

Os sistemas de saneamento em Galiza orientam-se á centralizaçom do tratamento, a umha mistura com águas pluviais e maioritariamente a um tratamento mecânico ou biológico. Sistemas muito caros na execuçom e no mantimento. Os custos de operaçom e mantimento som de arredor de 50 milhons de € ao ano (10-24 €/habitante ano), com um investimento entre 1998 e 2015 de 1.587 milhons de € (580 €/habitante), 70% em saneamento.

No rural proponhem-se depuradoras compactas com um investimento superior a 500 €/habitante e umha factura eléctrica de mais de 6 €/ habitante ano.

A nível internacional o 95% dos efluentes residuais deitam-se sem tratamento. No ano 1997 mais de 3.000 milhons de pessoas nom tínhamos saneamento e estima-se que serám mais de 5.500 milhons para 2035.

Esta situaçom provoca muitas doenças, diarreias, cólera, febre tifóide... polas que morrem 3.300.000 pessoas ao ano e outros 3.500.000 vem-se afectadas.

Hoje em dia há técnicas de saneamento com um menor impacto ambiental e menor consumo energético. Estas medidas de sustentabilidade (saneamento ecológico) devem-se basear nos seguintes aspectos: • Modificar os hábitos Quotidianos de uso da água • Introduçom de equipamentos domésticos de baixo consumo • Aproveitamento dos recursos contidos nas águas residuais

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:56 Página 57

Presente e futuro

• Separaçom de correntes, o que devém

Gráfico 7. Vivenda, auga e saneamento

numha maior recuperaçom e maior eficiência dos sistemas de depuraçom natural

Vivenda, auga e saneamento

O saneamento comeza no fogar!

(SDM) e de baixo custo

CASA OU CIDADE

PLUVIAIS

Auga fresca Ducha, lavabos, lavadora...

Retrete Urinario

Cociña

Rega (xardín) Residuos

Auga residual

Gráfico 8. Vivenda, auga e saneamento

CASA OU CIDADE

PLUVIAIS

No sistema maioritário implantado na Galiza, na casa recebemos água limpa que é usada para cozinhar, lavar, higiene pessoal, sanitários e urinários, alias para regar as hortas e jardins. Estas águas contaminadas posteriormente misturam-se com as águas pluviais e som deitadas aos rios e rias ou levadas ás depuradoras.

Os sistemas mais avançados presentes em muitos lugares do mundo e que reduzem o consumo de água depurada tenhem um ciclo da água muito mais complexo. A água depurada só se usa para cozinhar, para o chuveiro, lava-maos e o lavado de roupa (águas cinzentas), estas junto com as águas de chuva e depois de um tratamento específico (por infiltraçom e outras técnicas) som usadas bem para a rega ou infiltraçom no terreno, bem para o sanitário e urinários. Estas águas junto com as da cozinha (águas negras) podendo ser misturadas com os resíduos sólidos orgânicos, e depois de receber um tratamento específico (anaeróbio), por um lado sai a água residual tratada e por outro obtemos sub-produtos de muito interesse:

Auga fresca Ducha, lavabos, lavadora...

Retrete

Augas grises

Cociña

Augas negras

Tratamento específico (filtración...)

Residuos sólidos orgánicos

Tratamento específico (anaerobio...)

Auga residual tratada

Subproductos: - Enerxia - Compost - Fertilizantes (ouriña)

Rega e infiltración no terreo

• Energia • Compost

Táboa 1. Consumos rexistrados en 2007 e 2008 e aforro acadado en 50 fogares de

• Fertilizantes

Santiago de Compostela 2007

Umha questom fundamental para um correcto funcionamento dos sistemas de depuraçom é a educaçom ambiental, questom esquecida polos diferentes governos municipais e autonómicos.

ADEGA (associaçom para a defesa ecológica de Galiza) em parceria com a câmara municipal de Compostela tem desenvolvido programas de educaçom ambiental que demostram que é possível reduzir o consumo de água com pequenos trocos nos hábitos quotidianos e nos equipamentos das moradas.

3005 m

AUGA ELECTRICIDADE

2008 3

94262 kWh

Aforro 3

438 m3

14,60%

88233 kWh

6029 kWh

6,40%

2567 m

Fonte: Adega

Táboa 2. Equipamentos eficientes e reutilización doméstica Servizo

Actual

Equipamentos eficientes

Equipamentos eficientes e reutilización de AG e P

Retrete

50

25

0

Baño

50

25

25

Cociña

50

25

25

Lavadora

10

5

1

Outros (xardín...)

80

25

0

240

105

51

Total

- Potencial de redución de ambos: >50%, segundo punto de partida 57

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:56 Página 58

A ría de Ferrol e o seu saneamento · Tecnologias de depuraçom natural

Gráfico 9. Opcións de recollida, tratamento e reutilización

Bioresiduo sólido

Feces

Ouriña

Augas grises

Pluviais

Recollida

Evacuación por vacío Evacuación por gravidade. Convencional ou pequena escala, centralizado ou descentralizado Separación sólido -líquido Desviación ouriña Retretes de secado

Tratamento

Retretes compostadores

Almacenaxe (prolongada) Compostaxe, vermicompostaxe…

Tratamento anaerobio

Secado de lodos, humificación

Utilización

Acondicionamento de solos, fertilización, con compost e outros residuos Biogás para luz, cociña, electrici dade, etc.

Recollida separada

Recollida e almacenaxe de pluviais

Procesado ouriña

Humidais cons truídos, lagoas, biotratamentos, membranas, RUV, etc.

Filtración, biotratamentos

Tratamento e augas residuais (centralizado, descentralizado)

Fertilización con ouriña ou derivados

Xardíns con augas grises, Trincheiras vexetadas.

Reutilización como auga de servizo, cisternas, agrícola, acuacultura, recarga acuíferos, etc.

Reutilización de auga residual tratada: agrícola, acuacultura, industria, etc.

Compoñentes esenciais do saneamento ecolóxico Amarelas (ouriña ): hixienización, almacenamento, secado…

> fertilizante l/s

Marróns (feces): dixestión anaerobia, secado, compostaxe

> biogás, esterco

Grises: Humidais, lagoas, trat. biolóxicos, membranas…

> rega, recarga, uso directo

Pluviais: filtración, trat. biolóxicos…

> abastecemento, recarga

R. orgánicos: compostaxe, dixestión anaerobia…

> biogás, compost

Nos seguintes esquemas podemos ver as opçons de recolhida, tratamento e reutilizaçom dos resíduos e águas numha casa ou grupo de casas.

O balanço ambiental global para o sistema de saneamento convencional e os sistemas naturais é claramente favorável para estes segundos.

O tratamento terciário convencional é centralizado. O tratamento alternativo

Gráfico 10. Sistema de saneamento

58

é meio-descentralizado com sistemas de digestom anaeróbia de águas negras (200 a 500 habitantes), recolhida mediante valeiro, humidais construídos para as águas cinzentas, infiltraçom no terreno das águas de chuva (rain garden) Os sistemas de depuraçom natural baseiam-se em processos de sedimentaçom, filtraçom, absorçom, precipitaçom química, oxidaçom-reduçom,

intercambio iónico, degradaçom biológica aeróbia ou anaeróbia, etc... aliás da fotossíntese, foto-oxidaçom, assimilaçom polas plantas, depredaçom, etc.

Quanto ao uso da energia os sistemas de depuraçom convencionais (SDC) baseiam-se em processos acelerados graças ao uso intensivo de energia, os sistemas de depuraçom natural nom precisam da achega artificial de energia já que a velocidade de depuraçom é a natural. Só excepcionalmente se aporta energia para o bombeio do efluente á zona de tratamento.

Quanto á superfície ocupada polas instalaçons os SDN ocupam muito mais espaço, mais de 1m2/habitante equivalente, nos SDC e muito menor de 1m2/habitante equivalente.

Há diferentes tipos de humidais adaptando-se cada tipo ás necessidades concretas de depuraçom. Todos eles precisam de água, substrato, vegetaçom, micro-organismos e animais, com funcionamento aeróbio e/ou anaeróbio. Segundo circule a água por eles os temos de fluxo horizontal (FH), que pode ser superficial (FHS), quando a água circula entre a vegetaçom e subsuperficial (FHSS) quando a água circula por baixo da vegetaçom, temos também de fluxo vertical (FV) nos que a água residual se deita desde a cima.

Estes humidais de fluxo vertical melhoram a sua capacidade de depuraçom se se dotam com um tanque de sedimentaçom prévio, sistema de

Gráfico 11. Sistema de saneamento

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:56 Página 59

Presente e futuro

Gráfico 12. Balance de auga no edificio Ostarkade de KfW: na esquerda coa tecnoloxía convencional e na dereita con sistema de baleiro e a reciclaxe de augas grises (Figuras: IP5, Martin Selig)

Gráfico 13. Urbanización ecolóxica Lübeck Flintenbreite (350 hab.) Lübeck, Alemaña. Augas negras: 4.8 l/cp.d; Augas grises: 56 l/cp.d. Nutrintes para agricultura: 90%N, 62%P, 78%K.

Táboa 3. Balanzo ambiental global para dúas alternativas 1)Tratamento terciario convencional (centralizado) 2)Tratamento alternativo semi-descentralizado - Dixestión anaerobia das augas negras (200 a 500 habitantes) - Recollida mediante vacío

Inodoro por baleiro Augas negras

- Humidais construídos para as augas grises

Convencional

Biorresiduos

Alternativo

- DQO

3,6

0,8

- DBO5

0,4

0,1

- Nitróxeno (N)

0,7

0,2

- Fósforo (P)

0,07

0,01

- Potasio (K)

>1,7

<0,6

Hixienización

Dixestor (planta de biogás)

-110

Uso de materiais (kg/hab.ano)

3.600

103

Biogás

Filtro de cama de xuncos

Produción de calor e electricidade

Infiltración Recepción de auga

Esquema do concepto de augas residuais integrado

Lenda: Fonte

Proyect Lübeck Flintenbreite

Fluxos Elementos do concepto de saneamento

1.300

Augas pluviais

Almacenamento

Agricultura

Balanzo enerxía (kwh/hab.ano)

Ducha, cuarto de baño, lavadora Augas grises

Estación de baleiro

- Infiltración no terreo das augas de chuvia (rain garden) Emisións (kg/hab.ano)

Cociña

Engelsgrube 81 23552 Lübeck Tel. 0451-70200-51 Fax 0451-70200-52

Fonte: http://www2.gtz.de/Dokumente/

Gráfico 14. Sistemas de depuración natural (SDN)

Fosa Séptica

Tanque Imhoff

Dixestor UASB / HUSB

59

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:56 Página 60

A ría de Ferrol e o seu saneamento · Tecnologias de depuraçom natural

Gráfico 15. Sistemas de depuración natural (SDN). Filtro Verde

Gráfico 16. Sistemas de depuración natural (SDN). Lagoas

Lagoas: Facultativas, anaerobias, aerobias

Entrada

Sistemas de Lagoas

Infiltración

Lisímetro

Gráfico 17. Sistemas de depuración natural (SDN). Diferentes tipos de humidais

Diferentes tipos de humidais H2O, Substrato, vexetación, microorganismos e animais

Superficial FHS

Horizontais FH

Humidais Subsuperficial FHSS

Aerobios e/ou anaerobios

Verticais FV

Gráfico 18. Sistemas de depuración natural (SDN). Humedal FV

20-30 cm

FV

25-30 cm

Área 0,25-2 mm

35-50 cm

Grixo 2-6 mm

20 cm

Tubos de ventilación

Grixo>20mm

Medio filtrante (area) Medio filtrante (grixo fino) Capa drenante

Illante sintético (base e laterais)

Xeotéxtil aberto

Tubo de drenaxe

Gráfico 19. Sistemas de depuración natural (SDN). Humedal FH

Canal de entrada Grava grosa Cota de pendente

Bandexa ou vertedoiro de carga

Xeomenbrana

Grixo 5-12 mm

Tubo drenaxe Efluente

Zona de entrada

60

Pedra 40-50 mm

Illante

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:56 Página 61

Presente e futuro

Gráfico 20. Sistema dixestor anaerobio-humidal construído (DA-HC)

Influente 30 cm 30 cm 20 cm

50

cm

170 cm 300 cm 20 cm

50 cm

50 cm

100 cm

Sistema dixestor-humidal dimensionado para unha vivenda unifamiliar (dixestor UASB de 1,5 m3 e humidal FHSS de 12 m2) Alternativa: UASB + humidal FV 3-4 m2 Fosa séptica + humidal

Gráfico 21. Planta piloto A Zapateira

Auga residual

HC FHSS

FH2

FH1

FH3

FH4

FH5

UASB

FV1

Efluente tratado

FV2

HC FV

Gráfico 22.

ELIMINACIÓN DBO5 (%)

120

Campaña I

Campaña II

Campaña IV

Campaña V

Campaña III

100 80 60 40 20 0 H1

H2

H3

H4

H5

V1

V2

61

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:56 Página 62

A ría de Ferrol e o seu saneamento · Tecnologias de depuraçom natural

ré-circulaçom do efluente para a desnitrificaçom e dosagem dos reactivos (opcional) para a eliminaçom de fósforo.

Sistema digestor anaeróbio-humidal construído (DA-HC) Sistema de digestom-humidal dimensional para umha morada uni-familiar digestor UASB (upflow anaerobic sludge, fluxo ascendente anaeróbio de lodos) e humidal de fluxo horizontal subsuperficial de 12 m2 ou como alternativa UASB com um humidal de fluxo vertical de 3 a 4 m2 ou umha fossa séptica mais um humidal.

No campus de A Zapateira, em A Corunha está instalada umha planta piloto composta por um digestor anaeróbio, cinco humidais construídos de

Gráfico 23.

FH1

ELIMINACIÓN LOG

4,0

FH2

FH3

FH4

FH5

FV1

FV2

3,0 2,0 1,0 0,0 Coliformes totais

Coliformes fecais

Enterococos fecais

Semana 1 Semana 2 Semana 2

Hidrocarburos totais de petróleo

120 100

% Eliminación

Clostridium perfringes

Táboa 4. Os Liñares: DA + zona húmida (FHSS+FHS). Depuración secundaria

80

Concentración (mg/l)

60

DQO

40 20 0

Efluente anaerobio

Efluente final

352

154

41

DBO

211

110

24

SS

354

36

23

Depuración (%)

UASB

H1

H2

H3

H4

H5

V1

V2

Influente

D. anaerobios

2)

56,4

73,4

88,4

DBO

47,7

78,4

88,7

SS

89,9

35

93,4

3a)

3b)

DA 7,2 m3, HC 36+36 m2, 20-35 hab. eq.

Sistema dixestor-humidal dimensionado para unha vivenda unifamiliar (dixestor UASB de 1,5 m3 e humidal FHSS de 12 m2) Alternativa: UASB + humidal FV 3-4 m2 Fosa séptica + humidal

62

Global

DQO

Gráfico 24. Os Liñares: DA + zona húmida (FHSS+FHS)

1)

Humedal

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:56 Página 63

Presente e futuro

fluxo horizontal subsuperficial e dous de fluxo vertical com os seguintes resultados dos gráficos 19, 20, 21 e 22.

No lugar de A Silvouta concelho de Compostela há em funcionamento umha planta experimental promovida pola câmara municipal em parceria com ADEGA e a universidade de A Corunha.

Pomos também o exemplo de umha depuradora instalada numha adega da denominaçom de origem Rias Baixas.

Quanto os custes de instalaçom de estes sistemas variam dependendo dos escolhidos.

Estes custes podem ser um 20% inferiores ou superiores ás instalaçons de depuraçom convencionais.

Gráfico 25. Eliminación de metais pesados no humidal de A Silvouta e noutros humidais en Europa 110

TOTAL HM REMOVAL (%)

90 70 50 30 10 Fe

-10

Mn

As

Ni

Zn

Pb

Cu

Cr

-30 -50 -70

Reviewed bibliography This study

-90 -110

Gráfico 26. Depuradora adega D.O. Rías Baixas

HUSB

Bomba

Influente

S1

FV 50 m2 1,2 m H

S2

Tanques de regulación

S3

FHSS1 100 m2 0,3 m H

FHSS2 100 m2 0,6 m H

FHSS3 100 m2 0,6 m H

S4

S5

S6

Velocidade de carga aplicada nos HC HC (FV+FHSS) VCH (mm/d)

19,5±6,9

VCOS (gDBO5

18,4±12,8

/m2.d)

1000 Conc. Efluente (mgDBO5/L)

100

DEPURACIÓN (%)

90 80 70 60 50 40 30

800 600 400 200 0

20 10

0

0 SST

DQO

DBO5

NKT

NH3-N

PO43-

5000 10000 15000 F total (gDBO5/d)

20000

Bibliografia: Manuel Soto Castinheira, Departamento de Química Física e Engenharia Química. Universidade da Corunha.

63

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:56 Página 64

A ría de Ferrol e o seu saneamento · Gestom das águas pluviais...

Gestom das águas pluviais no âmbito urbano, técnicas de drenagem sustentável Nos sistemas de saneamento convencionais tende-se a misturar as águas residuais com as pluviais. Mas as técnicas de saneamento avançadas e de menor impacto ambiental proponhem tratar por separado as águas residuais urbanas e as pluviais, que por entrar em contacto com os poluentes presentes nos assentamento humanos e infra-estructuras devem ter um tratamento específico.

Gráfico 1. Efectos da urbanización na escorrentía de augas

64

O

aumento da superfície urbanizada no último século e sobre todo de forma espectacular desde 1980, este modelo urbano do que nom escapou nengumha vila ou cidade galega, Ferrol-Narom incluída, provocou umha mudança da hidrologia natural com graves conseqüências para os habitats húmidos que além de mais sofrem verteduras continuadas de águas residuais.

Esta urbanizaçom conjuntamente com um deficiente mantimento das infra-estruturas, provocam graves problemas em períodos de chuva intensa e sobre todo se coincidem com a maré alta a velocidade e volume do escoamento e muito maior.

Nos sistemas de saneamento separativos a contaminaçom arrastada polo escoamento verte-se directamente ao meio receptor (rias e rios). Nos sistemas unitários vam-se produzir verteduras polos descarregadores aos meios receptores com cargas de contaminaçom muito importantes, já que estes sistemas unitários nunca tenhem capacidade para recolher toda a água da chuva intensa e/ou prolongada, Além de provocar perturbaçons nas depuradoras com umha baixada do seu rendimento.

As técnicas de drenagem urbano sustentável (TDUS) e o saneamento permitiriam cumprir com três funçons essenciais:

• Protecçom frente ás inundaçons • Protecçom ambiental dos meios receptores • Protecçom sanitária das habitantes

Fazer fronte á contaminaçom difusa nas zonas urbanas para o seu controlo e eliminaçom, apresenta muitas dificuldades pola hidrodinâmica e polos diferentes tipos de contaminaçom que se geram em cada umha das área urbanizadas.

Isto obriga a umha visom integral da gestom do sistema e a desenvolver umha estrategia da contaminaçom e dos impactos higromorfológicos.

Os TUDS aportam dous grandes benefícios: • O controlo do volume de água • O controlo da contaminaçom

Nos TUDS diferenciam-se dous sistemas, um para o controlo do escoamento em origem prévio á incorporaçom á rede de saneamento, e outro para o controlo águas abaixo, que se aplicam na rede de saneamento ou nos pontos prévios ao vertido das águas pluviais ao meio receptor ou para á incorporaçom a umha rede unitária.

Habitualmente as técnicas para o controlo águas abaixo classificam-se em técnicas para o controlo local e técnicas para o controlo regional. As técnicas para o controlo local aplicam-se para pequenas superfícies e bacias urbanas.

As técnicas para o controlo regional

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:56 Página 65

Presente e futuro

aplicam-se para a gestom do escoamento de grandes superfícies e em pontos prévios aos meios receptores.

Polo geral é muito mais económico previr a geraçom do escoamento do que geri-lo posteriormente. Os TUDS cada vez tenhem mais implantaçom. Nos contornos urbanos, a implantaçom de estas técnicas resulta muito cara polo elevado preço do solo.

Aqui também é determinante actuar em plano educativo para reduzir a contaminaçom nas superfícies impermeáveis polos maos hábitos da cidadania e das empresas.

TUDS em origem As técnicas de controlo de entradas em origem desenham-se para gerir as águas de escoamento no ponto onde cai a chuva. Permitem minimizar os efeitos de impermeabilizaçom das bacias em caudais e volumes de água e em contaminaçom. Som técnicas preventivas. Há que aplicar também técnicas nom estruturais baseadas na prevençom: • Limpeza de ruas • Programas de educaçom pública • programas de gestom de resíduos • Controlo de fertilizantes e pesticidas • Controlo da erosom do solo

que permite o armazenamento e infiltraçom do escoamento urbano. Nom só ajudam a tratar a contaminaçom, aliás ajudam a preservar o balanço hídrico recarregando os aquíferos e o caudal dos rios e regatos.

Som tecnologias pouco adequadas para zonas com contaminaçom de pesticidas, hidrocarbonetos e metais pesados.

Gráfico 2. Exemplos de TDUS para o controlo local

Poços de infiltraçom: Som sistemas subterrâneos de armazenamento temporal do escoamento dos telhados das edificaçons, que logo se infiltram ao terreno. Aplicam-se para reduzir o volume de escoamento enviado aos sistemas de tratamento.

Este sistema também ajuda a preservar o balanço hídrico. Som sistemas especialmente indicados para moradas uni-familiares.

Pavimentos porosos: Os pavimento permeáveis ou porosos consistem numha camada de aglomerado de asfalto ou concreto que permite a infiltraçom da escoamento a umha camada de grava subjacente.

Este sistema também tem a vantagem de recarregar os aquíferos, mas tenhem a desvantagem do custo de instalaçom e escasso grao de fiabilidade.

• Controlo do escoamento de zonas comerciais e industriais

TDUS para o controlo local As técnicas para o controlo e tratamento local som instalaçons de armazenamento do escoamento que podem infiltrar as precipitaçons para reduzir o volume de água mobilizado á rede de drenagem. A objectiva fundamental de estas instalaçons é evitar que a escoamento das chuvas mais habituais entre no sistema de saneamento. O tratamento local pode-se fazer de duas formas: • Dispositivos de infiltraçom como gabias ou poços de infiltraçom • Pavimentos porosos ou modulares

Gabias de infiltraçom: Sistemas constituídos por umha vala escavada no terreno e recheia de material granular

Pavimentos modulares: Som sistemas compostos por umha camada superficial formada por módulos de concreto, tijolo ou plástico reforçado, que tenhem buracos que se recheiam de areia ou terra e abaixo da superfície dispom-se umha camada granular que armazena e infiltra a água de escoamento.

Instalam-se em zonas de baixa intensidade de transito e sem presença de veículos pesados.

TDUS para o controlo regional As técnicas para o controlo regional som instalaçons de retençom ou detençom a nível de sub-bacia e podem-se instalar em trechos altos, meios e baixos das redes de águas pluviais nos sistemas separativos em áreas grandes.

Podem ter as seguintes formas (ITOHG SAN 1.4, 2009): 65

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:56 Página 66

A ría de Ferrol e o seu saneamento · Gestom das águas pluviais...

Gráfico 3. Exemplos de TDUS para o controlo regional

• estanques de detençom (secos) • estanques de retençom (húmidos) • depósitos de concreto subterrâneos • humidais artificiais • banda e gabias de relvado • sistemas de filtraçom em leito de areia

Estanques de detençom ou estanques secos. Desenham-se com umha estrategia de reduçom dos caudais ponta e armazenando o escoamento durante pouco tempo.

O seu desenho só atende a desenhos hidráulicos.

Estanques de retençom ou estanques húmidos.

Estas instalaçons de retençom proporcionam um armazenamento numha instalaçom sem saída e com um descarregador controlado com um tempo de retençom controlado.

Esta técnica limitaria-se a evaporar ou infiltrar a água armazenada.

Nestes sistemas a eliminaçom de contaminaçom produze-se por sedimentaçom e por processos de degradaçom bioquímica por plantas e micro-organismos presentes nos estanques, deveram contar com um descarregador de emergência para chuvas extremas.

Depósitos subterrâneos. Projectados fundamentalmente para controlar os caudais ponta. Som a opçom mais empregada nas bacias urbanas muito desenvolvidas por precisar de muito menos espaço.

Humidais artificiais ou construídos. Som estanques de pouca profundidade para controlar os caudais e a contaminaçom das águas de escoamento urbano. Nesta infra-estruturas os processos físicos, químicos e biológicos eliminam alguns poluentes, filtram outros e promovem certa oxigenaçom. A característica fundamental é a presença de plantas hidrófilas que ajudam á depuraçom dos poluentes presentes nas águas pluviais.

Estas instalaçons integram-se bem paisagisticamente além de criar um habitat variado, embora com menor biodiversidade que o presente num humidal natural. Requerem um caudal continuado para que a vegetaçom do meio nom desapareça.

Estanques de infiltraçom. Som estanques de detençom que permitem a infiltraçom do escoamento ao solo.

Além de tratar a contaminaçom do escoamento urbano ajudam a preservar o balanço hídrico dos aquíferos e dos rios e regatos. Apresentam várias vantagens comparados com estanques de detençom. Umha, a sua aplicabilidade no controlo da poluiçom, a velocidade de sedimentaçom de partículas incrementa-se, e minimizam os impactos térmicos nos meios receptores (rias e rios).

Estes sistemas nom se podem empregar em chaos pouco permeáveis e devem situar-se acima do nível freático. Tenhem a desvantagem do custo de mantimento.

66

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:56 Página 67

Presente e futuro

Gabias de relvado. Junto com as zonas de bio-retençom som sistemas de bio-filtros vegetais empregados para conduzir e tratar o escoamento na primeira etapa do tratamento.

As gabias verdes som canais largos e pouco fundos cobertos com erva resistente a acçom erosiva da água e ás inundaçons. Podem-se diferenciar três tipologias (MDE 2000): gabias tradicionais. Som canais recobertos de erva que tenhem como objectiva única transportar a água de escoamento gabia vegetal seca. “dry swale”.é um canal vegetado que dispom de um filtro realizado com um chao muito permeável ou um meio poroso artificial. O sistema desenha-se para que todo o volume de qualidade se infiltre ao meio polo fundo do canal. Som a opçom mais empregada em contornos urbanos.

Gabia vegetal húmida “wet swale” é um canal vegetado desenhado para reter de um modo permanente um volume de água. Para manter o volume de água permanente, é necessário que o nível freático este muito elevado ou que o solo seja muito impermeável.

Zonas de bio-retençom. Este sistema caracteriza-se pola vegetaçom que se dispom para melhorar o processo de eliminaçom de contaminaçom, e consta de umha estrutura de regulaçom na entrada, um pré-tratamento habitualmente umha zona vegetal de infiltraçom, e um chao filtrante de areia de bordo á zona deprimida onde se introduze escoamento. Estas instalaçons som muito boas como sistemas de tratamento ao incorporar umha alta variedade de mecanismos para a eliminaçom de poluentes. A franja vegetal filtrante reduze a velocidade de fluxo e atrapa as partículas mais grandes. Na zona de detençom facilita-se a infiltraçom e evaporaçom e melhora-se a sedimentaçom de partículas. O filtro orgânico, mulch, favorece o crescimento de micro-organismos hidrocarbonetos e matéria orgânica. A vegetaçom introduzida favorece a eliminaçom de poluentes e estabiliza o solo. Por último o filtro de areia proporciona a drenagem da zona e favorece as condiçons aeróbias.

Som sistemas que se podem aplicar em cenários muito diversos.

Filtros de areia. Som estruturas para o controlo do escoamento que armazenam a água temporalmente e a fam passar por várias camadas de areia, melhorando a sua qualidade por sedimentaçom e filtraçom. Normalmente tenhem duas câmaras, a primeira para sedimentaçom e a segunda para afinar a qualidade do efluente. Ás vezes construise umha terceira de descarrega Estes sistemas requerem menos espaço para a sua construçom que os sistemas de infiltraçom polo que som muito apropriados para zonas urbanas densas.

Os quatro tipos de filtros de areia mais usados som os filtros superficiais, os de bordo, os subterrâneos e os filtros orgânicos.

Com os filtros de areia conseguemse efluentes de grande qualidade em pequenas superfícies de aportaçom como estacionamentos e viários.

Bibliografia: José Anta Álvarez, Jerónimo Puentes Agudo, Héctor del Rio Cambeses, Joaquin Suárez López, GEAMA-IHS-Universidade da Corunha, David Hernáez Oubinha, Áugas da GalizaJunta da Galiza.

maqueta_saneamento_saneamento 13/05/2014 12:56 Pรกgina 68