Liberty 2

5-Ð ÑÀÐ #02 (002) 2006

Liberty

ÑÝÒï¯ËÄ ÒÀÂÒÀÉ ÌÎÐÈËÍÎ ÓÓ!

ÐÅÄÀÊÖÈÉÍ ¯Ã Ýðõ ÷ºëººã îëæ àâààã¿é áàéæ ººðèé㺺 ýðõ ÷ºëººòýé õýìýýí ñýòãýõ íü õàìãèéí òîì áîîë÷ëîë áàéäàã áèëýý. ªíººäºð áèä ººðñäèé㺺 ýðõ ÷ºëººòýé õýìýýí áîäîæ, îéëãîæ, ñýòãýöãýýæ áàéíà...

Õ

ºëºã îíãîö äàëáààãàà ààæóóõàí ºðãºñººð äàëàéä ãàðëàà. Äàëàéí óñ õàðàíõóéëàí àéäàñ çàíàëõèéëëèéã çºãíºõ áîëîâ÷ äàëàéä àÿëàí ÿâàà çàëóóñûí ç¿ðõýí äýõ èòãýë íàéäâàðûí ãýðëèéã áºõººæ ¿ë ÷àäàõ àæ. Òýä æèíõýíý ýðõ ÷ºëººã õàéæ ÿâàà íü ýíý áèëýý. Òýä ñýòãýë ç¿ðõýý íýãòãýí ÿâñààð àíõíû áóóäàëäàà èðëýý. Òýðõ¿¿ áóóäëàà “ÝÐÕ Ç¯É” õýìýýí íýðëýëýý. Ýíä òýä “Jus & Lex”-èéí òóõàé ìýäýæ, “øóäàðãà ¸ñ áà ÿë øèéòãýë”-èéí òóõàé ñîíñîæ, “Áîîë÷ëîãäîõ çàì”-ä õýðõýí îðäîã òóõàé õàðëàà. ̺í Marbury v. Madison íàðûí ø¿¿õ õóðëûã ñîíèðõîæ, Íîáåëèéí øàãíàëò Õàåêòýé ÷ òàíèëöààä àâ÷ýý. Òýä Áîëîíüå èõ ñóðãóóëèàð àÿëæ, Ìîíòåíü øèã áè÷èõ àðãàä ñóðàëöàõàà ÷ áàñ ìàðòñàíã¿é. Ýíýõ¿¿ áóóäëààñ õ¿ì¿¿ñ òýäíèéã áàÿðòàéãààð ¿äýí ãàðãàæýý. Òýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýëèéí äýìæëýã òóñûí õ¿÷ýýð õàðàíõóéã ãýðýëò¿¿ëñýýð àÿëàëàà ¿ðãýëæë¿¿ëëýý. Ýðýã õàðàãäàæ ýõýëëýý. Ýíýõ¿¿ áóóäëûã áèä “¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÜÒ ¨Ñ” õýìýýí íýðëýå! Æèíõýíý ýðõ ÷ºëººíèé ýðýëä ãàðöãààñàí áèäíèé çîðèëãûã äýìæèæ àíõíû äóãààðûã ìààíü ºíäðººð ¿íýëæ, õ¿ëýýí àâñàí óíøèã÷ òàíû ñýòãýëèéã áèä àëäàõã¿éã õè÷ýýæ, ¿ðãýëæ øèíèéã ýðýëõèéëæ, õàìòðàí àæèëëàæ áàéõ áîëíî.

JUS & LEX Ðîíàëüä Äâîðêèí ÝÐÕ Ç¯É (JUS) ÃÝÆ ÞÓ ÂÝ? ............................................................... 04

ªÍªªÄÐÈÉÍ ÒÓÑÃÀÉ

Ë.ªëçèéñàéõàí ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÎÍÎËÛà ÑÓÄËÀÕÛÍ Ó×ÈÐ............................................... 06 ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÀÐ×ÌÓÓÄ ......................................................................... 09 ÝÐÕ Ç¯ÉÒ ÒªÐÈÉÍ ÇÀÐ×ÌÓÓÄ........................................................... 09 Ë.Ôóëëåð ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ¨Ñ ÑÓÐÒÀÕÓÓÍ ................................................................... 11

25-ð í¿¿ð

Êåéñ ÍÜÞ ÉÎÐÊ ÒÀÉÌÑ - ÑÀËËÈÂÀÍÛ ÝÑÐÝÃ ........................................ 13

ÑÝÒÃÝÃ×ÈÄ

Äîêòîð, ïðîôåññîð Í.Ë¿íäýíäîðæ د¯Õ ÝÐÕ ÌÝÄËÈÉÍ ÕßÌÐÀË.......................................................... 17

ÑÝÒÃÝÃ×ÈÄ Ø.Ë.ÌÎÍÒÅÑÊÜÅ................................................................................... 23

ªÍªªÄÐÈÉÍ ÒÓÑÃÀÉ Æîðæ Îðóýëë “ÀÌÜÒÍÛ ÔÅÐÌ” ........................................................ 25 2

www.liberty.mn || 2006/5 || #02 (002)

23-ð í¿¿ð

Liberty

¯ÇÝË ÁÎÄÎË Ò.Ñýðãýëýí ¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÜÒ ¨Ñ ........................................................................ 30 ×.Öýíãýë Ç¯É ¨Ñ ÁÀ ÝÐÕ Ç¯ÉÒ ¨Ñ .................................................................. 32 ÝÐÕ Ç¯ÉÒ ¨Ñ ÄÀÕÈÍ ÑÝÐÃÝÑÝÍ ÍÜ ............................................... 36

Îíîë, àðãà ç¿é, òàíèí ìýäýõ¿éí ÷ºëººò ñýòã¿¿ë

Ñýòã¿¿ëèéí ðåäàêöè

Á.Ýíõìàíäàõ ÒÀ × ÌÎÍÒÅÍÜ ØÈà ÁÈ×ÈÆ ×ÀÄÍÀ ............................................ 38 ÏÀÒÅÐÍÀËÈÇÌÛà د¯ÌÆËÝÕ¯É ÁÓÞÓ ¯ÇÝË ÁÎÄËÎÎ ÑÎÍÃÎÕ ÍÜ....................................................................................... 40

ÅЪÍÕÈÉ ÝÐÕËÝÃ×

Í.Áèëã¿¿í ÁÎÄÎË ............................................................................................. 41

JUS&LEX áóëàí

ÎÞÓÒÀÍ

Ë.ªëçèéñàéõàí ÍÀÐÈÉÍ ÁÈ×ÃÈÉÍ ÄÀÐÃÀ Ò.Ñýðãýëýí Ë.ªëçèéñàéõàí ÑÝÒÃÝÃ×ÈÄ, ªÍªªÄÐÈÉÍ ÒÓÑÃÀÉ Ò.Ñýðãýëýí

Äýëõèéí Èõ Ñóðãóóëèóä ÕÀÐÂÀÐÄÛÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ ............................................................ 42 Øàãíàëò Áîäëîãî ÁÈ ÕÀÌÃÀÀÑ ÓÕÀÀÍÒÀÉ .............................................................. 44 English Academy HIS STORY DIDN'T HOLD WATER..................................................... 45

ת˪ªÒ ÁÓËÀÍ Õàðèëöààíû ñî¸ë ÕÓÂÖÀÑËÀÕ ÑÎ¨Ë ÁÓÞÓ ÀÌÆÈËÒÛÍ ÍÓÓÖÀÀÑ.................................................................................. 47 ׺뺺ò öàã ÎÍÈÃÎÎ .................................................................................. 48

ÊÅÉÑ

13-ð í¿¿ð

¯ÇÝË ÁÎÄÎË áóëàí ×.Öýíãýë ÎÞÓÒÀÍ áóëàí Í.Áèëã¿¿í ת˪ªÒ áóëàí Á.Ýíõìàíäàõ ÌÀÐÊÅÒÈÍÃÈÉÍ ÌÅÍÅÆÅÐ Í.Áàÿðõ¿¿ Óòàñ: 96201133

Óëèðàëä 2 äóãààð ãàðíà

ÐÅÄÀÊÖÈÉÍ ÕÀßà Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü Õóóëü Ç¿éí Ñóðãóóëü Íýãäñýí ¯íäýñòíèé ãóäàìæ - 17 306 òîîò ºðºº Èìýéë: liberty.mn@gmail.com Âýáñàéò: www.liberty.mn Óòàñ: 99826533

VS

NYTimes

Sullivan

Ýíýõ¿¿ ñýòã¿¿ëä îðñîí ìàòåðèàëóóä íü òóñ òóñûí çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëàãäñàí. Ñýòã¿¿ëèéí ìàòåðèàëûã ñýòã¿¿ëèéí ðåäàêöèéí çºâøººðºëã¿éãýýð á¿òíýýð áîëîí õýñýã÷ëýí õóâèëàõ, íèéòëýõ, ýëåêòðîí ñèñòåìä îðóóëàõ áîëîí ÿìàð íýãýí õýëáýðýýð îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.

#02 (002) || 2006/5 || www.liberty.mn 3

JUS & LEX ÐÎÍÀËÜÄ ÄÂÎÐÊÈÍ

ÝÐÕ Ç¯É ÃÝÆ ÞÓ ÂÝ? Ýíãèéí ôàêòààð õàðàõóé

Ã

àéõàëòàé íü, ìàíàé ýðõ ç¿é ñóäëàëä (juresprudence) ýðõ ç¿éí îíîëûí ìàðãààíä ¿íýìøèëòýé õàðèó ºã÷ ÷àäàõààð îíîë áàéäàãã¿é. Ýðõ ç¿éí ôèëîñîôè÷èä ýíý íü ÿã ÿìàð òºðëèéí ìàðãààí áîëîõ íü øóóä òîäîðõîé áóñ áàéäàã òóë ýðõ ç¿éí îíîëûí ìàðãààí íü ººðºº àñóóäàëòàé ãýäýã äýýð ñàíàë íèéëöãýýæ áàéäàã. Ãýõäýý òýäíèé èõýíõ íü áèä öààøäàà ýíý ìàðãààí äýýð õàðèóëò õàéõ áîëíî ãýõèéí îðîíä áóëçàéðàë õàéõ áîëíî ãýæ áîäîöãîîäîã áàéíà. Òýä õýëýõäýý îíîëûí ìàðãààí íü á¿õ ø¿¿ã÷èä áîëîí õóóëü÷èä íü ýðõ ç¿éí õºðñíèé òóõàéä õ¿ëýýí çºâøººðäºã õèé õîîñîí ¿çýãäýë þì. Áè ¿¿íèéã ýðõ ç¿éí õºðñèéã ýíãèéí ôàêòààð õàðàõóé õýìýýí íýðëýõ áºãººä ººðèéí ¿çëèéíõýý ýõíèé øàòíû íîòîëãîîíóóäûã õèéõ áîëíî. Ýðõ ç¿é íü çºâõºí ýðõ ç¿éí èíñòèòóòóóä áîëîõ õóóëü òîãòîîõ, õîòûí óäèðäëàãà, ø¿¿õ íü ºíãºðñºí õóãàöààíä þó ãýæ øèéäñýíýýñ õàìààð÷ áàéäàã. Õýðâýý ýäãýýð èíñòèòóòóóä íü ºíãºðñºí õóãàöààíä àæèëëàã÷ íü õàìòðàí àæèëëàã÷èéíõàà îëñîí ãýìòýëä õàðèóöëàãà õ¿ëýýæ, íºõºí òºëáºð îëãîõ ¸ñòîé õýìýýí ¿çýõ þì áîë ýíý ìºí ë ýðõ ç¿é þì. Ýíý ìºí ýñðýãýýðýý øèéäýãäñýí áàéñàí ÷ ãýñýí ýðõ ç¿é áîëíî. Òýãýõýýð ýðõ ç¿éí àñóóëòóóä íü äýýðõ èíñòèòóòóóäûí øèéäâýð¿¿äèéã õàäãàëæ áóé ýìõòãýë¿¿äýýñ õàðèóëòàà îëæ áîëîõ þì. Ìýäýýæ ýäãýýð øèéäâýð õàäãàëàãäàæ áóé ýìõòãýë¿¿äèéí õààíààñ íü õàéõ, ¿ãñèéí ñàíãèéí ÿã ÿìàð óòãà ñàíààã èëýðõèéëæ áóéã íü òîäîðõîéëîõîä òóñãàé ÷àäâàð, òóðøëàãà õýðýãòýé áàéäàã. Ýíãèéí õ¿íä ýäãýýð òóðøëàãà, ¿ãñèéí ñàíãèéí ìýäëýã áàéäàãã¿é. Õàðèí õóóëü÷äàä áèé. Òýãýõýýð äýýðõ ýìõòãýë¿¿äýä ºíãºðñºí õóãàöààíä ÿã þó ãýæ øèéäñýíèéã õàéõäàà èìïåðèê àëäàà ãàðãàääàãã¿é ë þì áîë õàìòðàí àæèëëàã÷èéíõàà íºõºí òºëáºðèéã òºëºõ ýñýõ äýýð õóóëü÷äûí äóíä ÿìàð íýã ìàðãààí ãàðàõ áîëîìæã¿é þì. Ýðõ ç¿é íü ýíãèéí ôàêò øèã ë îðøèæ áàéíà, ººðººð õýëáýë, ýðõ ç¿é ãýäýã íü ýðõ ç¿é ÿìàð áàéõààñ ¿ë øàëòãààëàí îðøèæ áàéíà. Õýðâýý ýðõ ç¿é íü òèéì òîäîðõîé þì áîë õóóëü÷èä áîëîí ø¿¿ã÷èä ÿàãààä ýðõ ç¿éí òàëààð îíîëûí ìàðãààí ¿¿ñãýýä áàéíà âý? ßàãààä ãýâýë òýä ýðõ ç¿éí òàëààð îíîëûí õóâüä ìàðãàæ áàéíà ãýæ ¿çýõ áîëîâ÷, öààä òàëäàà ýðõ ç¿é íü ÿìàð 4

www.liberty.mn || 2006/5 || #02 (002)

áàéõ ¸ñòîé òàëààð ìàðãàæ áàéãàà õýðýã. Òýäíèé ìàðãààí íü ¸ñ ñóðòàõóóíòàé, çºâ áàéõ ¸ñòîéí òóõàé àñóóäëààñàà äàâæ ãàðñàí áàéäàã.

Óíøèã÷ òà á¿õýíäýý Õàðâàðäûí õóóëèéí ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð Ðîíàëüä Äâîðêèíû ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÝÇÝÍÒ Ã¯ÐÝÍ íîìíû õýñãýýñ áàéíãà îð÷óóëàí õ¿ðãýæ áàéõ áîëíî.

Ýðõ ç¿éí îíîë÷äûí äóíä ýíý ¿çýë íü ýíãèéí õ¿ì¿¿ñ ø¿¿õèéí òóõàé áîäîõäîî ýðõ ç¿é íü ÷óõàì þó âý ãýäýã äýýð áóñ ýðõ ç¿é íü çºâ áàéõûã èë¿¿òýéãýýð õàìààòóóëæ ¿çäýãèéã òàéëáàðëàõàä òóñëàäàã. Õýðâýý ø¿¿ã÷èä íü òîìîîõîí êýéñ¿¿äèéã ø¿¿õ áîëâîë òýäíèé ìàðãààí íü ýðõ ç¿éí Àíãëè õýëíýýñ óòãà÷èëàí îð÷óóëñàí: àñóóëòóóäààñ õàëèí ãàðàõ ¸ñã¿é. Ó÷èð íü ýðõ ç¿é íü ìýäëýãòýé Ò.Ñýðãýëýí õóóëü÷äàä îéëãîìæòîé áàéäàã ýíãèéí ôàêòóóäûí øàëòãààí ãýæ ¿çýõ òóë ø¿¿õ ¿åä àëü íýã òàë íü ýðõ ç¿éã çºð÷èæ áàéíà ãýæ õýëæ áîëíî. Ýíãèéí õ¿ì¿¿ñèéí äýýðõ õî¸ð ¿çëèéã Òýãýõëýýð çºâ áàéõ òóõàé àñóóëò íü õóó÷èíñàã (êîíñåðâàòèâ) áà äýâøèëòýò íèéòèéí õýëýëö¿¿ëýã, ñîíîð ñîðãîã (ïðîãðåññèâ) õýìýýí àíãèëæ ¿çýýä ýðõ èðãýäèéí õýð çýðýã àíõààðàë õàíäóóëæ ç¿é áîë ýíãèéí ôàêòûí øàëòãààí ãýæ àâ÷ áàéãààãààñ øàëòãààëæ áàéäàã. Áðèòàíè, ¿çýõ àêàäåìèê òåçèñ äýýð áóóëãàæ àâ÷ ÀÍÓ-ä áàéäàã àëäàðòàé íýã ¿çýë íü ¿çüå. Ãýõäýý çàðèì òîõèîëäîëä àêàäåìèê ø¿¿ã÷èä ¿ðãýëæ ººðèéíõºº øèéäâýð òåçèñ íü èë¿¿ ºíäºð òºâøíèéõ áàéäàã. á¿ðòýý ýðõ ç¿éã èë¿¿ ñàéæðóóëàõûí îðîíä Ýíãèéí õ¿ì¿¿ñ íü àñóóäëóóäûí øèéäâýð ýðõ ç¿éã äàãàæ áàéõ ¸ñòîéã øààðäàæ àãóóëñàí ýìõòãýë¿¿ä íü ø¿¿ã÷ýýñ ºìíº áàéäàã. Õººðõèéëºëòýé áýëýâñýðýãñäèéã áàéñàí áàéõ ãýæ áîääîã áîë àêàäåìèê Çóë ñàðûí áàÿðûí øºíº õ¿éòýí øóóðãàíä õóâèëáàð íü ¿¿íèéã ¿ã¿éñãýäýã. Ýðõ ç¿é õººæ ãàðãàõààð òýäíèéã øààðäàæ áóé ýðõ íü áîëæ áóé àñóóäëóóäàä ÷èìýýã¿é ç¿éã ø¿¿ã÷ íàð îëæ áîëîõ þì. Ãýõäýý òýä ºíãºð÷ áîëîõ áîëîâ÷ ¿¿íä õàðèó ºãºõ ýíýõ¿¿ ýðõ ç¿éä áàò çîãñîõ ¸ñòîé. ÿìàð ÷ èíñòèòóòóóäûí øèéäâýð áàéõã¿é Õàðàìñàëòàé íü ýíý àëäàðòàé ¿çëèéí òóë ýðõ ç¿é íü øààðäàãäàæ áàéäàã. äàãóó çàðèì ø¿¿ã÷èä ýäãýýð óõààëàã Ìàãàäã¿é àæèëëàã÷ íü õàìòðàí øààðäëàãûã èëýýð ýñâýë äàëäóóð õ¿ëýýæ àæèëëàã÷èäàà íºõºí òºëáºð îëãîõ ¸ñòîé, àâäàãã¿é áà òýä ýðõ ç¿éã ººðèéí çîðèëãî, îëãîõ ¸ñã¿é ãýñýí õ¿÷èí òºãºëäºð áîäëîãîäîî òààðóóëàí ýðã¿¿ëæ áàéäàã. øèéäâýð ãàðààã¿é áàéæ áîëîõ þì. Ýñâýë Òýä áîë àðä÷èëëûã óñòãàã÷ ìóó ø¿¿ã÷èä òîõèðñîí èíñòèòóòóóäûí øèéäâýð íü þì. çºâõºí òîäîðõîé áóñ çîõèöóóëàëòûã èëýðõèéëæ áóé áîë (æèøýý íü: ãàçðûí Ǻâ áàéõ òóõàéí àñóóëòàíä õàðèóëñàí ýçýí íü ãàçàð ò¿ðýýñëýã÷èä ºðºº òºëºõºä õàìãèéí àëäàðòàé õàðèóëò ýíý áîëîâ÷ áîëîìæòîé õóãàöàà ºãºõ ¸ñòîé) ýðõ ç¿é çºâõºí ¿¿ãýýð äóóñàõã¿é. Çàðèì õ¿ì¿¿ñ íü ÷èìýýã¿é ºíãºð÷ áîëîõ þì. Ýíý äýýðõýýñ ýñðýã òàëûã áàðèìòàëäàã áºãººä íºõöºë áàéäàëä àêàäåìèê õóâèëáàðààð ø¿¿ã÷èä ÿìàð íýã ãàæóóäàëä ýõíèé áîë ýðõ ç¿éã ººð÷ëºõã¿éãýýð ÿìàð ÷ õàðèóã ºã÷, ¿ðãýëæ áîäëîãîòîé áàéõ øèéäâýðò õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é þì. Òýãýõýýð ¸ñòîé áà áîëîìæ ë ãàðàõ þì áîë òýä ýðõ ø¿¿ã÷ íü ÿìàð ÷ ñîíãîëòã¿é áîëñîí ¿åä ç¿éã èë¿¿ ñàéæðóóëæ áàéõ ¸ñòîé ãýæ ýðõ ç¿é íü ÷èìýýã¿é ºíãºð÷ áóé òýäãýýð ¿çýöãýýäýã. Ýäãýýð öººíõèéí ¿çëýýð áîë îðîí çàéã ýðõ ç¿éã á¿òýýõ çàìààð òàãëàæ, ìóó ø¿¿ã÷ ãýäýã íü õàòóó ìåõàíèê ø¿¿ã÷ ýðõ ç¿é íü õààíà òîäîðõîé áóñ áàéíà áºãººä çîâëîí øàíàëàë, øóäàðãà áóñ òýíä ýðõ ç¿éã óëàì òîäðóóëæ áàéõ áàéäàë, ¿ð àøèãã¿é áàéäàë çýðãèéã ¿ë áîëîìæòîé áàéõ ¸ñòîé. õàðãàëçàí ýðõ ç¿éã òóëãàæ áàéäàã. Õàðèí ñàéí ø¿¿ã÷ íü ýðõ ç¿éí øóäàðãà ¸ñûã Ýäãýýðèéí àëü íü ÷ ýðõ ç¿é áîë ¿ðãýëæ ýðõýìëýæ áàéäàã.

JUS & LEX ò¿¿õýí ôàêòûí ¿ð ä¿í áà ýðõ ç¿é õýçýý ÷ ¸ñ ñóðòàõóóí äýýð ò¿øèãëýãääýãã¿é ãýäãýýð ýðõ ç¿éã ýíãèéí ôàêòààð õàðàõûã øàëãóóð áîëãîõã¿é áàéíà. Ýíý íü çºâõºí çàðèì íýã òîõèîëäîëä òóðøëàãàòàé õóóëü÷èä ýíä ÿìàð ÷ ýðõ ç¿é àëãà áîëîõûã îëæ ìýäýæ áîëíî ãýäãèéã ë õàðóóëëàà. Ýðõ ç¿é ãýæ ÷óõàì þó áîëîõ òóõàé á¿õ àñóóëòóóä íü çàðèì íåãàòèâ õàðèó àâàõ áîëîâ÷ öýâýð ò¿¿õýí õàðèóëòòàé ë áàéíà. Òýãýõýýð çºâ áàéõ òóõàéí àñóóëò íü ýðõ ç¿éí òóõàé àñóóëòààñ èëýðõèé ÿëãààòàé ººð àñóóëòààð ñîëèãäîæ áàéíà. Ýíý àñóóëòûã çàñâàðëàëòûí òóõàé àñóóëò ãýæ íýðëýæ áîëîõ þì. Ýðõ ç¿éí ýçã¿éäëèéí ¿åä ø¿¿ã÷èä þó õèéõ ¸ñòîé âý? Ýíýõ¿¿ øèíý áîäëîãûí àñóóëò íü çºâ áàéõ òóõàéí àñóóëò òàâèã÷äàä áàñ íýã áîëîìæ îëãîæ áóé þì. Ýðõ ç¿éã á¿òýýõýýñ ººð çàìã¿é áîëñîí ø¿¿ã÷äèéí õóâüä ýíýõ¿¿ á¿òýýõ ÿâöàä ÿíç á¿ðèéí àìáèéö¿¿ä èëýð÷ áîëîõ þì. Ø¿¿ã÷èä íü ýðõ ç¿éã á¿òýýõ ÿâöäàà ìàø èõ õÿíàìãàé õàíäàæ òîéðîí õ¿ðýýëæ áóé áóñàä ýðõ ç¿éí¿¿äèéí àìèí ñ¿íñèéã õàìãèéí áîëîëöîîòîé áàéäëààð õàäãàëàõ ¸ñòîé þó? Ýñâýë èë¿¿ àðä÷èëñàí áàéäëààð õ¿ì¿¿ñèéí õ¿ñýë çîðèãèéã õàìãèéí èõýýð èëýðõèéëñýí ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ ¿¿? Ýñâýë á¿¿ð àç òóðøñàí áóþó ººðèéí äîòîîä èòãýë ¿íýìøëýýðýý ýðõ ç¿éã èë¿¿ øóäàðãà óõààëàã áîëãîõ óó? Ýäãýýð òºðõ áàéäëóóäûã õàìãààëàã÷ ïàðòèçàíóóä õóóëèéí ñóðãóóëèóäûí àíãè òàíõèìóóä áîëîí ïðîôåññîðóóäûí ¿äèéí õîîëíû óóëçàëòóóä äýýð áàéæ ë áàéäàã. Äýýðõ àñóóëòóóä íü ýðõ ç¿é ñóäëàëûí àÿí äàéíû õºëä óäààí õóãàöààíä íàìèðñàí òóã äàëáàà àäèë ÿðèãäñààð áàéãàà áèëýý. Çàðèì àêàäåìèê õóóëü÷èä ýðõ ç¿éã ýíãèéí ôàêòààð õàðàõóéí èë¿¿ áîëîâñðîíãóé õóâèëáàðààñ ýðñ øóóä ä¿ãíýëò¿¿äèéã õèéäýã. Òýä õýëýõäýý ºíãºðñºíä ãàðãàñàí èíñòèòóòóóäûí øèéäâýð¿¿ä íü òîõèîëäëîîð áóñ ¿ðãýëæ òîäîðõîé áóñ, õî¸ðäìîë óòãà ñàíààòàé äóòóó äóëèìàã áàéäàã áà ¿ðãýëæ õóâèðàìòãàé, òîãòâîðã¿é á¿¿ð óÿëäàà õîëáîîã¿é áàéäàã. Òýä ä¿ãíýõäýý ÿìàð ÷ ñýäýâ, àñóóäàë äýýð æèíõýíý ýðõ ç¿é áàéäàãã¿é, ãýâ÷ çºâõºí óðàí ãî¸ìñîã ¿ãòýé ø¿¿ã÷èä ë æèíõýíýäýý ¿çýë ñóðòàë áîëîí ýðõýìëýäýã ç¿éëýýñ íü ãàðñàí øèéäâýð¿¿äýýð ãî¸öãîîäîã. Ýíä ìèíèé òîäîðõîéëæ áóé êàðååð íü ýðõ ç¿é áîë õàà ñàéã¿é áàéäàã õýìýýõ ýíãèéí õ¿ì¿¿ñèéí èòãýë ¿íýìøëýýñ àâõóóëààä ýðõ ç¿é ãýæ åðººñºº áàéõã¿é ãýæ è÷ã¿¿ðã¿é ÿðèã÷èä õ¿ðòýëõ èòãýë ¿íýìøëèéí æàì ¸ñíû ¿éë ÿâö áºãººä

õýðâýý áèä ýíãèéí ôàêòààð ýðõ ç¿éã õàðàõûã áîëîí ò¿¿íýýñ ¿¿äýí ãàðàõ ¿ð äàãàâàðûã õ¿ëýýí çºâøººð뺺 ãýõýä ýðõ ç¿éí îíîëûí ìàðãààí íü ç¿ãýýð ë íýã ç¿ñýý õóâèðãàñàí óëñ òºð áîëîõ þì. Áèä ýðõ ç¿éã èë¿¿ ñóäëàõ òóñàì áèä ýðõ ç¿éí òàëààðõ á¿õ ç¿éëñ ÷óõàë áîëîõ íü ìàðãààíã¿é ãýñýí èòãýë ¿íýìøëèéã óëàì äýëãýð¿¿ëýõ áîëíî. Ýíãèéí ôàêòààð õàðàõóéã á¿ãä õ¿ëýýí çºâøººðäºãã¿é ãýäãèéã áè íýìæ õýëýõ õýðýãòýé áîëîâ óó. Ýíãèéí ôàêòààð õàðàõóé íü ýðõ ç¿éí ôèëîñîôèéã ñóäàëäàã ýíãèéí õ¿ì¿¿ñ õèéãýýä, àêàäåìèê ñóäëàà÷äûí äóíä èë¿¿ ºðãºí òàðõñàí áàéäàã. Ãýâ÷ ýíý íü ïðàêòèê äýýð àæèëëàæ áóé õóóëü÷äàä áîëîí ø¿¿ã÷äèéí ¿çýë áîäîëä ¿ã¿éñãýãääýã áàéíà. Òýä ìàãàäã¿é ýíãèéí ôàêòààð õàðàõóéã ôîðìàëü ýðõ ç¿é ñóäëàëûí õ¿ðýýíä ýðõ ç¿é ãýæ ÷óõàì þó áîëîõ òóõàé ÷àíãà äóóãààð àñóóõàä õ¿ëýýí çºâøººð÷ áîëîõ þì. Ãýõäýý ìàø áàãà õàìãààëàãäñàí ìº÷¿¿äýä òýä øàë ººð èë¿¿ ðîìàíòèê ò¿¿õ ÿðüäàã. Òýä õýëýõäýý ýðõ ç¿é ãýäýã áîë èëýðõèé äîêòðèí (ñóðãààë) ãýõýýñýý èë¿¿òýéãýýð çºí áèëýã ãýæ ¿çäýã. Ýíýõ¿¿ çºí áèëãèéã ñýòãýë õºäºë캺ð, íóóö äàëäûí òóñãàé òåõíèêýýð òàéëáàðëàæ áîëíî ãýöãýýäýã. Òýä õýëýõäýý ø¿¿íý ãýäýã áîë øèíæëýõ óõààí áèø óðëàã áºãººä ñàéí ø¿¿ã÷ íü àíàëîãè, óð ÷àäâàð, óëñ òºðèéí ìýðãýí óõààí, çºí áèëãèéí øèéäâýð ãàðãàõàä ò¿¿íèé ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã çýðãèéã ìàø ñàéí õîñëóóëäàã áàéõ ¸ñòîé. Ýíýõ¿¿ çºí áèëãèéí øèéäâýðèéã òàéëáàðëàõäàà ø¿¿ã÷ íü ýðõ ç¿éã òàéëáàðëàõààñàà èë¿¿òýéãýýð ñàéí õàðæ ÷àääàã áà ò¿¿íèéã áè÷èãäìýë ñàíàà áîäîë íü õýäèéãýýð ñàéòàð ýðãýö¿¿ëýãäñýí áàéäàã áîëîâ÷ ø¿¿ã÷èéí á¿õ äîòîîä ìýäðýõ¿éã èëýðõèéëæ ÷àäàõã¿é ãýäýã. Òýä ìºí òýäíèé èòãýäýã òýð ç¿éë íü äàðóó ¿ã¿éñãýë þì õýìýýí èõýíõäýý íýìæ õýëíý. Òýä õýëýõäýý ýðõ ç¿éí òóõàé õ¿íä àñóóëòàíä ÿíç á¿ðèéí õàðèó ãýæ áàéõààñ çºâ õàðèó ãýæ áàéõã¿é áà òóõàéí ¿åä ø¿¿ã÷èä þó íü çºâ ýñâýë áóðóó ãýæ ñàíàãäàæ áàéãààãààñ øàëòãààëäàã ñóáúåêòèâ õàìààðàëòàé áàéäàã. Ãýâ÷ ýíýõ¿¿ äàðóó áàéäàë íü òýä ýõëýýä þó ãýæ õýëýõòýý çºð÷èëäºõ áà òýä øèéäâýðëýõ ¿åäýý õîîðîíäîî áàðàã ÿëãàà áàéõã¿é õî¸ð òàëûí àðãóìåíòûí àëü äýýð ãýæ ¿çñíèéãýý áàðüäàã áà ººðèéíõºº ¿çýë ñàíààã èë¿¿ äýýã¿¿ð áàéëãàõ ãýæ ýñâýë òýäíèé øèéäâýð ãàðãàõ õóãàöàà íü èë¿¿ óðò áàéëãàõ ãýæ õ¿ñýöãýýäýã. Òýãëýý ÷ ãýñýí ýíý íü òýäíèé

ë èòãýë ¿íýìøèë þì. Ýíý áîëîí áóñàä æèøýýãýýð ðîìàíòèê óð ÷àäâàð -ààð õàðàõóé íü ñýòãýë õàíàìæ ºã÷ ÷àäàõã¿é, õýòýðõèé ýìõ çàìáàðààã¿é, íóóö äàëäìàë áàéäàëäàà ñýòãýë õàíàñàí áàéäàã. Ýðõ ç¿éã óð ÷àäâàð õýìýýí ¿çýæ áóé ¿çýë äýýð ø¿¿õèéí çºí áèëãèéí á¿òýö íü çàñãèéí ãàçàð, øóäàðãà ¸ñ çýðãèéí òóõàé õ¿ì¿¿ñèéí èòãýë ¿íýìøëýýñ ÿìàð ÿëãààòàé áàéäàã òóõàé äýã æóðìûã òîãòîîæ ºãºõ õýðýãòýé. Áè ººðèéí àêàäåìèê çîíõèëîã÷ ýíãèéí ôàêòààð ýðõ ç¿éã õàðàõóé íü ¿íýíäýý áóëçàéðàë áàéäãààðàà îíîëîîñ ÿëãàãäàõ òóõàé ¿çëèéíõýý øàëòãààíûã îäîîõîíäîî ñàíàë áîëãîîã¿é áàéíà. Áèä ýðõ ç¿éí îíîëûí ìàðãààíû òàëààðõ èë¿¿ áîäèòîé æèøýý îëîõ õýðýãòýé áºãººä áè óäàõã¿é ãàðãàæ òàâèõ áîëíî. Ãýâ÷ õýðâýý áè çºâ áîäîæ áàéâàë áèä ìàø ÿäóó êýéñ äýýð áàéíà. Õýðâýý ýíãèéí õ¿ì¿¿ñ, ýðõ ç¿é ñóäëàëûí áàãø íàð, ïðàêòèêò àæèëëàæ áóé õóóëü÷èä áîëîí ø¿¿ã÷èä íü ýðõ ç¿éí îíîëûí ìàðãààí íü õýð áîëîìæòîé ìºí ÷óõàì þó áîëîõ òóõàéä ÿìàð õàðèóëò ºã÷ ÷àäàõã¿é áîë ìàíàé ø¿¿ã÷èä þó õèéäýã òàëààðõ óõààëàã, ¿ð ä¿íòýé ø¿¿ìæëëèéí ÷óõàë õýðýãñýëýýð äóòàãäàíà ãýñýí ¿ã. Áèäíèé ø¿¿õýýñ èë¿¿ ÿìàð ÷ òºðèéí ÿàì ÷óõàë áèø áàéäàã áºãººä òºð áàðüæ áàéãàà õýí ÷ ãýñýí ÿàìäóóäàà ñàéí ìýäýõã¿é áàéíà ãýæ áàéäàãã¿é. Èõýíõ õ¿ì¿¿ñ Êîíãðåññûí ãèø¿¿í, Åðºíõèé ñàéä, Åðºíõèéëºã÷, Ãàäààä õàðèëöààíû ñàéäóóä ¿¿ðãýý õýðõýí áèåë¿¿ëýõ ¸ñòîé òóõàé ìàø èõ îéëãîìæòîé òºñººëºëòýé áàéäàã, ìºí ýäãýýð àëáàí òóøààëòíóóä íü áèåýý õýðõýí àâ÷ ÿâàõ ¸ñòîé òóõàé õóðö ¿çýë áîäîëòîé áàéäàã. Ãýâ÷ ø¿¿ã÷èä áîëîí ø¿¿õ àæèëëàãààíû òàëààðõ ¿çýë áîäëóóä íü åð人 ë õîîñîí óðèà ëîîçóí áàéäàã áºãººä áè äàðàà ººðñäèé㺺 þó õèéäýã áîëîõ òóõàé ïðàêòèêò àæèëëàæ áóé õóóëü÷èä áîëîí ø¿¿ã÷äèéí ¿çýë áîäëûã íü õ¿ðãýõ áîëíî. Ýíý á¿õýí ìàø è÷ãýâýðòýé áºãººä ýíý ãàæóóäëûí õàìãèéí ãîë õýñýã íü þì. Áèä ýðõ ç¿éã çºâõºí ººðñäèéí õóâèéí çîðèëãî, àøèã ñîíèðõîëäîî àøèãëàäàã ó÷èð ýðõ ç¿éä ñîíèðõîëòîé áàéäàã þì áèø, õàðèí ýðõ ç¿é ãýäýã áîë íèéãìèéí õàìãèéí ñàéí çîõèîí áàéãóóëàãäñàí, èë òîä èíñòèòóò þì. Õýðâýý áèä ººðñäèéíõºº ýðõ ç¿éí àðãóìåíòóóäûí óã ÷àíàðûã íü ñàéí îéëãîæ ÷àäàõ þì áîë áèä õýí áîëîõ òóõàéãàà èë¿¿ ñàéí ìýäýöãýýõ áîëíî.

¯ðãýëæëýëèéã äàðààãèéí äóãààðààñ

#02 (002) || 2006/5 || www.liberty.mn 5

JUS & LEX

ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÎÍÎËÛà ÑÓÄËÀÕÛÍ Ó×ÈÐ ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü Ç¿éí Ñóðãóóëèéí "Ýðõ ç¿é, òºðèéí îíîë, ò¿¿õèéí òýíõèì"-èéí áàãø, äîêòîðàíò Ë.ªëçèéñàéõàí

Õ

¿í ººðººñºº áîëîí áóñäààñ øóäàðãà ¸ñûã ÿìàãò øààðäàæ áàéäàã. Øóäàðãà ¸ñíû òºëººõ õ¿ñýë ýðìýëçýë íü õ¿íèé áàéãàëèàñ çàÿàñàí òºðºëõ àðàíøèí þì. Òýð á¿¿ õýë õóëãàé÷, äýýðýì÷äèéí äîòîð ÷ øóäàðãà ¸ñíû çàð÷èì, ìºí æóðàì ¿éë÷èëæ áàéäàã áºãººä äýýðýì÷íèé “íýð òºð” ãýäýã òîìú¸îëîë íü ñàíàìñàðã¿é ç¿éë îãò áèø þì. Øóäàðãà ¸ñíû òºëººõ òýì¿¿ëýë íü èäåàë áóþó õàìãèéí òîõèðîìæòîé, öîãö ýðõ ç¿éò íèéãìèéí áàéãóóëàë, óëñ òºðèéí áîëîí ýðõ ç¿éí äýã æóðìûã áèé áîëãîõ, ò¿¿íèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõºä ÷èãëýãääýã. ¯ðãýëæèéí öîãö áóñ, á¿ðýí áóñ áîäèò áàéäàë íü îëîí óðãàëü÷, íèéòëýã øóäàðãà ¸ñíû ñàíàà áîäëîîð çîõèöóóëàãäàæ, óã øóäàðãà ¸ñíû íèéòëýã ¿çýë ñàíàà íü áîäèò áàéäëûã íºõºõ øààðäëàãà ãàðäàã. Íèéãìèéí ãèø¿¿ä, èðãýäèéí äèéëýíõ íü ººðèéí îðøèí áóé óëñûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî, áàéãóóëëàãà, ø¿¿õýýñ óã öîãö øóäàðãà ¸ñûã áèåë¿¿ëýõèéã õ¿ëýýæ áàéäàã. Ýíýõ¿¿ íàéäâàð íü áîäèò áàéäàë äýýð áàéíãà àëäàãäàæ áàéäàã áºãººä àëäàãäàõ íºõöºë ÷ óã óëñ òºðèéí òîãòîëöîîíä õýâøñýí áàéäàã áèëýý. ͺ㺺 òàëààñ, ø¿¿õ çàñàãëàëûí áàéãóóëëàãà áîëîí ø¿¿ã÷èä ÷ ººðñ人 ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû öîîðõîéä îðøèõ àñóóëòóóäàä õàìãèéí òîõèðîìæòîé, øóäàðãà ¸ñ ç¿éä íèéöýõ õàðèóëòûã òýð á¿ð îëæ õýëæ ÷àääàãã¿é(B.Ruthers, Das Ungerechte an der Gerechtigkeit. 1993, s.68 ff.) áàéíà. ¯¿íýýñ ãàäíà, Èììàíóåë Êàíò: “ ø¿¿ã÷èä ººðèéí ýðõ ç¿éí øèíæëýõ óõààíû á¿õ ë áîëîìæèéã àøèãëààä ÷ ýíý îëîí çóóíû òóðøèä ýðõ ç¿é ãýæ ÷óõàì þó áîëîõûã îäîî áîëòîë ÿã òîìú¸îëæ ÷àäààã¿é”(Liberty ñýòã¿¿ë, 1/2006, õ.7) ãýñýí ø¿¿ìæëýëòýé ä¿ãíýëòèéã õèéñýí áàéäàã. Ø¿¿ã÷èä áîëîí ýðõ ç¿é÷èä ýíý ¿¿äíýýñ ÷ ººðñäèéíõºº ä¿ðýì æóðìûã õî¸ð ÿíçààð ýðõ ç¿éí øèíæëýõ óõààí ýñâýë “ýðõ ç¿é, ø¿¿õ çàñàãëàëûí óõààëàã øèéäýë”(B.Ruthers, Ýðõ ç¿éí îíîë. 2005, s.2f) ãýæ òîìú¸îëñîîð áàéíà. Óõààëàã øèéäýë ãýäýã îéëãîëòîîðîî õ¿í ãýäýã àìüä ýñèéí àëèâàà þìñûã õ¿ëýýí àâ÷ ä¿ãíýõ ÷àäâàðûí äýýä õýìæýýã òîäîðõîéëîõûã îðîëääîã. Ýíýõ¿¿ áàéð ñóóðü íü ø¿¿ã÷äèéí õóâüä ìàø ÷óõàë 6

www.liberty.mn || 2006/5 || #02 (002)

áºãººä ÿëàíãóÿà ø¿¿ã÷èä “äîãìàòèê” ¿çëýýð ýñâýë ýðõ ç¿éí ÷àäàìæòàé áàéð ñóóðü, ¿çýë áîäëûí òàëààð ýñâýë á¿ð ¿íýí ìºíèé òóõàé ºã¿¿ëýõ ¿åä ìàø èëò ¿çýãäýíý. ¯¿ãýýðýý ø¿¿ã÷èä ººðèéí áàòëàí ãàðãàñàí ä¿ðýì æóðìûí øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé ãàæóóäëûã èëýðõèéëäýã áºãººä ýíý íü ¿íýíä õàìãèéí îéð ýðõ ç¿éí îíîëûí ¿íäýñ ñóóðü áîëäîã.(B.Ruthers, Ýðõ ç¿éí îíîë. 2005, s.2f) Òýãýõëýýð ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäëóóä áîëîí ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãàà, õýðýãæèëòèéí àðãà ç¿éí òàëààð ýðãýö¿¿ëýõ íü çààâàë ñàéí ñàéõàí áîëîí ñýòãýë òàéòãàðóóëñàí ä¿ãíýëòýä õ¿ðãýäýãã¿é. ªºðººð õýëáýë, ýðõ ç¿éí ñóäàëãàà, ò¿¿íýýñ ãàðàõ ä¿ãíýëòýä ýðõ ç¿éí íàéäâàðòàé áóñ áàéäàë áóþó ýðãýëçýý ¿ðãýëæ äàãàëäàæ áàéäàã ãýñýí ä¿ãíýëò þì. Ýðõ ç¿éò îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ áîëîí ýðõ ç¿éã õýðýãæ¿¿ëýõýä ýðõ ç¿éí á¿ðäëýýñ ýõëýýä ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, ñîíãîí àâàõ á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãàà íü íýí òºâºãòýé áºãººä áàòàëãàà áàãàòàé áàéäàã. ªºðººð õýëáýë, ýðõ ç¿éí øèéäýë íü òºãñ áèø áºãººä æèíõýíý áîäèò áàéæ ÷àääàãã¿é. Ó÷èð íü ýðõ ç¿éã õ¿í òîìú¸îëæ, õóóëü÷èëæ ìºí õýðýãëýäýã. Èíãýõëýýð ýðõ ç¿é íü õ¿íèé ýíä¿¿ðýë, áóðóóãààð àøèãëàõ áîëîëöîî íºõöëèéí ºìíº íýýëòòýé áàéäàã ãýñýí ¿ã. Õýðýâ õýí íýãýí ýðõ ç¿éã ººðººð õ¿ñâýë, èë¿¿ èõèéã õ¿ñâýë ýðõ ç¿éã ººð îðîí çàéä øèëæ¿¿ëæ áîëîõ áºãººä ýíý ººð îðîí çàéä àâàà÷ñàí ýðõ ç¿éãýýñ ººðèéí õ¿ññýí á¿õíèéã øààðäàæ ÷àäíà. Ýíý íü ýðõ ç¿éí íàéäâàðòàé áàéäàëä èòãýõ èòãýëèéã õºñºðä¿¿ëæ, ø¿¿ìæëýëèéí áàé áîëãîäîã. ̺í õ¿íèé òàíèí ìýäýõ¿éí ëîãèê ñýòãýëãýýã ø¿¿ìæëýõ, ò¿¿íä õàíäàõ õàíäëàãûã ýñðýãýýð ýðã¿¿ëýõ ¿íäýñ áîëäîã. Òýãýõëýýð õ¿íèé ëîãèê ñýòãýëãýýíýýñ ¿¿äýëòýé ýðõ ç¿éä õàíäàõ õàíäëàãà áîëîí ò¿¿íýýñ õ¿ëýýõ íàéäâàð, ìºí ýðõ ç¿éí áàòàëãààò íàéäâàðò áàéäëûã ¿íýëýõ õ¿íèé ¿íýëýìæèéí çºð÷èë áîëæ óëìààð õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû ñóäàëãààíû ãîë òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëäîã áàéíà.(B.Ruthers, Ýðõ ç¿éí îíîë. 2005, s.3f) Ýíý íü õ¿ì¿¿ñ ýðõ ç¿éã ¿ã¿éñãýõ ìºí ýðõ ç¿éí çàð÷èì, õóóëèéã ¿ë òîîìñîðëîõ áàéäàëä õ¿ðãýäýã.

À

þóëã¿é, æèíõýíý ¿íýíèéã ÿìàð ÷ õ¿í òàíèí ìýäýæ ÷àäààã¿é, öààøèä ÷ ÷àäàõã¿é. Ýíä áè áóðõàí, áóã ÷ºòãºð áîëîí áóñàä á¿õ ç¿éëèéí òàëààðõ ¿íýíèéã õàìààðóóëæ áàéíà. Õýðâýý õýí íýãýí õýçýý íýã öàãò æèíõýíý öîãö ¿íýíèéã òàíèí ìýäñýí ÷ ººðºº ò¿¿íèéãýý ¿ë îéëãîíî. ßàãààä ãýâýë òýðõ¿¿ òºãñ òºãºëäºð ¿íýí íü òºñººëºë òààìàãëàëûí ìàíàíä óìáàñàí áàéõ áîëíî.

Êñåíîïààíåñ (ìýº 564-470 îí)

Á

èäíèé ìýäëýã áîë èõ þìíû º÷¿¿õýí õýñýã íü, áèäíèé ã¿í óõààíû ñóðãààë ÷ ìºí àäèë º÷¿¿õýí õýñãèéí òóõàé ºã¿¿ëýë. Òºãñ òºãºëäºð ç¿éë á¿ðäýõýä áèäíèé íºãºº ãàéõàìøèãò º÷¿¿õýí õýñýã àëãà áîëîí çàìõàðíà. ...Áèä þìñ ¿çýãäëèéí çºâõºí ñ¿¿äðèéã òîëüääîã, òýãýýä òóõàéí íºõöºë áàéäëûí ä¿í øèíæèëãýýãýý ººð íºõöºë áàéäàëä áàñ ë òîõèðóóëàí õýðýãëýõèéã îðîëääîã.

1-ð Êîðèíòûí ñóðãààëèéí 13-ûí 9/10 áîëîí 12

Ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý, çàð÷èì çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áºãººä òýð ¿ã¿é áîë àíàðõèçì, ¿éìýýí ñàìóóí ãàðàõ áîëíî. Ýðõ ç¿é íü ýíýðýíã¿é ¸ñíû àìüäðàëûí ãîë òóëãóóð áºãººä ýíý ¿¿äíýýñýý ¿ðãýëæèéí çºð÷èë äóíä îðøäîã. Ýðõ ç¿é çàéëøã¿é áàéõ ¸ñòîé. ͺ㺺 òàëààñ ýðõ ç¿é íü çºâ áóðóóã ÿëãàõ, çºâèéã îëîõ ìºí õýì õýìæýýã òîãòîîõ õýðýãñýë áºãººä õàðàìñàëòàé íü ò¿¿íèéã õ¿í ººðºº çîõèîæ, õ¿í õýðýãæ¿¿ëäýã áîëîõîîð íàéäâàðòàé áóñ, áàñ áàéíãà ººð÷ëºãäºæ, ýñâýë ººð÷ëºõ áîëîìæòîé áàéäàã. Òýãýõëýýð äýýð ºã¿¿ëñýí õî¸ð òàëòàé áîäèò áàéäàë íü òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëæ áàéäàã. Äýýðõ áîäèò áàéäëûã íÿãòëàí, íýãòãýæ òîìú¸îëîõ àñóóäëûã ýðõ ç¿éí îíîë õàðèóöäàã. Ýðõ ç¿éí îíîë íü: -Ýðõ ç¿é ãýæ þó âý?

-Ýðõ ç¿é ÿàãààä çàéëøã¿é õ¿÷èí òºãºëäºð

JUS & LEX áàéäàã âý?

-Ýðõ ç¿éã õýðõýí õýðýãæ¿¿ëäýã âý? ãýñýí àñóóëòàíä õàðèóëò ºãºõ áîëíî.

1. Ýðõ ç¿éí îíîë áà ýðõ ç¿éí ôèëîñîôè Ýðõ ç¿éã óõàãäàõóóíû õóâüä áîëîí õ¿÷èí òºãºëäºð çàéëøã¿é ãýäýã ¿¿äíýýñ ñóäëàí øèíæëýõ àæèë íýí ÿëàíãóÿà 1945 îíû äàðàà ¿åýñ áóþó “ýðõ ç¿éí ôèëîñîôè” áîëîí “ýðõ ç¿éí îíîë” ãýñýí 2 íýð òîìú¸îíä áàãòààí òýìäýãëýæ, ñóäëàõ áîëñîí áàéíà. Èíãýæ õîîðîíä íü ÿëãàí òýìäýãëýõ íü ýðòíýýñ óëáààòàé.(K.F.Rohl, Ýðõ ç¿éí åðºíõèé ñóðãààëü. 2001. (äàì èøëýâ)) Äýýð ¿åýñ “ýðõ ç¿éí ôèëîñîôè”, “ýðõ ç¿éí òóõàé åðºíõèé ñóðãààë” ãýæ ÿëãàñààð èðñýí ò¿¿õòýé. Ýíýõ¿¿ ÿëãàæ ñàëãàõ íü øààðäëàãàòàé áîëîí çîðèëãî ÷èãëýëä íèéöòýé ýñýõ òàëààð îëîí ñóäëàà÷èä öàã çàâàà ãàðãàí ñàíàë áîäëîî èëýðõèéëäýã áºãººä ýíý òàëààð ºã¿¿ëýë, õýëýëö¿¿ëýã ìºí ø¿¿ìæ áè÷ñýýð èðñýí, öààøèä ÷ ýíý áàéäàë ¿ðãýëæèëíý.(A.Kaufmann, Ýðõ ç¿éí ôèëîñîôè.

1996, s.10ff) Ãýõäýý ýíä èõýâ÷ëýí ãàðàõ ¿ð ä¿íã ¿ë õàéõðàí çºâõºí ¿ãèéí óòãà äýýð ë ìàðãàëääàã.

íèéöýýã¿é ýñâýë òîõèðîìæòîé, òîõèðîìæòîé áóñ ãýñýí óõàãäàõóóíóóäûã òóõàéí íºõöºëä òààðóóëàí õýðýãëýõèéã çîðèëãîî áîëãîäîã óó? Ýðõ ç¿éí õ¿ëýýí çºâøººðºëò íü õóóëü ýðõ ç¿éí õ¿ëýýñýíä áàéã÷èä áóþó ãî¸÷ëîí õýëáýë, ýðõ ç¿éò íèéãìèéí ãèø¿¿äýý𠺺ðèé㺺 õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ íü ãîëëîõ ¿¿ðýãòýé ãýæ ¿¿? Ýñâýë ýðõ ç¿é íü øóäàðãà ¸ñíû æèíõýíý óõàãäàõóóíûã ¸ñ÷ëîí áèåë¿¿ëñíýýðýý æèíõýíý óòãààðàà ýðõèéã ã¿éöýëä¿¿ëýã÷ áîëîõ óó? Äýýðõ àñóóëòóóä íü ñîíãîäîã óòãààðàà ýðõ ç¿éí ôèëîñîôèéí ñóäëàõ ãîë ç¿éë, ãîë øèéäýõ àñóóäàë, äààëãàâàð, ¿¿ðýã íü áîëäîã.(B.Ruthers, Ýðõ ç¿éí îíîë. 2005, s.2f) Ýíýõ¿¿ òîìú¸îëîë íü ýðõèéí òàëààðõ áîäîë ýðãýö¿¿ëëèéí õýì õýìæýýò õ¿ëýýí çºâøººðºëòèéã èë¿¿òýéä àâ÷ ¿çýæ áóñäààñ äýýã¿¿ð òàâèõàä íºëººëäºã. Ãýõäýý ýíý íü ýðõ ÿìàð áàéõ ¸ñòîéã çààæ ºãäºã.

Ýðõ ç¿éí îíîë ýðõèéã áîëîí ýðõ ç¿éã òóõàéí äàðààëàë ñèñòåìä õýðõýí áîäèò ¿éë÷èëæ áàéãààã àæèãëàæ òàíèí ìýäýõ, ¿¿ãýýðýý îíîë ç¿éí õóâüä íýãòãýõ çîðèëãûã àãóóëäàã. Ýðõ ç¿éí îíîë íü õóóëèéí òóõàéí öàã õóãàöààíû ìýðãýæëèéí îíöëîã øààðäñàí òóëãàìäñàí çîðèëòóóäûã áàòàëñíààð ýðõèéã ò¿¿íýýñ ¿¿äýí ãàðàõ íºëºº, õîð óðøèã, ¿ð äàãàâàð ¿ð ä¿íã èë¿¿ ñàéí îéëãîõîä òóñàëäàã. Ýðõ ç¿éí îíîë ãýäýã óõàãäàõóóí íü ýðõèéí òàëààð ýðãýö¿¿ëýí áîäñîí ýðãýö¿¿ëëèéã òîäîòãîí òàéëáàðëàñàí òàéëáàð þì.

Ýðõ ç¿éí îíîë, ýðõ ç¿éí ôèëîñîôè õî¸ðûí õîîðîíäûí ÿëãàà áàñ òèéì òîä áèø áîëîõ íü àñóóäëûí ãîë þì. Òýãýõëýýð “ýðõ ç¿éí ôèëîñîôè íü èë¿¿ àãóóëãûí ÷àíàðòàé, ýðõ ç¿éí îíîë íü èë¿¿ õýëáýðèéí øèíæ ÷àíàðòàé ãýäãèéã ÿã òýð óòãààð íü îéëãîõ íü áàñ ó÷èð äóòàãäàëòàé áîëîâ÷ õýëáýðã¿é àãóóëãà áîëîí àãóóëãàã¿é õýëáýð ãýæ áàéäàãã¿é ó÷èð õîîðîíä íü ÿã òàã ñàëãàæ ñàëãàõàä ò¿âýãòýé þì ”(À.Êàóôìàíí, Ýðõ ç¿éí ôèëîñîôèéí ìºí ÷àíàð, çîðèëãî áà ñèñòåì÷èëñýí áàéð ñóóðü. õ.137) õýìýýí ãåðìàíû ýðõ ç¿éí ôèëîñîôè÷, õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð A.Kaufmann òîäîðõîéëæýý. Ýðõ ç¿éí ôèëîñîôèòîé ýðõ ç¿éí îíîëûí àäèë òºñòýé òàë ãýâýë çºâõºí õ¿÷èí òºãºëäºð (¿éë÷èëæ) áóé ýðõ ç¿éãýýð õÿçãààðëàãääàãã¿é, õàðèí èõýíõ òîõèîëäîëä øóóä áóñ áîëîâ÷ “¿íýí çºâ ýðõ ç¿é”-ä ÷èãëýãääýã áºãººä ìºí ò¿¿í÷ëýí ýðõ ç¿éí ñîöèîëîãèéã ñóäàëäàã ýðõ ç¿éí áàðèìòóóäûã àâ÷ ¿çäýãã¿é þì. Ýðõ ç¿éí îíîë íü ýðõ ç¿éí ôèëîñîôèîñ ýöñèéí ä¿íä çºâõºí øàëòãààí (ìîòèâ)ààðàà ÿëãàãääàã.(À.Êàóôìàíí, Ýðõ ç¿éí ôèëîñîôèéí ìºí ÷àíàð, çîðèëãî áà ñèñòåì÷èëñýí áàéð ñóóðü. õ.137) Òýãýõëýýð ýðõ ç¿éí ôèëîñîôè íü “ýðõ ç¿é ãýæ ÷óõàì þó âý?” áóþó “çºâ”, “øóäàðãà ýðõ ç¿éã” ñóäàëäàã áà òîâ÷îîð õýëáýë ýðõ ç¿éí ôèëîñîôè íü “øóäàðãà ¸ñíû îíîë” þì.(À.Êàóôìàíí, Ýðõ ç¿éí ôèëîñîôèéí ìºí ÷àíàð, çîðèëãî áà ñèñòåì÷èëñýí áàéð ñóóðü. õ.135)

Ýðõ ç¿éí ¿éë àæèëëàãàà ÿâàãäàõ ýíý çàð÷ìûã àæèãëàí òîäîðõîéëîõîä ÿàãààä çààâàë ýíý çàð÷ìààðàà áàéõ ¸ñòîé þì áý?, ¿¿íèé øàëòãààí íü þó âý? ãýõ çýðýã àñóóëòóóä óðãàí ãàðäàã. Ýðõ ç¿é ººðºº çºâ ó÷ðààñ õ¿÷èí òºãºëäºð áàéäàã þì óó? Òýãýõëýýð ýðõ ç¿é çºâ, áóðóó áîëîí ¿íýí, õóäàë ãýñýí óõàãäàõóóíûã ÿëãàí ñàëãàæ ò¿¿íä ÷èãëýæ áàéäàã ãýæ ¿¿? Ýñâýë àðàé ººðººð áóþó çîðèëãîä íèéöñýí,

Ò¿ð¿¿ ò¿ð¿¿÷èéí çóóíû èäåîëîãè÷èä õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíä áîëîí ø¿¿õ çàñàãëàëä øóäàðãà ¸ñíû ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí òàëààð îëîí á¿òýýë òóóðâèæ ¿ëäýýæýý. Çàðèì íýãýí á¿òýýë ¿íýõýýð õàìãèéí îíîâ÷òîé ìýò ñàíàãäàæ áîëîõ ÷ èõýíõ íü õýòýðõèé õèéñâýð íýã òàëûã äºâèéëãºñºí ºðººñãºë á¿òýýë¿¿ä áàéâ.(B.Ruthers, Ýðõ ç¿éí îíîë. 2005, s.9f) Õýðýâ Ãåãåëèéí õýëñýí÷ëýí

Ãåðìàíû ýðõ ç¿é ñóäëàà÷ Bernd Ruthers “Ýðõ ç¿éí îíîë” õýìýýõ á¿òýýëäýý: “ýðõ ç¿éí ôèëîñîôè áîëîí ýðõ ç¿éí îíîë ãýñýí 2 ¿ãèéã ñîíãîõäîî ýðòíèé ãðåêèéí ¿ãèéí óòãà áîëîõ “Philosopie” (ìýäëýãò äóðëàõ, ìýäëýãò õ¿ðýõèéã õ¿ññýí õ¿ñýë) áîëîí “Theoria” (àæèãëàõ, õàðàõ, òàíèí ìýäýõ) ãýñýí óòãûã íàðèéâ÷ëàí àâ÷ ¿çýæ, ýíý ¿íäýñëýëýýð ñîíãîëòîî õèéõ íü ç¿éòýé” ãýæýý. Ýíý óòãààðàà ýðõ ç¿éí îíîë ýõëýëèéã òàâèõ áºãººä ìýäëýãèéã îëæ àâàõ õ¿ñýë íü àæèãëàõ, òàíèí ìýäýõ¿éí ýõíèé øàò áàéõ ¸ñòîé.(B.Ruthers, Ýðõ ç¿éí îíîë. 2005, s.8f)

“ åðºíõèé ôèëîñîôè íü òóõàéí öàã ¿åèéíõýý òîëü áè÷èã” áàéäàã ãýæ ¿çâýë “ýðõ ç¿éí îíîë áîëîí ýðõ ç¿éí ôèëîñîôè íü óã óòãààðàà òóõàéí ¿åèéíõýý øóäàðãà ¸ñíû òîëü áàéõ ¸ñòîé”. Ýíý íü ýðõ ç¿é áîëîí øóäàðãà ¸ñ ãýäýã îéëãîëò íü öàã õóãàöààíààñ õàìààðäàã ãýñýí ¿ã þì. Äýýðõ óõàãäàõóóíóóäûí óòãà íü òóõàéí íèéãìèéí áîëîí óëñ òºðèéí ñèñòåìýýñ õàìààðàëòàéãààð õºãæèæ, òóõàéí íèéãýì óëñ òºðèéí íºõöºë áàéäëûã ººðòºº øèíãýýõ áºãººä ýíýõ¿¿ ýðõ ç¿é íü ýðãýýä òóõàéí íèéãìèéí áàéãóóëëûí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý, ä¿ðýì æóðàì áîëîí øóäàðãà ¸ñíû çàð÷ìûã á¿ðýëä¿¿ëäýã áàéíà.

2. Ýðõ ç¿éí îíîë Ýðõ ç¿éí îíîë õýìýýõ óõàãäàõóóí íü: “ýðõ ç¿éã ò¿¿íèé èëðýí ãàðàõ á¿õèé ë òºëºâ áàéäàë, õýëáýð òýð÷ëýí ýðõ ç¿éí äîãìàòèê ¿çýëä ÷ ìºí àäèë äýñ äàðààëàëòàé, ýìõ öýãöòýéãýýð àæèãëàæ, ýðãýö¿¿ëýí áîäîæ ¿¿ãýýðýý íÿãòàëæ áîëîõ áîëîí ¿ã¿éñãýæ áîëîõ á¿õèé ë áîëîìæèéã àøèãëàí òàíèí ìýäýõèéã îðîëäîõ îðîëäëîãî” þì.(B.Ruthers, Ýðõ ç¿éí îíîë. 2005, s.16f) Ýðõ ç¿éí îíîë íü äîãìàòèê ñóäàëãàà, àæëûí ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí þìñ ¿çýãäýë, òîõèîëäîë, õ¿íäðýëòýé àñóóäëûã àæèãëàæ ä¿í øèíæèëãýý õèéäýã. Ýðõ ç¿éí îíîë íü äîãìàòèê îíîëûí ¿¿ñýõ ÿâöàä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ óã îíîëîîñ àðàé äýýä òºâøíèé îíîë áóþó õèéñâýð îíîëûã áèé áîëãîíî. Èíãýæ õèéñâýðëýí ñýòãýõ òºâøèíä ¿¿ñäýã áîëîõîîð ýðõ ç¿éí îíîëûã ìåòà-äîãìàòèê ãýæ íýðëýæ áîëíî.(B.Ruthers, Ýðõ ç¿éí îíîë. 2005, s.16f) Ìåòà ãýäýã íü äýýä òºâøíèé, äýýð íü îðøèõ ãýñýí óòãàòàé. Ýðõ ç¿éí îíîë íü 3 ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýãòýé áºãººä íýãä, ýìïèðèéí áóþó àæèãëàëò òóðøèëòààñ ¿¿äýëòýé ¿¿ðýã, õî¸ðò , àíàëèçûí áóþó ä¿í øèíæèëãýýíèé ãóðàâò, íîðìàòèâ áóþó õýì õýìæýýíèé ¿¿ðýã áîëíî.

(1) “Empeirio” áóþó àæèãëàëò òóðøèëò íü áèäíèé àìüäàð÷ áóé îð÷ëîí åðòºíöèéí ýä þìñ ¿çýãäëèéã ýìõ öýãö, äýñ äàðààëàëòàé àæèãëàí øèíæèõ ãîë ¿éëäýë þì. Ýðõ ç¿éí îíîëûí àæèãëàõ ýä þìñ ¿çýãäýë íü õóóëü áîëîí ø¿¿õèéí øèéäâýð áàéõààñ ãàäíà íèéãìèéí õàðèëöàà óã õàðèëöààíä îðîëöîã÷ ñóáúåêò¿¿äèéí çàí ¿éë áàéäàã. Ýðõ ç¿é íü õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäûí õàðèëöààã çîõèöóóëæ, íèéãýì óëñ îðíûã äýã æóðàìä áàéëãàäàã. Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààí íü ýíýõ¿¿ çîõèöóóëàõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõýä òóñëàõ ¿¿ðýãòýé. Ýíý ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë ýðõ ç¿éí îíîë íü õýì õýìæýýíèé íèéãýìä ¿éë÷ëýõ ¿éë àæèëëàãààã õàðèóöíà. Ãîë àñóóäàë íü ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý õ¿ì¿¿ñèéí íèéãýì áîëîí ãèø¿¿ääýý õàíäàõ õàíäëàãàä õýðõýí íºëººëæ áóéã ñýòãýë ç¿éí áîëîí #02 (002) || 2006/5 || www.liberty.mn 7

JUS & LEX íèéãìèéí òåõíîëîãèéí ¿¿äíýýñ òàíèí ìýäýõýä îðøèíî. Ãîë çîðèëò íü ýðõ ç¿éã íèéãìèéí àìüäðàëä õýðõýí õýðýãëýæ, õýðýãæ¿¿ëæ áóé áîëîí ýðõ ç¿éã ø¿¿ã÷ áîëîí æèðèéí èðãýí õýðõýí çºâøººð÷ áóéã ñóäëàõ ÿâäàë þì. Ýðõ ç¿éí îíîë íü ýðõ ç¿éí õýðýãëýëò, õýðýãæ¿¿ëýëò õýðõýí ÿâàãäàæ áóéã ÿã ë ãóðàâäàã÷ ýòãýýä øèã ñóäàëæ, àæèãëàäàã.

(2) Ýðõ ç¿éí îíîë íü àíàëèç áóþó øèíæëýí ñóäëàõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Ýíý ñóäàëãààãààð õóóëü ç¿éí õýë, õýëëýãèéí õýëáýð; ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý, çààëòûí á¿òýö; ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûã ñóäàëäàã. ̺í ýðõ ç¿éí ¿íäñýí óõàãäàõóóí áóþó îéëãîëòóóäûã òàéëáàðëàäàã. Æèøýý íü, ñóáúåêòèâ áîëîí îáúåêòèâ ýðõèéã õýðõýí õóóëü÷ëàí òóñãàõ, õýðõýí õóóëèéí õýë, õýëëýãýýð èëýðõèéëýõýä ýðõ ç¿éí îíîë ñóäàëãààíû àæëàà çîðèóëäàã. ¯¿íýýñ ãàäíà ýðõ ç¿éí ä¿ðýì æóðàìä ¿ðãýëæ äàâòàãäàæ áàéäàã á¿ãäèéã îëæ òîãòîîõ ¿¿ðýãòýé. Èíãýñíýýðýý ýðõ ç¿éí îíîë íü ýðõ ç¿éí ä¿ðýì æóðàì áîëîâñðîíãóé áîëîõîä áîëîí íýãäìýë íýãýí á¿òýö á¿ðýëäýí òîãòîõîä òîì õóâü íýìýð áîëäîã. Ýíý ¿¿äíýýñýý ýðõ ç¿éí îíîëûã ýðõ ç¿éí á¿òöèéí (òîãòîëöîîíû) ñóðãààë ãýæ íýðëýäýã.

(3). Ýðõ ç¿éí îíîëûí ãóðàâ äàõü ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã íü òîãòñîí õýâ øèíæèò àñóóäëóóäûã øèéäýõýä îðøèíî. Ýíý íü ýðõ ç¿éí óõàãäàõóóí, óõàãäàõóóíû õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷ëýõ õ¿ðýý, øàëòãààí áîëîí ýðõ ç¿éã õýðýãëýõ àðãà÷ëàëûã ñóäëàí òîãòîîõ ¿¿ðýã þì. ¯¿ãýýðýý ýðõ ç¿éí îíîë íü ýðõ ç¿éí óòãà àãóóëãûí ñóðãààë áîëäîã. Ýðõ ç¿éí îíîë íü çºâõºí õ¿÷èí òºãºëäºð, ç¿é ¸ñíû ýðõ ç¿éã òîãòîîãîîä çîãñîõã¿é, æèíõýíý ¿íýí, øóäàðãà ýðõèéã ýðæ, ñóäàëãàà õèéäýã. Ãýõäýý ýðõ ç¿éí ¿éë÷ëýõ áàéäàë áîëîí ò¿¿íèé òóõàéí òóëãàìäñàí àñóóäëûã øèéäýõ õ¿ðýýíä ¿¿ññýí íºõöºë áàéäëààñ ¿¿äýí ýðõ ç¿éí çààëòûí óòãà àãóóëãà, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà àæèëëàãàà ººð÷ëºãäºæ áàéäàã ãýäãèéã ìàðòàæ áîëîõã¿é. Öàã ¿å áîëãîí ººðèéí ýðõ ç¿éí îð÷èíòîé áºãººä ¿¿íýýñ óëáààëàí ººðèéí ãýñýí ýðõ ç¿éí îíîëûí ãîë òóëãàìäñàí àñóóäëóóäòàé áàéäàã. Ýðõ ç¿éí îíîë íü õèë õÿçãààð, çààã äýýð îðøäîã áºãººä õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíûã áóñàä øèíæëýõ óõààíòàé õîëáîæ, íýí ÿëàíãóÿà ñîöèîëîãèéí ø¿¿ìæëýë áîëîí àìüäðàëûí ïðàêòèê, ôèëîñîôèòîé õîëáîæ áàñ çààãëàæ áàéäàã. Ýðõ ç¿éí îíîë íü ýðõ ç¿é, ò¿¿íèé ¿íäýñ øàëòãààí, óðãàí ãàðàõ ¿ð ä¿í, íºëºº íºëººëºë, ýðõ ç¿éí õýðýãæèëò áîëîí ò¿¿íèé àìüäðàëä ¿ç¿¿ëýõ íºëºº, õîð óðøãèéã èë¿¿ îéëãóóëæ ìýäð¿¿ëýõ ãîë çîðèëãîòîé. Ýíý óòãààðàà ýðõ ç¿éí îíîë íü ýðõ ç¿é÷èä áîëîí ø¿¿ã÷äýä ººðèé㺺 òàíèí ìýäýõ, ººðèé㺺 ¿íýëýõ, ººðèéí ¿éëäýëäýý ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàõ ãîë òóëãóóð áîëäîã áèëýý.

8

www.liberty.mn || 2006/5 || #02 (002)

3. Ýðõ ç¿éí îíîëûí ñóäëàãäàõóóíû õ¿ðýý, õÿçãààð Ýðõ ç¿éí îíîëûí ýðãýö¿¿ëëèéí çîðèëãî íü ýðõ ç¿éí õýðýãæèëòûí òàëààð îëîíä íèéöýõ¿éö íýãäìýë ñàíàà îéëãîëòûã áèé áîëãîõ, ø¿¿õ çàñàãëàëûí àæèëòàí, ø¿¿ã÷èä, õóóëü÷äèéí ¿éë àæèëëàãàà áîëîí øèéäâýðëýõ àñóóäàëäàà õàíäàõ õàíäëàãûã çºâ çàëæ ÷èãë¿¿ëýõýä îðøèíî. ªºðººð õýëáýë, ýðõ ç¿éòýé àæèëëàõ, ò¿¿íèéã õýðýãëýõ, öààøèä õºãæ¿¿ëýõ áîëîí ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä îðîëöñíîîð áèä þó õèéæ áàéãàà, áèäíèé ¿éëäýë ÿìàð íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéãàà áîëîí ýíý ¿éëäëýýðýý áèä ÿìàð íºõöºë áàéäëûã áèé áîëãîæ áàéãààãàà óõààðàõàä ãîë çîðèëãî îðøèíî. Ýðõ ç¿éí îíîëûí ñóäëàãäàõóóíû õ¿ðýý, õÿçãààð ýðõ ç¿é ñóäëàëä íýã ìºð õàðààõàí øèéäýãäýýã¿é áàéíà ãýæ õýëæ áîëíî. Òèéì ó÷ðààñ ýðõ ç¿é îíîëûí ñóäëàãäàõóóíä þó õàìààðäàãûã íýð õ¿íä á¿õèé ýðõ ç¿é ñóäëàà÷äûí àâ÷ ¿çñýíýýð ¿çüå. Ýðõ ç¿éí îíîëûí ãîë öºì àñóóäàëä: Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð Bernd Ruthers(B.Ruthers, Ýðõ ç¿éí îíîë. 2005, s.19ff) (ãåðìàíû ýðõ ç¿éí îíîë÷)-èéí ¿çýæ áàéãààãààð: 1. Ýðõ ç¿é ãýæ þó âý?

2. Ýðõ ç¿é þóã áèé áîëãîäîã âý?

3. Ýðõ ç¿éã õààíààñ îëîõ âý? (ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ) 4. Ýðõ ç¿é ñóäëàë íü øèíæëýõ óõààí ìºí ¿¿?

5. Ýðõ ç¿éí äîãìàòèê ¿çýë ãýæ þó áîëîõ, þóã áèé áîëãîäîã âý?

6. Õóóëü ç¿éí õýë, õýëëýã ýðõ ç¿éä áîëîí ýðõ ç¿é÷äèéí õóâüä ÿìàð íºëººòýé âý?

7. Ýðõ ç¿é õýð çýðýã øóäàðãà âý?

8. Ýðõ ç¿é ÿàãààä õ¿÷èí òºãºëäºð áàéäàã âý?

9. Ýðõ ç¿é õýðõýí îíîâ÷òîé àøèãëàãäàæ, õýðõýí õºãæäºã âý? (ýðõ ç¿éí õýðýãëýý) Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð A.Kaufmann(À.Êàóôìàíí, Ýðõ ç¿éí ôèëîñîôèéí ìºí ÷àíàð, çîðèëãî áà ñèñòåì÷èëñýí áàéð ñóóðü. õ.138) (ãåðìàíû ýðõ ç¿éí ôèëîñîôè÷)-èéí ¿çýæ áàéãààãààð: 1. Õýì õýìæýýíèé òóõàé îíîë 2. Öýâýð ýðõ ç¿éí îíîë 3. Øèéäâýð ãàðãàõ òóõàé îíîë 4. Ýðõ ç¿éí øèíæëýõ óõààíû îíîë 5. Òîãòîëöîîíû òóõàé îíîë 6. Ýðõ ç¿éí çàäëàí øèíæëýõ óõààí 7. Ìàðêñèñò ýðõ ç¿éí îíîë 8. Õóóëü ç¿éí õýëëýãèéí òóõàé îíîë 9. ¯íäýñëýëèéí òóõàé îíîë 10. Õóóëü òîãòîîõ òóõàé îíîë 11. Ýðõ ç¿éí ñåìàíòèê îíîë 12. Õóóëü ç¿éí õýëëýãèéí óðëàã ãýõ ìýò Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð Æ.Ë.Áåðæåëü(Æ.Ë.Áåðæåëü, Ýðõ ç¿éí îíîë. 2004, 5-11) (ôðàíöûí ýðõ

ç¿éí îíîë÷)-èéí ¿çýæ áàéãààãààð: 1. Ýðõ ç¿éí åðºíõèé îéëãîëò 2. Ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ 3. Ýðõ ç¿éí çàð÷ìóóä 4. Ýðõ ç¿éí îð÷èí 5. Õóóëü ç¿éí õýë 6. Ýðõ ç¿é áà ôàêò 7. Ýðõ ç¿éã õýðýãëýõ 8. Ø¿¿ã÷ áà ø¿¿í òàñëàõ ¿éë àæèëëàãàà ãýõ ìýò ñýäâ¿¿äèéã îðóóëàí ¿çýæ áàéíà. Òýãýõëýýð, XX çóóíû ýõýí ¿åýñ ýðõ ç¿éí îíîë åâðîïò ¿íäýñíèé ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû øèíæ ÷àíàðààñ õºíäèéð÷ íýëýýä õèéñâýð øèíæ ÷àíàðòàé áîëæ áàéíà ãýæ ä¿ãíýí õýëæ áîëíî. ªºðººð õýëáýë, ¿éë÷èëæ áàéãàà ¿íäñýí áà õýì õýìæýýíèé îéëãîëòûí àãóóëãûí øèíæèëãýýíýýñ õàëüæ, ÿíç á¿ðèéí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû ò¿ãýýìýë àñóóäàë: ýðõ ç¿éí óã ÷àíàð, ãàðàë ¿¿ñýë, òºð áà ýðõ ç¿éí õàðüöàà, ýðõ ç¿é áà íèéãýì, ¿íäýñíèé áà îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí õàðèëöàí õàìààðàë, õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû ¿íäñýí îéëãîëò, àðãóóä (Ýäãýýð ñýäâ¿¿ä Õàíñ Êåëüçåí, Ëåîí Äþãè íàðûí ¿íäýñëýñýí 1926-1938 îíä õýâëýãäýæ áàéñàí “Ýðõ ç¿éí îíîëûí îëîí óëñûí ñýòã¿¿ë”-ä àíõ íèéòëýãäæýý) çýðãèéã áîëîâñðóóëäàã áîëæýý.(Í.Ë¿íäýíäîðæ, Ìîíãîëûí õóóëü ç¿éí îíîëûí øèíæëýõ óõààíû õºãæèë. 2006. (èëòãýë)) Èéíõ¿¿ ýðõ ç¿éí îíîëûí ñóäëàãäàõóóíûã ýðõ ç¿éí åðºíõèé îéëãîëòûã ñóäàëäàã, ýðõ ç¿éí ôèëîñîôè áà ýðõ ç¿éí äîãìàòèê (õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áóé ýðõ ç¿éí õóóëü ç¿éí òåõíèêèéí òàëûã ñóäàëäàã óõààí)èéí õîîðîíä îðøäîã óõààí ãýæ ¿çýõèéí çýðýãöýý áàðóóíû îðíóóäàä ýðõ ç¿éí îíîëûã ýðõ ç¿éí äîãìàòèê áóþó àíàëèòèê ýðõ ç¿é ñóäëàë (jurisprudence) ãýæ ¿çýõ õî¸ð ¿íäñýí õàíäëàãà áàéíà. (Í.Ë¿íäýíäîðæ, Ìîíãîëûí õóóëü ç¿éí îíîëûí øèíæëýõ óõààíû õºãæèë. 2006. (èëòãýë)) Ýíý á¿õíýýñ ýðãýö¿¿ëýí àâ÷ ¿çâýë, ýðõ ç¿éí îíîë íü ýðõ ç¿éã íýãòãýí ä¿ãíýæ, íýãýí öîãö áîëãîí ýðõ ç¿éí õýðýãæèëòèéí àðãà÷ëàëûã àæèãëàæ, ñèñòåìòýé áóþó äýñ äàðààëàëòàéãààð ýðãýö¿¿ëæ, ¿¿íèé ¿íäñýí äýýð íÿãòëàí øàëãàæ áîëîõóéö, ìºí ¿ã¿éñãýæ áîëîõóéö òàíèí ìýäýõ¿éä õ¿ðýõ îðîëäëîãî þì õýìýýí õýëæ áîëíî. ͺ㺺 òàëààñ, ø¿¿õ çàñàãëàëûíõàí õèéæ áóé ¿éëäëýý ìýäýõèéã õ¿ñäýã ýñýõ, ýñâýë òýä ñàíààòàé áîëîí áîäëîãî ÷èãëýëã¿éãýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã ýñýõèéã îëîõîä ýðõ ç¿éí îíîëûí øààðäëàãà îðøèíî õýìýýí õýëæ áîëíî. Ýðõ ç¿éí îíîë íü ø¿¿õ çàñàãëàëûíõàíä ººðèéíõºº ¿éëäýë áîëîí ò¿¿íýýñ óðãàí ãàðàõ íºëººíä ä¿ãíýëò õèéõýä çóó÷ áóþó òóëãóóð áîëäîã áèëýý. Ýíý çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ íü ýðõ ç¿éí îíîëûí ãîë ¿éë àæèëëàãàà áºãººä èíãýñíýýðýý ýðõ ç¿éí øèíæëýõ óõààí, ýðõ ç¿éí ïðàêòèê õýðýãëýý óòãà ó÷èðòàé áîëîõîä ãîëëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.

JUS & LEX ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÀÐ×ÌÓÓÄ Principia probant, non probantur.

Fundamental principles require no proof. Ýðõ ç¿éí ¿íäñýí çàð÷ìóóäàä íîòîëãîî øààðäëàãàã¿é.

Non est certandum de regulis juris.

There is no disputing about rules of law. Ýðõ ç¿éí çàð÷ìóóäûí òàëààð ÿìàð ÷ ìàðãààí áàéõã¿é.

Jura novit curia.

The court knows the laws, the court recognizes rights. Ø¿¿õ õóóëèéã ìýäýæ, ýðõèéã ýðõýìëýõ ¸ñòîé.

Optima statuti interpretatrix est ipsum statutum.

The best interpreter of a statute is the statute itself. Õóóëèéí õàìãèéí ñàéí òàéëáàðëàã÷ áîë õóóëü ººðºº þì.

Jus dicere, et non jus dare.

To declare the law, not to make it. Õóóëèéã áàòëàõûí òºëºº áóñ, õàðèí îëîí íèéòýä ìýäýãäýõèéí òºëºº.

Ignorantia legis neminem excusat.

Ignorance of law excuses no one. Õóóëü ìýäýõã¿é áàéõ íü õýí íýãíèéã õàðèóöëàãààñ ÷ºëººëºõ ¿íäýñëýë áîëîõã¿é.

Omnis definitio in lege periculosa All definition in law is hazardous. Ýðõ ç¿éã òîäîðõîéëñîí òîäîðõîéëîëò á¿ð àç òóðøñàí ç¿éë áàéäàã.

Lex semper dabit remedium.

The law always give a remedy. Õóóëü íü ¿ðãýëæ ýðõ ç¿éí õàìãààëàëò ¿ç¿¿ëæ áàéõ ¸ñòîé.

Non obligat lex nisi promulgata.

A law is not obligatory unless it be promulgated. Õóóëèéã îëîí íèéòýä ìýäýýëýõ õ¿ðòýë ò¿¿íèé çààâàë áèåëýãäýõ øèíæ ¿ã¿éñãýãääýã.

“RULE OF LAW” ÁÓÞÓ “ÝÐÕ Ç¯ÉÒ ¨Ñ”-ÍÛ ÕªÃÆÈËÄ ÕÓÂÜ ÍÝÌÝÐ ÎÐÓÓËÑÀÍ ÕÝÐï¯Ä

1

576 îíû Wentworth Case , 1613 îíû Sir Francis Goddwin’s Case , Thomas Shirley’s Case , 1628 îíû Case of Proclamation , Case of Protestation of Parliament , 1628 îíû The Five Knight Case , 1679 îíû Habeas Corpus Act , 1689 îíû Seven Bishop’s Case .

1576 îíû Wentworth Case 1576 îíû “Wentworth Case”-ûí õýðýãò ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿í íü ïàðëàìåíòàä ñîíãîãäñîí òºëººëºë, ãèø¿¿íèéõýý õóâüä ýçýí õààíä çàõèðàãäàõã¿é ó÷ðààñ ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿í ïàðëàìåíò äýýð õýëñýí ¿ãíèéõýý òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõã¿é ãýæ øèéäæýý.

1576 îíû 2 äóãààð ñàðûí 8. Peter Wentworth ýðõýì äýýäýñòíèé (õàòàí õààíû) òàíõèìä ¿ë õ¿íäýòãýñýí ¿ã õýëæýý. Ò¿¿íèé õýëñýí ¿ë õ¿íäýòãýñýí ãýõ ýë ¿ãñýýñ áîëæ òàíõèì õóðàëäàí øèéäâýð ãàðãàõ áîëæýý. Òýðáýýð õýëýõäýý: “Ýðõýìñýã íî¸í òºëººëºã÷äèéí òàíõèìûí äàðãàà! Áè öººí õýäýí ¿ã ºã¿¿ëýõ áºãººä ýäãýýð ¿ãñýý èõ ¿íý öýíýòýé õýìýýí ¿çýæ áàéíà. Ýðõ ÷ºëºº áîë ¿íýëæ áàðøã¿é ýðäýíý. Ýíý ë øàëòãààíààð ýðõ ÷ºëººíèé ¿íý öýíý ýë òàíõèìä èë¿¿òýé òóñãàãäàæ, ¿éë÷èëæ áàéõ ¸ñòîé. Ìèíèé áèå îëîí æèë ïàðëàìåíòûí õóðàëäààíä ñóóãààã¿é áèëýý. Ãýñýí õýäèé ÷ ìèíèé ñóóñàí õî¸ð õóðàëäààíààñ õàðàõàä ýíý òàíõèìä ¿ã õýëýõ ýðõ ÷ºëºº áàéâ÷ òýðõ¿¿ ýðõ ÷ºëºº íü çºâõºí èõýñ äýýäýñò òàë çàññàí ¿ãýýð èëýðõèéëýãäýæ áàéíà. ¯ë õ¿íäýòãýñýí áàéäàëòàé áàéãàà ìýò ñýòãýãäýë òà á¿ãäýä òºð¿¿ëæ áàéãààãàà ìýäýæ áàéâ÷ óõààíòíóóä òà íàð ìèíü îéëãîíî ãýæ íàéäàæ áàéíà. Íýãä, Áóðõàíû çàðëèãóóä øóäàðãà ¿ãýýð äàìæèí áèäýíä èðäýã øèã áèä ÷ ãýñýí ýíä øóäàðãà ¿ãèéã äýìæèõ õýðýãòýé áºãººä ò¿¿íä ñààä õèéæ áóé á¿õíèéã çàéëóóëàõ ¸ñòîé. Õî¸ðò, ¿ã õýëýõ ýðõ ÷ºëººã ¿íýíõ¿¿ ¸ñîîð ýäë¿¿ëñíýýð ýðõýì äýýäýñòýí òà á¿ãä àëáàòóóäûíõàà ¿íýí ¿ãèéã ñîíñîõ áîëíî. Ãóðàâò, áèä èëýí äàëàíã¿é ÿðüæ, õýëæ, àéëãàæ áàéâàë ýðãýëçýõ, òýýíýãýëçýõ ç¿éë ãàðàõã¿é. Ñîëîìîíû ñóðãààëüä “Áóðõàíû àéäàñ áîë áèëýã öýöèéí ýõëýë” õýìýýñýí áàéäàã. Áóðóóãàà ìýäýõã¿é áîë çºâ çàìàà ÿàæ ìýäýõ áèëýý? Õýðýâ ¿ã õýëýõ ýðõ ÷ºëºº áàéõã¿é áîë áèä ýíý òàíõèìàà “ÏÀÐËÀÌÅÍÒ” ãýæ õýëýõýä õýö¿¿ áîëíî. ĺðºâò, øºíèéí õàðàíõóéãààñ èë¿¿ ºäðèéí íàðàí áèäýíä á¿õ ç¿éëèéã òîä õàðàãäóóëäàãòàé àäèë õóäàë õóóðìàã á¿õýí áèäíèéã óëàì ë ñ¿¿äýðëýí õàëõëàõ áîëíî. Ó÷èð íü áèä ¿ã õýëýõ ýðõ ÷ºëººã èë¿¿ áàòàëãààòàé õàíãàæ, ýäë¿¿ëýõã¿é áîë ø¿¿ äýý. Ãýòýë ¿íýí õèéãýýä øóäàðãà ¸ñûã àãóóëñàí òàíõèì èéì áàéæ áîëîõã¿é áàéëòàé. Òàâä, ìóó ìóóõàé ñàíààã ìýäýæ áàéõ òóñìàà ñàéí ñýðãèéëæ ÷àäíà. Çóðãààä, ìóó ñàíààòàé õ¿íèé ìóó ñàíààã ìýäýæ áàéõ òóñàì áàãà õîõèðîë ó÷ðàõ ¸ñòîé áèø ¿¿.

#02 (002) || 2006/5 || www.liberty.mn 9

JUS & LEX “RULE OF LAW” ÁÓÞÓ “ÝÐÕ Ç¯ÉÒ ¨Ñ”-ÍÛ ÕªÃÆÈËÄ ÕÓÂÜ ÍÝÌÝÐ ÎÐÓÓËÑÀÍ ÕÝÐï¯Ä Äîëîîä, ýíý òàíõèìä áóé ìóó ñàíààò çàðèì õ¿ì¿¿ñýýñ èë¿¿ îëîí ñàéõàí ñýòãýëòýé õ¿ì¿¿ñ áàéõ àâ÷ ¿ã íü ñîíñîãäîæ ÷àääàãã¿é. Àëü àëèíä íü ¿ã õýëýõ ýðõ ÷ºëºº áàéæ ë áàéõ õýðýãòýé. Ýíý á¿ãäýýñ ä¿ãíýâýë, ýë òºëººëëèéí òàíõèìä ¿ã õýëýõ ýðõ ÷ºëººã õàíãàæ ºãºõã¿é áîë æèíõýíý ¿íýíèéã, øóäàðãà ¿ãñèéã õýëýõ ýðõ ÷ºëººíèé òàíõèì áàéæ ÷àäàõã¿é áºãººä ¿íýí ãýõ îéëãîëò îðøèæ ÷àäàõã¿é áèëýý. Ǻâõºí õóäàë õóóðìàã îðøèæ, èõýñ äýýäýñò õýðõýí äîëèãîíîõ, çóñàðäàõûã ñóðäàã ãàçàð áîëîí õóâèð÷ áàéíà õýìýýí õýëæýý. Òýðáýýð öààø ºã¿¿ëýí, Õàòàí õààí áîë õóóëü á¿òýýã÷.

Brakton-û õýëñíýýð ýðõýì äýýäýñòýé èæèë çàÿàòàé õ¿í ýíý âàíò óëñàä ¿ã¿é áèëýý. Èæèë çàÿàòàí èæèë çàÿàòíàà çàõèðäàãã¿é. Ýðõýì äýýäýñ ýãýë õ¿íèé äîð áóñ ãàãöõ¿¿ Áóðõàíû, Õóóëèéí äîð áàéäàã ó÷ðààñ ò¿¿íèéã ýðõýì äýýäýñ õýìýýí íýðëýäýã. Ò¿¿íèé ãàðãàñàí õóóëü ò¿¿íèéã õààí ãýäãèéã òóíõàãëàäàã. Õýðýâ, õóóëèàð çàõèð÷ ÷àäàõã¿é áîë òýð Ýðõýì äýýäýñ áàéæ ÷àäàõã¿é...” ãýæ õýëòýë ò¿¿íèé ¿ãèéã öààø ¿ðãýëæë¿¿ëýí ñîíñîëã¿é çîãñîîæ , õýëñýí ¿ãíèéõ íü òºëºº áóðóóòãàí øîðîíä õîðüæýý. Äàðàà ºäºð íü ïàðëàìåíòûí òàíõèìûí òºëººëºã÷èä öóãëàðàí óóëçñàí áàéíà.

Òàíõèìûí ãèø¿¿ä: Òà ýðõýìñýã õàòíû òàëààð õýëñýí ¿ãýý õýíýýñ, õààíààñ ñîíññîí þì áý?

Peter Wentworth: Õýðýâ òà õàòàí õààíû çºâëºõèéí øóãàìààð àñóóæ áàéãàà áîë íàìàéã óó÷ëààðàé, áè òàíä õàðèóëæ ÷àäàõã¿é íü ýý. Ó÷èð íü áè ïàðëàìåíòàä òºâºã ó÷ðóóëàõûã õ¿ñýõã¿é áàéíà. Áè ÷èíü õóâü õ¿í áèø, àðä ò¿ìíèé òºëººëºë. Áè á¿õ àðä ò¿ìíèé òºëºº áàéäàã òàíõèìûí ãèø¿¿äýä ¿ãýý ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ íü ýðõ ç¿éí äàãóóõ ¿éëäýë. Òèéì ó÷ðààñ òà õýðýâ õàòàí õààíû çºâëºã÷èéí øóãàìààð àñóóæ áàéãàà áîë íàìàéã óó÷ëààðàé, áè òàíä õàðèóëæ ÷àäàõã¿é. Õàðèí àðä ò¿ìíèé òºëººëºë áîëîõ òàíõèìûí íýðèéí ºìíººñ àñóóæ áàéãàà áîë áè òàíä ÷àäëûíõàà õýðýýð õàðèóëíà. Òàíõèìûí ãèø¿¿ä: Áèä òàíõèìûí íýðèéí ºìíººñ àñóóæ áàéíà.

Peter Wentworth: Òýãâýë áè òàíä õàðèóëúÿ...

1576 îíû 2 äóãààð ñàðûí 9. ¯¿íèé äàðàà ïàðëàìåíòûí òàíõèì Peter Wentworthèéã ººðèéí õýëñýí ¿ãíèéõýý òºëºº áóðóó õ¿ëýýíý ãýñýí ÷, õýí íýãíèé ¿ã áàéñàí ãýæ ìýäýãäñýí ÷ ò¿¿íèéã ÿëëàõààð áîëæ øîðîíä õîðüæýý. Óäàëã¿é ýðõýìñýã õàòíû òóñãàé çàðëèã ãàð÷, Peter Wentworth-èéã ÷ºëººëñºí áàéíà. Ýöýñò íü, ò¿¿íèé òºëººëºã÷äèéí òàíõèìûí ãèø¿¿í áàéõ ýðõèéã íü äàõèí ñýðãýýæ, óëìààð ïàðëàìåíòûí òàíõèìä ¿ã õýëýõ ýðõ ÷ºëººã îëãîñîí áàéíà.

1613 îíû Thomas Shirley s Case 1613 îíû 03 äóãààð ñàðûí 27. Ýðõýì äýýäýñ ýõ îðíîîñîî óðâàñàí, îíö õ¿íä 10

www.liberty.mn || 2006/5 || #02 (002)

íîöòîé ãýìò õýðýã ¿éëäñýí, ºð òàâüñàí áîëîí áóñäûí ýä õºðºíãº, ºì÷èä õàëäñàí ãýì áóðóóòàé ýòãýýäèéã ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿í õýìýýí õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é ãýñýí çàðëèã ãàðãàæýý. Íî¸í Thomas Shirley óñàí öýðãèéí õîðèãäîë áàéñàí áºãººä äàðàà íü ïàðëàìåíòàä ñîíãîãäñîí áîëîâ÷ ò¿¿íèéã áàðèâ÷ëàí õîðüñîí þì. Ãýâ÷, òýðáýýð õýëýõäýý: “03 äóãààð ñàðûí 15-íû ºäºð áè ïàðëàìåíòàä ñîíãîãäñîí áºãººä òèéì ó÷ðààñ íàäàä ýíý çàðëèã õàìààðàõã¿é” ãýæýý. Îëîí ìàðãààí õýëýëö¿¿ëãèéí òóðø äàðààõ ãóðâàí àñóóäàë ÿðèãäàæ, õýëýëöýãäæýý. ¯¿íä: íýãä, ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íèé õàëäàøã¿é áàéäàë áà îíöãîé ýðõ; õî¸ðò, ãóðàâ äàõü ýòãýýäèéí àøèã ñîíèðõîëûã õàðãàëçàõ; ãóðàâò, ãýìò õýðýãòýíã ÿëëàõ;

äàðààõ øèéäâýðò õ¿ð÷ýý. Ýë øèéäâýðýý ýçýí õààíä èëãýýñýí áàéíà. Òýðõ¿¿ áè÷èãò “... ýíý òîãòîîë ãàðñàí ¿åýñ ýõëýí õºëºã áààòðóóä õèéãýýä ãèø¿¿äèéí ñîíãóóëèéã õÿíàõ áà øèéäâýðëýõ ¿¿ðãèéã ãàãöõ¿¿ ïàðëàìåíò ã¿éöýòãýæ áàéõààð áîëæýý. Ïàðëàìåíòàä ñîíãîãäñîí òóõàéí õ¿í ïàðëàìåíòàä ë àæèëëàæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã òóë ïàðëàìåíò õÿíàæ, øèéäâýðëýõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó?”. ¯¿íèé õàðèóä ýðõýì äýýäýñ ýñýðã¿¿öýæ, “òàíõèìûí ãèø¿¿í áîëîí ø¿¿ã÷èä çºâøèëöºæ, ò¿¿íèé øèéäâýðèéí á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààã òàéëàãíàí ìýäýãäýæ áàéõààð” øèéäâýðëýæýý. Ãýâ÷, ýöýñò íü ïàðëàìåíòûí òàíõèìààñ ãàðãàñàí øèéäâýðèéã õààí õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéíà.

1613 îíû 04 äóãààð ñàðûí 16. ªìíºõ ø¿¿õèéí øèéäâýð¿¿äèéã ¿çâýë ýíý òîõèîëäîëä õààí òóõàéí ãèø¿¿íèéã ïàðëàìåíòààñ ãàðãàæ, öààçàëäàã áàéñàí áàéíà. Óðüä ãàðãàñàí ø¿¿õèéí øèéäâýð¿¿ä (ïðåöåäåíò¿¿ä)-èéã óíøñàíû äàðàà òýä Thomas Shirley íü ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿í áîëîõûí õóâüä îíöãîé ýðõ ýäëýõ ýñýõ, äàðààãèéí øèéäâýð ãàðòàë õîéøëóóëàõ ýñýõ, áèä õààíä íýõýìæëýã÷ýýð õàíäàõ ¸ñòîé ýñýõ òàëààð õýëýëöýæ óëìààð ñàíàë íýãäýí ýöýñò íü Thomas Shirley-ãèéí òàëä àñóóäëûã øèéäâýðëýñýí áàéíà. Ýíý ºäðººñ ýõëýí ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íèé õàëäàøã¿é áàéäàë áà îíöãîé ýðõèéã òîãòîîæ ºãñºí íü õîæèì ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íèé ýðõ ç¿éí áàéäëûã òîäîðõîéëîõîä ÷óõàë çàð÷èì áîëæ ÷àäñàí þì.

1628 îíû “Case of Proclamation”, “The Five Knight Case”

1613 îíû Sir Francis Goddwin s Case Ýë õýðãèéí àãóóëãà áîë íî¸í Francis Goddwin íü õóóëü ç¿éí äàãóó ñîíãîãäñîí ýñýõ, ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿í áîëîõûã íü õ¿ëýýí çºâøººðºõ ýñýõ òàëààð ø¿¿õ õóðàë áîëñíû ¿íäñýí äýýð ò¿¿íèéã ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿í áîëîõûã íü õ¿ëýýí çºâøººðñºí ÿâäàë þì. Ãýñýí õýäèé ÷ õ¿ëýýí çºâøººðºõ òóõàé øèéäâýð ãàðñíû äàðàà òºëººëºã÷äèéí òàíõèìûí äàðãà õààíä ýíý õýðãèéí òàëààð ìýäýãäýõýä òýðáýýð èõýä äóðã¿éöýæ, ò¿¿íä ÿë òóëãàæýý. Ýíý á¿ãäèéí ýöýñò, íî¸í Francis Goddwin ººðèéí òºëºº òýìöýæ, îëîí õóðàë áîëñíû äàðàà ïàðëàìåíòûí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé äàðààõ øèéäâýð¿¿ä ãàðñàí áàéíà. ¯¿íä, òàíõèì ºìíº øèéäâýðëýñýí õýðãèéã ¿íýíýýð ìýäýãäýõ; òàíõèì ººðñ人 õýëýëöýæ øèéäâýðèéã ãàðãàõ; òàíõèì ø¿¿ã÷èäòýé õýëýëöýæ øèéäâýðëýõ; çºâëºõ á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààã òàéëàãíàõ. Äàðààãèéí óäàà áîëñîí õýëýëö¿¿ëãýýð ïàðëàìåíòûí òàíõèì øèéäâýð ãàðãàõ áºãººä á¿õ ¿éë àæèëëàãààã áè÷ãýýð áàòàëãààæóóëíà ãýñýí øèéäâýðèéã ãàðãàñàí áàéíà. Íî¸í Francis Goddwin íü ïàðëàìåíòûí ñîíãóóëèéí ¿åýð ñîíãîã÷äûã ÿòãàñíûã õóóëü áóñ ¿éëäýë ãýæ ¿çýæ áàéñàí áºãººä ýíý õýðãèéã øèéäâýðëýõ ¿åýð òàíõèì

1628 îíû “Case of Proclamation”, “The Five Knight Case”-ûí õýðã¿¿äýä õààí òàòâàð òîãòîîõ ýðõòýé ýñýõ òàëààð õýëýëöæýý. Ïàðëàìåíòûí äàâóó ýðõèéã “No taxation without representation” õýìýýí øèéäýæ, õóóëü òîãòîîõ ýðõ ìýäýë çºâõºí ïàðëàìåíòàä õàäãàëàãäàíà ãýñýí ýöñèéí øèéäâýðèéã ãàðãàæýý. Ýíýõ¿¿ ìàðãààí, 1628 îíû “Petition of Right” õýìýýõ áàðèìò áè÷èãò ýçýí õààí 1215 îíû Magna Charta-ûí ãýðýýíä òóñãàñàí ýðõ¿¿äèéã ïàðëàìåíòàä ýäë¿¿ëýõèéã íîòëîõîä õ¿ðãýñýí áèëýý. ̺í Àíãëèéí õààíû ãýð á¿ëèéí ãýðëýõ áîäëîãîä ïàðëàìåíòûí ç¿ãýýñ íºëººëºõ ãýñíýýñ “Case of Protestation of Parliament” õýìýýõ õýðýã ¿¿ñýí ýöýñòýý ýíý íü ïàðëàìåíòûã òàðààõàä õ¿ðãýñýí áàéíà.

1679 îíû “Habeas Corpus Act”, 1688 îíû ”Seven Bishop s Case” õýðã¿¿äèéí äàðààõàí áîëñîí 1689 îíû Àíãëèéí õóâüñãàë ýöñèéí øèéäèéã àâ÷èðñàí áèëýý. Ýíý áîë Àíãëèéí ýçýí õààí õóóëü òîãòîîõ ¿éë àæèëëàãààíä ïàðëàìåíòààñ ¿ë õàìààðñàí õÿíàëò òàâèõ ãýñýí îðîëäëîãûã ýöýñëýí äóóñãàâàð áîëãîñîí þì. Èéíõ¿¿ ïàðëàìåíò áîëîí ýçýí õààíû òýìöýë õýí àëü íü õóóëèéí ºìíº òýãø áàéíà ãýõ çàð÷ìààð äóóññàí áºãººä ïàðëàìåíò àðä ò¿ìíèé äóó õîîëîéã íýãòãýí çàíãèäàæ õóóëüä òóñãàäàã òóë ïàðëàìåíòûí ÿëàëòààð äóóññàí ò¿¿õòýé àæýý. Ýíýõ¿¿ ò¿¿õ ºä㺺 áèäýíä ïàðëàìåíò ãýõ áàéãóóëëàãûã “àðä ò¿ìíèé òºëººëëèéí áàéãóóëëàãà ”, ò¿¿íä ñîíãîãäîõ ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íèéã “õóóëü òîãòîîõ ¿éë ÿâöàä áèäíèéã òºëººëºí õ¿ñýë çîðèãèéã ìààíü èëýðõèéëýí ñóóõ òºëººëºã÷ áóþó ñîíãóóëèéí ìàíäàòûí ýðõýýð õàìãààëàãäñàí èðãýí, ãýõäýý áóñäûãàà ýñâýë, àðä ò¿ìíèé ñàíàëûã òýýæ áóé íàìûí òºëººëºã÷, õóóëü òîãòîîã÷, òºðèéã õÿíàã÷” ãýæ îéëãîõ îð÷èí öàãèéí ¿çëèéí ýõ ñóðâàëæ áîëñîí áèëýý. Ë.ªëçèéñàéõàí.

JUS & LEX

ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ¨Ñ ÑÓÐÒÀÕÓÓÍ Õàðâàðäûí Èõ Ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð Ë.Ôóëëåð

Õ

óóëüä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ¸ñ ç¿é. Ýíý õýñýã íýëýýí óðò ¸ãòëîëîîð ýõëýõ áà íýãýí õààí óëñàà àç æàðãàëã¿éãýýð óäèðäàæ áàéãàà òóõàé ºã¿¿ëíý. Õóóëü õèéõýä ãàðäàã íàéìàí àëäàà Ðåêñ òîìîîõîí øèíý÷ëýë õèéñíèé ¿ð ä¿íä õààí øèðýýã çàëãàìæëàí ñóóâ. Òýðýý𠺺ð÷ëºëò, øèíý÷ëýëò õèéõ àãóó èõ ýðìýëçëýýð ä¿¿ðýí áàéëàà. Ò¿¿íèé áîäëîîð ºìíºõ ¿åèéí õààäûí ãàðãàæ áàéñàí õàìãèéí òîì àëäàà íü õóóëü õèéõäýý ãàðãàæ áàéñàí àëäàà õýìýýí ¿çýæ áàéâ. Îëîí çóóíû òóðø ¿å çàëãàìæèëñàí õààäàä ýðõ ç¿é ãýäýã çºâõºí áàãà çýðãèéí øèíý÷ëýëýýñ ººð þó ÷ áàéñàíã¿é. Ø¿¿í òàñëàõ ¿éë àæèëëàãàà íü õýòýðõèé í¿ñýð, òºâºãòýé; õóóëèéí ä¿ðýì íü ýðòíèé õýë, õýëëýãýýð õèéãäýæ; àðä ò¿ìýí õýðãýý øèéäâýðë¿¿ëýõèéí òóëä ø¿¿ã÷äýä èõ õýìæýýíèé ìºí㺠òºëäºã; ø¿¿ã÷èä õýðýãò õàíäàõäàà øóäàðãà áóñ, ¸ñ æóðàìã¿é õàíäàæ; çàðèì òîõèîëäîëä á¿ð õýýë õàõóóëü àâäàã áàéëàà. Ðýêñ ýíý á¿õíèéã øèíý÷ëýõèéã õ¿ññýí áºãººä òýðýý𠺺ðèéí íýðèéã “àãóó èõ õóóëü ãàðãàã÷” õýìýýí ò¿¿õýíä ìºíõëºí ¿ëäýýõýýð øèéäæýý. Ýíý ñàíàà íü ãýâ÷ ò¿¿íèé àãóó èõ ñàíààðõàëäàà õºòëºãäñºí çîëã¿é, àçã¿é õóâü òàâèëàí áàéëàà. Òýðýýð øààðäëàãàòàé ººð÷ëºëòèéã õèéõ íü á¿¿ õýë “ñàéí” áàéòóãàé “ìóó” õóóëü ÷ ãàðãàæ ÷àäñàíã¿é. Ýíý òàë äýýð Ðåêñ àìæèëòàä õ¿ðñýíã¿é. Ðåêñ ¿íýõýýð àëäàà ãàðãàñàí áàéâ. Ò¿¿íèé àíõíû õóóëü íü ìàø ýìãýíýëòýéãýýð õ¿÷èíã¿é áîëñîí þì. Öýâýðõýí öààñàí äýýð õóóëèéã á¿ð ýõíýýñ íü áè÷èæ ýõëýõèéí òóëä òóõàéí ¿åä ¿éë÷èëæ áàéñàí ñàéí, ìóó á¿õèé ë õóóëèóäûã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ øààðäëàãà ò¿¿íä áàéâ. ªìíº ¿éë÷èëæ áàéñàí á¿õ õóóëü õ¿÷èíã¿é áîëëîî. Èéíõ¿¿ òýðýýð õóóëèéí òºñºë áè÷èõ àæèëäàà îðñîí áîëîâ÷ õàðàìñàëòàé íü ãàíöààð÷èëñàí ã¿íãèéí ñóðãàëòààð ýçýìøèæ îëñîí ò¿¿íèé áîëîâñðîë èõýýõýí ó÷èð

Àíãëè õýëíýýñ îð÷óóëñàí Ë.ªëçèéñàéõàí, ×.Öýíãýë

äóòàãäàëòàé áàéâ. Ðåêñò ººðèéí õóóëèà åðºíõèéëºõ, íèéòëýã íºõö뺺ð èëð¿¿ëýõ ýíãèéí ÷àäâàð ÷ äóòàãäàæ áàéâ. ªºðòºº èòãýë ìóóòàé áàéñàí áîëîâ÷ òýðýýð õóóëèà õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí áàéíà. Ãýñýí õýäèé ÷ ò¿¿íèé çîõèîñîí õóóëü õ¿ì¿¿ñèéí áóõèìäëûã òºð¿¿ëæ, Ðåêñ ººðèéí çîõèîñîí õóóëèà õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí áàéíà. Õàðèí õ¿ì¿¿ñèéí äóíä ÿìàð íýãýí àñóóäàë ìàðãààí ¿¿ñâýë àñóóäëûã øèéäýæ ºãºõººð áîëñîí áàéíà. Èéíõ¿¿ òºðºë á¿ðèéí õýðã¿¿äèéã íºõöºë áàéäàëä íü àâ÷ ¿çýõ íü ç¿éòýé ãýýä àæèëëàñàí áàéíà. Ãýñýí õýäèé ÷ ººðèéí õ¿÷ ÷àäàë, îþóí óõààíû õÿçãààðëàãäìàë áàéäëûã èë¿¿ èõ ìýäýðñýýð ë áàéâ. Òýðýýð ýíý çîðèëãîäîî áàñ ë õ¿ð÷ ÷àäñàíã¿é. Õóóëü ãàðãàõ òºëºâëºãºº, òºñ뺺 ººð÷ëºí òýð öàãààñ õîéø ººðñäèéí äóíä áîëæ áóé õýðýã, ìàðãààíòàé àñóóäëóóäàä ø¿¿ã÷ýýð àæèëëàõààð øèéäëýý. Ðåêñ îëîí ÿíçûí õýðýã, ìàðãààíûã íýã íýãýýð íü øèéäâýðëýõ òóòàì ººðèéíõ íü íóóãäìàë áàéñàí àâúÿàñóóä óëàì á¿ð èëýð÷, õºãæèí ààæìààð ýäãýýð íü õóóëèíä òóñãàëàà îëñíîîð äàãàæ ìºðäºõ ä¿ðýì, æóðìûí ñèñòåìèéã áèé áîëãîíî õýìýýí áîäîæ áàéëàà. Õàðàìñàëòàé íü, ò¿¿íèé ýçýìøèæ îëñîí áîëîâñðîëûí ñóë òàë íü ò¿¿íèé òºñººëæ áàéñíààñ ÷ ã¿í ã¿íçãèé áàéâ. Ò¿¿íèé àç òóðøèëò ýíý óäàà ÷ á¿òñýíã¿é. Õýäèéãýýð òýð õýäýí çóóí çàðëèã, øèéäâýð ãàðãàñàí áîëîâ÷ àñóóäëûã îëèãòîé øèéäýæ áàñ ÷àäñàíã¿é. Òýð åðºíõèéëëèéí áóþó íèéòëýã íºõö뺺ð èëðýõ ãýñýí çàð÷ìûã õýðýãã¿é õýìýýí ¿çýæ áàéñàí òóë áýðõøýýë áèé áîëæ, ø¿¿õèéí á¿õ ýðõ ìýäëèéã àâëàà. Ýíý á¿òýëã¿éòëèéí äàðàà Ðåêñ á¿õíèéã øèíýýð ýõëýõýýð øèéäâýðëýâ. Èéíõ¿¿ òýðýý𠺺ðò íü õóóëü ãàðãàõ áîëîâñðîë äóòààä áàéãààãàà ìýäýðñýí áàéíà. Èíãýýä ò¿¿íèé àíõíû õè÷ýýë íü õóóëü íèéòëýã íºõö뺺ð èëðýõ ¸ñòîé ãýñýí çàð÷ìûã (1) ìýäýõ áàéâ.

øèíý õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëæ ÷àäñàí áàéíà. ªìíºõ àëäààíóóäàà äàâæ ÷àäñàí ÷ òýðýý𠺺ðòºº áàñ ë èòãýëã¿é õýâýýð áàéâ. Ðåêñ ººðèéí ò¿øìýääýý øèíý õóóëèéí òóõàé ÿðüæ, ýíýõ¿¿ õóóëèàð öààøèä àëèâàà õýðýã, ìàðãààíûã øèéäíý õýìýýí çàðëàâ. Ãýõäýý ýíýõ¿¿ õóóëèéã íóóöëàõ ¸ñòîé ãýæ íýìýí õýëýâ. Õóóëèéã ãàãöõ¿¿ ººðºº áîëîí õýñýã ø¿¿ã÷ ë ìýäýõ ¸ñòîé. Ò¿¿íèé ýíý òºëºâëºãººã ò¿øìýä¿¿ä øóóä ýñýðã¿¿öýâ. Òóõàéí ãîðèì æóðìûí òàëààð ìýäýõã¿é áàéòëàà àñóóäëàà øèéä¿¿ëýõ íü áàéæ áîëøã¿é õýðýã ãýæ òýä ¿çýâ. (2) Ýíý ýñýðã¿¿öëýýñ Ðåêñ ººðèéí äàâóóòàé áîëîí ñóë òàëûã îëæ ìýäëýý. Àìüäðàë ò¿¿íä áîäèò ñóðãàìæ ºãñíèéã Ðåêñ îéëãîæ ýõýëñýí áàéíà.

ªºðò áóé îþóíû õ¿÷, óéãàã¿é ãàíöààð÷èëñàí õºäºëìºðèéíõºº ¿ð ä¿íä Ðåêñ ýíý á¿õíèéã àìàðõàí õóðäàí ñóðëàà. Èéíõ¿¿ òýðýýð äàõèí

Ðåêñ äàõèí õóóëèà õ¿÷èíã¿é áîëãîõîîñ ººð àðãàã¿é áîëñîí áºãººä ýíý õóóëü èðýýä¿éä ãàðàõ àñóóäëûã øèéäýõ áîëîìæã¿é ãýäãèéã

Ðåêñ äàõèí ººð íýãýí òºëºâëºãºº õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîâ. Æèë á¿ðèéí ýõýíä ºìíºõ æèëä ¿¿ñãýñýí á¿õ ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûí õýðýã, ìàðãààíûã øèéäýæ ºãºõººð áîëîâ. Ãýõäýý øèéäâýðýý òóõàéí çºð÷èë ãàðàõ áîëñîí á¿õ øàëòãààí, íºõöëèéã òîäðóóëñíû ¿íäñýí äýýð ãàðãàõ áîëíî. Öààøèä ãàðãàñàí øèéäâýðèéã õÿíàõäàà ó÷èð øàëòãààíûã íü ãîëëîí òîãòîîõ áà áîäèò áàéäàë äýýð ãàðñàí àñóóäëûã á¿õýëä íü õàðæ øèéäýõ íü èðýýä¿éä ãàðàõ õóóëüä íü õýðýãòýé áàéëàà. Èíãýýä ººðèéí ò¿øìýääýý Ðåêñ ýíýõ¿¿ øèíý òºëºâëºãººãºº áîëîí ººðèéí øèéäâýðëýñýí á¿õ õýðã¿¿äèéã, òýäãýýðèéã øèéäâýðëýõýä õýðýãëýæ áàéñàí õóóëèéí õàìò õýâëýí ãàðãàõ áîëñíîî èòãýëòýéãýýð çàðëàëàà. Ýíý ¿éëäëýýðýý ºìíº íü õýðýãæ¿¿ëæ áàéñàí òºëºâëºãººíèéõºº ãîë ¿ã¿éñãýëèéã ãàðãàíà ãýæ òîîöîîëîâ. Ò¿øìýä¿¿ä ¿¿íèéã äóóãàé ë õ¿ëýýí àâñàí áºãººä èíãýýä òýä ýíý ä¿ðýì íü ÿìàð áîëîõ, þó õèéâýë ç¿éòýé áîëîõ òàëààð ÿðüæ, òàéëáàðëàæ ºãñºí áàéíà. Ðåêñ èðýýä¿éä ãàð÷ áîëîõ õýðýã, ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ òýðõ¿¿ õóóëèéã õýâëýí ãàðãàõààñ çàéëñõèéõ àðãà áàéõã¿é ãýäãèéã îéëãîæ àâ÷ýý.

#02 (002) || 2006/5 || www.liberty.mn 11

JUS & LEX ìýäëýý. (3) Òýðýýð õóóëü íèéòëýã íºõö뺺ð èëðýõ òàëàà𠺺ðèéíõºº ñóðãàëòûã ¿ðãýëæë¿¿ëýí ñóäàëæ, õè÷ýýíã¿é àæèëëàæ ç¿òãýñíèé ¿ð ä¿íä óðä íü ãàðãàñàí õóóëèà äàõèí íÿãòëàí áîëîâñðóóëààä øèíý õóóëü óäàõã¿é õýâëýãäýí ãàðíà ãýæ îëîíä çàðëàëàà. ¯¿íèéã Ðåêñèéí ò¿øìýä¿¿ä áîëîí àðä èðãýä òàëàðõàëòàéãààð õ¿ëýýí àâñàí áàéíà. Ãýâ÷ ýíý õóóëü õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõ ¿åä õóóëü á¿õýëäýý îéëãîìæã¿é áàéãààã ìýäýâ. Õàðàìñàëòàé íü ýíýõ¿¿ õóóëèéã ñóäàëñàí õóóëèéí øèíæýý÷èä: Ðåêñèéí ãàðãàñàí õóóëüä ýíãèéí èðãýí áàéòóãàé ìýðãýæëèéí õóóëü÷èä ÷ îéëãîãäîõ ãàíö ºã¿¿ëáýð áàéõã¿é áàéãààã òîãòîîæýý. Óäàëã¿é õààíû îðäíû ºìí¿¿ð ‘‘ õýí ÷ îéëãîõ áîëîìæã¿é õóóëèéã õ¿ì¿¿ñ ÿàæ äàãàæ ìºðäºõ þì áý?’’ ãýñýí áè÷èã áàðüñàí õ¿ì¿¿ñ æàãñàâ. (4) Õóóëü äàõèí õ¿÷èíã¿é áîëîâ. ªºðò íü çàéëøã¿é òóñëàìæ õýðýãòýé áàéãààã ìýäñýí Ðåêñ õóóëèéã äàõèí íÿãòëàõààð øèíæýý÷ íàðûí áàã àæèëëóóëæ, õóóëèéí àãóóëãà, ãîë ñàíààã íü õºíäºõã¿éãýýð çºâõºí ¿ã õýëëýã¿¿äèéã íü ñàéæðóóëæ çàñàõûã òóøààâ. Çàñâàðëàñàí õóóëü íü ¿ã õýëëýã, óòãûí õóâüä îéëãîìæòîé áàéõûí òîä çàãâàð áîëæ ÷àäñàí ÷ çºð÷뺺ð ä¿¿ðñýí çºãèéí ¿¿ð ìýò ç¿éë áîëîâ. Õóóëèéí çààëò á¿ð íü íºãºº çààëòòàéãàà óÿëäàà áàéõã¿é çàðèìäàà á¿ð ýñðýã áàéëàà. Èíãýýä äàõèàä ë õààíû îðäíû ºìíº æàãñàã÷èä “Õààí ýíý óäàà ººðèéíõºº ñàíààã õî¸ð ýñðýã ñàíààãààð áè÷æýý” (5) ãýñýí áè÷èã áàðüæ æàãñàâ. Õóóëèéã äàõèí õÿíàõààð òýð äîð íü õ¿÷èíã¿é áîëãîâ. Ðýêñèéí ñýäýæ îðîëäñîí á¿õýí á¿òýëã¿éòýæ, ò¿¿íèé á¿õèé ë òýâ÷ýýð íü àëäàãäàâ. Òý𠺺ðèéíõºº ò¿øìýä¿¿äýä õè÷ýýë çààæ, ýíý á¿õýíä öýã òàâèõààð øèéäýâ. Õóóëüä øààðäëàãàòàé áàéãàà á¿õ ç¿éë¿¿äèéã áàãòààí îðóóëàõûí çýðýãöýý õóóëèéã ýñðýã òýñðýã çààëòóóäààñ öýâýðëýí õÿíàæ, çàñâàðëàõ ¿¿ðãèéã øèíæýý÷ íàðò ºãºâ. Äýýð íü ìàø îëîí òºðëèéí ¿éëä¿¿äèéã ãýìò õýðýãò òîîöîí õóóëèíä îðóóëàõ áîëëîî. ªìíº íü èðãýä õààíä áàðààëõàí 10 õîíîãûí õóãàöààíä ÿìàð íýãýí ç¿éëèéí òàëààð èëòãýæ áîëîõ ¸ñòîé áàéñàí áîë øèíý÷èëñýí õóóëèàð ýíý õóãàöààã 10 ñåêóíä õ¿ðòýë áîëãîæ áàãàñãàâ. ̺í 12

www.liberty.mn || 2006/5 || #02 (002)

õààíû ºìíº íàéòààõ, õàíèàëãàõ, ýâøýýëãýõ, çîãèñîõ, óõààí àëäàæ óíàí áèå íü òàâã¿éòýõ, á¿äýð÷ óíàõ çýðýã ¿éëäýë õèéâýë ãýìò õýðýãò òîîöîí 10 æèëèéí õîðèõ ÿëààð øèéòãýõ áîëñîí áàéëàà. Ýíý íü àðä ò¿ìýíä îéëãîìæã¿é, íîöòîé õýðýã áàéâ. Õ¿ì¿¿ñ õààíû ýñðýã áîñîõîä áýëýí áîëæýý. Õóâüñãàë ãàðàõààñ ºìíº øèíý õóóëü õýâëýãäýí ãàðëàà. Íèéãìèéí èäýâõèòýé õýñãèéíõýí ýíý õóóëèéí ýñðýã ýñýðã¿¿öëýý èëýðõèéëýâ. Ýíý ¿åýð õýí íýãýí õ¿í: “ Çàõèðàãäàõ áîëîìæã¿é ç¿éëèéã çàõèðíà ãýäýã áîë õóóëü ãàðãàõ ÿâäàë áèø, ýíý íü õóóëü ãàðãàõã¿é áàéíà ãýñýí ¿ã; ã¿éöýòãýæ áîëîìã¿é òóøààëûã äàãàíà ãýäýã áîë ýìõ çàìáàðààã¿é áàéäëûã áèé áîëãîíî, ýíý íü àéìøèã” ãýæ õýëæ áàéëàà. (6) ×àäàõã¿é áîë õóóëü á¿¿ õèé, Îäîî õóóëü á¿¿ õèé! ßìàð íýãýí çîðèëãîã¿é áîë ýðãýëçýýòýé, àéäàñ àãóóëñàí, çàìáàðààã¿é õóóëü õèéõýý áîëü! õýìýýí øààðäàæ ýõýëæýý. Àðä íèéòýýðýý ýñýðã¿¿öëèéí ºðãºõ áè÷èã áàðèâ... Ýíý õóóëèéã Ðåêñ äàõèí õ¿÷èíã¿é áîëãîëîî. Ðåêñýýñ øèíæýý÷äýä ºãñºí çààâàð áîëãîí ÿìàð íýãýí àñóóäàë ¿¿ñãýýä áàéñàí òóë øèíý÷ëýëèéã òýäýíä äààòãàâ. ¯¿íèé òóëä õóóëèéí á¿õ ¿ã õýëëýãèéã çàñâàðëàí, øèíýýð äàõèí áè÷èæ õýâëýõ øààðäëàãàòàé áîëëîî. Òýä øèíý õóóëèéã õýâëýí ãàðãàæ ãóäàìæ á¿ðò ¿íýã¿é òàðààâ. Ðåêñèéí ººðèéí õèéñýí ýõ õóâèéã çàñâàðëàõàä èõ õýìæýýíèé öàã õóãàöàà îðñîí òóë çàñâàðóóäûã õèéæ äóóñãàí õóóëü õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ ýõëýõ ºäºð áîëîõîä ýíý õóãàöààíä àìüäðàë äýýð øèíýýð ãàð÷ èðñýí ººð÷ëºëò¿¿äýýñ áîëîîä õóóëèéí àãóóëãà, ìºí ÷àíàð àëü õýäèéí àëäàãäñàí áàéâ. Àìüäðàëä áîëæ áàéãàà áîäèò ¿éë ÿâäëóóä íü õóóëèéí àãóóëãûã ººð÷ëºõèéã áîäèòîîð øààðäàæ áàéëàà. Øèíý õóóëü õ¿÷èí òºãºëäºð áîëæ ¿éë÷èëæ ýõýëìýãöýý áàéíãûí ººð÷ëºëò îðæ ýõëýâ. Óäàëã¿é “ºäºð á¿ð ººð÷ëºëò îðäîã õóóëü íü îãò õóóëüã¿é áàéñíààñ ÷ äîð þì ” (7) ãýñýí õóóäàñ ãóäàìæààð ¿çýãäýõ áîëîâ. Òýðýý𠺺ðèéíõºº õààí÷ëàëûí ¿åèéí á¿òýëã¿éòýõ áîëñîí îëîí øàëòãààíûã ººðèéí øèíæýý÷èäòýé õîëáîí ¿çýæ íýãýí ÷óõàë øèéäâýðèéã ãàðãàâ. Ðåêñ ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã çºâõºí ººðèéíõºº

èòãýìæëýãäñýí õ¿íä ºãºõ, ýíý çàìààð òýðýýð õóóëèíä îðæ áàéãàà ººð÷ëºëòèéã øóóä õÿíàõ áîëîìæòîé áîëæ ººðèéí óëñ îðíûã òîõèîëäîæ áîëîõ õÿìðàëààñ àâàð÷ ÷àäàõ áîëíî ãýæ ¿çýâ. Òýðýýð øèíý õóóëèéíõàà õýðýãæèëòýíä ººðºº øóóä õÿíàëò òàâüæ ýõýëñýí íü áàñ íýãýí õÿìðàë ãàðàõ øàëòãààí áîëîâ. Ãàðñàí õýðýã á¿õíèéã ººðèéí øèíýýð ãàðñàí õóóëèéí äàãóó ñîíñîæ, øèéääýã áîëñîí ÷ ¿ð ä¿íãýý áàñ ë ºãñºíã¿é. Ðåêñ ýíýõ¿¿ îëîí äàõèí ººð÷ëºãäºæ, çàñâàðëàãäàæ ãàðñàí õóóëèéã ººðèéí õààíò óëñûí äàãàæ ìºðäºõ ñóóðü õóóëü áîëãîæ çàðëàñàí áàéâ. (8) Õàðèí íèéãìèéí íºëºº á¿õèé õýñýã Ðåêñèéã õýðõýí õóóëü, ø¿¿õèéí ¿éë àæèëëàãààíààñ õîëäóóëæ, õààí øèðýýí äýýð íü áàéëãàõ òàëààð çºâëºëäºæ áàéëàà. Ýíý ¿åä Ðåêñ ãýíýò öàã áóñààð íàñ áàðëàà. Ò¿¿íèéã çàëãàìæëàã÷ II Ðåêñ àíõíû õóóëèíäàà: çàñãèéí ýðõ ìýäëèéã õóóëü÷äààñ ñàëãàí àâ÷ õóóëü÷äèéã îëîí íèéòòýé õàðèëöàã÷ õýìýýí òóíõàãëàâ. Ýíý çàìààð àðä ò¿ìýí õàòóó äàãàõ ä¿ðýì æóðàìã¿éãýýð àç æàðãàëòàé, òàéâàí àìãàëàí àìüäðàõ áîëíî ãýæ òýðýýð òàéëáàðëàñàí áàéíà. Á¿òýëã¿éòëèéí ¿ð óðøèã Ðåêñèéí îðîëäëîãî 8 çàìààð á¿òýëã¿éòýâ. Õóóëü áàòàëæ ÷àäààã¿éä õ¿ðñýí 8 àëäàà: 1.Íèéòëýã íºõö뺺ð èëðýýã¿é; 2.Óðüä÷èëàí òààãäàõóéö òîäîðõîé (áè÷ìýë, õýâëýãäñýí, íèéòýä çàðëàñàí) áàéãààã¿é; 3.¯éë÷ëýõ èðýýä¿éòýé áàéãààã¿é; 4.Õóóëèéã îéëãîìæòîé òîìú¸îëæ (õóóëü íü ñàëàà óòãàã¿é, íýã ìºð îéëãîãäîõ) ÷àäààã¿é; 5.Õóóëèéí õýì õýìæýýí¿¿ä ººð õîîðîíäîî çºð÷èë人íòýé, áèå áèåíýý øàòëàí çàõèðñàí áàéãààã¿é; 6.ªºðèéí á¿ðýí ýðõýä ¿ë õàìààðàõ çàí ¿éëèéã áóñäààñ øààðäñàí ÿâäàë (õóóëü íü èðãýíýýñ áèåë¿¿ëæ ÷àäàõààðã¿é çàí ¿éëèéã õ¿ì¿¿ñýýñ øààðäàõ ¸ñã¿é); 7.Õóóëü íü òîãòâîðã¿é áàéíãà ººð÷ëºãäºæ áàéñàí ÿâäàë; 8.¯íäñýí òîãòîëöîîíûõîî ñóóðü çàð÷èìä çàõèðàãäìàë áóñ áàéñàí ÿâäàë

JUS & LEX

ÊÝÉÑ

New York Times versus Sullivan

L

iberty ñýòã¿¿ë ìààíü óíøèã÷ òà á¿õýíäýý çîðèóëàí àíõíû äóãààðààñàà ýõëýí äýëõèéä àëäàðòàé, ¯íäñýí õóóëüò ¸ñíû òóëãóóð, ñóóðü çàð÷ìóóä áýõæèõýä æèíòýé õóâü íýìýð îðóóëñàí ø¿¿õèéí øèéäâýð¿¿äòýé òàíèëöóóëæ áàéãàà áèëýý. ªìíºõ äóãààðòàà áèä êåéñ ¹1 ãýãääýã Marbury v.Madison íàðò õîëáîãäîõ àëäàðò øèéäâýðòýé òàíèëöóóëñàí íü òà á¿õíèé ìýäëýãò òóñ áîëñîí áîëîâ óó õýìýýí èòãýí ýíýõ¿¿ äóãààðààðàà áèä ÀÍÓ-ûí Äýýä ø¿¿õèéí ò¿¿õýíä ýðãýëò ãàðãàñàí íýãýí øèéäâýð (ø¿¿õèéí ïðåöåäåíò)-èéã òàíèëöóóëæ áàéíà. Ýíý áîë New York Times Co. v. Sullivan (1964) íàðûí õýðýã áîëíî. ...1803 îíä ÀÍÓ-ûí Äýýä ø¿¿õ Marbury v.Madison-ä õîëáîãäîõ øèéäâýðýý ãàðãàñàí ãýäãèéã òà ñàíàæ áàéãàà áàéõ. Ýíý õýðãèéã ø¿¿ñýí ø¿¿ã÷ Æ.Ìàðøàëë: “Ýíýõ¿¿ ¿íäýñëýë íü ìàðãàëäààä áàéõ ç¿éëã¿é äýíä¿¿ èëýðõèé þì. Íýã áîë ¯íäñýí õóóëü ò¿¿íòýé çºð÷èë人ä áàéãàà àëèâàà íýãýí õóóëü òîãòîîìæèéí àêòûã, ýñõ¿ë õóóëü òîãòîîìæèéí åðèéí íýã àêò ¯íäñýí õóóëèéã ººð÷뺺ä áàéæ áîëîõ íü. Ãóðàâ äàõü çàì àëãà. Íýã áîë ¯íäñýí õóóëü íü ò¿¿íèéã åðèéí íýã õóóëü òîãòîîìæîî𠺺ð÷èëæ ¿ë áîëîõ õàìãèéí äýýä çèíäààíû ýðõ ç¿é ýñâýë òýð íü åðäèéí õóóëèóäòàé íýãýí çèíäààíä áàéäàã àãààä áóñàä àêòóóäûí àäèëààð çîõèõ õóóëü ãàðãààä ò¿¿íèéã ººð÷èëæ áîëíî. Áèå áèåý ¿ã¿éñãýñýí ýäãýýð áîäîìæóóäààñ õýðýâ ýõíèéõ íü çºâ þì áîë ¯íäñýí õóóëüòàé çºð÷èëäñºí õóóëü áîë õóóëü áèø. Õýðýâ õî¸ð äàõü áîäîìæ íü çºâ áîë áè÷èãäìýë ¯íäñýí õóóëü ãýäýã íü óãèéí ÷àíàðààðàà õÿçãààðã¿é áàéäàã ýðõ ìýäëèéã õÿçãààðëàõ ãýñýí àðä ò¿ìíèé ó÷èð óòãàã¿é îðîëäëîãî ” õýìýýí ìýäýãäñýí áàéäàã. Èéíõ¿¿ 1803 îíîîñ ÀÍÓ-ûí Äýýä ø¿¿õ åðäèéí õóóëèóäûã ¯íäñýí õóóëüä íèéöýæ áóé ýñýõèéã õÿíàæ ýõýëñýí íü õ¿í òºðºëõòíèé òºð ¸ñíû ò¿¿õýíä ýðãýëò áîëñîí áèëýý. Èéíõ¿¿ ¯íäñýí õóóëüò òºð ¸ñíû àíõíû çàãâàð

Àíãëè õýëíýýñ óòãà÷èëàí îð÷óóëñàí ×.Öýíãýë

èëýðñýí ò¿¿õòýé.

1964 îíä ÀÍÓ-ûí Äýýä ø¿¿õ New York Times Co. v. Sullivan-ä õîëáîãäîõ øèéäâýðýý ãàðãàñàí áèëýý... Õóâü õ¿íèé òàðõè òîëãîéä áàéãàà áîäîë ñàíàà øèã òèéì òºðºëõ, õóâèéí øèíæòýé ç¿éë ãýæ þó áàéõ ñàí áèëýý. Ñàíàà áîäîë, ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ áà õýâëýí íèéòëýõ ýðõ ÷ºëºº ãýäýã áîë îþóí ñàíààíû ýðõ ÷ºëººíèé èëðýõ íýã õýëáýð þì. Áóñäûí ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ, ººðèéí ¿çýë áîäîëä áóñäûã èòã¿¿ëýõ ýðõ ÷ºëººíä ñààä áîëîõ ýðõ õýíä ÷ áàéõã¿é. ¯íäñýí õóóëüò ¸ñ, àðä÷èëëûí íýã áèøðýì øèíæ áîë õýâëýë ìýäýýëýë íü òºðòýé íèéëæ èðãýíèéã áóñ, èðãýíòýé íýãäýæ òºðèéã õÿíàäàã áèëýý. Ýíý çàð÷èì áèåëýëýý îëîõîä New York Times Co. v.

Sullivan-ä õîëáîãäîõ õýðãèéã øèéäâýðëýñýí ø¿¿õèéí øèéäâýð ÷óõàë õóâü íýìýð îðóóëñàí áèëýý. ÀÌÅÐÈÊÛÍ ÍÝÃÄÑÝÍ ÓËÑÛÍ ÄÝÝÄ Ø¯¯Õ

ø¿¿ã÷èä Ñàëëèâàíû òàëä øèéäâýðýý ãàðãàñàí áà òîéðãèéí ø¿¿õ íýõýìæëýã÷èéí íýð òºðèéã ñýðãýýëãýõýýð øèéäâýðëýñýí þì. Õàðèí ÀÍÓ-í Äýýä ø¿¿õ òîéðãèéí ø¿¿õèéã ¯íäñýí õóóëèàð áàòàëãààæñàí ” ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ýðõ ÷ºëºº, õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëºº ”-íä õàíãàëòòàé õàìãààëàëò ¿ç¿¿ëýýã¿é ãýæ ¿çñýí áàéíà. Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã Áðåííýí ãàðãàæýý.

íî¸í

ø¿¿ã÷

Ýíý õýðãèéã øèéäýõýä áèä þóíû ºìíº ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ýðõ ÷ºëºº áîëîí õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõ ¯íäñýí õóóëèéí õàìãààëàëò íü îëîí íèéòèéí àëáàí òóøààëòíû ¿éë àæèëëàãààã ø¿¿ìæèëñýíèé óëìààñ òóõàéí àëáàí òóøààëòàí “íýð òºðºº ñýðãýýëãýíý” ãýñýí øàëòãààíààð íýõýìæëýë ãàðãàõàä òºð õóâü õ¿íä ¿ç¿¿ëäýã õóóëü ç¿éí õàìãààëàëòûí íýãýí àäèë òýäãýýð àëáàí òóøààëòíóóäàä õóóëü ç¿éí õàìãààëàëò ¿ç¿¿ëýõýä /¯íäñýí õóóëèéí õàìãààëàëò íü/ õÿçãààðëàëò áîëäîã ýñýõèéã òîäîðõîéëîõ øààðäëàãàòàé áîëñîí þì.

NEW YORK TIMES CO. v.

SULLIVAN Íýõýìæëýë ãàðãàñàí: 1964.1.6 Øèéäâýð ãàðãàñàí: 1964.3.9

Íüþ Éîðê Òàéìñ ñîíèíä: (öààøèä Òàéìñ ãýõ) “èðãýíèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº òýìöýë õèéã÷äèéí ýñðýã Àëàáàìà ìóæûí öàãäàà íàðûí ÿâóóëñàí ¿éë àæèëëàãàà”íû òàëààð íèéòëýë õýâëýãäñýí áà íèéòëýëä àøèãëàñàí ìýäýýëëèéí çàðèì íü õóäàë áàéñàí áàéíà. Öàãäààãûí ãàçðûí äàðãààð àæèëëàæ áàéñàí Ë.Á Ñàëëèâàí /Sullivan/ íýð òºðºº ñýðãýýëãýõ ¿íäýñëýëýýð Òàéìñ ñîíèíûã, èðãýíèé ýðõèéí õºäºë㺺íòýé õàìò ø¿¿õýä ºãñºí áàéíà. Òîéðãèéí ø¿¿õèéí òàíãàðàãòàíû

Íýõýìæëýã÷ Ñàëëèâàí íü Àëàáàìà äàõü Ìîíòãîìåðè õîòûí àðä ò¿ìíýýñ ñîíãîãäñîí ãóðâàí á¿ðýí ýðõò Êîìèññàðûí 1 íü þì. Òýðáýýð ø¿¿õ õóðàëä ìýä¿¿ëýã ºãºõ人 ººðèé㺺 “Îëîí íèéòèéí àæèë õàðèóöñàí Êîìèññàð” áà ò¿¿íèé àëáàíû ¿¿ðýã íü Öàãäààãûí ãàçàð, Ãàë Êîìàíäûí ãàçàð, Îðøóóëãûí ãàçðûã óäèðäàõ ÿâäàë áàéñàí áàéíà. Íýõýìæëýã÷ ººðèéí íýð òºðèéã ñýðãýýëãýõýýð ãàðãàñàí íýõýìæëýëýý 4 õóâü õ¿í /Íåãð¿¿ä áîëîí ëàì õóâðàãóóä/ áîëîí ºäºð òóòìûí Òàéìñ ñîíèíûã ýðõëýí ãàðãàäàã Íüþ Éîðê êîðïîðàöèéí ýñðýã ãàðãàñàí. Ìîíòãîìåðèéí òîéðãèéí ø¿¿õèéí òàíãàðàãòàíû ø¿¿ã÷èä íýõýìæëýã÷èéí øààðäñàí 500,000 äîëëàðûã á¿õýëä íü õàíãóóëõààð øèéäâýðëýñýí áàéíà. 273 Ala. 656, 144 So. 2d 25.

#02 (002) || 2006/5 || www.liberty.mn 13

New York Times vs. Sullivan

JUS & LEX

Kîëëåæèéí òàëáàéã íü áóó, íóëèìñ

New York Times ñîíèí Íýõýìæëýã÷èéí íýõýìæëýëèéí ãîë ¿íäýñëýë íü 1960.3.29-íû ºäºð õýâëýãäñýí Òàéìñ ñîíèíä ãàðñàí óðèàëãà äàõü íèéòëýë þì. Òýðýýð óã íèéòëýëýýð Òàéìñ ñîíèí áîëîí 4 õóâü õ¿í íýð òºðèéã íü ãóòààñàí ( äîðîìæèëñîí) ãýæ ¿çñýí. “Òýìöýã÷äèéí äóó õîîëîéã ñîíñ” /Heed Their Rising Voices/ ãýñýí ãàð÷èãòàé óðèàëãà íü “ÀÍÓ-í ¯íäñýí õóóëü, Ýðõèéí òóõàé Áèëëü /Bill of Rights/-ð áàòàëãààæñàí “íýð òºðòýé àìüä ÿâàõ ýðõ”í õàíãàëòòàé õýðýãæèëòèéí òºëºº ÿìàðâàà íýã õ¿÷èðõèéëýëã¿é æàãñàæ áóé ìÿíãà ìÿíãàí íåãð îþóòíóóä äýëõèé äàõèíû àíõààðëûã íýãýíò òàòàæ áàéíà” ãýæ ýõýëñýí áà ¿ðãýëæë¿¿ëýí “...õýðýãæèëòèéí áàòàëãààã õàíãàõ ãýñýí òýäíèé îðîëäëîãî íü õ¿í òºðºëõòíèé ýðõ ÷ºëººíèé îð÷èí ¿åèéí ¿çýë ñàíààã àãóóëñàí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã ¿ë òîîìñîðëîñîí óðüä ºìíº ¿çýãäýýã¿é “òåððîð ¿éë àæèëëàãàà”-íä ºðò뺺...” Äàðàà äàðààãèéí õýñã¿¿ä íü “òåððîð ¿éë àæèëëàãàà”-ã òîäîðõîé áîäèò ¿éë àæèëëàãààíóóäààð ä¿ðñëýí ¿ç¿¿ëýõèéã çîðüñîí áàéíà. Òàéìñ ñîíèíä ãàðñàí óðèàëãà íü ¿íäñýí ãóðâàí çîðèëãîä îëîí íèéòèéã óðèàëñàí áàéíà: (1). îþóòíû õºäºë㺺íèéã äýìæèõ, (2). ñîíãîõ ýðõèéí òºëºº òýìöýõ, (3). õºäºë㺺íèé òýðã¿¿í Äð. Ìàðòèí Ëþòåð Kèíãèéã õàìãààëàõ õºäºë㺺íèéã äýìæèõ. Óðèàëãàä îëîí íèéòèéí, øàøíû, ¿éëäâýð÷íèé ýâëýëèéí, óðëàãûí çýðýã ¿éë àæèëëàãààíóóäààðàà îëîí íèéòýä òàíèë áîëñîí 64 õ¿íèé íýðèéã õýâëýñýí. Òýäãýýð íýðñèéí äîîð “Õ¿í òºðºëõòºíèé ýðõýìñýã îðøèõóé õèéãýýä ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº òýìöýæ áóé ºìíºäèéíõºí áèä óðèàëãûã õàëóóíààð äýìæèæ áàéíà” ãýýä 20 õ¿íèé íýð áè÷ñýíèé 4-í íýð íü õàðèóöàã÷äûí íýð áàéñàí áà òýäãýýðèéí õî¸ð íü ºìíºäèéí ëàì, õóâðàãà ãýäýã íü òîäîðõîéëîãäñîí þì. Ñîíîðäóóëãûí äîîä õýñýãò áóþó “Ì. Ë. Kèíãèéã õàìãààëàõ áîëîí ªìíºäºä ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº òýìöýõ õîðîî” õýñýãò õîðîîíû ãèø¿¿äèéí íýðñèéã æàãñààí áè÷æýý. Íèéòëýë íü íèéò 10 äîãîë ìºð /paragraph/-òýé áà 3-ð äîãîë ìºð, 6-ð äîãîë ìºð íü íýõýìæëýã÷èéí íýð òºðºº ñýðãýýëãýõýýð ãàðãàñàí íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýë íü áîëæ áàéíà.

3-ð äîãîë ìºð: “Àëàáàìà ìóæûí Ìîíòãîìåðè õîòîä îþóòíóóä “Ìèíèé ýõ îðîí, ¯¿íèéã ÷àìä” ãýæ äóóëàí òºðèéí îðäîíû äýðãýä¿¿ð àëõñàíû äàðààãààð îþóòíóóäûã óäèðäàã÷èäûã ñóðãóóëèàñ íü õººæ, 14

www.liberty.mn || 2006/5 || #02 (002)

àñãàðóóëàã÷ààð çýâñýãëýñýí “öàãäàà íàð” á¿ñýëñýí áàéíà. Á¿õ îþóòíóóä ñóðãóóëüäàà á¿ðòã¿¿ëýõýýñ òàòãàëçñàíààð òºðèéí ýðõ ìýäëèéã ¿ë çºâøººðºõ ¿åä îþóòíóóäûã áóóæ ºã¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ òýäíèé õîîëíû òàíõèìûã áèò¿¿ìæèëæýý.”

6-ð äîãîë ìºð: “Äð. Kèíãèéí ýíõ òàéâíû çàìààð õèéñýí òýìöëèéí õàðèóä “ªìíºäèéí õ¿÷èðõèéëýã÷èä” àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýëò, õ¿÷èðõèéëýë çýðãýýð ýñýðã¿¿öëýý èëýðõèéëñýýð áàéíà. “Òýä” Kèíãèéí ãýðèéã äýëáýëñíèé óëìààñ ò¿¿íèé ýõíýð, õ¿¿õýä íü àìü íàñàà àëäàõ äºõæýý. “Òýä” Kèíãèéí õ¿ì¿¿ñ ð¿¿ äîâòîëãîî õèéñýí áàéíà. “Òýä” Kèíãèéã “õóðä õýòð¿¿ëñýí”, “ø¿¿õ òàíõèìûã îðõèæ ÿâñàí” çýðýã áàðèâ÷ëàõ øààðäëàãàã¿é çºð÷ë¿¿äýä 7 óäàà áàðèâ÷èëñàí áàéíà. Îäîî “òýä” ò¿¿íèéã “õóäàë ìýä¿¿ëýã ºãñºí” ãýæ 10 æèë õîðèõ ÿë îíîãäóóëàõ ãýæ áàéíà....” Äýýðõ äîãîë ìºð¿¿äèéí àëèíä íü ÷ íýõýìæëýã÷èéí íýð /“Ñàëëèâàí”/ äóðüäàãäààã¿é. Ãýõäýý íýõýìæëýã÷ ìàðãàõäàà, “3-ð äîãîë ìºð äýõ “öàãäàà íàð” ãýñýí ¿ãýíä Öàãäààãèéí ãàçðûã óäèðäàæ áàéñàí Ìîíòãîìåðèéí Kîììèñàð ãýñýí àãóóëãà ¿íäñýíäýý áàéíà” ãýýä èéìäýý ÷ ººðèé㺺 Kîëëåæèéí òàëáàéã á¿ñýëñýí ¿éë ÿâäëûí ãîë õýðýãòýí íü áîëîîä áàéãàà ãýæ ¿çñýí áàéãàà þì. Òýðýýð öààø íü ìàðãàõäàà, “3-ð äîãîë ìºð- ä áè÷ñýí ç¿éëèéã àâ÷ ¿çâýë îþóòíóóäûã áóóæ ºã¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ õîîëíû òàíõèìûã íü áèò¿¿ìæèëñýí ¿éë àæèëëàãààíû ãýì áóðóóã ¿íäñýíäýý öàãäààãûí ãàçàð, ýöñèéí ä¿íäýý íàìàéã õàðèóöàõ ìýò îéëãîãäîæ áàéíà” ãýñýí áàéíà. 6-ð äîãîë ìºð-ä áè÷ñýí ç¿éëèéí õóâüä áîë íýõýìæëýã÷ “Ýíãèéíýýð áîäîõîä ë Äð. Kèíã /Ìàðòèí Ëþòåð Kèíã/-ã áàðèâ÷èëñàí ¿éë àæèëëàãàà íü ýöñèéí ä¿íäýý öàãäààãûí ãàçðààð õýðýãæñýí ó÷ðààñ á¿õýëäýý íàäòàé õàìààðàëòàé îéëãîãäîæ áàéãàà”; Òýðýýð öààø íü ãîìäëîî ãàðãàõäàà “õàìãèéí ãîë íü 6-ð äîãîë ìºðä áàéãàà “ÒÝÄ” ãýñýí ¿ã íü óðüä äóðäñàí “ªÌͪÄÈÉÍ Õ¯×ÈÐÕÈÉËÝÃ×ÈÄ” ãýñýí ¿ãòýé íýãýí àãóóëãàòàé áàéãàà ÿâäàë þì” ãýæýý. Èéíõ¿¿ íýõýìæëýã÷ “Äð.

Kèíãèéí òýìöëèéí õàðèóä “àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýëò, õ¿÷èðõèéëýë” õýðýãëýñýí, ò¿¿íèé ãýðèéã íü äýëáýëñýí, ò¿¿íèé õ¿ì¿¿ñ ð¿¿ äîâòîëãîî õèéñýí, ò¿¿íèéã õóäàë ìýä¿¿ëýã ºãñºí ãýñýí ¿íäýñëýëýýð ø¿¿æ áàéãàà ÿâäëóóäàä ” Ìîíòãîìåðèéí öàãäààãûí ãàçàð ýöñèéí ä¿íäýý ººðèé㺺 ãîë

áóðóóòàí íü áîë÷èõîîä áàéíà ãýæ ¿çýæ áàéãàà þì. Íýõýìæëýã÷ áîëîí Ìîíòãîìåðèéí 6 áàéíãûí îðøèí ñóóã÷èä íèéòëýëä äóðüäàãäñàí ç¿éëñ íü ººðñäºä íü òîäîðõîé õýìæýýãýýð õîëáîîòîé, õàìààòàé ãýñýí ìýä¿¿ëýã ºãñºí áàéíà. Äýýðõè õî¸ð äîãîë ìºð äýõ çàðèì ìýäýýëýë Ìîíòãîìåðèä áîëñîí ÿâäëûí áîäèò áàéäëûã ¿íýí çºâ, òîäîðõîé ä¿ðñëýýã¿é ãýñýí íü òîäîðõîé áóñ áàéíà. Íåãð îþóòíóóä òºðèéí îðäíû äýðãýä æàãñààë çîõèîí áàéãóóëñàí ÷ çºâõºí Òºðèéí äóóëàë /Ìýäýýëýëä áàéñàí Ìèíèé ýõ îðîí, ¯¿íèéã ÷àìä ãýñýí äóóã áèø/ äóóëñàí áàéíà. Òºðèéí áîëîâñðîëûí çºâëºë 9 îþóòíûã ñóðãóóëèàñ íü õººñºí áîëîâ÷ òýä æàãñààë óäèðäàæ áàéñàí îþóòíóóä áèø õàðèí ººð íýã ºäºð Ø¿¿õèéí öàéíû ãàçðààñ ¿éë÷èëãýý øààðäñíûõàà óëìààñ õººãäñºí îþóòíóóä áàéæýý. Èõýíõè îþóòíóóä /á¿ãä áèø/ äýýðõè 9 îþóòíûã õººñºí ÿâäëûã õè÷ýýëýý íýã ºäºð õàÿõ çàìààð ýñýðã¿¿öñýí áàéíà. ªºðººð õýëáýë, á¿õ îþóòíóóä ñóðãóóëüäàà á¿ðòã¿¿ëñýí áàéæýý. ¯íýí õýðýãòýý ñóðãóóëèéí õîîëíû òàíõèì õýçýý ÷ áèò¿¿ìæëýãäýýã¿é þì áàéíà. Öàãäàà íàð 3-ð äîãîë ìºðä áè÷ñýí÷ëýí ¿ðãýëæ ñóðãóóëèéí òàëáàéã á¿ñëýýã¿é õàðèí ñóðãóóëèéí òàëáàéí îéðîëöîî áàéðëàæ áàéñàí. 6-ð äîãîë ìºð-ä áè÷ñýí øèã Äð. Kèíãèéã öàãäàà íàð 7 óäàà áàðèâ÷ëààã¿é õàðèí ¿íýíäýý 4-í óäàà áàðèâ÷èëñàí áàéíà. Þóíû ºìíº 6-ð äîãîë ìºðä áè÷ñýí ç¿éëñ íýõýìæëýã÷èä õàìààðàëòàé îéëãîãäîæ áîëîõîîð áàéãàà áà íýõýìæëýã÷ íèéòëýëä áè÷èãäñýí ç¿éëñòýé ººðèé㺺 õàìààðàëã¿éã íîòëîõ áîëîìæòîé áàéñàí. Äð. Kèíãèéí ãýðèéã ò¿¿íèé ýõíýð, õ¿¿õýä íü áàéõàä 2 ÷ óäàà äýëáýëõýä íýõýìæëýã÷ Kîìèññàðûí á¿ðýí ýðõòýé áàéñàí áîëîâ÷

Óðèàëãà õýâëýãäñýí New York Times ñîíèíû í¿¿ð

New York Times vs. Sullivan ñóðòàë÷èëãààã ãàðãàõàä çºâøººðºë îëãîõ õýëòýñò ¿¿ðýã á¿õèé àëáàí òóøààëòàí áàéñàí áºãººä àãåíòëàãûí õóâüä óðèàëãàòàé õàìò èðñýí àëáàí áè÷èã íü óðèàëãûã õýâëýõ õàíãàëòòàé áàòàëãàà áàéñàí ó÷èð õýâëýæýý.

Ø¿¿ã÷ Áðåííåí öàãäàà íàðûí òýðõ¿¿ äýëáýëýëòèéí çîðèëãî íü Kèíãèéã áàðèâ÷ëàõ ÿâäàë áàéñàí áàéíà. ̺í Kèíãèéã 4 óäàà áàðèâ÷èëñàíû 3-ò íü íýõýìæëýã÷ Öàãäààãèéí ãàçðûã óäèðäàõ ¿¿ðýã á¿õèé Kîìèññàð áèø áàéñàí. ªºðººð õýëáýë, 3 áàðèâ÷èëãàà íü ò¿¿íèéã Kîìèññàð áîëîõîîñ ºìíº õèéãäñýí áàéñàí. ¯íýí õýðýãòýý Äð. Kèíã õóäàë ìýä¿¿ëýã ºãñºí ãýñýí ¿íäýñëýëýýð 5 æèëèéí ÿë àâàõ áîëîìæòîé áàéãàà ÷ íýõýìæëýã÷ óëñûí ÿëëàã÷ûí ¿¿ðýãò àæèëä íºëººëºõ ÿìàð ÷ áîëîìæã¿é þì. Íýõýìæëýã÷ íýð òºðèéã íü ãóòààõ ãýñýí îðîëäëîãîîñ ìºí㺺ð õýìæèãäýõ¿éö õîõèðîë àìññàí ãýäãýý íîòëîõ ÿìàð íýã îðîëäëîãî õèéãýýã¿é áàéíà. Íýõýìæëýã÷èéí òàëûí íýãýí ãýð÷ /ò¿¿íèéã ºìíº íü àæèëä àâ÷ áàéñàí àæèë îëãîã÷/ “õýðâýý áè äýýðõè íèéòëýëä èòãýâýë íèéòëýëä áè÷ñýí øèã ç¿éëèéã õèéñýí õ¿íòýé õîëáîãäîõûã õýçýý ÷ õ¿ñýõã¿é; õýðâýý íýõýìæëýã÷èéã öàãäàà íàðò íèéòëýëä áè÷èãäñýí ç¿éëñèéã õèéõèéã çºâøººðñºí ãýæ ¿çâýë ò¿¿íèéã äàõèàä õýýýý ÷ àæèëä àâàõã¿é” ãýæ ìýä¿¿ëýã ºãñºí áàéíà. Äýýðõè ãýð÷ áîëîí áóñàä ãýð÷¿¿ä íýõýìæëýã÷èéã íèéòëýë äýýð áè÷èãäñýí ç¿éëñýä èòãýõã¿é áàéíà ãýñýí ìýä¿¿ëýã ºã÷ýý. Óðèàëãûã õýâë¿¿ëñýí çàðäàë îéðîëöîîãîîð 4800 àì.äîëëàð áàéñàí áà äýýðõè óðèàëãà íü Íüþ ÉîðKûí çàð ñóðòàë÷èëãààíû àãåíòëàãûí çàõèàëãààð Áàòëàõ Õýëòñèéí çºâøººðºëòýéãýýð Òàéìñ ñîíèíä õýâëýãäæýý. Òóñ àãåíòëàãàä óðèàëãûí õàìò óðèàëãàä íýð íü õýâëýãäñýí 64 õ¿íèé çºâøººðºë /òóñ óðèàëãàä íýðýý ãàðãóóëàõûã çºâøººðñºí/ á¿õèé àëáàí áè÷ãèéã Áàòëàõ õýëòñèéí äàðãà À.Ï. Ðýíäîëüôîîñ èð¿¿ëñýí áàéíà. Ìð. Ðýíäîëüô íü òóõàéí àãåíòëàãàä çàð

Íèéòëýëèéí äîð ãàðñàí 64 õ¿íèé íýð íü ¿¿íèé íîòëîõ áàðèìò íü áîëæ áàéíà. “Õ¿í òºðºëõòíèé ýðõýìñýã îðøèõóé õèéãýýä ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº òýìöýæ áóé ºìíºäèéíõºí áèä óðèàëãûã õàëóóíààð äýìæèæ áàéíà” ãýñýí õýñýãò ýíý õýðãèéí 4 õàðèóöàã÷äûí íýðèéã áàãòààñàí 20 õ¿íèé íýð áàéãàà þì. Õàðèóöàã÷äûí íýðñ íü óðèàëãàä õàìãèéí ñ¿¿ëä áóþó Íüþ ÉîðKûí çàð ñóðòàë÷èëãààíû àãåíòëàãò õýâëýõ áàòàëãàà áóþó àëáàí áè÷èã èðñýí ¿åä íýìýãäæýý. Õàðèóöàã÷èä “áèä ººðñäèéí íýðèéã àøèãëàõûã çºâøººðººã¿é áà íýõýìæëýã÷èéí <íýð òºðèéã ìèíü ñýðãýý> ãýñýí øààðäëàãûã àâàõ õ¿ðòýë þó ÷ ìýäýýã¿é áàéñàí” ãýæ ìýä¿¿ëýã ºãäºã. “Çàð ñóðòàë÷èëãàà ãàðãàõ çºâøººðºë îëãîõ õýëòýñ”-í ìåíåæåð òýðõ¿¿ íèéòëýëèéã õýâëýõ çºâøººðºë îëãîñîí øàëòãààíàà “òýð íèéòëýëä áàéãàà ìýäýýëýëä õóäàë ãýæ èòãýõýýð ç¿éë îãò áàéãààã¿é, ìºí îëîí íèéòýä òàíèë áîëñîí àëäàðòàé õ¿ì¿¿ñèéí áàòàëãàà áàéñàí ó÷ðààñ íàäàä òîäðóóëààä áàéõ ÿìàð ÷ øàëòãààí áàéãààã¿é” ãýñýí ìýä¿¿ëýã ºã÷ýý. Õýí ÷ òýðõ¿¿ ìýäýýëëèéí ¿íýí ýñýõèéã øàëãàõûã îðîëäîîã¿é áàéíà. Àëàáàìàãûí õóóëèéí äàãóó îëîí íèéòèéí àëáàí òóøààëòàí íü íýð òºðºº ñýðãýýëãýõýýð íýõýìæëýë ãàðãàõûí òóëä ýõíèé ýýëæèíä íýð òºðèéã íü ãóòààñàí ýòãýýäýä áè÷ãýýð íèéòýä çàëðóóëãà õèéõèéã øààðäàõ ¸ñòîé áà ýíýõ¿¿ øààðäëàãûã íü òóõàéí ýòãýýä áèåë¿¿ëýýã¿é òîõèîëäîëä íýð òºðèéã íü ãóòààñíààñ áîëæ ººðò íü ó÷èðñàí õîõèðëîî íºõºí òºë¿¿ëýõ ýðõòýé þì. Àëàáàìàãûí Kîäåêñ, 7, 914-ð ç¿éë. Íýõýìæëýã÷ õóóëèéí äàãóó ýõíèé ýýëæèíä á¿õ õàðèóöàã÷äàä øààðäëàãà òàâüñàí áàéíà. Õàðèóöàã÷èä /4 õóâü õ¿í/ ýíýõ¿¿ øààðäëàãàä ÿìàð ÷ õàðèó ºãººã¿é íü òýä “áèä ººðñäèéí íýðñèéã àøèãëàõ çºâøººðëèéã îëãîîã¿é ó÷ðààñ íýõýìæëýã÷èéí íýð õ¿íäèéã äîðîìæèëñîí íèéòëýëèéã õýâë¿¿ëýýã¿é” ãýñýí áàéð ñóóðüòàé áàéñàíòàé õîëáîîòîé áàéíà. Òàéìñ øààðäëàãûí õàðèóä ñîíèíäîî çàëðóóëãà îãò õèéãýýã¿é õàðèí íýõýìæëýã÷èä íýãýí çàõèäàë õ¿ðã¿¿ëñýí áàéíà. Çàõèàíäàà : “áèä .... òàíûã íèéòëýë òàíä ÿìàð áàéäëààð òóñààä áàéãààã îãò îéëãîõã¿é áàéíà,” ãýýä “õýðâýý òà õ¿ñâýë ìàíàé íèéòëýëèéã ÿìàð áàéäëààð òóñãàæ àâ÷ áàéãààãàà áèäýíä ìýäýãäýíý ¿¿ ” ãýñýí áàéíà. Íýõýìæëýã÷ Òàéìñèéí ÿâóóëñàí çàõèàã õ¿ëýýí àâààä õàðèó

JUS & LEX áè÷èëã¿é õýä õîíîãûí äàðàà ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàñàí áàéíà. Õàðèí Íüþ Éîðê Òàéìñ Kîðïàðàöè íü Àëàáàìàãûí çàõèðàã÷ Æîí Ôýòòåðñîíû ãàðãàñàí øààðäëàãàãûã áèåë¿¿ëýí ñîíèíäîî çàëðóóëãà ãàðãàñàí áàéíà. ßàãààä Àëàáàìàãûí çàõèðàã÷ûí ãàðãàñàí øààðäëàãûã áèåë¿¿ëýýä Ñàëëèâàíû ãàðãàñàí øààðäëàãûã áèåë¿¿ëýýã¿é þì áý? ãýõýä Òàéìñ ñîíèíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà “Áèä Òàéìñ ñîíèíä íèéòëýãäñýí ç¿éëä Àëàáàìàãûí òºð áîëîí çàõèðàã÷ûí õýí ãýäãèéã íü õàðóóëàõûã õ¿ñýýã¿é . . . õàìãèéí ãîë íü Òºðèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà, Òºðèéí áîëîâñðîëûí çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãààã õàðóóëàõûã çîðüñîí ó÷èð çàëðóóëãà õèéñýí” ãýæ ìýä¿¿ëñýí áàéíà. Òîéðãèéí ø¿¿ã÷ òàíãàðàãòàíû ø¿¿õýä íèéòëýëèéã “libelous per se” ìºí õýâëýõ ýðõã¿é áàéñàí áà õýðâýý òàíãàðàãòàíû ø¿¿ã÷èä óðèàëãûã õàðèóöàã÷èä õýâëýñýí, íèéòëýëä íýõýìæëýã÷èéí òàëààð áè÷ñýí íü òîãòîîãäâîë õàðèóöàã÷ íàð õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ õýðýãòýé ãýñýí òàéëáàðòàéãààð õýðãèéã òàíèëöóóëñàí áàéíà. Òàíãàðàãòàíû ø¿¿ã÷ “õóóëü íü .... íèéòëýëèéí ìýäýýëëýýñ ¿¿ññýí õóóëü ç¿éí õîõèðëûã øààðääàã,” “õóóðàí ìýõëýëò áîëîí õîðîí ñàíàà çîðèëãî íü õàíãàëòòàé íîòëîãäñîí áàéõ øààðäëàãàòàé,” “åðºíõèé õîõèðîë íü íîòëîãäñîí þìóó áàòëàãäñàí áàéõûã øààðääàã¿é õàðèí òààìàãëàãäñàí áàéõûã øààðääàã”, ìºí “áîäèò õîõèðëûí õýìæýý íü òîãòîîãäîîã¿é ÷ ãýñýí òàíãàðàãòàíû ø¿¿õýýð ìºíãºí òºëáºð òºë¿¿ëõýýð øèéäâýðëýæ áîëíî” ãýæ çààâàð÷èëãàà àâñàí. Ó÷èð íü íèéòëýë íü “libelous per se” áàéñàí þì. Àëàáàìàãûí õóóëèéí äàãóó òîðãóóëèéí òºëáºð îíîãäóóëàõààð øèéäâýðëýñýí ø¿¿õèéí øèéäâýð íü øóóä ñàíàà çîðèëãûã /õîðîí ñàíàà çîðèëãî/ íîòëîñîí áàéõûã øààðääàã áà ø¿¿ã÷ íºõºí òºëáºðèéí ¿¿ðýã õ¿ëýýëãýõäýý õàéõðàìæã¿é áîëîí áîëãîîìæã¿é áàéäëûã øóóä ñàíàà çîðèëãûí õàíãàëòòàé íîòîëãîî ãýæ ¿çýæ áîëîõã¿é áºãººä äýýðõè áàéäëóóäàä /áîëãîîìæã¿é áîëîí

Ñàëëèâàí #02 (002) || 2006/5 || www.liberty.mn 15

New York Times vs. Sullivan

JUS & LEX õàéõðàìæã¿é áàéäàë/ ¿íäýñëýí øèéäâýðýý ãàðãàæ áîëîõã¿é. Õýäèé òèéì áîëîâ÷ òýðýýð /òàíãàðàãòàíû ø¿¿ã÷/ “òàíãàðàãòàíû ø¿¿õ øèéäâýðýý /âåðäèKò/ ãàðãàõûí òóëä íýõýìæëýã÷èéã õîõèðîîõ ãýñýí øóóä ñàíàà çîðèëãî õàðèóöàã÷ íàðò áàéñàí ãýäýãò áàò èòãýëòýé áàéõ ¸ñòîé” ãýäýãò ¿íäýñëýí íºõºí òºëáºð òºëºõ ¿¿ðýã îíîãäóóëõààñ òàòãàëçñàí. Ø¿¿ã÷ õàðèóöàã÷ íàðûí “ø¿¿õèéí øèéäâýð” ¯íäñýí õóóëèéí 1 áîëîí 14-ð íýìýëò ººð÷ëºëòººð áàòàëãààæñàí õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëºº, ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ýðõ ÷ºëººã õÿçãààðëàíà ãýñýí ¿çýë ñàíààã õ¿ëýýæ àâààã¿é áàéíà. . . Ýðõ ç¿éò òºð, ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó áèä òîéðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ áàéíà. Îëîí íèéòèéí àëáàí òóøààëòíû ¿éë àæèëëàãààã ø¿¿ìæëýã÷äèéí ýñðýã òóõàéí àëáàí òóøààëòàí ººðºº íýð òºðºº ñýðãýýëãýõýýð íýõýìæëýë ãàðãàñàí õýðýãò Àëàáàìàãûí ø¿¿õèéã ¯íäñýí õóóëèéí 1 áîëîí 14-ð íýìýëò ººð÷ëºëòººð áàòàëãààæñàí “õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëºº, ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõ ¯íäñýí õóóëèéí õàìãààëàëòûã õàíãàõ ¿¿ðãýý õàíãàëòã¿é õýðýãæ¿¿ëñýí” ãýæ ¿çýæ áàéíà.

I. Áèä ýõëýýä ¯íäñýí õóóëèéí çàäëàí øèíæèëãýýíýýñ Àëàáàìàãûí ø¿¿õèéí àëäààòàé øèéäâýðèéã òóñãààðëàí õî¸ð ¿íäñýí ¿çýë ñàíààíä àíãèëàõ øààðäëàãàòàé áîëñîí. Ýõíèé ¿çýë ñàíàà íü “¯íäñýí õóóëèéí 14-ð íýìýëò ººð÷ëºëò íü õóâü õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà áèø òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíä õàíäñàí /÷èãëýñýí/ øèíæòýé”. Ãýõäýý íýãä¿ãýýð ñàíàë íü ýíý õýðýãò õàìààðàëã¿é þì. Õýäèéãýýð ýíý çàðãà íü õóâü õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäîõ çàðãà ãýæ ¿çýæ áîëîõ õýäèé ÷ Àëàáàìàãûí ø¿¿õ íü ýðõ ç¿éò òºðèéí ¿çýë ñàíààã õýðýãëýñýí áàéíà. Èðãýíèé ¿éë àæèëëàãààíä ýðõ ç¿éò òºðèéí ¿çýë ñàíààã õýðýãëýñýí ÿâäàë íü íèéòèéí ýðõ ç¿éãýýñ èë¿¿ õóóëèàð íýìýãäñýí ¿çýë ñàíààòàé õîëáîîòîé. Ãîë àñóóäàë íü òºðèéí ýðõ ìýäëèéã ÿìàð àðãààð õýðýãëýñýí ãýäýãò áèø õàðèí ÿìàð íýãýí ýðõ ìýäëèéã õýðýãëýñýí áàéíà óó, ¿ã¿é þó ãýäýãò áàéãàà þì. Õî¸ð äàõü ¿çýë ñàíàà íü “¯çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ýðõ ÷ºëºº, õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëººã ¯íäñýí õóóëèàð áàòàëãààæóóëñàí áàòàëãàà íü ýíý õýðýãò õýðýãëýãäýõ¿éö áàéæ ÷àäàõã¿é ãýæ Òàéìñ ñîíèíûõîí áîäîæ áàéñàí. Ó÷èð íü îëîí íèéòèéí àëáàí òóøààëòàíûã ã¿òãýñýí íèéòëýë íü óðèàëãûí íýãýí õýñýã áîëæ õýâëýãäñýí ÿâäàë þì” . . .

II. Ýíý õýðýãò õýðýãëýñýí Àëàáàìàãûí õóóëèéí äàãóó “òóõàéí õ¿íèé íýð òºðèéã ãóòààí äîðîìæèëñîí ýñâýë òóõàéí õ¿íèéã îëîí íèéòèéã æèãøèë çýâ¿¿öýëò 16

www.liberty.mn || 2006/5 || #02 (002)

àâòóóëñàí” áîë òóõàéí “libelous per se” ãýæ ¿çíý.

íèéòëýëèéã

Ø¿¿õ íü “àëáàí òóøààëûíõ íü íýð õ¿íäèéã ãóòààñàí, àëáàí ¿¿ðãýý çºð÷ñºí, îëîí íèéòèéí èòãýë íàéäâàðûã õ¿ëýýõèéí òóëä ¿íýí÷, øóäàðãà ìýò õàðàãäñàí” ãýñýí óòãàòàé ç¿éëñ áàéâàë “libelous per se”-í ãýæ ¿çäýã. Ø¿¿ã÷ íü íýõýìæëýã÷èéí íýð òºðèéã ãóòààñàí ýñýõèéã òóõàéí íèéòëýëýýñ îëæ èëð¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Ãýâ÷ íýõýìæëýã÷ íü îëîí íèéòèéí àëáàí òóøààëòàí áàéõ þì áîë ø¿¿ã÷ íèéòëýëýýñ íýõýìæëýã÷èéã ã¿òãýñýí óòãà ñàíààòàé ìýäýýëýë îëæ àâàõàä òóí áýðõøýýëòýé áàéäàã. Ó÷èð íü îëîí íèéòèéí àëáàí òóøààëòíûã îëîí íèéò õýðõýí ¿çäýã íü òîäîðõîé áóñ áàéäàã þì. Ø¿¿õ íèéòëýëèéã “Libelous per se” ãýæ ¿çâýë õàðèóöàã÷ íü íèéòëýëèéã öýâýð ¿íýí ãýæ íîòëîõîîñ ººð õàìãààëàëòã¿é áîëäîã. Õýðâýý õàðèóöàã÷ ¿íýíèéã íîòëîõ ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ ÷àäàõã¿é þì áîë ¿íäñýí õîõèðëûí íºõºí òºëáºðèéã òîãòîîæ, ìºí ìàãàäã¿é ýä õºðºíãèéí õîõèðëûí íîòîëãîîã¿éãýýð ø¿¿õ øèéäâýðýý ãàðãàæ áîëîõ þì. Íýð òºðèéã íü ãóòààõ ãýñýí øóóä ñàíàà çîðèëãûã íîòëîõ íü òîðãóóëèéí òºëáºð îíîãäóóëàõàä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áà õàðèóöàã÷ íü õóóëèéí øààðäëàãûí äàãóó çàëðóóëãà õèéõ àðãààð òîðãóóëèéí òºëáºðººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áîëîìæòîé áàéäàã. Áèäíèé ºìíº òóëãàðààä áàéãàà àñóóäàë áîë ¯íäñýí õóóëèéí 1 áîëîí 14-ð íýìýëò ººð÷ëºëòººð áàòàëãààæñàí õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëºº áîëîí ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ýðõ ÷ºëººã îëîí íèéòèéí àëáàí òóøààëòàíû íýð òºðºº ñýðãýýëãýõýýð ãàðãàñàí íýõýìæëýëä íºõºí òºëáºð òºëºõ õàðèóöëàãà îíîãäóóëñíààð õÿçãààðëààä áàéãàà ýñýõ àñóóäàë þì. ... ¯íäñýí õóóëèéí 1-ð íýìýëò ººð÷ëºëòººð îëîí íèéòèéí àëáàí òóøààëòíû òóõàé ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð èðãýäèéí íýýëòòýé ìàðãààí /ø¿¿ìæëýë/ õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëàõ ýðõèéã íýãýíò õàìãààëñàí. ¯íäñýí õóóëèéí õàìãààëàëòûí ¿íäñýí çîðèëãî íü îëîí íèéòèéã óëñ òºðèéí áîëîí íèéãìèéí ººð÷ëºëòèéí òàëààð ÿìàðâàà íýã õàðàà õÿíàëòã¿éãýýð ¿çýë áîäëîî ñîëèëöîõ ÿâäëûã áàòàëãààæóóëàõ ÿâäàë áàéñàí þì. ... Òèéìýýñ áèä ýíý õýðýã íü “îëîí íèéòèéí ìàðãààí, õýëýëö¿¿ëýã íü ÷ºëººòýé íýýëòòýéí äýý𠺺ðèéí ¿çýë áîäëûã õàòóó òóëãàñàí, ø¿¿ìæëýëòýé õàíäñàí, çàðèìäàà á¿ð çàñãèéí ãàçàð áîëîí íèéãìèéí àæèëòàíä äîâòîëñîí øèíæòýé áàéæ áîëäîã” ãýñýí ¿çýëòýé çºð÷èëäºæ áàéãàà ãýæ ¿çýæ áàéíà. Òàéìñ ñîíèíä ãàðñàí óðèàëãà íü ºíºº ¿åä òóëãàìäààä

áàéãàà àñóóäëûã ýñýðã¿¿öñýí àðä ò¿ìíèé èëýðõèéëýë ó÷ðààñ ¯íäñýí õóóëèéí õàìãààëàëòàíä îðæ áîëîõîîð áàéíà. Õàìãèéí ãîë àñóóäàë íü õàðèóöàã÷ óðèàëãàíäàà õóäàë õóóðìàã áàðèìò, ìýäýýëëèéã îðóóëñàí áàéæ ìàãàäã¿é áàéãàà ÿâäàë þì. . . . Îëîí íèéòèéí àëáàí òóøààëòíû ¿éë àæèëëàãààíû ø¿¿ìæëýë íü ººðèéí ¯íäñýí õóóëèéí õàìãààëàëòàà àëäàõã¿é. Ó÷èð íü àëáàí òóøààëòíû ¿éë àæèëëàãààíû ø¿¿ìæ íü íèéòýä à÷ õîëáîãäîëòîé, ¿ð ä¿íòýé áàéäàã. Èéìäýý ÷ îëîí íèéòèéí àëáàí òóøààëòíû íýð õ¿íä ø¿¿ìæëýëýýñ áîëæ áóóðæ áàéäàã. Áîäèò ¿íýíèéã ãóéâóóëñàí ÿâäàë áîëîí, íýð õ¿íäèéã ãóòààñàí àãóóëãà õî¸ð àëü àëü íü îëîí íèéòèéí àëáàí òóøààëòíû ¿éë àæèëëàãààíû ø¿¿ìæëýëèéí ¯íäñýí õóóëèéí õàìãààëàëòûã ¿ã¿é áîëãîõîä õàíãàëòã¿é áàéäàã áà ýíý õî¸ð íèéëýýä ÷ ãýñýí ìºí õàíãàëòã¿é áàéäàã. . . Áèäíèé áîäîæ áàéãààãààð ¯íäñýí õóóëèéí áàòàëãàà íü õýðâýý îëîí íèéòèéí àëáàí òóøààëòàí íü ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð õýâëýí ìýäýýëýã÷èéã íýð òºðèéã íü ãóòààõ øóóä ñàíàà, çîðèëãîòîé /õýâëýí íèéòëýã÷ òóõàéí ìýäýýëëýý õóäëàà ãýäãèéã ìýäñýýð áàéæ ýñâýë ìýäýýëëýý õóäàë ¿íýí ýñýõèéã íü îãò õàðãàëçàæ ¿çýëã¿éãýýð/ áàéñàí ãýäãèéã íîòîëæ ÷àäàõã¿é áîë õîëáîîíû óëñûí õýì õýìæýýíèé äàãóó íºõºí òºëáºð àâàõ ýðõèéã íü õÿçãààðëàäàã.

III. Áèä “îëîí íèéòèéí àëáàí òóøààëòíû ¿éë àæèëëàãààíû ø¿¿ìæëýëèéí óëìààñ òóõàéí àëáàí òóøààëòàí íýð òºðºº ñýðãýýëýõýýð íýõýìæëýë ãàðãàñàí òîõèîëäîëä õàðèóöàã÷èä õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã îíîãäóóëàõ òºðèéí ýðõ ìýäëèéã ¯íäñýí õóóëü õÿçãààðëàäàã” ãýæ ¿çýæ áàéíà. Òýãýõýýð íýõýìæëýã÷ íü õàðèóöàã÷èä íýð òºðèéã íü ãóòààõ ãýñýí øóóä ñàíàà çîðèëãî áàéñàí ãýäãèéã íîòëîõ øààðäëàãàòàé þì. Àëàáàìàãûí õóóëèéí äàãóó òîðãóóëèéí òºëáºð îíîãäóóëõûí òóëä øóóä ñàíàà çîðèëãî áàéñàí ãýäãèéã íîòëîõ øààðäëàãàòàé áà õàðèí õîðîí ñàíàà çîðèëãîîñ ¿¿äñýí ¿íäñýí õîõèðëûí õýìæýýã “òààìàãëàë”-ð òîãòîîäîã áàéíà. Õàðèí èíãýæ òààìàãëàë õèéõ ÿâäàë íü õîëáîîíû óëñûí õýì õýìæýýíä íèéöäýãã¿é. . . Äýýðõèýñ ¿çâýë õàðèóöàã÷ûí øóóä ñàíàà, çîðèëãûã íîòëîõ ÿâäàë íü ¯íäñýí õóóëèéí øààðäëàãûí ¿¿äíýýñ õàíãàëòòàé íîòëîõ áàðèìò áîëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà áà òèéìýýñ íýõýìæëýã÷èéí òàëä ø¿¿õ øèéäâýðýý ãàðãàõ áîëîìæã¿é áàéíà. Õàðèóöàã÷ íàðûí õóâüä /õóâü õ¿ì¿¿ñ/ ìàðãààíòàé ç¿éë öººí áàéíà. Õýäèéãýýð

JUS & LEX òýäãýýð õóâü õ¿ì¿¿ñèéã óðèàëãàä íýðýý àøèãëóóëàõûã çºâøººðñºí ãýæ íîòëîñîí ÷ òýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéã àëäààòàé, òàøàà ìýäýýëýë àãóóëñàí íèéòëýë õýâë¿¿ëñýí ãýæ ¿çýõ íîòëîõ áàðèìò àëãà áàéíà. Õýðâýý òýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí ýñðýã øèéäâýð ãàðãàâàë ¯íäñýí õóóëèéã çºð÷ñºí õýðýã áîëíî. Òàéìñ ñîíèíû õóâüä áèä ìºí íèéòëýã÷èä íýõýìæëýã÷èéí íýð õ¿íäèéã ãóòààõ ãýñýí ÿìàð íýã øóóä ñàíàà, çîðèëãî áàéõã¿é áàéñàí ãýæ ¿çýæ áàéíà. Íèéòëýë äýõ ìýäýýëë¿¿äèéí îþóòíû “õîîëíû òàíõèìûã áèò¿¿ìæèëñýí” ãýñýí ìýäýýëëýýñ áóñàä ìýäýýëýë íü ¿íýíèé îðòîé áàéñàí áàéíà. . . . Ýöýñò íü Òàéìñ ñîíèí íü óðèàëãûã ¿íýí ýñýõèéã øàëãàëã¿éãýýð õýâëýñýí ãýñýí íîòëîõ áàðèìò áàéíà. Ãýõäýý ýíý íü Òàéìñ ñîíèíûõîí íèéòëýëèéã õóóðìàã áàéñàí ãýäãèéã ìýäýæ áàéñàí ãýñýí ¿ã áèø. Ìýäýýëëèéã øàëãàõ ¸ñòîé áàéñàí áîëîâ÷ øàëãààã¿é õ¿ì¿¿ñèéí àëäààíààñ ãàäíû Òàéìñ ñîíèíûõîí íèéòëýë äýýð ãàðñàí 64 õ¿íèé íýð á¿õèé àëáàí áè÷ãèéã À.Ï Ðýíäîëüôîîñ õ¿ëýýí àâñàí ó÷ðààñ ¿íýí ãýäýãò íü èòãýí õýâëýñýí áàéíà. ̺í Òàéìñ ñîíèíû óðèàëãûã õýâëýõ çºâøººðºë îëãîõ ýðõ á¿õèé õ¿ì¿¿ñ íèéòëýëä ÿìàðâàà íýã õóâü õ¿íèé íýð õ¿íäýä õàëäñàí óòãà ñàíàà áàéõã¿é áóþó õýâëýõã¿é áàéõ øàëòãààí áàéõã¿é ãýæ ¿çñýí íîòëîõ áàðèìò áàéñàí. Ǻâøººðºë îëãîñîí ÿâäàë íü îéëãîìæã¿é áàéíà. Õóóðìàã ìýäýýëýë àãóóëàí íèéòýëñýí áîëãîîìæã¿é áàéäàë íü íýð òºðèéã ãóòààõ ãýñýí øóóä ñàíàà çîðèëãûã íîòëîæ ÷àäàõã¿é áàéíà. . . Àëàáàìàãûí Äýýä ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð òîéðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ, õýðãèéã àíõàí øàòíû ø¿¿õýä äàõèí õÿíàí õýëýëö¿¿ëõýýð áóöààæ áàéíà.

Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ õýðãèéã àíõàí øàòàíä áóöààæ áàéíà.

Íèéòëýë

د¯Õ ÝÐÕ ÌÝÄËÈÉÍ ÕßÌÐÀË Ìîíãîë óëñûí Ø¿¿õèéí Ñàõèëãûí õîðîîíû ãèø¿¿í, Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð(Sc.D), ôèëîñîôèéí äîêòîð(Ph.D), ÌÓÈÑ-èéí òýðã¿¿ëýõ ïðîôåññîð Í.Ë¿íäýíäîðæ

Ø

óäàðãà ø¿¿õ áà õàðäàõ ýðõ. Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã áóñàä ýðõ ìýäýëòýé õàðüöóóëàõàä íýëýýä îíöëîãòîé. Õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäýë á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿íýýðýý òóõàéí ýðõ ìýäëèéã õàìòàð÷ õýðýãæ¿¿ëäýã. Ãýòýë ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã ø¿¿ã÷ äàíãààðàà õýðýãæ¿¿ëýõ íü îëîíòàà. Ø¿¿ã÷õóãàöààã¿é òîìèëîãääîã öîðûí ãàíö àëáàí òóøààëòàí. ¯¿íèé óëìààñ ø¿¿ã÷èä ºíäºð õàðèóöëàãà íîãääîã. Áàñ ºðãºí ýðõ ìýäýë îëãîäîã. Òàë á¿ðèéí õàìãààëàëò øààðääàã. Äàðõëàà ñàéòàé, øèëäýã õóóëü÷äààñ øóäàðãà àðãààð ø¿¿ã÷èéã øèëæ îëæ, õóóëèàð ñàéí õàìãààëàõã¿é áîë ìºíãºòýé, ýðõ ìýäýëòýé õ¿ì¿¿ñ ø¿¿õ, ø¿¿ã÷èéã õàìãèéí ò¿ð¿¿í õóäàëäàæ àâàõûã îðîëääîã, áàñ àâäàã. ßëàíãóÿà ìàíàéõ øèã øèëæèëòèéí ¿åèéí òàð÷èã ýäèéí çàñàãòàé, ÿäóó ç¿ä¿¿, àâèëãà õýýë õàõóóë íü ãàçàð àâñàí, á¿õ þì íü çàäãàé, çàìáàðààã¿é, èðãýíèé íèéãìèéí õÿíàëòã¿é óëñ îðîíä òèéì áîëîëöîî õàìãèéí ºíäºð áàéäàã. Ìîíãîëä ýíý àñóóäàë ÿìàð òºâøèíä áàéãààã îëîí íèéò àëü õýäèéí ¿íýëãýý, ä¿ãíýëòýý ºãñºí. Ñàíòìàðàë, Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí øèíýòãýëèéí õºòºëáºðººñ îðîí äàÿàð ÿâóóëñàí ñóäàëãààíä “Ø¿¿õ, ø¿¿ã÷ õ¿ì¿¿ñò àäèë òýãø õàíääàã óó? ãýñýí àñóóëòàä “õºðºí㺠÷èíýýòýé õ¿ì¿¿ñò õàìààã¿é èë¿¿, èë¿¿ õàíääàã ãýæ îðîëöîã÷äèéí 90% õàðèóëæýý. Õºðºí㺠÷èíýýòýé õ¿ì¿¿ñ òºðä õàìãèéí èõ øóðãàëäàã áîëñîí öàã ó÷ðààñ ¿¿íèé öààíà ýðõ ìýäýëòýí áàéíà ãýæ îéëãîæ áîëíî. Ñîíñîõîä õýö¿¿ áàéãàà áèç. Ø¿¿õ òèéì áèø, øóäàðãà ñàéí àæèëëàæ áàéãàà ãýæ ººðñ人 ýñâýë ºì㺺ëºí õàìãààëàã÷èä íü ìÿíãàíòàà õàøãèðààä ÷ íýìýðã¿é. Àðä ò¿ìýí þó ãýæ ¿çýõýä ë ãîë íü áàéãàà þì. Ø¿¿õ, ø¿¿ã÷ øóäàðãà àæèëëàæ áàéæ áîëíî. Ãýâ÷ õýðýã ìàðãààíàà øèéä¿¿ëæ áàéãàà òàëóóä, èðãýä, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èä ÷èíü øóäàðãà áóñ ãýæ ¿çýýä áàéãààä õýðãèéí ó÷èð îðøèíî. Ýíý áîë çàõ çýýëèéí õóóëü. Èðãýäèéí ýíý ýðãýëçýõ, õàðäàõ ýðõ áîë ø¿¿õ, ø¿¿ã÷èéã øóäàðãà ýñýõèéã õýìæèõ õàíãàëòòàé ¿íäýñëýãýý ìºí. Òèéì ó÷ðààñ ø¿¿õ õýðãèéí ¿íýí áîäèò áàéäëûã ººðºº íîòëîõ ¿¿ðãèéã õóóëèàð õ¿ëýýñýí áàéäàã.

Ãýòýë ìàíàé çàðèì ø¿¿õ áèä øóäàðãà ãýæ áè÷èã èëãýýæ ñóóíà ãýñýí. Õàðäóóëàõàä ë õàíãàëòàé. ªº ñýâã¿é àæèëëàõûã àëáàí òóøààë íü øààðääàã. ÀÍÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí 3-ð ç¿éëèéí 1-ð õýñýãò “…ø¿¿ã÷èä çàí òºëºâèéí õóâüä ¿ëãýð æèøýý÷ áàéìààæ ë àëáàí òóøààëäàà áàéíà” ãýæýý. ¯íýõýýð îíîæ õýëñýí áàéãàà áèç. Ãýòýë ìàíàé ø¿¿ã÷äèéí äóíä ºº ñýâýýðýý àëü õýäèéí àëäàðøñàí õ¿ì¿¿ñèéã äýýð äîðã¿é ìýääýã àòëàà çýðýã äýâ, àëáàí òóøààëûã íü àõèóëààä, õàäãàëààä, õàéöààëààä áàéäàãò õàìàã ó÷èð áàéãàà þì. Ó÷èðñààä áàéõ ÷ þó áàéõàâ øóóäõàí õýëýõýä çàðèì ø¿¿ã÷èä õóäàëäàãäñàí ãýäãèéí ë íîòîëãîî. Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí õàðààò áóñ áàéäëààñ òóõàéí óëñ ¿íäýñòíèé ýð¿¿ë ñàðóóë áàéõ ýñýõ íü õàìààð÷ áàéäàã ó÷ðààñ òºð ÷, èðãýä ÷ ø¿¿õ, ø¿¿ã÷èéã õàðàà õÿíàëòààñàà îãò ãàðãàæ áîëîõã¿é. Îðõèâîë ýðõ ÷ºëººãºº ë àëäàíà ãýñýí ¿ã. Ãýòýë ýíý ÷óõàë ýðõ ìýäýë ìîíãîë óëñàä àðä ò¿ìíýýñ äýíä¿¿ õ¿íèéñ÷, îíãîí äàðõàí ç¿éë áîëñîí áàéíà. Õºãæëèéí òàëààñ õàðâàë äýíä¿¿ õîöîð÷. Ø¿¿õèéí áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé óäèðäëàãà ¯íäñýí õóóëèàð ø¿¿õ ýðõ ìýäýëä îëãîñîí àóãàà èõ ýðõ, îëîëò, áîëîìæèéã àøèãëàæ ÷àäñàíã¿é. Õàðèí ýðõ áàðèã÷äûí àð ºâºðò íààëäàæ, ¿éë÷èëæ èðëýý. ¯¿íèéã îäîî çàñàõàä íýí õ¿íä. ßàãààä ãýâýë ýíý áàéäëûã õàäãàëàõûã õ¿ññýí “õàð” õ¿÷ ø¿¿õýä áèé áîëæýý. Ýíý áîë õýòð¿¿ëýã ýñâýë ìóó÷ëàõ ãýñýí àòãàã ñàíàà îãò áèø. Æààõàí õºíäëºí㺺ñ, àæèãëàëò, ñóäàëãààíä òóëãóóðëàí ø¿¿ìæëýëò ñýòãýëãýýãýýð õàðàõàä ë òîäîð÷ áóé ä¿ð òºðõ. Ø¿¿õýä áè “ãîìäîæ” ÿâààã¿é. Õàðèí ÷ ìèíèé îëîí äîòíî íºõºä, øàâü íàð ìààíü ýíä áàéãàà. Òýäíýýñýý ýëäýâ þì ñîíñîæ áàéñàí ìèíü ýíý íèéòëýëèéã áè÷èõ ñýæèì áîëñîí áèëýý. ͺ㺺 òàëààñ ø¿¿õ ýðõ ìýäýë õÿìàð÷, äàìïóóðõààð àðä÷èëëûí õàìàã îëîëò øîðîî øèã õèéñýýä àëãà áîëäîã ãýäãèéã îíîëûí õóâüä áè ñàéí ìýäíý. Àðä÷èëàë øèíý çàëóóõàí áàéñàí ýõíèé îí æèë¿¿äýä õ¿ì¿¿ñ ø¿¿õýä èòãýæ ýõýëñýí ¿å áèé. Òýð èòãýëä îäîî á¿äãýðñýýð áàðàã àëãà áîëæ áàéãààã ñóäàëãàà íîòîëæ áàéíà. Ñîíèðõëûí çºð÷èë á¿õèé #02 (002) || 2006/5 || www.liberty.mn 17

JUS & LEX ñóáúåêò. Îëîí íèéòèéí äóíä ø¿¿õèéí íýð õ¿íä äîîä öýãòýý õ¿ðòëýý óíàñàí íü õàìãèéí íîöòîé àñóóäàë þì. ¯¿íä Äýýä ø¿¿õèéí óäèðäëàãà ä¿ãíýëò õèéæ ÷àäàõã¿é áàéãàà íü á¿ð ÷ íîöòîé àñóóäëûí àñóóäàë. Äýýä ø¿¿õèéí åðºíõèé ø¿¿ã÷ Ñ.Áàòäýëãý𠓪äðèéí ñîíèí”-ä ºãñºí ÿðèëöëàãàäàà “…ø¿¿õ, ø¿¿ã÷èéã ÿíç á¿ðýýð öîëëîõ, íýð õî÷ ºãºõ, “àëáàí òóøààëòàí, ìºí㺠õºðºíãºòýé õ¿ì¿¿ñò ¿éë÷èëëýý” ãýæ ãýæ õàðääàã íü øèéäâýð ãàðãàäàã àëèâàà áàéãóóëëàãûã äàãàæ ÿâäàã ¿çýãäýë…Åð íü ø¿¿õ, ø¿¿ã÷èéã ÿíç á¿ðýýð öîëëîõ íü… ø¿¿õýýñ ãàðàõ øèéäâýðò íºëººëºõ ãýñýí îðîëäëîãî þì” ãýæ ø¿¿õèéí àëäàà çàâõàðëûã õýëæ, ñàíàà ñýäýë ºãºõ ãýñýí õ¿ì¿¿ñèéã áóðóóòãàæ áàéãàà íü õàðàìñàëòàé. Äýýä ø¿¿õèéí åðºíõèé ø¿¿ã÷ èíãýæ õýëæ áîëîõã¿é. Îëîí ò¿ìýí õàðäàæ áàéãàà áîë õàðäóóëàõ þìòàé, õàðäëàãà ¿¿ñýõýý𠺺 ñºâ áàéíà ãýæ ä¿ãíýëò õèéæ, øààðäëàãàà ºíäºðæ¿¿ëýõ ¸ñòîé áèëýý. “Ñàíò ìàðàë” òºâ, “Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí øèíýòãýëèéí õºòºëáºð”-ººñ 2001 îíä Ìîíãîë óëñûí õýìæýýíä ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû “ Ø¿¿ã÷èéí øèéäâýðò àëáàí òóøààëòàí íºëººëäºã” ãýñýí áîäîìæèä íèéò ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí 41% ñàíàë á¿ðýí íèéöýæ áàéíà ãýñýí áàéõàä ñàíàë îãò íèéëýõã¿é áàéíà ãýæ äºíãºæ 7% íü ¿çñýí áàéãàà þì. Ç¿¿í àçèéí áàðîìåòðèéí ñóäàëãààãààð ìîíãîë óëñûí ø¿¿õýä èòãýõ îëîí íèéòèéí èòãýë 50 äîîø õóâüòàé áàéãàà þì. Ø¿¿õýä èòãýõ èòãýë, ø¿¿õ çîõèõ ¸ñîîð àæèëëàäàã ýñýõèéã òàíäàõ ñóäàëãààã “Ñàíò ìàðàë” 2001 îíä Óëààíáààòàð õîòûí á¿õ ä¿¿ðýã, ªìíºãîâü, Äóíäãîâü, Àðõàíãàé, Óâñ, Ñ¿õáààòàð àéìàãò íèéò 2203 õ¿íèéã õàìðóóëàí õèéñýí ñóäàëãààãààð îðîí íóòãèéí ø¿¿õýä á¿ðýí èòãýäýã 16%, äýýä ø¿¿õýä èòãýäýã 30%-òàé áàéãàà íü íýãèé㠺㿿ëæ áàéíà. Ø¿¿õèéí íýð õ¿íä çºâõºí îëîí ò¿ìíèé èòãýë äýýð òóëãóóðëàæ áàéäàã. Ýíý áîë ø¿¿õèéí îíöëîã. Õàìãèéí íààä çàõ íü ø¿¿ã÷ õýðýã, ìàðãààíû òàëóóäòàé äàíãààð óóëçàæ áàéãàà íü õàðäàõ õàíãàëòòàé ¿íäýñëýë ìºí. ¯¿íèéã õýí ÷ áàéñàí õàðäàíà. Ãýòýë ýíý ìýò õàðäàõ, áàñ ø¿¿ã÷ õàðààò áóñ áàéäëàà àëäàæ áàéãàà í¿õ ñ¿âèéã õóóëèàð õîðèãëîõ òóõàé ø¿¿õ ÿìàð ÷ ñàíàë, ñàíàà÷èëãà ãàðãààã¿é áàéãàà áèëýý. Áóñàä îðîíä ø¿¿ã÷ òàëóóäòàé äàíãààð óóëçñàí òîõèëäîëä øóóä ñàõèëãûí õýðýã ¿¿ñãýæ øèéòãýë íîãäóóëäàã. Ýíý ìýòèéã øèéäýõèéí îðîíä ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéã áóðóóòãàæ ñóóæ áîëîõã¿é. Ìîíãîëûí ø¿¿õèéã àëáàí òóøààëòàíòàé õîëáîîòîé, àâèëãàëûí õýðãèéã øèéäýõ ÷àäâàðã¿é, àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èë á¿õèé ñóáúåêò áîëñîí ãýæ îëîí íèéò èë òîä ÿðüæ áàéíà. Ø¿¿ã÷äèéí í¿äýíä øóäàðãà ¸ñ áèø “ººð þì” õàðàãäàæ áàéãààã àðä ò¿ìýí ìýäýýä, àìñààä áàéãààä íóõàöòàé ä¿ãíýëò õèéõ 18

www.liberty.mn || 2006/5 || #02 (002)

د¯Õ ÝÐÕ ÌÝÄËÈÉÍ ÕßÌÐÀË ¸ñòîé. “Ø¿¿í òàñëàõ àæèë áîë òºðèéí ¿íäýñ” ãýñýí Ðîìûí Äåãèñòûí àëäàðò ¿íäýñëýë ìîíãîëä èéíõ¿¿ ºí㺠ìºíãºíèé òîîñîíä äàðàãäñàí íü äààí÷ õàðàìñàëòàé. Åð íü ø¿¿õ øóäàðãà ¸ñíîîñ õîëäîîä çàñàã áàðèã÷òàé íºõºð뺺ä, òýäíèéã äóóëãàâàðòàé ñîíñîîä èðýõýýðýý “ø¿¿õ- äàðàíãóéëàã÷” ãýñýí íýð õàÿã ç¿¿õ òºäèéã¿é õàìãèéí àþóëòàé äàðàíãóéëàã÷ áîëäîã íü òîãòñîí ¿íýí þì. Òèéì ó÷ðààñ ôðàíöûí ñýòãýã÷ Ø.Ìîíòåñêüå “Õóóëèéí àìèí ñ¿íñ” çîõèîëäîî: “…ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäýëòýé íýãòãýâýë ø¿¿ã÷èä äàðàíãóéëàã÷èä áîëîõ áîëîëöîîã á¿ðä¿¿ëíý” ãýæ õýëñýí áèëýý. ¯¿íèé áóðóóòàí íü õýëñýí, ø¿¿ìæèëñýí, õîõèðñîí, ø¿¿õýä ãîìäñîí õ¿ì¿¿ñ áèøýý. Ø¿¿õ ººðºº áóðóóòàé. Èéì áàéäàëä îðñîí ø¿¿õèéã äýëõèéí áóñàä óëñ ò¿ìýí ÿàæ áàéñàí áý? Ø¿¿õèéã òàðààæ áîëîõ óó. Ø¿¿õèéí àñóóäëààð çîðèã ãàðãàæ õèéâýë çîõèõ àæëûí òàëààð, ÿëàíãóÿà ø¿¿õèéã òàðààæ, øèíý öàãèéí øààðäëàãûã äààæ àæèëëàæ ÷àäàõ ºíäºð ìýäëýã, ìýðãýæèë, ìýðãýøèëòýé, îð÷èí ¿åèéí îíîë, àðãà ç¿éãýýð ñóð÷ áîëîâñîðñîí øèíý ¿åýð á¿ðä¿¿ëýõ òóõàé ñàíàëûã áè Ìîíãîë óëñûí Åðºíõèéëºã÷ àñàí Í.Áàãàáàíäè ãóàéä õýëæ áàéñàí. Õóó÷èí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã øèíý÷ëýõ ãýñíýýñ ýíý íü õÿëáàð àðãà áàéëàà. Îëîí óëñûí ïðàêòèêò ÷ òóðøèæ, ¿ð ä¿íãýý ºãñºí àðãà. Øèíý÷ëýõýýñ ººð÷èëñºí íü õàìààã¿é àøèãòàé þì ãýæ áàñ áèé. Öàã õóãàöàà ÷ èõ ¿íýòýé ç¿éë. Öàã õóãàöààíààñ ¿íýòýé ç¿éë áîë àðä÷èëàë, õ¿íèé ýðõèéí òàëààð õ¿ðñýí òºâøèí㺺 àëäàõ. Òýð õ¿íä ø¿¿õèéã çîðèãòîé øèíýòãýõýä óëñ òºðèéí òààòàé áîëîëöîî îëäîîã¿é áàéæ ìýäíý. Îäîîãèéí Åðºíõèéëºã÷èä ÷ çîðèã õèéãýýä îäîîãèéí ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿íýý çºâ ¿íýëæ ÷àäâàë îðîéòîîã¿é ç¿éë þì. Ýíý ìýòèéã õèéõýä Åðºíõèéëºã÷ Í. Ýíõáàÿð ãóàéä óëñ òºðèéí èõýýõýí òààòàé íºõöºë áàéãàà. Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí îëîëòûã õàìãààëàõàä ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿íèé ¿¿ðãèéã çºâ ¿íýëæ, çîðèãòîé àëõàì õèéõèéã îëîí ò¿ìýí õ¿ëýýæ, õàðæ áàéíà. Ìîíãîëûí ø¿¿õèéí 80 æèëèéí ò¿¿õèéã ýðãýö¿¿ëýõýä “ìóó íýðòýé ëóó äàíñòàé” ñîöèàëèçìûí ¿åèéí äýã æóðìààñàà ºíººäºð îëîí ç¿éëýýð óõàð÷, íàðèéí ìóó àðãàä èõ ñóðàëöñàí íü áàñ íóóæ áîëîõã¿é ¿íýí þì. Ñîöèàëèçìûí ¿åèéí ø¿¿õ óëñ òºðèéí íàìûí ýðõ áàðèã÷äûí ãàðò áàéñàí õýäèé ÷ òóõàéí ¿åèéí øàëãóóðààð øóäàðãà àæèëëàæ, àâèëãà õýýë õàõóóë ãýäýã àþóëòàé ¿çýãäëýýñ õýðýã äýýðýý àíãèä áàéñàí þì ø¿¿. Òèéì ó÷ðààñ 80 æèëèéí îéãîîðîî íàéð íààäàì õèéõýýñýý èë¿¿ àëäàæ, óõàðñàí ò¿¿õýý ýðãýö¿¿ëæ, ñóðãàìæ àâ÷, ä¿ãíýëò õèéõ õýðýãòýé. Ø¿¿ã÷èä ýý ¯íäñýí õóóëèà çºâ “óíøúÿ”. Ìàíàé ø¿¿ã÷èä ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí òàëààðõ ¯íäñýí õóóëèéí õýì

õýìæýý, ¿çýë áàðèìòëàëûã çºâ “óíøèæ” ñóðààã¿é áàéíà. Ãàøóóí áîëîâ÷ çºâ “óíøèõ” òóõàé ýíý ¿ãèéã ìèíèé áèå îäîîãèéí ø¿¿õèéí òóõàé õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõàä ìàíàé ø¿¿ã÷èä ãîëëîí îðîëöñîí òóõàéä íü, ø¿¿ã÷èäòýé óóëçàæ ÿðèëöñàí ¿åä òºðñºí áîäîë, ø¿¿ã÷äèéí ººðñäèéí íü õýëæ ÿðüñàí ç¿éë¿¿äòýé íü õîëáîãäóóëàí õýëæ áàéãàà þì. Ýíý áîë áàðèìò. Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí òàëààðõ ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã á¿ðýí “óíøñàíû” äàðàà õýðýã, ìàðãààí ø¿¿õ “ýðõòýé” áîëíî, ø¿¿õèéí òóõàé æèíõýíý õóóëüòàé áîëíî ãýäãèéã ìàíàé ø¿¿ã÷èä ìàðòàæ áîëîõã¿é. Ìýðãýýøýýã¿é ïàðëàìåíòèéã àøèãëàæ, ººðñäèéí ÿâöóó ñîíèðõëîîð õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ, ñàíàë ºãºõºº çîãñîî¸. Õ¿í á¿ð øóäàðãà áèø ÷ õàðüöàíãóé øóäàðãà, ýðõ ç¿éò õóóëèàð òýäíèéã õÿíàõ, õÿçãààðëàõ ¸ñòîé. Òýãæ ãýìýýæ øóäàðãà ø¿¿õòýé áîëîõ ýõëýë òàâèãäàíà. ªºðèé㺺 ººðºº øóäàðãà ãýæ öîëëîõ õýðýãã¿é. Ýõëýýä ø¿¿õ, ø¿¿ã÷ øóäàðãà áàéõ, ãàãöõ¿¿ õóóëüä çàõèðàãäàí àæèëëàõ ñàéí õóóëüòàé áîëîõ ¸ñòîé. Äýýä ø¿¿õèéí ñóë òàéëáàð. Óëñûí Äýýä ø¿¿õýýñ õóóëü òàéëáàðëàõ íýã ÷óõàë ÷èã ¿¿ðãýý õàíãàëòã¿é õèéæ áàéãàà íü Äýýä ø¿¿õèéí ãèø¿¿äèéí ÷àäàë òýíõýýòýé ë õîëáîîòîé. À÷ààëàë èõ ãýäýã íü ¿¿íýýñ ìóëòðàõ àðãà áèø. Õóóëü òàéëáàðëàñàí áàéäëûã ñóäàëæ ¿çýõýä ø¿¿õèéí ïðàêòèêààð øàëãàãäààã¿é, òóëãàðààã¿é àñóóäëûã õóóëü òîãòîîã÷èéí àíõíû ñàíààã àëäàãäóóëàí ãóéâóóëàí òàéëáàðëàõ, çàðèì òàéëáàð íü ýðõ ç¿éò ¸ñíû çàð÷èì, áàéãàëèéí øèíæëýëèéí íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí õóóëü, ç¿é òîãòîëûã çºð÷ñºí áàéõ, õóóëèéí õèéäëèéã ÷ äàãóóëàí, õèéä¿¿ëýí òàéëáàð õèéñýí áàðèìò öººíã¿é áèé. Õóóëèéí íýð õ¿íäèéã õàìãààëàõ íü ø¿¿õèéí ¿¿ðýã áèø. Òèéì ó÷ðààñ Ðîìûí Äåãèñòýä “Ø¿¿ã÷èéí ìýäýëä õýðýã ÿâäëûí áîäèò áàéäëûí àñóóäàë ë áàéõààñ áóñ õóóëèéí íýð õ¿íäèéí àñóóäàë áàéõ ¸ñã¿é” ãýæ áè÷ñýí áàéäàã. ÓÈÕ õóóëü áàòëàíãóóòàà òàéëáàð ãàðãà ãýæ “¿¿ðýãääýã” íü ÷àäàâõè ìóóòàé ø¿¿õèéã èéì òàéëáàð õèéõýä áàñ õ¿ðãýæ áàéãààã áîäîõ ¸ñòîé. Õóóëü ç¿éí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí õóâüä Äýýä ø¿¿õ ýíý ìýòýä óëòàé õàíäàëã¿é áóøóó ò¿ðãýí áîë÷èìã¿é òàéëáàð õèéæ íýð í¿¿ðýý àëäàæ áàéãàà íü à÷àà äààõ ÷àäâàð ìóóãèéí ë èëðýë. Äýýä ø¿¿õ òàéëáàðààðàà õóóëü òîãòîîã÷èéí àëäàà, ýíäýãäëèéã çàñàõ, õÿíàõ õýäèé ÷ ø¿¿õèéí õýðýãëýýíä òóëãóóðëàõã¿é þì áîë ø¿¿õ áóñ áàñ íýã áàãà ïàðëàìåíò áîëæ õóâèðíà ø¿¿ äýý. Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí õàëóóí öýã. Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã øèíýòãýõ òàëààð òºð, ø¿¿õèéí áàéãóóëëàãààñ áàãàã¿é õ¿÷èí ÷àðìàéëò òàâüñíûã ¿ã¿éñãýõã¿é. Õàðèí ¿ð ä¿í ÿìàð áàéãàà íü ÷óõàë þì. Ø¿¿õ ýðõ

د¯Õ ÝÐÕ ÌÝÄËÈÉÍ ÕßÌÐÀË ìýäýë òºðèéí áóñàä ýðõ ìýäýëòýé õàðüöóóëàõàä øèíýòãýãäýýã¿é “ºâãºí” òºðõººðºº áàéãàà õàìãèéí õ¿íä, õàëóóí “öýã” áîëæýý. ¯¿íèé øàëòãààí þóíä îðøèíî âý? Îëîí øàëòãààí áèé. Õàìãèéí ãîë íü ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí õàðààò áóñ áàéäëûã õàíãàõûã çîðüñîí ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã îäîî áîëòîë áèé áîëãîîã¿éä îðøèíî. Öààøèä áèé áîëíî ãýõ íàéäâàð, ìàãàäëàë áàñ ë ìóó áàéíà. Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí õàðààò áóñ áàéäëûã äýýøë¿¿ëüå ãýâýë îäîîãèéí õóóëèéã ¿íäñýýð íü ººð÷èëæ, ø¿¿ã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã òàðààæ ÷àäàõã¿é áîë îð÷èí öàãèéí îíîë, àðãà ç¿éòýé, ýðõ ç¿éí àíàëèòèê ñýòãýëãýýòýé, õóóëèàñ ººð ç¿éëä ¿éë÷èëäýã¿é, çàõèðàãääàãã¿é òèéì äàðõëààã ººðòºº á¿ðä¿¿ëñýí, á¿ðä¿¿ëæ ÷àäàõ õóóëü÷äààð èäýâõòýé ñýëáýõ õýðýãòýé. Ø¿¿ã÷äèéí õ¿éñèéí áàéäëûã ÷ öààøèä áîäîõ ¸ñòîé. Äèéëýíõè îëîíõè íü ýìýãòýé÷¿¿ä àæèëëàæ áàéíà. Òýäýíä áàéãàëèàñ çàÿàñàí õºäºëìºðèéí õ¿íä õóâààðü áàéäãèéã áàñ áîäîõ ¸ñòîé. Ò¿¿í äýýð ìîíãîëûí îíöëîã áîëîí ìýðãýæèë, ìýäëýãèéí òºâøèíã íýìáýë á¿ð õýö¿¿. Äýëõèéí õºãæèëòýé îðíóóäòàé õàðüöóóëàõàä ø¿¿ã÷äèéí õ¿éñèéí õàðüöàà ìàíàéä ÿã ýñðýãýýð íü áàéãàà íü ñàéí ¿ç¿¿ëýëò áèø. Ýíý ìýò îëîí ñóóðü àñóóäàë ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí ºìíº áàéíà. ¯¿íèéã àëñûí õàðààòàé áîäëîãîîð çîðèãòîé øèéäýõýä áèä áýëýí áèø áàéãàà ñýòãýë çîâîîñîí àñóóäàë þì. ͺ㺺 òàëààñ ºíººãèéí ýíý çîâëîíä áàéäëûã õàäãàëàõ ãýñýí ñîíèðõîë áàéõûã ¿ã¿éñãýõã¿é. “Çóäòàé æèë íîõîé çîîëæ, çîâëîíòîé öàãò ëàì òàðãàëíà” ãýñýí íýã ìóóõàé ¿ã áàéäàã. ¯¿í øèã ø¿¿õèéí áèå äààñàí áàéäëûã õàíãàõ íü àðä ò¿ìýíä àøèãòàé ÷ òîäîðõîé ÿâöóó á¿ëýãëýëä “àøèãã¿é”, ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäëûã õàíãàõ íü àðä ò¿ìýí, ø¿¿ã÷äýä àøèãòàé ÷ äýýðõ á¿ëýãëýëä áàñ “àøèãã¿é” áîëîîä áàéãàà þì áèø áèç ãýñýí áîëãîîìæèë áàéäàã. ßàãààä ãýâýë ø¿¿õ, ø¿¿ã÷èä íºëººëºõ í¿õ ñóâàãàà òýä “õóóëü”-ä àëäàíà ãýñýí ¿ã. ßäóó õóóëèéí ñîíãîäîã æèøýý. Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëü ÿäóó õóóëèéí ñîíãîäîã æèøýý ìºí. Ýíý õóóëü- ø¿¿õèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí òóõàé, ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºëèéí, ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäëûí òóõàé õóóëü(ç¿é íü èéì 3 òóñãàé õóóëü áàéõ ¸ñòîé)-èéí þì þìíààñ æààõàí îðîìäñîí õýì õýìæýýíèé íèéëáýð þì. ªºð ñàëáàðûí õóóëü ìîíãîëûí òóõàéä îäîîõîíäîî èéìýðõ¿¿ áàéõûã ¿ã¿éãýõã¿é ÷, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé áàòàëãàà áàéõ ¸ñòîé, õóóëü÷èéí àæèë, ìýðãýæëèéí íî¸í îðãèë áîëñîí ø¿¿õèéí òóõàé õóóëü èéì áàéæ ÿàâ÷ áîëîõã¿é. Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëü áîë ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí õ¿÷ ÷àäëûã äîðäóóëñàí, ñóëðóóëñàí õóóëü ãýæ õýëýõ ¿íäýñòýé. Ýðõ ç¿éí ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóäàä ø¿¿õèéí

ýðõ ç¿éí áàéäëûã äîðäóóëñàí õóóëü áàòëàõûã ¯íäñýí õóóëèàð íü õîðèãëîñîí áàéäàã. ¯¿íèéã ýðõ ç¿éò ¸ñíû(Rule of Law) íýã çàð÷èì ãýæ ¿çäýã. Ýíý õóóëüä “ø¿¿õ áèå äààñàí, ø¿¿ã÷ õàðààò áóñ áàéíà”, “ø¿¿ã÷ ãàãöõ¿¿ õóóëüä çàõèðàãäàíà”, ”õýí áîëîâ÷ ø¿¿ã÷ýýñ ø¿¿í òàñëàõ ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõýä õºíäëºí㺺ñ îðîëöîæ ¿ë áîëíî” ãýñýí ¯íäñýí õóóëèéí çààëòûã øóóä õóóëáàðëàñíûã ýñ òîîöâîë ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí õàðààò áóñ áàéäëûã õýðõýí ÿàæ, ÿìàð àðãààð õàíãàõ ïðîöåäóðûã îãò õóóëü÷ëààã¿éã îëæ õàðæ áîëíî. Èéì ÷óõàë õóóëèéã õèéõäýý ¯íäñýí õóóëèéí çààëòûã çàäëàõûí îðîíä øóóä õóóëäàã íü õóóëü á¿òýýã÷äèéí ñýòãýëãýýíèé ÿäóóðëûí èëðýë þì. Òèéì ó÷ðààñ îäîîãèéí ìºðäºæ áàéãàà Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëü ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí õàðààò áóñ áàéäëûã õàíãàõ ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ áîëæ ÷àäàõã¿é áàéãààã õ¿ëýýí çºâøººðºõººñ ººð àðãàã¿é. Áîëîõã¿é áàéãààã íü á¿ðýí ìýäýõã¿éãýýð øèíýòãýë õèéõ, çàñàæ ñàéæðóóëàõ íºõöºë á¿ðýëäýõã¿é. Ǻâõºí ºí㺠áóäàã ë çàñíà. Áººí öàã, öààñ, õºðºí㺠ìºí㺠ë óðñàíà. Òàòâàð òºëºã÷äèéí ìºíãèéã õàéðëàõ ¸ñòîé. Ò¿¿ãýýð òºðèéí àëáà, àëáàí õààã÷èéí àæèë õýðãèéã õýìæäýã öàã áàñ èðíý. Ø¿¿ã÷èä ýíý õóóëèéã ø¿¿õèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí òóõàé ë õóóëü ãýæ ¿çäýã þì áèëýý. ¯íýõýýð ÷ òèéì. Ø¿¿õèéí áèå äààñàí, ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäëûã õàìãààëñàí “öîîõîð” õýì õýìæýý íü õîîðîíäîî àâöàëäààã¿é, çºð÷èëòýé ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí õàðààò áóñ áàéäëûí ¿íäñýí á¿ðäýë õýñã¿¿äèéã ºì öºì îðõèãäóóëñàí áàéãàà þì. Õóóëü ýðõ ç¿é ñóäëàë ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áèå äààñàí, ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäëûí öàð õ¿ðýýã îíîëûí õóâüä åðºíõèéä íü çóðàãëà÷èõñàí. Ò¿¿íèéã ìýäýõã¿éãýýð, ñóäëàõã¿éãýýð òºðèéí ýíý ÷óõàë ýðõ ìýäëèéí òóõàé õóóëèéã õèéõ íü ãàëààð òîãëîæ áàéãààòàé àäèë þì. Åð íü õóóëü á¿òýýõèéí õàðèóöëàãûã ìîíãîëä óõààðàõ öàã áîëñîí. Ïàðëàìåíòààñ áàòàëñàí õóóëü á¿ð íü ôîðìàëü óòãààðàà õóóëü áîëîâ÷, “õóóëèéí àìèí ñ¿íñ”, “¿íäñýí ýðõ, õýì õýìæýýíèé” (Basic Norm) øàëãóóðààð àâ÷ ¿çâýë õóóëü ãýæ õ¿ëýýí çºâøººðºõºä õýö¿¿ ç¿éë îëîí áàéäàã. Ãóðâàí èõýð õóóëü òºðºõ ¸ñòîé. Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëü èéíõ¿¿ ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã õÿìðóóëæ, õ¿÷ã¿éä¿¿ëæ, õàðààò áóñ áàéäëûã íü õàìãààëæ ÷àäàõã¿é õàðèí ÷ àëäàãäóóëæ áàéãàà íü õóóëü òîãòîîã÷äèéí áîëîí ýíý ñàëáàðò àæèëëàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýëãýýíèé õîöðîãäîë, ¯íäñýí õóóëèéí ¿ã á¿ðèéí öààíà ò¿ìýí óòãà áàéãàà ãýäãèéã íýýæ óíøèõ áèëãèéí í¿ä, óõààí, ìýðãýøèë äóòñàíû èëðýë ãýõýýñ ººð þó õýëýõýâ. “Ìîíãîë óëñàä ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã ãàãöõ¿¿ ø¿¿õ õýðýãæ¿¿ëíý” ãýñýí ¯íäñýí õóóëèéí 47.1-ýýð “Ø¿¿õèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí òóõàé õóóëü”-èéã,

JUS & LEX “Ø¿¿ã÷ õàðààò áóñ áàéæ ãàãöõ¿¿ õóóëüä çàõèðàãäàíà” ãýñýí 49.1-ýýð “Ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäëûí òóõàé õóóëü”-èéã, ”Ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäàë, ø¿¿õèéí áèå äààñàí áàéäëûã õàíãàõ çîðèëãîîð Ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºë àæèëëàíà “ ãýñýí 49.3-ààð “Ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºëèéí òóõàé õóóëü”-èéã õèéõ á¿õýë á¿òýí êîíöåïöè íü áýëýí áàéãàà þì. Õàðèí òýäãýýðèéã çàäëàí óíøèæ, äýëãýð¿¿ëýí íàðèéâ÷èëæ, íýãá¿ð÷èëñýí õýì õýìæýý, õóóëü òîãòîîæ ÷àäààã¿éä ãîë àëäàà áàéãàà þì. Òèéì õóóëèéã õèéõ õ¿í õ¿÷ ìîíãîëä áèé. Õàðèí ò¿¿íèéã àøèãëàõ íü ÷óõàë. Ãýòýë ýðäýìòýí, ìýðãýæèëòýí íàðàà “óëñ òºðæäºã”, “¿çýë áîäëûí çºð¿¿òýé” ãýñýí íýð, õî÷ ºã÷ àøèãëàäàã¿é. Á¿ð ¿¿ãýýð ìýðãýøñýí, äàðãà íàð äýýð îðæ òýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéã òîäðóóëæ, õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíä ÿñ õàÿæ, ººðºº àìüäàðäàã óëñ òºð÷èä îëøèð÷, òºðèéí õóóëèéã õ¿ðòýë ººðñäèéí õóâèéí áàéð ñóóðèéã õàäãàëàõ, áýõæ¿¿ëýõ ÿâöóó ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ áîëîâñðóóëæ áàòëóóëäàã æèøèã òîãòñîí áàéíà. Ýíý áóðàíãóé ÿâäëààñ ñàëàõ þìñàí. Õàðààò áóñ ø¿¿õòýé áàéõ íü ýðõ ç¿éò òºðèéí íýã øàëãóóð. Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí òóõàé õóóëü òîãòîîìæèéí ñàéí áààçûã á¿ðä¿¿ëýõ íü çºâõºí ø¿¿õèéí áàéãóóëëàãà, 407 ø¿¿ã÷èéí àñóóäàë áèø þì. Ýíý áîë ýðõ ç¿éò òºðèéí çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõ, àðä÷èëëûí ¿íýò ç¿éëñèéã õàìãààëàõ, õ¿íèé ñóóðü ýðõèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ ýõ ñóðâàëæ ìºí. Ø¿¿õ óëñ òºðèéí íºëººòýé, áèå äààãààã¿é, ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäëûã õóóëèàð á¿ðýí õàìãààëààã¿é óëñ îðîíä øóäàðãà ¸ñ, õóóëü ¸ñ, õ¿íèé ýðõ ,ýðõ ÷ºëºº õýçýý ÷ õýðýãæäýãã¿é. Èðãýíèé íèéãýì ÷ òºëºâøäºãã¿é.Òýíä àéìøãèéí ñýòãýë ç¿é òºëæèæ, òºð, õóóëèéí ºìíº èðãýí õ¿÷ã¿éäýæ, “ààâèçì”(ïàòåðíàëèçì) öýöýãëýæ, àðä÷èëëûí îëîëò, ¿íý öýíý ààæèì ààæìààð àëãà áîëæ áàéäàã þì. Òèéì ó÷ðààñ ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí õàðààò áóñ áàéäàë íü ýðõ ç¿éò òºðèéã çîðüæ áàéãàà ýñýõèéí íýãýí øàëãóóð áîëñîîð èðæýý. Ø¿¿õèéí áèå äààñàí áàéäëûí õîìñäîë. Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãà óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëò, òºñºâ, ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä òºðèéí áóñàä ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíààñ òºäèéã¿é õºðºíãºëºã õ¿ì¿¿ñýýñ õàðààò õýâýýð áàéíà. ªºðººð õýëáýë, òîãòîëöîîíû õóâü áèå äààñàí áàéäëàà õàíãàæ ÷àäñàíã¿é. Ø¿¿õèéí òºñºâ ñ¿¿ëèéí 10 æèëèéí áàéäëààð óëñûí íèéò òºñâèéí 0.39 õóâèéã ýçýëæ áàéãàà íü äààí ÷ áàãà õóâü þì. Ýíý áîë ø¿¿õèéí áèå äààñàí, ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäëûí õàíãàëò, ¿éë÷èëãýýã õàðèóöñàí ¯íäñýí õóóëèéí áàéãóóëëàãûí ýðõ ç¿éí ñòàòóñûã îäîî áîëòîë áèé áîëãîîã¿éòýé, îäîîãèéí ýðõ ç¿éí îð÷íû õ¿ðýýíä Ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºë îëèãòîé àæèëëàæ ÷àäààã¿éòýé õîëáîîòîé. Æèøýý #02 (002) || 2006/5 || www.liberty.mn 19

JUS & LEX íü, Îäîîãèéí Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëèéí 60.1-ä ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºëèéí ÷èã ¿¿ðãèéã (1) ø¿¿ã÷äèéã øèëæ îëîõ, (2) ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ, (3) ø¿¿õèéã áèå äààí àæèëëàõ íºõöºëººð õàíãàõ ãýæ ¯íäñýí õóóëèéí çààëòûã çºâõºí äàâòàí õóóëü÷èëñíààñ ººð ç¿éë àëãà áàéíà. Ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä àëáàí òóøààëààð îðñîí äàðãà íàð ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí õàðààò áóñ áàéäëûã õàíãàõ òàëààð þó ÷ õèéñýíã¿é. Ø¿¿ã÷èéã òîìèëóóëàõààð íýð òîäðóóëàõàä ë î÷èæ ëîááè õèéäýã. Àæëûí àëáà íü öààñ äàìæóóëäàã àæèëòàé. Ø¿¿õèéí òºñâèéí õàðààò áóñ áàéäëûã àðèëãàõ òàëààð ÿìàð ñàíàë ñàíàà÷èëãà ãàðãàñíûã õýí ÷ ìýääýã¿é. Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëèéí Åðºíõèé çºâëºë ãýñýí 6-ð á¿ëýãò åðºíõèé çºâëºëèéí äýýð äóðüäñàí ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðãèéã “çàäàëæ”, ø¿¿ã÷èéí îðîí òîî, öàëèíã òîãòîîëãîõ(62.1.2), ø¿¿õèéí òºñºâ õóâààðèëàõ, çàðöóóëàëòàä õÿíàëò òàâèõ(62.1.3) ãýñýí õî¸ðõîí ç¿éëèéã ýñ òîîöâîë óã á¿ëýãò Ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºë ø¿¿õèéí áèå äààñàí áàéäëûã õàíãàõ òàëààð õýðýã äýýðýý íàðèéâ÷èëñàí çîõèöóóëàëò áàéõã¿é áàéãàà þì. ¯¿íèéã ø¿¿õèéí áèå äààñàí áàéõ ýðõèéã õóóëèàð õîìñäóóëæýý ãýõýýñ ººð þó õýëýõýâ. Ýíý ¿åä ø¿¿ã÷èä, ø¿¿õèéí óäèðäëàãà ìààíü õààíà áàéñàí áîë? Ýðõ ç¿éí õîìñäîëîîñ ãàðàõàä…Ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºëèéí òóõàé õóóëèàð íýí äàðóé øèéäýõ àñóóäàëä: 1.Îäîîãèéí á¿õ øàòíû åðºíõèé ø¿¿ã÷äèéí õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà çàõèðãààíû á¿õ ÷èã ¿¿ðãèéã åðºíõèé çºâëºëä øèëæ¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Òýãñýí öàãò åðºíõèé ø¿¿ã÷äèéí “äàðàìò”-ààñ ø¿¿ã÷ ÷ºëººëºãäºæ, òýäãýýðèéí õîîðîíä çºâõºí ìýðãýæëèéí óäèðäëàãûí õàðèëöàà äàíãààð õýðýãæèíý. Ø¿¿õèéí óäèðäëàãààð äàìæèæ ø¿¿õýä íºëººëäºã ãàäíûí íºëºº ÷ àðèëíà. Ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäàë äîòîîääîî õàìãààëàãäàõ íýã ÷óõàë íºõöºë á¿ðýëäýíý.

2. Ø¿¿õèéí òºñºâ, ñàíõ¿¿, õºðºí㺠îðóóëàëòûí àñóóäëûã Òºñâèéí òóõàé õóóëüä íèéö¿¿ëýõ áóñ õàðèí ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí îíöëîãò òºñâèéí õóóëü çîõèöîæ áàéõ ¸ñòîéã ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí òóõàé ¯íäñýí õóóëèéí õýì õýìæýý, ¿çýë áàðèìòëàëûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çýæ, áèå äààí òîäîðõîéëîõ àñóóäëûã õóóëü÷ëàõ ¸ñòîé.

3. Òºðèéí çàõèðãààíû òºâ, îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãà ø¿¿õèéí áàéãóóëëàãààñ ÷èã ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí ìàòåðèàëëàã íºõöºë, õàíãàìæèéí òàëààð õ¿ëýýõ ¿¿ðãèéã õ¿ñýõ, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ãýõ ìýòýýð îð íýðèéí çîõèöóóëàëò õèéëã¿é ¿¿ðýãæ¿¿ëýí õóóëü÷èëæ ºãºõ, õýðýãæ¿¿ëýýã¿é òîõèîëäîëä õàðèóöëàãà òîîöîõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëîõ õýðýãòýé. Ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºëººñ ø¿¿õèéí æèëèéí òºñâèéã áîëîâñðóóëàõàä Ø¿¿ã÷äèéí 20

www.liberty.mn || 2006/5 || #02 (002)

د¯Õ ÝÐÕ ÌÝÄËÈÉÍ ÕßÌÐÀË çºâëºëèéí ñàíàëûã çààâàë àâäàã æóðìûã õóóëü÷ëàõ, ø¿¿õèéí òºñâèéí òºñëèéã Çàñãèéí ãàçàðò Ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºë áèå äààí îðóóëæ õýëýëö¿¿ëýõ, õýðýâ Ñàíãèéí ÿàìààð äàìæèíà ãýâýë ñàíàë èëýðõèé çºðñºí òîõèîëäîëä Ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºëèéí äàðãà ººðèéí ñàíàë ä¿ãíýëòèéã ÓÈÕ-ä çýðýãö¿¿ëýí îðóóëæ õýëýëö¿¿ëäýã æóðìûã õóóëü÷èëæ áîëîõ þì. Ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºëèéí àæëûí äîòîîä òåõíîëîãèòîé õîëáîîòîé îëîí àñóóäàë áèé. Òýð á¿ðèéã áè÷èõ áîëîëöîîã¿é òóë òîâ÷èëú¸. Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí òîãòîëöîîí äàõü íýã òîì àëäàà. Ø¿¿õèéí áèå äààñàí, ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäëûã õàíãàõàä ñààä áîëñîí ººð íýã õ¿÷èí ç¿éë áîë Ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºë, ò¿¿íèé óäèðäëàãûã Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí Åðºíõèé ø¿¿ã÷èä õàâñðóóëñàí áóðóó òîãòîëöîîíä áàéãàà þì. Ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºëèéí äàðãûí àëáàí òóøààëûã Äýýä ø¿¿õèéí Åðºíõèé ø¿¿ã÷èä õàâñðóóëñàí íü çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íä õàâñðóóëæ áàéñíààñ äóòàõààðã¿é ñºðºã ¿ð äàãàâàðòàé, òîì àëäàà áîëñîí. Åðºíõèé ø¿¿ã÷èä ýíý àëáàí òóøààëûã õàâñàð÷ áàéõ ñîíèðõîë òóí èõ áàéäàãò õàìàã “íî” íü áàéäàã. Ýíý áîë ø¿¿õ äîòîðõè ýðõ ìýäëèéí õóâààðèëàëòûã çºð÷ñºí, ø¿¿õèéí ìýðãýæëèéí óäèðäëàãûã çàõèðãààíû óäèðäëàãààð ñîëèõ ¿¿ä õààëãûã íýýñýí, óëìààð ø¿¿õ äîòðîîî ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäëûã áóñíèóëàõ ìåõàíèçì áîëñîí. Ø¿¿ã÷èäòýéãýý ìýðãýæëèéí óäèðäëàãààð áóñ õàðèí çàõèðãààíû óäèðäëàãûí ÷èã ¿¿ðãýýð õàðèëöàõ ñîíèðõîëä þó íóóãäàæ áàéãààã ø¿¿ã÷èä îëîíòàà ÿðüäàã.Ãýâ÷ òýä ýíý ìåõàíèçìààñ àéãààä èëò òîä ãàðãàæ ÷àääàã¿é. Ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºëèéí äàðãà áîë Çàñãèéí ãàçàð, Óëñûí Èõ Õóðàë, íóòãèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàòàé ø¿¿õèéí áèå äààñàí, ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäëûã õàìãààëæ áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº ñàëàì ¿çýëöýæ áàéäàã, áèå äààñàí ºðãºí ýðõ ìýäýëòýé, çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèé çèíäààòàé àëáàí òóøààëòàí áàéõ ¸ñòîé. Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí õàðààò áóñ àæèëëàõ õàíãàëò, ¿éë÷èëãýýã Äýýä ø¿¿õèéí Åðºíõèé ø¿¿ã÷ õàðèóöààä ã¿éæ áàéíà ãýæ òà á¿õýí òºñººëººä ¿çýýæ. Äààí ÷ áîëìîîðã¿é áàéãàà þì. Òºðèéí ýðõ ìýäëèéí õóâààðèëàëò ãýæ íýã þì áèé. Òèéì ó÷ðààñ Ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºë, ò¿¿íèé óäèðäëàãûã àëü íýã áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëä õàâñàðãàæ ¿ë áîëîõ ¯íäñýí õóóëèéí áàéãóóëëàãà ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷, ýðõ ç¿éí áàéäëûã öîî øèíýýð áèå äààñàí õóóëèàð çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Òýãñýí öàãò ø¿¿õèéí áèå äààñàí áàéäëûã õàìãààëàõ, ýðõ ç¿éí îð÷èí, òîãòîëöîîòîé áîëíî. Ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºëèéí äàðãûã Ø¿¿ã÷äèéí çºâëºëèéí ñàíàëûã

¿íäýñëýí Ìîíãîë óëñûí Åðºíõèéëºã÷ òîìèëäîã áàéõ íü çºâ. Ø¿¿ã÷èä çîâñîí õ¿ì¿¿ñ. Ø¿¿ã÷ ýðõ ìýäýëòíýýñ, ø¿¿õèéí óäèðäëàãààñ, ººðººñºº õàðààò áàéäàëä áàéãàà çîâñîí õ¿ì¿¿ñ. Òýä çîâëîíä óíàõààð àðä ò¿ìýí ò¿¿íýýñ èë¿¿ çîâäîã íü á¿¿ð õýö¿¿. “Ø¿¿ã÷èéí í¿äýíä öàã ÿìàãò øóäàðãà ¸ñ ë õàðàãäàæ áàéõ ¸ñòîé” ãýæ Ðîìûí Äåãèñòýä áè÷æýý. ̺í ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿íèé ÷àíàð ÷àíñàà ø¿¿õ, ø¿¿ã÷ õàðààò áóñ áàéõ øààðäëàãûã äààõààðã¿é, ø¿¿ã÷äèéí ìýðãýæèë, ìýðãýøèë, ¸ñ ç¿éí òºâøèí òóí õàíãàëòã¿é áàéíà. Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí ¿íäýñëýëýý á¿ðýí, çºâ ãàðãàæ áè÷èæ ÷àääàã ø¿¿ã÷ áàðàã áàéõã¿é. Îéðìîãõîí ãàðñàí íèéñëýëèéí ø¿¿õèéí íýã ìàãàäëàëä ºìíº íü àíõàí øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààíààñ ø¿¿ãäýã÷èéã öàãààòãàñàí õýðãèéã ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíä áóöààõ ãîë ¿íäýñëýëýý òóõàéí õ¿íèé “…õóâèéí áàéäëûã òîãòîîõ, ò¿¿íä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûí õýð õýìæýý, øèíæ ÷àíàðò íºëººëºõ íºõöºë¿¿äèéã øàëãàæ òîãòîîõ” òóõàé çààæýý. Ýíý çààëòààñ ìîíãîëûí ø¿¿õ ÿàæ àæèëëàäàã áîëñíûã õàðæ áîëíî. Ø¿¿õ õ¿íèé òºðºëõ ýðõ, ñàëøã¿é øèíæèä(õ¿í á¿ð ººð ººðèéí çàí òºëºâ, àðàíøèí, ñýòãýë ç¿éí õýâ øèíæòýé) õàëäàõ òóõàé çààâàð÷èëãàà ºã÷ áàéãààã þó ãýæ îéãîõ âý? Ýíý áîë ø¿¿õ þó õèéõ ¸ñòîéãîî, þó õèéæ áîëîõã¿é ãýäãèéã ìýäýõýý áîëèñîíû òîì íîòîëãîî þì. Ø¿¿ã÷äèéã õ¿íäð¿¿ëæ áàéãàà íýã íîöòîé õ¿÷èí ç¿éë áîë ø¿¿ã÷èéí õýðýãëýýíä áàéãàà õóóëü òîòîîìæèéí ÷àíàð ÷àíñàà, ýðõ ç¿éò ¸ñíû øààðäëàãûã õàíãààã¿é áàéäàë íü òýäíèéã óëàì äîðîéòóóëæ, ýðãýëçýý ýðã¿¿ëýãò îðóóëæ, ñýðãýëýí íýãèéã äóðààð àâèðëàõ, ¸ñ æóðàì ñàõèäàã õýñãèéã àëìàéðóóëæ, óëìààð òýð íü ø¿¿õèéí øèéäâýðò íºëººëæ, “ìóó õóóëü- ìóó ø¿¿ã÷èéã òºð¿¿ëäýã” ãàæ òîãòîëöîî ðóó ò¿ëõñýýð áàéíà. Ãýòýë ìóó õóóëèéã çàñàõ çàëðóóëàõ ýðõèéã òýäýíä õóóëèàð îëãîñíûã õýëýõ õýðýãòýé. Ò¿¿íèéã àøèãëàñàí ø¿¿ã÷èéã õýí ÷ äóóëààã¿é áàéãàà áèëýý. Ø¿¿õýä èòãýäýãã¿éí íýã øàëòãààí. Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ýìõýòãýëíèéã óíøèõàä ø¿¿ã÷äèéí ìýäëýã ÷àäâàð, ìýðãýøñýí òºâøèí ÿìàð áàéãààã õàðæ áîëíî. Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí ¿íäýñëýëäýý õóóëèéí ç¿éë çààëò, õóóëü ç¿éí ôàêò õî¸ðûã ñóáñóíö õèéõ, ýñâýë ýíý ¿éë ÿâöàä ø¿¿ã÷ õýðõýí õàíäñàíûã ìºí äàâõàð ñóáñóíö õèéñýí ¿éë ÿâö, ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã õýðýãëýõäýý ýðõ ç¿éò ¸ñ (Rule of Law)-íû çàð÷èì, îíîëûí íèéòëýã òàéëáàðûã õýðõýí ÿàæ õýðýãëýæ, øèéäâýðò õ¿ðñýíýý áè÷èõèéí îðîíä “çîõèõ õóóëèéã õýðýãëýýã¿é áàéíà”, “çºâ ä¿ãíýëò ºãººã¿é áàéíà”, “… ãýæ ä¿ãíýñýí íü ¿íäýñëýëã¿é áàéíà” ãýæ áè÷èæ áàéãàà þì. Èéì ¿íäýñëýëòýé ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã àâñàí òàëóóä õýðýã ìàðãààí õýðõýí ÿàæ øèéäýãäñýíä èòãýë ¿íýìøèë

د¯Õ ÝÐÕ ÌÝÄËÈÉÍ ÕßÌÐÀË òºðºõ áàéòóãàé, îíüñîãî ìýò ¿ëäýæ, ø¿¿õ, ø¿¿ã÷èéã õàðäàæ, ãîìäîõ íü ç¿éí õýðýã áèëýý. Æèæèã áîëîâ÷ áîäîõ íýã æèøýý áîë íîòðèàò áàðèìò áè÷ãèéã áàòàëäàã óó, ãýð÷èëäýã ¿¿ ãýäãèéã ìýääýã¿é ø¿¿ã÷ áàéõ þì. “Áàòëàõ”, “ãýð÷ëýõ” íü õóóëü ç¿éí ººð ººð óòãà, ¿ð äàãàâàðòàé îéëãîëò. Èéì øèéäâýðýý “ñàéí” ãýæ íèéòýëñýí íü ãàéõàëòàé. Ø¿¿õèéí àìèí ÷óõàë ¿éëñ áîëñîí øèéäâýð, ìàãàäëàë èíãýæ ãàð÷ áàéãàà áîëîõîîð õ¿ì¿¿ñ ø¿¿õýä ¿ë èòãýõ íü ç¿éí õýðýã. Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ýìõýòãýí ãàðãàñàí íü ø¿¿õ, ø¿¿ã÷èéí áàãèéã õóóëæ, æèíõýíý í¿¿ð öàðàéã íü õàðóóëàâ. Õàìãèéí ãàéã¿éã íü õýâëýæ áàéãàà íü òýð ãýñýí ø¿¿. Õýâëýýã¿é áàéãààã ¿çâýë þó áàéãàà áîë. Ø¿¿õèéí àìüä øèéäâýð¿¿ä æèíõýíý ø¿¿õ, ø¿¿ã÷òýé ãàçàð õóóëü÷èéã áýëòãýõ õàìãèéí ÷óõàë õýðýãëýãäýõ¿¿í áàéäàã ãýñýí. Ãýòýë ìàíàé ø¿¿õèéí øèéäâýð¿¿äèéã ñóðãàëòàä àøèãëàõ ãýõýýð íýã õýñýã íü “ºº ýíý ø¿¿ã÷ ãýäýã ÷èíü èéì àìàðõàí, ýíãèéí þì õèéæ ñóóäàã õ¿í ¿¿ ãýýä”, õýðñ¿¿ íýã íü ò¿¿íýýñ ñóðàõ íü á¿¿ õýë ø¿¿ìæëýýä, äààí ÷ äýý ãýæ õàëàãëàõ íü õîëã¿é áîëîîä “áàãø íàðûíõàà çîõèîñîí áîäëîãûã áîäîõ íü áèäýíä õàâüã¿é èë¿¿ þì” ãýýä òîîõã¿é þì. Ýíý áîë àðàé ë íýã õýòýðñýí ç¿éë áèø ¿¿. Ø¿¿ã÷èä ÷ ººðñ人 èéì áàéäàëä áàéãààãàà áàñ øóäàðãààð õ¿ëýýí çºâøººðäºã þì. 270 ãàðóé ø¿¿ã÷ýýñ “Ø¿¿ã÷èä ºä㺺 äóòàãäàæ áàéãàà ÷àíàðûí òàëààð àñóóëãà ÿâóóëàõàä (1) ìýðãýøñýí ÷àíàð äóòäàã- 65.7%, (2) õóóëü ç¿éí îíîëûí ìýäëýã äóòäàã-75.0%, (3) ìýðãýøëèéí ¸ñ ç¿é äóòäàã-46.6% ãýñýí õàðèóëò ºãñºí áàéíà. Òýãýõëýýð, ø¿¿ã÷èéã øèéäâýðýý ¿íäýñëýëòýé ãàðãàæ, ò¿¿íèéãýý õýíä ÷ èë òîä, èòãýë ¿íýìøèë òºðºõººð áè÷èæ ñóðãàõ õýðýãöýý ºíººãèéí íýã òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëæýý. Îäîîãèéí ñóðãàõ àðãà íü ø¿¿ã÷äèéí äóíä õàà íýã ÿâóóëäàã ÷ òýð íü ÿìàð ÷ ¿ð ºãººæã¿é, òýäíèé õ¿ñýí õ¿ëýýñýí ýðýëò, õýðýãöýýã õàíãàäàãã¿é, îíîëûí áîëîîä ìýðãýø¿¿ëýõ ÷èãëýëã¿é, ø¿¿ã÷äèéí ÿðüäàãààð “ÿìàð ÷ ýðäýìæýýã¿é, ñóðãàõ àðãà áàðèëä ñóðààã¿é, áèäíèéõýý èæèë íºõºä ñîöèàëèçìûí ¿åèéí óëñ òºðèéí ñîíñãîë øèã þì çîõèîí áàéãóóëæ, õàìàã öàãèéã äýìèé ¿ðäýã” õýëáýðýýð ýíý àñóóäëûã øèéäýõ ¿¿. Àðàé ÷ áîëîõã¿é. Èéì àðãààð ñóðãàõ ãýâýë ìºí ÷ îëîí æèë çàðíà, ¿ð ä¿íä ÷ õ¿ðýõã¿é áàéõ. Çàðèì íü õýçýý ÷ ñóðàõààñàà ºíãºðñºí áàéæ ìýäíý ø¿¿. Îäîî ÿàõ âý? Õîîëûã íü õîðîîæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ èë¿¿ áîä, àðãà çàìûã îë. Áýëýí þì á¿¿ õ¿ëýý. Ø¿¿õ äýõ “õàìòûí øèéäâýð” ãàðãàäàã ñ¿ëæýý. Ø¿¿í òàñëàõ ¿éë àæèëëàãààíä ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã ýðõ ç¿éò ¸ñíû çàð÷èì, îíîëûí íèéòëýã òàéëáàðààð áàÿæóóëàí õýðýãëýäýã, ìîíãîë óëñûí íýãäýí îðñîí îëîí óëñûí ãýðýýíèé çààëòûã àøèãëàäàã ø¿¿ã÷ áàðàã

áàéõã¿é áàéíà. Ãýòýë õóóëü òîãòîîìæ íü ìàø åðºíõèé ìàíàéõ øèã óëñàä ýðõ ç¿éò ¸ñíû çàð÷èì, îíîëûí íèéòëýã òàéëáàð, ìîíãîë óëñûí íýãäýí îðñîí îëîí óëñûí ãýðýý, êîíâåíöèéã õýðýãëýõã¿éãýýð õýðýã, ìàðãààíûã øèéäýæ áàéãàà íü ýð¿¿ë ñàðóóë óõààíä èõýýõýí èòãýë ¿íýìøèë ìóóòàé àñóóäàë þì. Æèøýý íü ø¿¿õýýð õàìãèéí èõ ìàðãààí øèéä¿¿ëäýã õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿éí ñàëáàðò Ìîíãîë óëñ 1969 îíîîñ õîéø 16 îð÷èì îëîí óëñûí ãýðýý, êîâåíöèä íýãäñýí àòëàà ýíý õóãàöààíä ø¿¿õèéí ïðàêòèêò òýäãýýðýýñ õýðýãëýñýí íýã ÷ òîõèîëäîë áàéõã¿é áàéãàà íü òóéëûí õàðàìñàëòàé õýðýã þì. Ìîíãîë óëñûí íýãäýí îðñîí îëîí óëñûí ãýðýý, êîíâåíöè íü ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæèéí õóâüä ¿íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæîîñ èë¿¿ õ¿÷èí ÷àäàëòàé ó÷ðààñ øèéäýãäñýí ìàðãààíûã ýäãýýð ãýðýý, êîíâåíöèéí çààëòûí ¿¿äíýýñ äàõèí àâ÷ ¿çâýë øèéäñýí õýðãèéí õóâü çàÿà èõýýõýí ººðººð ýðãýæ áîëîõûã ¿ã¿éãýõã¿é. Ãàãöõ¿¿ õóóëüä çàõèðàãäàæ, õóóëü ç¿éí íàðèéí øèíæèëãýý õèéæ ìýðãýí øèéäâýð ãàðãàõ íü á¿¿ õýë õ¿÷èíã¿é áîëñîí õóóëèàð õýðýã øèéäñýí ø¿¿ã÷ ÷ òààðàëäàæ áàéëàà. Áàñ õýíä ÷, þóíä ÷ çàõèðàãääàãã¿é “õýò” õàðààò áóñ áîë÷èõñîí, äàðõëàãäñàí, “íîãîîí ãýðëýýð” ÿâæ áàéäàã ø¿¿ã÷èä áàñ áèé. Æèøýý íü, ººðò íü ¿¿ñãýñýí ñàõèëãûí õýðãèéã ø¿¿õèéí óäèðäëàãûã, Ñàõèëãûí õîðîîíû äàðãàà ñàëàì çàãíàæ áàéãààä õýðýãñýõã¿é áîëãîõ í¿õ ñ¿âèéã îëóóëæ áàéãàà ø¿¿ã÷ áàéõ þì. ̺í ø¿¿õ äîòîð ìàíàé óëñ òºðèéí íàì, ïàðëàìåíò, çàñãèéí ãàçðûí á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿íä áàéãàà ãýäýã øèã îëèãàðõè ìàÿãèéí õýñýã, ôðàêöè á¿ëýãëýë áèé áîëæ “õàìòûí” øèéäâýð ãàðãàäàã ñ¿ëæýý ìàÿãèéí þì áèé áîëæýý. Ýíý ñ¿ëæýýíä îðîîã¿é, çºð¿¿ä, øóäàðãà íºõä¿¿ä ø¿¿õýýñ øàõàãäàõ, àäëàí ø¿¿ìæëýãäýõ, øèéäñýí õýðýã íü “Ẻñ ò¿¿ëòýýð” äàðààãèéí øàòàíä óíàõ ÿâäàë ÷ áàéäàã ãýíý. Òýãýýä òýä óäàõã¿é íîìõîð÷, 纺ëºí ÷èõòýé, øóäàðãà ¸ñ, õóóëü ¸ñä õàëòàé õ¿ì¿¿ñèéí ýãíýýíä øèëæèíý. Èéì çîâëîíã îëîí ø¿¿ã÷ àìñàæ áàéãààãàà ñýì ÿðüæ, àìüäðàëàà áîäîæ, “ñîõðûí ãàçàð ñîõîð áîëæ” ÿâíàà ãýæ ø¿¿ðñ àëäàæ ÿâäàã. Äýýä ø¿¿õèéí õîâäîã ñýòãýëãýý áà “àæèëëàãàà”. Ø¿¿ã÷äèéí àæèë õýðãèéí ìýäëýã, ìýðãýæëèéí òºâøèíã òîãòîîæ áàéäàã Ìýðãýæëèéí õîðîî, ø¿¿ã÷èéí ¸ñ ç¿éã ¿íýëæ ä¿ãíýäýã, õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýäýã Ñàõèëãûí õîðîî Äýýä ø¿¿õèéí çààâðààð àæèëëàæ èðëýý. Òýäãýýðèéí äàðãà íàð çààâàë äýýä ø¿¿õèéí ãèø¿¿í áàéõ áè÷èãäýýã¿é õóóëèéã “àæèëëàãàà”-íû àðãààð òîãòîîæ ÷àäëàà. Ç¿é íü òýäãýýð èíñòèòóòûí áèå äààñàí, õºíäëºíãèéí áàéäëûã õàíãàõ ¿¿äíýýñ Äýýä ø¿¿õýýñ ÷ºëººòýé, õàðààò áóñ àæèëëàõ ¸ñòîé áèëýý. Èíãýæ ãýìýýíý ø¿¿õ, ø¿¿ã÷äèéã ýð¿¿ë ñàðóóë áàéëãàõ äîòîîä õÿíàëòûí ìåõàíèçì áîëîõ ¸ñòîé.

JUS & LEX Ò¿¿íèéã Äýýä ø¿¿õ ººðòºº ýëñ¿¿ë÷èõýýð ø¿¿õ, ø¿¿ã÷ äóð çîðãîîð àâèðëàõ áîëîëöîîã ø¿¿õ ººðºº áèé áîëãîæ áàéãàà þì. Äýýä ø¿¿õèéí ýíýõ¿¿ õàìæ àâàõ õîâäîã ñýòãýëãýýíèé öààíà þó íóóãäàæ áàéíà âý ãýâýë ø¿¿ã÷äèéãýý “àíãèéí äàéñíààñ” õàìãààëàõ ãýñýí ààâèçìûí ñýòãýëãýý áóñ õàðèí ìýðãýæëèéí óäèðäëàãà íî¸ðõîæ áàéõ ¸ñòîé òºðèéí öîðûí ãàíö áàéãóóëëàãàä çàõèðàí òóøààõ àðãûã õàäãàëæ, õýíèéã ø¿¿ã÷ áîëãîõ, ýñ áîëãîõ, õýíä ÿìàð àðãà õýìæýý àâàõ, ýñ àâàõ, õýíèéã ø¿¿õýä îðóóëàõ, çàéëóóëàõàä Äýýä ø¿¿õ ãàðàà ä¿ðæ áàéõ ãýñýí ¸ñ áóñ, õóóëü áóñ ñàíàà, ¿éëäýë þì. Ýíý ñàíàà, ¿éëäýë íü ýöýñòýý ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäëûã äîòðîîñîî áóñíèóëàõ ìåõàíèçì áîëæ õóâèð÷ýý. Ø¿¿õèéí ýäãýýð èíñòèòóòûí õàðààò áóñ, õºíäëºíãèéí áàéõ ýðõèéã õàíãàõ ¿¿äíýýñ îëîí óëñûí æèøèãò ýíý ìýòèéã õóóëèð çîõèöóóëñàí æèøèã áàéäãèéã ñàíóóëæ, çºâ àæèëëàõ ¿¿äíýýñ èíãýæ áîëîõã¿é ãýäãèéã ñàíóóëàõàä “àæèëëàãààãàà” óëàì ýð÷èìæ¿¿ëæ, àðãàà íàðèéñãàæ áàéãààã õàðæ ñóóõàä ºðºâä캺ð áàéäàã þì. Çîõèöóóëàëò áàéõã¿éã äàëèìäóóëæ ø¿¿õèéí ÷àäàâõèéã ñóëðóóëàõ ¿éë ð¿¿ Äýýä ø¿¿õ ººðºº èéíõ¿¿ õàíöóé øàìëàí îðîõ íü èõ ë òîì ñîíèðõîë áàéãààã èëýðõèéëíý. Åð íü ø¿¿õ òºðèéí ýðõ ìýäëèéí íýã ñàëàà áîëîõ õóâüäàà äîòîîääîî òºäèéã¿é, ãàäààä òàëààñ àðä ò¿ìíèé øóäàðãà ¸ñíû õàðàà õÿíàëò äîð áàéõ ¸ñòîé áºãººä ò¿¿íèéã ø¿¿õ õàíãàæ áàéõ ¿¿ðýãòýé. Ýíý áîë ø¿¿õ ýð¿¿ë ñàðóóë áàéõ ýì íü þì. Ãýòýë ø¿¿õ õóðàëäààíä èðãýäèéí òºëººëºã÷ººð ººðñäèéí õ¿íèéã õýëáýðèéí òºäèé îðîëöóóëàõ, çàðèì èðãýäèéí òºëººëºã÷èéí øóäàðãà ¸ñíû ¿¿äíýýñ òàâüñàí îíîâ÷òîé ñàíàëûã “õóóëüä èéì áàéäàã ãýñýí ëàíòóóãààð” öîõèæ, ø¿¿õ äýõ àðä ò¿ìíèé õÿíàëòûã îð íýð áîëãîñîí íü õ¿í á¿ð àíçààðäàãã¿é ìºðò뺺 àãóóëãààðàà ø¿¿õèéã äàðàíãóéëàë ðóó óëàì á¿ð õºòºëæ áóé õîðòîé ¿çýãäýë ìºí. Ø¿¿õèéí óäèðäëàãààð äàìæèí èðäýã ò¿ðýìãèéëýë. “Ø¿¿ã÷ ãàãöõ¿¿ õóóëüä çàõèðàãäàõ” òóõàé îéëãîëò áîë ìàòåðèàëëàã áîëîí ïðîöåññèéí õýì õýìæýýíèé òàëòàé. Ìàòåðèàëëàã òàë íü ø¿¿ã÷èéã õóóëèàñ ººð õýí ÷, þó ÷ çàõèðàõã¿é ãýñýí àãóóëãàòàé. Ïðîöåññèéí õýì õýìæýýíèé òàë íü ìàíàé ø¿¿ã÷äèéí ñàéí ìýääýã õýðýã, ìàðãààí øèéäýõäýý õóóëü, ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã óäèðäëàãà áîëãîíî ãýñýí àãóóëãàòàé. Ãýõäýý ýíý íü ìàíàé ø¿¿ã÷äèéí îéëãîäîãîîð ýðõ ç¿éò ¸ñíû çàð÷èì, îíîëûí íèéòëýã òàéëáàðààñ çóãòàíà ãýñýí óòãûã àãóóëäàãã¿é þì. Ø¿¿ã÷ ãàãöõ¿¿ õóóëüä çàõèðàãäàõ òóõàé ¯íäñýí õóóëèéí çààëòûã èíãýæ îéëãîæ, ø¿¿ã÷èéã õºíäëºí㺺ñ øóóä áîëîí äàì çàõèðàõ á¿õ îðîëäëîãîîñ õààñàí õàìãààëàëòûã ø¿¿ã÷ õàðààò áóñ áàéäëàà õàäãàëàõ ò¿âøèíä õóóëü÷èëñàí #02 (002) || 2006/5 || www.liberty.mn 21

JUS & LEX Ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäëûí òóõàé õóóëü ãàðãàõ öàã áîëæýý. Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 49-èéí 2-ä “Åðºíõèéëºã÷, Åðºíõèé ñàéä, Óëñûí Èõ Õóðëûí áà Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í, òºð, íàì, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûí áóñàä àëáàí òóøààëòàí, èðãýí õýí áîëîâ÷ ø¿¿ã÷ýýñ ø¿¿í òàñëàõ ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõýä õºíäëºí㺺ñ îðîëöîæ áîëîõã¿é” ãýñíèéã ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäëûí òóõàé õóóëüä äàâòàí õóóëàëã¿é(ø¿¿õèéí òóõàé õóóëüä øóóä õóóëàí áè÷ñýí áàéãàà) ÿìàð ¿éëäýë, ýñ ¿éëäëèéã “îðîëöîî”, “íºëººëºë” ãýæ ¿çýõèéã íàðèéâ÷ëàí çààæ, ñàíêöèéã òîäîðõîéëîõ ¸ñòîé. Æèøýý íü, õýðýã, ìàðãààíû îðîëöîã÷, çîõèã÷äîîñ ººð ýòãýýä, õýðýã ìàðãààíû íýã òàë ø¿¿ã÷òýé äàíãààð óóëçàõ, ñàíàë ä¿ãíýëò õýëýõ, äàìæóóëàõ, õýðýãòýé òàíèëöàõ, ¿íäýñëýëã¿é øàãíàõ, çýðýã äýâ àõèóëàõ, õóóëüä çààãààã¿é, ø¿¿ã÷èéí øààðäëàãàã¿é ãýæ ¿çñýí àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã øààðäàõ, ñàíàë áîëãîõ ãýõ ìýò. Ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäàë àëäàãäàæ áàéãààä ãàäíûí “ò¿ðýìãèéëýë”ýýñ èë¿¿ ø¿¿õèéí óäèðäëàãûí áóðóó àðãà áàðèë, õóóëü ç¿éí áóðóó çîõèöóóëàëò ººðñäèéí íü õ¿ëýýëò äýýð áàéãààã õýëýõ õýðýãòýé. Õîâäîã ñýòãýë, àÿ òàë çàñàõ àðàíøèí, ìýäëýãã¿é, ìýðãýøýýã¿é, ¸ñ ç¿éã¿é, íî¸í íóðóóã¿é, õ¿ëöýíã¿é àéìõàé õóë÷ãàð ÷àíàð íü õàðààò áàéäàëä õ¿ðãýæ áàéãààã ÷ õ¿ëýýõ ¸ñòîé. Íèéò ø¿¿ã÷äèéí 60 îð÷èì õóâèéí äóíä ÿâóóëñàí ñóäàëãààãààð àëáàí òóøààëòíû õóóëü áóñ íºëºº ø¿¿õèéí óäèðäëàãààð äàìæèí íºëººëäºã ãýæ ¿çýæ áàéãàà íü íîöòîé áàðèìò þì. “Ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäëûã õàíãàõûí òóëä ýí òýðã¿¿íä õèéõ àæèë”-ûí òàëààð àíêåòûí àñóóëãà ø¿¿ã÷äèéí äóíä ÿâóóëàõàä ñóäàëãààíä îðîëöñîí ø¿¿ã÷äèéí 70.6 õóâü íü ø¿¿ã÷äèéã óëñ òºð÷äèéí íºëººíººñ õàìãààëñàí ìåõàíèçì á¿ðä¿¿ëýõ, 54.4 õóâü íü ø¿¿ã÷èéí íèéãìèéí õàìãààëëûã äýýøë¿¿ëýõ, 36.2 õóâü íü ýðõ ç¿éí õàìãààëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ òóõàé ñàíàë ãàðãàæýý. Áóñàä ýòãýýäýýñ ø¿¿õèéí á¿õ øàòíû óäèðäëàãààð äàìæèí ø¿¿ã÷èä íºëººëºõ íü ò¿ãýýìýë áàéãààã õÿçãààðëàõûí òóëä ø¿¿õèéí ìýðãýæëèéí óäèðäëàãà, õÿíàëòûí õ¿ðýý õÿçãààðûã õóóëèàð òîãòîîõ øààðäëàãàòàé. Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëü äàõü “ø¿¿õèéí ìýðãýæëèéí óäèðäëàãà” ãýñýí îéëãîëòûã Äýýä ø¿¿õèéí òàéëáàðò òàéëáàð ãàðãàõààñ ãàäíà ñóðãàë ÿâóóëàõ, çºâëºìæ ãàðãàõ òºäèéãýýð õÿçãààðëàñàí íü îíîîã¿é áàéíà. Ø¿¿õèéí óäèðäëàãààð äàìæèí ãàäíûí íºëºº îðîõ ¿¿ä õààëãûã îäîîãèéí Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëü îëãîæ áàéãàà þì. Òóõàéëáàë, Óëñûí äýýä áîëîí äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õèéí åðºíõèé ø¿¿ã÷ ø¿¿ã÷äèéã øàãíàë óðàìøèëä òîäîðõîéëîõ, ø¿¿ã÷èéí ¸ñ ç¿éí çºð÷ñºí, 22 2

www.liberty.mn || 2006/5 || #02 (002)

د¯Õ ÝÐÕ ÌÝÄËÈÉÍ ÕßÌÐÀË àæèë, ìýðãýæëèéí ò¿âøèíã òîãòîîëãîõ õ¿ñýëòèéã Ø¿¿õèéí ñàõèëãûí áîëîí Ìýðãýæëèéí õîðîîíä ãàðãàõ, äàâæ çààëäàõ áîëîí àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí åðºíõèé ø¿¿ã÷ õýðýã õóâààðèëæ, ø¿¿õ õóðàëäààí äàðãàëàã÷ áîëîí ø¿¿õ õóðàëäààíû á¿ðýëäýõ¿¿íèéã òîìèëæ áàéãàà çýðãèéã äóðüäàæ áîëíî. Ýäãýýð óäèðäëàãûí ÷èã ¿¿ðãèéã Äýýä ø¿¿õèéí òàéëáàðò ìýðãýæëèéí óäèðäëàãàä õàìààðóóëààã¿é íü çºâ þì. Òýãýõëýýð ýäãýýð íü ÿìàð ÷èã ¿¿ðýã âý? Ìýäýýæ ýíý íü çàõèðãààíû ÷èã ¿¿ðýã ìºí. Åðºíõèé ø¿¿ã÷ ø¿¿ã÷èéí õîîðîíä çºâõºí ìýðãýæëèéí óäèðäëàãûí õàðèëöàà áàéõ ¸ñòîé. Çàõèðãààíû ÷èã ¿¿ðãèéí õàðèëöàà áàéõ íü ø¿¿ã÷ åðºíõèé ø¿¿ã÷ýýñýý õàðààò áîëæ, åðºíõèé ø¿¿ã÷ ñîíèðõëûí á¿ëãèéí îáúåêò áîëäîã íóóö ýíä áàéãàà þì. ¯¿íýýñ ãàðàõûí òóëä ýäãýýð çàõèðãààíû ÷èã ¿¿ðãèéã Ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºë, ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéí îëîëòîä(õýðýã õóâààðèàëàõ, ø¿¿õ õóðëûã äàðãàëàõ, á¿ðýëäýõ¿¿íèéã òîìèëîõ àæèëëàãàà õýí íýãíýýñ ¿ë õàìààðàëòàé, ºíäºð íóóöëàëòàé, êîìüïþòåðèéíè ïðîãðàììûí àðãààð á¿ðýí õèéäýã áîëîõ) øèëæ¿¿ë÷èõâýë ø¿¿õèéí ìýðãýæëèéí óäèðäëàãûí õ¿ðýý õÿçãààð àÿíäàà òîäîðíî. Õººðõèé ìóó ø¿¿ã÷èä… Ø¿¿ã÷äèéí öàëèí, íèéãìèéí àñóóäàë ¿íýõýýð îðõèãäñîí àñóóäàë áàñ ìºí. Ø¿¿ã÷èéí öàëèí ÿìàð íýã áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû øèéäâýð, ¿çýìæýýñ õàìààðàëã¿é õóóëèàð òîãòîîñîí áàéõ, ò¿¿íèéã áóðóóëàõã¿é áàéõ ¸ñòîé. Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëüä ¿¿íèéã çààõûí îðîíä “äàðãà” ø¿¿ã÷èéíõýýñ áàãà áàéõ òóõàé ñàíàà, öàëèí áóóðóóëàõ ¿íäýñëýë(54.1.2) îðóóëñàí íü èíýýäýìòýé, æèøèã áóñ ç¿éë þì. Ø¿¿ã÷èéí öàëèíã áóðóóëàõã¿é áàéõûã îëîí óëñûí æèøèãò ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäëûí íýã ÷óõàë øàëãóóð áîëãîäîã. Ø¿¿ã÷èä èéì çîõèöóóëàëòòàé õóóëüòàé áàéãàà íü õàðàìñàëòàé. Íèéñëýë, ä¿¿ðãèéí ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷äèéí 3\1-ýýñ èë¿¿ íü îðîí ñóóöã¿é áàéíà. ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í ñîíãîãäîíãóóòàà îðîí ñóóö ýñâýë ìºí㺠àâäàã. Ø¿¿ã÷èä ýðõýì ãèø¿¿äýýñ þóãààðàà èë¿¿ ýñâýë äóòóó âý? Îðîí ñóóöã¿é ø¿¿ã÷èéã õàðààò áóñ ãýæ õýí ÷ ¿çýõã¿é. Áàéð àìëàõàä áàðüö àëäàõ íü õàìãèéí ºíäºð ìàãàäëàë. ßàãààä ãýâýë îðîí ñóóö áîë õ¿íèé ñàëøã¿é õýðýãöýý. Ò¿¿íä ºðãºñºí òàíãàðàã, õóóëü ãýõ ìýò ç¿éë îëèãòîé ñààä áîëîõã¿é. Áóñàä óëñûí õóóëüä ¿¿íèéã òºðººñ “äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý”(Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëü 86.1,86.2) ãýæ ìîëèãîäîõ áóñ çààâàë õàíãàõ àðãà çàìûã çààæ õóóëü÷èëäàã. Ø¿¿ã÷-õóóëü÷èä ¿¿íèéã ìýääýã áàéëã¿é. Õàðèí äóóãàà áàéãààä áàéäàã íü ÿìàð ó÷èðòàé þì áîëäîî. Òàòâàð òºëºã÷äèéí õºðºíãèéã õàéðëàñàí õýðýã ¿¿, ººðºº “àðãàëàõ” ãýýä áàéãàà þì

óó á¿¿ ìýä äýý Ø¿¿ã÷èéí ìýðãýøèë, óð ÷àäâàðûã òàñðàëòã¿é áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîãîîð äýýøë¿¿ëæ áàéõ íü “ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã” ãýæ ¿çýõ áîëæýý. Òèéì ó÷ðààñ ø¿¿ã÷èä ãîëîîä áàéãàà “óëñ òºðèéí ñîíñãîëîî” ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õýìæýýíä õ¿ðãýõ õýðýãòýé.

14 õîíîãèéí îðîìäñîí ñóðãàëòàà ñåðòàôèêàòûí òºâøíèé ìýðãýø¿¿ëýõ ñóðãàëò áîëãîõ àðãà çàìàà õóóëü÷ëàõ ¸ñòîé. Ø¿¿ã÷èéí àæëûí à÷ààëàë òýäíèéã íýí ñóëðóóëæ áàéãàà íýã õýö¿¿ àñóóäàë. Óëñûí õýìæýýíä 2004 îíû áàéäëààð ýð¿¿ãèéí õýðýã 7021, èðãýíèé õýðýã 23290, çàõèðãààíû 145, çàõèðãààíû àðãà õýìæýý àâàõóóëàõ õ¿ñýëò 12127, ÿëòíûã õîðèõ ÿë ýäëýõ õóãàöààíààñ ºìíº òýíñýí ñóëëàõ òóõàé ìàòåðèàë 2107, áàðèâ÷ëàõ çºâøººðºë îëãîõ, ýñýõ òàëààð 7465 õ¿ñýëò çýðýã 57115 õýðýã, ìàòåðèàëûã 407 ø¿¿ã÷ õ¿ëýýí àâ÷ øèéäâýðëýæýý. Öààøèä ø¿¿õýä èðýõ õýðýã, ìàðãààíû òîî ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Òèéìýýñ ø¿¿ã÷èéí àæëûí à÷ààëëûã öààøèä øèéäýõèéí òóëä ø¿¿ã÷, òóñëàõ àïïàðàòûí òîîã íýìýõ çýðýã èäýâõã¿é àðãûã àøèãëàõààñ èë¿¿, õýðýã ìàðãààíûã ø¿¿õèéí ºìíºõ øàòàíä øèéäâýðëýäýã òºðºë, õýëáýðèéã ºðãºæ¿¿ëæ õóóëü÷èëìààð áàéíà. Îäîîãèéí áàéäëààð ýäãýýð àðãà, õýëáýðèéí àëü àëü ýëåìåíòèéã àøèãëàæ áàéãàà ÷ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí íàðèéâ÷ëàë äóòóó, ýñâýë òàëóóä ñîíãîõ àãóóëãààð çîõèöóóëñàí íü ø¿¿õèéí à÷ààëëûã õºíãºëºõ õºø¿¿ðýã áîëæ õàðààõàí ÷àäàõã¿é áàéãàà þì. Çà èíãýýä äóóñãàÿ äàà. Ø¿¿õèéí àñóóäàë ìèíèé “òàëõ” áèø þì äàà. Ãýâ÷ ø¿¿õ øóäàðãà áàéâàë ìîíãîëûí òàëõ òîì, àìòòàé áàéõ íü ýðãýëçýýã¿é. Ýíý óòãààðàà áàñ ìèíèé òàëõ ãýñýí ñýòãýëýýð õàíäëàà. Àæèãëàæ ñóäàëñàí ç¿éëýý íýëýýä èëýí äàëàíã¿é õýëýõèéã îðîëäëîî. Çàðèì õ¿í óóðëàæ ìàãàäã¿é, áàñ îëîí õ¿í çºâ îéëãîíî ãýäýãò íàéäàæ áàéíà. Ãýâ÷ õýí íýãíèéã óóðëàõààñ èë¿¿ ýðõ àøèã ãýæ áàéäãèéã ìýäýõ ó÷ðààñ ò¿¿íèéã íýã èõ òîîöñîíã¿é. “Ø¿¿ã÷èéí í¿äýíä øóäàðãà ¸ñ ë öàã ÿìàãò õàðàãäàæ áàéõ ¸ñòîé” ãýñýí Ðîìûí Äåãèñòûí àëäàðò ¿íäýñëýëèéã ø¿¿ã÷èä ìèíü á¿¿ ìàðò. Ìàðòâàë ìîíãîë óëñ áàëðàõ íü òýð. Óëñûã áàëëàâàë í¿ãýë íü õýäýí ¿åýð ¿ë òºëºãäºíº.

ÑÝÒÃÝÃ×ÈÄ çàõèðàãäàõ ýðõ ãýæ îéëãîíî. Á¿ð íýãýí òîäîðõîé óëñàä óðò áèò¿¿ ñàõàëòàé áàéõ ¸ñ çàíøëûã óäààâòàð õóãàöààíä ýðõ ÷ºëººãºº õýìýýí áîäîæ ÿâàâ. Çàðèì íýã íü ýíýõ¿¿ íýð òîìú¸îëëûã çàñàãëàëûí òîäîðõîé íýãýí õýëáýðòýé õîëáîæ áóñäûã íü á¿ðìºñºí ¿ã¿éñãýæ áàéâ. Á¿ãä íàéðàìäàõ çàñàãëàëûí äîð àìüäàðñàí õ¿í ò¿¿íèéã çàñàãòàéãàà õîëáîæ, õààíò çàñàãëàëûíõàí ò¿¿íèéãýý õààíò çàñàãëàëòàéãàà õîëáîíî. Ýöñèéí ýöýñò õ¿í ººð ººðèéí õàíäëàãààñ õàìààðàí õîëáîãäîõ çàñàãëàëàà ýðõ ÷ºëººò õýìýýí òîìú¸îëæýý.

ØÀÐËÜ ËÓÉ ÌÎÍÒÅÑÊÜÅ

Õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ, ø¿¿õ ýðõ ìýäýë íü íýã õ¿íèé ãàðò òºâëºð⺺ñ ýíý íü ýöýñòýý äàðàíãóéëàëä õ¿ðãýæ, ýðõ ÷ºëººíèé ¿íýð íü ÷ ¿ã¿é áîëíî. Çàñàãëàëûã õóâààæ òýäãýýðèéí õàðèëöàí òýíöâýðò áàéäàë òîãòñîí ¿åä ë õóóëü áóñ ÿâäàë çîãñîæ, èðãýä àìàð àìüäðàõ áàòàëãààòàé áîëíî. Ìîíòåñêüå

1

8-ð çóóíû ¿åèéí Ôðàíöûí óëñ òºðèéí ñýòãýëãýýíèé ãîë òºëººëºã÷ Øàðëü Ëóé Ìîíòåñêüå íü òýð ¿åèéí íèéãýìäýý íýð õ¿íä á¿õèé ñóðâàëæèò ãýð á¿ëä òºðæýý. Òóõàéí ¿åèéí çàíøèë ¸ñîîð áàãàäàà ñîíãîäîã áîëîâñðîëûã ýçýìøèí Ðîìûí ñòîéêóóäûí çîõèîë, á¿òýýëèéã Ëàòèí õýëýýð óíøñààð, óëìààð õóóëü ç¿éí óõààíûã ñîíèðõîí ñóäàëæ ýõýëæýý. 1716 îíä ººðèéí àâãà àõààñàà õîòûí åðºíõèé ø¿¿ã÷èéí àëáàí òóøààëûã ºâëºí àâ÷ýý. Òýðýýð îëîí æèë ýíý àëáàà õàøñàí áà ººðèéí ñîíèðõîëäîî õºòëºãäºí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëä ººðèé㺺 çîðèóëàõ õ¿ðòëýý àæèëëàæ, õàìãèéí ñàéí ø¿¿ã÷ õýìýýí îëîíä ºðãºìæëºãäºæ áàéæýý.

1721 îíä ººðèéí íýðýý òàâèëã¿éãýýð ãàðãàñàí “Ïåðñèéí çàõèäëóóä” õýìýýõ á¿òýýë íü Ïàðèñ äàÿàð õ¿÷òýé øóóãèàí òàðüæ áàéëàà. Ïåðñýýñ èðñýí õî¸ð õ¿íèé Ïàðèñèéí òóõàé ºã¿¿ëæ áóéã çàõèäàëûí õýëáýðýýð áè÷èæ, òóõàéí ¿åèéí íèéãýì óëñ òºðèéí ãàæ áàéäëûã õóðöààð ø¿¿ìæèëæýý.

1726 îíä ò¿¿íèé íýðèéã Ôðàíöûí àêåäåìèéí ãèø¿¿íä íýð äýâø¿¿ëñýí áîëîâ÷ Âàí Àðâàí òàâäóãààð Ëóé ò¿¿íèé õóðö ¿çýë ñàíààíààñ íü áîëæ òàòãàëçñàí õàðèóëò ºã÷ áàéæýý. Ìîíòåñêüå íü àÿëàõ èõýýõýí ñîíèðõîëòîé áàéñàí áà Èòàëè, Ãîëëàíä, Ãåðìàí, Øâåéöàðè, Àâñòðè çýðýã õýä õýäýí îðíîîð àÿëàí îðîí á¿ðèéí îíöëîã óëñ òºðèéí òîãòîëöîîã íü ñóäëàí ÿâæ áàéëàà. Ìîíòåñêüå Àíãëèéí óëñ òºðèéí òîãòîëöîîã ñóäëàõûí òóëä èõýýõýí õè÷ýýæ àæèëëàñàí þì. Ïàðëàìåíòûí õî¸ð òàíõèìä èõýíõ öàãàà ºíãºðººæ õóðàëäààíä íü õ¿ðòýë ¿ðãýëæ ñóóæ, ìºí óëñ òºð÷èäòýé ÷ áàéíãà ÿðèëöäàã áàéâ.

1734 îíä “Ðîìèéí óíàëò” õýìýýõ çîõèîëîî áè÷ñýí áºãººä 1748 îíä õýâëýãäýí ãàðñàí “Õóóëèéí àìèí ñ¿íñ” / Î äóõå çàêîíîâ/ á¿òýýë íü ò¿¿íä

Ãóðàâäóãààð á¿ëýã. Ýðõ ÷ºëºº íü þóíä àãóóëàãäàõ âý?

õýìæýýëøã¿é íýð õ¿íäèéã àâ÷èð÷ýý. Ýíýõ¿¿ “Õóóëèéí àìèí ñ¿íñ” çîõèîë íü äýëõèéí óëñ òºðèéí àìüäðàëä, ¿çýë ñýòãýëãýýíä øèíý ýðãýëòèéã àâ÷èðñàí áèëýý. Óëñ îðîí á¿ðèéí ýðõ ç¿é, óëñ òºðèéí àìüäðàë ÿíç á¿ð áàéãààã òýðáýýð ò¿¿õýí íºõöºë áàéäàë, ãàçàð íóòàã, öàã óóð, øàøèí ñî¸ë, çàí çàíøèë çýðýãòýé íü õîëáîí ¿çñýí áàéäàã. ̺í Ðàöèîíàëü ¿çëèéã Ýìïèðèê õºðñºíä áóóëãàí àâ÷ ¿çýæ, õóóëèéã õýðõýí áîëîâñðóóëàõ ¸ñòîé òàëààð: Õóóëèéã õýí íýãýí õ¿í ñàíààíààñàà çîõèîäîãã¿é áà õóóëü áîë þìñ ¿çýãäëèéí ìºí ÷àíàðààñ óðãàí ãàð÷ áàéäàã õýìýýí òîäîðõîéëæýý. Òà á¿õýíä ñîíèðõîëòîé áàéõ áîëîâ óó õýìýýí áîäîæ òóõàéí ¿åäýý õîðèîòîé íîìûí æàãñààëòàíä îðæ áàéñàí “Õóóëèéí àìèí ñ¿íñ” íîìíîîñ Ìîíòåñêüåãèéí ãîë ãîë ñàíààíóóäûã íü ò¿¿âýðëýí îðóóëëàà: Õî¸ðäóãààð á¿ëýã. Ýðõ ÷ºëºº õýìýýõ ¿ãèéã îéëãîõ ãàæ óòãà …Ýðõ ÷ºëºº ãýäýã ¿ãíýýñ ººð îëîí óòãàòàé ¿ã åðòºíöºä ¿ã¿é ìýò. ¯çýë ñàíààã íü ¿¿í øèã îëîí òàëààð òàòñàí ¿ã ººð áàéäàã¿é. Çàðèì íýã íü äàðàíãóéëàã÷ çàñãèéí ýðõýíä ñîíãîñîí õ¿íèéã îãöðóóëàí áóóëãàõ õÿëáàð àðãà ãýæ ¿çíý. ªºð áóñàä íü ¿ãèéã íü äàãàí ÿâàõ ãýñýí õ¿íýý ñîíãîõ ýðõ ãýæ îéëãîíî. Ìºí ººð íýã õýñýã íü çýâñýãëýí õ¿÷èðõèéëýõ ¿éëäýë ãýæ ¿çíý. Çàðèì íýã íü çºâõºí ººðèéí ¿íäýñòíèé áèå õ¿í, ýñâýë ººðñäèéí õóóëèíä

..Àðä÷èëëûí ¿åä àðä îëîí íü õ¿ññýíýý õèéæ áîëîõ ìýò ¿çýãäýíý. Ãýâ÷ óëñ òºðèéí ýðõ ÷ºëºº ãýäýã íü õ¿ññýíèéãýý õèéæ áîëíî ãýñýí ¿ã áèø . Õóóëü òîãòîîìæ á¿õèé íèéãýìä ýðõ ÷ºëºº ãýäýã íü õ¿ñýõ ¸ñòîé ç¿éëèéã õèéõ, õ¿ñýõ ¸ñã¿é ç¿éëèéã àëáàäàí õèéëãýõã¿é áàéëãàõàä îðøèíî… Ýðõ ÷ºëºº ãýäýã íü õóóëèàð çºâøººðºãäñºí ç¿éëèéã õèéõ ýðõ. Õýðýâ íýãýí èðãýí õîðèîòîé ç¿éë õèéõ ýðõòýé áàéâàë ýðõ ÷ºëºº ¿ã¿é áîëíî. ĺðºâä¿ãýýð á¿ëýã. Óã ñýäâèéí áóñàä àñóóäëóóä …Óëñ òºðèéí ýðõ ÷ºëºº íü çºâõºí õýìæýýò çàñàãëàëòàé ãàçàð îðøèíî. Ãýâ÷ á¿õ õýìæýýò çàñàãòàé óëñàä ÷ ãýñýí òýð á¿ð áàéõã¿é áà çºâõºí çàñãèéí ýðõèéã áóðóóãààð àøèãëààã¿é ãàçàð ë áàéíà. Ãýâ÷ ìºíõèéí òóðøëàãààñ õàðàõàä çàñãèéí ýðõèéã áàðüæ áóé õ¿í ýðõ ìýäëýý áóðóóãààð àøèãëàõ ÿâäàëä ººðèéí ýðõã¿é òàòàãäàí îðäîã.¯¿íä íü õàðèí õÿçãààð, õÿçãààðëàëò áàéäàã òóõàé áîëîí áàéõ ¸ñòîé òàëààð õýí íýãýí áîäñîí áîëîâ óó? Çàñãèéí ýðõèéã áóðóóãààð àøèãëóóëàõã¿éí òóëä “õ¿÷èéã õ¿÷ýýð çîãñîîíî” ãýäýã òîãòîëöîî ¿éë÷ë¿¿ëíý. Óëñ ã¿ðíèéã á¿òýýí áîñãîõîä õóóëèàð ¿¿ðýã áîëãîîã¿é ç¿éëèéã õ¿÷ýýð õèéëãýõ áîëîí õóóëèàð çºâøººðºãäñºí á¿õíèéã õîðèãëîõã¿é áàéõ ¸ñòîé. Òàâäóãààð á¿ëýã. Á¿õ óëñ ã¿ðýí ¿íäñýíäýý îðøèí òîãòíîõ çîðèëãîòîé áîëîâ÷ òóñ á¿ðäýý ººðèéí ãýñýí îíöãîé çîðèëãîòîé áàéäàã. ªñºí òýëýõ íü Ðîìûíõ, äàéí áîë Ñïàðòûíõ, Åâðåé÷¿¿äèéíõ õóóëèéí ìàøèí, Ìàðñåëèéíõ õóäàëäàà, Õÿòàäûíõ #02 (002) || 2006/5 || www.liberty.mn 23 2

ÑÝÒÃÝÃ×ÈÄ òºðèéí ýâ ýå, Ðîçîñ àðëûí õóóëèíä óñàí çàìûí õºäºë㺺í áàéâ. Äàðàíãóéëàëò çàñàãëàëòàé óëñàä çàõèðàã÷èéí òà÷ààë, ýçýíò óëñàä ýçýí õààí áîëîîä òºðèéí íýð àëäàð, Ïîëüøèä õóâü õ¿íèé ýðõ ÷ºëºº õóóëèéí çîðèëò áîëäîã. Ýíý á¿õíèé ¿ð äàãàâàðò á¿ãäèéã äàðàíãóéëàëä îðóóëíà. Çóðãàäóãààð á¿ëýã. ¯íäñýí õóóëèéí òóõàé Óëñ áîëãîíä á¿ðýí ýðõèéí ãóðâàí òºðºë áèé. Ýíý íü: Õóóëü ¸ñíû ýðõ ìýäýë/ Õóóëü òîãòîîõ/ Õ¿íèé ýðõýýñ õàìààðàõ ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäýë Èðãýíèé ýðõýýñ õàìààðàõ ø¿¿õ ýðõ ìýäýë Íýãä¿ãýýð ç¿éëèéí äàãóó òºð ýçýìøèã÷ áóþó çàñàã çàõèðãàà íü ò¿ð áóþó óäààí õóãàöààíû õóóëü òîãòîîìæ ãàðãàíà, õ¿÷èí òºãºëäºð õóóëèéã ººð÷ëºõ áóþó õ¿÷èíã¿é áîëãîíî. Õî¸ðäàõü ç¿éëèéí äàãóó ýíõèéã òîãòîîíî, äàéí çàðëàíà. Ýë÷èéã èëãýýõ áóþó õ¿ëýýí àâíà. Àþóëã¿é áàéäëûã òîãòîîæ, ãàäíû äàéðàëòààñ õàìãààëíà. Ãóðàâäàõü ç¿éëèéí äàãóó ÿëò õýðãèéã ø¿¿í òàñëàõ áóþó õóâü õ¿ì¿¿ñèéí çàðãà ìàðãààíûã ø¿¿í øèéäâýðëýõýýð ø¿¿õ õóðàëä ñóóíà. …Óëñ òºðèéí ýðõ ÷ºëºº íü èðãýí á¿ðä îþóí ñàíààíû òàéòãàðàë áîëäîã. Ýíý íü õ¿í á¿ð ººðèéí àþóëã¿é áàéäëûã õýðõýí îéëãîñíîîñ õàìààðíà. …Õóóëü ¸ñíû áîëîí ã¿éöýòãýõ ýðõèéã íýãýí õ¿í áóþó íýãýí àëáàí áàéãóóëëàãà çýðýã ýðõëýõ íºõöºëä ýðõ ÷ºëºº ¿ã¿é áîëíî. Íýãýí ýçýí õààí áóþó ñåíàò/äàðàíãóéëàã÷/ õóóëü òîãòîîë ãàðãàí äàðàà íü ò¿¿íèéãýý äàðàíãóéëàã÷ õýëáýðýýð õýðýãæ¿¿ëýõ âèé ãýäãýýñ ýìýýõ õýðýãòýé. Ø¿¿ã÷èéí ýðõèéã ÷ ãýñýí õóóëü ¸ñíû áîëîí ã¿éöýòãýõ ýðõ ãýæ òóñãààðëààã¿é íºõöºëä ýðõ ÷ºëºº áàéõã¿é. Õóóëü òîãòîîõ, îëîí íèéòèéí øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ãýìò õýðýã áîëîí õóâü õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäîõ ìàðãààíûã òàñëàõ çýðãýýð ãóðâàí ýðõèéã íýã õ¿í ãàíöààðàà þì óó, íýãýí áàéãóóëëàãà ÷ þì óó àëü íýã íü àðä ò¿ìíèéã òºëººëºí ýäýëâýë á¿õ ç¿éë íóðàëòàíä îðíî. Åâðîïûí èõýíõ âàíò óëñûí çàñãèéí ãàçàð íü õýð õýìæýýòýé áàéäàã. Ó÷èð íü ýçýí çàõèðàã÷ íü õî¸ð ýðõèéã íü 224

www.liberty.mn || 2006/5 || #02 (002)

ººðºº ýäýëæ, ãóðàâäàõèéã íü ººðèéí àëáàòóóäààð ã¿éöýòã¿¿ëäýã. Òóðêýä ýðõèéí ýíýõ¿¿ ãóðâàí ç¿éë òºðèéí òýðã¿¿í Ñóëòàíû ãàðò áàéäãààñ àéìøãèéã àãóóëñàí äàðàíãóéëàë íî¸ðõîæ áàéíà. Çàõèðàã÷èä /äàðàíãóéëàã÷/ á¿õ àëáàòûã ººðèéí ãàðò îðóóëàí íýãòãýæ ººðèéí òîãòîëöîîíûõîî ýõëýëèéã òàâüæ áàéäàã. …Çàõèðàã÷äûí òîîíû ºñºëò íü çàðèì ¿åä çàõèðãààäàëòûã íàìæààíà. ßçãóóðòàí áîëãîíû òºëºâëºãºº àäèë áèø. Èéìýýñ áèå áèåíèéõýý ¿éë àæèëëàãààã õÿçãààðëàñàí õàðø á¿òöèéã áèé áîëãîæ áàéäàã. Èéì ìàÿãààð Âåíåöèä õóóëü òîãòîîõ ýðõ íü Èõ çºâëºëä, ã¿éöýòãýõ ýðõ íü Ïðåãàäè /Pregadi/-ä, ø¿¿õ ýðõ íü “ĺ÷”-èéí ìýäýëä áàéíà. Ãýâ÷ õóóëèéí ýäãýý𠺺ð áàéãóóëëàãóóä íü çàõèðãààíû íýãýí àëáàí òóøààëòíààñ á¿ðääýãò ñºðºã øèíæ íü îðøèíî. Èéìýýñ ýíý íü õóóëü ýðõèéí ãàíö áàéãóóëëàãà áàéãààòàé èæèë þì. …Õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ ýðõèéã àëáàí òóøààëòàí áîëîí àëáàí áàéãóóëëàãàä äààòãàæ áîëîõ þì. Ó÷èð íü òýäãýýðèéí ¿éë àæèëëàãàà íü õóâü õ¿íèé ýñðýã ÷èãëýãäýýã¿é. Ýíý õî¸ðûí íýã íü òºðèéí øèéäâýðèéã èëýðõèéëæ, íºãºº íü ýíýõ¿¿ øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä îðøèíî. Ø¿¿õèéí àæèë îéëãîìæã¿é áàéæ áîëîõã¿é áà øèéäâýð íü õóóëèéí çààëòûã ÷àíä ìºðäñºí áàéõ áàéõ ¸ñòîé. Ø¿¿ã÷ íü ÿëëàãäàã÷èéí ººðèéí áóþó èæèë òºðëèéí äàâõàðãààñ ãàðàëòàé áàéõ ¸ñòîé. ׺뺺ò óëñàä ýðõ ÷ºëººòýé ñàíàà ñýòãýë á¿õèé õ¿í á¿ð ººðèé㺺 çàõèð÷ óëìààð á¿õ àðä îëîí íü õóóëü ç¿éí ýðõ á¿õèé íýãýí áîëîõûã ýðìýëçýõ ¸ñòîé. Ýíý íü òîì óëñ ã¿ðýíä áîëîìæã¿é, æèæèã óëñ ã¿ðýíä îëîí ìóó òàëòàé ó÷ðààñ àðä îëîí íü ººðñ人 á¿òýýæ ÷àäàõã¿é ç¿éëýý ººðèéí òºëººëºã÷人ð äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëíý. Õ¿í ººðèéí îðøèí ñóóãàà õîòûí çîâëîíã áóñàä õîòûíõîîñ èë¿¿ ñàéí ìýäíý. Ìºí ººðèéí õºðøèéí ÷àäëûã àëñëàãäàí àìüäàð÷ áóé èðãýäèéíõýýñ èë¿¿ ä¿ãíýæ ÷àäíà. Èéìä õóóëü òîãòîîõ á¿ðýëäýõ¿¿íèé íýãæèéã íèéò ¿íäýñòíýýñ ñîíãîõ ¸ñã¿é. Íóòãèéí îðøèí ñóóã÷äàä òîäîðõîé íýãýí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé òºëººëºã÷èéã ñîíãîõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé. Óã òºëººëºã÷ íü àñóóäëûã òàéëáàðëàõ

÷àäâàðòàé áàéíà. Ýíý íü òýäíèé èõýýõýí àøèãòàé òàë. Õàðèí àðä îëîíä èéì ÷àäâàð áàéõã¿é. Ýíý íü àðä÷èëëûí òîìîîõîí ýìãýã ºâ÷èí þì. Óëñàä ãàðàë ¿¿ñýë, ýä õºðºíãº, ýñâýë ãàâúÿàãààðàà òîäîðñîí õ¿ì¿¿ñ áàéäàã. Òýäãýýðèéã îëîí ò¿ìýíòýé àäèëòãàæ, ñîíãóóëèéí ãàíö ýðõòýé áîëãîâîë òýäíèé íýãäñýí ýðõ ÷ºëºº íü áîîë÷ëîë áîëæ õóâèðíà. Òýä ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõ ÿìàð ÷ ñîíèðõîëã¿é áîëíî. ßàãààä ãýâýë èõýíõ øèéäâýð íü òýäýíä àøèãã¿é þì. Õóóëü òîãòîîìæ ãàðãàõ íýãæ íü óäààí õóãàöààãààð õóðàí öóãëàõã¿é áàéâàë ýðõ ÷ºëºº ¿ã¿é áîëîõûí òýìäýã. Ó÷èð íü õî¸ð ç¿éëèéí íýã íü õ¿÷èí òºãºëäºð áîëæ, ¿¿íä: - Õóóëèéí øèíý òîãòîîìæ ãàðàõã¿é áîëæ óëñ ýìõ æóðàìã¿é áàéäàëä àâòàãäàæ áàéíà. Õóóëèéí øèéäâýðèéã ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãóóä õýðýãæ¿¿ëæ äóóñààä óëñàä õÿçãààðã¿é ýðõò çàñàã òîãòñîí áàéíà. Õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãà ìºí áàéíãà õóðàëäàõ íü àøèãã¿é. Ýíý íü òºëººëºã÷äºä äàðàìò áîëæ óëìààð ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãóóäûí à÷ààëëûã èõýýð íýìýãä¿¿ëíý. Òýä õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýíèé òóõàé ñàíàà òàâèõàà áîëüæ çºâõºí ººðèéí îíöãîé ýðõýý õàìãààëàõ õóóëèéã ¸ñîîð áîëãîõ ýðõèéí òºëºº ñàíàà òàâèõàä õ¿ðíý. Õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãà íü ººðèéí ñàíàë õ¿ñýëòýýð õóðàí öóãëàðàõã¿é. Ó÷èð íü àëèâàà íýãýí íýãæèéí øèéäâýðëýõ ýðõ íü òýäãýýðèéã öóãëóóëñàí ìº÷ººñ ýõëýí øèéäâýðëýõ ýðõòýé áîëíî. Òýä íàð íü íýãýí òîäîðõîé øèéäâýðèéí äàãóó öóãëàõã¿é áîë öóãëàðñàí öóãëàðààã¿é àëü õýñýã íü õóóëü çàðëèã ãàðãàõ ýðõòýé áîëîõ íü òîäîðõîé áóñ áàéíà. Õóóëü òîãòîîõ ýðõèéí áàéãóóëëàãà íü ã¿éöýòãýõ ýðõèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä îðîõ ýðõã¿é áîë òýð áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ õóóëèéí òîãòîîëûã ã¿éöýòãýæ áàéãàà àðãà õýëáýðèéã øàëãàõ ýðõòýé áóþó øàëãàõ áîëîìæòîé áàéõ ¸ñòîé. ÿéöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãà íü õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãàòàé çºâõºí õîðèãëîõ ýðõýýðýý õîëáîîòîé óã àñóóäëûã àâ÷ õýëýëöýõ ÿâäàëä îðîëöîõ ýðõã¿é. Á.Ýíõìàíäàõ

ªÍªªÄÐÈÉÍ ÒÓÑÃÀÉ

ÆÎÐÆ ÎÐÓÝËË ÀÌÜÒÍÛ ÔÅÐÌ Àìüòíû Ôåðìûí òóõàé öººí õýäýí ¿ãñ

À

íãëèéí àëäàðò çîõèîë÷ Ýðèê Àðòóð Áëýàð (çîõèîë á¿òýýëýý Æîîðæ Îðóýëë õýìýýõ íýðýýð õýâë¿¿ëäýã áàéñàí ó÷ðààñ ýíý íýðýýðýý àëäàðøñàí áàéíà) íü 1945 îíä “Àìüòíû ôåðì”, 1949 îíä “Ìÿíãà åñºí çóóí íàÿí äºðºâ” õýìýýõ á¿òýýë¿¿äýý õýâë¿¿ëýí ãàðãàñíààð ýíýõ¿¿ õî¸ð íîì íü äýëõèé äàõèíûã øóóãèóëñàí, àðä ò¿ìíèé äóíä ºðãºí òàðõñàí á¿òýýë áîëæ ÷àäñàí áà ºíººäðèéã õ¿ðòýë ýíýõ¿¿ á¿òýýë¿¿äèéí à÷ õîëáîãäîë, ¿íý öýíýòýé ìàðãàõ õ¿í ãàðàõã¿é áèçýý. Òèéì ÷ ó÷ðààñ äýëõèéí îëîí óëñ îðîíä òóõàéëáàë, àìåðèêûí äóíä ñóðãóóëèóäàä ýíý õî¸ð íîì (“Àìüòíû ôåðì”-6 äóãààð àíãè, “Ìÿíãà åñºí çóóí íàÿí äºðºâ”-8 äóãààð àíãè)-ûã ñóðàã÷äûí óíøèõ ¸ñòîé íîìûí æàãñààëòàä îðóóëäàã áàéíà. Ìàíàé “Liberty” ñýòã¿¿ëèéí ç¿ãýýñ ýíýõ¿¿ õî¸ð íîìûã áîëîâñðîëòîé çàëóó õ¿íä óíøèõ ¸ñòîé íîìûí æàãñààëòàä òàíü ñàíàë áîëãîæ áàéíà. “Àìüòíû ôåðì”- Ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé ñóóðü çàð÷ìûã òóíõàãëàñàí áîëîâ÷ õ¿ëýýí çºâøººðººã¿é, õóóëü ç¿éí õàìãààëàëòûã á¿ðä¿¿ëýýã¿é, ººð÷èëæ áîëäîã, àìüòäûí õ¿ñýë çîðèã íü ýðõ ç¿éò õóóëüä áóñ óäèðäàã÷äûí àëäáàäëàãà, õ¿÷èðõèéëýëä òóëãóóðëàæ áàéäàã áèëýý. Òýíä ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé ñóóðü çàð÷èì, õýì õýìæýýã ýðõ áàðèã÷èäûí äóð çîðãî, ¿çýë ñóðòëààð ñîëüæ, ýðõ ìýäýë ¿ë õÿçãààðëàãäàæ, õ¿÷èðõèéëýë, àëáàäëàãûí òîãòîëöîî íü àìüòäûã àéìøãèéí ñýòãýë ç¿éä äàñãàñàí áàéäàã äàðàíãóéëëûí õàìãèéí àäãèéí ä¿ð òºðõ îðøèí áàéäàã. Ýíý íîì áîë ãàéõàìøèãòàé. Àëáàí òóøààë, ýðõ ìýäëèéí òºëººõ õàéð íàéðã¿é òóëààí, ºíäºð àëáàí òóøààëä ãàðàãñäûí ààø àâèð õýðõýí ººð÷ëºãääºã, òýäãýýðýýñ àëáàí òóøààëàà õóâèéí çîðèëãîä àøèãëàõàä àðä ò¿ìíèéõ íü õàðàíõóé á¿ä¿¿ëýã áàéäàë, íîìõîí õ¿ëöýíã¿é çàí ÿìàð èõ áîëîìæ îëãîäîãûã õàðàõ áîëíî.

1 Àìüòàä ýðõ ÷ºëººã¿é áàéíà. Àç æàðãàëã¿é, áîîëûí àìüäðàëòàé. Ýíý áîë ýíãèéí ¿íýí. Ãýâ÷ ¿¿íèéã áóðõíààñ çàÿàñàí çîëã¿é õóâü çàÿà ãýõ ¿¿? ¯ã¿é ýý... ßäóó ýíý àìüäðàë áèäíèé õóâüä ÿàãààä ¿ðãýëæèëñýýð áàéíà âý?... Áèäíèé õºäºëìºðèéí ¿ð ä¿íã áàðàã á¿ãäèéã íü õ¿í òºðºëõòºí áèäíýýñ õóëãàéëæ àâäãààñ ë òýð. ͺõºä ºº, ýíý ë áèäíèé àñóóäëûí õàðèóëò áàéãàà þì. Ãàíö ¿ãýýð õýëáýë, ýíý áîë Õ¯Í ãýäýã àìüòíààñ áîëæ áàéíà! Õ¯Í áîë ¿íýíäýý áèäíèé öîðûí ãàíö äàéñàí. ªºðºº þó ÷ ¿éëäâýðëýõã¿é áàéæ èäýæ óóæ, óñòãàæ ¿ã¿é õèéäýã öîðûí ãàíö àìüòàí áîë Õ¯Í. Õ¿í áîë áèäíèé ýðõèéí ãîë äàéñàí.

“Àìüòíû ôåðì” íîìûí çóðãèéã Ä.Öýíãýëìàà (ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí 2 êóðñûí îþóòàí) “Àìüòíû ôåðì” íîìûí çóðàãò õèéñýí óòãûí òàéëáàðûã Ë.ªëçèéñàéõàí, Á.Ýíõìàíäàõ #02 (002) || 2006/5 || www.liberty.mn 25 2

ªÍªªÄÐÈÉÍ ÒÓÑÃÀÉ

ÀÌÜÒÍÛ ÔÅÐÌ ÇÓÐÃÀÀÐ

2

Áèäíèé ýíý àìüäðàëûí õàìàã çîâëîí áýðõøýýë õ¿í òºðºëõòíèé ò¿ðýìãèéëëýýñ øàëòãààëäàã íü òîâ òîäîðõîé áèø áàéíà ãýæ ¿¿? Õ¿í áîë õ¿÷èðõèéëýã÷. Ãàãöõ¿¿ õ¿íèéã ë çàéëóóë÷èõâàë áèäíèé õºäºëìºðèéí ¿ð ä¿í áèäíèéõ áîëíî. Áèä ººðºº ººðèé㺺 ìýäýõ ýðõòýé áîëíî. Òýãâýë áèä þó õèéõ ¸ñòîé âý?...

3

ÁÎÑËÎÃÎ! Ýíý áîñëîãî ãàãöõ¿¿ “ØÓÄÀÐÃÀ ¨Ñ, ÝÐÕ ×ªËªª”-íèé òºëºº òýìöýõ òýìöýë áàéõ áîëíî. Õ¿í, àìüòàí õî¸ð íèéòëýã ñîíèðõîëòîé, íýã íü öýöýãëýí õºãæâºë íºãºº íü ìºí öýöýãëýí õºãæèíº ãýæ òýäíèé õýëýõèéã õýçýý ÷ á¿¿ ñîíñ! Õ¿íèé ýñðýã òýìöýõäýý áèä ò¿¿íòýé àäèë áîëîõ ¸ñã¿é! Õ¿íèéã ÿë÷èõñàí ¿åäýý ÷ ìóó ìóóõàé çóðøëûã íü àâàõ ¸ñã¿é!

“Á¿õ àìüòàä òýãø ýðõòýé”. Äîðîé ÷ áàé, õ¿÷òýé ÷ áàé, óõààíòàé ÷ áàé, òýíýã ÷ áàé, áèä á¿ãäýýðýý ë àõ ä¿¿ íàð! Óðüä íü áèä “ÝÇÝÌØËÈÉÍ ÔÅÐÌ”-ä àìüäàð÷, àæèëëàæ áàéñàí áîë îäîî ººðñäèéí áàéãóóëñàí ”ÀÌÜÒÍÛ ÔÅÐÌ”-ä àìüäðàõ áîëíî. Çàðèì íü óäèðäàõ ãýæ, íºãºº õýñýã íü óäèðäóóëàõ òàâèëàíòàé áàéäàã þì áèø. “Ýíý áîë ýðõ ÷ºëººíèé òºëººõ òýìöýë”-èéí ìààíü ¿ð ä¿í, ÿëàëò ìºí.

Òýä “àìüòàíèçì” õýìýýõ òóíõàãëàñàí “èçì” äýýðýý ¿íäýñëýí 7 æóðìûã áîëîâñðóóëëàà. Ýíý æóðàì áîë “Àìüòíû ôåðì”-ä àìüäàð÷ áóé á¿õèé ë àìüòíû õóâüä õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷ëýõ, ¿åèéí ¿åä õýëáýðýëòã¿é äàãàæ ìºðäºõ ¸ñòîé õóóëü áîëíî.

26 2

www.liberty.mn || 2006/5 || #02 (002)

ªÍªªÄÐÈÉÍ ÒÓÑÃÀÉ

ÄÎËÎÎÍ ÆÓÐÀÌ

4 Îäîî áèä ººðñäèéíõºº òºëºº àæèëëàõ áîëíî... Èéì þìàíä õ¿ð÷ áîëíî ãýæ õýçýý ÷ áîäîæ áàéãààã¿é àìüòàä æàðãàëòàé áàéâ. Èäñýí õîîë á¿ð íü áàÿð áàÿñãàëàí àâ÷èðíà. Îäîî áîë ýíý íü òýäýíä ýçíèé äóðòàé äóðã¿é õóâààí ºãäºã õîîë áèø õàðèí ººðñ人 ¿éëäâýðëýñýí ººðñäèéíõ íü õîîë áîëîõ íü íýãýíò ¿íýí áàéëàà. Ñîðîí ìºëæèã÷ õ¿í áàéõã¿é áîëñîí òóë èäýõ þì ýëáýã îëäîíî...

1. Õî¸ð õºë äýýðýý ÿâàã÷ áîë äàéñàí 2. ĺðâºí õºë äýýðýý ÿâàã÷èä áîëîí æèã¿¿ðòí¿¿ä íºõºð ìºí.

3. ßìàð ÷ àìüòàí õóâöàñ ºìñºõã¿é.

4. ßìàð ÷ àìüòàí õºíæèëä óíòàõã¿é.

5. ßìàð ÷ àìüòàä àðõè ñàðõàä óóõã¿é.

6. ßìàð ÷ àìüòàí ººð áóñàä àìüòíàà åã¿¿òãýõã¿é 7. Á¿õ àìüòàä òýãø ýðõòýé

5 Àìüòàä æàðãàëòàé áàéæ, ººðñäèéí äóíäààñ óõààëàã õýìýýí òîäðóóëñàí, áàñõ¿¿ ÿëàëòàä õ¿ðãýñýí Ñíîóáîëë, Íàïîëåîí õî¸ðò èòãýõ áîëíî. Ãýâ÷ òýð õî¸ð õýçýý ÷ çºâøèëöºæ ¿ë ÷àäíà. ßàãààä ãýäãèéã áóñàä àìüòàä ¿ë îéëãîíî.

6 Ýöýñò íü Ñíîóáîëë óðâàã÷ áîëæ, Íàïîëåîí àìüòäûã àâðàã÷ áîëæ õóâèðíà. Ýöýñò íü, ñîíãîëò õèéõ ýðõèéã òàíü áóëààñíààð äàðàíãóéëëûí ýõëýë òàâèãäàíà. Óäèðäàã÷òàé ñàíàë íèéëýõã¿é õýí ÷ áàéæ áîëîõã¿é. Õýí ÷ óäèðäàã÷èéí òºëºâëºãººã ýñýðã¿¿öýæ ¿ë ÷àäíà.

#02 (002) || 2006/5 || www.liberty.mn 27 2

ªÍªªÄÐÈÉÍ ÒÓÑÃÀÉ

ÀÌÜÒÍÛ ÔÅÐÌ ÇÓÐÃÀÀÐ

7

Áèä îäîî îðøèí òîãòíîõûí òóëä õ¿íòýé ãýðýý áàéãóóëæ áîëíî. Áèä óðüä íü áóðóó áîäñîí áàéíà. Òýäýíä ºâñ, ºíäºã, ñ¿¿ãýý õóäàëäàæ, ººðò õýðýãòýé ç¿éëñýý àâàõ áîëíî. Íèéãýìäýý çîðèóëæ áàéãàà ó÷ðààñ á¿ãä ñàéí äóðààðàà ºãö㺺õ ¸ñòîé!!! Óäèðäàã÷èä ¿ðãýëæ áóñäûí òºëºº áàéäàã òóë òóñãàé õºíãºëºëò ýäëýõ ýðõòýé. Òóñãàé õºíãºëºëò ýäëýõ ýðõýý ãàãöõ¿¿ ººðºº òîãòîîõ áîëíî. Çàð÷ìûã çºð÷ººã¿é ãýæ óäèðäàã÷ ë ¿çýæ áàéâàë çºð÷ººã¿é áàéíà ãýñýí ¿ã. Ó÷èð íü óäèðäàã÷ ¿íýí çºâèéã ë ºã¿¿ëäýã. Õýðýâ çºð÷èë ãàðâàë “¿íýí çºâ”èéã ë áàðèìòëàõ õýðýãòýé.

8 Óäèðäàã÷ óðâàã÷äûã îëíû ºìíº öýýðë¿¿ëýõ áîëíî. ßìàð ÷ àìüòàí ººð áóñàä àìüòíàà õºíººõã¿é (àìüòíû ôåðìûí 6 äóãààð æóðàì) õýìýýõ çàð÷ìûã ßìàð ÷ àìüòíûã øàëòãààíã¿éãýýð àëæ áîëîõã¿é õýìýýõ èë¿¿ áîëîâñðîíãóé çàð÷ìààð ñîëèõ áîëíî. Õàðèí øàëòãààí ìºí ýñýõèéã óäèðäàã÷ ë òîãòîîõûã ìàðòàæ áîëîõã¿é! Áèä íýãýíò ýðõ ÷ºëººã îëæ àâñàí òóë ýðõ ÷ºëººã õ¿ññýí äóó äóóëàõ íü óòãàã¿é. Èéìä ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé ¿çýë ñàíàà á¿ðèéã õîðèãëîæ áàéíà.

Á¯Õ ÀÌÜÒÀÍ ÒÝÃØ ÝÐÕÒÝÉ ÇÀÐÈÌ ÀÌÜÒÀÍ È˯¯ ÝÐÕÒÝÉ 28 2

www.liberty.mn || 2006/5 || #02 (002)

ªÍªªÄÐÈÉÍ ÒÓÑÃÀÉ

9

10

Òýä óäàõã¿é áàãà àæèëëàæ, èõ õîîë èäýõ áîëíî ãýæ áîäñîí ÷ á¿õ þì õýâýíäýý ë áàéâ. ªäºð á¿ð òýäýíä àìüäðàë ñàéæèð÷ áàéãàà òóõàé èëòãýë óíøèíà. Ýíý ¿åä ë òýä àç æàðãàë, “ýðõ ÷ºëºº”-òýé áîëñíîî ìýäýðäýã áàéâ. Óðüäûí ¿åýñ õýä äàõèí äýýðäñýíèéã ñîíñîí ñóóõ àìüòàä íýãýíò ºíãºðñíºº ¿ë ñàíàõ òóë äýìèé ë òîëãîéãîî äîõèí, ÷àãíàí ñóóõ àæýý.

Óäèðäàã÷èä “Õ¯Í”-íèé õèéäýã á¿õ ¿éëäëèéã õèéöãýýíý. Òýä ºíãºðñíèéã ººðñäèéíõººðºº çîõèîíî, çàñíà. Òýäíèéã áóñàä àìüòàä “ÝÇÝÍ”-ýý õýìýýí õàðàõ áîëíî. Ìºí ¿ã äóóã¿é øèéäâýðèéã íü äàãàíà. Øèéäâýðèéíõ íü çºâ, áóðóó ýñýõèéã ÿëãàæ ÷àäàõã¿é òóë èòãýæ àìüäðàõààñ ººð àðãàã¿é.

Òýä óäèðäàã÷äàà èòãýõ áà Óäèðäàã÷èä íü òýäýíä èòã¿¿ëñýýð...

Ãýâ÷ òýä “ÀÌÜÒÀÍ”-ä èòãýýä áàéíà óó? Õ¯Í-ä èòãýýä áàéíà óó? ãýäãýý ÷ ÿëãàõàà áîëèíî. Ó÷èð íü óäèðäàã÷èä íü õ¿í ÷ þì øèã, àìüòàí ÷ þì øèã õàðàãäàöãààõ àæ.

ÀÌÜÒÍÛ ÔÅÐÌ -ýýñ ýðãýýä ÝÇÝÌØËÈÉÍ ÔÅÐÌ ë¿¿ øèëæëýý #02 (002) || 2006/5 || www.liberty.mn 29 2

¯ÇÝË ÁÎÄÎË

¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÜÒ ¨Ñ Àíãëè õýëíýýñ îð÷óóëñàí Ò.Ñýðãýëýí

¯

íäñýí õóóëüò ¸ñ (constitutionalism) õýìýýõ îéëãîëò íü çàðèìäàà Æîí Ëîêê áîëîí àìåðèêèéã “¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷èä”-ûí óëñ òºðèéí îíîë ( íèéãìèéí ãýðýýíèé îíîë-îð÷)-óóäòàé õîëáîãääîã. ¯íäñýí õóóëüò ¸ñíû àãóóëãà íü òºðèéí õ¿÷ ÷àäàë, ¿éë àæèëëàãàà õóóëü ç¿éí äàãóó õÿçãààðëàãäàæ ÷àääàã áàéõ, ò¿¿íèé ýðõ ìýäýë íü ýäãýýð õÿçãààðëàëòóóäûã ñàõèñíààð õ¿÷èí ÷àäëàà îëîõ ¸ñòîéí òóõàé ¿çýë ñàíààãààð èëýðõèéëýãäýæ áàéäàã. Ýíýõ¿¿ ¿çýë ñàíàà íü õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû òºäèéã¿é òºðèéí ýðõ ç¿é ìºí ¿íäñýí õóóëèéí ôèëîñîôèéí ¿íäýñ ñóóðü, ìýäëýãèéã íàðèéí ñóäàëæ áàéãàà õýí á¿õíèé îëîí àñóóëòóóäààð õ¿ðýýë¿¿ëæ, õàðèóëòûã õ¿ëýýæ áàéäàã. Òºð áîë õóóëü òîãòîîõ ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷ ñóáúåêò. Òýãýõëýýð, òºð ººðºº õýðõýí õóóëèàð õÿçãààðëàãäàõ þì áý?. Ýíý íü òºð “ ººðºº ººðèé㺺 õÿçãààðëàã÷” ãýñýí óòãà ñàíààã èëýðõèéëæ áàéíà óó? ýñõ¿ë ¿¿íèé öààíà àðàé ººð óòãà ñàíàà àãóóëàãäàæ áàéíà óó?. Õýðýâ ÿìàð íýã à÷ õîëáîãäîë á¿õèé õÿçãààðëàëò áàéõ áîëîìæòîé áîë òºðä ¿ç¿¿ëýõ ¯íäñýí õóóëèéí øàõàëò íü ººðºº “äàðõëàãäñàí” áàéõ ¸ñòîé þó?. ̺í áè÷èãäìýë õýì õýìæýýãýýð ñàõèãäàõ ¸ñòîé þó?. Õýðýâ òèéì áîë õýðõýí òàéëáàðëàãäàõ âý?. ßã òàã óòãà ñàíààã íü ýñâýë óã ¿çýë ñàíààíû çîõèîã÷äûíõ íü ñàíàà áîäëûã òîìú¸îëîõ þì áîë òýäãýýð íü ÿìàð ¿íýò ç¿éëñèéã èëýðõèéëæ áàéíà âý?. Ýäãýýð àñóóëòóóäàä õàðèóëàõäàà ¯íäñýí õóóëèéí ¿íäýñ, îíöëîã, õ¿÷èí ÷àäàë íü þóíä îðøèæ áóéã õýð øèéäýìãèé èëýðõèéëæ áàéãààãààð õàðèóëæ áîëîõ þì. ¯íäñýí õóóëü íü ÿìàð íýã àðãààð, æèíõýíý óòãà ñàíààãààð íºõöºëäñºí íèéòèéí õ¿÷èí ÷àäëûã õýðýãæ¿¿ëýõ òîãòâîðòîé õ¿ðýýëëèéã áèé áîëãîæ ÷àääàã óó?. Ýñõ¿ë ýíý íü ººð÷ëºãäºæ áóé óëñ òºðèéí ¿íýò ç¿éëñ áîëîí çàð÷ìóóäòàé õàìò áàéíãà ºñºí íýìýãäýæ, õºãæèæ áàéäàã “àìüä ìîä” óó?. Ýäãýýð áîëîí áóñàä àñóóëòóóäûã äîîðõ áàéäëààð àâ÷ ¿çýõ áîëíî.

1. ¯íäñýí õóóëüò ¸ñ: (ÿâöóó áîëîí ºðãºí àãóóëãà á¿õèé óòãà) 2. Ñîâåéðåí áà òºð 3. ¯íäñýí õóóëèéí äàðõëàà 4. ¯íäñýí õóóëèéí áè÷èãëýë 5. Ìîíòåñêüå áà ýðõ ìýäëèéí õóâààðèëàëò 6. ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿é áà ¯íäñýí õóóëèéí çàíøèë 30

www.liberty.mn || 2006/5 || #02 (002)

Âèë Âàëó÷îâ (www.stanford.edu) 7.¯íäñýí õóóëèéí òàéëáàð áà ¯íäñýí õóóëèéí îíîëóóä 8. ¯íäñýí õóóëèéí òîãòâîðòîé áàéäàë áà “Àìüä ìîä” 9. Òåêñòóàëèçì: ¯íäñýí õóóëèéí òåêñòûí óòãà ñàíàà 10. Îðãèíàëèçì 11. Òààìàãëàí ¿çýõ îíîë 12. Äâîðêèí: ¨ñ ñóðòàõóóíû îíîë 13. Ø¿¿ìæëýëò îíîë 1.¯íäñýí õóóëüò ¸ñ: (ÿâöóó áîëîí ºðãºí àãóóëãà á¿õèé óòãà) “¯íäñýí õóóëü” õýìýýõ îéëãîëòûã ÿâöóó óòãààð àâ÷ ¿çýõ þì áîë “òºðèéí õ¿÷ ÷àäàë, ýðõ ìýäëèéí õÿçãààðëàëòûã áèé áîëãîäîã, á¿òöèéã íü òîäîðõîéëäîã õýì õýìæýýí¿¿äèéí íèéëáýð öîãö“ ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ýíý óòãààð îéëãîõ þì áîë á¿õ òºð¿¿ä íü ¯íäñýí õóóëüòàé áàéõ áà á¿õ òºð¿¿ä íü ¯íäñýí õóóëüò òºð¿¿ä áàéõ áîëíî. Òºð õýìýýí õ¿ëýýí çºâøººðºãäºæ áóé ÿìàð ÷ òºð íü ¿íäñýí õóóëüò ¸ñíû ÿìàð íýã áàéäëààð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí áàéõ ¸ñòîé áà òºðèéí ýðõ ìýäëèéã: õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ, ø¿¿õ ýðõ ìýäýë ãýñýí 3 õýñýãò õóâààðèëñíààð òºðèéí ýðõ ìýäëèéí õÿçãààðëàëò íü ¿éë÷ëýõ þì. Êåéñ 1: Òºðèéí ýðõ ìýäëèéã õóâààðèëñàí áîëîâ÷ Ðåêñ õýìýýõ õààíààð óäèðäóóëñàí õýìæýýã¿é ýðõò õààíò çàñàãòàé íýãýí óëñ äýýð òàéëáàð õèéí, æèøýý áîëãîí àâ÷ ¿çüå. Ðåêñ ººðèéíõºº ãàðãàñàí çàðëèãóóääàà áîëîí ººðèéí ýðõ ìýäëèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéõäàà ÿìàð ÷ òºðëèéí õÿçãààðëàëò, øààðäëàãóóäàä õóóëü ç¿éí õóâüä øóäðàãà ¸ñíû õèéãýýä ¸ñ ñóðòàõóóíû õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ¿íäýñã¿é. Ãýõäýý ò¿¿íèé çàðëèãóóä íü ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó ë õ¿÷èí ÷àäàëòàéä òîîöîãäîõ áîëíî. Ãýñýí õýäèé ÷ ¯íäñýí õóóëüò ¸ñûã õàìãààëàã÷èä ¯íäñýí õóóëüò ¸ñ (constitutionalism )-íû òàëààð ÿðèõäàà èõýâ÷ëýí Ðåêñèéí êýéñýýñ ãàäóóð àâ÷ ¿çäýã. ¯íäñýí õóóëüò ¸ñ íü ç¿ãýýð íýã õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ, ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã áèé áîëãîîã¿é, õàðèí òýäãýýðèéí õ¿÷èí ÷àäàëä õÿçãààðëàëò õèéæ áàéäàã ãýæ òýä ¿çäýã, òàéëáàðëàäàã. Çàðèìäàà ýäãýýð õÿçãààðëàëòóóä íü òºðèéí ýñðýã õóâü õ¿íèé õèéãýýä õýñýã á¿ëãèéíõíèé ýðõèéã òàâüñíààð õýðýãæäýã. Æèøýý íü, ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, ýâëýëäýí íýãäýõ, òýãø ýðõ ãýõ ìýò. Ãýõäýý ¯íäñýí õóóëèéí õÿçãààðàëàëò íü õýä õýäýí õýëáýðýýð èëýð÷ áîëîõ þì. Òóõàéëáàë,

ýðõ ìýäë¿¿äèéí öàð õ¿ðýýã òîãòîîæ ºãºõ (æèøýý íü: îðîí íóòãèéí ýñâýë ìóæèéí çàñàã çàõèðãààíû ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë çýðýã äýý𠺺ðèéí ýðõ ìýäëèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéõàä õîëáîîíû çàñãèéí ãàçàð íü ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë, òýýâýð çýðýã äýýð õýðýãæ¿¿ëäýã ), õîëáîãäîõ ýðõ ìýäëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ìåõàíèçì¿¿ä (æèøýý íü: õóóëü òîãòîîõ ýðõ ìýäëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà, õýëáýðèéí ïðîöåññûí øààðäëàãóóä), ìýäýýæ õ¿íèé ýðõ (æèøýý íü: õ¿íèé ýðõèéí ãýðýý, ïàêòóóä) çýðýã þì. ¯íäñýí õóóëüò ¸ñûã ºðãºí óòãààð àâ÷ ¿çýõ þì áîë “òºð íü ººðèéí ýðõ ìýäëýý õÿçãààðëóóëæ ÷àäàõ (áàéõ) ¸ñòîé áà òºðèéí ýðõ ìýäýë íü ýäãýýð õÿçãààðëàëòóóäûã õýðõýí ñàõèæ áóéãààñ øàëòãààëíà” ãýæ ¿çäýã ¿çýë ñàíàà þì. Ýíýõ¿¿ óòãààð àâ÷ ¿çýõ þì áîë Ðåêñûí íèéãýì íü ¯íäñýí õóóëüò ¸ñûã ººðòºº àãóóëæ ÷àäàõã¿é þì. Ó÷èð íü ò¿¿íèé ýðõ ìýäëèéã áèé áîëãîæ áóé õýì õýìæýýí¿¿ä íü ÿìàð ÷ ¯íäñýí õóóëèéí õÿçãààðëàëòûã íîãäóóëàõã¿é áàéíà. Õàðèí îäîî äàðààãèéí íýã òºðèéí õýëáýðèéí æèøýýã àâ÷ ¿çüå. Êåéñ 2: Õààí Ðåãèíà íü Ðåêñ øèã õýìæýýã¿é ýðõ ìýäýëòýé áîëîâ÷ øàøíû çàí ¿éëýýñ øàëòãààëààä ò¿¿íä õóóëü òîãòîîõ ýðõ ìýäýë îëãîãäîîã¿é áàéíà. Öààø íü òºñººëºõ þì áîë Ðåãèíà íü ººðèéíõ íü õ¿ñýë çîðèãîîñ ãàäóóð áàòëàãäàí ãàð÷ áóé õóóëèóäûí äàãóó ººðèéí ã¿éöýòãýõ, ø¿¿õ ýðõ ìýäëýý á¿ðýí ã¿éöýò ººðèéí äóð çîðãîîð õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõã¿é þì. ¯¿ãýýð áèä Áàðóóíû ýðõ ç¿éí ¿çýë ñàíààí äàõü ¯íäñýí õóóëüò ¸ñ õýìýýõ îéëãîëòûí ¿ðèéã ñóóëãàæ áóé þì. ¯íäñýí õóóëüò ¸ñíû ò¿¿õýýñ àâààä ¿çýõ þì áîë, ¯íäñýí õóóëèéí äàãóóõ õÿçãààðã¿é ñîâåéðåí (æèøýý íü, Ðåêñ), áèå äààñàí õÿçãààðëàëòóóäûã àãóóëæ áàéäàã íèéãìèéí ãýðýýíèé íºõöëèéí äàãóóõ õÿçãààðëàãäìàë ñîâåéðåí (æèøýý íü, Ðåãèíà) õýìýýõ îéëãîëòóóäûí ÿëãààòàé áàéäëûã Òîìàñ Õîááåñ áîëîí Æîí Ëîêê íàðûí ¿çë¿¿äýä òóëãóóðëàäàã. Ãýâ÷ Àíãëèéí ýðõ ç¿éí îíîë÷ Æîí Îñòèí Õîááåñòîé àäèëààð õÿçãààðëàãäìàë ñîâåéðåíû æèíõýíý îéëãîëò íü óÿëäàà õîëáîîã¿é ãýæ ¿çäýã áàéíà. Îñòèíû õóâüä á¿õ õóóëèóä íü ñîâåéðåí õóâü õ¿í áîëîí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí òóøààë áàéäàã. Òýãýõýýð ýðõ ç¿éãýýð õÿçãààðëàãäàæ áóé ñîâåéðåí íü ººðèé㺺 õÿçãààðëàã÷ ñîâåéðåí áóþó ººðèé㺺 òóøààã÷ áîëíî. Ãýâ÷ óðàí ñàéõíààð ä¿ðñëýõã¿é ë þì áîë õýí ÷ ººðòºº “òóøààæ” ÷àäàõã¿é, òýãýõýýð õÿçãààðëàãäìàë ñîâåéðåí õýìýýõ îéëãîëò

¯ÇÝË ÁÎÄÎË íü Îñòèí (ìºí Õîááåñ)-û õóâüä òýãø ºíöºãòºé äóãóé ä¿ðñíèé àäèë òººðºãäºëòýé áàéíà. Æ. Îñòèíû ýíýõ¿¿ îíîëûã àìüäðàë äýýð áóóëãàæ èðâýë Èõ Áðèòàíèéí ïàðëàìåíòàò ¸ñíû òîãòîëöîîíä èõýíõèäýý Ïàðëàìåíò íü “äýýä õ¿÷èí ÷àäàëòàé”, ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó ¿ë õÿçãààðëàãäìàëä òîîöîãääîã òóë óã îíîë íü ¿íýìøèëòýé ìýò ñàíàãääàã. Ãýâ÷ ò¿¿íèé îíîëûã áóñàä ¿íäñýí õóóëüò àðä÷èëñàí óëñóóä áîëîõ òºðèéí ýðõ ìýäýë íü ¯íäñýí õóóëèàð õÿçãààðëàãääàã ÀÍÓ, Ãåðìàí çýðýã óëñóóäûí òîãòîëöîîí äýýð àâ÷èðàõàä èëýðõèé õ¿íäðýëòýé òóëãàðäàã áàéíà. Îñòèíû ¿¿íä ºãºõ õàðèóëò íü ñîâåéðåí çºâõºí õ¿ì¿¿ñò áóþó õóâü õ¿í, á¿ëýã õ¿ì¿¿ñò õàìààðíà. Òºðèéí áàéãóóëëàãóóä íü, æèøýý íü: Ïàðëàìåíò, Ø¿¿õ íü – ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éãýýð õÿçãààðëàãäàæ áîëíî. Õàðèí ñîâåéðåí áóþó “õ¿ì¿¿ñ” íü ¿ë õÿçãààðëàãäìàë áàéíà. Ýíý íü Îñòèíû ¯íäñýí õóóëüò àðä÷èëëûí òóõàé ¿çýë ñàíàà íü ìàø èõ àñóóäàëòàé áàéãààã õàðóóëæ áóé õýðýã þì. Îñòèíûõààð ñîâåéðåí áîë ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó áóñäàä òóøààæ áàéãàà õóâü õ¿í ýñâýë á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ þì. Õýðâýý áèä òóøààã÷äûã “õ¿ì¿¿ñýýð” òîäîðõîéëîõ þì áîë Õ.Ë.À.Õàðòûí õýëñýí÷ëýí “Òóøààã÷èä òóøààã÷ íàð òóøààæ áàéíà” ãýñýí ïàðàäîêñ ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ þì. Òîâ÷îîð õýëáýë, áèä òººðºãäºë ð¿¿ õàçàéõ áîëíî.

2. Ñîâåéðåí áà Òºð Õýäèéãýýð Îñòèíû “õ¿ì¿¿ñ ñîâåéðåí áàéõ” òóõàé ñàíààã áèé áîëãîõ ãýñýí îðîëäîãî íü íóõàöòàé õýäýí õ¿íäðýëòýé òóëãàðñàí ÷ ãýñýí òýðáýýð “ñîâåéðåí” áà “òºð” ãýñýí 2 îéëãîëòûã õîîðîíä íü ÿëãàæ ñàëãàæ àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãûã áèé áîëãîñíîîðîî à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Á¿ä¿¿ëãýýð ÿðèõ þì áîë ìàãàäã¿é áèä “ñîâåéðåí” ãýæ çàðèì íýã ñàëáàðò õÿçãààðã¿é, äýýä ýðõ ìýäýë, õ¿÷ ÷àäëûã ýçýìøèã÷ ãýæ òîäîðõîéëîîä õàðèí “òºð” íü òýäãýýð õóâü õ¿í, á¿ëã¿¿äýýð äàìæóóëàãäàí ñîâåéðåí áèåëýëýý îëæ áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. ßìàðòàà ÷ õîîðîíäûí çààãûã ãàðãàæ èðýýä áèä ñîâåéðåíûã òºðººñ ãàäíà õàà íýãòýý îðøèæ áàéíà ãýæ õàðæ áàéíà. Íýãýíò ýíý ä¿ãíýëò íü õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõºä áèä õÿçãààðëàãäìàë òºðèéã õÿçãààðã¿é ñîâåéðåíòýé õîñëóóëàí àâ÷ ¿çýõ áîëîìæòîé áîëîõ þì. Ìàðãààíòàéãààð õýí íýãýí ¯íäñýí õóóëüò àðä÷èëàëûí òóõàé ÿðèõäàà õ¿ì¿¿ñèéí ñîâåéðåí ýðõ ìýäýë íü õÿçãààðã¿éä òîîöîãäîíî, ãýâ÷ òºðèéí áàéãóóëëàãóóä (æèøýý íü, õóóëü òîãòîîõ, ø¿¿õ) íü õ¿ì¿¿ñèéí íýðèéí ºìíººñ ñîâåéðåíûã áèåë¿¿ëæ áàéãàà òóë ¯íäñýí õóóëèàð õÿçãààðëàãäàíà ãýæ ¿çíý. Æ. Ëîêêûí ¿çñýí÷ëýí, õýðýâ òºð íü ¯íäñýí õóóëèàð îëãîãäñîí ýðõ ìýäëýý õýòð¿¿ëýõ þì áîë íîðìàòèâ õ¿÷èí ÷àäàë á¿õèé õ¿ì¿¿ñò òºðèéí ýðõ ìýäëèéã á¿ðýí ýñâýë çàðèì õýñãèéã íü õ¿÷èíã¿é áîëãîõ

ñîâåéðåí îðøñîîð áàéõ þì. Ñîâåéðåí áà òºðèéã ººð ººð îéëãîëò õýìýýí áîäîõ þì áîë, òýäãýýðèéã íýã õóâü õ¿í, ýñâýë á¿ëýã õ¿ì¿¿ñò îëãîæ áîëîõ þì øèã ñàíàãäàæ áîëîõ þì. Ýíý íü ìàðãààíòàé þì, ó÷èð íü Õîááåñ ¿çýõäýý ñîâåéðåí áà òºðèéã òîäîðõîéëîõûí òóëä þóíû ºìíº, ñîâåéðåí õóâü õ¿ì¿¿ñèéí á¿õ ýðõ ìýäëèéã ýðõ ìýäýë íü õÿçãààðã¿é áàéõ óëñ òºðèéí ñîâåéðåí ðóó á¿ðýí øèëæ¿¿ëñýí áàéõ ¸ñòîé áàéíà. Èéì ìàÿãààð Õîááåñ àâ÷ ¿çýí àìüäðàë “ ãàíöààðäìàë, ÿäóó, àéäàñ õ¿¿äýñä àâòàãäñàí, õýðöãèé, áîãèíîõîí” áàéäàã çîëã¿é áàéãàëèéí çàõèðãààíààñ ãàð÷ èðýõ áîëíî ãýæ ¿çñýí. Õîááåñûí îíîëîîð äýýä ñîâåéðåí íü óëñ îðíûã óäèðäàæ ÿâàõàä ýðõ ìýäýë, õ¿÷èí ÷àäëûã øààðäàõ äýýä çàõèðàã÷ õóâü õ¿í ýñâýë á¿ëýã õ¿ì¿¿ñò áàéõ ¸ñòîé. Õÿçãààðã¿é ñîâåéðåíýýñ äîîø ýðõ ìýäýëòýé áàéõ íü áèäíèé àìüäàð÷ áóé áàéãàëü äàõü òîãòâîðòîé òºðèéí áîëîëöîîã óñòãàõ áîëíî. Òýãýõýýð “ñîâåéðåí” áà “òºð”-èéã õîîðîíäîî ÿëãààòàé îéëãîëò õýìýýí ¿çýõ þì áîë ýíý íü òóõàéí íýã õóâü õ¿ì¿¿ñò õî¸óëàà çýðýã õàìààð÷ ÷àäàõã¿é.

3. ¯íäñýí õóóëèéí äàðõëàà ¯íäñýí õóóëüò ¸ñíû äàðààãèéí íýã ÷óõàë ç¿éë áîë ( èõýíõè îíîë÷äûí ¿çýæ áàéãààãààð) òºðèéí ýðõ ìýäëèéã õÿçãààðëàæ áóé õýì õýìæýýí¿¿ä íü ÿìàð íýã àðãààð, ýðõ ç¿éãýýð ýñõ¿ë “¯íäñýí õóóëèéí çàíøèë”-ààð äàðõëààæñàí áàéõ ¸ñòîé. ªºðººð õýëáýë, ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó ýðõ ìýäýë íü õÿçãààðëàãäñàí òºðèéí áàéãóóëëàãóóä íü äóð ìýäýí òýäãýýð õÿçãààðëàëòóóäûã ººð÷ëºõ, õàñàõ ýðõèéã îëãîõã¿é áàéõ ÿâäàë þì. Èõýíõè áè÷èãäìýë ¯íäñýí õóóëèóä íü ýðõ ìýäëèéã íü õÿçãààðëàæ áóé òºðèéí áàéãóóëëàãûí îðîëöîîã øààðäñàí ¯íäñýí õóóëèíä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òîìú¸îëëûã àãóóëæ áàéäàã. Ãýâ÷ ýäãýýð òîìú¸îëëóóä íü îäîîãèéí òºðèéí íýãõýí õýñãýýð õÿëáàðõàí øèéäâýð ãàðãàõûã óðèàëàí äóóääàãã¿é. Çàðèìäàà ¯íäñýí õóóëèéí àññàìáëåé, àðä ò¿ìíèé ñàíàë àñóóëãûí ä¿í çýðãèéã øààðäàíà, ýñõ¿ë õîëáîîíû òîãòîëöîîí äàõü çºâõºí õîëáîîíû çàñãèéí ãàçðûí çºâøººð뺺ñ ãàäíà óã õîëáîîíû òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëæ áóé ìóæ óëñóóäûí òîäîðõîé õóâü õýìæýýíèé çºâøººðëèéã øààðäàæ áàéäàã. Äàðõëàà íü çºâõºí áàéíãûí òîãòâîðòîé áàéäàëä íýìýð áîëîîä çîãñîõã¿é (¿íäñýí õóóëèéí áàéãóóëëûí õýâøèë áîëñîí õ¿ñýë çîðèã) ýíý íü õàìãèéí áîëîìæèò ¯íäñýí õóóëèàð õÿçãààðëàãäñàí òºðèéí øààðäëàãà ãýäýã íü ìºí ýðãýëçýýòýé áàéäàã. Òºð íü ººðèéí õ¿ñýë çîðèãèéí äàãóó ººðèéí ¯íäñýí õóóëèéí õÿçãààðëàëòóóäûí íýð òîìú¸îíä ººð÷ëºëò õèéõýýð ýðõ îëãîãäñîí áîë áîäèò áàéäàë äýýð ÿìàð

íýã õÿçãààðëàëò îðøèæ áàéíà óó? ãýäýã íü àñóóäàëòàé þì. Ðåãèìà õààíû òóõàé äàõèàä àâ÷ ¿çüå. Òýðýý𠺺ðèéí ñàíàëààð øàøíû øàëòãààíû óëìààñ õóóëü òîãòîîõ ýðõ ìýäëèéã íü õÿçãààðëàæ áàéñàí ¯íäñýí õóóëèéí õÿçãààðëàëòûã öóöëàõ ýðõ îëãîãäëîî ãýõýä áèä ìàãàäã¿é òýðáýý𠺺ðèéí óõàìñàðààð äýýðõ øààðäëàãûí äàãóó õÿçãààðëàãäàõ áàéñàí óó? ãýæ àñóóæ áîëîõ þì. ͺ㺺 òàëààñ àâ÷ ¿çâýë, Ðåãèíà íü ººðèéí õàðüÿàòóóäûí 2/3-ûã ¯íäñýí õóóëüä ººð÷ëºëò õèéëãýõýýð èòã¿¿ëñýí áîë òýðýý𠺺ðò íü áóé õÿçãààðëàëòûã öóöëàæ áîëíî ãýñýí ¯íäñýí õóóëèéí õýì õýìæýý ýñâýë çàíøèë áàéíà óó?. Ýíäýýñ áèä ýõýëæ ¯íäñýí õóóëèéí õÿçãààðëàëòûí òàëààð èë¿¿ íóõàöòàé à÷ õîëáîãäîë ºãºõ øààðäëàãà ãàð÷ áàéíà. Ìýäýýæ, ýíýõ¿¿ ¯íäñýí õóóëèéí õýì õýìæýý ýñâýë çàíøèë íü ººðòºº çàñâàð, õàñàëò õèéõ ñóáúåêò áîëíî, õàðèí ôàêòóóä íü äàðàà äàðààãèéí ýíä¿¿ðë¿¿äèéã áîñãîæ èðäýã. Æèøýýëáýë, 2/3 áóþó îëîíõèéí ñàíàëààð, ýñâýë ñîâåéðåíã àãóóëæ áóé “õ¿ì¿¿ñ” íü ººðèéí ýðõ ÷ºëººíèé ¿íäñýí äýýð ¯íäñýí õóóëèéí õÿçãààðëàëòûã ººðñäèéí òààëàìæàà𠺺ð÷èëæ ýñâýë óñòãàæ áàéíà ãýæ ¿çýõ ¿¿?. Õýðâýý áèä äýýð äóðüäñíààð ñîâåéðåí áîëîí òºðèéí õîîðîíä ÿëãàà áàéäàã, ìºí ñîâåéðåí íü ººðèé㺺 õÿçãààðëàõ áîëîìæã¿é áàéäàã (X íü Õ-ûã õÿçãààðëàõ áîëîìæã¿é) ãýæ ¿çýõ þì áîë áèä ¯íäñýí õóóëèéí õýì õýìæýýí¿¿ä áîëîí ò¿¿íèé ñàëøã¿é õýñã¿¿ä áîëîõ ¯íäñýí õóóëèéí áàéãóóëëóóä íü õ¿ì¿¿ñèéí õ¿ñýë çîðèãèéí äàãóó îðøèæ áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëòýíä õ¿ð÷ áîëîõ þì. Äàðõëàà íü ¯íäñýí õóóëèéí áàéãóóëëûí ñàëøã¿é ýëåìåíò áîëæ áîëíî. Ãýâ÷ ¯íäñýí õóóëèóä íü “ñîâåéðåí õ¿ì¿¿ñ”-èéí õ¿ñýë çîðèãèéã õàíãàõààð îðøèæ áóéí òóë òýäãýýðèéí ýñðýã ººðòºº äàðõëàà òîãòîîæ ÷àäàõã¿é þì.

4. ¯íäñýí õóóëèéí áè÷èãëýë (áè÷èëò) Çàðèì ñóäëàà÷èä “¯íäñýí õóóëèéí õýì õýìæýýí¿¿ä íü ÿìàð íýã àðãààð áè÷èãäìýë áàðèìò áè÷èãò áóóëãàãäààã¿é öàãò îðøèí òîãòíîõã¿é” ãýæ ¿çýöãýýäýã. Çàðèì ñóäëàà÷èä ýíý ¿çëèéí ýñðýã áàéõ áà ýíý íü áîëîìæòîé ç¿éë ãýæ ¿çýýä Íýãäñýí Õààíò Óëñûí (United Kingdom)ûí ¯íäñýí õóóëèéã æèøýý áîëãîí àâ÷ ¿çäýã. Çàðèì íü ýíý àñóóäàë äýýð èë¿¿ áîëãîîìæòîé õàíääàã. Íýãäñýí Õààíò Óëñ íü Àìåðèêèéí ¯íäñýí õóóëü áîëîí Ýðõ¿¿äèéí òóõàé áèëëü (Bill of Rights)òýé àäèëñàõ ç¿éë áàéäàãã¿é. Ãýâ÷ ººðòºº ìàðãààíòàéãààð ¯íäñýí õóóëèéí õýëáýðèéã á¿ðä¿¿ëäýã õýä õýäýí áè÷èãäìýë áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã àãóóëæ áàéäàã. Òóõàéëáàë, Ìàãíà àðòà (Magna Carta, 1215 ) íü Áðèòàíèéí ¯íäñýí õóóëèéí õàìãèéí àíõíû áàðèìò áè÷èã #02 (002) || 2006/5 || www.liberty.mn 31

¯ÇÝË ÁÎÄÎË þì. ̺í ò¿¿íýýñ ãàäíà Ýðõ¿¿äèéí òóõàé õ¿ñýëò (The Petition of Right, 1628), Ýðõèéí òóõàé áèëëü (Bill of Rights, 1689) çýðýã áàéäàã. Öààøèëáàë, ¯íäñýí õóóëèéí õÿçãààðëàëòóóä íü ìºí íèéòèéí ýðõ ç¿éí ( common law ) çàð÷ìóóäàä àãóóëàãääàã áºãººä ýíý íü ãàçðûí ìàðãààíû õýðã¿¿äýä ø¿¿õýýñ ãàðãàñàí òºðèéí ýðõ ìýäëèéã õÿçãààðëàñàí øèéäâýð¿¿äýä òîäîðõîé õàðàãääàã. Áîäèò áàéäàë (ôàêò)-ä õàðàãäàæ, ¿ëäñýýð ë áàéíà. Õýäèéãýýð Èõ Áðèòàíè Óëñ íü áè÷èãäìýë ¯íäñýí õóóëüã¿é áàéõàä õýòýðõèé òîìäîõ ìýò ñàíàãäàâ÷ áè÷èãäìýë áàéäàë íü ¯íäñýí õóóëüò ¸ñûã òîäîðõîéëîã÷ õ¿÷èí ç¿éë áèø ãýäýãò õ¿÷òýé èòãýë ¿íýìøèë òºð¿¿ëæ áàéãàà þì. Çàðèì íýã ñóäëàà÷èä ¯íäñýí õóóëèéí õýì õýìæýýí¿¿ä íü àëáàí ¸ñíû áóñ ãýðýý, êîíâåíöóóä ýñâýë íèéãìèéí äýã æóðìûí ýñðýãýýð çààâàë áè÷èãäìýë áàéõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. Íýã áîëîìæèò øàëòãààí ãýâýë, áè÷èãäìýë áóñ ä¿ðýì æóðàì íü áè÷èãäìýë õýì õýìæýýí¿¿äýýñ ÿëãàãäàõ ç¿éëñ íü çàðèìäàà òîäîðõîé áóñ, ò¿¿íèéã “òàéëáàðëàõàä” èë¿¿ íýýëòòýé, àëãóóð óäààíàà𠺺ð÷ëºãääºã, á¿ðìºñºí õ¿÷èíã¿é áîëãî÷èõ áîëîìæòîé áàéäàã. Õýðâýý ýäãýýð íü ¿íýí áîë áè÷èãäìýë áóñ ä¿ðýì æóðàì íü æèíõýíý øàëòãààíû àäèë òºðèéí ýðõ ìýäëèéã õÿçãààðëàõàä òîõèðîìæòîé ýñýõ íü àñóóäàë ¿¿ñãýæ áàéãàà þì. Ãýõäýý äýýðõ àðãóìåíòóóäûã õ¿ëýýæ àâàõ ÿìàð ÷ øàëòãààí áàéõã¿é. Óäààí îðøèí òîãòíîæ áóé íèéãìèéí äýã æóðàì, çàíøëóóä íü èõýâ÷ëýí òîäîðõîé õèéãýýä áè÷èãäìýë äýã æóðìóóäààñ èë¿¿ òóóøòàé, äàðõëààæñàí áàéäàã. Ó÷èð íü òýäãýýðèéã öóöëàõ, ººð÷ëºõ, ººðººð òàéëáàðëàõ íü åðäèéí ¿åäýý óëàìæëàëò òºðõ áàéäàë, èòãýë ¿íýìøèëä ºðãºí õýìæýýíèé ººð÷ëºëòèéã øààðäàæ áàéäàã. Òèéìýýñ ÷ ýäãýýðèéã áèé áîëãîõîä ìàø õ¿íäðýëòýé áàéäàã áàéíà.

¯ðãýëæëýëèéã óíøààðàé...

äàðààãèéí

äóãààðààñ

Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí: ×.Öýíãýë

ª

ðíèéí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû õàìãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çýæ áîëîõóéö õî¸ð ¿çýë ñàíàà íü “rule of law ” áóþó “ýðõ ç¿éò ¸ñ”, “equity” áóþó “ç¿é ¸ñ” þì. Ýðõ ç¿éò ¸ñîíä ºãºõ õàìãèéí ò¿ãýýìýë òàéëáàð íü “ýðõ ç¿éò ¸ñ íü õóóëüä ººðò íü õýì õýìæýý áàéõûã øààðääàã” ãýõ ¿çëýýð èëýðõèéëýãääýã. Õî¸ðäàõü ýðõ ç¿éí ¿çýë ñàíàà áîëîõ “ç¿é ¸ñ” íü “ø¿¿ã÷ íàð òîäîðõîé õýðã¿¿äýä øóäàðãà ¸ñûã òîãòîîõ ¿¿äíýýñ õýì õýìæýýã ººð÷ëºõ õýðýãòýé áîëäîã” ãýñýí àãóóëãûã èëýðõèéëäýã áàéíà. Õýðýâ äýýðõè õî¸ð ¿çýë ñàíààã õî¸óëàíã íü ÷óõàë õèéãýýä øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýõ þì áîë “ýðõ ç¿éò ¸ñ”, “ç¿é ¸ñ” ãýñýí õî¸ð ¿çýë ñàíàà áèå áèåòýéãýý çºð÷èëäºõ áîëäîã. (Òîäðóóëáàë “ø¿¿ã÷ íü òîäîðõîé õýðã¿¿äýä õýì õýìæýýã áàðèìòëàõã¿éãýýð çºâõºí ººðèéí ìýðãýí óõààíä ¿íäýñëýí øèéäâýðýý ãàðãàõ íü ýðõ ç¿éò ¸ñíû ¿íäñýí øààðäëàãûã çºð÷äºã” îð÷.) Òýãýõýýð ºã¿¿ëëèéí ìààíü ãîë çîðèëãî áîë äýýðõè õî¸ð ¿çýë ñàíààíû õîîðîíäûí çºð÷èë人íä îíîëûí ò¿âøèíä ä¿ãíýëò õèéõ ÿâäàë þì.

www.liberty.mn || 2006/5 || #02 (002)

Ç¿é ¸ñ áîëîí ýðõ ç¿éò ¸ñ õîîðîíäûí çºð÷èë Ýíý õýñýã ìààíü òîäîðõîé áóñ áàéäàë, òîãòâîðòîé áàéäàë, èë òîä áàéäëûí øààðäëàãóóäûã àãóóëñàí ýðõ ç¿éò ¸ñíû òóõàé îéëãîëòîîð ýõýëíý. Äàðàà íü ç¿é ¸ñíû ¿çýë áàðèìòëàëûã áóþó òîäîðõîé íºõöºë áàéäëûí óëìààñ õýì õýìæýýã ººð÷ëºõ ø¿¿ã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà㠺㿿ëýõ ç¿é ¸ñíû òóõàé îéëãîëòûã àâ÷ ¿çýõ áîëíî. Èéíõ¿¿ áè äýýðõ õî¸ð ¿çýë ñàíààíû çºð÷èë人íèéã øèíæëýí ñóäàëñàíû ¿ð ä¿íä “ýðõ ç¿éò ¸ñ” áîëîí “ç¿é ¸ñ”íû òóõàé ¿çýë áàðèìòëàëûã ãàðãàæ èðýõ áîëíî. À.

Ìèíèé áîäëîîð òîäîðõîé íºõöºë áàéäàëä îíöãîé õýðã¿¿äèéã ø¿¿æ øóäàðãà ¸ñûã òîãòîîõ ¿éë àæèëëàãàà íü ýðõ ç¿éò ¸ñíû ¿çýë ñàíààòàé øóóä õîëáîîòîé. Áè ºã¿¿ëýëäýý ãàðãàñàí ¿íäýñëýë¿¿äýý Àðèñòîòåëèéí ¿çýëä òóëãóóðëàæ õèéñýí áà ¸ñ ñóðòàõóóíû õýì õýìæýýã ÷ áàñõ¿¿ áàðèìòàëñàí áîëíî. Ø¿¿ã÷ áîëîí ò¿¿íèé îþóí ñàíàà áîëñîí ìýðãýí óõààí íü òîäîðõîé ¸ñ ñóðòàõóóíû øèíæ áàéäàëòàé áàéñàí öàãò øóäàðãà ¸ñîíä õ¿ðýõèéí òóëä õýì õýìæýýã ººð÷ëºõ íü ýðõ ç¿éò ¸ñòîé íÿãò õîëáîãäîõ áèëýý. Òýãýõýýð ñàéí ø¿¿ã÷èéã íýãýí øàëãóóð áîë ø¿¿ã÷èéí ìýðãýí óõààí /wisdom/ áîëíî. ªºðººð õýëáýë ñàéí ø¿¿ã÷ õóóëèéí ¿ã ¿ñýãò áóñ çîðèëãîä öààøèëáàë, ýðõ ç¿éò ¸ñòîé óÿëäóóëàí ÿíç á¿ðèéí íºõöºë áàéäëûã ÿëãàí õàðæ ÷àääàã áàéõ ¸ñòîé. Õýäèéãýýð áè ¿çýë ñàíààãàà òîäîðõîé õèéãýýä ¿íýí çºâ ãýæ áîäîæ áàéãàà

32

áîëîâ÷ òà á¿õýíä õýö¿¿ òºâºãòýé ìýò ñàíàãäàæ áîëõûã ¿ã¿éñãýõã¿é. Òóõàéëáàë “Ø¿¿ã÷ øóäàðãà ¸ñîíä õ¿ðýõèéí òóëä ìýðãýí óõààíäàà òóëãóóðëàí ø¿¿õ ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõ íü çàðèì òîõèîëäîëä “ýðõ ç¿éò ¸ñ”-íû ñóóðü ¿íýò ç¿éëñèéã çºð÷ñºí ÿâäàë áîëäîã.” ãýñýí ñàíààã àíõààðàõ õýðýãòýé.

Ýðõ ç¿éò ¸ñ

Öàã õóãàöààíû õóâüä ýðòíèé ãðåêèéí ñýòãýã÷ Àðèñòîòåëèéí ¿åä ¿¿ññýí ãýõ “ýðõ ç¿éò ¸ñ”-íû òóõàé ¿çýë ñàíàà îð÷èí ¿åèéí àðä÷èëñàí íèéãýìä òýðã¿¿ëýõ áàéð ñóóðèéã ýçýëäýã. Ýë ¿çýë ñàíàà èéíõ¿¿ ýðò ¿åýñ ãàçàð àâàí äýëãýð÷, óëìààð “rule of law”-í àãóóëãà, à÷ õîëáîãäîë 1948 îíû “Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàë”-ä òóñãàëàà îëñîí þì. Óã òóíõàãò “ Äàðàíãóéëàë, õàðãèñëàëûí ýñðýã òýìöýõ áîëîìæ áàéõã¿é ÷ ãýñýí õ¿íèé ýðõ çàéëøã¿é “ýðõ ç¿éò ¸ñ”- ð õàìãààëàãäàõ ¸ñòîé” õýìýýí òóíõàãëàñàí áàéäàã. ͺ㺺 òàëààñ ýðõ ç¿éò ¸ñûã “ýðõ ìýäëèéí õîëáîî õàðèëöààã äàëäëàã÷ ¿çýë ñóðòëûí ä¿ð òºðõ” õýìýýí ø¿¿ìæèëäýã ÷ “ýðõ ç¿éò ¸ñûã áàðèìòàëñíààð ýðõ áàðèã÷äûí äàðàíãóéëàëûã õÿçãààðëàí òîãòîîæ ÷àäíà” ãýäãèéã ìàðêñèçìûã ø¿¿ìæëýã÷èä õ¿ðòýë äýìæèæ, õ¿ëýýí çºâøººðäºã þì.

¯ÇÝË ÁÎÄÎË

Ç¯É ¨Ñ ÁÀ ÝÐÕ Ç¯ÉÒ ¨Ñ “Ýðõ ç¿éò ¸ñ”-í òàëààðõè ýõíèé ñóäàëãàà ìààíü ýíý ¿çýë ñàíààíû òóõàé õýä õýäýí ¿çýë áàðèìòëàë áàéäãèéã õàðóóëàõ áîëíî. Ýðõ ç¿éò ¸ñûã öîðûí ãàíö ¿çýë ñàíààíààñ òîãòäîã ãýæ îéëãîõîîñ èë¿¿òýéãýýð öîãö áàéäëààð íü îéëãîâîë óã ¿çýë áàðèìòëàëûí ìºí ÷àíðûã öýãöòýé îéëãîõîä èë¿¿ õÿëáàð áîëæ áîëîõ þì. Ò¿¿õèéí õóóäàñ ñºõâºë, Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû ò¿¿õýíä “Ýðõ ç¿éò ¸ñ”íä õàìãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé áóþó ¿ð ä¿íòýé òîäîðõîéëîëò ºãñºí õ¿í áîë À.¯.Äèñåé þì. Ò¿¿íèé òîäîðõîéëîëò äàðààõü 3 ñàíààã áàãòààñàí áàéäàã: 1.Õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð áàéäëûã äóð çîðãî íî¸ðõñîí ýðõ ìýäëèéí ýñðýã ñºðã¿¿ëýí òàâèõ áóþó (õóóëü íü ýöñèéí áºãººä äýýä õ¿÷èíòýé áàéõ); 2.Õóóëèéí ºìíº õ¿í (òºðèéí àëáàí òóøààëòíóóäûã áàãòààæ îéëãîíî) á¿ð ýðõ òýãø áàéõ; 3.Óëñûí åðäèéí õóóëèóäûã íýãòãýã÷ ãýäýã óòãààð íü ¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éã íýãäìýë áàéëãàõ ªã¿¿ëýëèéíõýý çîðèëãûí äàãóó “ýðõ ç¿éò ¸ñ”-ûã äàðààõü 7 øàëãóóðààð òîìú¸îëæ áîëîõ þì. ¯¿íä:

øààðäëàãàòàé; Õóóëèóäûã îëîí íèéòýä øóóðõàé ìýäýýëëýæ áàéõ ¸ñòîé.

4.ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî òîãòâîðòîé áàéäëûí øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõ øààðäëàãàòàé. Õóóëü íü òîäîðõîé õóâü õ¿ì¿¿ñèéí çîðèëãîä ÷èãëýýã¿é áàéõ áóþó òîãòâîðòîé çîðèëãîä ÷èãëýñýí áàéõ 5.ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî íü òîãòâîðòîé áóñ áàéäëûí øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõ øààðäëàãàòàé; Ø¿¿ã÷èä øèéäâýðýý íýãýí çàãâàðààð áèø, øèéäâýðëýæ áóé õýðãèéíõýý îíöëîã áàéäàëä íü òîõèðóóëàí ÿëãàìæòàéãààð øèéäâýðëýõ ¸ñòîé.

6.ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî íü ãýìò õýðãèéã òîãòîîõ ¿éë àæèëëàãààã øóäàðãà, ýìõ öýãöòýé ïðîöåäóðààð õàíãàõ øààðäëàãàòàé; 7.ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî íü øààðäëàãà áîëîí õîðèãëîëò á¿õèé æóðìóóä íü ¿íäýñëýë á¿õèé áàéõ øààðäëàãàòàé; Ýäãýýð 7 øààðäëàãà “ýðõ ç¿éò ¸ñ”-íû íýãäñýí íýãýí ¿çýë ñàíààã èëýðõèéëæ áàéãàà áîëíî. Á.

1.Õóóëèàñ ãàäóóð ÿìàð ÷ òóøààë, çààâðûã áèåë¿¿ëýõ øààðäëàãàã¿é. (õóóëèàñ äýýã¿¿ð áóþó ãàäóóð õýí íýãíèé ÿìàð íýã õ¿ñýë çîðèã ¿ë íî¸ðõîõ-îð÷) Òºðèéí áîëîí ò¿¿íèé àëáàí òóøààëòíóóäûí ¿éë àæèëëàãàà íü ñóóðü áîëîí ¿íäñýí õýì õýìæýýã áàðèìòàëñàí áàéõ ¸ñòîé.

2.Òºðèéí àëáàí òóøààëòíóóä õóóëèàñ äýýã¿¿ð ýðõ ìýäýëã¿é áàéõ ¸ñòîé. Òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà õóóëü ¸ñíû õèéãýýä ç¿é çîõèñòîé áàéãààã õàðààò áóñ, áèå äààñàí ø¿¿õ øàëãàæ áàéõ ¸ñòîé. Ýõíèé 2 øààðäëàãà áîë “a rule of laws and not of men” áóþó “õ¿íèé áóñ õóóëèéí çàñàãëàë” ãýñýí îéëãîëòûã èëýðõèéëæ áàéíà. Õàðèí äàðààãèéí 5 øààðäëàãà íü ÿíç á¿ðèéí àñóóäëóóäûã òóñãàæ áàéãàà áîëíî.

3.ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî èë òîä áàéäëûí øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõ

Ç¿é ¸ñ

Îð÷èí ¿åèéí ýðõ ç¿éí ìàðãààíû íýãýí òºâ áîëñîí “ç¿é ¸ñ” õýìýýõ îéëãîëòûí òàëààð îëîí òàéëáàð, òîäîðõîéëîëò õèéãäñýí áàéäàã. Ýðõ ç¿éí ò¿¿õ÷äèéí ¿çýæ áàéãààãààð “ç¿é ¸ñ” íü Àíãëèéí øóäàðãà ¸ñíû ø¿¿õ áîëîí áóñàä íèéòëýã ýðõ ç¿é á¿õèé îðíóóäàä áèé áîëñîí ýðõ ç¿éí íýãýí ¿çýë ñàíàà /body of law/ þì. Õàðèí çàðèì íýã ýäèéí çàñàã÷èä õóâèàðëàëòûí øóäàðãà ¸ñíû îéëãîëòòîé àäèë áóþó íýãýí àãóóëãààð õýðýãëýæ áàéñàí áàéíà. Áè “ç¿é ¸ñ”-ã “õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áóé ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé áèé áîëãîõ ¸ñòîé ¿ð ä¿í íü ººðºº øóäàðãà áàéõ àëáàã¿é ãýñýí ñàíààíû ýñðýã øóäàðãà ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ çîðèëãîîð õýì õýìæýýã ººð÷ëºõ õýðýãòýé áàéäàã” ãýñýí àãóóëãààð àøèãëàæ áàéíà. Ø¿¿ã÷èéí õýì õýìæýýã ººð÷ëºõ ¿éë àæèëëàãàà áóþó ç¿é ¸ñíû òàëààðõè òºñººëºë Àðèñòîòåëèéí ¿åä ýõ ¿íäñýý

Equity and The Rule of law Lawrence B. Solum òàâüñàí ãýãääýã. Õàðèí îäîî Àðèñòîòåëèéí ç¿é ¸ñ áà øóäàðãà ¸ñíû òóõàé àñóóäëûã àâ÷ ¿çüå. Ç¿é ¸ñîíä íèéöñýí ç¿éëèéã øóäàðãà ãýæ ¿çýæ áîëíî. Õàðèí þóã õóóëü ¸ñîîð øóäàðãà ãýæ ¿çýõ âý? ãýäýã ë àñóóäàë áîëîîä áàéãàà þì. Ýíýõ¿¿ àñóóäëûí õàðèó íü: Ø¿¿õèéí çàñâàðëàõ àæèëëàãàà þì. ¯¿íä òàéëáàð õèéâýë á¿õ õóóëü íèéòëýã áàéõ áºãººä åðºíõèé óòãààð íü ¿íýí çºâ èëýðõèéëýõ áîëîìæã¿é çàðèì íýã ç¿éë áàéäàã. Ãýõäýý õóóëü òóéëûí ¿íýí áàéæ ÷àääàãã¿é. Òóéëûí ¿íýí áàéæ ÷àäàõã¿é ÿâäàë íü õóóëüä ìºí õóóëü òîãòîîã÷èä áèø, õàðèí òóõàéí õýðãèéí ìºí ÷àíàðò îðøèæ áàéäàã (õ¿íèé çàí ÷àíàð íü ýíý òºðëèéí ç¿éë) þì. Ýíý áîë Àðèñòîòåëèéí “epieikeia” áóþó ”ç¿é ¸ñ” ãýæ îð÷óóëàãääàã ¿çëèéí ãîë ìºí ÷àíàð þì. Àðèñòîòåëèéí ýíý àñóóäàë òîäîðõîé áóñ, õî¸ðäìîë óòãàòàé. “Ç¿é ¸ñ”-íû òóõàé ìèíèé ñàíàà áîë Àðèñòîòåëü áîëîí ò¿¿íèé ¿çëèéã òàéëáàðëàã÷äûí ¿çýë ñàíààãààð õýëáýðæèæ áàéãàà ÷ ÿã Àðèñòîòåëèéí ç¿é ¸ñíû ¿çýë áàðèìòëàëä ¿íäýñëýýã¿é áîëíî. “Ç¿é ¸ñ”-íû íýãýí øèíæ áîë ò¿¿íèé “ø¿¿ã÷èéí õýì õýìæýýã ººð÷ëºõèéã çºâøººðºõ” îíöëîã íü áèëýý. Á¿õ åðäèéí õóóëü õ¿ðýõ ãýñýí çîðèëãîîñîî õýò îëîí ç¿éë îðóóëñàí ýñâýë äóòóó îðõèñîí áàéäàã. “Ç¿é ¸ñ” áîë õóóëèéí öîîðõîéã íºõºõ, õóóëü ç¿éí íºõöºë áàéäëûí çºð÷èë, ìàðãààíòàé àñóóäëóóäûã çîõèöóóëàõ, õýì õýìæýýã øóäàðãà áóñ ãýíýòèéí ¿ð ä¿íä õ¿ðãýõ òîõèîëäëóóäûã ýñýðã¿¿öýõ çýðãýýð õóóëèéí íýãäìýë ÷àíàðûã áèé áîëãîíî. Çàðèì òîõèîëäîëä “ç¿é ¸ñ” ø¿¿ã÷ýýñ õóóëü òîãòîîã÷èéí ñàíàà çîðèëãûã îéëãîõûã øààðääàã. Áóñàä ¿åä ýíý îéëãîëò íü ø¿¿ã÷ýýñ õóóëèí äàõü õóóëü òîãòîîã÷èéí óðüä÷èëàí õàðààã¿é áóþó õàðæ ÷àäààã¿é ( æèøýýëáýë, ÿìàð íºõöºë áàéäàëä ººð÷ëºãäºæ áàéãàà ýñâýë ºìíº íü ìýäýãäýæ áàéãààã¿é õýðýã ãýíýò ãàð÷ èðýõ ãýõ ìýò) àëäààã îëæ õàðæ, çàñàõ õýðýãòýé áîëãîäîã. Ç¿é ¸ñíû õî¸ðäàõü øèíæ ÷àíàð áîë ò¿¿íèé ïàðòèêóëàðèçì /ñàëàí òóñãààðëàõ #02 (002) || 2006/5 || www.liberty.mn 33

¯ÇÝË ÁÎÄÎË ¿çýë/ þì. “Ç¿é ¸ñ” õóóëèéã òîäîðõîé õýðã¿¿ä äýõ îíöãîé øààðäëàãàä òîõèðóóëäàã. Ç¿é ¸ñûã îíöãîé ïðàêòèê ãýäýã óòãààð îéëãîâîë ýíý íü áèäýíä ç¿é ¸ñûã ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíýýñ ÿëãàðäàã áóñàä ç¿éë¿¿äýýñ ÿëãàæ õàðàõàä òóñëàõ áîëíî. Æèøýýëáýë, ç¿é ¸ñ áîë õóóëü áîëîîä ¸ñ ñóðòàõóóíû õîîðîíäîõ çºð÷ëèéí øèéäýëòýé àäèë ç¿éë áèø þì. Ø¿¿ã÷èä õ¿íèéã áîîë÷ëîõ òóõàé õóóëü÷èëñàí áàðèìò áè÷ãèéã “áîîë÷ëîë íü ¸ñ ñóðòàõóóíã¿é àñóóäàë” ãýñýí ¿íäýñëýëýý𠺺ð÷ëºõ øààðäëàãàòàé. Ãýõäýý ø¿¿ã÷èéí õýì õýìæýýã ¸ñ ñóðòàõóóíû ¿íäýñëýëýý𠺺ð÷ëºõ æèøýý íü ç¿é ¸ñíû ïðàêòèêò òîõèðîõã¿é. ßàãààä ãýâýë ýíý øèéäâýð íü òîäîðõîé õýðã¿¿äèéí îíöãîé íºõöºë áàéäëûí óëìààñ õýì õýìæýýã ººð÷뺺ã¿é. ªºðººð õýëáýë, äýýðõè øèéäâýð íü ¸ñ ñóðòàõóóíû çàð÷èìä ¿íäýñëýñýí øèéäâýð þì.

Â.

Ǻð÷ëèéí ìºí ÷àíàð

Ç¿é ¸ñ áîëîîä ýðõ ç¿éò ¸ñ õîîðîíäûí çºð÷ëèéí øèíæ ÷àíðûã ýíãèéíýýð äàðààõü áàéäëààð òîäîðõîéëæ áîëíî. Ýðõ ç¿éò ¸ñ íü ø¿¿ã÷äèéã õýì õýìæýýã çàéëøã¿é äàãàæ áàéõûã øààðääàã, õàðèí ç¿é ¸ñ íü ø¿¿ã÷äèéã øóäàðãà øèéäâýð ãàðãàõ ¿íäýñëýëýýð õýì õýìæýýã ººð÷ëºõèéã çºâøººðäºã. Ýíýõ¿¿ ¿çëèéã 3 çàìààð ñóäàëæ áîëîõ þì.

1.õàìààðàë á¿õèé îéëãîëòîä àíàëèç õèéõ; 2.¸ñ ñóðòàõóóíû íîòîëãîîíû ò¿âøèíä; 3.õýì õýìæýý áîëîí õóóëü ç¿éí íýð òîìú¸îíû íàðèéí íÿìáàé áàéäëûí õîîðîíäîõ õàðüöààãààð; Ýðõ ç¿éò ¸ñ áà ç¿é ¸ñíû õîîðîíäûí çºð÷ëèéã òàéëáàðëàõ ýõíèé àðãà çàì áîë ¿çýë áîäëûí ò¿âøèíä ÿâàãääàã. Ýðõ ç¿éò ¸ñûã “õóóëèéí ººðèéíõ ººðèéíõ íü õýì õýìæýý” ãýæ îéëãîäîã áîëîâ÷ èõýíõèäýý òèéì áèø áàéäàã. ªºðººð õýëáýë ø¿¿ã÷äýä õýðãèéã øèéäâýðëýõäýý äàãàæ ìºðäºõ æóðìûã ýðõ ç¿éò ¸ñíû õýä õýäýí îíöëîãóóä ¿íäñýí ¿íäýñëýë¿¿äèéã áèé áîëãîñíîîð ãàðãàäàã. Òýäãýýð ¿íäýñëýë¿¿äèéí ýõíèéõ íü” á¿õ õýðýãò ÿëãàìæòàéãààð õàíäàõ øààðäëàãà áóþó òîãòâîðòîé áóñ áàéäëûí øààðäëàãà” ãýæ ìèíèé íýðëýñýí òýðõ¿¿ ç¿éë äýýð ¿íäýñëýäýã þì. Ýíý ¿íäýñëýëèéí ¿íäñýí íîòîëãîî íü “á¿õ õýðã¿¿ä ººð ººðèéí ãýñýí îíöëîã øèíæ¿¿äòýé áàéäàã” þì. Ãîë íü èæèë òºñººòýé áîëîí ÿëãààòàé òàëóóäûã òîäîðõîéëîõ ¸ñòîé. Ǻð÷ëèéí õî¸ð äàõü ¿íäýñëýë íü “èë òîä áàéäëûí 34

www.liberty.mn || 2006/5 || #02 (002)

øààðäëàãà”-ûã áèé áîëãîäîã. Õóóëèóä îéëãîìæòîé, íýýëòòýé áàéõ çàð÷èì íü ø¿¿ã÷äèéã õýì õýìæýýíä òîõèðóóëàí õýðãèéã øèéäâýðëýõýä õ¿ðãýõ ÿâäàëä õ¿ðãýäýã. Ãýâ÷ ç¿é ¸ñíû ïðàêòèê íü “post hoc” áºãººä õýðýã ÿâäëûí äàðàà áèåëýëýý îëäîã. Ýíý îíöëîã íü õ¿ì¿¿ñò çàí ¿éëýý ººðèéí äóðààð çîõèöóóëàõ áîëîìæèéã ¿ã¿é áîëãîäîã. Ãóðàâäàõ ¿íäýñëýë áîë “òîãòâîðòîé áàéäëûí øààðäëàãà” þì. Ýðõ ç¿éò ¸ñ íü õóóëèéã åðºíõèé õ¿ðýýíä áàðüæ, õóâü õ¿íèé àøèã ñîíèðõîëä íèéö¿¿ëñýí õóóëü áèé áîëõûã õîðèãëîõ ¸ñòîé þì. “Ç¿é ¸ñ” íü òîäîðõîé òàëóóäàä çîðèóëàãäñàí õóóëèéí õýì õýìæýýã á¿òýýõ ñàíààã àãóóëäàãã¿é áîëîâ÷, ø¿¿ã÷ íýãäñýí õýì õýìæýýíä áóñ ÿìàð íýã ìàðãààí çºð÷ëèéí áàðèìò äýýð ¿íäýñëýí ãàðãàñàí ººðèéí øèéäâýðèéí ó÷èð øàëòãààíûã òàéëáàðëàõ ¸ñòîé ãýñýí ñàíààã àãóóëäàã þì. . . .

II. ¨ñ ç¿éã äýýäýëñýí ø¿¿õèéí îíîë Îð÷èí ¿åèéí õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä “¸ñ ñóðòàõóóí” ãýõ íýð òîìü¸î Àðèñòîòåëèéí ¿åèéí óòãàà õýäèéí àëäñàí áèëýý. Àðèñòîòåëèéí áîäëîîð ¸ñ ñóðòàõóóí áîë õ¿íèé ñàéí ÷àíàðóóä áóþó “áóÿíò ¿éë” þì. Îþóí óõààí, ýð çîðèã, ýðäýì ìýäëýã çýðýã ýåðýã çàí ÷àíàð õ¿íèéã õºãæ¿¿ëäýã. Ýíýõ¿¿ á¿ëýãò áè ¸ñ ñóðòàõóóíûã äýýäýëñýí ø¿¿õèéí îíîëûí òàëààð äýëãýð¿¿ëýí òàéëáàðëàÿ.

À. ¨ñ ç¿éã äýýäýëñýí ø¿¿õèéí îíîëûí á¿òýö Ýíýõ¿¿ îíîëûí ãîë ñàíàà íü ýðõ ç¿éí òºãñ øèéäâýð áîëîí øèéäâýð õîîðîíäûí îéëãîëòûí õîëáîî õàìààðëûã áèé áîëãîõ þì. Ýíýõ¿¿ õîëáîî õàìààðëûí ìºí ÷àíàðûã 3 ÿíçààð òîäîðõîéëæ áîëíî.

¨ñ ç¿éò øèéäâýð-òîõèðñîí íºõöºë áàéäàëä ¸ñ ç¿éò ø¿¿ã÷ øèéäâýð ãàðãàñàí òîõèîëäîëä ýðõ ç¿éí øèéäâýð ¿íýí çºâ áàéíà. ¨ñ ç¿éò ø¿¿ã÷-¸ñ ç¿éò ø¿¿ã÷ ãýäýã áîë ø¿¿ã÷èéí õóóëü ç¿éí ¿¿ðãýý õàíãàëòòàé áèåë¿¿ëýí àæèëëàäàã ø¿¿ã÷èéí ¸ñ ç¿éã ÷àíä áàðèìòàëäàã õ¿í þì. Ø¿¿ã÷èéí ¸ñ ç¿é-ø¿¿ã÷èéí ¸ñ ç¿é ãýäýã íü ø¿¿õ ¿éë àæèëëàãààíû ñàéí òàëóóäûã õºõ¿¿ëýí äýìæäýã îþóí óõààí, õ¿ñýë çîðèãèéí ýåðýã ÷àíàðóóä þì. Ø¿¿ã÷èéí ¸ñ ç¿éä ø¿¿ã÷èéí óõààëàã, îþóíëàã áàéäàë; ø¿¿ã÷èéí ìýäëýã; ø¿¿ã÷èéí

çàð÷èì÷ òóóøòàé áàéäàë; ø¿¿ã÷èéí çàí áàéäàë, òýãø ¿çýë, øóäàðãà, ¿íýí÷ áàéõ çýðýã øààðäëàãûã áàãòààäàã. Òèéìýýñ ¸ñ ç¿éã äýýäýëñýí ø¿¿õèéí îíîëä òóëãóóðëàí ãàðãàñàí õóóëü ç¿éí øèéäâýð¿¿ä ø¿¿ã÷èéí ¸ñ ç¿éä íèéöñýí áàéäàã. Ãýâ÷ ¸ñ ñóðòàõóóíûã äýýäýëñýí ø¿¿õèéí îíîë íü ø¿¿ã÷èéã ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã ýñâýë îíöãîé òîäîðõîé øèéäâýð¿¿äèéí ¿ð äàãàâàðûã àíõààðàõààñ ÿëãàæ ñàëãàæ õàðäàãã¿é. ¨ñ ñóðòàõóóíò ø¿¿ã÷èä õýì õýìæýýíèé òàëààð ñàíàà òàâüäàã. Õóóëüä ¿íýí÷ýýð ç¿òãýõ íü ø¿¿õèéí øóäðàãà áàéäëûí íýã ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã þì. Ò¿¿íýýñ ãàäíà òîäîðõîé íºõöºë áàéäàëä ãàðãàñàí øèéäâýðýýñ ãàðàõ ¿ð äàãàâàðò àíõààðàë òàâüäàã. Ø¿¿ã÷èéí ìýäëýãèéí ñàéí òàë íü ººðèéí øèéäâýðèéí ¿ð äàãàâàðò àíõààð÷, àñóóäëûã øèéäâýðëýæ ÷àäàõ ÷àäâàðûã àãóóëàõàä îðøèíî. ¨ñ ç¿éã äýýäýëñýí ø¿¿õèéí îíîëîîð ø¿¿ã÷ ÿíç á¿ðèéí ýñðýã îíîëóóäûí äàâóó òàëä àíõààð÷ àæèëëàõ áîëîìæèéã îëãîäîã. Õàìãèéí ÷óõàë îíöëîã ÿëãààãàà àâ÷ ¿ëäýõ íü îéëãîìæòîé. Õóóëü ç¿éí ôîðìàëèçì ¿íýí çºâ øèéäâýðèéí øàëãóóð áîëîõ ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíä çàõèðàãääàã. Áîäèò áèåëýëýý áîëæ õýðýãæèõ áîëîí ÿëãààòàé òàëóóä ¿ð äàãàâàðûã õóóëü ç¿éí çºâ øèéäâýð ãàðãàõ íºõöºë áèé áîëãîäîã. ¨ñ ç¿éã äýýäýëñýí ø¿¿õèéí îíîë íü ýäãýýð ¿éë àæèëëàãààíóóä õîîðîíäîî õàìààðàëòàé áàéõ áîëîìæèéã îëãîæ äýìæäýã, ãýâ÷ òýäãýýðèéí íºõöºëäºõ áàéäëûã ¿ã¿éñãýäýã. Â. Ø¿¿ã÷èéí ¸ñ ç¿é Äàðààãèéí àñóóäàë ç¿éë áîë ø¿¿ã÷èéí ¸ñ ç¿éí òóõàé àñóóäàë þì. ×àäâàðëàã ñàéí ø¿¿ã÷ äàðààõ 6 ¸ñ ç¿éã ýçýìøñýí áàéõ ¸ñòîé.

1. Ø¿¿ã÷èéí óõààëàã, îþóíëàã áàéäàë 2. Ø¿¿ã÷èéí ýðõ ç¿éí óõàìñàð 3. Ø¿¿ã÷èéí øóäàðãà áàéäàë 4. Ø¿¿ã÷èéí çàí áàéäàë 5. Àäèë òýãø õàíäàõ 6. ¯íýí÷ øóäàðãà áàéõ. Ø¿¿ã÷èéí ¸ñ ç¿é íü ýäãýýð 6 ç¿éëèéã ¸ñ ç¿éí åðºíõèé îéëãîëòòîé /ñàéõàí àìüäðàëûí òàëààð õ¿í á¿ðò áàéõ øèíæ ÷àíàðóóä/ õàðüöóóëàõ áóþó ýñðýãö¿¿ëýí òàâèõ çàìààð òîäîðõîéëîãääîã. . Çàðèì ø¿¿ã÷èéí ¸ñ ç¿éí çàí ¿éë åðºíõèé ¸ñ ç¿éí íýãýí õýëáýð áàéäàã. Æèøýýëáýë: ø¿¿ã÷èéí ìýðãýí óõààí áîë ø¿¿õèéí àãóóëãàä çîðèóëæ, ò¿¿ãýýð áèé áîëñîí ç¿éë þì. Áóñàä íü áîë ÿëãààòàé ç¿éë¿¿ä

¯ÇÝË ÁÎÄÎË áºãººä çºâõºí ø¿¿ã÷èéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã õ¿íä áàéõ ¸ñòîé ºâºðìºö çàí ¿éë áèëýý. Æèøýý íü, õýíèéã ÷ ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëã¿é òýãø õàíäàõ íü ø¿¿õ ýðõ ìýäýëòýé õ¿íýýñ áóñäàä îíö ÷óõàë áóñ þì. Ø¿¿ã÷èéí ¸ñ ç¿éí ýõíèé õýëáýð áîë “sophia” áóþó îíîëûí ìýäëýã þì. Ø¿¿ã÷èéí îþóíëàã ( óõààëàã) áàéäàë õóóëèéã îéëãîõ, ýðõ ç¿éí îíîë áèé áîëãîõîä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëäýã þì. Ñàéí ø¿¿ã÷ áàéíãà õóóëèàð ñóðàëöàæ áàéõ ¸ñòîéãîîñ ãàäíà ýðõ ç¿éí áîëîâñðîíãóé ¿íäýñëýë¿¿ä áèé áîëãîæ áàéõ ÷àäâàðòàé áàéõ ¸ñòîé. Ò¿¿íýýñ ãàäíà ø¿¿ã÷èä íÿãòëàí áîäîõ, èíæåíåð ãýõ ìýò áóñàä ìýðãýæëèéí òàëààð òîäîðõîé îéëãîëòòîé áàéõ õýðýãòýé. Ôèçèê, ôèëîñîôè, ýñâýë ìèêðîáèîëîãèéí ñàëáàðûíõààñ ìýäëýãýý äýýøë¿¿ëýõ áàéäëààðàà ýðõ ç¿éí îíîëûí ìýäëýã ÿëãààòàé áàéäàã. Õî¸ð äàõü øààðäëàãà áîë ø¿¿ã÷èéí ýðõ ç¿éí óõàìñàð, “phronesis” áóþó çºí áèëýã þì. Ñàéí ø¿¿ã÷ ýðõ ç¿éí çîðèëãî, óòãà àãóóëãûã ñîíãîæ ÷àääàã çºí áèëýãòýé áàéõ ¸ñòîé. Ïðàêòèê ìýäëýã ñàéòàé ø¿¿ã÷ àëü õýñãèéã àøèãëàõ áîëîí, ¿¿íä õ¿ðýõèéí òóëä ÿìàð àãóóëãûã ñîíãîâîë çîõèõûã ìýääýã áàéíà. Ø¿¿ã÷èéí ýðõ ç¿éí óõàìñàð ãýäýã íü óãòàà çºí áèëãèéã ë ø¿¿ã÷ íàð øèéäâýð ãàðãàõäàà àøèãëàæ áàéíà ãýñýí ¿ã þì. Ïðàêòèê ìýäëýã ñàéòàé ø¿¿ã÷ îíöãîé íºõöºëä ÿìàð çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõýý ìýääýã, ÿëãàæ ñàëãàäàã. Çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä ÿìàð óòãà àãóóëãààð íü õýðýãëýõýý øèéäâýðëýõ ÷àäâàðòàé áàéäàã. Ãóðàâ äàõü øààðäëàãà íü ø¿¿ã÷èéí øóäðàãà, çàð÷èì÷ (òóóøòàé) áàéäàë þì. Øèëäýã, ÷àäâàðëàã ø¿¿ã÷ õóóëèéí ¿íýí çºâ, îéëãîìæòîé áàéäëààð õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà ýñýõäýý îíöãîé àíõààðàë òàâüæ àæèëëàäàã áàéõ ¸ñòîé. Àðèñòîòåëèéí ¸ñ ç¿éí ñàéí øèíæ ÷àíàð ãýæ íýðëýñýí ýåðýã òàëóóäûã òîäîðõîé àðãà çàìààð áèé áîëãîäîã ç¿éëèéã ø¿¿ã÷èéí øóäàðãà, çàð÷èì÷ áàéäàë ãýíý. Ø¿¿ã÷èéí øóäàðãà áàéäàë áîëîí ýðõ ç¿éò ¸ñíû õîîðîíä íàðèéí õîëáîî áàéäàã. Ø¿¿ã÷èéí øóäàðãà áàéäàë ¿ã¿é áîë ýðõ ç¿éí ýìõ öýãöòýé, èë òîä, íèéòëýã áàéäëûí øààðäëàãóóäûí ¿íý öýíý ¿ã¿é áîëíî ãýñýí ¿ã. ªºðèéí õóâèéí õ¿ñýë ñîíèðõîë, óëñ òºð, ¸ñ ç¿éí äàâóó òàëààñ èë¿¿ãýýð õóóëèéã ¿íäýñëýí øèéäâýð ãàðãàõûã ø¿¿ã÷èéí çàð÷èì÷, òóóøòàé áàéäàë ãýæ õýëíý. ĺðºâ äýõ íü “ø¿¿ã÷èéí çàí áàéäàë” þì.

Ø¿¿ã÷èéí çàí áàéäëûí øàëãóóðûí òóõàé óëàìæëàëò àñóóäëûã Àðèñòîòåëèéí äýâø¿¿ëñýí çàí áàéäàë, ýñâýë “proates” áóþó ºäººí õàòãàëò áîëîí íºõöºë áàéäëûã òýíö¿¿ëýõ óóð õèëýíãýý õÿíàõ òóõàé ¿çëýýð èëýðõèéëýãäýæ èðñýí. Õàðèó õîðò ¿éëäýë íü ø¿¿ã÷äýä ø¿¿õ õóðàëäààíû ÿâöàä àëèâàà õýðýã ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ òîõèîëäîëä îíöãîé ìóó ¿ð ä¿íä õ¿ðãýäýã. Æèøýý íü, Ø¿¿ã÷ Õîôôìàíû àëäàðò “×èêàêîãèéí 7 ø¿¿õ õóðàëäààí”-û ÿâö äàõü òýíöâýðã¿é óóð õèëýí (øèð¿¿í áàéäàë) íü õ¿ì¿¿ñèéí ø¿¿õ çàñàãëàëä èòãýõ èòãýëèéã õºñºðä¿¿ëñýí ç¿éë áîëñîí þì. Ãýâ÷ õýò íîîìîé áàéõ íü ø¿¿ã÷èéí áàñ íýã ñóë òàë þì. Òîäîðõîé õàðèó ¿éëäýë õèéí ººðèé㺺 èëýðõèéëæ ÷àääàãã¿é ø¿¿ã÷ ìºí ë äýýðõòýé àäèë áàéäàëä õ¿ðãýæ áîëîõ þì. Ø¿¿ã÷ ø¿¿õèéí òàíõèìûã õýðýâ õÿíàæ ÷àäàõã¿é áîëáîë õàìãààëàã÷èä á¿ñëýãäñýí áóþó òóëãàìäàæ ñàíäàðñàí áàéäàëä îðîõ ìýò áîëíî. Òàâ äàõü ÷àíàð áîë ø¿¿ã÷èéí ÿëãàâàðëàëã¿é õàíäàõ õàíäëàãà þì. Ýíý íü ýðõ ç¿éí ìàðãààíòàé àñóóäëóóäàä õàíäàõ òàëóóäûí õàðèëöàí îéëãîëöîë, áóñäûí ¿çýë áîäëûí õ¿íäýòãýëä ñóðãàõ õàíäëàãà þì. Ø¿¿ã÷èä 1 òàëä íºãºº òàëààñ èë¿¿òýéãýýð õàòóó ÷àíä õàíäàæ áîëîõã¿é. “¯ë ÿëãàâàðëàë” áóþó àäèòãàëûí ò¿âøèí çàðãàëäàæ áóé òàëóóäûí àøèã ñîíèðõëûã ººðòºº àãóóëñàí áàéõ áà ýíý íü áóñàä íºõöºëä òîõèðäîã ø¿¿ã÷èéí ¿¿ðýã õàðèóöëàãààñ ººð ç¿éë þì. Ýöýã ýõ÷¿¿ä õ¿¿õä¿¿ääýý, íàéç íºõºä áèå áèåäýý õàíääàãòàé àäèë õýíä ÷ õàíäàõ ¸ñã¿é áîëîâ÷ ø¿¿ã÷ ºìíº íü õ¿ð÷ èðýõ õýíèéã ÷ áîëîâ õàðèëöàí îéëãîëöîõ, áóñäûã îéëãîõ òîäîðõîé îéëãîëòòîé áàéõ ¸ñòîé. Çóðãàà äàõü ÷àíàð áîë ¿íýí÷, øóäàðãà áàéõ ÿâäàë þì. Øèëäýã, ñàéí ø¿¿ã÷ àëü àëü òàëä ñàéíààð õàíäàõ ¸ñòîé. Çàðèì òîõèîëäîëä ¿íýí÷ áàéäàë ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõèéã øààðäàõ áîëîâ÷ çàðèìäàà òýäãýýð õýìæýýã ººð÷ëºõºä äýìæëýã ¿ç¿¿ëäýã. Ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíä õàíäàõ ¿íýí áàéäëûí øèíæ ÷àíàðûí õîëáîî õàìààðëûí òóõàé àñóóäëûã áè ýðõ ç¿éò ¸ñíû òóõàé ¿çýë ñàíààòàé øóäðàãà ¸ñûã óÿëäóóëàí àâ÷ ¿çñýí ¿íäñýí äýýð õºãæ¿¿ëñýí áèëýý.

ø¿¿ã÷èéí ¸ñ ç¿é íü õýò ò¿ðãýí õóãàöààíä áóþó äàí ãàíö õ¿ñýë çîðèãîîð áèé áîëîõã¿é. Àðèñòîòåëü îþóí óõààíûã ñàéí ÷àíàðûí ñóðãàëò áîëîí áîëîâñðîëîîð îëæ àâäàã áîë, ¸ñ ç¿éí ñàéí ÷àíàðóóäûã æóðìààð áèé áîëãîäîã ãýäýãò èòãýäýã áàéâ. Ò¿¿íèé ¿çýë áîäîë íü ø¿¿õèéí ¸ñ ç¿éã ýçýìøèõ òàëààðõ îéëãîëòûã ÷ ìºí áèé áîëãîñîí þì. Ø¿¿ã÷èéí ¸ñ ç¿éí áîëîâñðîëûã ýõíèé øàò íü åðºíõèé ¸ñ ç¿éã ýçýìøèõýä ÷èãë¿¿ëýõ ñàéí õ¿ì¿¿æèë, áîëîâñðîë þì. Äàðààãèéí øàòíóóä áîë ýðõ ç¿éí ñóðãàëò, ïðàêòèê äàäëàãà þì. Íèéòëýã õóóëü ç¿éí òîãòîëöîîíä ø¿¿õèéí àæèëòàí áîëîõîîð îðîëäîã÷èä ø¿¿ã÷èéí óõààëàã, øóäðàãà áàéäàë, õóóëü÷, ºì㺺ëºã÷ººð àæèëëàí õóóëèéã õýðýãëýõ, òàéëáàðëàõ ìýäëýã çýðãèéã ýçýìøñýí áàéõ ¸ñòîé þì. (áóñàä òîãòîëöîîíä ø¿¿ã÷èä àíõàí øàòíû ø¿¿õýä àæèëëàæ áàéñàí òóðøëàãàòàé áàéõ ¸ñòîé). ͺ㺺 òàëààñ àâ÷ ¿çâýë, ¿ë ÿëãàâàðëàõ ÷àäâàðûã ýçýìøèõ íü õóóëèéí ïðàêòèêààñ àíãèä áàéæ, õàðèí ººðèéí ¿éë÷èë¿¿ëýã÷äýý ÿëãàâàðòàé õàíäñàí ìýò õàðàãäàæ áîëîõ þì. Ýäãýýð øàëòãààíû óëìààñ øèëäýã ø¿¿ã÷èä ïðàêòèê òóðøëàãà ñàéòàé áàéäàã áà õàìãèéí øèëäýã¿¿ä íü ø¿¿õ òàíõèìûí ñàíäàë äýýð íèëýýä õóãàöààã ºíãºðººñíèé äàðàà ë ººðñäèéí á¿õýë áîëîëöîîã ø¿¿õ ¿éë àæèëëàãààíäàà á¿ðýí ä¿¿ðýí àøèãëàæ ÷àääàã áîëäîã áàéíà. Ø¿¿õèéí ìýäëýãèéã ýçýìøèõ íü ç¿é ¸ñíû çàí ¿éëèéã ýðõ ç¿éò ¸ñòîé óÿëäóóëàõàä îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé ç¿éë þì. Ø¿¿ã÷èéí ìýäëýã ãýäýã íü ø¿¿õ ¿éë ÿâöàä õîëáîîòîé ïðàêòèê ìýäëýã ãýñýí ¿ã þì. Ýðõ ç¿éí ïðàêòèê íü ÷àäâàðëàã ø¿¿ã÷èä áîäèò áàéäàëä þó òîõèðîõûã ìºí, õóóëü ¿ð ä¿íòýé àæèëëàæ áàéãààã ìýäðýõ ø¿¿ã÷èéí ìýäðýìæèéã õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã áèé áîëãîäîã. Ø¿¿õ òàíõèìä àæèëëàõ íü øèíý õàíäëàãóóäûí ¿¿äíýýñ îëîí ÿíçûí òóðøëàãûã õýðýãëýñíýýð ø¿¿ã÷èéí ïðàêòèê ìýäëýãèéã óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëæ ºãäºã þì. . . .

Ñ. Ø¿¿ã÷äèéí ¸ñ ç¿éí áîëîâñðîë Ø¿¿ã÷ ¸ñ ç¿éã¿é áîë àëèâàà õýðã¿¿äèéã ÷àäâàðëàãààð øèéäâýðëýæ áàéãààã áàòëàõ áàòàëãàà áàéäàãã¿é. Ãýõäýý #02 (002) || 2006/5 || www.liberty.mn 35

¯ÇÝË ÁÎÄÎË

ÝÐÕ Ç¯ÉÒ ¨Ñ ÄÀÕÈÍ ÑÝÐÃÝÑÝÍ ÍÜ Àíãëè õýëíýýñ óòãà÷èëàí îð÷óóëñàí ×.Öýíãýë Òàéëáàð

Ý

íýõ¿¿ ºã¿¿ëýë íü íèéò 7 õýñãýýñ á¿ðäýæ áàéãàà áà çîõèîã÷ ºã¿¿ëýëäýý àëèâàà óëñ îðîí ýðõ ç¿éò ¸ñûã áýõæ¿¿ëõèéí òóëä ýäèéí çàñàã, íèéãýì, óëñ òºð, ýðõ ç¿éí øèíýòãýë õèéõ ¸ñòîé㠺㿿ëýëäýý áè÷ñýíèé ýðõ ç¿éí øèíýòãýëòýé õîëáîîòîé õýñã¿¿äèéã íü îð÷óóëàã÷ ò¿¿âýðëýí îð÷óóëæ óíøèã÷ òàíä õ¿ðãýæ áàéíà. Õýðâýý òà ºã¿¿ëëèéã á¿òíýýð íü óíøèõûã õ¿ñâýë ìàíàé ñýòã¿¿ëèéí ðåäàêöèä õàíäàíà óó. “Ýðõ ç¿éò ¸ñ” áîë õ¿í òºðºëõòºíä òóëãàðñàí àñóóäëóóäûí õàìãèéí òîõèðîìæòîé “øèéäýë” ãýñýí ñàíàëûã ÿìàðâàà íýãýí óëñ àâ÷ õýëýëöýõã¿éãýýð ºíºº ¿åä ãàäààä áîäëîãûí àñóóäëàà õÿëáàð øèéäâýðëýæ ÷àäõààðã¿é áîëëîî. Õÿòàä óëñûí ýäèéí çàñãèéí àøèã ñîíèðõëûí ýñðýã áîäëîãî áóþó “õ¿íèé ýðõèéã õÿçãààðëàæ áàéãàà áîäëîãûã” õýðõýí ÀÍÓ òàñëàí çîãñîîæ ÷àäàõ áèëýý? “Ýðõ ç¿éò ¸ñèéí òóõàé ¿çëèéã áàðèìòëàñíààð òóõàéí óëñ îðîí òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí áàðèìòëàõ “çàð÷èì”-ã áèé áîëãîñíîîð òîäîðõîé “àøèã”-ã áèé áîëãîæ áàéäàã þì” ãýäãèéã çàðèì îëîí óëñûí àæèãëàã÷èä äýìæèæ áàéíà. ̺í èõýíõè àæèãëàã÷èä “ýðõ ç¿éò ¸ñûã õºãæ¿¿ëýõ íü õºãæëèéí ¿íäñýí ò¿ëõ¿¿ð” ãýæ ¿çýæ áàéãàà þì. Ìåêñèê óëñ õýðõýí ººðèéíõºº òîãòâîðã¿é ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí áîëîí íèéãìèéí øèëæèëòýý ç¿é çîõèñòîé áàéäàë ðóó õºòëºõ âý? Ýíýõ¿¿ àñóóëòàíä Ìåêñèê óëñ áîëîí îëîí óëñ õàðèóëàõäàà: “Ìåêñèê óëñ íü ýðõ ç¿éò ¸ñûã áèé áîëãîñíîîð òóëãàìäààä áàéãàà á¿õ àñóóäëàà øèéäýæ ÷àäíà” ãýæ áàéíà. ¯íýí õýðýãòýý, Áîñíèà, Ãàèò, Ðâàíäà åð íü á¿õ áóóðàé õºãæèëòýé óëñûí õºãæëèéí ãàðö íü ÝÐÕ Ç¯ÉÒ ¨Ñ ìºí áîëîõ íü îéëãîìæòîé áîëëîî. “Äàÿàðøëàëûí ýðèí óëàì çàéëøã¿é 36

www.liberty.mn || 2006/5 || #02 (002)

áóþó ÷óõàë ç¿éë áîëîõ áîëíî” ãýõ ¿çýë ºðíºäèéí óëñ òºðèéí ôèëîñîôèéí íýãýí ñàëøã¿é õýñýã áîëñîí ÿâäàë íü öàð õ¿ðýýãýý òýëñýýð á¿õ äýëõèéí àñóóäàë áîëæ áàéíà. Ýíõ òàéâàí, ýðõ ÷ºëººòýé, õºãæèíã¿é íèéãýìä àìüäðàõ ÿâäàë íü õàìãààñ ÷óõàë ç¿éë áîëîîä áàéãàà íü ìàðãààíã¿é ç¿éë þì. Äàðàíãóéëàë ýñâýë òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãààñ øèëæèæ áóé óëñóóäûí ºâ÷íèéã íèéòëýã õýðýãñýëýýð ýì÷ëýí ãýíýòèéí õºãæèëä õ¿ðãýõ ÿâäàëä ºâ÷òºíººñ ãàäíà ýì÷ëýã÷èéí õÿíàìãàé áàéäàë çàéëøã¿é øààðäëàãòàé. Ýðõ ç¿éò ¸ñ ýõíèé ýýëæèíä òóõàéí óëñûã ºíãºðñíººñ ýõëýõèéã áóþó óëñ òºðèéí áîëîí ýäèéí çàñãèéí ëèáåðàë÷ëàëûí õàìãèéí ýíãèéí ¿åýñ øèíýòãýëèéí áýðõøýýëòýé ¿åèéã õ¿ðòýëõ çàìûã òóóëàí çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéã ñàíàë áîëãîäîã. Àçèéí, õóó÷èí ÇÕÓ-í, Ç¿¿í Åâðîïûí, Ëàòèí Àìåðèêèéí, Àôðèêèéí àðä ò¿ìíèé “ºðãºí öàð õ¿ðýý á¿õèé ýðõ ç¿éò ¸ñíû øèíýòãýë”-í õ¿ñýë ¿éë àæèëëàãàà áîëîí õóâèð÷ áàéíà. Ãýâ÷ ¯íäñýí õóóëü, åðäèéí õóóëèóä, ä¿ðýì, æóðìûã øèíý÷ëýí íàéðóóëàõ ÿâäàë áîë õàìãèéí àìàðõàí ýíãèéí áºãººä õÿëáàð ç¿éë. Àëñûí õàðààòàé øèíýòãýë õ¿íä õýö¿¿ õèéãýýä óäààí áàéäàã. Ø¿¿ã÷, õóóëü÷, áîëîí òºðèéí àëáàí õààã÷ íàðûã äàõèí ñóðãàæ, íèéòèéí ø¿¿õýýñ àéõ ýìýýõ ñýòãýë ç¿éã ¿ã¿é áîëãîæ, öàãäààãûí áàéãóóëëàãà, õîðèõ ãàçàð çýðýãò á¿òöèéí ººð÷ëºëò õèéõ ¸ñòîé. Õýðâýý õóóëü áîëîí ø¿¿õèéí ¿çýë ñàíàà ¿íýí çºâ, øóäàðãààð øèíý÷ëýãäõèéí òóëä øèíý÷ëýõ ¿éë àæèëëàãààíä èðãýä çàéëøã¿é îðîëöîõ ¸ñòîé. Ýðõ ç¿éò ¸ñíû øèíýòãýëèéí ¿íäñýí áýðõøýýë íü òåõíèê òåõíîëîãè ýñâýë ýäèéí çàñãèéí áóñ õàðèí óëñ òºðèéí áîëîí õ¿íèé àñóóäëóóä áàéäàã. Ýðõ ç¿éò ¸ñíû øèíýòãýë “õóóëèàð çàñàãëàãäàõààñ òàòãàëçäàã óäèðäàã÷ íàðûí àñóóäàë” øèéäýãäñýí òîõèîëäîëä ë ñàÿ íýã àìæèëòàíä õ¿ðýõ áîëíî. Õóóëèéã äýýäëýõ ¿çýë íü

Òîìàñ Êàðîòåñ 1998 àâèëãàë, çàìáàðààã¿é áàéäàë íî¸ðõñîí íèéãýìä çºâõºí óëñ òºðèéí ýëèò¿¿äèéã òîäîðõîé õÿçãààðëàëò, äàðàìòàíä áàéëãàñíû ¿ð íºëººãººð ººðñ人 óëàìæëàëò ¿çýë, õóóëèàð áàòàëãààæñàí àøèã ñîíèðõëîî îðõèõ õ¿ðòýë õÿëáàð õ¿ëýýí çºâøººðºãäºõã¿é. Õàðèí óëñ òºðèéí øèíýòãýëèéí ¿åä ãàðæ èðñýí óëñ òºð÷äèéí øèíý ¿å íü òºðèéã õÿíàæ áàéõ áàéãóóëëàãóóä òýäíèé õÿíàëòààñ ãàäóóð áèé áîëæ øèíýòãýëèéã óëàì èäýâõæ¿¿ëæ áàéãààä äóðã¿éëõýæ ýõýëäýã. ªðíºäèéí àðä ò¿ìýí, ìºí õóâèéí õàíäèâëàã÷èä ýðõ ç¿éò ¸ñíû øèíýòãýëä ñàÿ ñàÿ äîëëàðûã çàðöóóëäàã áîëîâ÷ ìºíãºí òóñëàìæààñ ººð øèíýòãýëä õèéæ áàéãàà ç¿éë îãò àëãà áàéíà. Àðä÷èëñàí íèéãýìä øèëæñýí óëñ îðíóóä ýõëýýä øèíý÷ëýãäýõèéã õ¿ñýõ ¸ñòîé áà ¿¿íèé äàðààãààð øèíýòãýëä ìàø õÿíàìãàéãààð õÿíàëò òàâèõ øààðäëàãòàé. Ýíý õîîðîíä øèíýòãýëä õàíäèâ ºãºã÷èä þóíä ìºí㺺 çàðöóóëàõàà ñóðàõ, îéëãîõ ¸ñòîé. Ýðõ ç¿éí ¿íäýñ

“Ýðõ ç¿éò ¸ñ”-ã “õóóëèóä íü íèéòèéí ìýäëýã áîëñîí, àãóóëãûí õóâüä îéëãîìæòîé, á¿ãäýä èæèë ¿éë÷èëæ áàéäàã òîãòîëöîî” ãýæ òîäîðõîéëæ áîëîõ þì. Õóóëèóä íü óëñ òºðèéí áîëîí èðãýíèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàäãàëæ, õàìãààëæ áàéäàã. Òóõàéëáàë, ãýìò õýðýãò ñýæèãëýãäñýí ýòãýýä íü øóäàðãà ø¿¿õýýð ø¿¿ëãýõ, ø¿¿õýä ¿ãýý õýëýõ, ãýì áóðóóòàéã íü ø¿¿õ òîãòîîõ õ¿ðòýë ãýì áóðóóã¿é ãýæ ¿çýãäýõ ýðõòýé. Ýðõ ç¿éí ¿íäñýí èíñòèòóöèóä áîëîõ ø¿¿õ, ïðîêóðîð, öàãäàà íàð íü øóäàðãà, ìýäëýã áîëîâñðîëòîé, ÷àäâàðëàã áàéõ ¸ñòîé. Ø¿¿ã÷ íü ¿íýí÷ øóäàðãà õèéãýýä õàðààò áóñ áàéõààñ ãàäíà óëñ òºðòýé îãò õîëáîîã¿é áàéõ ¸ñòîé. Ìàãàäã¿é õàìãèéí ÷óõàë áàéõ ç¿éë íü “òºð íü çàéëøã¿é ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîãîîð

¯ÇÝË ÁÎÄÎË òîäîðõîéëîãäñîí áàéõ, òºð íü õóóëèéã äýýäýëæ áàéõ ¸ñòîé áà òºðèéí àëáàí õààã÷äûí ¿éë àæèëëàãààã õóóëèàð õÿçãààðëàæ áàéõûã õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéõ ¸ñòîé” áàéæ áîëîõ þì. Ýðõ ç¿éò ¸ñ áîëîí àðä÷èëàë õîîðîíäûí õàðèëöàà íü õàìãààñ ÷óõàë. Àðä÷èëëûí ìºí ÷àíàð áîëñîí õóâü õ¿íèé ýðõèéã ýðõ ç¿éò ¸ñ íü õàíãàæ áàéäàã. Òºð íü àðä ò¿ìíèé ñîâåðí áîëîí ¿íäñýí õóóëèéã õ¿íäýòãýæ áàéõ ¸ñòîé. Îð÷èí ¿åèéí çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí åëåìåíò¿¿ä áîëîõ ºì÷ëºõ ýðõ, ãýðýý çýðýã íü õóóëèàð áàòàëãààæèæ áàéäàã áà ¿¿íä ýðõ á¿õèé 3-äàã÷ ýòãýýä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîëäîã. Ýðõ ç¿éò ¸ñã¿éãýýð ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí èíñòèòóöèóä áîëîõ áàíê, êîðïîðàöè, õºäºëìºðèéí áèðæ ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ áîëîìæã¿é áîëîõ áóþó òýäíèé ¿éë àæèëëàãààã òºð ººðòºº àâñíààð òºðèéí ýäèéí çàñàãò îðîëöîõ îðîëöîî /ìºíãºíèé áîäëîãî, òàòâàðûí òîãòîëöîî ãýõ ìýò/ èõýñäýã. Ýðõ ç¿éò ¸ñûã ÿâöóó áîëîí äýëãýðýíã¿éãýýð òîäîðõîéëäîã. ÀÍÓí çàðèì ýðõ ç¿é÷ ýðõ ç¿éò ¸ñûã ººðèéí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîãîîð áóþó òàíãàðàãòíû ø¿¿õ, öººõºí íýìýëò ººð÷ëºëò îðñîí ¿íäñýí õóóëü, õàðèóöàã÷èéí ýðõèéã ºðãºí öàð õ¿ðýýòýéãýýð õàðñàí áàéäàë, ýðõ ìýäëèéí òîä, õóðö õóâèàðëàëò çýðãèéã ¿íäýñëýë áîëãîí òîäîðõîéëäîã. Ýíý íü ýðõ ç¿éò ¸ñûã äºíãºæ íýâòð¿¿ëæ áóé óëñóóäààñ òýäíèéã òóñãààðëà÷èõäàã. ̺í çàðèì Àçèéí óëñ òºð÷èä àðä ò¿ìíèé õóóëèéã äýýäëýõ ¿çýëä àíõààðëàà õàíäóóëäàã ÷ òºðèéí õóóëèéã äýýäëýõ ÿâäëûã îðõèãäóóëäàã. Òýäíèé ¿çëýýð áîë “õóóëü íü òºðèéã õÿçãààðëàõ áóñ õàðèí ò¿¿íèé ýðõ ìýäýëä ¿éë÷ëýã÷” þì. ªºðººð õýëáýë òýäíèé ¿çýë íü rule of law-c èë¿¿ rule by law àãóóëãûã èëýðõèéëäýã. Øèëæèëòýä ãàðàõ áýðõøýýë /ñîãîã/ Íýã òàëààð ýðõ ç¿éò ¸ñûã øèíýõýí îéëãîëò ãýæ õýëæ áîëíî. Îäîî ýðõ ç¿éò ¸ñ íü îëíû àíõààðëûí òºâä áàéãààãûí ãîë øàëòãààí íü ò¿¿íèé ñàëøã¿é õîëáîîòîé áàéäàã àðä÷èëàë áîëîí çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã ðóó îëîí óëñ îðîí øèëæèëò õèéæ áóéòàé õîëáîîòîé þì. ªðíºäèéí àæèãëàã÷èä “ýðõ ç¿éò ¸ñûã

õºãæ¿¿ëõèéí òóëä óëñ îðíóóä íü þóíû ò¿ð¿¿íä àðä÷èëàë áîëîí çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéã áèé áîëãîõ óëñ òºðèéí áîëîí ýäèéí çàñãèéí øèíýòãýëèéã õèéõ ¸ñòîé” ãýæ ¿çýæ áàéíà. 1980-ä îíîîñ õîéø îëîí óëñ îðíóóä àðä÷èëàëûí ¿íäñýí èíñòèòóöèóäàä ¿íäýñëýñýí ÷ºëººò, øóäàðãà ñîíãóóëü õèéõ áîëîìæòîé áîëñîí. Õýäèé òèéì áîëîâ÷ çàðèì óëñ îðíóóäàä, ÿëàíãóÿà Ëàòèí àìåðèêûí, õóó÷íû ÇÕÓ-í, Ç¿¿í Åâðîïûí, Àçèéí çàðèì óëñ îðíóóä èðãýíèé õÿíàëòã¿é òºð, àðä÷èëëûí ¿íýò ç¿éë áîëîí çîõèñòîé ïðàêòèêûã áèé áîëãîõ ¸ñòîé àðä÷èëñàí ¿éë àæèëëàãààíààñ òàòãàëçàæ áóé ÿâäàëòàé òýìöýæ áàéñàí. Õàðèí Òºâ àçèä ÿäàæ òýìöýë çîãñîíãè áàéäàëä áàéñàíã¿é õàðèí á¿ð øèíýýð ñîíãîãäñîí óäèðàã÷èä íü õóó÷íû çàõèðãààäàã÷ ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëñíààð ýðõ ç¿éò ¸ñíîîñ óëàì õîëäñîí áàéíà. . . . Ýðõ ç¿éò ¸ñûã áàòàòãàñíààð èðãýäèéã ãîìäîëòîé áàéäàë, øèíýòãýëèéí ¿ð ä¿íã á¿ðõýãä¿¿ëäýã õî¸ð áýðõøýýëòýé àñóóäàë áóþó àâèëãàë áîëîí ãýìò õýðãèéã øèéäýæ ÷àäíà. Íèéãìèéí øèíýòãýë õèéæ áóé óëñóóäûí òºð àâèëãàëä óëàì àâòàãäàæ áàéãàà òàëààð ìàðãààí ºðíºñººð áàéãàà. Ãóäàìæèí äàõü ãýìò õýðýã áîëîí èðãýíèé çºð÷ëèéí ºñºëò íü õýäèéãýýð òààëàìæã¿é ÷ ãýñýí “àðä÷èëñàí íèéãìèéã öîãöëîîí á¿òýýõ” ãýæ áóé óëñóóäûí íýãýí øàëãóóð íü áîëäîã. Ãýìò õýðýã íü àðä÷èëëûã äýìæèã÷äèéí òîîã áóóðóóëõààñ ãàäíà ãàäààäûí æóóë÷äàä àéõ ñýòãýë ç¿é òºð¿¿ëñíýýð, òýäýíòýé õàìò îðæ èðýõ áàéñàí àøèã, øèíý ñàíàà, òºñºë çýðãèéã ¿ã¿éñãýí ýäèéí çàñàãò õîõèðîë ó÷ðóóëäàã áàéíà. Øèíýòãýë-áàðèìæààòàé òºð¿¿ä øèíýòãýëèéã óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëõèéí òóëä õýëýëöýõ àñóóäàëäàà ãýìò õýðýã áîëîí àâèëãàëûã áóóðóóëàí îðóóëñàí íü òýäãýýð àñóóäëóóä ºñºõ ¿íäñýí øàëòãààí íü áîëæ áàéäàã. Ýðõ ç¿éò ¸ñíû õºãæèë íü òîäîðõîé ç¿éë áîëñîîð áàéíà. . . . Øèíýòãýëèéí ÷èãëýë

íü òºâëºð¿¿ëýõ áóþó õóóëèóäèéã äàõèí áîëîâñðóóëàõ. Õóâèéí ýðõ ç¿éí ñàëáàðò øèíýòãýë õèéõäýý äàìïóóðëûí òóõàé, òàòâàðûí, îþóíû ºì÷èéí, ñàíõ¿¿ãèéí õàìòûí àæèëëàãààíû òóõàé õóóëèóäûí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ þìóó äàõèí áîëîâñðóóëàõ ãýõ çýðýã. ªºð íýã òºâëºðºõ ñàëáàð íü ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é áà ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèí äàõü õ¿íèé ¿íäñýí ýðõ¿¿äèéí õàìãààëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ, ýð¿¿ãèéí õóóëèéã øèíýýð áèé áîëæ áóé àñóóäëóóäàä óÿëäóóëàí øèíý÷ëýí íàéðóóëæ áàéõ ãýõ çýðýã. Õî¸ð äàõü ÷èãëýë íü: Ýðõ ç¿éòýé õîëáîî á¿õèé èíñòèòóöèóäûã áýõæ¿¿ëýõ áóþó èíñòèòóöèóäûã èë¿¿ ÷àäâàðòàé, õàðèóöëàãàòàé áîëãîõ. Ø¿¿õèéí àæèë÷èä áîëîí ø¿¿ã÷ íàðûí ñóðãàëò, öàëèí õºëñèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ø¿¿õèéí øèéäâýð¿¿äèéã íèéòýä ìýäýýëëýõ ÿâäëûã ºðãºí öàð õ¿ðýýòýéãýýð ÿâóóëàõ áóþó ºñãºõ ¿éë àæèëëàãààã õàíãàõ ¸ñòîé. Øèíýòãýëèéí çîðèëãî öàãäàà, ïðîêóðîð, õîðèí ãàçàð çýðýãò ø¿¿õèéí íýãýí àäèë ÷èãëýõ õýðýãòýé. ªì㺺ëºã÷èéí ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàð áóþó ñòàíäàðò, ¸ñ ç¿éí ä¿ðìèéã ÷àíãàòãàõ, ýðõ ç¿éí áîëîâñðîëûã äàõèí ñýðãýýæ ø¿¿õ¿¿äýä ºðãºí äýëãýð òàðõààõûã çîðèõ õýðýãòýé. Áóñàä íèéòëýã øèíýòãýë áîë õóóëü òîãòîîã÷èä, òàòâàðûí áàéöààã÷, îðîí íóòãèéí çàõèðãààíû ìýäëýã ÷àäâàðûã ºñãºõ áóþó íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã þì. Øèíýòãýëèéí õàìãèéí õ¿íä õýö¿¿ ÷èãëýë áîëîõ ãóðàâ äàõü ÷èãëýë íü: Òºðèéí õóóëèíä çàõèðàãäàõ ÿâäëûã íýìýãä¿¿ëýõ. Õàìãèéí ÷óõàë àëõàì áîë ø¿¿õèéí õàðààò áóñ áàéäëûã áèé áîëãîõ þì. ªºðººð õýëáýë òºðèéí àëáàí õààã÷ íü ø¿¿õèéí øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöàä ÿìàðâàà íýã áàéäëààð ñààä õèéõ, íºëººëõººñ ñýðãèéëæ õóóëèàð õÿçãààðëàëò òîãòîîõ øààðäëàãàòàé. Ýäãýýð ãóðâàí øèíýòãýëèéã àìæèëòòàé áîëãîõ ýñýõ íü òåõíèêèéí áîëîí èíñòèòóöèéí øàëãóóðòàé ñàëøã¿é õîëáîîòîé. ̺í ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéã òºð ¿éë àæèëëàãààãààñ èë¿¿òýéãýýð èðãýíèé ¿éë àæèëëàãàà áóþó õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ õóâèéí áàéãóóëëàãóóä ýñâýë àâèëãàëòàé òýìöýõ õóâèéí áàéãóóëëàãà íü õèéõ íü èë¿¿ ¿ð íºëººòýé áîëîõ áîëíî.

¯íäñýíäýý ýðõ ç¿éí øèíýòãýë 3 ÷èãëýëýýð ÿâàãäàæ áàéíà. Íýã äýõ ÷èãëýë íü: øèíýòãýëèéã õóóëüä ººðò #02 (002) || 2006/5 || www.liberty.mn 37

¯ÇÝË ÁÎÄÎË

ÒÀ × ÌÎÍÒÅÍÜ ØÈà ÁÈ×ÈÆ ×ÀÄÍÀ

Ò

àíûã Ìîíòåíü-ýýñ ÷ äóòàõààðã¿é áè÷èæ ÷àäíà ãýäýãò ÷èíü èòãýæ, ìºí òàíä ÷ èòã¿¿ëýõèéí òóëä ¿çýã öààñ íèéë¿¿ëýí ººðèéí áÿöõàí îþóíààñ óðãàí ãàð÷ áóé ¿ã á¿ðèéã òàíüòàé õóâààëöàõûã õ¿ñëýý. Òà á¿õýíä ýññý áè÷èõ òàëààð ÿìàð íýãýí çààâàð áè÷èõèéã õ¿ñýýã¿é áºãººä çºâëºìæ õýìýýõ óòãààð íü óíøèõèéã õ¿ñ÷ áàéíà.

Ýññý áîë çîõèîã÷èéí ìýäëýã, áîëîâñðîëä òóðãóóðëàñàí ¿çýë áîäëûí ÷ºëººò èëýðõèéëýë, ñýòãýëãýýíèé îðîëäëîãî, àìüäðàëûí òóðøëàãûã òóñãàæ áóé ÿíç á¿ðèéí áè÷ëýã¿¿äèéí õýâ ìàÿã, øèíæ òýìäýã¿¿äèéí íýãäëèéã ºíäºð ò¿âøèíä õàíãàñàí íèéòëýë-óðàí ñàéõíû, ã¿í óõààí ýðãýö¿¿ëëèéí, øèíæëýõ óõààíû, áè÷ëýãèéí òºðëèéí áèå äààñàí ºâºðìºö ç¿éë þì. Ì. Çóëüêàôèëü Ýññýíä çîõèîã÷èéí ÷ºëººò ñýòãýëãýý, ¿çýë áîäîë, òàéëáàð, ã¿í óõààíû áÿñàëãàë, áîäîë ýðãýö¿¿ëýë íü íýâò øèíãýñýí áàéõûí õàìò çàäãàé çîõèîìæòîé, ñóë ëîãèê õîëáîîòîé, óðàí ÿðóó íàéðóóëãà, ÿðèàíû ºí㺠àÿñòàé, ä¿ð á¿òýýõèéã çîðèëãî áîëãîäîã¿é, áèå õ¿íèé ñýòãýëãýýíèé äîòîîä åðòºíöèéã èëýðõèéëýõ îðîëäëîãî õèéñýí çýðýã øèíæèéã àãóóëæ áàéäàã. ̺í ïàðàäèãì á¿òýö, ëîãèê çºð÷èë, ñýòãýõ¿éí ïàðàäîêñ, îãöîì ñýëãýëò, áýëýí ñýäýâ áàðèìò, èëýí äàëàíã¿é ÿðèà, ýíãèéí õ¿¿ðíýë, òàñðàëò¿é ¿ðãýëæëýõ îðîëäëîãî òóðøèëò, åð áóñûí ºâºðìºö ñàíàà áîäîë, áàÿëàã æèøýý, ìýäýýëýë, òýäíèé çýðýãö¿¿ëýëò, “áè” áààòàð, ò¿¿íèé ÷ºëººò ñýòãýëãýýíèé ä¿ð òºðõ, çîõèîã÷èéí èäýâõèòýé îðîëöîî, ìýäðýìæ, ñîäîí øèéäýëò, ãàð÷èã äàõü “òóõàé” õýìýýõ òîäîòãîë, õèéñâýðëýë, íèéòëýëèéí ºí㺠àÿñ, îþóí ä¿ãíýëò, ò¿¿õèéí, óðàí ñàéõíû, ã¿í óõààíû ñýòãýõ¿éí õýâ ìàÿãûí èëðýë çýðýã íü ýññý áè÷èëòèéí øèíæ þì. Ýññý áè÷èëòèéí ò¿¿õýýñ Ëàòèíû essay “ýðãýö¿¿ëýí áîäîõ”, Ôðàíö õýëíèé -essai /òóðøèëò, îðîëäîõ, ä¿ðñëýõ, çîõèîõ/ ãýñýí óòãàòàé ¿ãíýýñ ãàðàëòàé. Ýíýõ¿¿ áè÷èëòèéí òºðëèéã Ôðàíöèéí ñýòãýã÷ Ìèøåëü Ýéêåì Äå Ìîíòåíü 1580 îíä íèéãýì áîëîîä õóâü õ¿íèé òàëààðõ ººðèéí ýðãýö¿¿ëëýý òóñãàí áè÷ñýí “Essais” õýìýýõ á¿òýýëýýðýý àíõ ¿íäýñëýñýí ãýæ ¿çäýã. Ò¿¿íèé äàðàà áóþó 1597 îíä Àíãëèéí ñýòãýã÷ Ôðåíñèñ Áåêîí ìºí “ Essays” ãýäýã íîìîî áè÷ñýí áàéíà. Ãýâ÷ ò¿¿íýýñ á¿ð ºìíº áóþó ýññý áè÷èëòèéí õýâ ìàÿãóóä Ýðòíèé Ãðåê, Ðîìûí óðàí çîõèîë, ã¿í óõààíû á¿òýýë¿¿äýä áàéñàí áàéíà. ̺í Ýðòíèé 38

www.liberty.mn || 2006/5 || #02 (002)

Äîðíî äàõèíä áóþó 8-9-ð çóóíû ¿åèéí Õÿòàäûí Õàí Þè, 13-ð çóóíû ¿åèéí ßïîíû àìî-íî Òåìåé íàðûí á¿òýýë¿¿äýä ÷ ýññý áè÷èëòèéí õýâ ìàÿãóóä áàéæýý.

17-18-ð çóóíû ¿åä Àíãëè, Ôðàíöûí ñýòã¿¿ë ç¿éí ñàëáàðò ýññý íü ººðèéí ãýñýí áàéð ñóóðèéã ýçýëñýí áàéíà. Ýíý ¿åèéí ýññýã áè÷ëýãèéí òºðºë ç¿éë áîëãîí õºãæ¿¿ëýõýä Æ.Àäèññîí, Ð.Ñòèëë, Ã.Ôèëäèíã, Ñ.Æîíñîí, Äèäðî, Âîëüòåð, Ãåðäåð çýðýã çîõèîë÷, íèéòëýë÷, ñýòãýã÷äèéí á¿òýýë¿¿ä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áèëýý. Òýäíèé äàðààãààð Áåðíàðä Øîó, Æîí Ãîëñóîðñè íàð íü ýññýã õºãæ¿¿ëýõýä òîìîîõîí íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéëàà. àëõàì: Áàéøèíãèéí ñóóðèéã òàâèëã¿éãýýð áàéøèí áàðüâàë óäàëã¿é íóðàí óíàäàã íü áàéãàëèéí æàì. ßã ¿¿íòýé àäèë äàðààëàë, çîõèîí áàéãóóëàëòã¿é áè÷âýë ýññýã ÷èíü äýýðõèéí àäèë õóâü çàÿà óãòàõ áîëíî. Èéìä çîõèîí áàéãóóëàëò õèéæ ñóðàõ íü çàéëøã¿é ÷óõàë áèëýý.

5

1. Ñýäâýý ñîíãîõ: Òà àìæèëòòàé ñàéí ýññý áè÷èõ ãýýä ë ÿàð÷ áàéíà óó? Òýãâýë þóíû ºìíº ººðòºº äàðààõ ãóðâàí àñóóëòûã òàâèàä ¿çýýðýé!

1. ßìàð ó÷ðààñ áè÷èõ ãýæ áàéíà âý?

2. Óíøèã÷èä ìààíü /Õýíä çîðèóëæ/ ÿìàð õ¿ì¿¿ñ áàéíà âý?

3. ßìàð àñóóäëûí /Þóíû òóõàé/ òóõàé áè÷èõ âý? ßã ë ýíý ãóðàâò õàðèó ºãñíººð òàíû áè÷èõ ñýäýâ ÷èíü ãàðààä èðýõ áîëíî.

2. Òºëºâëºãºº ãàðãàõ: Ýíý õýñýã áîë òàíû àíõààðàõ ¸ñòîé õàìãèéí ÷óõàë õýñã¿¿äèéí íýã þì. Ó÷èð íü ÿìàð íýãýí òºëºâëºãºº õèéëã¿éãýýð áè÷èõ þì áîë òàíû ýññý òàíü óòãàã¿é ç¿éëñèéí öóãëóóëãà áîëîõ íü òîäîðõîé. ªºðººð õýëáýë èëýðõèéëýõ ç¿éëñýý õýðõýí, ÿìàð äàðààëàëä îðóóëàõàà òîãòîîæ ºãíº ãýñýí ¿ã.

3. Ãîë ñàíààíóóäàà òîäîðõîéëîõ: Ýññýíäýý þó áè÷âýë óíøèã÷èéí ñîíèðõîëûã òàòàõ òóõàé áóþó ýññýíä ÷èíü ÿìàð ÿìàð ñàíààíóóä îðîõûã øèéä. Òà æèøýý íü ººðèéíõºº òóõàé áè÷èõ ãýæ áàéâàë þó þóíû òóõàé áè÷èõýý äàðààëóóëàí áè÷èõ õýðýãòýé. Çàí ÷àíàð, õóâöàñëàëò, ñîíèðõäîã ç¿éëñ, ìýðãýæèë, áàãûí äóðñàìæ ãýýä ë...

4. Èëýðõèéëýõ àðãàà ñîíãîõ: Ãîë ñàíààãàà òîäîðõîéë÷èõñîí áîë õýðõýí èëýðõèéëýõýý ñîíãîõ õýðýãòýé. Õýòð¿¿ëýë, àäèëòãàë, ç¿éðëýë, àìüä÷èëàõ, óÿíãûí õàëèë, òàéëàë ò¿ëõ¿¿ð ¿ã àøèãëàõ ãýýä

Á.Ýíõìàíäàõ

îëîí àðãààñ õ¿ññýíýý ë ñîíãîæ áîëíî. Ýíý áîë òàíû ë ñîíãîëò áàéõ áîëíî.

5. Ýìõ öýãöýíä îðóóëàõ: Çà îäîî ÿíçëàõ ë ¿ëäëýý. Ýíý õýñýãò òà ýññýãýý õÿíàõ áîëîìæòîé áà ººðèéí ñàíààíóóäàà õýðõýí áàéðëóóëàõàà øèéäíý. Áàãûí äóðñàìæààð ýõëýýä ÿìàð çàí ÷àíàðòàé áîëæ þó ñîíèðõîí ò¿¿íýýñýý áîëæ ÿìàð ìýðãýæëèéã ñîíãîõ áîëñîí ãýýä ë äàðààëóóëíà.

5

àíõààðóóëãà: Ýññý áè÷èõýä àíõààðàõ çàéëøã¿é ÷óõàë ç¿éëñèéã ìýäýõ ¿¿?

Õ¿ñýõ: Äóðã¿éä õ¿÷ã¿é ãýæ ¿ã áàéäàã áèç äýý. Òàíûã õýí íýãýí õ¿í áè÷èõ äóðã¿é áàéõàä òàíü õ¿ñýýã¿é ñýäâýýð ÷èíü ýññý áè÷ ãýâýë òèéì ÷ ñàéí ¿ð ä¿í ãàðàõã¿é íü ëàâòàé. Ñàéí ë ýññý áè÷ìýýð áàéâàë õ¿ñýõ ë õýðýãòýé. Èëòãýõ óðëàãûí õàìãèéí ÷óõàë ¿íäýñ íü “õ¿ñýõ, õ¿ñýæ áóé ç¿éëýý ìýäýõ” õýìýýõ çàð÷èìä òóëãóóðëàæ áàéäãûí àäèë ýññý áè÷èõ íü ìºí ýíý çàð÷èìä òóëãóóðëàäàã. Àéäñàà äàðàõ: Áè áè÷èæ åð人 ÷ ÷àääàãã¿é õýìýýõ áîäîë íü áè÷èõýä ìàø òîì ñààä áîëæ áàéäàã. Òèéìä ýíýõ¿¿ áîäëîîñîî ñàëàõ íü ÷óõàë. Áè áè÷èæ ÷àäíà õýìýýí ººðòºº õýëýýä ¿çãýý àâààä ººðèéíõºº õàìãèéí èõ ìýääýã ç¿éëýý áè÷ýýä íýã ¿çýýðýé! ¯ð ä¿íã íü óäàõã¿é ¿çýõ áîëíî. Áóñäààñ ñóðàëöàõ: Ãàíö õî¸ðõîí óäàà áè÷ýýä, áè÷èëò íü ìóó áîëîõîä ¿¿íýýñ áè÷èõ ÷àäâàðã¿é ãýñýí ä¿ãíýëò õèéãñýä îëîí áàéäàã. Õ¿í ÿìàð íýã ç¿éëèéã îëîí äàâòàõ òóñìàà óëàì ÷àäâàðæäàã. Áóñäûí áè÷ñýíèéã óíø. Óíøààä òºðñºí ñàíààãàà áè÷ýýä áàé. Íýã ë ìýäýõýä õýí íýãýí íü ÷èíèé áè÷ñýí ç¿éëèéã óíøààä ñóóæ áàéõ áîëíî. Ìýäýýëýëòýé áàéõ: ×àìä õýäèé ñàéí ÷àäâàð áàéõ áîëîâ÷ áè÷èõ ãýæ áóé ç¿éëèéíõýý òàëààð ìýääýãã¿é áîë õýçýý ÷ ýññý áèé áîëîõã¿é. Òèéìä áè÷èõ ãýæ áóé ç¿éëýý ñàéí ñóäëàæ ìýäýõ õýðýãòýé. ׺뺺òýé ñýòãýõ: Òà ñýòãýëãýýãýý ÷ºëººëºõ ¸ñòîé. Òýãæ áàéæ ë áóñäààñ ñàéí ýññý áè÷èõ áîëíî. Åðäèéí íýã õýâèéí áàéäëààð áè÷ñýí áàéâàë óíøèã÷èä òààëàãäàõã¿é ø¿¿ äýý. ßàãààä èéì áàéæ áîëîõã¿é ãýæ, íýýðýý èíãýæ õàðæ áîëîõ þì áàéíà ø¿¿ õýìýýí óóëãà àëäòàë áè÷èæ áîëîõã¿é ãýæ ¿¿? Ýññý áè÷ëýãèéí íýã îíöëîã íü øèíý ºíö㺺ñ õàðàõ, áóñäààñ ººð í¿äýýð õàðàõàä áàéäàã þì ø¿¿. Òîðîí äîòîð áàéãàà øóâóó íèñýõèéí æàðãàëûã ìàðòäàã õýìýýõ ¿ãèéã ñàíàõ õýðýãòýé.

¯ÇÝË ÁÎÄÎË

5

àëäàà: Ôîðìàë øààðäëàãà çºð÷èõ: Ýíý íü ýíãèéí ìýò áîëîâ÷ íèëýýä õîð íºëººòýé áàéäàã. ¯¿íýýñ áîëæ èëýðõèéëýõ ãýñýí ñàíààã íü áóðóóãààð îéëãîõ, áóñäàä ìóóãààð ¿íýëýãäýõýä õ¿ðãýäýã. / ¯ã ¿ñýã, ä¿ðìèéí àëäàà õèéõ ã.ì/ ýíýõ¿¿ àëäààíààñ çàéëñõèéõ, ãàðãàõã¿é áàéõûí òóëä áè÷èæ äóóññàíû äàðàà ººðºº çîõèîã÷ áèø óíøèã÷èéí áàéð ñóóðèíààñ îëîí äàõèí óíøèõ áîëîí áóñäààð óíøóóëàí øàëãóóëæ áàéõ õýðýãòýé. Æèøýýëáýë: “Ãàëûí àþóëààñ õàìãààëàõ...” õýìýýõ ºã¿¿ëáýðèéã “Ãàëûã àþóëààñ õàìãààëàõ” õýìýýí áè÷ñýí áóþó ãàíö “í” ¿ñãèéã “ã” ¿ñãýýð ñîëüñíîîð àëäààòàé óòãûã èëýðõèéëýõýä õ¿ðãýæ áàéíà. /Ãàëûí àþóëààñ õàìãààëäàã áîëîõîîñ áèø ãàëûã õàìãààëäàã¿é íü òîäîðõîé áèç äýý./ Ëîãèê àëäàà: Óòãà ñàíàà íü õîîðîíäîî òîõèðîõã¿é, áóðóó áàéðëóóëñíààñ áîëæ ýíý àëäàà íü ãàðäàã. Æèøýýëáýë: “Áàòàà òîì õàð ãóòëàà ºìñººä ºíäèé뺺. Äàðàà íü ºíººäºð àìðàëòûí ºäºð ãýäãèéã ñàíààä ÿàðàõàà áîëèâ. Ãýíýò òýð îéìñîî óðàíõàéã õàðëàà”. Õ¿ðýýíýýñ õàëèõ: Áè÷èõ ñýäâèéíõýý õ¿ðýýíýýñ ãàð÷ õàìààðàë áàãà, õàìààðàëã¿é ç¿éëèéã îðóóëñíààð ýíý àëäààã õèéäýã. Ýíý íü òóõàéí ñýäâèéã ìýäýõã¿é áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëòýíä õ¿ðãýäýã òóë àëü áîëîõ ãàðãàõã¿é áàéõûã õè÷ýýõ íü ÷óõàë. ̺í õýòýðõèé òîì áîëîí ýðòíèé ¿ãèéã õýðýãëýýä õýðýãã¿é. Ýíý íü òàíûã óõààíòàé õàðàãäóóëàõààñàà èë¿¿òýéãýýð ýññýã òàíü õèéìýë áîëãîæ õóâü õ¿íèé øèíæèéã èëýðõèéëýõ ÷àäâàðã¿é áîëãîäîã. Óíøèã÷äàä ë çîðèóëæ áàéãàà òóë ìýðãýæëèéí ¿ã õýëëýã õýðýãëýõã¿é áàéõ íü ÷óõàë. Íóðøèõ: Íýã ç¿éëèéí òàëààð õýò èõ õýìæýýãýýð áè÷èõ íü àëäààíä õ¿ðãýæ áàéäàã. Óíøèã÷èä òèéì ÷ òýâ÷ýýðòýé áàéäàãã¿é áà èéì àëäàà ãàðãàñíààð òàíû ýññýã ä¿ãíýõ ä¿ãíýëò íü ìóóäàæ ýõýëäýã áàéíà. Æèøýý íü, òàíû õàéðòàé ýìýýãèéíõýý òóõàé á¿òýí í¿¿ð áè÷ñýíèéã ñîíèðõîõûí îðîíä ýìýýãèéíõýý òóõàé áè÷ñýí ãàíö ñýòãýë õºäºëãºì ºã¿¿ëáýðèéã ë èë¿¿ä ¿çíý. Õÿëáàðõàí óíøèãäàæ àìàðõàí îéëãîãääîã ýññýã ñàéí õýìýýí ä¿ãíýäýã þì. Òýìäýã íýð, òóñëàõ ¿ã õýòýðõèé èõ àøèãëàñíààð ýññý òàíü íóðøàà áîëæ ýõýëäýã. Ñàíàà õóëãàéëàõ: Ýíý áîë õýçýý ÷ áàéæ áîëøã¿é õàìãèéí òîì àëäàà. ¯¿íýýñ áîëæ ÿìàð èõ ç¿éë àëäàæ áîëîõûã õýëýõýä õýö¿¿. Ýíý íü áóñäûí ç¿éëèéã õóëãàéëæ áàéíà ë ãýñýí ¿ã. Òà õóëãàé÷ áîëîõûã, òàíûã õýí íýãýí õóëãàé÷ õýìýýí äóóäàõûã õ¿ñýõã¿é áàéãàà áèç äýý. Õýí ìýäýõ áèëýý äýý õýìýýí áîäîæ õ¿íèé ñàíààã àøèãëàæ, çàðèì ¿åä áàãà çýðýã ººð÷ëºí ººðèéí ìýò õýðýãëýäýã õ¿ì¿¿ñ áàéäàã. Ãýâ÷ ãýìò õýðýã õèéñýí òóë õýçýý íýãýí öàãò øèéòãýë íü èðýõ íü ãàðöààã¿é. Ãàäààäûí çàðèì îðîíä ýíý àëäààíààñ íü áîëæ ñóðãóóëèàñ íü õ¿ðòýë õººõ çýðýã àðãà õýìæýý àâäàã áàéíà. ªºð õýí íýãíèé ñàéõàí ñàíàà, ¿ã õýëëýãèéã àøèãëàõûã ¿íýõýýð ë õ¿ñ÷ áàéãàà áîë òàíä áàñ àðãà áèé. Ýíý áîë “Èø òàòàõ”.

“Õ¿í”

À

ìüäðàëäàà èõ ë þì ¿çýæ, çîâëîí òóóëñàí áîëîâ óó ãýìýýð òºðõòýé, èõ ë ÿäàðñàí áîëîëòîé íýãýí ýìãýí àâòîáóñíààñ áóóæ èðëýý. Òýðýýð íýãýí “õ¿í”-èéã çîðèí ÿâàà íü òýð. Ýìãýí äîòðîî “ìèíèé àæèë á¿òýõ áîëîâ óó? ÿàõ áîë? , Óã íü íàìàéã ãóéâàë çºâøººðºõ ë ¸ñòîé äîî” õýìýýí áîäîîä õîòûí òºâä áàéðëàõ ºíäºð áàéøèíã ÷èãëýí àëõëàà. Ãóäàìæèíä øîðîî øóóð÷ ¸ñòîé ë ýìãýíèé õóâü çàÿà, äîòîîä ñýòãýëèéã íü èëýðõèéëæ áóé ìýò õóéëðàí ýðãýëäýíý. Ýìãýíèé áóóðàëòàí öàéñàí ñàí÷èãíû ¿ñ í¿äíèéõ íü ºìí¿¿ð îðæ èðýõýä òýðýýð óðüäûí òîðãî ìýò õàð ¿ñýý, çàëóó íàñàà ñàíàõûã îðîëäëîî. …Ò¿¿íèé àðààñ çàëóóñ èõ ã¿éäýã áàéëàà. ªºð õîîðîíäîî ºðñºëäºí ò¿¿íä òîîãäîõ ãýæ èõ ë õè÷ýýöãýýäýã áàéæ. Õàðèí òýäíèé õýí íü ÷ çîðèëãîäîî õ¿ðýýã¿é áà òýðýýð íýãýí õ¿íä ºâ÷òýé çàëóóä äóðëàí ò¿¿íòýéãýý àìüäðàëàà õîëáîæýý. Á¿ñã¿é ÷ æàðãàë ãýäãèéã àìñàõ õóâüã¿é áàéëàà. Ò¿¿íèé íºõºð íü íàñ áàðæ, õî¸ð áÿöõàí õ¿¿òýéãýý ë ¿ëäýâ. Àìüäðàëûí õàìàã à÷àà çàëóó á¿ñã¿éí òîëãîéí äýýð áóóëàà. Ãýâ÷ òýðýýð àìüäðàëûí çîâëîíä áóóæ ºãºëã¿é òýìöñýýð, õî¸ð õ¿¿ãýý ñàéí “õ¿í” áîëãîíî õýìýýí ç¿òãýñýýð çàëóó íàñàà áàðæýý. Îäîî òýðýýð àëõàæ ÿâàà íü íºãºº òîì õ¿¿ãèéíõýý àæèë äýýð íü î÷èæ ãàíö ç¿éëèéã ë ãóéõ ãýñýí àæ. Òýðýýð óðüä ºìíº íü õ¿¿ãýýñýý þì ãóéæ áàéãààã¿é áºãººä ýõèéíõýý à÷èéã õàðèóë õýìýýí íýã ÷ óäàà õýëæ ¿çýýã¿é áèëýý. Ýìýýñýýð, àéñààð, áàñ èòãýë òýýñýýð õ¿¿ãèéíõàà àæèë äýýð èðëýý. Òîì ìîäîí õààëãàíû ºìíº èðýýä çîãñëîî. Òýð õààëãàí äýý𠺺ðèéíõ íü áÿöõàí õ¿¿äýý ãóðâàíòàà øèâíýí õýëñýí õ¿¿ãèéíõ íü íýð òîäîîñ òîä áè÷ýýñòýé áàéâ. Ýìãýíèéã ºðººíä îðîõîä õ¿¿ íü òîì õàð øèðýýíèé àðäààñ ààæóóõàí áîñîîä: -Òà èðýý þó? õýìýýãýýä öîíõðóó öààø õàðàí çîãñëîî. Ýýæ íü ÿðèõ ç¿éëýý íóëèìñòàéãàà õàìò óðñãàëàà. Òýð èõ óðñãàëûã çîãñîîæ ÷àäàõ ç¿éë çàëóóãûí õýëýõ ¿ãíýýñ, òóñëàõ ýñ òóñëàõààñ õàìààðàõ áàéâ. “Ãàíö ä¿¿äýý òóñëàà÷”, “ýõèéíõýý ñýòãýëèéã áîäîî÷ äýý” õýìýýí ãóéõèéã ñîíñîõ õàä ÷óëóó ÷ õàéëæ óðñàìààð àæýý. Õàðèí çàëóó ñýòãýë ç¿ðõýý ãýýñýí ìýò, ñîíñîîã¿é ìýò öààø õàðàí äóóã¿é çîãññîîð. Çàëóó ãýíýò ÷èâ ÷èìýýã¿é áîëñîí øèãýý ãýíýò äóóãàð÷ : -“Áè òàíä òóñëàæ ÷àäàõã¿é ýý!” ãýâ. Ýíý ¿ã ýìãýíä öààçûí ÿë ñîíñãîæ áàéãàà ìýò ñàíàãäëàà. Ò¿¿íèé ºìíº óðüäûí õàéðò áÿöõàí õ¿¿ íü áèø õàðèí øàë ººð òàíèõã¿é õ¿í çîãñîæ áàéãàà ìýò. Ýíý õîîëîé íü á¿õíýý çîðèóëàí ºñãºñºí õ¿¿ãèéíõ íü äóó õîîëîéíîîñ îãò ººðººð ñîíñîãäëîî. Ýìãýí óéëñààð ºðººíººñ ãàðàõàä ò¿¿íèé í¿ä ãàøóóí íóëèìñààð ä¿¿ð÷ þó ÷ õàðàãäàõàà áàéëàà. Õàðèí ºðººíä ¿ëäñýí çàëóóãûí í¿äýíä “Õóóëü÷” õýìýýõ ìýðãýæëèéíõ íü äèïëîì ºëãºñºí òîì ñààðàë õàíà ë õàðàãäàæ áàéëàà.

#02 (002) || 2006/5 || www.liberty.mn 39

¯ÇÝË ÁÎÄÎË

ÏÀÒÅÐÍÀËÈÇÌÛà د¯ÌÆËÝÕ¯É ÁÓÞÓ ¯ÇÝË ÁÎÄËÎÎ ÑÎÍÃÎÕ ÍÜ Íàìãèéí ìýëõèé äàëàé áàéäãûã ìýääýãã¿éãýýðýý ººðòºº ë àç æàðãàëòàé áóþó Àìüäðàõûí òóëä ñîíãîëò õèéõ õýðýãòýé õýìýýõ íýãä¿ãýýð õýñýã

”Áèå õví ýðõ ÷ºëººãºº çàÿàìàë ãýæ îéëãîæ áàéõàä äàðàíãóéëàã÷èä ýðõ ÷ºëººã ººðñ人 ºãäºã ãýæ áîääîã. Õvìvvñ ººð õîîðîíäîî æàìààðàà çîõèöîí àìüäðàõàà øóäàðãà ãýæ vçäýã áàéõàä äàðàíãóéëàã÷èä øóäàðãà ¸ñûã áèä òîãòîîäîã ãýæ ÿðüäàã.” Ôðèäðèõ À.Õàåê

Õ

ýñýã “õ¿¿õä¿¿ä” çàâèíä ñóóöãààí ÿâàõ àæýý. Çàâü ãîëûí óðñãàëûã äàãàí ÷èìýýã¿éõýí õºâºõ íü ñàëõèíû àÿñûã äàãàí õààíà ÷ áóóõàà ¿ë ìýäýí õèéñýõ ºðºâäºëòýé áÿöõàí íàâ÷èñ ìýò ñàíàãäàíà. Õ¿¿õä¿¿ä çàâèíèé õºäëºí ãàíõàõ àÿñààð á¿¿âýéëýãäýí æàðãàëòàéãààð óíòàöãààíà. Òýä ç¿¿äýíäýý ÷ çàâèí äýýðýý áàéöãààõ áà ó÷èð íü òýäýíä ººð îð÷íû òàëààðõ òºñººëºë ¿ã¿é áàéëàà. Çàâèí äýýðõ àìüäðàë íü òýäýíä ººð îð÷íûã çºâõºí àéäàñ ò¿ãø¿¿ð, õàð áàðààí áàéäëààð ë òºñººëºõ îéëãîëò ¿ëäýýæýý. “Õ¿¿õä¿¿ä” äîòðîî íýãýí ç¿éëèéã òºñººëºõ áºãººä òýðõ¿¿ òºñººëëèéíõºº õ¿÷èíä àâòàæ, õ¿ñýë ýðìýëçëýëýý ãèíæë¿¿ëñýíýý ÷ ¿ë îéëãîíî. Çàâèíèé áóëàíä õî¸ð ñýë¿¿ð áàéãààã òýäíèé õýí ÷ àíçààðñàíã¿é. Òýð ñýë¿¿ðí¿¿äèéí íýãýí äýýð íü “Libertary” õàðèí íºãººä íü “Jus” õýìýýí áè÷èãäñýí áàéëàà. ¯ñýãí¿¿ä îí öàãûí ýðõýíä áàãà çýðýã á¿äãýðñýí ÷ õýçýý ÷ àðèëàõã¿é ìýò ã¿íçãèé ñèéëýãäæýý. Ãîëûí óðñãàë øèð¿¿ñýõýä õ¿¿õä¿¿ä àéí óéëàëäàæ, íºãºº õèéñâýð õ¿íýýñ õàéð èâýýë õ¿ñýí äîòðîî çàëáèðöãààíà. Óðñãàëä øèäýãäýí ýðãýëäýõ çàâü íü ººðºº òèéì ÷ íàéäâàðòàé áèø ÷ õ¿¿õä¿¿ä ¿¿íèé òóõàé áîäîõûã ÷ ¿ë õ¿ñíý. Íýãýí òîì “äàâàëãàà” çàâèéã õºìð¿¿ë÷èõ øàõëàà. Àçààð çàâü õºìðººã¿é ÷ õî¸ð ãóðâàí õ¿¿õýä óñàíä õýäèéíýý õàÿãäæýý. Ìýäýýæ òýä ñýëæ ÷àäàõã¿é òóë òýäíèéã çºâõºí ¿õýë ë òîñîí àâëàà. Çàâèí äýýð ¿ëäñýí áóñàä íü õóâü çàÿàíäàà áàÿðëàæ, ¿õñýí íºõäèéíõºº òóõàé “òººðºã íü òèéì þì áàéëã¿é äýý ” õýìýýõ áîäëîîð ñýòãýëýý õóóðààä ë ºíãºðíº . Óðñãàë óðññààð …çàâü õºâñººð… Áèä õîëäñîîð áàéíà óó? ýñâýë îéðòîæ áàéíà óó?

40

www.liberty.mn || 2006/5 || #02 (002)

Ýíý õ¿¿õä¿¿ä õààøàà, þóã äàãàí ÿâöãààíà âý? Òýä ººðèéíõºº çàìûã ººðñ人 øèéäýõã¿é ãýæ ¿¿? Õ¿¿õä¿¿ä (ñýòãýëãýý íü) õýçýý ºñ÷ òîìðîõ áîëîî? Òýä ñýë¿¿ðèéã îëæ õàðàõ áîëîâ óó? ̺í ñýë¿¿ðèéã õýçýý àøèãëàæ ñóðàõ áîë? Õàìãèéí ãîë íü òýä ººðñäèéí õ¿ñ÷ ìºðººäñºí ãàçàðòàà î÷èõ áîëîâ óó? Áàðûí ñ¿¿ë áîëñíîîñ áàòãàíû òîëãîé

Òºð, èðãýí õî¸ðûí õîîðîíä àëèíä íü ÷ õàìààðàãääàããvé õîîñîí îðîí çàé ãýæ áàéäàããvé. Òºð íýã àëõàì óðàãøèëáàë õóâü õví ººðèéí ìýäëýýñ íýã àëõàì óõàð÷, õóâü õvíä ÿìàð íýã õýìæýýíèé áîëîëöîî îëäâîë òºðèéí ýðõ ìýäýë òýð õýìæýýãýýð õóìèãäàæ áàéäàã àæýý. www.fole.mn áàéñàí íü äýýð áóþó ìèíèé ñîíãîîã¿é çàìûí òóõàé (Ïàòåðíàëèçì)õýìýýõ õî¸ðäóãààð õýñýã. Áîñîîðîé ìèíèé õ¿¿! Í¿¿ðýý óãàà! Õîîë èä! Àæèëäàà ÿâ! Áîñ! Ñóó! Óíò! Ñýð! Õàéðëà! Äóðëà! /×è æàðãàëòàé àìüäàð÷ áàéãàà áèç äýý? Çà çà õàðèóëò õýðýãã¿é! Äóóã¿é áîë! / Ãýðëý! Ñàë! Àæèëëààä áàé! Àëèâ ìºí㺺 ºã! ¯õ!!! Íàäàä õýí çààâàðëààä áàéíà àà! Àíõàíäàà òýðõ¿¿ çààâðóóä íü ìèíèé òºëºº, áèäíèé òºëºº ë þì øèã ñàíàãäàíà. Ãýâ÷ òýä íàìàéã çààâàðòàà äàñãàñààð íýã ë ìýäýõýä ò¿¿íèé ¿ã á¿ðèéã íü äàãàõ ¿íýí÷ áîîë áîëîí õóâèðàõ íü òýð. Íàäàä ýöýã øèã ìèíü õàíäàõûã òýð õ¿ñíý. Òýð íàìàéã õýçýý ÷ ºñ÷ òîì áîëîõã¿é õýìýýí ñýòãýæ ¿ðãýëæ ë õàëàìæëàõûã õ¿ñíý. ªºðèéí çºâ õýìýýí áîäñîí ¿çëýýðýý ºëãèéäýæ, ººðòºº ë òààëàãäñàí óíäààð óãæèõ àæ. Ïàòåðíàëèçì /Paternalism/ -èéã òºðèéí ººðèé㺺 äàëäëàõ áàã, îðîëöîîãîî íóóõ ãýñýí ç¿éë õýìýýõ îéëãîëò õ¿ì¿¿ñò áàéäàã. Òºðèéí îðîëöîî õýäèé èõ áàéíà, vðãvé çàðäàë, àøèããvé õýðýãëýý, vðýí òàðàí, àñãàæ öóòãàõ íü òºäèé èõ. Õvíèé ìºí㺺ð õví õîîëëîæ áàéãàà þì ÷èíü(×è ººðèéíõºº ìºí㺺𠺺ðòºº õîîë àâáàë õàìãèéí ÷àíàðòàé, òýãñýí ìºðòºº õàìãèéí õÿìä ãýñýí øààðäëàãà òàâèíà. ººðèéíõºº ìºí㺺ð õví õîîëëîâîë ãîë íü õÿìä, õàðèí ÷àíàð íü òºäèé ë õàìààãvé. Õvíèé ìºí㺺𠺺ðèé㺺 õîîëëîâîë víý õàìààãvé, ãîë íü ÷àíàð. Õvíèé ìºí㺺ð õví õîîëëîâîë víý ÷, ÷àíàð ÷ ÷àìä ïàäãvé. Òºð áîä õvíèé ìºí㺺ð õvíèéã õîîëëîäîã ãàçàð.) Õàðèí òýðõ¿¿ òºðèéí îðîëöîîã áàéæ áîëîõ

/ÝÑÑÝ/

Á.Ýíõìàíäàõ õàìãèéí áàãà õýìæýýíä íü õ¿ðãýõ ãýñýí îðîëäëîãî òýìöëèéí ÿâöàä ò¿¿íèé ýñðýã òàë íü áàñ ç¿ãýýð íýã õàðààä áàéñàíã¿é. Ãèòëåð, Ìóñîëèíè íàð îäîîã õ¿ðòýë áèäíèé äóíä îðøñîîð…Òýä ºìíºõººñºº ÷ èë¿¿ àþóëòàé. Óëàì àíèð ÷èìýýã¿é áîëñîîð (Liberty ñýòã¿¿ë. 2006/1) Òºðèéí ¿çýë ñàíàà,õóóëü òîãòîîìæóóäàä ÷ Ïàòåðíàëèñò õàíäëàãóóä ÷èìýýã¿éõýí íóóãäñààð ë áàéíà. Æèøýý áîëãîõîä:Õºäºë㺺íèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé õóóëü. Æîëîî÷ õàìãààëàõ á¿ñã¿éãýýð çàìûí õºäºë㺺íä îðîëöîõûã õîðèãëîíî. Òýýâðèéí õýðýãñëýý ãàðààø, õîíîãëîõ çîãñîîëä òàâèàã¿é áîë çàìûí õºäºë㺺íä îðîëöîõûã ò¿ð çàâñàðëàõ ¿åäýý ÷ ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýõèéã õîðèãëîíî/12-ç¿éë/. Íàìàéã õàðèóöëàãàã¿é ýòãýýä ë ãýæ áîäîî áèç! Ãýâ÷ áè ººðèéíõºº òºëºº ñàíàà òàâüæ, õýíýýð ÷ õýë¿¿ëýëòã¿é á¿ñýý ç¿¿÷èõ òóõàé òýä áîäîîã¿é áàéõ íü. Òºð íü õýò õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã áîëîâ. Óäàõã¿é áàòëàãäàõ ãýæ áóé õóóëèíä “õ¿¿õýä á¿ðò 5000 òºãðºã, àíõ ãýðëýñýí õîñóóäàä òàâàí çóóí ìÿíãàí òºãðºã /ýíý íü õ¿¿õýä íü õ¿íòýé ãýðëýõýä ýöýã ýõýýñ íü èíæ áîëãîí ºãäºã áýëãèéã ñàíàãäóóëíà/, àõìàä äàé÷èä, àëäàðò ýõ÷¿¿äýä ºãºõ ìºí㺠ãýýä ë îðóóëàõ ãýæ áóé íü ç¿éë¿¿ä íü òîäîðõîé áîëëîî. Ìàíàé Òºð ÿäóó àðä òvìíýý õàðæ vçýõãvé áàéãàà ó÷ðààñ áèø, õýòýðõèé õàðæ vçýýä áàéãàà ó÷ðààñ áèä íèéãìýýðýý óëàì ÿäóóðààä õîîñðîîä áàéãàà õýðýã. Áèä ávõ víäýñòíýýðýý íèéëýýä æèëäýý ìèëëèàðä ãàðóõàí äîëëàð “õèéäýã” óëñ øvv äýý.

Vvíèéõýý òàë õóâèéã Òºð õóðààæ àâààä ýðãvvëýýä òàðààäàã. 20 õóâèéã íü áîëîâñðîëäîî, 10 õóâèéã íü ýðvvë ìýíääýý ºãººä áàðàã vëäñýíèéã íü òýð ÷èãýýð íü õîîë áîëãîîä òàðààíà. (www.baabar.net) Ýíý á¿õýí ÷èíü áèäíèé õºäºëìºðèéí ¿ð ä¿í ãýäãèéã õýçýý ÷ ìàðòàæ áîëîõã¿é. Ìîíãîë

óëñûí

òàòâàðûí

åðºíõèé

\Îëîí ìÿíãàí øóäàðãà õvìvvñ ýðõ ÷ºëººíèéõºº vð øèì, ººðèéíõºº àâúÿàñàà𠺺ðòºº áîëîí ººðèéí ãýð ávëäýý ñàéí ñàéõàí àìüäðàëûã áèé áîëãîæ ÷àäñàíààñ ãàäíà, äàëèìä íü òèéì àâúÿàñ áàéõãvé îëîí ñàÿ õvìvvñò óðä ºìíºõ òvvõýíä vçýãäýæ õàðàãäààãvé òîãòâîðòîé àìüäðàëûí òîõèëîã îð÷èíã áèé áîëãîæ ºãñºí áºãººä, ýíý áîë ýðõ ÷ºëººíèé víý öýíèéí òóõàé ýíãèéí íýã víýí. Àéí Ðýíä

¯ÇÝË ÁÎÄÎË

ÁÎÄÎË Àíãëè õýëíýýñ óòãà÷èëàí îð÷óóëñàí Í.Áèëã¿¿í õóóëü.“Õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí îðëîãî, ýä õºðºíãº, áàðàà, àæèë, ¿éë÷èëãýýíä òîäîðõîé õóãàöààíä, òîãòîîñîí õóâü, õýìæýýãýýð íîãäóóëæ, õàðèó òºëáºðã¿éãýýð óëñ, îðîí íóòãèéí òºñºâò îðóóëæ áàéãàà ìºíãºí õºðºíãèéã àëáàí òàòâàð ãýíý. /3-ð ç¿éë/” õýìýýí çààñàí áà çºâõºí ýíýõ¿¿ õóóëèéí çààëòàíä àíõààðëàà õàíäóóëâààñ áàñ ë íºãºº òºðèéí îðîëöîîã òîäõîí õàðæ áîëíî.

Paternalism- èòãý, äàðàà íü ìýäýõ áîëíî. Libertarianism- ìýä, äàðàà íü èòãýõ áîëíî áóþó ìèíèé ñîíãîñîí çàì õýìýýõ ãóðàâäóãààð õýñýã Áè ººðèé㺺 áóñäàä õîð áîëîõã¿éãýýð àâààä ÿâ÷èõ á¿ðýí ÷àäàëòàé ãýæ èòãýäýã. Íàäàä ÿìàð÷ çààâàðëàã÷ õýðýãã¿é. Ó÷èð íü áè Ëèáåðòàðè çàìûã ñîíãîñîí áèëýý. Áèä á¿ãä ººðñäèéí õàðèóöëàãàà óõàìñàðëàæ, ººðèé㺺 õ¿íäýòãýäýãèéí íýãýí àäèë áóñäûã õ¿íäýòãýäýã áîëîõ òýð ºäºð ýíõ àìãàëàíã ìýäðýõ áîëíî. Äýëõèéí ñvvë÷èéí õví áîë ñàíàà çîâîõ çvéëãóé, ýëäýâ çºð÷èëãvé, äàéí áàéëäààí ãýæ þìèéã ìàðòñàí æèíõýíý Ëèáåðàë õví áàéõ ¸ñòîé ãýíý. Ó÷èð íü ávõ õvìvvñ ëèáåðàë áîëñíîîð ýëäýâ çºð÷èë ãàðàõãvé (Francis Fukuyama: „Das Ende der Geschichte“ original: 1992. „The End Of History) áàéõ áîëîìæ á¿ðäýæ áóé õýðýã. ªëñãºëºí õ¿íýýñ òàëõ àâàõ óó? Ýðõ ÷ºëººã àâàõ óó? ãýæ àñóóõàä òýä òàëõûã ñîíãîõ íü ãàðöààã¿é ÷ òóéëûí õ¿ñýë íü õýçýý ÷, ÿìàð ÷ ¿åä ýðõ ÷ºëºº áàéõ áîëíî. Áè ÷ áè÷èõ ç¿éëýý ýíä õ¿ðãýýä äóóñãàÿ. Õýðýâ òàíä ÿìàð ÷ ñîíãîëò ºãºõã¿éãýý𠺺ðèéí ¿çëýý òóëãàõ àâààñ ìèíèé äýýðõ áè÷ñýí ñàíàà, õýëñýí ¿ã ìèíü ¿íý öýíýý àëäàæ ñàëõèíä òóóãäàí îäîõ õîã øîðîî ìýò ¿ã¿é áîëîõ íü ãàðöààã¿é. Èéìä “ººðèé㺺 õ¿íòýòãýäýã îþóíëàã õ¿í” òàíä ñîíãîëò õèéõ ýðõèéã òàíü á¿ðýí á¿òíýýð íü ¿ëäýýå.

Õýçýýä áè ÷àìä õàéðòàé

Ç

àëóóõàí áèçíåñìåíûã äàðãà íü ºðººí人 äóóäñàí 5 äàõü ºäðèéí ºã뺺. Óðüä íü òýðýýð îëîí óäàà àæëààñ õàëàãäàæ íýãýýñ íºãººä ñýëãýí ã¿éöýòãýñýí àæèë áîëãîí íü á¿òýëã¿éòäýã øèíý çàëóó áîëîâñîí õ¿÷èí áàéëàà. Ýíý á¿õ á¿òýëã¿éòëèéã ýõíýð íü ãýðòýý îðæ èðìýãö õàðöíààñ íü ë ìýäýðäýã áàéâ. Õàðèí îäîîãèéí àæèëäàà õî¸ð ñàð áîëæ áàéãàà õýäèé ÷ á¿õýë ºäðèéã áóõèìäóó àéäàñ äóíä ºíãºð¿¿ëíý. Ýíý á¿õýí õóðèìòëàãäñààð áèåèéã íü ºäºð èðýõ òóñàì çîâîîõ áîëîâ. Èéíõ¿¿ òýðýýð íýã ë ºäºð á¿õ àéäñàà äàâàí òóóëàí õýäýí ºäºð íîéð õîîëã¿é ñóóæ çîõèîñîí øèíýõýí òºñ뺺 áàðüñààð äàðãûíõàà õààëãààð îðòîë ò¿¿íä òóøààë äýâøèõ ãàéõàëòàé àìæèëò àâ÷èð÷ýý. ªíººäºð îíöãîé ºäºð àæýý. Ýõíýðòýý ñîíñãîõ ãýæ ÿàðñàí ýðä õàðèõ çàì õ¿ðòýë äýíä¿¿ õîë ìýò ñàíàãäàíà. Ãýðòýý èðâýë á¿äýãõýí ëààíû ãýðýëä ¿íýòýé îðãèëóóí äàðñ, ñàéõàí ¿íýðòýæ áóé øàðñàí ìàõ, æèìñ ãýýä àìòòàíóóä áàéõ áà øèðýýíèé ãîëä õýâòýõ æèæèã äóãòóéã ¿çâýë “Õàéðò

ìèíü, òóøààë äýâøñýíä ÷èíü áàÿð õ¿ðãýå. Áè ÷àìàéãàà ýíý á¿ãäèéã äàâæ ÷àäíà ãýäýãò èòãýæ áàéñàí þìàà. Ýíý á¿õ õîîëûã ÷àìä õè÷íýýí õàéðòàéãàà ìýäð¿¿ëýõ ãýæ áýëòãýñýí þì.” õýìýýñýí áàéâ. ¯¿íèéã óíøààä ýõíýð ìààíü íàìàéã òóøààë äýâøñíèéã ìýäýýä ýíý á¿õíèéã áýëäæýý õýìýýí äîòðîî áàÿðëàæ áàéëàà. Òýðýýð ñýòãýë ñàíàà íü òàâã¿éòýõ ¿åäýý çî÷íû ºðººíèé áóëàí äàõü íýãýí áóéäàí äýýðýý þó ÷ ÿðèëã¿é áîäëîãøðîîä ñóó÷èõäàã áàéâ. Òýðõ¿¿ àç æàðãàëòàé îðîéí çîîãèéí äàðààãààð óã áóéäàíãèéíõàà õàæóóãààð ºíãºðòºë ñàíààíäã¿é íýãýí çóðâàñûã îëæ õàðëàà. Óã çóðâàñûã íýýãýýä ¿çòýë “Õîíãîð ìèíü òóøààë äýâøýýã¿éäýý áèòãèé ñàíàà çîâ. Õýçýý íýãýí öàãò ÷è õàìãèéí ñàéõàí àæëûã õèéõ áîëíî. Ýíý á¿õ õîîëûã ÷àìä õè÷íýýí õàéðòàéãàà ìýäð¿¿ëýõ ãýæ áýëòãýñýí þì” ãýñýí áàéëàà. Òýä ýíý õîðâîîä þó ÷ òîõèîëäñîí æàðãàë çîâëîíã õàìò òóóëíà ãýæ àíäãàéëñàí õîñóóä áàéñàí þì.

Á.Ýíõìàíäàõ Áîëçîî Àìðàà óóëçàõ ¸ñòîé ãàçðàà àìüñãààäñààð ã¿éí èðëýý. Òýðýýð óóëçàõ õ¿íýý í¿äýýðýý õàéñààð, ýðãýí òîéðíîî õàðëàà. Ò¿¿íèé õàðö ýöýñò íü íýãýí ÿäðóóõàí ýìãýíèé ãàðò áàéõ óëààí ñàðíàé äýýð òóñàâ. ...”Óðüä íü íýã ÷ õàðààã¿é”, “äóó õîîëîéã íü ñîíñîæ áàéãààã¿é õ¿íä” õàéðòàé áîëæ áîëäîã þì áîëîâ óó õýìýýí Àìðàà áîäîõ áîëñîîð íèëýýä õýä õîíîã ºíãºð÷ýý. Ò¿¿íèéã ÿã þó áîäîæ áàéãààã íü ìýäñýí þì øèã íºãºº òàíèë óòàñíààñ ìåññåæ èðëýý. “Bi chamtai yylzmaar bna. Harin chi namaig yamar ch hun baisan urdiin adil minii jargal zowlong huwaaltsdag, setgelee huwirgahgui baij chadah uu?” ãýñýí áàéëàà. Òýð ºä𺺠òýä óóëçàõ öàã ãàçðàà áîëçñîí áºãººä áèå áèåíýý òàíèõûí òóëä óëààí ñàðíàé àâ÷ èðýõýýð òîõèð÷ýý. Àìðàà ãàðòàà áàðüñàí öýöãýý õîë øèä÷èõýýä ã¿éãýýä ÿâ÷èõìààð ñàíàãäëàà. Ãýâ÷ òýð òýãýýã¿é ýìãýíèéã õîëîîñ õàðàí ÷èìýýã¿é çîãññîîð áàéâ. Óäààí çîãññîíû ýöýñò “Íýãýíò ìèíèé

ñýòãýëèéã òàòàæ, áè ÷ ò¿¿íä õàíäàõ õàíäëàãàà ººð÷ëºõã¿é ãýæ àìëàñàí òóë ò¿¿íòýé óóëçàõ íü çºâ” õýìýýí áîäîîä öýöãýý áàðèí ààæóóõàí àëõàæ î÷ëîî. Àìðàà í¿äýýðýý èíýýìñýãëýí ìýíäëýýä “Áè èðëýý” õýìýýí öýöãýý ºãºõººð áºõèé뺺. ßã ýíý ìº÷èä íýãýí òýíãýðèéí äàãèíà ìýò õººðõºí îõèí ã¿éæ èðýýä: -Ýìýý, Ìèíèé öýöãèéã õàðæ áàéñàíä ìàø èõ áàÿðëàëàà! “Óóëçàõ õ¿í ìèíü íàìàéã èðýýã¿é áàéíà ãýýä áóöààä ÿâ÷èõã¿é áàéãàà” ãýýä òàíä ¿ëäýýñýí íü çºâ áîëæ ø¿¿ õýìýýí áàÿðòàéãààð èíýýìñýãëýí õýëýýä, Àìðààãèéí í¿ä ð¿¿ øèðòëýý.

Õàéðûí äèàëîãè - ×è ìèíü íàäàä õàéðòàé þó? ãýæ çàëóó á¿ñã¿éãýýñýý àñóóëàà.

- Õàðèí ÷è íàäàä õàéðòàé þó? ãýæ á¿ñã¿é õàðèóä õýëæýý.

- Àñóóëòûã àñóóëòààð áèòãèé õàðèóëàà÷ äýý õýìýýí çàëóó àõèí ëàâëàëàà.

- Àñóóëòààð õàðèóëñàí íü ÷è áèø ¿¿! ãýæ àÿàðõàí øèâíýí èíýýìñýãëýëýý.

#02 (002) || 2006/5 || www.liberty.mn 41

ÎÞÓÒÀÍ

Àíãëè õýëíýýñ îð÷óóëñàí Í.Áèëã¿¿í

Óðèà: Veritas (Øóäàðãà ¿íýí) Õàðâàðäûí Èõ Ñóðãóóëèéí ¿¿ññýí ò¿¿õ: 1639 îíû 03 ñàðûí 13-íû ºäºð çàëóó ëàì Æîí Õàðâàðä áîëîí áóñàä ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷èä àíõíû ¿íäñýí õºðºí㺠îðóóëàëò õèéñíýýð “Õàðâàðä” ãýæ íýðëýãäýõ êîëëåæ õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õýíä áèé áîëñîí ò¿¿õòýé. (Òýðáýýð Ýììàíóýë äàõü Êåìáðèæèéí êîëëåæèéí òºãñºã÷ áàéñàí áà Õàðâàðä êîëëåæèéí íîìûí 42

www.liberty.mn || 2006/5 || #02 (002)

ñàíãèéí ýõ ¿íäýñ áîëñîí íîìûí öóãëóóëãàíä ººðèéí õýäýí çóóí íîì, áîòü áîëîí ôóíòûã ãýðýýñýëæ ¿ëäýýñýí áàéäàã).

ñóðãóóëèéí áýëãý òýìäýã áºãººä ýâ íýãäýë, øóäàðãà ¸ñ, õ¿ñýë òýì¿¿ëýë, õºãæèë äýâøëèéã áýëãýääýã áàéíà.

Õàðâàðäûí êîëëåæûã 1780 îíû Ìàññà÷óñýòèéí ¯íäñýí õóóëèàð “University of Harvard” áóþó àëáàí ¸ñîîð “Èõ ñóðãóóëü” áîëãîí ººð÷èëñºí ò¿¿õòýé. Õîæèì 1869-1909 îíû õîîðîíä Õàðâàðäûí åðºíõèéëºã÷ººð àæèëëàæ áàéñàí Charles William Eliot íü Õàðâàðäûã îð÷èí ¿åèéí ñóðãàëò ýðõýëäýã, øèíæëýõ óõààí, ñóäàëãààíû Èõ Ñóðãóóëü áîëãîõûí òºëºº õè÷ýýíã¿éëýí àæèëëàæ, ò¿¿íèé õýðýãæ¿¿ëñýí îëîí øèíý÷ëýë, àðãà õýìæýýí¿¿ä àìæèëòòàé õýðýãæèæ ÷àäñàí áàéíà. Èéíõ¿¿ Õàðâàðäûí Èõ Ñóðãóóëèéí çàãâàð íü Àìåðèêèéí ¿íäýñíèé áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîíä êîëëåæ áîëîí åðºíõèé áîëîâñðîëûí òºâøèíä õ¿÷òýé íºëºº ¿ç¿¿ëæ, äýëõèéí õýìæýýíä ¿íýëýãäýõ íýð, àëäàð õ¿íäèéã áèé áîëãîæ ÷àäñàí áàéíà.

Õàðâàðäûí Èõ Ñóðãóóëèéí Õóóëü Ç¿éí Ñóðãóóëü:

Õàðâàðäûí Èõ Ñóðãóóëèéí áàãøëàõ á¿ðýëäýõ¿¿í äýëõèéä íýð õ¿íäòýé, ÷àäâàðëàã äîêòîð, ïðîôåññîðóóä (2300 îð÷èì ïðîôåññîð 18000 îþóòíóóäàä õè÷ýýë îðäîã áàéíà)-ûí áàãààñ á¿ðääýã. Óëààí ºí㺠áîë Õàðâàðäûí Èõ

Õàðâàðäûí Èõ Ñóðãóóëèéí Õóóëü Ç¿éí Ñóðãóóëü íü 1817 îíä ¿¿ñãýí áàéãóóëàãäæýý. Ìàññà÷óñýò ìóæûí Êåìáðèæýä áàéðëàäàã áà îäîîãèéí áàéäëààð 1800 îþóòàí õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíä øàìäàí ñóðàëöàæ áàéíà. Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äýëõèéä íýðòýé ýðäýìòýä, õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîðóóä, áàñ õàìãèéí òóðøëàãàòàé ø¿¿ã÷-ïðàêòèê àæèëòíóóä õè÷ýýë çààäàã áàéíà. Òýäíèé óðèà áîë “øóäàðãà ¸ñ” (Õàðâàðäûí Èõ Ñóðãóóëèéí àëáàí ¸ñíû óðèà áîëíî) þì. Õóóëü÷äûí ¸ñ ç¿éí ýðõýì äýýä õýì õýìæýý áîë øóäàðãà ¸ñûã òîãòîîõ, áàðèìòëàõ ÿâäàë þì. Òèéì ÷ ó÷ðààñ Õàðâàðäûí Õóóëü Ç¿éí ñóðãóóëèéã òºãñºã÷èä áóñàä õóóëèéí ñóðãóóëèéí îþóòíóóäààñ èë¿¿òýéãýýð ÀÍÓ-ûí Äýýä Ø¿¿õ (ýíý íü òóõàéí ñóðãóóëèéã ¿íýëýõ íýð õ¿íäèéí áàòàëãàà áîëæ áàéäàã. ÀÍÓûí Äýýä ø¿¿õýä óã ñóðãóóëèéã òºãññºí 14 òºãñºã÷ ø¿¿ã÷ýýð àæèëëàæ áàéñàí áà

ÎÞÓÒÀÍ ºíººäºð Äýýä ø¿¿õèéí 9 ãèø¿¿íèé 6 íü Õàðâàðäûí Õóóëü Ç¿éí Ñóðãóóëèéã òºãñºã÷ áîëíî)-ýä àæèëëàæ, îíîë, ïðàêòèê õî¸ðûã ÷àäâàðëàã ýçýìøñýí õóóëü÷èä õýìýýí ãàéõàãääàã áàéíà. Ýíý á¿õíèé íîòîëãîî áîë Õàðâàðäûí Õóóëü Ç¿éí Ñóðãóóëü íü ÀÍÓ-ûí øèëäýã, íýð õ¿íäòýé ãóðâàí Õóóëü Ç¿éí Ñóðãóóëü (Èåëèéí Èõ ñóðãóóëü, Ñòàíôîðäûí Èõ ñóðãóóëü)-èéí íýãä òîîöîãäîæ, äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðýýñ îþóòíóóä ýíý ë ñóðãóóëüä ñóðàõ ãýñýí ÷èíõ¿¿ õ¿ñýë ýðìýëçëýëýýð ä¿¿ðýí áàéäàã áàéíà. Õàðâàðäûí Èõ Ñóðãóóëèéí Õóóëü Ç¿éí Ñóðãóóëèéí õè÷ýýë çààõ àðãà ç¿é íü èõýâ÷ëýí õàðèëöàí ÿðèëöàõ àðãà äýýð ñóóðèëàæ, ñåìèíàðûí õè÷ýýë äýýð îëæ àâñàí ìýäëýãýý ïðàêòèêò õýðõýí õýðýãëýõ óð ÷àäâàðûã ýçýìøèæ áàéäàã áàéíà. Ýíý íü õóóëü ç¿éí êëèíèêèéí ñàëáàðóóäàä àæèëëàõ (law clinics), ìºí øóóä áóñ íîòîëãîîíû ýðõ ç¿éí ñàëáàðò àæèëëàõ ( street law ), ø¿¿õýä õýðýã õºòëºõ, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷òýéãýý àæèëëàõ, ýðõ ç¿éí àëáàí áàðèìò áè÷èã á¿ðä¿¿ëýõ ãýõ ìýò àðãàä ñóðàëöàæ áàéäàã áàéíà. Ìàíàé õóóëü ç¿éí ñóðãàëòààñ ÿëãàðàõ îíöëîã íü ýðõ ç¿éí ïðàêòèê õýðýãëýýíä èë¿¿ à÷ õîëáîãäîë ºãä㺺𺺠ÿëãààòàé. Òèéì ÷ ó÷ðààñ ñóðãàëòûí ãîë ýõ ñóðâàëæ, ìàòåðèàë íü “ø¿¿õèéí øèéäâýð¿¿äèéí ýìõòãýë” áàéäàã áàéíà. Õàðâàðäûí Õóóëü Ç¿éí ñóðãóóëèéí íýð õ¿íäèéã ºíäºðò ºðãºäºã íýã ç¿éë áîë “Õàðâàðä Õóóëü Ç¿éí ñóðãóóëèéí õýâëýë ìýäýýëýë” þì. Òóñ ñóðãóóëüä õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð (J.S.D)-ûí çýðãýýð ñóðàëöäàã äîêòîðàíòóóä Õàðâàðäûí õàìãèéí àëäàðòàé ýðõ ç¿éí òîéìûã ýðõëýí ãàðãàäàã. “Õàðâàðäûí ýðõ ç¿éí òîéì” õýìýýõ ñýòã¿¿ë àíõ 1885 îíä õýâëýãäýí ãàðñàí áà òóñ ñýòã¿¿ëä áàêàëàâðûí çýðãýýð ñóðàëöàæ áàéãàà îþóòíóóä ðåäàêöèéí çºâëºëä òóñàëæ, çàëãàìæ õîëáîîòîéãîîð õàìòðàí àæèëëàäàã áàéíà. Õàðâàðäûí Õóóëü Ç¿éí Ñóðãóóëèéí îþóòíóóäàä íýð õ¿íäòýé õóóëü ç¿éí ôèðì¿¿äýýñ àæèëëàõ óðèëãûã ºãäºã áà ýíýõ¿¿ óðèëãûã äàäëàãàæèã÷ààð àæèëëàõ õóãàöààíä èäýâõèòýé, ñàéí àæèëëàæ ÷àäñàí îþóòàíä, ìºí òýðã¿¿íèé ñóðëàãàòàé áóþó ñóðãóóëèéíõàà ñýòã¿¿ëèéã ýðõëýí ãàðãàõàä èäýâõèòýé îðîëöîæ, àæèëëàæ áàéñàí òýð ë îþóòíóóä áóñäààñ ò¿ð¿¿íä àâäàã áàéíà.

Èíòåðíýò & Áåðêìàí òºâ Õàðâàðäûí Õóóëü Ç¿éí ñóðãóóëüä á à é ð ë à õ Èíòåðíýò & Áåðêìàí òºâ íü êèáåð îðîí çàé äàõü ýðõ ç¿é ñóäëàëûí ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã. Ýíý òºâèéí ãèø¿¿ä íü ñóäàëãàà õèéõ, ºã¿¿ëýë áè÷èõ, ìºí î þó ò í óó ä äà à çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãóóäûã áýëääýã áàéíà. Èíòåðíýò & Áåðêìàí òºâèéí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ãîë ¿¿ðýã áîë èíòåðíýòýýð äàìæóóëæ áàãø, îþóòíóóääàà çîðèóëñàí ¿éë÷èëãýý ÿâóóëäàãò îðøèíî. Ýíýõ¿¿ òºâ íü áàñ òºñë¿¿ä õýðýãæ¿¿ëäýã áàéíà. Îäîîãèéí áàéäëààð “íýýëòòýé ýðõ ç¿é ” õýìýýõ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áºãººä Òîðîíòî áîëîí åìáðèæèéí Èõ ñóðãóóëüòàé õàìòðàí âåáñàéòûí ø¿¿ëò¿¿ð äýõ ñóäàëãààíû “OPPENNET” ñàíàà÷ëàõ àæèë äýýð àíõààðëàà õàíäóóëæ áàéãàà àæ. Íîìûí ñàíãèéí ñèñòåì áà ìóçåé Õàðâàðäûí Èõ Ñóðãóóëèéí íîìûí ñàí (90 îð÷èì áèå äààñàí íîìûí ñàí, 15.3 ñàÿ íîìòîé) íü äýëõèé äýýðõ õàìãèéí òîì, áàÿëàã íîìûí ñàíä òîîöîãääîã ÀÍÓ-ûí îíãðåññûí íîìûí ñàíãèéí äàðàà îðîõ õî¸ðäîã÷ òîì íîìûí ñàí áèëýý. Õàðâàðäûí Èõ Ñóðãóóëèéí õàøààíä áàéðëàõ Ëàìîíò áîëîí Âàéäåíåð íîìûí ñàí ìºí Øèíæëýõ óõààíû òºâä áàéðëàäàã àáîò íîìûí ñàí íü áàêàëàâðûí ñóðãàëòûí îþóòíóóäûí õóâüä òºâ áàéðëàëòàé, õàìãèéí èõ àøèãëàãääàã 3 íîìûí ñàíä îðäîã. Õàðèí Íüþòîí õýìýýõ íîìûí ñàí íü Õàðâàðäûí Èõ Ñóðãóóëèéí õàìãèéí àíõíû ãàð áè÷ìýë, õîâîð íîìòîé íîìûí ñàíä òîîöîãääîã áîë àìåðèêûí õàìãèéí ýðòíèé õîâîð íàíäèí ãàçðûí çóðãèéí öóãëóóëãà, àëáàí õýðýãöýýíèé ñýòã¿¿ë¿¿ä, àòëàñóóä Ïóñåé íîìûí ñàíä áàéäàã áºãººä ýäãýýð íîìûí ñàíãóóä íü îëîí íèéòýä íýýëòòýé áàéäàã áàéíà. Õàðâàðäûí Èõ Ñóðãóóëü íü ä¿ðñëýõ óðëàãèéí Ôîãã ìóçåé, Àäîëô Áàø ìóçåé Ñàêëåð ìóçåé, Áàéãàëèéí óõààíû ìóçåé, àðõåëîãè, õ¿í ñóäëàëûí Ïèéáîäè ìóçåé, ºðíèéí

ñî¸ëûí ò¿¿õ, èðãýíøëèéã õàðóóëñàí Ñåìàíòèê ìóçåé çýðýã õýä õýäýí ìóçåéòýé áàéäàã áàéíà. Õàðâàðä îëîí íèéòèéí ñî¸ëä Íàéðóóëàã÷ Ýðèê Ñèãàë Õàðâàðäûí òºãñºã÷äèéí òóõàé ºã¿¿ëäýã “Õàéðûí ò¿¿õ” õýìýýõ á¿òýýëýý ãàðãàñàí íü èõýä íýð õ¿íäèéã ò¿¿íä àâ÷èðñàí ãýäýã. Õàðâàðäûí Èõ Ñóðãóóëèéí õî¸ð îþóòíû áèå áèåíýý õàéðëàõ õàéð äóðëàëûí ò¿¿õèé㠺㿿ëñýí áàéäàã. ¯¿íýýñ ãàäíà, Õàðâàðäûí Èõ Ñóðãóóëèéí òóõàé “Legally Blonde”, “The Firm”, “The Paper Chase”, “Good Will Hunding”, “With Honors”, “How High ”, “Harvard Man” çýðýã êèíîíóóäàä ºã¿¿ëäýã ÷ “Õàéðûí ò¿¿õ” êèíî øèã òóõàéí áàéðàíä çóðàã àâñàí íü ¿ã¿é. ̺í Õàðâàðäàä ñóðäàã ñîëîíãîñ îþóòíóóäûí àìüäðàë, õàéðû㠺㿿ëñýí Ñîëîíãîñûí àëäàðòàé îëîí àíãèò êèíî áîëîõ “Õàðâàðäàä ó÷èðñàí õî¸ð” êèíî ÷ áàñ áàéäàã. “ A Few Good Men”, “American Psycho”, “Two Weeks Notice” çýðýã êèíîíóóä íü Õàðâàðäûí òºãñºã÷äèéí òóõàé ºã¿¿ëñýí áàéäàã. Êàìïóñ Õàðâàðäûí Èõ Ñóðãóóëèéí òºâ êàìïóñ íü Õàðâàðäûí òàëáàéòàé çàëãàõ òºâ Êýìáðèæ äýõü Õàðâàðäûí ãóäàìæ õ¿ðòýë áàéðëàäàã. Êàìïóñò íü Õàðâàðä Èõ Ñóðãóóëü, òºâ íîìûí ñàíãóóä, ñïîðòûí öîãöîëáîðóóä, Õàðâàðä öýíãýëäýõ õ¿ðýýëýí ãýõ ìýò áàéðëàäàã. Õàðâàðäûí Èõ Ñóðãóóëèéí á¿õ îþóòíóóä êàìïóñ äîòðîî àìüäàð÷, ñóðàëöäàã áàéíà. Ýíý êàìïóñ äîòðîîñ áóþó Õàðâàðäûí Èõ Ñóðãóóëü òºãñºã÷人ñ Íîáåëèéí øàãíàëòàí 34, ÀÍÓ-ûí Åðºíõèéëºã÷ 6 (Æîí Àäàìñ, Æîí Êóèíñ Àäàìñ, Òåîäåð áà Ôðàíêëèí Ðóçâåëüò, Ðóòåðôîðä Õàåñ, Æîí Êåííåäè), Íîðâåãèéí åðºíõèé ñàéä Âðóíòëàíä, Ïàêèñòàíû åðºíõèé ñàéä àñàí Áåíåçèð Áõóòòî, Èðëàíäûí åðºíõèéëºã÷ Ì.Ðîáèíñîí áîëîí óëñ òºð, íèéãìèéí íýðò ç¿òãýëòí¿¿ä, áèçíåñèéí áîëîí óðëàã ñî¸ë, ñïîðòûí íýð àëäàðòàé õ¿ì¿¿ñ òºðºí ãàðæýý.

#02 (002) || 2006/5 || www.liberty.mn 43

ÎÞÓÒÀÍ

ØÀÃÍÀËÒ ÁÎÄËÎÃÎ “Áè õàìãààñ óõààíòàé” òàíèí ìýäýõ¿éí àñóóëò õàðèóëòûí óðàëäààí 1. Jus áîëîí Lex-èéí ÿëãàà?

2. NEWS- õýìýýõ ¿ã ÿìàð óòãàòàé âý?

3. Àçèéí îðíóóäàä íýðèéí õóóäñûã õýðõýí õ¿ëýýæ àâàõ ÿìàð æóðàì áàéäàã âý?

4. Àìåðèêèéí íýãäñýí óëñûí ¯íäñýí õóóëü õýçýý áàòëàãäñàí áý?

5. Äàìæëàãûí ñèñòåìèéã õýí àíõ ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëñýí áý?

6. Mandamus ãýæ þóã õýëäýã âý?

7. Ìîíãîëûí õàìãèéí ñ¿¿ëèéí õàòàí õýí áý?

8. ßìàð óëñûí õýí ãýäýã òºðèéí òýðã¿¿íèéã ýðõ áàðèõ õóãàöààíä íü õàìãèéí îëîí óäàà àëàõààð îðîëäëîãî õèéñýí áý?

9. Play Bargain -èé çàð÷èì ãýæ þó âý?

10. Ãàçàð áîë óëñûí ¿íäýñ ãýæ õýí õýëñýí áý?

11. Ìîíãîëä õýäýí ñóðãóóëü õóóëü, ýðõ ç¿éí ÷èãëýëýýð äàãíàñàí ñóðãàëò ÿâóóëäàã âý? / íýðñ / 12. 9-ð çóóíû ñ¿¿ë ¿åä àíõ áàéãóóëàãäñàí, Õîæèì íýð õ¿íä íü îëîíä ò¿ãñýí Èòàëèéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëü?

13. 1941îíû 12ñàðûí 7-í, ÀÍÓ, ßïîí, 2200 õ¿í. Ýäãýýð ºãºãäë¿¿ä þóã èëýðõèéëæ áàéíà âý?

14. ßìàð òîõèîëäîëä àëèà ñàëáàäàé íî¸íîîñ èë¿¿ ýðõòýé áàéäàã âý?

15. Ìýðáýðè Ìåäèñîí íàð çàðãàëäàõàä õýí íü ÿëàëò áàéãóóëñàí áý?

16. ...-èéí õ¿¿õä¿¿äèéí 50% íü 5-í íàñ õ¿ðýëã¿é íàñ áàðäàã.

17. Ô.À. Õàåêèéí õàìãèéí àíõíû áàãø íü õýí áàéñàí áý?

18. Îðîñ óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ íü õýäýí ãèø¿¿íòýé áàéäàã âý?

19. Do not follow where the path may lead. Go instead there is no path and leave a trail Ýíý òóõàé ººðèéí áîäëîî èëýðõèéëýýðýé /50 ¿ãýíä áàãòààæ, Àíëèàð áîëîí Ìîíãîë õýëýýð/.

20. Liberty õýìýýõ ¿ãèéã îëîí óòãààð òàéëáàðëàõ

2 44

www.liberty.mn || 2006/5 || #02 (002)

Á

èä øàãíàëò áîäëîãî áóëàíãààðàà Áè õàìãààñ óõààíòàé õýìýýõ òàíèí ìýäýõ¿éí àñóóëò õàðèóëòûí óðàëäààíûã çàðëàæ áàéíà. Òà äîîðõè 20-í àñóóëòàíä àìæèëòòàé õàðèóëñíààð ÿëàã÷ áîëæ ìàíàé ñýòã¿¿ëèéí 3 äàõü äóãààðûí ýçýí áîëîõ áîëíî. Ýíý óäàà áèä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä, õàìãèéí îëîí àñóóëòàíä çºâ õàðèóëñàí 10-í ÿëàã÷ òîäðóóëàõ áîëíî.

ª

ìíºõ äóãààðûí Øàãíàëò áîäëîãî áóëàíä ìààíü èäýâõèòýé îðîëöîæ ÿëàã÷ áîëñîí 1. Îòãîíòýíãýð èõ ñóðãóóëèéí îþóòàí ̺íõæàðãàë, 2. ÌÓÈÑ-ÕÇÑ-èéí îþóòàí ̺íõáèëýãò, 3. Øèõèõóòóã Õóóëü Ç¿éí ñóðãóóëèéí îþóòàí Ãàíçîðèã íàð ÿëàã÷ áîëñîíä áàÿð õ¿ðãýå! Õàðèóãàà õýðõýí èëãýýõ âý? Òà çºâ õàðèóãàà ìàíàé ñýòã¿¿ëèéí ðåäàêöèéí èìýéë õàÿãààð èëãýýíý ¿¿. liberty.mn@gmail.com Äàðààãèéí äóãààðò ÿëàã÷ íàðûã òîäðóóëàõ áîëíî. ÒÀÍÄ ÀÌÆÈËÒ Õ¯ÑÜÅ!

ÀÍÃËÈ ÕÝËÍÈÉ ÀÊÀÄÅÌÈ HIS STORY DIDN'T HOLD WATER

E

xactly how it had happened, Amos Abbott didn't know. But it was true: he and his business partner had fallen in love. Completely.

Hopelessly. Beyond ever turning back. The trouble was that Amos Abbott was already married. His wife Angela had been in poor health for years. She lay in bed most of the time. Abbott felt that she would never let him go. He didn't even bother to ask for a divorce.

Can you solve this short detective story?

Finally Amos Abbott decided to get rid of his wife. The plan came to him suddenly as Angela was taking a bath late one night. First he knocked her out with one hard blow of a heavy glass ashtray. Then he held her head under the water in the bathtub till she drowned.

Abbott felt that luck was with him. The night was dark and raining. With some effort, he put clothes on the body and carried it to his car. He took it down to the harbor. As he drove through the pitch - black night, he wondered about getting a small boat. A friend of his owned one. Could he call up his friend? Could he ask his friend to lend it to him? No, that would be dangerous. He would have to steal a boat for an hour or two.

No one saw Abbott as he parked the car and took the body out of the trunk. It was a long walk down to the boats. His heart began to pound.

His breath came in heavy gasps. He felt as though his chest would burst.

At last he reached the ocean's edge. Nearby was just the boat he needed. He rowed far out and dumped the body into the ocean.

The next morning, Abbott went to the police station to report that his wife was "missing." "She was quite sick" he told Detective Inspector Scott.

"She often had dark moods and became very sad. Sometimes she threatened to kill herself. She must have gone out during the night, and I'm afraid something has happened to her."

The next day Angela's body was washed up on shore. At first the police were ready to believe her husband's statements. The bruises on the body looked as if they had been made by rocks on the shore.

Then Inspector Scott studied the autopsy* report. It had been a complete autopsy. Drowning, certainly, was the actual cause of death. After reading the report very carefully, the Inspector called on Abbott.

"Your wife was drowned all right," Inspector Scott told Abbott. "But she didn't kill herself. It was murder!"

Abbott grew pale. He knew the police would suspect him first.

How did Inspector Scott know it was murder? What went wrong with Abbott's plan?

Glossary

autopsy* n. the medical examination of a human body after death to find the cause of death

THE CASE OF THE MURDERED ACTOR (on our 1st issue): 1-B; 2-C; 3-C; 4-B; 5-C 6-B; 7-A; 8-B; 9-C; 10-A Solution: The gardener's story cannot possibly be true. An alarm clock set at eight o'clock in the evening for nine would go off at nine at night, not nine in the morning

ÎÞÓÒÀÍ ÀÍÃËÈ ÕÝËÍÈÉ ÀÊÀÄÅÌÈ ªíººäºð äýëõèéä 1,5 òýðáóì õ¿í àíãëè õýëýýð ÿðüæ, äýëõèéí ýðäýìòäèéí 70 õóâü íü àíãëèàð óíøäàã, ýëåêòðîí õýëáýðýýð õàäãàëàãäñàí íèéò ìýäýýëëèéí 90 õóâü íü àíãëè õýë äýýð áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí õºãæëèéí ãàðö íü àíãëè õýë ýçýìøèõ ÿâäàë þì. Ìîíãîëä ºíãºðñºí æèë àíõíû Àíãëè õýëíèé àêàäåìè áàéãóóëàãäñàí. Òóñ Àêàäåìèéã õýë øèíæëýëèéí óõààíû äîêòîð, äýä ïðîôåññîð Ç.Ãàí÷èìýã ¿¿ñãýí áàéãóóëæ, çàõèðëààð íü àæèëëàäàã. Àíõíû äóãààðààñ ìààíü ýõëýýä Àíãëè õýëíèé àêàäåìè íü òà á¿õíèé àíãëè õýëíèé ìýäëýãò òàíü çîðèóëæ “õóóëü÷äàä çîðèóëñàí àíãëè õýëíèé õè÷ýýë”-èéã öóâðàëààð õ¿ðãýæ áàéõ áîëíî. Õýðâýý òà Àíãëè õýëíèé äýýä çýðãèéí èíòåðàêòèâ, ýëèò ñóðãàëòàíä õàìðàãäàõûã õ¿ñâýë Àíãëè Õýëíèé Àêàäåìèä õàíäàíà óó.

Áèäýíòýé õîëáîî áàðèõ óòàñ: 99114635, 463527 Ìàíàé âýá ñàéò: http://academy.drganaa.com

ÀÍÃËÈ ÕÝË ÁÈÅ ÄÀÀÍ ÑÓÐÀËÖÀÕÀÄ ÒÓÑËÀÕ ÇÀÐÈÌ ÂÝÁ ÕÀßÃÓÓÄ: 1. www.englishpage.com Äóíä áîëîí äýýä øàòíû îþóòíóóäàä çîðèóëñàí àíãëè õýëíèé ä¿ðìèéí äàñãàëóóä 2. www.englishlearner.com, www.longman.com, www.geocities.com Àíãëè õýë ñóðàëöàãñäàä çîðèóëñàí âýá õóóäàñ 3. owl.english.purdue.edu ¯íýã¿é èíòåðàêòèâ âèäåî õè÷ýýë, àñóóëò õàðèóëò, ¿ãèéí ñ¿ëæýý, àíãëè õýë ñóðàõàä õýðýãòýé ìàòåðèàëóóä 4.www.eslus.com/LESSONS/READING/READ.HTM Àíãëè õýë äýýð óíøèõ ÷àäâàð õºãæ¿¿ëýõ äàñãàëóóä, óíøèõ ìàòåðèàëóóä 5. www.real-english.com Àíãëè õýëíèé ¿íýã¿é âèäåî õè÷ýýë¿¿ä 6. www.word2word.com/course.html 7. Àíãëèàð õàðèëöàõ ÷àäâàðàà õºãæ¿¿ëýõ õè÷ýýë¿¿ä, àíãëèàð õàðüöàõ íàéçòàé áîëîõ, õàÿã ñîëèëöîõ, àíãëè õýëíèé õè÷ýýë¿¿ä: www.abcheckers.com 8. Àíãëè õýëýý õýðõýí ñàéæðóóëàõ òàëààð ¿íýã¿é îíëàéí çºâëºãºº àâàõ, óíøèõ ìàòåðèàë, ¿ãèéí ñàíãèéí áàÿëãàà íýìýãä¿¿ëýõ, ñîíñîõ ÷àäâàðàà äýýøë¿¿ëýõ äàñãàëûí õóðààìæèéã äîîðõè õàÿãóóäààð îðæ ¿çíý ¿¿: www.churchillhouse.com/english www.learning-english.com/learnonline #02 (002) || 2006/5 || www.liberty.mn 45

ÎÞÓÒÀÍ

Comprehension Check Çààâàð: Òà ºìíºõ õóóäñàí äàõü òåêñòûã óíøààä ýíýõ¿¿ òåñòûã áºãëºíº ¿¿.

1. Amos Abbott murdered his wife because he wanted to a. be free to marry his business partner b. get her money c. end her suffering 2.The murder was a. carefully planned beforehand b. a sudden thought c. almost an accident 3.The actual cause of Angela's death was a. a blow on the head b. drowning c. a heavy ashtray 4. It was lucky for Abbott that a. a friend owned a boat b. it was a long walk from his car to the ocean c. the night was very dark 5. One of Abbott's problems was a. starting his car b. getting a boat c. putting the body in a black bag 6. Abbott probably went to the police station because a. he wanted Angela back b. he wanted to boast about his "perfect crime." c. it would have been the natural thing to do 7. Abbott lied to the police when he said that his wife a. was quite sick b. was missing from the house c. must have gone out during the night 8. Abbott's mistake was forgetting that a. murderers are always caught b. dead bodies float c. ocean water is salt water 9. The murder might not have been solved if the body had been found in a. a fresh - water lake b. a desert c. Abbott's car 10. Mentioned in order in the story are a. a heavy ashtray, a boat, a police station, a business partner b. a boat, a business partner, a police station, a heavy ashtray c. a business partner, a heavy ashtray, a boat, a police station

ÀÍÃËÈ ÕÝËÍÈÉ ÀÊÀÄÅÌÈ

Vocabulary: Tip: Complete this table, using information from the above text. The first row has been done for you. You may wish to refer to a dictionary.

BRIBERY and CORRUPTION An illegal payment to persuade someone to do something is a bribe, or informally a backhander (BrE only), kickback or sweetener. To bribe someone is bribery. Someone who receives bribes is corrupt and involved in corruption. This is informally known as sleaze, especially in politics.

FRAUD and EMBEZZLEMENT "I'm Robert Bork. I've been a fraud squad detective for 20 years and I've seen a lot!

Once, a gang counterfeited millions of banknotes in a garage. We found US$ 10 million in counterfeit notes.

They were very good quality. Counterfeiting or forgery of banknotes was a problem, but now all the forgers are in jail.

Faking luxury goods like Rolex watches was also a problem, but we're working hard to close workshops where fakes are made.

There have been bad cases of fraud where someone offers to lend money, but demands that the borrower pays a "fee" before they get the loan. People can be stupid.

And there's embezzlement, a type of fraud where someone illegally gets money from their employer. One accountant sent false invoices to the company he worked for, and paid money from his company into bank accounts of false companies he had "created". He embezzled $2 million- quite a scam.

There used to be a lot of racketeers demanding "protection money" from businesses. If they didn't pay, their businesses were burnt down.

Money laundering, hiding the illegal origin of money, is common- gansters buy property with money from drugs.

When they sell the property, the money becomes"legal".

But banks now help by telling us when someone makes a large cash deposit."

JOKE: RUSSIANS SAY An English man wanted to imitate what the Russians say when somebody sneezes and to the conclusion that if somebody sneezes in his presence he should say: "Boots are off.*" Then he understood that whenever a Russian wished to say to a girl.

"I love you.", he said a phrase that sounded in English like "yellow blue bus*"

46

www.liberty.mn || 2006/5 || #02 (002)

Äàðààãèéí äóãààðààñ çºâ õàðèóãàà àâààðàé.

ת˪ªÒ ÕÀÐÈËÖÀÀÍÛ ÑΨË

ÕÓÂÖÀÑËÀÕ ÑÎ¨Ë Ý

ðò ¿åä õóâöàñ íü íèéãìèéí ãàðàë ÿçãóóð óãñààã ÿëãàí çààæ ºãäºã áàéñàí áºãººä ìàø õàòóó äýã æóðàìòàé áàéæýý. XIV-XV çóóíä Àíãëèéí ïàðëàìåíòààñ ãàðãàñàí õóóëü òîãòîîëûí äèéëýíõè íü íèéãìèéí äàâõàðãà á¿ðò çîðèóëñàí õóâöñûã çààæ òîãòîîñîí áàéäàã. Äîîä çýðýãëýëèéí õ¿í äýýä çèíäààíûõíû õóâöàñ ºìñâºë òîðãîæ, õóâöñûã íü õóðààäàã áàéñàí áàéíà. Çàðèì êîëîíè îðíóóäàä 1000 äîëëàðààñ áàãà öàëèíòàé õ¿íèé ýõíýð íü òîðãîí àë÷óóð ç¿¿õèéã õîðèãëîäîã áàéñàí áîë áàðóóí åâðîïûí îðíóóäàä õóâöàñíû ä¿ðýì çºð÷ñºí ýìýãòýéã äºíãºëºõ çýðãýýð øèéòãýõ ÿâäàë ò¿ãýýìýë áàéæýý. Ìàíàéä ÷ ìºí òîäîðõîé äýã æàÿãòàé áàéñíûã XVII çóóíû ¿åä áîëîâñðóóëñàí “Õàëõ æóðàì” õýìýýõ ýìõòãýë áè÷èãò òîäîðõîé çààñàí áàéäàã. Òóõàéëáàë, õàðö õ¿í ÿçãóóðòíû áîëîí ñàíâààðòíû õóâöñûã ºìñâºë ýä õºðºíãèéí áàéäëààñ íü øàëòãààëæ áîä, áîãîîð òîðãîõ, ìºí áèåýð ýäëýõ ÿë øèéòãýë õ¿ëýýëãýäýã áàéæýý. ºíºº ¿åä èéì õàðãèñ ä¿ðýì æóðàì áàéõã¿é, õóâöñàíä ÿìàð íýã õÿíàëò øàõàëò ¿ã¿é ó÷èð õóâöñààð äàìæóóëàí ººðèé㺺 ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ áîëîìæ õ¿í á¿ðò îëäîæ áàéíà. Òàíû àìæèëò äàí ãàíö òàíû ìýäëýã îþóíààñ øàëòãààëàõûí çýðýãöýý òàíû ãàäíà òºðõººñ òàíü ìàø èõ øàëòãààëäàã ãýäãèéã ñàíàæ ÿâ. Çîõèñòîé ãàäààä òºðõ

áîë ãàéõàìøãèéã á¿òýýõ ÷àäàëòàé Òîâ÷ áºãººä òîäîðõîé õýëýõýä ÷èíèé õóâöàñ ÷èíèé íýðèéí õóóäàñ ë ãýñýí ¿ã. Àæèë õýðýã÷ ýðýãòýéí õóâöàñ Ýð÷¿¿äèéí äèéëýíõ íü àæèë õýðãèéí óóëçàëòàä êîñòþì ºìñäºã áîëîõîîð êîñòþìûí òàëààð õýäýí ç¿éë õýëüå. Êîñòþì òàíü þóíû ºìíº òàíû õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàðûí õàìãèéí äýýä õýìæýýíä õ¿ðñýí ñàéí ÷àíàðûí ìàòåðèàëòàé, ºíãèéí çºâ ñîíãîëòòîé áàéõ ¸ñòîé. ºìäíèé òàíü óðò ñóóõ ¿åä îéìñ, ò¿ðèé õî¸ðûí çàâñðààð í¿öãýí õºë õàðàãäàõààðã¿é áàéâàë çîõèíî. Ãóòàë òàíü áàðààí ºíãèéí áàéâàë ç¿ãýýð áà ¿ðãýëæ ãÿëàëçàæ áàéõ ¸ñòîé. Õýò áàðèó, õýò ñóë öàìö çîõèìæã¿é. Çàíãèà òàíü öóëãóé áèø áîë í¿äýíä òóñààä áàéõààðã¿é äàðóóõàí õýýòýéã ñîíãîîðîé.

ïèäæàêàà òîâ÷èëíî. Èíãýõäýý åâðîï ìàÿãèéí êîñòþìíû äýýä òàëûí òîâ÷èéã òîâ÷ëîõã¿é. Õàðèí ñîíãîäîã çàãâàðûí àìåðèê ìàÿãèéí êîñòþìíû õàìãèéí äîîä òîâ÷èéã òîâ÷ëîõã¿é. Õàðèí õîîëëîõîîð ñóóõ, òåàòðûí ñóóäàëä áîëîí àëáàí áóñ ¿åä òîâ÷îî òàéëàí çàäãàéëæ áîëíî. Öàìö Àæèëäàà áîëîí ºäºð òóòàì ºìñºõºä öàìöíû ºí㺠ñ¿¿ëèéí ¿åä íýã èõ ÷óõàë áèø áîëæýý. Çààâàë öàãààí ºíãèéí öàìö áàéõ øààðäëàãàã¿é. Êîñòþìíû äýâñãýð ºíãºíä çîõèöîæ, õàìãèéí ÷óõàë íü çàíãèàòàé óÿëäàæ áàéâàë ñàéí. Õàðèí ¸ñëîëûí õóâöàñ äýýð çààâàë öàãààí ºíãèéí öàìö ºìñäºã ¸ñòîé. Áàÿð ¸ñëîëûí àæèëëàãààíä áîëîí ¿äýøëýã óóëçàëò, òåàòðò õàð, áàðààí êîñòþì ºìñâºë öàãààí öàéâàð ºíãèéí öàìö õàìãèéí çîõèìæòîé õàðàãääàã. Õàíöóé íü ïèäæàêíû õàíöóéíààñ 1.5-2 ñì îð÷èì öóõóéæ áàéõ ¸ñòîé. Õàíöóé íü

Çàíãèàíû ºðãºí íàðèéíûã ïèäæàêíû çàõíû ºðãºíòýé õàðüöóóëæ ñîíãîäîã. Õýòýâ÷, á¿ñ, öàãíû îîñîð, ö¿íõ 4 íýã ºíãèéí áàéäàã. Ãóòàëíû óë àëü áîëîõ íèìãýí, àðçãàð áèø áàéõ íü ç¿éòýé. Õàð, õàð õºõ îéìñ áàðàã ìºðäëºã áîëñîí ãýæ õýëæ áîëíî. Ñâèòåð, æåìïåð áîëîí õ¿ðýì, õàíòààç ãýõ ìýòèéí ÷ºëººò çàãâàð, õèéöòýé ÿìàð ÷ õóâöàñ ºìñºæ áîëîõ àâ÷ ººðèéí ¿çýë áîäîë, ñî¸ë áîëîâñðîë, çýðýã çèíäààãàà èëýðõèéëýõýä êîñòþì õàìãèéí ºðãºí áîëîìæ îëãîäîãèéã ñàíàõàä èë¿¿äýõ þóí. Àëáàí ¸ñíû áàéäàëä ïèäæàêàà çààâàë á¿ðýí òîâ÷èëíî.

Y¿íä: -¸ñëîëûí àæèëëàãàà, óóëçàëò, õóðàë çºâëºãººíä îðîëöîæ áàéõ; -èëòãýë òàâèõ, ¿ã õýëæ áàéõ; -òýðã¿¿ëýã÷äèéí øèðýýíèé àðä ñóóæ áàéõ; -çîîãèéã ãàçàðò áàéõ; -òåàòð, êèíîíû çàëàíä îðîõ ¿åä; -òàíèõã¿é õ¿ì¿¿ñ ð¿¿ îéðòîõ ¿åä; -õîñëîí á¿æýãëýõ ¿åä; -ýìãýíýë èëýðõèéëýõ çýðýã òîõèîëäîëä

òîâ÷íû îðîíä òýýãë¿¿ðýýð òîãòîîõ çîðèóëàëòòàé öàìö áàéäàã. ºäºð òóòàì, àæèëä ºìñºõ çîðèóëàëòòàé öàìöíû òýýãë¿¿ð íü ãàð íóãàëààã¿é ¿åä ïèäæàêíààñ öóõóéõ ¸ñã¿é. Òýýãë¿¿ðèéã çàíãèàíû õàâ÷ààð, öàãíû òºìºð îîñðûí äàãóó ñîíãîíî. Çàíãèà Çàíãèà íü ýð õ¿íèé õýâ øèíæèéã èëýðõèéëýõ ãîë ãî¸ë áàéäàã. Ãýõäýý çàíãèà áîë êîñòþìíû íýìýëò õýñýã ë áàéõ ¸ñòîé. Èéìýýñ ÿìàð êîñòþì äýýð ÿìàð ºíãèéí öàìö ºìñ÷, ÿìàð çàíãèà ç¿¿õ íàðèéí óðëàãèéã ýçýìøèâýë çîõèíî.Ǻâ ñîíãîæ, ñàéõàí çàíãèäñàí çàíãèà íü

#02 (002) || 2006/5 || www.liberty.mn 47

ת˪ªÒ Ãóòëàà òýëýý, ö¿íõ, õýòýâ÷, öàãíû îîñîðòîéãîî çîõèöóóëàõ íü ýð õ¿íèéã äýãæèí õàðàãäóóëíà. Àæèëä áàðààí áàéâàë áàéäëûã

¿íýòýé êîñòþì, ñàéí ÷àíàðûí öàìö, ãóòàëòàé õîðøèí á¿ðýí öîãö áîëäîã. Çàíãèàã ñîíãîõäîî êîñòþì, öàìöíû ºíãèéí äàãóó òîä áàéæ ýñâýë êîñòþìíû ºí㺠îðîëöñîí õýýòýé áàéõ íü õàìãèéí çîõèöîë ñàéòàé, òºâ õàðóóëäàã. ªäºð òóòàì, àæèëäàà áîëîí àëáàí ¸ñíû àðãà õýìæýýíä ç¿¿õ çàíãèà íü íýã ºíãèéí, öóëãóé áàéõààñ ãàäíà ºíöºã ãàðãàñàí, äºðâºëæèí, ãóðâàëæèí, ãîíçãîé äºðâºëæèí õýýòýé, òàøóó ñóäàëòàé ýñâýë äóãóé òîëáîòîé áàéõ íü çîõèìæòîé. Ýðâýýõýé çàíãèàã ñîíãîäîã çàãâàðûí êîñòþì, ¸ñëîëûí õóâöàñ äýýð ë ç¿¿íý. Áàÿð ¸ñëîë äýýð ÷ àæèë õýðýã÷ õ¿í òýð á¿ð ýðâýýõýé áîëîí á¿÷èí çàíãèà çàíãèäàõã¿é. Õàðèí ñþðòóê, ôðàê, ñìîêèíã çýðýã ¸ñëîëûí õóâöàñ äýýð ºí㺠ÿëãàí ç¿¿äýã. Îð÷èí ¿åä çàíãèàíû ºðãºí 5-9ñì áîëæýý. Ãýâ÷, êîñòþìíû çàãâàðààñ øàëòãààëàí, òóõàéëáàë íàðèéí ýíãýðòýé êîñòþì, íàðèéí çàõòàé ýð¿¿òýé, áîãèíî õ¿ç¿¿òýé õ¿íä íàðèéí çàíãèà çîõèìæòîé õàðàãääàã. Çàíãèàíû óðò, áîãèíî íü êîñòþì, áóñàä õóâöàñíû çàãâàðààñ øàëòãààëàõ áîëîâ÷ ¿ç¿¿ð íü ºìäíèé òýëýýã õààæ áàéõààð çàíãèäàõ íü ç¿éòýé. Ãóòàë Ãóòàë òàíü ¿ðãýëæ øèíý ìýò ãÿëàëçàæ áàéõ ¸ñòîé. Ñîíãîäîã çàãâàðûí áîëîí ¸ñëîëûí õóâöàñ äýýð õàð àðüñàí ìºí ëàêàí ãóòàë ºìñºíº. Äàøðàìä äóðäàõàä ëàêàí ãóòëûã ýíãèéí, ºäºð òóòìûí áîëîí ÷ºëººò çàãâàðûí õóâöàñ äýýð ºìñäºãã¿é. Y¿íèéã ñìîêèíã, ôðàê ìýò õóâöàñòàé õîñëóóëàí ºìñäºã.

48

www.liberty.mn || 2006/5 || #02 (002)

ºìñºõ ãóòàë, òýëýý íü áóþó õàð ýñâýë õ¿ðýí àæèë õýðýã÷, ýíãèéí èëòãýäýã.

Îéìñ Êîñòþì äýýð øàãàéãààð áîëîí øèëáýíèé äîîãóóð òàòñàí îéìñ ºìñäºãã¿é. Øèëáýíèé äóíä ýñâýë øèëáýíèé îðîéãîîð òàòñàí óðòòàé îéìñ ºìñºíº. Îéìñíû ºí㺠çàíãèàíû äýâñãýð ºíãºòýé òààðàõûí çýðýãöýý ºìäíººñ öàéâàð áàéõ ¸ñã¿é. Ýëäýâ àìüòíû çóðàã, õýý õàòãàìàëòàé îéìñûã àæèë õýðãèéí ¿åä, êîñòþì äîòîð ºìñäºãã¿é. Òýëýý Òýëýýã ñîíãîõäîî ãóòëûí ºíãèéã õàðãàëçàíà. Õàð ãóòàëòàé áîë õàð, õàð ñààðàë, õàð õºõ, õàð íîãîîí ºíãèéí; õ¿ðýí ãóòàë ºìññºí ¿åä õ¿ðýí, õ¿ðýí øàð, õ¿ðýí óëààí ºíãèéí òýëýýã òóñ òóñ á¿ñýëíý. Õýìæýýã òààðóóëàõäàà òýëýýíèé õýë íü ãóðàâ äàõü í¿õýíä òîõèð÷ áàéõààð ñîíãîíî. Òýëýýíèé ºðãºí íàðèéíèéã ñîíãîõäîî ººðèéí áèåèéí îíöëîãèéã õàðãàëçàíà. Öàã Ýð õ¿íèé õóâüä ¿íýòýé, ñàéõàí áóãóéí öàã, ¿çýã îíöãîé ÷óõàë ãî¸ë áîëäîã. Ýìýãòýé÷¿¿ä áºãæ, ýýìýã, ç¿¿ëò çýðýã ãî¸ë ÷èìýãëýëýýðýý òààøààë, ñîõèðõîë öààøèëáàë áýí÷èíãýý õàðóóëäàã áîë ýðýãòýé õ¿íèé öàã íü ýíý á¿õíèé㠺㿿ëäýã. ººðººð õýëáýë öàã íü ýð õ¿íèé õóâüä ýðäýíýñèéí ÷óëóóí áºãæíººñ èë¿¿ ¿¿ðýãòýé. Èéìýýñ ÷àíàðòàé, çàãâàð ñàéòàé áàñ ¿íýòýé öàã ñîíãîõ íü íýð òºðèéí õýðýã þì. Öàãíû îîñîð ñóðàí ýñâýë òºìºð áàéæ áîëíî. Õàðèí çóçààí ðåçèí îîñîð, õýò ýòãýýä ÷àìèí õèéöòýé öàã êîñòþìàíä çîõèõã¿é. Àæèë õýðýãò àìæèëò îëîõ, ýñâýë á¿òýëã¿éòýõýä õóâöàñ ãîë õ¿÷èí ç¿éëèéí íýã áàéäãèéã ÿìàãò ñàíàõ õýðýãòýé.

ÎÍÈÃÎÎ -Ñýæèãòýí òà áîñîîä ÿàõ ãýæ îëîí õ¿íèé äýðãýä èðãýí Áàëäàíã óñàí òýíýã ãýæ õýëñýíýý òàéëáàðëààä ºãºõã¿é þó? -Òèéì ãýäãýý ºäèé îëîí æèë õ¿ì¿¿ñýýñ íóóæ ÿâàà ãýäãèéã íü áè ÿàæ ìýäýõ áèëýý äýý... Ø¿¿õ. - Òà îäîî ÿàñàí è÷äýãã¿é õ¿í áý? Òàíû ýíý õ¿íèé ò¿ðèéâ÷èéã ñóéëæ áàéõûã õàðñàí çóðãààãèéí çóðãààí ãýð÷ ýíä ñóó÷èõààä ìýä¿¿ëãýý ºãººä áàéõàä «áè àâààã¿é» ãýýä óëààí öàéì ç¿òãýýä áàéõ þì. -Òýãýýä þó ãýæ? Òýãýæ ÿðèõ þì áîë áè íàìàéã õóëãàé õèéæ áàéõûã õàðààã¿é 100 õ¿í äàãóóëààä èðñýí ÷ ÷àäíà. Ø¿¿ãäýã÷ òà ÿàãààä ýõíýðèéíõýý àõûã âàííä æèâ¿¿ëæ àëàõ áîëñíîî òàéëáàðëààä ºãºõã¿é þó?

-Ýðõýì ø¿¿ã÷ ýý òà èòãýõã¿é áàéõ ë äàà ãýõäýý áè þì áîëãîí äýýð ýõíýðòýý õýòýðõèé èõ èòãýäýãýýñ áîëæ àëñàí þì.

-Àðàé äýëãýðýíã¿é òàéëáàðëàõã¿é þó?

-Áè òîìèëîëòîîñîî õóãàöààíààñàà ºìíº èðñýí þì. Ãýòýë ýõíýð ìààíü íýã èõ ãàíãàë÷èõñàí àìüòàí ãàëûí ºðººíä õî¸ð õ¿íèé øèðýý çàñààä çîãñîæ áàéäàã áàéãàà. Äýýð íü áàñ âàííû ºðººíººñ ýðýãòýé õ¿íèé äóóëàõ äóó ãàðààä. Òýãýõýýð íü áè øóóä ë “Ýõíýðèéí ìààíü àõ èðñýí þì áàéíà ø¿¿ äýý” ãýæ áîäîîä ãàð áàðüæ ìýíä÷èëýõýýð óãààëãûí ºðºº ð¿¿ õàð õóðäààðàà ã¿éëýý. Òýãñýí õàðèí ýõíýð àðààñ “Õººå, çîãñ íààäàõ ÷èíü ÷èíèé áîäîæ áàéãàà øèã õ¿í áèø ø¿¿” ãýýä îðèëäîã áàéãàà.

-Õýðýãòýí òà, òàéâøðààä áîëñîí ç¿éëèéã ¿íýí øóäàðãààð ÿðèàä ºãºõã¿é þó?

-Áè ¸ñòîé àçã¿é õ¿í þì. Õîîëîî õèéõ ãýýä òºìñ àðèëãààä ñóóæ áàéñàí ÷èíü ýíý òàëèéã÷ îðæ èðýýä íàäòàé ãàð áàðèõ ãýýä óðàãø àëõàõäàà òºìñíèé õàëüñàí äýýð õàëòèðààä õóòãàí äýýð óíà÷èõäàã áàéãàà. Èéì þì áîëíî ãýæ õýí ñàíàõ âý äýý. Áè ¸ñòîé èõ õàðàìñàæ áàéíà.

-Òýãýýä áîñ÷ èðýýä àõèàä õî¸ð óäàà õóòãàí äýýð ÷èíü óíàñàí áîëæ òààðæ áàéíà óó -Õýðýãòýí òà ÿàãààä õàäàì ýõýý öîõèîä çóãàòàõ áîëñíîî òàéëáàðëààä ºãºº÷…

-Òà ººðºº áîä ë äîî, ø¿¿ã÷ ýý. Áè ãàðòàà ãóðèëûí ìîä áàðü÷èõñàí çîãñîæ áàéòàë õàäàì ýõ ìèíèé óðä öààøàà õàðààä çîãñîîä äýýð íü ãýðèéí õààëãà ò¿ãæýýã¿é îíãîðõîé áàéñàí ãýýä òºñººë人. Òà áàéñàí áîë èéì ñàéõàí áîëîìæèéã àëäàõ óó?