Elektronika_dla_bystrzakow_Wydanie_II_elebys by Jakub Jóźwiak

…Po radę do ksiązki

IDŹ DO:  Spis treści  Przykładowy rozdział  Skorowidz

KATALOG KSIĄŻEK:    

Katalog online Bestsellery Nowe książki Zapowiedzi

CENNIK I INFORMACJE:  Zamów informacje o nowościach  Zamów cennik

CZYTELNIA:  Fragmenty książek online

do przechowalni do do koszyka koszyka

BESTSELLER

NOWOŚĆ

Wydawnictwo Helion ul. Kościuszki 1c 44-100 Gliwice tel. 032 230 98 63 e-mail: helion@helion.pl e-mail: septem@septem.pl redakcja: redakcjawww@septem.pl informacje: o księgarni septem.pl

Elektronika dla bystrzaków. Wydanie II Autorzy: Cathleen Shamieh, Gordon McComb Tłumaczenie: Łukasz Piwko ISBN: 978-83-246-3332-6 Tytuł oryginału: Electronics For Dummies Format: 170 × 210, stron: 360

Elektronika w zasięgu Twoich rąk! Jeżeli zastanawiałeś się kiedyś nad tym, jak działają urządzenia elektryczne, a teraz chciałbyś spróbować swoich sił i zbudować własny układ elektroniczny, potrzebujesz wiedzy z zakresu elektroniki i elektryczności. Brzmi strasznie? Nie bój się! Ta książka nie ma nic wspólnego ze skomplikowanymi podręcznikami, które znasz ze szkoły lub studiów. Tutaj wszystko zostało wytłumaczone w jasny i przystępny sposób. Duża liczba przykładów oraz własnoręcznie wykonane i działające układy sprawią, że już za parę dni będziesz swobodnie poruszał się w świecie elektroniki! Wszystko to dzięki książce z serii „Dla bystrzaków”. W trakcie lektury dowiesz się, jak działa Twój iPod, komputer i pilot do telewizora. Jednak najpierw poznasz elementarne zasady bezpieczeństwa oraz kilka istotnych cech prądu. Potem zobaczysz, jak zachowują się układy równoległe i szeregowe oraz przypomnisz sobie podstawowe prawo Ohma. Ponadto dowiesz się, jak wykorzystać potencjał kondensatorów, łączyć je oraz budować filtry. Mało? Kolejne strony to przydatna wiedza o cewkach, półprzewodnikach oraz układach scalonych. Po wstępie teoretycznym czas na praktykę, bo jak mówią autorzy: „Żeby się nauczyć, trzeba się ubrudzić”. W tej części książki skompletujesz sprzęt potrzebny do pracy, zrozumiesz, jak trzeba czytać schematy, dokonywać pomiarów oraz lutować. • Skąd się bierze prąd elektryczny • Wykorzystanie energii elektrycznej do wykonania pracy • Możliwości elektronów • Sposoby na dostarczenie energii elektrycznej • Opór, prawo Ohma • Kondensatory, gromadzenie i wydobywanie ładunku • Cewki indukcyjne i kryształy • Świat półprzewodników • Wykorzystanie układów scalonych • Dobór potrzebnych części, gromadzenie narzędzi • Bezpieczeństwo pracy z układami elektronicznymi • Lutowanie • Czytanie schematów • Budowa układów elektronicznych • Wykonywanie pomiarów • Posługiwanie się multimetrem • Praca z oscyloskopem Spełnij swoje marzenia i dołącz do grona elektroników!

Spis tre ci O autorach ....................................................................................................................15 Podzi kowania od autorów ...........................................................................................17 Wst p ............................................................................................................................19 Dlaczego warto kupi t ksi k ? .......................................................................................................19 Dlaczego elektronika? ........................................................................................................................20 Naiwne za o enia ..............................................................................................................................20 Bezpiecze stwo przede wszystkim ......................................................................................................21 Jak podzielona jest ksi ka? ...............................................................................................................22 Cz I. Podstawy elektroniki ........................................................................................................22 Cz II. eby si nauczy , trzeba si ubrudzi ...............................................................................22 Cz III. Przekuwanie teorii w praktyk ........................................................................................22 Cz IV. Dekalogi .......................................................................................................................23 Ikony u yte w ksi ce ........................................................................................................................23

Cz I: Podstawy elektroniki .................................. 25 Rozdzia 1: Czym jest elektronika i co mo na dzi ki niej zrobi ? .................................27 Czym jest elektronika? .......................................................................................................................27 Sk d si bierze pr d elektryczny? .......................................................................................................28 Wydobywanie adunku z elektronów ..............................................................................................29 Mobilizowanie elektronów w przewodnikach ...................................................................................29 Wprawianie elektronów w ruch ......................................................................................................30 Wykorzystywanie energii elektrycznej do wykonywania pracy ...............................................................31 Wykorzystywanie energii elektrycznej .............................................................................................32 Umo liwianie elektronom dotarcia we w a ciwe miejsce ...................................................................32 Co elektrony potrafi zrobi (gdy tylko si nimi odpowiednio pokieruje)? ..............................................34 Wytwarzanie dobrych wibracji .......................................................................................................34 Zobaczy znaczy uwierzy .............................................................................................................34 Wyczuwanie i alarmowanie ...........................................................................................................35 Sterowanie ruchem .......................................................................................................................35 Rozwi zywanie problemów (czyli u ywanie komputerów) ................................................................35 Komunikacja ................................................................................................................................35

Elektronika dla bystrzaków Rozdzia 2: Elektryczno w Twoich r kach ................................................................ 37 Dostarczanie energii elektrycznej ........................................................................................................37 Pobieranie pr du sta ego z baterii ..................................................................................................38 U ywanie pr du zmiennego z elektrowni ........................................................................................39 Zamiana wiat a w elektryczno ...................................................................................................41 Rzeczywisty ruch elektronów a umowny kierunek przep ywu pr du .......................................................42 Prosty obwód z arówk ....................................................................................................................43 Sterowanie pr dem elektrycznym za pomoc podstawowych elementów ................................................45 Sposoby kontrolowania pr du ........................................................................................................46 Elementy czynne i bierne ...............................................................................................................47 Po czenia szeregowe i równoleg e .....................................................................................................47 Po czenia szeregowe ....................................................................................................................47 Po czenia równoleg e ...................................................................................................................48 Obwody mieszane ........................................................................................................................49 Tworzenie uk adów elektronicznych ...................................................................................................49 Sk d bierze si ten d wi k? ...........................................................................................................50 Rysowanie przy u yciu elektronów .................................................................................................51

Rozdzia 3: Napotykamy czynny opór ........................................................................... 53 Ograniczanie przep ywu pr du ..........................................................................................................53 Rezystory — bierne, ale pot ne ........................................................................................................54 Do czego s u rezystory? ..............................................................................................................55 Rodzaje rezystorów — sta e i zmienne ...........................................................................................56 Budowa rezystorów sta ych ............................................................................................................57 Co w potencjometrze piszczy? .......................................................................................................59 Moc znamionowa rezystorów .........................................................................................................60 czenie rezystorów ..........................................................................................................................62 Szeregowe czenie rezystorów .......................................................................................................62 Równoleg e czenie rezystorów .....................................................................................................63 Kombinacje szeregowych i równoleg ych po cze rezystorów ..........................................................65 Przestrzeganie prawa Ohma ..............................................................................................................66 Przep yw pr du mimo stawianego mu oporu ...................................................................................66 Wszystko jest proporcjonalne .........................................................................................................66 Jedno prawo, trzy równania ...........................................................................................................67 Zastosowanie prawa Ohma do analizy obwodów ................................................................................68 Obliczanie nat enia pr du p yn cego przez element ......................................................................68 Obliczanie warto ci napi cia pr du w elemencie .............................................................................69 Obliczanie rezystancji ...................................................................................................................71 Do czego tak naprawd przydaje si prawo Ohma? .............................................................................72 Analizowanie skomplikowanych obwodów ......................................................................................72 Projektowanie i modyfikowanie obwodów .......................................................................................73 Moc prawa Joule’a ............................................................................................................................74 Zastosowanie prawa Joule’a przy wyborze elementów elektronicznych ..............................................75 Joule i Ohm — doskona y duet ......................................................................................................75 Spróbuj swych si w projektowaniu obwodów z rezystorami ..................................................................75

Spis tre ci Rozdzia 4: Wydobywanie adunku z kondensatorów ...................................................77 Kondensatory — zbiorniki na energi elektryczn ................................................................................78 adowanie i roz adowywanie kondensatorów ......................................................................................79 Przeciwstawianie si zmianom napi cia ..........................................................................................80 Przepuszczanie pr du zmiennego ...................................................................................................81 Do czego s u kondensatory? ............................................................................................................82 Charakterystyka kondensatorów .........................................................................................................83 Ile adunku mo na zmagazynowa na p ytce kondensatora? .............................................................83 Pilnowanie napi cia znamionowego ...............................................................................................84 Wybór rodzaju (dielektryku) kondensatora .....................................................................................85 Rozmiary kondensatorów ..............................................................................................................85 Polaryzacja kondensatorów ............................................................................................................86 Odczytywanie warto ci kondensatorów ...........................................................................................87 Kondensatory zmienne ..................................................................................................................89 czenie kondensatorów ....................................................................................................................89 Równoleg e czenie kondensatorów ...............................................................................................89 Szeregowe czenie kondensatorów ................................................................................................90 Reaktancja pojemno ciowa ................................................................................................................91 Zastosowanie prawa Ohma do obliczania reaktancji pojemno ciowej ................................................93 Wspó praca z rezystorami ..................................................................................................................94 Czas jest najwa niejszy ..................................................................................................................94 Wyznaczanie sta ej czasowej obwodu RC .......................................................................................96 Tworzenie zegara .........................................................................................................................97 Wybór cz stotliwo ci przy u yciu prostych filtrów RC ..........................................................................97 Filtr dolnoprzepustowy ..................................................................................................................98 Filtr górnoprzepustowy .................................................................................................................98 Cz stotliwo graniczna .................................................................................................................99 Filtrowanie pasm cz stotliwo ci ....................................................................................................100 Spróbuj swych si w projektowaniu obwodów z kondensatorami ..........................................................100

Rozdzia 5: Cewki indukcyjne i kryszta y ....................................................................101 Niedalecy krewni — magnetyzm i elektryczno ................................................................................102 Rysowanie linii za pomoc magnesu .............................................................................................102 Wytwarzanie pola magnetycznego za pomoc elektryczno ci ..........................................................102 Indukcja pr du za pomoc magnesu .............................................................................................103 Cewka indukcyjna — zwój o charakterze przyci gaj cym jak magnes ..................................................104 Mierzenie indukcyjno ci ..............................................................................................................104 Przeciwstawne zmiany pr du .......................................................................................................105 Nad anie (albo i nie!) za pr dem zmiennym ...............................................................................106 Reaktancja indukcyjna .....................................................................................................................107 U ycie warto ci reaktancji indukcyjnej w równaniach prawa Ohma ................................................108 Zmiana zachowania zale nie od cz stotliwo ci (po raz kolejny) ......................................................108 Zastosowanie cewek indukcyjnych w obwodach .................................................................................108 Izolowanie i ekranowanie cewek indukcyjnych ...............................................................................109 Oznaczenia indukcyjno ci ...........................................................................................................109 czenie ekranowanych cewek indukcyjnych .................................................................................109 Filtrowanie sygna ów za pomoc cewek indukcyjnych ....................................................................110 Obliczanie sta ej czasowej obwodów RL ......................................................................................111

Elektronika dla bystrzaków Przedstawiamy impedancj ! .............................................................................................................111 Dostrajanie do stacji radiowych ........................................................................................................112 Rezonans w obwodach RLC ......................................................................................................113 Krystalicznie czysty rezonans .......................................................................................................114 Oddzia ywanie na elementy s siednie — transformatory ....................................................................115 Co czy nieekranowane cewki indukcyjne? ...................................................................................115 Izolowanie obwodów od ród a zasilania ......................................................................................116 Podwy szanie i obni anie napi cia ...............................................................................................116

Rozdzia 6: Bogaty wiat pó przewodników .............................................................. 119 Przewodzi czy nie przewodzi ? .......................................................................................................119 Domieszkowanie pó przewodników ..............................................................................................121 Tworzenie elementów przy u yciu kombinacji pó przewodników typów n i p ...................................123 Diody z czowe ...............................................................................................................................123 Polaryzacja diod .........................................................................................................................124 Przewodzenie pr du przez diod .................................................................................................125 Warto ci znamionowe diod ..........................................................................................................126 Identyfikacja diod .......................................................................................................................126 Któr stron pod cza ? ..............................................................................................................127 Zastosowanie diod w obwodach .......................................................................................................127 Prostowanie pr du zmiennego .....................................................................................................127 Regulowanie napi cia przy u yciu diod Zenera ............................................................................129

wiat o z diod LED ...................................................................................................................130 Inne zastosowania diod ...............................................................................................................131 Niesamowicie utalentowane tranzystory ............................................................................................132 Tranzystory bipolarne z czowe ...................................................................................................133 Tranzystory polowe ....................................................................................................................133 U ywanie tranzystorów ...................................................................................................................134 Zasada dzia ania tranzystorów .........................................................................................................134 Emitowanie i gromadzenie elektronów ..........................................................................................135 Wzmacnianie nat enia pr du .....................................................................................................138 Nasycenie tranzystora .................................................................................................................138 Modelowanie dzia ania tranzystorów ................................................................................................139 Wzmacnianie sygna ów za pomoc tranzystorów ...............................................................................141 Polaryzacja tranzystora, aby dzia a jak wzmacniacz ......................................................................141 Kontrolowanie wzmocnienia napi ciowego ...................................................................................142 Konfiguracja obwodów wzmacniaj cych z tranzystorami ................................................................142 Prze czanie sygna ów za pomoc tranzystorów .................................................................................143 Wybór tranzystora ...........................................................................................................................144 Najwa niejsze parametry tranzystorów .........................................................................................144 Identyfikacja tranzystorów ...........................................................................................................145 Jak rozpozna tranzystor? ............................................................................................................145 Rewolucja pó przewodnikowa ..........................................................................................................146 Spróbuj swych si w projektowaniu obwodów z elementami pó przewodnikowymi ................................146

Spis tre ci Rozdzia 7: Uk ady scalone .........................................................................................147 Dlaczego uk ady scalone? ................................................................................................................147 Uk ady analogowe, cyfrowe i mieszane .............................................................................................148 Podejmowanie logicznych decyzji .....................................................................................................149 Na pocz tku by bit .....................................................................................................................149 Przetwarzanie danych przy u yciu bramek ....................................................................................151 Upraszczanie bramek przy u yciu tabel prawdy ...............................................................................153 Tworzenie elementów logicznych .................................................................................................154 Jak u ywa uk adów scalonych? ........................................................................................................155 Identyfikacja uk adów scalonych wed ug numerów cz ci ...............................................................155 Najwa niejsza jest obudowa ........................................................................................................156 Styki uk adów scalonych ..............................................................................................................157 Korzystanie z kart danych katalogowych .......................................................................................159 Popularne rodzaje uk adów scalonych ...............................................................................................159 Wzmacniacze operacyjne .............................................................................................................160 Wehiku czasu — uk ad 555 .......................................................................................................161 Licznik dziesi tny 4017 ..............................................................................................................167 Mikrokontrolery i inne popularne uk ady scalone ...........................................................................168 Poszerzanie horyzontów ..................................................................................................................168

Rozdzia 8: Wybór cz ci ............................................................................................171 czenie elementów ........................................................................................................................171 Wybór rodzaju przewodów ..........................................................................................................171 Z cza .......................................................................................................................................173 Zasilanie ........................................................................................................................................174 Wyciskanie siódmych potów z baterii ...........................................................................................174 Wykorzystanie energii s onecznej .................................................................................................177 Zasilanie z gniazdka ciennego (niezalecane) ...............................................................................178 W czanie i wy czanie pr du ..........................................................................................................178 Sterowanie dzia aniem prze cznika .............................................................................................179 Nawi zywanie po cze ..............................................................................................................180 Czujniki .........................................................................................................................................181 Zobaczy wiat o ........................................................................................................................181 Wychwytywanie d wi ku za pomoc mikrofonów ..........................................................................182 Wykrywanie ciep a ......................................................................................................................182 Inne rodzaje przetworników wej ciowych ......................................................................................183 Efekt dzia ania urz dze elektronicznych ..........................................................................................184 G os g o ników ...........................................................................................................................185 Brz czenie brz czyków ................................................................................................................186 Silniki pr du sta ego ...................................................................................................................187

Cz II: eby si nauczy , trzeba si ubrudzi ......... 189 Rozdzia 9: Urz dzanie warsztatu i dbanie o bezpiecze stwo ....................................191 Wybór miejsca na warsztat ...............................................................................................................192 Podstawowe wyposa enie warsztatu .............................................................................................192 Stó warsztatowy .........................................................................................................................193

Elektronika dla bystrzaków Gromadzenie narz dzi i materia ów ..................................................................................................193 Sprz t do lutowania ....................................................................................................................193 Polowanie na multimetr ..............................................................................................................195 owienie narz dzi r cznych .........................................................................................................196 Szmatki i rodki czyszcz ce .........................................................................................................197

rodki smarne ............................................................................................................................199 Materia y klej ce ........................................................................................................................199 Inne narz dzia i materia y ............................................................................................................200 Zaopatrywanie si w cz ci zapasowe ...............................................................................................201 P ytki stykowe ............................................................................................................................201 Zestaw pocz tkowy .....................................................................................................................203 Wyposa enie dodatkowe .............................................................................................................204 Przechowywanie cz ci ................................................................................................................204 Ochrona zdrowia i elementów elektronicznych ..................................................................................205 Elektryczno mo e by naprawd niebezpieczna ..........................................................................205 Bezpieczne lutowanie ..................................................................................................................209 Unikanie wy adowa elektrostatycznych jak zarazy ........................................................................210

Rozdzia 10: Czytanie schematów ............................................................................. 213 Co to jest schemat i do czego s u y? .................................................................................................213 Spojrzenie z szerokiej perspektywy ...................................................................................................214 Po czenia s najwa niejsze .........................................................................................................214 Prosty obwód z bateri ................................................................................................................215 Insygnia mocy .................................................................................................................................216 Wskazywanie ród a napi cia ......................................................................................................217 Oznaczanie masy ........................................................................................................................218 Oznaczanie elementów elektronicznych .............................................................................................219 Analogowe elementy elektroniczne ...............................................................................................221 Elementy cyfrowe i uk ady scalone ...............................................................................................222 Pozosta e elementy .....................................................................................................................224 Miejsca dokonywania pomiarów .......................................................................................................226 Analiza schematu ............................................................................................................................226 Inne standardy symboli elementów elektronicznych ............................................................................228

Rozdzia 11: Budowa uk adów elektronicznych ......................................................... 231 P ytki stykowe .................................................................................................................................231 Szczegó y budowy p ytki stykowej ................................................................................................232 Rozmiary p ytek stykowych ..........................................................................................................233 Konstruowanie uk adów elektronicznych z wykorzystaniem p ytek stykowych .......................................234 Przygotowywanie cz ci i narz dzi ...............................................................................................234 Przygotowywanie czówek na zapas ............................................................................................235 Topografia uk adu ......................................................................................................................235 Zapobieganie uszkodzeniom .......................................................................................................237 Podstawy lutowania ........................................................................................................................238 Przygotowywanie do lutowania ....................................................................................................239 Technika lutowania ....................................................................................................................239 Sprawdzanie jako ci po czenia ...................................................................................................241 Rozlutowywanie .........................................................................................................................241

Spis tre ci Post powanie po zako czeniu lutowania ......................................................................................242 Bezpiecze stwo w czasie lutowania ..............................................................................................242 Pe ne zaanga owanie — czenie elementów na sta e ........................................................................243 Budowa uk adu na uniwersalnej p ytce drukowanej .......................................................................243 Wykonywanie prototypów przy u yciu perforowanych p ytek monta owych .....................................244 Wykonywanie po cze owijanych ...............................................................................................246 Wykonywanie w asnej p ytki obwodu drukowanego .......................................................................247

Rozdzia 12: Wykonywanie pomiarów i analizowanie obwodów ................................249 Niezwyk e mo liwo ci ma ego multimetru ..........................................................................................250 Ale to jest przecie woltomierz! ..................................................................................................251 To tak e amperomierz! ...............................................................................................................251 Omomierz te ! ...........................................................................................................................251 Rodzaje multimetrów ......................................................................................................................252 Analogowy czy cyfrowy? .............................................................................................................252 Multimetr cyfrowy ......................................................................................................................253 Wybór zakresu pomiaru ..............................................................................................................255 Kalibracja multimetru ......................................................................................................................256 Pos ugiwanie si multimetrem ..........................................................................................................257 Pomiar napi cia pr du ................................................................................................................258 Pomiar nat enia pr du ..............................................................................................................258 Pomiar rezystancji ......................................................................................................................260 Inne rodzaje prób ........................................................................................................................265 Sprawdzanie obwodów za pomoc multimetru ..................................................................................266

Rozdzia 13: Analizator stanów logicznych i oscyloskop ...........................................267 W g b logiki ..................................................................................................................................267 Analiza sygna ów przy u yciu oscyloskopu ........................................................................................270 Obserwacja przebiegu sygna ów ...................................................................................................271 Pasmo i rozdzielczo oscyloskopu ...............................................................................................273 Kiedy u ywa oscyloskopu? .............................................................................................................274 Praca z oscyloskopem ......................................................................................................................275 Podstawowa konfiguracja i testowanie ..........................................................................................275 Wy wietlanie i dokonywanie pomiaru sygna ów ................................................................................277 Wykonywanie pomiarów ..................................................................................................................279 Czy z baterii da si jeszcze co wycisn ? .....................................................................................280 Obrazowanie przebiegu akustycznego sygna u radiowego ..............................................................280 Sprawdzanie cz stotliwo ci w obwodzie pr du zmiennego .............................................................281

Cz III: Przekuwanie teorii w praktyk ................ 285 Rozdzia 14: Podstawy budowy uk adów elektronicznych .........................................287 Przygotowanie do pracy ..................................................................................................................287 Zobaczy znaczy uwierzy — prawo Ohma naprawd dzia a! ...........................................................289 Analiza obwodu szeregowego ......................................................................................................289 Rozdzielanie napi cia .................................................................................................................293 Obwody z rezystorami po czonymi równolegle .............................................................................294

Elektronika dla bystrzaków adowanie i roz adowywanie kondensatorów ....................................................................................296 Gromadzenie i oddawanie adunku ..............................................................................................296 Zmienianie sta ej czasowej obwodu RC .......................................................................................298 Zmniejszanie napi cia na diodach ....................................................................................................299 W czanie diody LED ................................................................................................................300 Stabilizowanie napi cia ...............................................................................................................301 Praca z tranzystorami ......................................................................................................................303 Wzmacnianie pr du ....................................................................................................................303 Prze cznik jest w czony! ...........................................................................................................305 Sztuka logicznego my lenia ..............................................................................................................305

wiate ko na ko cu bramki NAND .............................................................................................306 Budowa bramki OR z trzech bramek NAND ..............................................................................307

Rozdzia 15: Projekty do samodzielnego wykonania w pó godziny ........................... 309 Potrzebne cz ci .............................................................................................................................309 Migaj ce b yskotki ...........................................................................................................................310 Analiza obwodu migacza na bazie uk adu 555 .............................................................................310 Budowa uk adu migaj cych wiate ek ...........................................................................................312 Sprawdzanie gotowego obwodu ...................................................................................................314 Wystukiwanie wietlnej melodii dzi ki wykorzystaniu zjawiska piezoelektryczno ci ...............................315 Piezo… co? ...............................................................................................................................315 Krótki kurs piezoelektryczno ci ....................................................................................................315

wietlny b benek ........................................................................................................................317 Widzenie w ciemno ci dzi ki detektorowi podczerwieni ......................................................................317 Wykrywanie cz ci detektora podczerwieni ...................................................................................317 Szukanie róde podczerwieni ......................................................................................................318 Konstrukcja domowego alarmu ........................................................................................................319 Gromadzenie cz ci ....................................................................................................................319 Zasada dzia ania alarmu .............................................................................................................320 Trafianie do celu dzi ki elektronicznemu kompasowi .........................................................................321 Cz ci potrzebne do budowy kompasu .........................................................................................322 Konstrukcja kompasu ..................................................................................................................322 Jak jest jasno, to s ycha jakie d wi ki ..............................................................................................323 Lista cz ci do budowy wietlnego alarmu ....................................................................................324 Praktyczne zastosowania alarmu ..................................................................................................324 Ma y wzmacniacz, ale jaki mocny .....................................................................................................324 G os w sprawie potrzebnych cz ci ...............................................................................................325 Szczegó y konstrukcji ma ego wzmacniacza ...................................................................................325 R czny wykrywacz róde wody .......................................................................................................326 Lista cz ci ................................................................................................................................326 Zasada dzia ania wykrywacza wody .............................................................................................327 Generator niesamowitych efektów wietlnych .....................................................................................327 Lista cz ci generatora efektów wietlnych ....................................................................................327 Sterowanie wiat ami ..................................................................................................................329 Rozmieszczenie diod LED .........................................................................................................329

Spis tre ci

Cz IV: Dekalogi ................................................ 331 Rozdzia 16: Gar cennych wskazówek ....................................................................333 Gotowe projekty elektroniczne ..........................................................................................................333 U ycie nastawnego ród a zasilania ..................................................................................................334 Liczenie megaherców ......................................................................................................................334 Generowanie ró nych rodzajów sygna ów .........................................................................................335 Zmiana cz stotliwo ci .....................................................................................................................336 Sprawdzanie pulsu uk adu ...............................................................................................................336 Analizowanie stanów logicznych ......................................................................................................338 Symulowanie uk adów elektronicznych ..............................................................................................338 Gdzie kupi przyrz dy pomiarowe? ..................................................................................................339

Rozdzia 17: Dziesi najpopularniejszych sklepów z cz ciami elektronicznymi .......... 341 Polska ............................................................................................................................................341 Aprovi .......................................................................................................................................341 AVT .........................................................................................................................................342 Cyfronika ...................................................................................................................................342 Distrelec ....................................................................................................................................342 Centrum Elektroniki ...................................................................................................................342 Allegro ......................................................................................................................................342 Poza Polsk ...................................................................................................................................342 RadioShack ...............................................................................................................................342 All Electronics ...........................................................................................................................343 Farnell .......................................................................................................................................343 Parts Express .............................................................................................................................343 Dyrektywa RoHS ...........................................................................................................................343 Nowe, u ywane czy z wyprzeda y? ..................................................................................................343

Dodatek: Zasoby internetowe .....................................................................................345 Skorowidz ....................................................................................................................347

Rozdzia 1: Czym jest elektronika i co mo na dzi ki niej zrobi ?

Rozdzia 1

Czym jest elektronika i co mo na dzi ki niej zrobi ? W tym rozdziale: Wyja nienie, czym jest pr d elektryczny Istota mocy elektronów Wykorzystywanie przewodników czenie elementów w obwody Sterowanie przep ywem elektronów za pomoc elementów elektronicznych Zastosowanie energii elektrycznej do wielu ró nych rzeczy

i kszo ludzi ma pewne wyobra enie, czym jest elektronika. Ka dy z nas na co dzie korzysta z urz dze elektronicznych powszechnego u ytku, takich jak iPod, sprz t stereo, komputer, aparat cyfrowy czy telewizor. Lecz dla wielu osób s one jak magiczne czarne skrzynki z przyciskami, które spe niaj nasze zachcianki. Wiadomo, e pod pi kn obudow kryje si zdumiewaj ca pl tanina ma ych elementów, które dzi ki pewnym po czeniom mog dzia a w odpowiedni sposób. Na pewno chcesz wiedzie , jak to jest mo liwe. Z tego rozdzia u dowiesz si , e pr d to uporz dkowany ruch elektronów oraz e sterowanie tym ruchem stanowi istot elektroniki. Wyja nimy, czym tak naprawd jest pr d elektryczny, i poka emy, co trzeba zrobi , aby p yn . Ponadto zrobimy krótki przegl d mo liwo ci, jakie daje nam elektronika.

Czym jest elektronika? Gdy w czasz wiat o w swoim domu, to w rzeczywisto ci czysz ród o energii elektrycznej (najcz ciej dostarczanej przez elektrowni ) i arówk w jeden uk ad nazywany obwodem elektrycznym. Je li do obwodu do czysz ciemniacz albo regulator czasowy, to b dziesz móg sterowa dzia aniem arówki w ciekawszy sposób, ni tylko j w cza i wy cza .

Cz I: Podstawy elektroniki W uk adach elektrycznych takich jak obwody elektryczne w domu u ywa si „czystego”, niemodyfikowanego pr du elektrycznego, który s u y np. do zasilania arówek. W uk adach elektronicznych idziemy o krok dalej: za ich pomoc sterujemy przep ywem pr du. Zmieniamy jego parametry i kierunek, aby uzyska ró ne efekty, od przyciemnienia arówki po komunikacj za po rednictwem satelity — rysunek 1.1. W a nie ta mo liwo kontrolowania pr du odró nia uk ady elektroniczne od elektrycznych.

Rysunek 1.1. W tym obwodzie przep ywem pr du elektrycznego do arówki steruje ciemniacz

Sk d si bierze pr d elektryczny? Pr d elektryczny, czasami nazywany elektryczno ci (zob. ramk „Co to jest elektryczno ?”), to ruch male kich elektrycznie na adowanych cz stek — elektronów. Gdzie konkretnie mo na te elektrony znale i jak si one poruszaj ? Aby odpowiedzie na to pytanie, trzeba zajrze do wn trza atomu.

Co to jest elektryczno ? Nie atwo wyja ni , czym jest elektryczno . Termin „elektryczno ” jest niejednoznaczny, a jego ró ne definicje cz sto s sprzeczne, co powoduje wiele nieporozumie nawet w ród nauczycieli i naukowców. Ogólnie rzecz bior c, poj cie elektryczno ci jest zwi zane z tym, jak pewnego rodzaju cz stki wyst puj ce w naturze oddzia uj mi dzy sob , gdy umie ci si pewn ich ilo w jakim okre lonym obszarze.

9 9

Cz stki tego samego typu (dodatnie lub ujemne) odpychaj si , a przeciwnych typów — przyci gaj . Energia elektryczna — rodzaj energii wytwarzanej przez na adowane elektrycznie cz stki. Za to p acisz elektrowni. Pr d elektryczny — ruch elektrycznie na adowanych cz stek. Jest to najszerzej znane wyja nienie elektryczno ci i na nim b dziemy si koncentrowa w tym rozdziale.

Dlatego lepiej jest u ywa innych, precyzyjniejszych terminów do opisu poj zwi zanych z elektrycznoJe li wi c ucinasz sobie pogaw dk z kumplami ci . Oto niektóre z nich: przy szklance wody, to mo esz swobodnie u ywa 9 adunek elektryczny — fundamentalna (tzn. s owa „elektryczno ”, aby powiedzie , co zasila niepodlegaj ca dyskusji) w a ciwo niektó- Twoj konsol do gier. Je li jednak b dziesz szarych cz stek opisuj ca sposób ich wzajemnego sta tym s owem w ród zawodowych fizyków, to oddzia ywania mi dzy sob . Wyró nia si dwa mog nie zechcie z Tob rozmawia . rodzaje adunku elektrycznego: dodatni i ujemny.

Rozdzia 1: Czym jest elektronika i co mo na dzi ki niej zrobi ?

Wydobywanie adunku z elektronów Atomy to podstawowy sk adnik, z którego zbudowane jest wszystko we wszech wiecie, zarówno to, co stworzy a natura, jak i wytwory cz owieka. S tak ma e, e w jednej drobinie kurzu mie ci si ich wiele milionów, a wi c wyobra sobie, ile ich musi by w redniego wzrostu zawodniku sumo. W ka dym atomie s elektrony, które znajduj si poza jego rodkiem, czyli j drem. Wszystkie elektrony maj ujemny adunek elektryczny i przyci gaj inny rodzaj male kich cz stek, które nazywamy protonami. Protony maj adunek dodatni i znajduj si w j drze atomu. adunek elektryczny to w a ciwo niektórych cz stek, elektronów, protonów i kwarków (tak, w a nie kwarków), okre laj ca sposoby ich wzajemnego oddzia ywania. Istniej dwa rodzaje adunku elektrycznego, którym nadano nazwy „dodatni” i „ujemny” (nazwy te nie maj adnego zwi zku z prawdziwym znaczeniem tych s ów, równie dobrze mo na by u ywa nazw „Flip” i „Flap” albo „pó noc” i „po udnie”). Cz stki o takim samym rodzaju adunku odpychaj si , a cz stki o ró nych rodzajach adunku — przyci gaj . Dlatego w a nie elektrony i protony czuj do siebie taki silny poci g. W typowych warunkach atom zawiera tyle samo protonów, co elektronów, i wówczas mówi si , e jest elektrycznie oboj tny. Si a przyci gaj ca protony do elektronów dzia a jak niewidzialny klej, który utrzymuje cz stki atomu razem, podobnie jak grawitacja ziemska utrzymuje Ksi yc w pobli u naszej planety. Elektrony znajduj ce si najbli ej j dra s zwi zane z atomem silniej ni elektrony znajduj ce si nieco dalej. Niektóre atomy trzymaj swoje dalsze elektrony bardzo mocno, podczas gdy inne s bardziej rozlu nione.

Mobilizowanie elektronów w przewodnikach Materia y, które lubi zatrzymywa elektrony przy sobie (np. powietrze i tworzywa sztuczne), nazywamy izolatorami. Natomiast materia y takie jak mied , aluminium i inne metale, w których elektrony po o one dalej od j dra atomu nie s z nim mocno zwi zane, nazywamy przewodnikami. W metalach elektrony po o one daleko od j dra atomu s tak s abo przyci gane, e mog wyrwa si na wolno i w drowa mi dzy atomami. Te wolne elektrony mo na porówna do owiec pas cych si na zboczu wzgórza — kr c si bez celu po okolicy, ale nie oddalaj si zbyt daleko ani nie poruszaj si w adnym ci le okre lonym kierunku. Je li jednak zastosujemy jaki specjalny bodziec, wszystkie te elektrony z przyjemno ci zaczn pod a w jedn stron . Pr d elektryczny (cz sto nazywany elektryczno ci ) to masowy ruch elektronów w przewodniku, wymuszony przez si , która dzia a na nie z zewn trz. Wydaje si , e ruch ten rozpoczyna si natychmiast. Jest to spowodowane tym, e wszystkie wolne elektrony — na ca ej d ugo ci przewodnika — zaczynaj si rusza mniej wi cej jednocze nie. Porównajmy to z grup ludzi podaj cych sobie wiadra podczas gaszenia po aru. Mamy kilka osób ustawionych w rz dzie, ka da z nich trzyma w r kach wiadro wody. Osoba b d ca na pocz tku kolejki nape nia puste wiadro wod , a osoba znajduj ca si na ko cu wylewa wod z wiadra. Na specjaln komend ka da osoba podaje swoje wiadro osobie

Cz I: Podstawy elektroniki po swojej lewej stronie i odbiera wiadro od s siada z prawej strony. Mimo i ka de wiadro pokona o tylko bardzo krótk drog (z r k jednej osoby do nast pnej), to mo e si wydawa , e jedno wiadro przeby o ca y dystans od pierwszej do ostatniej osoby w kolejce. Podobnie jest z pr dem elektrycznym — ka dy elektron przechodzi na miejsce poprzedniego wzd u przewodnika (rysunek 1.2).

Rysunek 1.2. Ruch elektronów w przewodniku mo na porówna do grupy osób podaj cych sobie wiadra z r ki do r ki

Pr d elektryczny to królestwo male kich cz stek, które czasami oddzia uj mi dzy sob w ogromnych ilo ciach. Dlatego do jego opisu potrzebne s specjalne jednostki miary. Na przyk ad jeden kulomb oznacza adunek przenoszony przez 6,24 u 1018 (czyli 624 i 16 zer) elektronów. Je li jeden kulomb adunku przep ywa przez dowoln p aszczyzn w ci gu jednej sekundy, to mówimy, e nat enie pr du elektrycznego wynosi jeden amper (w skrócie 1 A). To bardzo du a liczba elektronów, znacznie wi ksza ni liczba elektronów przep ywaj cych w typowym uk adzie elektronicznym. W elektronice pr d cz ciej mierzy si w miliamperach (mA). Jeden miliamper to jedna tysi czna ampera.

Wprawianie elektronów w ruch Pr d elektryczny to przep yw ujemnie na adowanych elektronów przez przewodnik wskutek dzia ania pewnej si y. Ale co to za si a, która sprawia, e elektrony poruszaj si w uporz dkowany sposób? Co zarz dza elektryczn brygad po arow z wiadrami? Si a wprawiaj ca elektrony w ruch to napi cie, które mierzy si w jednostkach o nazwie wolt (w skrócie V). Je li do przewodnika przy o y si odpowiednio silne napi cie, to znajduj ce si w nim wolne elektrony zaczn porusza si w jednym kierunku, tak jak owce zaganiane do zagrody, tylko du o szybciej. Napi cie mo na sobie wyobrazi jako ci nienie. Tak jak ci nienie wody powoduje jej przep yw przez rury i zawory, tak napi cie pcha elektrony przez przewodniki. Im wy sze ci nienie, tym silniejsza si a popychaj ca — a wi c im wy sze napi cie, tym silniejszy jest pr d przep ywaj cy przez przewodnik. W opisach napi cia elektrycznego czasami mo na spotka te takie okre lenia, jak ró nica potencja ów, potencja napi cia, spadek potencja u czy spadek napi cia. Nie musisz si na razie nimi przejmowa . Wi cej o tych poj ciach dowiesz si z rozdzia u 2.

Rozdzia 1: Czym jest elektronika i co mo na dzi ki niej zrobi ?

Do wiadczanie elektryczno ci Mo esz na w asnej skórze odczu przep yw elektronów. Wystarczy, e w suchy dzie potrzesz stopami o dywan, a nast pnie dotkniesz klamki u drzwi. Trza ni cie, które us yszysz (i iskra, która mo e si pojawi ), jest efektem przeskoczenia elektrycznie na adowanych cz stek z Twojego palca na klamk . Nazywamy to elektryczno ci statyczn . Jest to nagromadzenie si elektrycznie na adowanych cz stek w jednym miejscu; s one statyczne (nieruchome) a do momentu zbli enia i przyci gni cia ich do przeciwnie na adowanych cz stek.

Innym przyk adem elektryczno ci statycznej jest b yskawica (aczkolwiek lepiej jej nie do wiadcza na w asnej skórze), któr wywo uj na adowane cz stki podró uj ce mi dzy chmurami lub od chmury do ziemi. Poruszaj ce si na adowane cz stki uwalniaj energi , któr obserwujemy w postaci b yskawic i grzmotów. Kto potrafi zmusi wystarczaj c liczb na adowanych cz stek do poruszania si i umie zapanowa nad wyzwalan przez nie energi , mo e t energi wykorzysta do zasilania arówek i innych urz dze .

Wykorzystywanie energii elektrycznej do wykonywania pracy Jednym z pionierów bada nad elektryczno ci by Benjamin Franklin, autor wielu terminów i poj (np. pr d, ang. current), które dzi doskonale wszyscy znamy. Wbrew powszechnej opinii Franklin nie trzyma klucza znajduj cego si na ko cu sznurka przyczepionego do latawca w czasie owej pami tnej burzy w 1752 roku (gdyby go trzyma , to nie wzi by udzia u w wojnie o niepodleg o Stanów Zjednoczonych). Mo liwe, e przeprowadzi ten eksperyment, ale na pewno w czasie jego trwania nie mia klucza w r ce. Franklin zdawa sobie spraw z tego, jak niebezpieczna i zarazem pot na jest elektryczno . Po zapoznaniu si z jego prac wiele osób zastanawia o si , czy elektryczno mo na wykorzysta w praktyce. Naukowcy i wynalazcy, tacy jak Michael Faraday czy Thomas Edison, rozwin li prace Franklina i odkryli ró ne sposoby panowania nad energi elektryczn oraz mo liwo ci jej wykorzystania. Zanim zaczniesz fascynowa si mo liwo ciami wykorzystania energii elektrycznej, zwró uwag na straszn ikon ostrze enia, któr wida po lewej stronie. Pami taj, e ponad 250 lat temu Benjamin Franklin wiedzia ju , jak nale y post powa z elektrycznymi si ami natury. Ty równie post puj z rozwag . miertelnie niebezpieczne mog by nawet niewielkie ilo ci adunku elektrycznego, je li dojdzie do splotu niekorzystnych warunków. Potencjalne niebezpiecze stwa, jakie niesie ze sob praca z pr dem, oraz sposoby ochrony przed nimi opisali my w rozdziale 9. Ale ju teraz b d ostro ny! Z tej cz ci rozdzia u dowiesz si , jak elektrony przenosz energi i jak mo na j wykorzysta do wykonywania pracy.

Cz I: Podstawy elektroniki

Wykorzystywanie energii elektrycznej Podró uj ce elektrony przenosz energi z jednego ko ca przewodnika na drugi. Takie same adunki si odpychaj — ka dy elektron odpycha swojego s siada bezdotykow si , przesuwaj c go wzd u przewodnika. W ten sposób energia jest przesy ana przez przewodnik. Je li wiesz, jak przetransportowa t energi do urz dzenia, które mo e wykona okre lon prac , np. arówki, silnika albo g o nika, to mo esz jej u y na w asn korzy . Energia elektryczna przenoszona przez elektrony jest pobierana przez dane urz dzenie, które nast pnie zamienia j na inn posta , np. wiat o, ciep o albo energi mechaniczn . To w a nie dzi ki tej przemianie drucik w arówce si arzy, wirnik silnika si obraca, a membrana w g o niku drga. Poniewa p yn cych elektronów nie wida — i lepiej nie dotyka przewodnika — aby u atwi sobie zrozumienie, na czym polega ujarzmianie energii elektrycznej, pomy l o wodzie. Jedna kropla wody na niewiele si zda (i nikogo nie skrzywdzi), ale wystarczy wzi du liczb takich kropel, po czy je, przepu ci przez kana , którego wylot jest skierowany na jaki przedmiot (np. ko o wodne), i ju mo na wykorzysta energi wody do swoich celów. Podobnie jak miliony kropel wody poruszaj ce si w jednakowym kierunku tworz pr d, miliony elektronów poruszaj cych si w tym samym kierunku tworz pr d elektryczny. W istocie Benjamin Franklin równie zauwa y , e elektryczno zachowuje si podobnie do cieczy i ma nawet podobne do niej w a ciwo ci, tzn. „pr d” i „ci nienie” (ale pewnie nie poleca by nam jej pi ). Ale sk d si bierze pierwotna energia, ta, dzi ki której elektrony w ogóle zaczynaj si rusza ? Pochodzi ona ze ród a energii elektrycznej, np. baterii (omówienie róde energii elektrycznej znajduje si w rozdziale 2.).

Umo liwianie elektronom dotarcia we w a ciwe miejsce Pr d elektryczny nie mo e p yn wsz dzie (gdyby móg , to ca y czas byliby my nim ra eni). Elektrony mog p yn tylko wówczas, gdy zapewnimy im zamkni t przewodz c cie k , czyli obwód, po której b d mog y si porusza , oraz zainicjujemy przep yw za pomoc baterii lub innego ród a energii elektrycznej. Mied i inne materia y przewodz ce cz sto formuje si w przewody (druty), które s nast pnie wykorzystywane do wytwarzania „ cie ek” przep ywu wolnych elektronów i kierowania energii elektrycznej do arówek i innych urz dze . Tak jak w przypadku rur wodnych, im wi ksz rednic ma przewód, tym atwiej mog porusza si w nim elektrony. Je li w obwodzie wyst puje przerwa (jest to wówczas tzw. obwód otwarty), to elektrony przestaj p yn , szybko przechodz w przewodniku w stan elektrycznie oboj tny. Mo na to porówna do litra wody przep ywaj cego przez niezatkan rur . Woda szybko w ca o ci wyleci na zewn trz i przestanie p yn . Gdyby p yn a w obiegu zamkni tym, to porusza aby si tak d ugo, jak d ugo by aby do tego zmuszana. Aby utrzyma ruch elektronów, trzeba zbudowa obwód elektryczny. Na rysunku 1.3 wida , e ka dy obwód musi zawiera trzy podstawowe elementy, aby elektrony mog y w nim p yn i dostarcza energi do urz dzenia, które ma wykona prac :

Rozdzia 1: Czym jest elektronika i co mo na dzi ki niej zrobi ?

Rysunek 1.3. Obwód elektryczny sk ada si ze ród a zasilania, obci enia i przewodów, którymi p ynie pr d elektryczny

9 ród o energii elektrycznej — ród o dostarcza si , która popycha elektrony

w obwodzie. Czasami ród o energii elektrycznej nazywa si jeszcze takimi terminami, jak ród o elektryczne, ród o zasilania, ród o napi cia albo ród o energii.

ród a energii elektrycznej opisali my w rozdziale 2.

9 Obci enie — jest to element obwodu elektrycznego, który poch ania energi (np. arówka albo g o nik). Stanowi on punkt docelowy, do którego ma by przes ana energia.

9 Przewody — umo liwiaj przep yw elektronów od ród a do obci enia. Elektrony s „popychane” przez ród o i w przewodach zaczyna p yn pr d elektryczny do obci enia, w którym energia elektryczna zostaje zamieniona na co innego — np. wiat o.

Pracuj ce elektrony dostarczaj moc W przypadku elektronów dostarczaj cych energi do arówki i innych urz dze s owo „praca” jest u ywane w rozumieniu fizycznym. Praca to ilo energii wykorzystanej przez urz dzenie w okre lonym czasie przy sile (napi ciu) zastosowanej do zbioru elektronów w tym urz dzeniu. Im wi cej elektronów wepchniemy do urz dzenia oraz im silniej b dziemy je popycha , tym wi cej energii elektrycznej wyzwolimy i tym wi cej pracy b dzie mog o by wykonane (np. arówka b dzie ja niej wieci albo w silniku szybciej b dzie si obraca wirnik). Sum energii zu ytej podczas wykonywania pracy w okre lonym przedziale czasu nazywa si moc i mierzy si j w watach. Aby obliczy moc, nale y pomno y si (napi cie) przez rozmiar strumienia elektronów (nat enie):

Moc = napi cie × nat enie Obliczenia mocy s w elektronice bardzo wa ne, poniewa pozwalaj okre li , jak ilo energii podzespo y elektroniczne s w stanie wytrzyma . Je li do elementu elektronicznego „wpompujemy” zbyt du o elektronów, wytworzy si nadmierna ilo ciep a i element ten mo e ulec uszkodzeniu (spali si ). Na wielu cz ciach elektronicznych znajduje si oznaczenie maksymalnego poboru mocy, dzi ki czemu mo na nie dopu ci do ich uszkodzenia. Przypominamy o tym jeszcze w dalszych rozdzia ach, przy opisie poszczególnych elementów i ich mocy znamionowej.

Cz I: Podstawy elektroniki

Co elektrony potrafi zrobi (gdy tylko si nimi odpowiednio pokieruje)? Wyobra sobie, e do pary g o ników pod czasz pr d, którym w aden sposób nie sterujesz i któremu nie nadajesz adnego „kszta tu”. Co by us ysza ? Na pewno nie muzyk ! Przy u yciu odpowiednich, w a ciwie po czonych elementów elektronicznych mo na sprawi , aby membrana g o nika drga a w okre lony sposób i wytwarza a rozpoznawalne d wi ki, np. mow lub muzyk (oczywi cie jak konkretn ). Gdy umiemy sterowa przep ywem elektronów, mo emy zrobi z pr dem elektrycznym wiele rzeczy. Elektronika w ca o ci opiera si na wykorzystaniu specjalnych urz dze , nazywanych elementami elektronicznymi (s to np. rezystory, kondensatory, cewki indukcyjne i tranzystory, które opisali my odpowiednio w rozdzia ach 3., 4., 5. i 6.), do sterowania pr dem (czyli przep ywem elektronów) w taki sposób, aby zmusi go do wykonania okre lonych zada . W prostych urz dzeniach elektronicznych do sterowania przep ywem pr du u ywa si tylko kilku elementów elektronicznych. Jako przyk ad mo na wymieni ciemniacz, kontroluj cy przep yw pr du do arówki, lecz wi kszo uk adów elektronicznych to znacznie bardziej skomplikowane systemy. Zamierzony cel jest w nich uzyskiwany poprzez po czenie wielu elementów elektronicznych w obwód lub obwody. Najlepsze jest to, e gdy pozna si istot dzia ania kilku takich elementów oraz nauczy si stosowa do nich pewne podstawowe zasady, to mo na zacz rozumie i samodzielnie budowa obwody elektroniczne spe niaj ce ciekawe funkcje. W tym podrozdziale przedstawiamy tylko próbk tego, co mo na zrobi , odpowiednio steruj c elektronami w obwodach elektronicznych.

Wytwarzanie dobrych wibracji Elementy elektroniczne znajduj ce si w Twoim iPodzie, odtwarzaczu samochodowym i innych systemach audio zamieniaj energi elektryczn w d wi k. W ka dym z tych przypadków funkcj obci enia, czyli miejsca docelowego dla p yn cych elektronów, pe ni g o niki. Zadaniem elementów elektronicznych jest nadanie p yn cemu do g o ników pr dowi takiego „kszta tu”, aby wprawia ich membrany w ruch, który spowoduje odtworzenie oryginalnego d wi ku.

Zobaczy znaczy uwierzy W systemach wizualnych elementy elektroniczne s wykorzystywane do sterowania czasem i intensywno ci emisji wiat a. Wiele przyrz dów do zdalnego sterowania urz dzeniami takimi jak Twój fotel firmy La-Z-Boy emituje promieniowanie podczerwone, gdy jest naciskany jeden z ich przycisków. Promieniowanie to ma pewne znaki szczególne, stanowi ce rodzaj kodu odbieranego przez sterowane urz dzenie, który informuje je, co ono ma robi .

Rozdzia 1: Czym jest elektronika i co mo na dzi ki niej zrobi ? Wewn trzna powierzchnia ekranu w telewizorze kineskopowym (takie jeszcze istniej ?) jest pokryta luminoforem, który wieci, gdy uderza w niego wi zka elektronów. Uk ady elektroniczne znajduj ce si w telewizorze kontroluj kierunek i intensywno wi zek elektronów, okre laj c w ten sposób pojawiaj cy si na ekranie obraz. O wiecenie!

Wyczuwanie i alarmowanie Urz dzenia elektroniczne mog wykonywa pewne dzia ania w odpowiedzi na dany poziom intensywno ci wiat a, ciep a, d wi ku czy jaki ruch. Czujniki elektroniczne wytwarzaj lub zmieniaj pr d elektryczny pod wp ywem jakiego bod ca. Mikrofonów, czujników ruchu, czujników temperatury i czujników wiat a mo na u ywa do wzbudzania wybranych elementów elektronicznych w celu np. aktywacji automatycznego otwierania drzwi albo w czania alarmu.

Sterowanie ruchem Elektronik cz sto wykorzystuje si do w czania i wy czania silników oraz kontrolowania intensywno ci ich obrotów. Z kolei steruj c silnikami, mo na kontrolowa dzia anie nap dzanych nimi mechanizmów. Urz dzenia elektroniczne znajduj si w robotach, samolotach, rakietach kosmicznych, windach itp.

Rozwi zywanie problemów (czyli u ywanie komputerów) Ludzie yj cy w staro ytno ci (tzn. bardzo dawno temu, nie dotyczy to Twoich dziadków) do wykonywania oblicze arytmetycznych u ywali abakusa. My w tym samym celu pos ugujemy si kalkulatorami i komputerami. W abakusie liczby by y symbolizowane koralikami, które przesuwano, aby wykona obliczenia. W komputerach natomiast liczby, znaki i inne dane maj posta wzorów energii elektrycznej, a obliczenia wykonujemy poprzez manipulowanie tymi wzorami za pomoc elementów elektronicznych (oczywi cie elektrony robotnicy tak naprawd nie maj poj cia, e przeprowadzaj obliczenia). Je li masz pod r k swój tajny pier cie dekoduj cy, to mo esz dany wzór rozszyfrowa , aby sprawdzi , jak liczb w nim zakodowano (albo mo esz zda si w tej kwestii na elektronik wy wietlacza).

Komunikacja Znajduj ce si w Twoim telefonie komórkowym uk ady elektroniczne zamieniaj d wi k Twojego g osu w sygna elektryczny, modyfikuj ten sygna (poddaj c go kompresji i koduj c w celu przygotowania do wys ania), przekszta caj go na sygna radiowy, a nast pnie wysy aj do stacji przeka nikowej. Inne uk ady w Twoim telefonie odbieraj przychodz ce ze stacji sygna y i dekoduj zawarte w nich komunikaty na d wi k g osu Twojego znajomego (który s yszysz w s uchawce). Oparte na elektronice systemy komunikacyjne transmisji danych, których u ywasz za ka dym razem, gdy dokonujesz zakupów przez internet, zamieniaj Twoje materialistyczne pragnienia w zamówienia sklepowe i przy okazji wysysaj pieni dze z Twojego konta.

Skorowidz A AC, Patrz pr d zmienny akumulator niklowo-kadmowy (NiCd), 176 niklowo-metalowo-wodorowy (NiMH), 176 alarm wietlny, 323 praktyczne zastosowania, 324 schemat, 323 amper, Patrz pr d elektryczny amperomierz, 226, 251 symbol, 226 analizator stanów logicznych, 267, 338 brak wskazania, 270 próba, 268 pulsowanie, 270 wska nik stanu niskiego, 269 wska nik stanu wysokiego, 269 antena, 50, 183 atom, 29 dziura elektronowa, 121 elektron, 28, 29 elektron walencyjny, 120 elektrycznie oboj tny, 29 j dro atomowe, 29 proton, 29 wi zania kowalentne, 120

B bajt, 151 bateria, 38, 78, 288 alkaliczna, 176 anoda, 38 blokowa, 174 cynkowo-w glowa, 175 czas ycia, 177

katoda, 38 litowa, 176 ogniwo, 39 sprawdzenie napi cia, 280 bezpiecznik, 265 sprawdzanie, 265 bit, 50, 149, 150, 151, 155 bramka logiczna, 151, 305 AND („i”), 151 NAND („nie i”), 151 NOR („nie lub”), 152 NOT („nie”, inwerter), 152 OR („lub”), 151 XOR („wykluczaj ce lub”), 152 budowa bramki OR z trzech bramek NAND, 307 styk, 152 symbole, 152, 223 tablica prawdy, 153 bramka uniwersalna, 153 brz czyk, 186 parametry, 187 brz czyk piezoelektryczny, 186

C cewka indukcyjna, 46, 101, 106 budowa, 104 drut, 103 ekranowanie, 109 izolowanie, 109 napi cie wsteczne, 104 po czenia równoleg e, 110 po czenia szeregowe, 109 rdze , 103 zastosowanie, 108 zwarcie, 105

348

Elektronika dla bystrzaków cz stotliwo , 41 herc, 41 czujnik promieniowania podczerwonego, 184 wiat a, 183 elektroniczny, 35, 181 nacisku i po o enia, 183

D DC, Patrz pr d sta y demodulator, 50 detektor podczerwieni, 317 schemat, 318 dielektryk, Patrz izolator dioda, 46, 124, 288 anoda, 123 budowa bramek logicznych, 132 elektroluminescencyjna, Patrz dioda LED identyfikacja, 126 katoda, 123 LED, 55, 130, 288 pr d przewodzenia, 130 pr d szczytowy, 130 w czanie, 300 napi cie polaryzacji, 124 napi cie przewodzenia, 124 napi cie wsteczne, 124 nat enie znamionowe, 126 niespolaryzowana, 125 ochrona przed przepi ciami, 131 pojemno ciowa, 89 polaryzacja przewodzenia, 124 polaryzacja zaporowa, 124 polaryzacja, 124 pó przewodnikowa, 123 pr d przewodzenia, 124 pr d wsteczny, 125 prostowanie elektryczne, 123 prostownicza, 128 mostek prostowniczy, 128 prostowanie pe nookresowe, 128 prostowanie pó okresowe, 128 przewodzenie pr du, 125 sposób pod czenia, 127 sprawdzanie, 263 sterowanie przep ywem pr du, 132 sygna owa, 128 szczytowe napi cie wsteczne, 125

warto ci znamionowe, 126 warto szczytowego napi cia wstecznego, 126 zastosowanie, 127 Zenera, 122, 129, 301 moc znamionowa, 129 napi cie przebicia, 129 regulowanie napi cia, 129 z czowa, 123 zmniejszanie napi cia, 299 d awik, 104 doprowadzenie, 43 dostarczanie energii elektrycznej, 37 drugie prawo Kirchhoffa, 44, 289 dyrektywa RoHS, 343 dzia anie pr du elektrycznego na ludzkie cia o, 207 dzielnik napi cia, 55, 56, 70, 302

E efekt piezoelektryczny, 114, 182 elektromagnes, 103, 104 elektromagnetyzm, 102 elektroniczny kompas, 321 konstrukcja, 322 schemat, 321 elektronika pó przewodników, 123 elektryczno , 28, 31, 102, Patrz równie pr d elektryczny elektryczno statyczna, 31 elementy elektroniczne, 34 bierne, 47 czynne, 47 wybór, 46 energia elektryczna, 28 energia wtórna, 39, Patrz równie energia elektryczna

F farad, Patrz pojemno elektryczna filtr, 97 cz stotliwo graniczna, 99, 111 dolnoprzepustowy, 98, 111 górnoprzepustowy, 98, 111 rodkowoprzepustowy, 100 rodkowozaporowy, 100, 114 t umienie, 99 format cyfrowy, 50

Skorowidz fotodioda, 143, 177, 181 fotoogniwa, Patrz ogniwa s oneczne fotorezystor, 181 fototranzystor, 145, 181

G generator efektów wietlnych, 327 schemat, 328 funkcji, 281, 335 podstawy czasu, 336 tonów, 320 g o nik, 50, 185 impedancja, 185 moc znamionowa, 186 pasmo cz stotliwo ci, 185 g owice odczytu danych z ta m magnetycznych, 184

H henr, Patrz indukcyjno herc, Patrz cz stotliwo

I impedancja, 70, 112 indukcja elektromagnetyczna, 40, 103 indukcyjno , 104, 109, Patrz równie samoindukcja henr, 104 indukcyjno wzajemna, 115 inwerter, Patrz bramka NOT izolator, 29, 78

K kabel, 173 ekran, 173 kabel ta mowy, 174 kondensator, 46, 77, 78, 81, 288 blokowanie przep ywu pr du sta ego, 82 budowa, 78 ca kowite roz adowanie, 95 charakterystyka, 83, 84 adowanie, 79, 94, 95, 296 czenie równoleg e, 89 czenie szeregowe, 90

magazynowanie energii elektrycznej, 82 napi cie znamionowe, 85 odczytywanie warto ci, 87 oznaczenia pojemno ci, 88 oznaczenia tolerancji, 88 pojemno zast pcza, 91 polaryzacja, 86 roz adowywanie, 79, 296 rozmiary, 85 sprawdzanie, 262 sprz gaj cy, 82 stan pe nego na adowania, 94 symbole, 86, 89 tolerancja, 88 tworzenie zegarów, 82 wybieranie cz stotliwo ci, 83 wybór rodzaju, 85 wyg adzaj cy, 82 wyg adzanie napi cia, 82 zmienny, 89 konstrukcja domowego alarmu, 319 ko cówka, 38 kryszta , 114 kryszta kwarcowy, Patrz kryszta kulomb, Patrz adunek elektryczny

L licznik dziesi tny 4017, 167 schemat wyprowadze , 167 logika cyfrowa, 149 lutowanie, 193, 209, 238, 242 bezpiecze stwo, 242 lut, 193 lutownica, 194 podstawka lutownicy, 194 stacja lutownicza, 194 stop lutowniczy, 194 technika lutowania, 239 zimny lut, 241 z cze lutowane, 193

adunek elektryczny, 28, 29 dodatni, 29 kulomb, 30 ujemny, 29 cznik dotykowy, 305

349

350

Elektronika dla bystrzaków

M magnes, 40, 103 magnetyzm, 102 ma y wzmacniacz, 324 schemat, 325 szczegó y konstrukcji, 325 masa, 44, 45 obudowy, 218 odniesienia, Patrz masa oznaczanie po cze , 218 p ywaj ca, 45 sygna owa, 219 symbole, 216 McComb Gordon, 15 miernik cz stotliwo ci, 283, 334 przelicznik wst pny, 335 migacz LED, 312 budowa obwodu, 313 schemat obwodu, 311 mikrofon, 182 membrana, 182 dynamiczny, 182 krystaliczny, 182 pojemno ciowy, 182 wiat owodowy, 182 mikrokontroler, 168 mikrouk ad, Patrz uk ad scalony mobilizowanie elektronów w przewodnikach, 29 moc, 33 wat, 33 modyfikowanie napi cia, 55 multimetr, 195, 250, 288 analogowy, 252 budowa, 254 cyfrowy, 253 kalibracja, 256 maksymalny zakres pomiarowy, 255 pomiar napi cia pr du, 258 pomiar nat enia pr du, 258 pomiar rezystancji, 260 pomiar wy szych warto ci, 256 sprawdzanie bezpieczników, 265 sprawdzanie diody, 263 sprawdzanie kondensatora, 262 sprawdzanie obwodów, 266 sprawdzanie potencjometru, 261

sprawdzanie prze cznika, 265 sprawdzanie przewodów i kabli, 264 sprawdzanie rezystora, 261 sprawdzanie tranzystora, 263 wskazanie przekraczaj ce zakres, 255 wybór zakresu pomiaru, 255 automatyczna zmiana zakresu, 253 multiwibrator astabilny, 162, 310, 320 multiwibrator bistabilny, 165 multiwibrator monostabilny, 164

N nadprzewodnik, 54 napi cie elektryczne, 30 stabilizowanie, 301 wolt, 30

O obwody mieszane, 49 obwód analogowy, 149 bierny, 47 czynny, 47 elektryczny, 27, 32, 33 obci enie, 33 otwarty, 32, 43 przewody, 33 sterowanie, 27 wzrost napi cia, 44 logiczny, Patrz uk ad logiczny RC, 94 sta a czasowa, 96, 298 tworzenie zegara, 97 zmienianie sta ej czasowej, 298 RL, 110 RLC, 112 równoleg y, 294 strojony, 113 szeregowy analiza, 289 budowa, 290 rozdzielanie napi cia, 293 sumowanie warto ci napi cia, 291 odsysacz cyny, 195, 241 gruszkowy, 242 spr ynowy z ruchomym trzpieniem, 241

Skorowidz ogniwa fotoelektryczne, Patrz ogniwa s oneczne ogniwa fotowoltaiczne, Patrz ogniwa s oneczne ogniwa s oneczne, 41 ograniczanie ilo ci pr du, 55 ograniczanie przep ywu pr du, 53 om, Patrz rezystancja omomierz, 226, 251 symbol, 226 sprawdzanie ci g o ci po czenia, 252 oscylator, 114, 162 oscyloskop, 270, 271 konfiguracja i testowanie, 275 obrazowanie przebiegu akustycznego sygna u radiowego, 280 obserwacja przebiegu sygna ów, 271 opó nienie podstawy czasu, 274 pami cyfrowa, 274 pasmo, 273 pomiar sygna u pr du zmiennego, 281 przebieg, 270, 271 przebieg pr du sta ego (DC), 272 przebieg pr du zmiennego (AC), 272 przebieg sygna u cyfrowego, 272 przebieg sygna u pulsuj cego, 272 rozdzielczo , 274 sprawdzenie napi cia baterii, 280 warto podstawy czasu, 273 wykonywanie pomiaru sygna ów elektrycznych, 278 zastosowanie, 274 owijanie, 246 oznaczanie elementów elektronicznych, 219 identyfikator, 219, 221 numer cz ci, 219 symbole elementów analogowych, 221 warto , 219

P panel s oneczny, 177 para Darlingtona, 305 perforowane p ytki monta owe, 244 piezoelektryczno , 315 dysk piezoelektryczny, 315 obwód demonstracyjny, 316 piksel, 51 p ytka obwodu drukowanego, Patrz p ytka PCB

p ytka PCB, 247 laminat, 247 ok adzina, 247 p ytka stykowa, 287 p ytka uniwersalna, 243 p ytki obwodów drukowanych, 61 monta powierzchniowy, 61 p ytki prototypowe, Patrz p ytki stykowe p ytki stykowe, 201, 231 budowa, 232 konstruowanie uk adów elektronicznych, 234 otwory wtykowe, 231 pojemno paso ytnicza, 238 rozmiary, 233 topografia uk adu, 235 zapobieganie uszkodzeniom, 237 pojemno elektryczna, 83 farad, 83 mikrofarad, 83 pikofarad, 83 po czenia równoleg e, 48 po czenia szeregowe, 47 potencjometr, 56, 57, 60, 288 budowa, 59 dostrojczy, 60 nastawny, Patrz potencjometr dostrojczy obrotowy, 59 sprawdzanie, 261 suwakowy, 60 poziom rezystancji, 54 d ugo materia u, 54 przekrój materia u, 54 rodzaj materia u, 54 temperatura, 54 pó przewodnik, 41, 119 akceptor, 121 domieszkowanie, 121 donor, 121 napi cie przebicia, 122 z cze p-n, 122, 123 pó przewodnik typu n, 121 pó przewodnik typu p, 121 pó przewodnikowy czujnik temperatury, 184 pó sumator, 154 tablica prawdy, 154 praca, 33

351

352

Elektronika dla bystrzaków prawo Joule’a, 74, 75 zastosowanie, 75 prawo Ohma, 49, 53, 66, 67, 75, 289 projektowanie i modyfikowanie obwodów, 73 weryfikowanie, 291 zastosowanie, 68, 70, 93 pr d elektryczny, 28, 29, 30, 37, 42 amper, 30 indukcja, 40, 103, Patrz równie indukcja elektromagnetyczna kierunek odniesienia pr du, 42 mierzenie bardzo ma ych warto ci, 304 miliamper, 30 sposoby kontrolowania, 46 sterowanie, 34, 45 umowny kierunek pr du, 42 pr d konwencjonalny, 216 pr d sta y, 38, 39, 205 pr d zmienny, 38, 40, 205 chwilowy, 40 cz stotliwo , 41 fala sinusoidalna, 40 napi cie, 40 napi cie mi dzyszczytowe (Upp), 40 warto skuteczna (Us), 40 warto szczytowa, 40 warto szczytowa napi cia, 40 prostownik, 120, 128 prostownik pe nookresowy, 128 przeka nik, 180 symbol, 224 prze cznik, 179 DPDT, 180 DPST, 180 dwustabilny, 179 jednobiegunowy, 180 ko yskowy, 179 listkowy, 179 podwójny styk zwierny, 180 pojedynczy styk zwierny, 180 pozycja otwarta, 179 pozycja zamkni ta, 179 przyciskowy, 179 SPDT, 180 sprawdzanie, 265 SPST, 180 symbole, 224 suwakowy, 179

przep yw elektronów, Patrz pr d elektryczny przerzutnik, 165 przetwornica pr du, 41 przetwornik wej ciowy, 183, 184 symbole, 225 przetwornik wyj ciowy, 184 symbole, 225 przewodnik, 29 wolne elektrony, 29 przewód, 171 jedno y owy, 172 wielo y owy, 172 pulsator logiczny, 336

R radiator, 61 reakcja elektrochemiczna, 38 reaktancja indukcyjna, 107, 108 reaktancja pojemno ciowa, 91, 92 rejestr, 155 reostat, 56, 57, 60 rezonans, 113, 114 cz stotliwo rezonansowa, 113 obwód rezonansowy, 113 rezystancja, 53, Patrz równie poziom rezystancji kiloom, 54 megaom, 54 om, 54 rzeczywista, 56 zast pcza, 62, 72 rezystor, 45, 46, 54, 288 dobór do obwodu, 61 czenie równoleg e, 63 czenie szeregowe, 62 moc, 57 moc znamionowa, 60 sprawdzanie, 261 symbole, 57 tolerancja, 56, 57 warto znamionowa, 57, 58 rezystor sta y, 56 budowa, 57 precyzyjny, 56 standardowy, 56 rezystor zmienny, Patrz potencjometr, reostat

Skorowidz r czny wykrywacz róde wody, 326 schemat, 326 rodziny uk adów logicznych, 166 rozlutowywanie, 241 ró nica potencja ów, Patrz spadek napi cia ruch elektronów, 30, Patrz równie pr d elektryczny

S samoindukcja, 104, 115, Patrz równie indukcyjno schemat blokowy, 51 schemat ideowy, 22, 213 analiza, 226 po czenia, 214 szyna, 214 schemat po cze , Patrz schemat ideowy Shamieh Cathleen, 15 silnik pr du sta ego, 187 elektromagnes, 187 komutator, 188 modulacja czasu trwania impulsu, 188 napi cie robocze, 188 pr dko obrotowa, 188 solenoid, 104 spadek napi cia, 44, 73 sprz enie pojemno ciowe, 82 transformatorowe, 115 zmiennopr dowe, Patrz sprz enie pojemno ciowe stabilizowanie napi cia, 301 stan logiczny, 150 niski, 267 pulsowanie, 267 wysoki, 267 wysokiej impedancji, 270 strumie magnetyczny, 102 linie strumienia, 102 sygna analogowy, 149 cyfrowy, 149 elektryczny, 50 analogowy, 50 cyfrowy, 50 wyj ciowy, 51

symulator uk adów elektronicznych, 338 algorytm SPICE, 338 system binarny, 149 liczba binarna, 150 pot ga dwójki, 150 dwójkowy, Patrz system binarny dziesi tny, 149 systemy liczbowe, 150 wyk adnik pot gi, 150

wietlny b benek, 317

T termistor, 54, 182 kalibracja, 182 NTC, 182 PTC, 182 termoogniwo, 184 transformator, 46, 101, 115 1:1, 116 izolacyjny, 116 obni aj cy napi cie, 117 podwy szaj cy napi cie, 117 symbole, 116 uzwojenie pierwotne, 115 uzwojenie wtórne, 115 tranzystor, 46, 132, 139, 288 akcja tranzystora, 139 identyfikacja, 145 nasycenie, 138, 140 odci cie, 140 polaryzacja, 140, 141 prze cznik, 140, 143 sprawdzanie, 263 tryb aktywny, 140 wzmacnianie pr du, 303 wzmacnianie sygna ów, 141 wzmocnienie napi ciowe, 142 wzmocnienie pr dowe, 138 zasada dzia ania, 134 tranzystor bipolarny z czowy, 133 baza, 133 emiter, 133 kolektor, 133

353

354

Elektronika dla bystrzaków tranzystor bipolarny z czowy maksymalna ilo rozpraszanej energii, 144 maksymalne napi cie w obwodzie kolektor-emiter, 144 maksymalne nat enie pr du kolektora, 144 polaryzacja, 137 tranzystor npn, 133 tranzystor pnp, 133 wzmocnienie pr du sta ego, 144 zasada dzia ania, 135 tranzystor Darlingtona, 143 tranzystor mocy, 145 tranzystor polowy, 133 bramka, 133 dren, 133 JFET, 133 MOSFET, 133 zasada dzia ania, 134 ród o, 133 tranzystor sygna owy, 145 tuner, 50 tworzenie uk adów elektronicznych, 49

U uk ad 555, 161 schemat wyprowadze , 161 zastosowanie, 162 uk ad elektroniczny, 28 mo liwo kontrolowania pr du, 28 uk ad elektryczny, 28 uk ad logiczny, 132 uk ad scalony, 146, 147, 148, 288 4081, 153 cyfrowy, 149 g sto upakowania, 148 identyfikacja, 155 konwersja, 168 liniowy (analogowy), 149 mieszany, 149 mikroprocesor, 168 monta powierzchniowy, 157 montowanie, 243 multipleksowanie, 168 nota aplikacyjna, 159 obudowa, 156

pr d wp ywaj cy, 158 pr d wyp ywaj cy, 158 sk adanie, 156 styki, 157 wzmacniacz odwracaj cy, 160 wzmacniacz operacyjny, 160 wzmacniacz ró nicowy, 160 uk ady zale ne od cz stotliwo ci, 336 uniwersalna p ytka drukowana, Patrz p ytka drukowana uziemienie, 45 u ywanie pr du zmiennego z elektrowni, 39

W waraktor, Patrz dioda pojemno ciowa warikap, Patrz dioda pojemno ciowa warsztat, 191 materia y klej ce, 199 narz dzia r czne, 196 ochrona zdrowia i elementów elektronicznych, 205 p ytki stykowe, 201 praca z obwodami pr du zmiennego, 208 sprz t do lutowania, 193 sprz t ochronny i pomocniczy, 200 stó warsztatowy, 193 rodki bezpiecze stwa, 212 rodki czyszcz ce, 197 rodki smarne, 199 uziemianie narz dzi, 212 wyposa enie dodatkowe, 204 zestaw pocz tkowy, 203 wat, Patrz moc wolt, Patrz napi cie elektryczne woltomierz, 45, 226, 251 symbol, 226 wprawianie elektronów w ruch, 30 wspólna masa, 218, Patrz równie masa wydobywanie adunku z elektronów, 29 wykorzystanie energii s onecznej, 177 wykorzystywanie energii elektrycznej, 32 wy adowania elektrostatyczne, 134, 210 wytwarzanie pola magnetycznego, 102 wzmacniacz, 50

Skorowidz

Z zasilacz, 41 zasilacz nastawny, 334 zasilacz sieciowy, 178, Patrz równie zasilacz zasilacz stabilizowany, Patrz zasilacz ziemia odniesienia, Patrz masa z cze, 173 bimetaliczne, 184 gniazdo wtykowe, 173 ko cówka, 173 listwa zaciskowa, 173 symbole, 226 typu pin header, 174 wtyczka, 173 zwój, 104

ród o podczerwieni, 318 elektryczne, Patrz ród o napi cia elektryczno ci, Patrz ród o napi cia energii, Patrz ród o napi cia napi cia, 33, 38 symbole, 216 napi cia sta ego, 217 napi cia zmiennego, 218 zasilania, Patrz ród o napi cia

355