Hear what we are saying

Familjarët Flasin

HEAR WHAT WE ARE SAYING The Families Speak

SLUŠAJTE ŠTA ĆEMO VAM REĆI Porodice Pričaju

Iniciativa e historive gojore me familjarët e të zhdukurve An oral history initiative with the families of the missings Inicijativa oralnih istorija sa ćlanovima porodica nestalih

BOTUES / PUBLISHER / IZDAVAĆ:

Office of Missing Persons and Forensics

IPVQ - INSTITUCIONET E PËRKOHSHME TË VETQEVERISJES PISG - PROVISIONAL INSTITUTION OF SELF GOVERNMENT PISV - PRIVREMENE INSTITUCIJE SAMOUPRAVLANJA VLADA

DËGJONI ÇFARË THEMI NE Familjarët Flasin / HEAR WHAT WE ARE SAYING The Families Speak / SLUŠAJTE ŠTA ĆEMO VAM REĆI Porodice Pričaju Realizuar nga Zyra për Persona të Zhdukur dhe Mjekësi Ligjore(ZPZhML) në bashkëpunim me Crossing Bridges (CB)

Iniciativa e Projektit të Historive Gojore/ The Oral Histories Initiative Project/ Projekt za Inicijativu Oralne Istorije:

Produced by the Office on Missing Persons and Forensics (OMPF) in Partnership with Crossing Bridges (CB)

Konceptues të projektit/ Project concept/Koncept projekta: Jose-Pablo Baraybar, Valerie Brasey, Andrew Zadel.

Realizovano od Kancelarije za Nestala Lica i Sudsku Medicinu (KNLSM) u saradnji sa Crossing Bridges (CB)

Mbikqyrës të projektit/ Project supervisors/ Nadzornici projekta: Valerie Brasey, Jose-Pablo Baraybar.

Falenderim special familjarëve të cilët pranuan të intervistohen dhe atyre të cilët pranuan që të përfshihen në këtë libër.

Udhëheqës i projektit/ Project management/ Menadzer projekta: James Nicholls

With very special thanks to the family members who consented to be interviewed and to those who agreed to have their interviews included in this book.

Posebno zahvaljenje porodicama koje su prihvatile da budu intervjuisane i one porodice koje su pristale da ucestvuju u ovu knjigu.

Dizajnues koncepti/ Concept design/Dizajniranje koncepta: Jose Pablo Baraybar–Shef i ZPZhML-së/ Head of OMPF/ Śef KNLSM-a Mikqyrës/ Supervisor/ Nadzornik: Valerie Brasey–Shefe e marrëdhënjeve me familjarët/ Head of Outreach/ Śef za veze sa porodicama.

Kordinator/ Coordinator/Koordinator: James Nicholls –ZPZhML/ OMPF /KNLSM Grupi Editorial/ Editorial team/ Editorski tim: Prof. Karmit Zysman (CB), Fatmire Shala, James Nicholls, Dejan Simic ZPZhML/OMPF /KNLSM Intervistat të drejtuara nga/ Interviews conducted by/ Intervjue su obavili: Fatmire Shala–Zyrtare Psikosociale e ZPZhML-së/ OMPF Psychosocial Officer/Psihosocijalni Radnik KNLSM-a Mileva Todorovic–Zyrtare Psikosociale e ZPZhML-së/OMPF Psychosocial Officer/ Psihosocijalni Radnic KNLSM-a Këshilltare për Histori Gojore/ Oral History Advisor/ Savetnik za Oralne Istorije Prof. Karmit Zysman Konsultant/ Consultant/ Konsultant: Casey Cooper Johnson (CB) Fotograf/ Photographer/ Fotograf: Sevdije Kastrati (CB) DizajniGrafik/ Graphic Designer/ Grafićki Dizajner: Agon Çeta Lektore/ Proofreader/ Lektor Emine Hiseni (CB) Përkthyes kryesor/ Primary translator/ Glavni prevodilac: Kujtesa Suka (CB) Grupi i përkthyesve ndihmës (ZPZhML-së)/ Auxiliary Translation pool (OMPF)/ Pomočni prevodilacki tim (KNLSM-a) Besart Macula Saranda Preniqi Selami Hoxha Falenderim për Fokus Grupin të cilët kanë dhënë reagimet e tyre për transkriptat Thanks to our Focus Group who gave us feedback on the transcripts Zahvaljujemo se našoj Fokus Grupi koja nas je podrźala u prepisu Shtypi: Printing Press/ Printed by: Printing Press/ Śtampano od: Printing Press U shtyp në Kosovë/ Printed in Kosovo/ Śtampano na Kosovu Zyra për Persona të Zhdukur dhe Mjekësi Ligjore & Crossing Bridges/ Office on Missing Persons and Forensics & Crossing Bridges/ Kancelarija za Nestala Lica i Sudsku Medicinu & Crossing Bridges

Dizajnimi i intervistave/ Interview design/ Dizajniranje intervjua: James Nicholls, Andrew Zadel, Fatmire Shala, Mileva Todorovic, Zhvillimi i Projektit/ Project Development/ Razvoj Projekta: James Nicholls, Andrew Zadel, Fatmire Shala, Mileva Todorovic, Selami Hoxha, Haxher Berani, Fatmire Rama Implementimi i Projektit/ Project Implementation/ Implementacija Projekta: Fatmire Shala, Mileva Todorovic, Selami Hoxha, Selatin Kllokoqi, Dejan Simic, Bojan Petrovic, Snezana Jovanovic, Predrag Vucic Transkriptues Kryesorë/ Primary transcriber/ Glavni Prepisac: Perihane Abazi Grupi Transkriptues/ Transcription pool/ Prepisacki Tim: Mileva Todorovic, Snezana Jovanovic, Selami Hoxha, Saranda Preniqi, Xhavit Kaqanolli, Arben Selimi, Shpresa Gashi, Suzana Shala, Gentiana Kasumi, Emin Rama, Resim Novobërdaliu, Majlinda Maloku, Shaban Leci, Fatmire Shala, Tenire Krasniqi, Edona Maloku, Ismajl Mehmetaj Falenderim special për / With special thanks to / Posebno zahvaljenje za: Këshillit Kordinues të Asociacioneve të Familjarëve të të Pagjeturve të KosovësDr. Haki Kasumi (Dr i Historisë), i cili na ka mbështetur që nga fillimi projektit deri sot.

The Family Associations Coordinating Council for the Missing Persons of Kosova – Dr Haki Kasumi (historian), who supported us throughout the entire project Koordinacioni Savet Udruzenja Porodica Nestalih Lica na Kosovu – Dr Haki Kasumi (Dr istorija), koji nam je dao podrsku od pocetka ovog projekta do danas.

Të gjithë kryetarëve të Asociacioneve të familjarëve në Kosovë/ All the heads of the family associations in Kosovo/ Sve precednike porodicnih udruzenja na Kosovu Lush Krasniqi and Engjel Berisha (Mejë/Meja); Ferdeze Efendija (Gjakova/Đakovica); Bajram Qerkini(Mitrovicë/Mitrovica); Hysni Berisha and Halit Berisha (Suhareka/Suva Reka); Elhame Haradinaj (Lybeniq/Ljubenič); Sevdije Frangu (Kaqanik/Kacanik);Ahmet Grajçevci (Fushë Kosovë/ Kosovo Polje); Hysen Kryeziu (Malishevë/Mališevo); Sabit Kadriu (Vushtrri/Vučtrn), Xhafer Veliu (Skënderaj/Serbica) Kryetarit të Asociacionit për të Zhdukurit dhe të Kidnapuarit në Kosovë, Milorad Spasić që është intervistuar dhe e ka përkrahur këtë projekt.

The President of the Associations of the Missing and Kidnapped in Kosovo, Milorad Spasić for being interviewed and supporting this project.

Predsednik Udruzenja za Nestala i Kidnapovana lica na Kosovu, Milorad Spasić koji je bio intervjuisan i podrzao ovaj projekt.

Të gjithë koordinatorët e Asociacionit të Familjarëve/ All family association's coordinators/ Sve koordinatore porodicnih udruzenja: Milorad Trifunović (Mitrovicë/Mitrovica); Nagovan Mavric (Hoqë e Madhe/Velika Hoca, Rahovec/Orahovac, Pejë/ Peč, Prizren, Gjakovë/Đakovica); Verica Jacimović (Gjilan/Gnjilane) Komisioni komunal për personat e pagjetur/ The Municipality Commission for Missing

PËRMBAJTJA / CONTENT / SADRŽAJ Persons/ Opstinske Komisije za Nestala Lica: Latif Mehmeti (Podujevë/Podujevo); Feriz Rexhepi (Skënderaj/Serbica); Ymer Merlaku (Klinë/Klina) Këshilli për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive të Njeriut (KMLDNJ)/ Commission of Defense and Human rights and Freedoms (CDHRF)/ Komisija sa Odbranu Slobode i Ljudskih Prava (KOSLP): Drita Krasniqi (Pejë/Peč); Ilir Popaj (Rahovec/Orahovac); Musa Berisha (Deçan/Dečan) Shoqata e Grave/ Women's association/ Udruzenje zena “Jeta”, (Deçan/Dečan) Videografia/ Videography/Videografija: Patrick Morrison Udhëheqës i TV UNMIK dhe Radios, Divizioni për Informim Publik/Head of UNMIK TV and Radio, the Division of Public Information/Direktor UNMIK Televizije i Radia, Divizija za Javnosti i Informacije.

Kameramanët e UNMIK-ut/UNMIK Cameramen/UNMIK kamermani Remzi Abdullahu, Agron Berisha, Blagoje Grujić, Avni Ahmetaj Abit Hoxha, K1 Bashkëpunëtor/ K1 Associate/ K1 Saveznik Visar Reka, Regjisor i K1 / K1, director /K1 reditelj Ekran Doberçani and Besnik Mehmeti, Kamerman i K1/ K1 cameramen/K1 kameramen Gazmend Nela, Produksioni Frame/ Frame Productions/ Frame Produkcija Casey Cooper Johnson, Sevdije Kastrati, Valon Ymeri Crossing Bridges

PARATHËNIE | PREFACE | PREDGOVOR

006

PARATHËNIA E LIBRIT FOREWORD PREDGOVOR KNJIGE

008

INFORMATA PËR TË ZHDUKURIT INFORMATION ABOUT THE MISSING OBAVEŠTENJE O NESTALIMA

012

SHQIPE SHATRI

014

SADRI TAHIRAJ

032

MYZEJENE GEXHA

048

MALIQ KRYEZIU

062

ABDULLAH ASLLANI

076

NYSRET dhe HAVA BLLACA

090

DUŠANKA IVIĆ

104

PETAR BRAKUS

118

SHEQAJDIN DURGUTI

130

HALIT BERISHA

144

PROCEDURAT E PUNËS SË ZPZHML-së WORKING PROCEDURES OF OMPF OPERACIJE KNLSM-a

158

HARTA | MAP | MAPA

160

SQARIME | GLOSSARY | OBJAŚNJENJE

161

Mbështetës individual/ Supporting individuals/ Individualna podrśka: Sheremet Ademi, Mitrovicë/Mitrovica Feriz Gerbeshi, Lipjan/Lipljane Haxhi Krasniqi, Skënderaj/Serbica Abide Osmani, Viti/Vitina Aliriza Arënliu, Prishtinë/Priština Fondacionin Shoah në New York për inspirimin nga ana e tyre/ The Shoah Foundation (New York) for their inspiration/ Fondacija Shoah (USA) za njihovu inspiraciju.

Seksionin e logjistikës në ZPZhML/OMPF logistics section/ Logistićka selcija KNLSM-a: Vincent Flagel, Fatos Maqedonci, Fadil Jakupi Përpunimi i Data Bazës/Data base Development/Razvoj Baze Podataka: Falenderime për/Thanks to/Zahvaljujeme se: OMPF IT Section; Andrew Zadel, James Nicholls, Fatmire Shala Për më shumë informata për të zhdukurit në Kosovë kërkoni: For more information about the missing in Kosovo go to: Za viśe informacije o nestalima u Kosovu na : http://www.unmikonline.org/justice/ompf_index.htm Pyetje rreth Zyrës për Persona të Zhdukur dhe Mjekësi Ligjore kontaktoni udhëheqësin For questions about the Office on Missing Persons and Forensics please contact the head Za pitanja oko Kancelarije za Nestala Lica I Sudsku Medicinu kontaktirajte śefa: Jose Pablo Baraybar baraybarj@un.org Për pyetje dhe komente rreth këtij libri ju lutem kontaktoni For questions or comments related to this publications please contact Za pitanja i komentare o ovom knjigu molimo kontaktirajte: James Nicholls – nichollsj@un.org Fatmire Shala – fatmire.shala@ks-gov.net Pyetjet rreth Crossing Bridges Productions ju lutem kontaktoni: For questions regarding Crossing Bridges Productions please contact Pitanja oko Crossing Bridges Productions molimo kontaktirajte: Casey Cooper Johnson cooperjohnson@yahoo.com

006 007

PARATHËNIE

PREFACE

PREDGOVOR

Njerëzit e njohin njëri tjetrin në mënyra të ndryshme. E vërejm kur dikush flet me akcent të caktuar, përdor shprehje të një klase të dhënë sociale apo e përshkruan një gjësend duke përdorur ndonjë fjalë jo të zakonshme.

Gjuha punon si një mekanizëm i përfshierjes duke i lejuar njerëzve të njohin lidhjet në mes tyre. Gjërat e thëna përmes gjuhës, sidoqoftë, mund ta bëjnë të kundërtën: të tregojnë se një përvojë personale e dikujt është shumë e rëndësishme, të përshkruajnë një situatë unike, apo të përjashtojë të tjerët duke u bërë thirrje për ndryshim. Në volumin e parë të serive të iniciativës së drejtësisë në tranzicion të ZPZhML-ës është paraqitur tentimi i sëndërtimit të gjuhës së përbashkët të viktimave duke e përdorur teatrin si mjet. Përvojat e familjeve të të zhdukurve janë të prezantuara me ndihmën e aktorëve dhe ata individë janë thirrur që të rivizitojnë dhe rimendojnë kujtimet e tyre me ndihmën e grupit.

People recognise each other in a number of ways. We notice when someone speaks with a certain accent, uses expressions of a given social class, or describes an object using an unusual word. Language works as a mechanism of inclusion, allowing people to recognize links between themselves and others. The things that are said with language however, can do exactly the opposite: they can claim that one's personal experience is the most important, describe one's situation as unique, or exclude others by calling attention to difference. In the first volume of this series on OMPF transitional justice initiatives, we presented an attempt to build a shared language of victims, using theatre as the vehicle. The experiences of the families of the missing were represented by actors, and those individuals were invited to revisit and reconsider their memories with the help of the group.

Ljudi prepoznaju jedni druge u mnogobrojnim načinima.

Primećujemo kada neko priča sa određenim akcentom, koristi izraze jedne date socijalne klase ili opisuje jedan predmet koristeći neobičnu reč. Jezik radi kao mekanizam uključivanja, dopuštajućI ljudima da prepoznaju veze izmedju njih i drugih. Stvari koje su rečene jezikom, kakogod, mogu učiniti sasvim suprotno: tvrditi da nečije lično iskustvo je veoma važno, da opiše jednu situaciju kao izvanrednu, ili odtraniti druge dozivajućI se na razliku. U prvom volumenu serija KNLSM tranzicionalne pravne inicijative, prikazivan je pokušaj da se izgradi zajednički jezik žrtava, koristećI teatar kao sredstvo. I skustva porodica nestalih lica predstavljeni su pomoću glumaca, I ti pojedinci bili su pozvani da ponovo posete I pomisle o njihovim sećanjima pomoću grupe.

Në volumin e dytë të serive, përdorim një qasje më direkte dhe më konkret të sëndërtimit të kujtimit kolektiv: rrëfimet personale. Nëse përvoja kolektive është e ndërtuar duke mbledhur përvoja personale atëherë kujtimi kolektiv do të duhej të jetë i përbërë njëherit nga kujtimet personale me detaje specifike dhe nga nuancat e veçanta. Kur kujtimi shëndrrohet në përvojë kolektive, prapseprapë, kjo i takon grupit. Një dallim i theksuar mund të shfaqet kur tregimi të ritregohet. Megjithatë, një individ mundet prap ta rikthej tregimin dhe ta ritregoj duke mos lënë pa i thënë asgjë përpos fakteve të përvojës së përjetuar. Gjatë rrëfimit, njerëzit i kushtojnë kujdes më të madh tregimit të tyre se sa tregimit të të tjerëve në atë grup. “Të tjerët” ndodh që përkohësisht të harrohen në emër të “vehtes” dhe një nuancë e ngjyrë së përhintë mundet shpesh të vërehet në tregimet të cilat dikur janë dukur të jenë vetëm bardh e zi. A do të ishtë e mundur të rirregullohen këto tregime, të kërkohen dhe të gjinden modele të reja, një rrëfim më gjithëpërfshirës dhe

In this second volume of the series, we are using a more direct and concrete approach towards the construction of a collective memory: personal narrative. If collective experience is built by adding together individual experiences, then collective memory must equally be composed of individual memories, with specific details and special nuances. When a memory becomes adopted into collective experience however, it belongs to the group, and a different emphasis may emerge when the story is retold. Nonetheless, the individual can reclaim the story and tell it again, leaving nothing but the facts of lived experience. Through narrative, people dedicate more attention to their own story than to the story of the group. The “other” tends to be temporarily forgotten in favour of the “self”, and shades of grey can often be seen in stories that had once seemed black and white. Would it then be possible to rearrange these stories, to look for patterns and find a new, more

U drugom volumenu serija, koristimo direktniji I konkretniji pristup prema izgradnji kolektivnog sećanja: lična pripovest. Ako je kolektivno iskustvo izgrađeno sakupljajućI lična iskustva onda kolektivno sećanje trebalo bih se jednako sastojiti od ličnih sećanja sa specifičnim detaljima I posebnim nijansama. Kada se sećanje usvoji u kolektivno iskustvo, kakogod, to pripada grupi, I različit značaj može isploviti kada se priča ponovo ispriča. Još manje, pojedinac može ponovo povratiti priču I ponovo je ispričati ostavljajućI ništa osim proživljenog iskustva. Kroz pripovesti, ljudi posvećivaju više pažnje svojoj pričI nego priči drugih u grupi. “Drugi' nastoji se privremeno zaboraviti u usluzi “sebe', I nijansa sivog boje može se često videti u pričama koje su nekad izgledale samo crno belo. Da li bi tada bilo moguće preurediti ove priče, da se traže modeli I nađu novi modeli, više uključiva , jednostavna pripovest? Ovo je taj izazov koji nudimo čitateljima. Zajednice predstavljene

më i përgjithshëm? Kjo është ajo sfidë që ua ofrojmë lexuesve. Komunitetet e paraqitura këtu shpesh duke e konsideruar vehten si viktima të vetme të konfliktit do të mund të shohin përvojat e tyre dhe ndjenjat të reflektuara në tregimet e të tjerëve. Gjatë ketij procesi, ndoshta kriminelet do të mund të konsiderohen si kriminel, kurse viktimat si viktima, se sa vetëm thjeshtë si një anëtarë të një grupi etnik. Nënat mund ta shohin vehten si ato që kërkojnë, ato që ecin dhe ato që kërkojnë informata pa marrë parasysh se ku, në Kosovë, Bosnjë, Peru apo Guatemalë. Familjet e të zhdukurve nuk ndihen vetem të lënë apo të veçuar nga të dashurit e tyre por gjithashtu edhe nga komuniteti dhe e gjithë bota, të izoluar nga ndjenja e përceptimit të përvojës së tyre si unike.

Thjeshtë, duke parë që të tjerët jetojnë me ndjenjën e njejtë të humbjes dhe të pritjes, ndjenjat e tyre mund të bëhen më të kuptueshme, nëse jo më të durueshme.

Disa nga këto përvoja të ndara mund të gjenden në këtë libër por vetëm lexuesi mund të vendos të kërkoj e t'i gjejë ato.

inclusive, common narrative? This is the challenge we offer the reader. The communities represented herein, often considering themselves as the sole victims of the conflict, may be able to see their experiences and feelings reflected in the stories of others. Through this process, perhaps perpetrators can be seen as perpetrators and victims as victims, rather than simply as members of an ethnic group. Mothers may come to recognize themselves as those who search, those who walk, and those who look for information, whether in Kosovo or Bosnia, in Peru or Guatemala. The families of the missing do not only feel separated from their loved ones, but also from their communities and the wider world, isolated by the perceived uniqueness of their experiences. Simply by seeing that others live with the same sense of loss and uncertainty, their feelings can become more comprehensible, if not more bearable.

Some of these shared experiences can be found in this book, but only the reader can decide whether or not to look for them.

Ne gjithashtu e ofrojmë këtë libër si një mënyrë të vogël, modeste të zbutjes së dhimbjes së tyre. Është një pranim publik dhe simbolik për ata të cilët e kanë përjetuar këtë humbje – jo vetëm ata të cilët kanë marrë pjesë në këtë projekt por të gjithë atyre që e shohin vehten në këto faqe. Është mënyra e të paraqiturit të asaj se ne duam ti bëjmë këto tregime publike, t'i sjellin të tjerët afër përvojës së tyre të hidhur, nëse jo ta ndajnë dhimbjen e tyre me ta atëherë bile të kuptohen më mirë.

Edhe pse ritregimi i këtyre kujtimeve ka qenë i vështirë, këta njerëz kanë marrë pjesë për shkak të besimit të përbashkët: që tregimet e tyre meritojnë të tregohen dhe të dëgjohen.

We also offer this book as a small and humble means of reparation. It is a public and symbolic recognition of those who have suffered loss – not only those who participated in the project, but rather all those who see themselves reflected in these pages. It is a way of showing that we want to make their stories public, to bring others closer to their ordeal, if not to share their pain then at least to better understand it. Though the revisiting of these memories has been difficult, these people were moved to participate by a shared belief: that their stories are worth telling and listening to.

Jose Pablo Baraybar Shef i Zyrës për Persona të Zhdukur dhe Mjekësi Ligjore

Jose Pablo Baraybar Head, Office on Missing Persons and Forensics (OMPF)

ovde često smatrajući sebe kao jedine žrtve konflikta mogli bi videti njihova iskustava I osećanja reflektirane u pričama drugih. Kroz ovaj proces, možda zločinci mogu se smatrati kao zločinci a žrtve kao žrtve, nego kao članovi jedne etničke grupe. Majke mogu prepoznati sebe kao one što traže, one koje hodaju I one koje traže informacije, bilo da je to na Kosovu, Bosni, Peru ili Guatamali. Porodice nestalih lica ne osećaju se samo odvojeni od njihovih voljenih nego takodje i od zajednice i širom sveta, izolirani od jednoznačajnog osećaja njihovog iskustva. Jednostavno, videći da drugi žive sa istim osećajem gubitka i neizvestnosti, njihovi osećaji mogu postati više razumljivi, ako ne mnogo podnošljiviji.

Neke od ovih deljenih iskustva mogu se naći u ovoj knjizi ali samo čitatelj može odlučiti da li će ih tražiti ili ne.

Mi takodje nudimo ovu knjigu kao mali, skroman modestan način smanjenje bola. To je javno i simbolično priznanje za one koji su preživeli gubitak – ne samo oni koji su učestvovali u ovome projektu nego svih onih koji vide sebe u ovim stranama. Ovo je način pokazivanja da želimo da obeledanimo njihove priče, da dovedemo druge bliže iskušenju, ako ne da dele njihov bol onda barem da ih bolje razumeju. Iako ponovno ispričavanje ovih sećanja bilo je teško, ovi su ljudi učestvovali zbog zajedničke vere: da su njihove priče vredne rećI I vredne saslušati.

Jose Pablo Baraybar Šef Kancelarije za Nestala Lica i Sudsku Medicinu (KNLSM)

008 009

PARATHËNIE E LIBRIT

FOREWORD

PREDGOVOR KNJIGE

Projekti i Kujtesës Histori gojore; një mënyrë për të reflektuar.

The Memory Project Oral history; a means to reflect

Projecat Sečanja Usmena istorija; način reflektovanja

Intervistuesi në mënyrë të butë e drejton bisedën me nënën1 e pikëlluar, duke e kthyer mbrapa tek kujtimet e të dashurit të saj. Kamera xhiron. Sa për fillim nënës i kërkohet të jap një përshkrim të personit të zhdukur “siç i kujtohet”, si pjesë e panoramës së jetës së përditshme të familjes. “Përshkruani të birin2 tuaj”, mund të pyet intervistuesi. “A mund të na tregoni për ngjarjet më të rëndësishme familjare që më së miri ju kujtohen? Si kanë qenë mardhëniet e tij ndërpersonale? Çfarë roli ka pasur ai në familje dhe në shoqëri?” Portreti verbal shfaqet në pëlhurën e një përvoje të tillë të kaluar, kur nëna i përgjigjet pyetjeve. Nderimi dhe respekti karakterizojnë tonin hyrës të intervistës.

A facilitator gently guides a conversation with a bereaved mother1 back in time to memories of a loved one. A video camera is rolling. To begin with, and against the back drop of family and daily life, a depiction of the missing person as 'remembered' is sought. “Describe your son”2, the interviewer may ask. “Could you tell us about significant family events that you remember well?

What were his interpersonal relationships like? What role did he play in the family and society?” On the canvas of such past experiences, a verbal portrait emerges as the mother replies to the questions. Paying homage characterizes the opening tone of the interview.

Intervjuista na veoma nežan način usmeruje razgovor sa ožalošćenom majkom,1 vraćajući je unazad na uspomene o njenom voljenom. Kamera snima. Za početak, od majci se traži opis nestale lice pamćenog “onako kako se pamti”.Kao deo porodicu i svakodnevni život opišite vašeg sina2, pitao bi intervjuista. Možete li nam reći o najvažnijim porodičnim događajima koji su vam najviše u sećanju? Kakvi su bili njegovi međuosobni odnosi? Kakva je bila njegova uloga u društvu i u porodici? Verbalni portret prikazuje se na platnu jednog takvog prošlog iskustva kad majka odgovara na pitanja.

Posvećivanje poštovanja karakteriše ulazni ton intervjua.

Intervista vazhdon në kohën e momentit të dhimbshëm të ndarjes. Ndonjëherë anëtari i familjes drejtpërsëdrejti ka qenë dëshmitar i marrjes së të dashurit, herave të tjera janë lajmëruar përmes telefonit. Plagët e pashlyera të këtyre momenteve të dhimbjes së pashpjegueshme janë të ndryshme dhe të shumta dhe zakonisht vërehen përmes lotëve, e ndonjëherë me një shkallë të caktuar të stoicizmit.

The interview proceeds forward in time to that fateful moment of separation. Sometimes the family member has directly witnessed the loved one being taken, other times they may have been informed through a phone call. The indelible marks of these moments of incomprehensible pain are varied and numerous and are usually recounted in tears and at other times with a certain degree of stoicism.

Intervju prelazi na vreme neizbežnog rastanka. Ponekad je član porodice direktno bio svedok uzimanja voljene osobe, ponekad su obavešteni telefonom. Neizbrisive rane ovih trenutaka neopisive boli su brojne i drugačije i prepričavaju se u suzama i ponekad donekle sa stoicizmom.

One father comments, “…I was holding his hand tightly but the soldier was trying to separate us with his automatic. Mentor was pale, like what the old people say - if you try to cut him, there would be no blood.

Probably he knew what would happen to him, but the only choice for me was to go with him and not be here today…”

Jedan otac se izražava: “…stiskao sam mu ruku, ali je jedan vojnik pokušavao da nas odvoji njegovom automatskom puškom. Mentor je sav izbledeo i kako straiji kažu i da ga isečes ne bi krv izašla iz njegovog tela. Sigurno je znao šta ga čeka, jedina mogućnost je bila da i ja odem sa njim i danas da ne budem ovde.

That moment of separation is followed by a frenetic period of search. An unfolding cascade of remembered events: eyewitness sightings, encounters with extortionists, long moments of queuing in various organizations to wait for news, any news. Detail upon detail is avidly retold. Artifacts, such as a pair of shoes belonging to the missing person, leave a perennial imprint of their presence, the tractor that he would drive, the leather jacket that he would don, the bed that he slept in last, the shoes that must be re-cleaned for when he may return.

Trenutak rastanka propraćen je jednim bolnim periodom traženja. Jedna neotkrivena kaskada uspomena: očevidni dokazi, suočavanje sa raznim varalicama, trenutci dugog čekanja na red po raznim organizacijama, čekajući vesti, bilo kakve vesti. Detalj po detalj je prepričan sa požudom. Rukotvorine, kao par cipela koje pripadaju jednom nestalom licu ostavljaju trajne tragove njegovog prisustva, traktor koji je on vozio, kožna jakna koju je oblačio, krevet na kojem je zadnji put spavao, cipele koje se trebaju očistiti ako se on bude vratio.

Pjesa e fundit e intervistë së historisë gojore thekson gjendjen e tanishme dhe disa çështje me të cilat

The last part of the oral history interview addresses the situation of today and some of the issues facing the families of the missing. For some, the remains of their loved ones are now returned, buried, and the grieving

Zadnji deo verbalne istorije govori o sadašnjosti i nekim nekim pitanjima sa kojima se danas nose članovi porodica nestalih lica. Za neke, ostaci njihovih najvoljenijih sada su već vraćeni, pokopani i proces

1 Nëna është marrë si shembull. Në fakt baballarët, bijtë, motrat dhe vëllezërit gjithashtu janë intervistuar.

2 I biri është shembull më i shpeshtë. vëllezërit, baballarët, të bijtë dhe në shkallë më të vogël ka zhdukje të motrave dhe të nënave.

1 Mother is used as an example. In fact fathers, sons, sisters and brothers were also interviewed.

2 Son is commonplace example. Brothers, fathers, sons and, to a much lesser degree, daughters and mothers went missing.

1 Majka je uzeta kao primer. U stvari očevi, sinovi, sestre i braća, takođe su intervjuisani.

2 Najčešći je primer sin,braća, očevi, sinovi i u manjem stupnju ima nestalih majki i sestara.

Një baba shprehet, “…Unë mundohesha ta mbaja për dore sa mundja, duke e shtrënguar, kurse ai ushtari e ngrihte automatin në gjoks timin duke e ngreh. Mentori ishte zbehur edhe që thonë të vjetrit - edhe sikur ta prejshe nuk do të dilte gjak nga trupi i tij. Me siguri ndoshta edhe e ka ditur se çka e pret. E vetmja mundësi ka qenë që edhe unë të shkoj me të dhe sot të mos jem në mesin tonë.....”

Momenti i ndarjes është përcjellë me një periudhë frenetike të kërkimit. Një kaskadë e pashpalosur e ngjarjeve të kujtuara: dëshmitë okulare, përballimet me mashtrime të llojeve të ndryshme, momente të të priturit të gjatë në rend nëpër organizata të ndryshme, duke pritur lajmet, çfardo lajmi. Detaj pas detaji është ritreguar me devotshmëri. Artifaktet, si një palë këpucë të cilat i takojnë një personi të zhdukur, lënë gjurmë dy përhershme të pranisë së tij, traktorin që ai e ka vozitur, xhaketa e lëkurës që e ka veshur, shtrati në të cilin për herë të fundit ka fjetur, këpucët që duhet të ripastrohen në rast se ai kthehet.

përballen familjet e të zhdukurve. Për disa, mbetjet (e eshtrave) e të dashurve të tyre që tashmë janë të kthyera, varrosura dhe procesi i vuajtjes mund të filloj. Si familjarët i kujtojë apo i përkujtojnë të zhdukurit?

Religjioni apo pikëpamja për Zotin, a i “Mandej është momenti i fundit që gjithmonë më mundon, pse nuk pata mundësi ti ndihmoj? Mentori me rastin e ndarjes nga unë më shikonte, ktheva kokën mbrapa dhe e di që ka thënë nëse jo me zë” babë ndihmom…!” Pse nuk munda ti ndihmoj? Pse edhe unë nuk isha me të? Kjo është pjesë e shpirtit tim. Më mirë ndoshta do të ishte po të isha me të, të mos i përjetoja këto vuajtje.

Për disa familje fati mbetet i panjohur. Shpresa se janë të gjallë, shpesh është e fortë dhe e kombinuar me anksiozitet, i cili vjen si shkak i të jetuarit në pasiguri për shtatë vjet. Vetëdijësimi i plotë për faktet që trupat të paidentifikuar gjinden nëpër morgjet e Kosovës dhe Serbisë së bashku me dijenin se disa ndoshta kurrë nuk do të gjenden, e rrisin anksiozitetin. Një motër shprehet: “Çka mund të them. Shpresoj Zoti të më jep ndonjë lajm të mirë. Që ai është gjalle”.

Iniciativa e historisë gojore, si pjesë e Projektit të Kujtesës, zuri fill në fillim të muajit qershor 2005, e që nga kjo datë vazhdon me krijimin e regjistrit publik të përvojave të familjeve të të zhdukurve në formë të intervistave filmike. DVD arkiva e shoqëruar me të dhënat e mbledhura (databazë3), do të vendosen në instituacionet e interesuara si bibliotekat dhe universitetet vendore e ndërkombëtare. Grumbulli i njohurive të fituara së pari nga shpirti i njerëzve, të paraqitura në formatin digjital dhe përfundimisht të bëra që të kërkohen dhe hulumtohen4, shpresohet se do të hapin rrugë të reja drejt të kuptuarit dhe të fituarit të ndjenjës së afërsisë me jetën e familjeve të të zhdukurve.

Secilit prej të intervistuarve u jepet një kopje VHS e intervistës, si një simbol reflektues të kësaj përvoje të ndarë. Deri në Qershor 2006 janë kryer rreth 120 3 Shih aneksin për shembujt e bazës së të dhënave.

4 Hulumtuesit në fusha të studimit paqësor, psikologji, histori, zhvillim, drejtësi tranzicionale, gjithashtu gazetarët, politikanët dhe antropologët do të kenë qasje në këtë njohuri shumë të vlefshme.

process is allowed to begin. How do the families memorialize or remember the missing? Did religion or a notion of God assume a different or new significance in their lives? What meanings have been derived from such an experience?

“Then, I think of the last moment, and that kills me. Why couldn't I help him? At the moment when they separated us, when I turned my back to him, he was looking at me as if trying to say, ‘Father help me!’ Why couldn't I help him? Why wasn't I with him? This is a part of my soul. It would be better if I had gone with him than to live with this pain.”

For other families the fate remains unknown. The hope that they are alive often burns bright and is combined with an anxiety that comes for the most part with living in uncertainty for seven years. Fully cognizant of the fact that unidentified bodies lay in mortuaries in both Kosovo and Serbia coupled with the knowledge that some remains may never be found, further compound the anxieties. One sister comments, ‘What can I say. I hope God will give me some good news. That he is alive.’

The Oral History Initiative, a division of the Memory Project, was launched at the beginning of June 2005, and to this date continues with the aim of creating a public record of the experiences of the families of the missing in the form of filmed interviews. A DVD archive, accompanied by a searchable database will be deposited in interested institutions, such as libraries and universities locally and internationally. A pool of knowledge elicited first hand from the spirit of the people, preserved in digital format and finally made searchable and researchable3, it is hoped, will open, new doors to understanding, and assist in gaining deeper insight into the lives of the families of the missing.

žaljenja može započeti. Kako se sećaju svojih nestalih?

Religija ili pojam o Bogu, pružio je njihovom životu jedan novi ili dragčiji značaj? Kakva značenja su se mogla izvući iz ovakvih iskustava?

“Potom mislim o poslednjem trenutku i to me uništava.

Zašto nisam mogao da mu pomognem? U trenutku kad su nas odvojili, okrenuo sam se prema njemu, on me je gledao i kao da je hteo da mi kaže: “Oce, pomogni mi”.

Zašto mu nisam mogao pomoći?

Za neke porodice sudbina ostaje nepoznata. Nada da su živi često je jaka i u kombinaciji sa anksioznošću, koji dolazi zbog življenja u nesigurnosti sedam godina za redom. Potpuna svesnost zbog činjenica da neidentifikovana tela leže po mrtvačnicama Kosova i Srbije, i sa znanjem da se nikada neće naći povećavaju anksioznost. Jedna se sestra izražava: “Šta mogu reći?

Nadam se da će mi Bog dati neku dobru vest. Da je on živ” Inicijativa verbalne istorije – deo Projekta sećanja počela je sa radom početkom meseca juna 2005. godine i od ovog datuma nastavlja sa razvitkom javnog registra iskustava porodica nestalih lica u obliku filmskih intervjua. DVD arhiva zajedno sa sakupljenim podatcima (baza podataka3) biće predata institucijama koje budu zainteresovane, kao što su ovdašnje i strane biblioteke i univerziteti. Znanja prikupljuena iz ljudskih duša, sačuvana u digitalnom formatu i konačno napravljena da se traže i istražuju,4 otvariće, nadamo se, puteve ka razumevanju i dobivanju osećaja bliskosti sa porodicama nestalih.

Each interviewee receives a VHS copy of their interview as a reflective token of this sharing experience. To this

Svako od intervjuisani dobiće jednu kopju VHS sa intervjuom, kao simbol reflekcije ovog podeljenog iskustva. Do juna 2006 oko 120 intervjua je završeno.

3 Researchers in the field of peace studies, psychology, history, development, transitional justice as well as journalists, politicians and anthropologists will all gain insight and be given access to this corrigible yet invaluable knowledge.

3 Vidi aneks za primere baze podataka.

4 Istraživači studija u polju mira, psihologije, istorije, razvitka, tranzicionalne Pravde, i novinari, političari i antropolozi imaće pristup ovim neprocenjivim saznanjima.

010 011

intervista. Projekti vazhdon me qëllim të tranzicionit në një strukturë e cila do të mund të vazhdojë veprimtarinë.

Duhet të theksohet se Projekti i Kujtesës ka përfshirë edhe Iniciativën e Forumit Teatral, përmbledhja e plotë e së cilës gjendet në Volumin 1 të serive të Iniciativës së Drejtësisë në Tranzicion. Përveç objektivave të përbashkëta të këtyre dy iniciativave, kulminacioni është arritur kur skenaristët e forumit teatral kanë përdorur fragmente filmike të intervistave si inspirim për shkrimin e skenarit.

Në nivelin individual, intervista jep një platformë të të shprehurit pa cenzurë. Ata tregojnë tregimet e tyre para teknologjisë që është e njohur për fuqinë e mrekullueshme të shpërndajes së tregimeve masës së gjërë. Aty ka hapsirë për lotë, ka hapsirë për zemërim dhe në disa raste ka qenë hapsirë për tu shprehur për të parën herë. Reflektimi zuri vend gjatë dhe pas intervistave, kur i vizituam familjet dhe kur ata i shikuan intervistat e tyre. Të kujtuarit dhe të folurit u bë forma kryesore e Iniciativës së historisë gojore. Po shpresojmë që procesi i reflektimit do të shtrihet dhe përcjellet në mendjen dhe zemrat e njerëzve në mbarë botën.

Ky libër jep një vështrim të shkurtër të projektit si proces në vazhdimësi. Stimulon më shumë bisedën, të kuptuarit dhe vëmendjen jo vetëm ndaj anëve teknike të kthimit të trupave, që preokupojnë këtë çështje në arenën publike, por gjithashtu edhe ndaj procesit gjithnjë e më të ndërlikuar të mërzisë, shërimit dhe kërkimit të kuptimit.

Në përmbajtjen e këtij libri gjendet një numër i tregimeve narrative të përzgjedhura të familjeve të të zhdukurve.

Janë zgjedhur 10 të intervistuar. 8 intervista janë me anëtarë të familjeve shqiptare dhe 2 me anëtarë të familjeve serbe. Ky raport reflekton statistikat nga koha kur është konceptuar ky libër, me 8 korrik 2005, kur raporti i të zhdukurve nga ana e shqiptarëve ka qenë 2008 kurse nga ana serbe 503.

Të gjitha intervistat janë bërë nga psikologet, me qëllim që ndaj intervistës të merret një qasje sensensitive dhe me përqëndrim në personin. Intervistat janë bërë në gjuhën amëtare përkatëse të të intervistuarve, dhe zakonisht në shtëpitë e tyre.

Komente lidhur me trajtimin e tekstit Intervistat në të cilat janë të përmendura mashtrimet, apo kur fqinjët janë parë të përfshirë në aktivitete kriminale, ka bërë që të përqëndrohemi pashmangërisht në emrat që janë përmendur aty. Kështu që këta emra janë zëvendësuar me iniciale, me qëllim që procesi normal gjyqësor të mund të vie deri në përfundim. Aty ku nuk ka pasur inicime nga ana gjyqësore - në disa raste besohet se nëse përmenden emrat, personi i zhdukur do të vihet në rrezik - shpresohet që ky libër do të jetë shtytës që të fillohet me gjykime të tilla.

date around 120 interviews have been conducted. The project continues with the goal of transitioning into a structure able to continue its operations. It should be noted that the Memory Project included under its purview the Forum Theatre Initiative, a full overview of which is contained in Volume I of this Transitional Justice Initiative series. Apart from the common objectives of the two initiatives, overlap was achieved when scriptwriters of the forum theatre used footage from the interviews to inspire the writing of the scenes. On the individual level, the interview provides a platform of expression without censors. They tell their story in front of a technology that is known for its awesome power to convey a story to the masses. There is a space for tears, there is a space for anger and in some cases it has been a space to talk for the first time. Reflection takes place during and after the interview, when we visit the families and when they watch their own interview. To remember and to speak, became the underlying motif of the oral history initiative. This reflecting process, we hope, will be carried to the minds and hearts of people throughout the world.

This book takes a snapshot of the project in process.

We hope that it stimulates more discourse, insight, understanding and more attention not only to the technical side of returning bodies that preoccupies this issue in the public arena, but also to the infinitely more complex task of grieving, healing and searching for meaning.

This book contains a selected sample of the spoken words and narratives of the families of the missing. Ten interviewees were selected. There are eight interviews with Albanian family members, and two with Serbian family members. This ratio reflects the statistics that were taken at the time of the conception of the book, on the 8th of July 2005, when the ratio was 2008 missing Albanians to 503 missing Serbs.

All interviews were carried out by psychologists, with the aim of creating a sensitive and person-centered approach to the interview. The interviews were conducted in their respective native languages, on-site, usually in the home of the interviewee.

Comments on the treatment of the text An interview where extortion is spoken about, or where neighbours are seen to be involved in criminal activity, would inevitably lead to names being mentioned. At this time, these names are replaced by pseudonyms or initials in order that normal judicial processes can be carried to their conclusion. Where there has been no initiation of those judicial procedures in some cases there is the belief that by doing so, the missing person is

Projekat nastavlja sa namerom tranzicije u strukturi koja će moći nastaviti sa radom. Vredi spomenuti da je u Projekat sećanja obuhvaćena i Inicijativa Pozorišnog Foruma, čiji se sažetak nalazi u prvoj kaseti seriala Pravne Tranzicijske Inicijative. Osim zajedničkih objektiva ovih dveju inicijativa, vrhunac je postignut kada su scenaristi teatralnog foruma upotreblajavali fusnote iz intervjua kao inispiraciju za pisanja scenarijać Na individualnom nivou, intervju daje platformu izražavanja bez censure. Oni pričaju svoje priče pred tehnologijom, koja je poznata po izvanrednoj moći širenja tih priča velikoj masi. Ima prostora za suze, ima prostora za ljutnju, i u nekim slučajevima ima mesta i slobodnom izražavanju po prvi put. Reflekcija je našla mesto i tokom i posle intervjua, kada smo posetili porodice, i kada su one pogledale svoje intervjue.

Nadamo se da će proces reflekcije naći mesta u glavi i u srcima ljudi širom sveta.

Ova knjiga pruža jednu sliku projekta tokom procesa.

Stimuliše razgovor, shvaćanje i zalaganje ne samo prema tehničkoj strani vraćanja tela, koja zaokupljaju ovaj događaj u javnosti, nego i prema beskrajno kompleksnom procesu žaljenja, preboljavanja i traženja smisla.

U sadržaju knjige nalaze se narativne ilustracije porodica nestalih. Izabrano je 10 intervjuisana. Osam od njih su sa članovima albanskih porodica, dok su dva sa članovima srpskih porodica. Ovaj odnos reflektuje statistiku koja je vršena tokom konceptovanja ove knjige, 8. jula 2005, gde je broj nestalih na strani Albanaca bio 2008, a na strani Srba 503.

Sve ove intervjue su uradili psiholozi, sa ciljem da se sledi senzitivniji pristup i usredsređenje na osobu tokom intervjua. Intervjui su vršeni na njihovom maternjem jeziku, obično u kućama intervjuisanih.

Komentari u vezi tretiranja teksta Intervjui u kojima su se spominjale pretnje ili kada su komšije bile viđene u zločinima, neizbežno je pominjanje imena. Tako da su ova imena zamenjena nadimcima ili inicijalima, s namerom da normalan sudski proces dođe do zaključka. Pošto nije bilo inicijativa sa sudske strane u nekim se slučajevima veruje da ako se spomene ime nestalo lice će se izložiti opasnosti - nadamo se da će ova knjiga moći dovesti do toga da se počne sa takvim suđenjem.

Në bazë të një qasjeje fleksibile në të cilat janë kryer intervistat, të intervistuarit ndonjëherë kanë folur jashtë suazave të pyetjeve. Prandaj, në disa raste janë paraqitur disa çështje nga historia ose politika. Transkriptet të cilat janë prezantuar në këtë libër janë zvogëluar për t'u fokusuar në: 1) kujtimin në personin e zhdukur, 2) aspektin e kërkimit dhe 3) situatën e tanishme. Me këtë mund të themi se në disa raste 1 orë e gjysmë e intervistës në kasetë VHS, është përshkruar në përafërsisht njëzet faqe, të cilat pastaj janë zvogëluar në 5 deri 8 faqe. Sidoqoftë, siç përmendëm më herët, është më rëndësi të mbajmë në mend se përderisa intervistat në libër janë të shkurtuara; intervistat origjinale kanë mbetur të paprekura, të pa-redaktuara.

Gjatë redaktimit të transkripteve në gjuhën e tyre origjinale jemi munduar të kombinojmë të folurit rural autentik me standardet linguistike të gjuhës letrare shqipe, serbe dhe angleze. Në vend të redaktimit formal të thënieve për të arritur gjuhën standarde, jemi munduar të minimizojmë këtë proces dhe ta ruajmë ngjyrën kolokuiale. Sidoqoftë, informacioni kthyes nga konsultimi me disa nga të intervistuarit dhe me fokus grupe na bëri të vendosim ta mbajmë nivelin e gjuhës në një standard të caktuar.

Më tutje, duhet theksuar se redaktimi nuk ka përfshirë ndryshime të plota morfologjike në strukturën e gjuhës të transkripteve origjinale, d.m.th. ato ndryshime mbesin në nivel të ndërrimeve kozmetike minimale. Ky ishte vendim i qëllimshëm, ligjor dhe stilistik, për të ruajtur natyrën arkivore të projektit. Qëllimi është që tekstet të reflektojnë zërin, fjalën e folur – ato kanë një rrjedhshmëri të papenguar. Nuk janë menduar të jenë të shkëlqyshme dhe tejet të ndritshme. Prandaj, lusim lexuesin që gjatë leximit të këtyre tregimeve personale të ketë konsideratë ndaj shenjtëshmërisë apo paparekshmërisë së kujtimeve, historisë, përkujtimit dhe bashkëndjesisë.

James Nicholls Zyra për Persona të Zhdukur dhe Mjekësi Ligjore (ZPZhML)

put in danger – it is hoped that this book might provide an impetus to start such a prosecution.

Due to the flexible approach in which the interviews were conducted, interviewees sometimes talked outside the domain of what was asked. Hence, in some instances opinions about history or politics would be presented.

The transcripts that are presented in this book were reduced to maintain a focus on 1) the memory of the missing person, 2) the searching aspect and 3) the present day situation. That is to say, in some cases a one and a half hour interview on VHS tape would be transcribed to approximately twenty pages that would be then reduced to five to eight pages. However, as mentioned before, it is important to bear in mind that while the interviews in the book are condensed, the original interviews are untouched, unedited.

In editing the transcripts in their original language, we tried to blend the authenticity of rural speech with the linguistic standards of today's published Albanian, Serbian and English. Instead of the formal editing of quotes to reach a benchmark standard, we tried to minimize this process and maintain a colloquial feel.

However, consultative feedback from some interviewees and focus groups led to the decision to keep the level of language to a single standard.

Zbog fleksibilnosti u kojoj su intervjui rađeni, intervjuisani su čak govorili i van okvira onoga što je pitano. Zato su se u nekim slučajevima pojavili neki politički i istorijski problemi. Transkripti koji su prezentovani u ovoj knjizi suženi su da bi se fokusirali na: 1) uspomenu na nestala lica, 2) načinu traženja i 3) sadašnju situaciju. Sa ovim možemo reći da je na primer jedan I po sat intervjua snimljenog na kaseti VHS, opisano na otprilike 20 strana, koje su sužene na 5 do 8 strana. Međutim, kao što smo već rekli, bitno je da zapamtimo da su, dok su intervjui u knjizi sažeti; originalni intervjui ostali nedirnuti, te nisu izdati.

Pri uređivanju transkripata na njihovom originalnom jeziku pokušali smo kombinovati autentičan ruralni govor sa jezičkim standardima albanskog, srpskog i engleskog jezika. Umesto formalnog uređivanja cita u cilju postizanja ustalljenog stabdarda, pokušali smo minimizirati ovaj proces kako bi sačuvali kolokvijalni karakter. Međutim, na osnovu povratnih informacija koje smo dobili u konsultaciji sa intervjuisanima i sa fokus grupom, odlučili smo da jezik zadržimo na jednom određenom standardu.

In addition, it must be noted that the editing did not involve complete morphological changes in the language structure of the original transcripts, that is they remain only with minimal cosmetic alterations. This was a deliberate, legal, and stylistic decision to maintain the archival nature of the project. The texts are intended to reflect the voice, the spoken word – they have an unencumbered flow. They are not meant to be slick and shiny. Therefore, we would ask the reader to delve into these personal accounts with an eye towards the sanctity of memory, history, remembrance, and of compassion.

Dalje, treba istaći da se u uređivanju nisu obuhvatile potpune morfološke promene u strukturi jezika originalnih transkripta, tj. te promene ostaju na nivou minimalnih kozmetičkih ispravki. Ovo je bila namerna, zakonska i stilska odluka kako bise sačuvala arhivska priroda projekta. Namera je da tekstovi reflektuju glas, izgovorenu reč – one imaju neobičan redosled. Nije nam bila namera da tekstovi budu ispolirani i sjajni. Zato bi zamolili čitaoca da pročita lične priče imajući na umu svetost uspomena, istorije, sećanja i saosećanja.

James Nicholls Office on Missing Persons and Forensics (OMPF)

James Nicholls Kancelarije za Nestala Lica i Sudsku Medicinu (KNLSM)

012 013

INFORMATA PËR TË ZHDUKURIT

INFORMATION ABOUT THE MISSING OBAVEŠTENJE O NESTALIMA

Me 30 Gusht 2006, 2268 persona ende konsiderohen si të zhdukur. Deri me këtë datë, 5287 njerëz janë raportuar si të zhdukur si rezultat i konfliktit në Kosovë dhe ngjarjeve tjera të lidhura me të. Person i zhdukur është kushdo që është zhdukur gjatë kësaj periudhe dhe vendndodhja e të cilëve është akoma e panjohur.

Përbrenda këtij definicioni, personi gjithashtu konsiderohet i zhdukur nëse ata kanë qenë të konfirmuar si të vdekur por eshtrat e tyre nuk dihet se ku ndodhen.

As of the 30 of August 2006 2268 persons are still listed as missing. To date, 5287 people were reported missing as a result of the Kosovo conflict and related events.

A missing person is anyone who disappeared during this time and whose whereabouts are still unknown. Within this definition, a person is also considered missing if they have been confirmed dead but their remains cannot be located.

Do 30 augusta 2006 godine 2268 lica se jos uvek smatraju nestalim. Ukupno je 5287 ljudi vodjeno kao nestalim kao rezultat konflikta na Kosovu ali i dogadjaja posle njega. Nestalo lice se smatra bilo koji covjek koji je nestao tokom ovog vremenskog perioda i o kome se jos ne zna ništa. Takodje jedno lice se smatra nestalim, ako je njegova smrt potvedjena, ali njegovo telo jos nije pronadjeno.

Full-scale armed conflict began in Kosovo in 1998. The Yugoslav National Army, Serbian special and regular police, and Serbian paramilitary organizations, also comprised of private citizens, carried out acts of deportation, killing and forced disappearance of the ethnic Albanian population. “Forced disappearance” means that groups or individuals are arrested and taken away, with no information being given as to their whereabouts or condition. Many of these detainees were then killed and buried in secret or undisclosed locations, leaving their families with no knowledge of their fate. Some members of the ethnic Albanian Kosovo Liberation Army have also been linked to acts of forced disappearance of Serb civilians. However, the disappearance of Serbs took place primarily after the end of the conflict in 1999. During this period of instability, there were kidnappings and secret killings, leaving their families with no body to bury.

Siroki okruzani konflikt je na Kosovu pocelo tokom 1998 godine, Jugoslovenska narodna armija, srpska policija i srpske paravojne formacije takodje obuhvaceno sa civilnim gradjanima su izvrsile akcije deportovanja kroz ubijanja i nasilni nestanak albanskog stanovnistva.

“Nasilni nestanak” znaci da grupa ili pojedinac uhapsi i dovodi se nepoznatom pravcu, bez informacije za njihov boravak ili njegovom stanju. Mnogo od ovih uhapsenih je ubijen i pokopan po raznim grobnicama , ostavljajuci hjihove porodice bez nikakvo znanje o njihove sudbine.

Neki clanovi Oslobodilracke Vojske Kosova su takodje ucestovala u nasilnom nestanku srpskih civila. Medjutim, nestanak srba pocetno dogadja tek posle zaverstka konflikta 1999. Tokom nestabilnog perioda ima o je kidnapovanja i sekretnih ubijanja ostavljajuci porodice bez tela za sahranu.

Në shkallë të gjerë konflikti i armatosur në Kosovë ka filluar në vitin 1998.Ushtria nacionale jugosllave, rradhët policore speciale serbe dhe organizimet paramilitare serbe gjithashtu janë përbërë nga civilët, ata kanë kryer aktet e dëbimit, vrasjet, zhdukjen me dhunë të popullatës shqiptare. “Zhdukja me dhunë” do të thotë që grupe ose individ janë arrestuar dhe janë dërguar diku, pa informata për vendndodhjen e tyre apo gjendjen e tyre.

Shumë nga këta të arrestuar janë vrarë dhe varrosur në vende jo të mbyllura apo sekrete, duke i lënë familjet e tyre pa e ditur për fatin e tyre. Disa anëtarë të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës kanë qenë gjithashtu të involvuar në aktet e zhdukjes me forcë të civilëve serb. Sidoqoftë, zhdukja e serbëve ka zë vend pas përfundimit të konfliktit në vitin 1999. Gjatë kësaj periudhë të paqëndrueshmërisë, ka pasur kindapime dhe vrasje sekrete, duke i lënë familjarët pa trupa për ti varrosur.

Zyra për Persona të Zhdukur dhe Mjekësi Ligjore (ZPZhML) është themeluar në vitin 2002 dhe mandati i saj ka qenë të gjenden të zhdukurit ndonëse hetimet e akteve kriminale të zhdukjes me dhunë janë drejtuar nga policia e UNMIK – ut.

Shumica e personave të zhdukur janë të vdekur dhe të varrosur në Kosovë, në varreza të pashënuara/të panjohura ose varreza të njohura për të cilët identiteti i tyre është i pakonfirmuar. Me 30 Gusht 2006, 1676 persona të zhdukur janë gjetur të vdekur dhe janë kthyer eshtrat e tyre tek familjarët e tyre. Më tepër se 100 persona të zhdukur janë të identifikuar dhe presin për rivarrim poashtu familjet janë informuar por megjithatë për arsye të ndryshme trupat nuk u janë kthyer familjeve.

Arsyeja kryesore ka qenë se familjarët kanë vendosur të mos i pranojnë trupat derisa anëtari tjetër i familjes apo i komunitetit të tyre të gjindet dhe pastaj ti varrosin së bashku.

Eshtrat apo mbetjet mortore të disa personave të zhdukur supozohet se janë djegur plotësisht dhe nuk pritet që të zbulohen. Është e pamundur të dihet se sa ka raste të tilla, por dëshmitë e dëshmitarëve të personave që i kanë djegur brenda varrosur brenda shtëpive mundet të numërohen afërsisht 300 raste.

The Office on Missing Persons and Forensics (OMPF) was established in 2002, and was mandated to find the missing, whereas the investigation of criminal acts of forced disappearance is conducted by UNMIK Police.

The majority of the missing are dead and buried in Kosovo, either in unmarked graves, or known graves for which the identity of the buried person is unconfirmed.

As of 30 of August 2006, 1676 missing persons have been found dead and have had their remains returned to their families. An additional more than 100 are waiting for reburial and the families informed, however for various reasons the bodies have not been given back to the families, a major reason being that the families have chosen not to accept the body until other members of their family or community are found and can be buried together. The remains of some of the missing are thought to have been completely burnt and are not expected to be recovered. It is impossible to know how many cases this represents, but witness testimonies of persons being burned inside houses can already account for roughly 300 cases.

Kancelarija za Nestala Lica i Sudsku Medicinu je osnovana 2002 godine i hjihov mandat je bio u smeri ka pronalazenju nestalih dok istrage oko kriminalne akata nestanka rukovodjene od strane UNMIK policije.

Mnozina nestalih lica su mrtvi i sahranjeni na Kosovu, nepoznatim grobnicama ili poznatih identitet kojih nije potvrdjen. Do 30 augusta 2006, godine 1676 nestala osoblja su pronadjene mrtve i njihova tela su vracene porodicama. Od tih više od 100 nestala lica su identifikovani, i porodice su informisane ali zbog razlićitih razloga nisu vraćene porodicama. Kao glavni razlog re bio da porodice nisu pristali tela dok se identifikuju drugi clanovi porodice ili zajednice i da ih posle zajedno sahrane. Neki lesevi od nestalih lica su zgoreni i ne ocekuje se da se pronadju. Nemoguce je da se saznaje koliko ima ovakvih slucajeva, ali prema svedocima ovo moze se racunati oko 300 takvih slucajeva.

Tri masivne grobice su otkriveno u Serbiju 2001 godine, u Batajnici, Petrovo Selo i Bajna Basta i sva tela su vraćeni na Kosovu (18 tranferi, zadnji od 30 Juna 2006) .

Tri varreza masive janë zbuluar në territorin e Serbisë në vitin 2001, në Batajnicë, Petrovo Selo dhe Bajna Bashta dhe të gjithë trupat janë transferuar në Kosovë (në 18 transfere, i fundit transfer me 30 Qershor 2006).

Përafërsisht 900 trupa janë ekshumuar dhe autopsia është bërë nga instituti forensik në territorin e Serbisë. Të gjithë trupat e identifikuar deri me tash nga këto varreza i takojnë etnicitetit shqiptarë dhe janë vrarë në Kosovë.

Trupat janë transportuar në Serbi me mjete të fshehura, në disa raste kanë qenë të vjedhur nga varrezat në të cilat familjarët i kanë varrosur ata. Në vitin 2002, UNMIK – u ka nënshkruar një marrëveshje me asokohe të quajturën Republikën Federale të Jugosllavisë për riatdhesim të trupave të identifikuar. Protokolli i transferimit gjithashtu përfshinë dorëzimin e trupave serbe tek familjarët që e kanë braktisur Kosovën dhe jetojnë në Serbi.

Shtatë vjet pas konfliktit, shumë njerëz e humbin shpresën që më të dashurit e tyre janë akoma gjallë.

Sidoqoftë, disa familjarë të të zhdukurve ende besojnë që më të dashurit e tyre mbahen në burgje të fshehura.

Të tjerët, kanë qenë të informuar që anëtarët e familjeve të tyre janë vrarë dhe presin që eshtrat e tyre ti varrosin me dinjitet në varreza të tyre. Në 2002, UNMIK – u dhe Republika Federale e Jugosllavisë kanë nënshkruar një protokol “Protokoli i Verifikimit me Ekipe të Përbashkëta të Burgjeve të Fshehura”. Kjo lejonte që cilado administratë të urdhëronte për inspektimin e vendeve të dyshimta të burgimit në Serbi apo Kosovë. Vetëm disa raste ka pasur informata të mjaftueshme që të shpërndahet ekipi dhe këto vendodhje që kanë treguar që nuk ka evidencë të ketë pasur njerëz të burgosur.

Megjithatë, disa familjarë ende besojnë që të afërmit e tyre janë gjallë, familjarë e të zhdukurve shqiptarët shpesh dyshojnë se ata mbahen në baza ushtarake në Serbi, ndërsa familjarët e të zhdukurve serbë dyshojnë se të afërmit e tyre mbahen në kampet punuese në Shqipëri.

Three mass graves were discovered in Serbia proper in 2001, at Batajnica, Petrovo Selo, and Bajna Bašta. And all bodies have been transfered back to Kosovo (in 18 transfers, last one on 30 June 2006). Approximately 900 bodies were exhumed from these graves and autopsied in forensic institute in Serbia proper. To date all of the bodies that have been identified are those of ethnic Albanians killed in Kosovo. Bodies were transported to Serbia for secret disposal, in some cases having been stolen from the graves in which their families had buried them. In 2002, UNMIK signed an agreement with them then Federal Republic of Yugoslavia for the repatriation of identified bodies. The transfer protocol also governs the handover of Serb bodies to families that have left Kosovo and are living in Serbia proper.

Seven years after the conflict, many people are losing hope that their loved ones are still alive. However, some families of the missing still believe their loved ones are being held in hidden prisons. Others, having been notified that their family members were killed, are awaiting the remains for a proper and dignified burial. In 2002, UNMIK and the Federal Republic of Yugoslavia signed a “Protocol on Joint Verification Teams on Hidden Prisons.” This allowed for either administration to order an inspection of suspected detention sites in Serbia proper or Kosovo. In only a few cases has there been sufficient information to deploy a team, and these sites showed no evidence of people having been imprisoned there. Nonetheless, some families still believe their relatives are alive, with ethnic Albanians often suspecting detention in Serbian military bases and Serbs suspecting detention in work camps in Albania.

This belief that the missing are still alive has been exploited by criminal extortionists, an example of which is contained within this book. Many families have been Besimi se të zhdukurit janë ende gjallë është shfrytëzuar approached by persons claiming to have information that apo shantazhuar nga kriminelë shantazhist, shembuj të their relatives are alive. They often ask for large sums of cilët janë përfshirë në këtë libër. Shumë familjarëve u money in order to arrange a phone call with the missing janë afruar këta shantazhistë duke thënë se kanë person or to secure their release from prison. There are informata se të afërmit e tyre janë gjallë. Ata shpesh no known cases in which a payment has led to the return kërkojnë shuma të madha të parave kinse që të of a missing person. Although this kind of extortion has aranzhojnë një lidhje telefonike me personin e zhdukur apo kinse për ta liruar atë nga burgu. Nuk ka raste që steadily become less common with the passing of years, pas pagesës është kthyer personi i zhdukur. Megjithëse the practice still continues in some communities. Victims ky lloj shantazhi tashmë nuk është edhe aq i zakonshëm, of this kind of manipulation are often afraid to come shantazhet në disa komunitete ende vazhdojnë. Viktimat forward, fearing that they are jeopardizing the lives of e këtyre manipulimeve shpesh nuk i lajmërojnë këto their missing relatives. raste nga frika se mund ta rrezikojnë jetën e të afërmëve të tyre të zhdukur.

Office on Missing Persons and Forensics (OMPF) Zyra për Persona të Zhdukur dhe Mjekësi Ligjore (ZPZhML)

Oko 900 leseva su eksumirani i autopsija je zaversena od strane Institucije Sudske Medicine u Serbiju. Sva ova leseva na neki nacin su identifikovana da su Kosovski Albanci ubijeni na Kosovu. Tela su transportovana u Srbiju podsretstvom, a u nekim slucajevima ona cak su bila ukradjena iz grobovima gde su ih clanovi porodica ranije sahranili.

U 2002 godine UNMIK je potpisao sporazum sa Federalnom Republikom Jugoslavije o repatrijaciji svih identifikovanih tela. Do sada su vracena su prebacena 680 tela. Portokol obuhvata takodje i predaju tela nestalih srba njihovim porodicama koje su posle rata napustili Kosovo i sada se nalaze u Srbiju.

Sedam godina posle konflikta mnogi članova porodica su izgubili nadu da najmiliji su jos zivi.U svakom slucaju mnogi clanovi porodica nestalih lica jos uvjek veruju da njihovi najmilijinalaze se po skrivenim zatvorima. Ostali su bili informisani da njihovi calnovi porodice su bili ubijeni I cekaju da njihova tela sahrane sa obicajima u njihove grobove. U 2002 godine UNMIK i Savezna Republika Jugoslavije su potpisali “Portokol o verifikaciji postojanja tanjih zatvora zajednickim ekipama”. Ovo je omogucavalo da bilo koja strana naredi inspekciju sumljivih mesta i lokacija zatvaranja, kao na Srbiju takodje i na Kosovu. Samo retkim slucajevima je bio dovoljni informacije za poziciranje ekipe, I ako ta mesta nisu pokažale da u njima dezi uhapseni ljudi. Stavise, neki clanova porodica jos uvjek veruju da su živi, Albanci misled a oni se drže u vojnim bazama u Srbiju, dok clanovi porodica nestalih Serbi misle da se oni drze u radnim kampovima u Albaniji.

Verovanje da nestala lica su jos uvek živa je zato eksplotisano od strane kriminalnog ucenjivaca, kao jedan primer na ovoj knjiži. Množina porodica su bili bliski sa personama koji su pretendirali da imaju informacije da njihovi clanovi porodice su živi.

Oni cesto traže velike šume novca pod izgovorom aranziranja nekog telefonskog razgovora sa nestalom osobom, ili pod izgovorom njegovog oslobodjanja iz zatvora. Ima nepoznatih slucajeva da su platili pare za povratka nestale osobe. Mada ova vrsta ucenjivanja sad vec i nije tolik prisutna, ali ovakve prirode se uvjek nastavlja po nekim zajednicama. Žrtve ovakve manipulacije strahuju da prijave slučajeve jer mu je strah da ugroze živote najblizih clanova koje su nestale.

Kancelarije za Nestala Lica i Sudsku Medicinu (KNLSM)

014 015

I INTERVISTUARI: / INTERVIEWEE: / INTERVJUISANA:

SHQIPE SHATRI KLINË / KLINA INTERVISTUESI: / INTERVIEWER: / INTERVJUISTA:

FATMIRE SHALA

Zyrtare Psikosociale në ZPZhML / Psychosocial Officer in OMPF / Psihosocialna Radnica u KNLSM

DATA E INTERVISTIMIT: / DATE OF INTERVIEW: / DATUM INTERVJUISANJA:

12.07.2005

ZPZhML: A mund të prezantoheni?

Shqipja: Shqipe Shatri, vendlindja Klinë, jetoj në Prishtinë.

ZPZhML: Para se të fillojmë me intervistën, ne nga biseda që e kemi pasë kemi kuptuar që vëllau juaj është personi që e keni humbur gjatë luftës. Por, më parë, a mund të na tregoni për jetën tuaj para lufte?

Shqipja: Po, me kënaqësi. Kemi qenë tri motra, vëllau, mami, ndërsa babi më ka vdekur. Vdekja e babait ka qenë një thyerje shumë e madhe për familjen tonë. Ka qenë shumë vështirë, mirëpo me fjalët, më këshillat e tij e kemi vazhduar jetën, jemi pajtuar me realitetin. Kemi qenë një familje shumë e mirë, e qetë, kemi pasë harmoni në mes vete, e Pashtriku ka qenë i vetmi vëlla (i dridhet zëri, emocionohet). E kemi dashtë edhe nuk kemi qenë të ngarkuar prej asaj se mashkulli është dominant në familje. Kurrë babi nuk e ka dalluar, asnjëherë. Dashuria e madhe ndaj babit, simpatia e madhe ndaj fjalëve të tij, ndaj veprave e gjesteve të tij, ne motrat na ka bërë me dashtë edhe me e ruajt atë si trashëgimtar të babit.

Si çdo i ri, Pashtriku ka pasë shumë ambicie, shumë dëshira. Nuk e kemi lënë shumë me dalë, sepse Klina është një qytet i vogël, ka pasë më shumë serb se sa thuaja shqiptarë, nuk ka pasë më shumë serb por ka qenë halli që ata kanë mundur me bë gjithçka. Çdo ditë mami dhe ne motrat nuk jemi rehatu deri sa ai ka ardhë në shtëpi. Gjithmonë e kam pasë brengë - donë me mbetë i shkurt me trup (buzëqeshet pak dhe përmallohet), e babi ka qenë i gjatë. Kisha qejf që ai me i përngja babit, mirëpo ai u rrit gati dy metra i gjatë, i shëndoshë (ngre dorën lart dhe gati qan). Ka ditur me këndu shumë bukur, ka pasë një zë shumë të mirë, sa ne vet e kemi lutur të këndonte gjithmonë kur rrishim. E ndizte kasetofonin e i thonte motrës pas meje që është: “Hajt, Dita dil e kërce se po kam qejf më të pa”. Ne tri

OMPF: Could you present yourself?

Shqipe: Shqipe Shatri. Place of birth Klina. I live in Prishtina.

OMPF: During our conversation we came to know that your brother [Pashtrik] went missing during the war.

Could you please tell us about your life before the war?

Shqipe: Yes, with pleasure. We were three sisters, my brother and mother. My father had died earlier, leaving a tremendous impact on our family. It was very difficult, but remembering his words and advice we went on with our lives and accepted reality. We were a good family, a quiet and harmonious family. Pashtrik was our only brother (her voice breaks). We loved him and we didn't really think about the fact that the male is dominant in the family. Even father didn't make distinctions between us considering the fact that he was the only son and could well have been favoured. But, the great love and appreciation we had for father, for his words, and kind deeds, made us love and watch over him as an heir to our father.

As every young person, Pashtrik had a lot of ambitions and wishes. We didn't allow him to go out a lot because Klina was very small. There were a lot of Serbs, more so than Albanians, maybe not more [in quantity], but they could do whatever they wanted1. Every day, we - mother and sisters – would be anxious until he would return from school. I was always worried that maybe he would remain short even though dad was tall (smiles). I always wanted him to be like dad and eventually he did grow to be round two meters tall! He was healthy and he could sing very well, so we made him sing when we were together. He used to turn on the cassette recorder and 1 At this time Serbs held positions of power.

KNLSM: Možete li da se predstavite?

Shqipe: Shqipe Shatri iz Kline, živim u Prištini.

KNLSM: Pre nego što počnemo sa intervjuom, mi iz razgovora koji smo imali, zaključili smo da je vaš brat jedan od nestalih u ratu. Ali pre toga, možete li nam nešto ispričati o vašem životu pre rata?

Shqipe: Da, sa zadovoljstvom. Bili smo tri sestre, brat i majka. Otac nam je umro. Očeva smrt duhovno je slomila celu našu porodicu. Bilo je mnogo teško, ali sećajući se njegovih reči, nastavili smo živeti, pomirili smo se sa stvarnošću. Bili smo jedna veoma dobra porodica, mirna porodica, vadala je harmonij među nama. Pashtrik je bio jedini nam brat. Voleli smo ga, i nismo bili opterećeni time da je muškarac I da treba da bude dominantan u porodici. Otac ga nikada nije izdvajao. Velika ljubav prema ocu, velika simpatija prema njegovim recima, prema njegovim delima i gestovima,to nas sestre nas je teralo da ga volimo i da čuvamo kao očevog naslednika.

Kao svaki mladić i Pashtrik je imao velikih ambicja, velikih želja. Nismo mu dozvoljavali mnogo da izlazi, jer je Klina mali grad, bilo je više Srba nego da kažemo albanaca, nije bilo više Srba, ali problem je bio jer su mogli svašta raditi. Svakog dana majka i sestre nismo mogli da se smirimo sve dok on nije stigao kući. Uvek me je mučilo to da ne ostane mali rastom, dok nam je tata bio visok. Volela sam da on liči na oca, i porastao je skoro dva metra. Znao je jako lepo pevati, imao je jako dobar glas. Toliko da smo ga mi molile, kad bi svi sedeli,on bi uključio kasetofon i rekao bi sestri koja je mlađa od mene: “Hajde, Dita igraj jer volim da te gledam

016 017

motra nuk jemi dalë thuajse askund, se edhe shoqërinë, afërsinë motrore edhe krejt e kemi gjetur në shtëpinë tonë. Edhe Pashtriku shumë na ka dashtë, shumë na ka ndëgju. Bile nuk më vjen hiq keq me thanë se ka ndodh që në mëngjes kur o zgju, ashtu qysh ka qenë, një vëlla, ai i ka përgaditë kafet (fshin lotët me dorë dhe bën me dorë). Nëna si nënë na thoshte: “Qysh s'po ju vjen marre ai me ju përgaditë kafet?”, por tip i tillë ka qenë ai, as nuk e ka pasë mendjen e madhe. Si shokë e ka pas Gencin edhe Ilirin, shokët e klasës. Nuk ka pasë një rreth të gjerë. Sot, nëse unë gjej prehje, nëse unë dua me e qetësu vehten, unë gjej prehje edhe qetësohem se më të vërtetë kam pasë një vëlla që jam mburrë. Mundem me u mburrë edhe para fëmijëve të mi, mundem me ju thënë që pak jetë që e ka pasë njëzetë e një vjet me të gjitha virtytet ka qenë. Këtë e thonë të gjithë, jo vetëm unë që jam motra e tij (i dridhet zëri, sytë i mbushen me lot dhe tund kokën).

Ai është mërzitur më së shumti kur neve na erdhi koha me e zgjedh fatin tonë-me u martuar. Kurr nuk e harroj, madje edhe në mes të natës nganjëherë i kujtoj fjalët e tij kur na ka thënë: “A din çka, hiq mos u martoni, po rrina qeshtu qysh jena”. Me të thënë të drejtën kur unë jam martuar atij dhe as mamit nuk iu kam treguar se nuk kam pasë fuqi me u përshëndet me ta. Si ishte situata atëherë, ishte papunësi e madhe, shumë njerëz u larguan nga puna dhe shumë nga të afërmit e Hakiut ishin jashtë Kosove, vendosëm mos me bë dasëm edhe i thashë burrit tim se njëjtë është ajo punë (fshinë lotët me dorë). Atë ditë kur kam shkuar (kur jam martuar), Pashtriku ka menduar që kthehem edhe ka pritë. Ka pritë e i ka pyet motrat Arbreshën edhe Ditën: “Pse Shqipja nuk po vjen?”. Ato ia kanë dhënë dorën e i kanë thënë: “Urime, motra tu ka martuar, nuk kthehet sot”. Ai pastaj për gjysëm ore është shtrirë në kolltuk duke qajt dhe duke thënë: “Shqipja nuk e meriton me shku ashtu, s'bënë.”, (vendosë duart para fytyrës, tregon si ka qëndruar Pashtriku kur ka qajtë). Motrat kanë shkuar jashtë Kosove e unë gjithmonë kam ardhë, kemi qenë shumë të lidhur. Mbetën veç mami edhe ai në shtëpi. E regjistruam në fakultet, mirëpo nuk mundi me shku rregullisht në fakultet shkaku i mamit, se mbetke vetëm.

Ishte edhe pak vështirë në atë kohë, se ndodhnin lloj-lloj gjërash (kafshon buzën e poshtme dhe ngre dorën lartë). Vinte më thërriste e thoshte: “Shqipe më duhet të shkoj në Prishtinë. A a mund të vishë tek mami?”. Unë vija këtu, e ai dilte e thoshte: “Tani jam i lirë, sepse e di se mami është me Shqipen.”

Festat që i kemi dalluar në shtëpinë tonë kanë qenë 28 Nëntori, pastaj nata e Vitit të Ri, që janë mbledhë gjithë familja edhe tërë natën rrinim, edhe 4 janari - ditëlindja e tij. Këto janë festat të cilat tek unë sot mungojnë e edhe sot ndiej shumë, shumë mall për to, nuk më ndalon askush që unë me i festu, por nuk i kam më ato.

ZPZhML: Thatë Pashtriku ka qenë i dashur me të gjithë.

Ka pasë ndonjë person që ka qenë më i lidhur me të?

Shqipja: Paj, Pashtriku ka qenë i lidhur me të gjithë. Me Arbreshën, motrën e vogël (fshin lotët me dorë), ata i

say to my younger sister: “Dita, dance, because I like to see you dancing!” We sisters didn't need to have a lot of friends. We didn't go out a lot because everything we needed we had right at home. Mostly, he obeyed us and I am not ashamed to say that when we woke up in the morning he made us coffee (wipes her tears with her hand). Mother would always say to us: “Aren't you ashamed that he is making coffee for you in the morning?!” He was very modest and very social. He spent a lot time with his classmates, Genc and Ilir. He did not have a wide circle of friends. When I want to find peace, when I want to calm myself, I do so knowing that I truly had a brother to be proud of. I can tell my children that with the short life he had, in those twenty-one years, he had all the virtues of a very respectful young man.

Everyone says the same, not just me, his sister. (Her voice breaks and she cries.)

kako igraš”.. Ja i sestre nismo gotovo nigde izlazile, jer smo društvo, sestrinsku bliskost, i sve ostalo našle u našoj kući. I Pashtrik nas je mnogo voleo, mnogo nas je slušao. Čak neće me biti sramota reći da se dešavalo kad bi on ustajao ujutro,iako je bio brat (muškarac) znao je skuvati kafu. Majka kao majka rekla bi nam: “Kako vas nije sramota on da vam kuva kafu?”. Bio je takav tip, nikada se nije pravio važan. Drugovi su mu bili Genc i Ilir, koji su mu ujedno bili i drugovi iz razreda. Njie imao veliki krug drugara. Danas ja ne mogu naći spokoj, ako ja želim smiriti sebe, naći spokoj to mogu zato sto sam stvarno imala brata na koga mogu da budem ponosna.

Mogu se ponositi i pred mojom decom, mogu da im kazem, da iako je imao samo dvadeset i jednu godinu, bio je pun vrlina. Ovo kažu svi ne samo ja, kao njegova sestra. (Drhti joj glas, oči joj suze i saginje glavu.)

The saddest for him was when the time came for us sisters to marry. I will never forget that. Sometimes even in the middle of the night I remember his words; “You know what? Don't get married at all. Let's just stay as we are, all together”. When I got married I didn't tell him or mum, because I didn't have the strength to say farewell to them2. Due to the times, what with high unemployment, a lot of people expelled from their jobs, and because most of my husband's relatives were abroad, we decided not to have a wedding. I said to my husband that the meaning remained the same (wipes tears with her hand). The day I left3, Pashtrik thought I would return and he waited for me. “Why is she not coming back,” he asked my sisters, Dita and Arbresha.

They shook his hand and said, “Congratulations, your sister got married and she won't be returning today”. He lay down and cried for half an hour saying, “Shqipe deserves to go in a better way”. (Indicates with her hands to describe Pashtrik's position when he cried.) My sisters went abroad and as luck would have it I was nearby and came home very often. This left only Pashtrik and mother in the house. We enrolled him at the university [in Prishtina], but he wouldn't go [it was difficult to attend regularly] because of mum. It was very difficult for him to leave mother alone at that time because things were happening (she bites her lips and raises her hand). When he had to go to classes he came to me and said, “Shqipe, I have to go to Prishtina. Can you come and stay with mum?” When I would arrive, he would say, “Now I won't worry, because I know Shqipe is with mother”. The holidays that were most important in our house were Flag Day on the 28th of November, New Year's Eve, when all the family would gather, and the 4th of January, his birthday. These are the holidays I miss a lot today. Nobody forbids me to celebrate them, but I just don't.

On se mnogo brinuo kada nam je došlo vreme da izaberemo našu sudbinu, da se udamo, i nikad neću zaboraviti, čak se ponekad i usred noći sećam njegovih reči: ”Znate šta, uopšte se nemojte udati, ostaćemo ovako kao što jesmo”.. Da vam pravo kažem, kada sam se ja udala nisam rekla ni majci, ni njemu, jer nisam imala dovoljno snage pozdraviti se sa njima. Kakva je situacija bila tada,nije bilo posla ,mnogo ljudi je ostalo bez posla, i Hakia bližnja rodbina bila je van Kosova, pa smo odlučili da ne napravimo svadbu, rekla sam svom mužu da je svejedno. Onog dana kada sam otišla, Paštrik je mislio da ću se vratiti i čekao je, čekao je i onda je upitao sestre Arbnoru i Ditu: “Zašto Shqipe ne dolazi?”. One su mu pružile ruku, rekavši mu:”Sretno, sestra ti se udala, danas neće doći”.. On je posle toga legao na krevet pola sata, plačući, i rekavši: “Shqipe ne zaslužuje tako otići, to ne valja”.. Sestre su otišle vani ,ali ja sam uvek dolazila, bili smo veoma vezani. Ostali su samo on i majka u kući. Upisali smo ga na fakultet. Nije mogao redovno ići na fakultet zbog majke, jer bi ostajala sama. Ovde je bilo malo teško u to vreme, jer su se dešavale razne stvari. Zvao bi me: “ Ja moram ići za Prištinu, možeš li doći kod mame?”. Ja bih dolazila, a on bi na izlasku iz kuće rekao: “Sada sam slobodan jer znam da je mama sa Shqipom”.

Praznike koje smo slavili u našoj kući su 28. Novembar, Nova Godina, kada bi se skupila cela porodica i celu noć bi sedeli, i još 4. januar - njegov rođendan. Ovi praznici danas meni nedostaju. I danas osećam mnogo tuge, niko me ne sprečava da ih i danas slavim, ali ih više nemam.

KNLSM: Rekli ste da je Pashtrik bio mnogo voljen. Da li je postojao neko ko je bio vezaniji sa njim?

Shqipe: Pa, Pashtrik je bio vezan sa svima nama. Razlika u godinama izmedu njega i mlađe sestre Arbreshe je pet godina, ali su imali tako…neko druženja. Najvezanij i naj

2 It was known that she would marry but the actual celebration didn't take place.

3 According to local tradition, when a couple marries, the bride moves in with the husband's family.

Vajza e Shqipes, Zamira kanë pasë gati pesë vite diferencë, po e kanë pasë ashtu njëfarë shoqërie. Më i lidhur, më intimë ka qenë me Ditën, me motrën pas meje se ajo ka punuar. Babi na ka pasë këshillu ashtu e thoshte: “Mos me i dhënë djalit para se lazdrohet”. E, Dita gjithmonë i ka futur para në xhep, kur shkonte në shkollë, fshehurazi i ka dhënë para.

Me të gjithë ka qenë i njëjtë, të gjithëve na ka deshtë, po me mua i ka ra me ndejt më shumë.

ZPZhML: Cili ka qenë roli i tij në familje, a ka pasë obligim diçka në ndonjë punë?

Shqipja: Ai ka qenë më i riu e ne nuk kemi deshtë me lënë me u lodhë, veç edhe s'ka pasë kohë, se ai e ka

Shqipe's daughter, Zamira

Shqipova čerka, Zamira

OMPF: You said that your brother loved, and was close with, everyone. Was there a particular person with whom he was closer?

Shqipe: He was close with all. There was a difference of five years with his younger sister, Arbresha. He had a special kind of friendship with her. After I married, he became even closer with Dita, my younger sister. She was employed at the time. Dad had advised us that we should not give him too much money, because we could spoil him. Even so, she always secretly put money in his pocket when he left for school. He was the same with all of us, but he ended up spending more time with me.

intimniji bio je sa Ditom, sestrom koja je isto tako mlađa od mene, jer ona je radila. Tata je govorio: “Nemojte davati novac dečku jer može se razmaziti”.. Ali, Dita mu uvek je stavljala pare u džep, kada bi išao u školu, davala bi mu pare krišom. Sa svakim je bio isti, sve nas je voleo, ali tako je ispalo, samnom je proveo najviše vremena.

KNLSM: Koja je bila njegova uloga u porodici, da li je imao obaveza na poslu?

Shqipe: On je bio najmlađi. Nismo ga hteli umarati, ali i

018 019

vazhdu shkollën e mesme. Edhe babi nuk e ka leju atë që dikush me e dallu, të gjithë njëjtë, megjithëse edhe jeta e tij shumë e shkurt. Ne po, ne kemi pasë qejf që ai me qenë dominant, shtylla e shtëpisë, por jo, ai se ka bë vehten asnjëherë ashtu, me thënë që diçka. Mamin e ka pasë gjithmonë shumë gajle. Kur ka shkuar tek një shok, menjëherë e ka lajmëruar: “Edhe një orë po rri unë, këtu jam, merre numrin e telefonit nëse të nevojitem diçka”.

Gjithmonë thoshte se: “Mami mërzitet kur unë jam larg”.

ZPZhML: A mund të na tregoni tani për kohën kur ka fillu lufta në rrethin e juaj?

Shqipja: Kur ka fillu lufta këtu në Klinë, i patën larguar shumicën, veç në të 1998-ën. Shkijet këtu morën hov të madh. I madhë e i vogël, ata veç u mobilizuan. Ky [Pashtriku] ka qenë një trup shumë provokativ i gjatë, i plotë, bile mundem me thënë më i gjati ka qenë. Plus, si familje, ne gjithmonë kemi qenë në sy të tyre [serbëve].

Në 1998-ën ata [mami edhe Pashtriku] shkuan në Siçevë tek motra, por unë nuk mundja kurrsesi me u rahatu edhe e pata marr [Pashtrikun] në Prishtinë. E kam mbajt në banesë deri në muajin Nëntor. Në Nëntor të '98-ës u kthye se u mërzitë, edhe situata këtu [në Klinë] ishte më e qetë. Erdhi këtu, sepse edhe mami ishte këtu. Unë kam shkuar një javë pa filluar bombardimet e NATO-s, edhe jam marr vesh me burrin. Në atë kohë i kam pasë dy vajzat e vogla. Duke u bazuar në atë që u mor vendim që NATO do të bombardojë, unë nuk mundja me e ndal vetën, nuk mundja me gjetë askund qetësi, kështu që me autobusin e fundit, ka qenë e premtë, unë kam ardhë në Klinë. Veç këta të dy i kam gjetë edhe mami më ka thënë: “Pse erdhe?”, sepse fëmija ishin të vegjël. Ai [Pashtriku] para se me u nisë më tha në telefon: “Shqipe, edhe OSBE-ja po shkojnë, mos hajde”. Thashë: “OSBE-ja po shkon, po baci [Shqipja] vjen rrinë me ty, ti e dinë.”, tha:”Ani bacë, ani.”, (sikur buzëqeshë dhe sytë i mbushen lot). Kur kam ardhë këtu natën e parë, më kujtohet shumë mirë, kemi ndejt deri dikun kah ora dy pas mesnate duke folur, kishte qenë shumë i etur me folë, me e kujtuar babin e do gjëra si kemi qenë i përsëritke, bile pak para se me flejt tha: “Shumë mirë ke bërë që ke ardhë, se veç me mamin, vallahin vështirë e kam pasë”.

OMPF: What was Pashtrik's role in the family? Did he have any obligations? Did he work?

Shqipe: He was the youngest in the family, so we didn't want him to work and get tired. He didn't have time because he was in secondary school. He didn't have any special role in the family because dad did not allow anyone to be superior over others. Everybody was equal, even though his life was very short. We wanted him to be more dominant…the pillar of the family, but he never wanted to behave that way. He was very concerned about our mother. Every time he went to a friend he would immediately notify her where he was, telling her he would stay just one hour, and giving the telephone number of the house where he was staying.

He would tell her to call if she needed him. He had something that the youth of his age don't have. He always used to say, “Mother will worry if I am not at home”.

nije imao vremena, jer je nastavio srednju školu. I otac nije dozvolio da se na neki način odvaja, svi jednaki, iako je njegov život bio veoma kratk. Mi smo želeli da on bude dominantan, stub porodice, ali se on nikada nije tako ponašao. Majke ga je bilo uvek žao, jer kada bi otišao kod nekog druga uvek bih se javljao: “Još sat vremena ću ostati, ovde sam, zapiši broj telefona ako ti nešto zatrebam”. Uvek bi govorio da se majka sekira kada nije bio tu.

KNLSM: Možete li mi pričati o vremenu kada je počeo rat u vašem okrugu?

Shqipe: Kada je počeo rat u Klini, većinu su već isterali 1998. ” škijet”(srbi) su tada uzeli veliki zalet. Veliki i mali, svi su bili mobilisani. On (Pashtrik) bio je veoma upadljiv jer je bio visok, malo puniji, čak mogu reći da je bio najvisočiji. Plus, kao porodica uvek smo im upadali u oči (Srbima). 1998. oni (mama i Pashtrik) su pošli u Sićevo kod sestre, ali ja nisam nikako mogla da se smirim, i OMPF: Can you talk about when the war started in your area? dovela sam Pashtrika u Prištinu. Držala sam ga u stanu Shqipe: By the time the war started here in Klina, most of sve do novembra. U novembru '98. vratio se u Klinu, što the residents had fled because in ‘98 Serb forces had zbog velike sekiracije tako i zato što se u Klini situacija become mobilised. He [Pashtrik] was tall and noticeable malo smirila, a i majka je bila tu. Otišla sam nedelju dana and with so many people being mobilised, he was pre početka NATO-vog bombardiranja, razgovarala sam bound to attract the attention of someone. And the sa mužem, u to vreme imali smo dve male devojčice.

Serbs were watching our family constantly. We were Uzevši u obzir odluku da će NATO početi sa afraid. In 1998 we left our home and went to our sister's bombardovanjem, nisam mogla sebe zaustaviti, nisam in Siçevë. But I didn't feel comfortable and in 1998 I took se mogla smiriti, tako da zadnjim autobusom, bio je him to Prishtina where he stayed until November when petak, vratila sam se u Klinu. Tamo sam našla njih dvoje, he came back [to Klina], because he was worried and I mama mi je rekla: “Zašto si došla?”, jer deca su bila the situation was a bit calmer. Mother was in Klina. I mala, a Pashtrik mi je preko telefona pre mog dolaska travelled between Prishtina and here [Klina]. I came bio rekao: “Shqipe, i OSBE odlazi”., “Nemoj doći”.. back a week before the NATO bombing. I had two little Odgovorila sam OSBE mozda odlazi, ali “bata (Shqipe) daughters, but after it became clear that NATO would doći i biti sa tobom, ti to znaš”. Rekao je: “Dobro, bato, bomb I said to my husband, Haki, that I wanted to go to dobro”. Kada sam stigla, prve noći sedeli smo do kasno, my mother and brother. When I arrived I found them do otprilike dva sata posle ponoći razgovarali smo, bio je alone, and mother asked me, “Why did you come?” mnogo željan razgovora, spominjao je oca, neke stvari Because the children were small. Before I left to go to my mother's, Pashtrik telephoned and said, “Even OSCE koje su se desile, i pre nego što smo legli da spavamo, is leaving, don't come”. I said, “OSCE is leaving but reče mi: “Mnogo si dobro učinila to što si došla, jer samo Kam ardhë të premtën, e të dielën na kanë larguar prej baca4 has come to stay with you”. That first night we sa majkom teško mi je bilo.“. shtëpije. Një natë jemi larguar, nuk kemi flejt në shtëpi, stayed up until 2:00 in the morning. He really needed to sepse vazhdimisht ka thirrë Hakiu1 në telefon e na thoshte: “Largohuni se nuk bënë, jeni shumë në qendër, talk. We remembered father and how we used to live, Stigla sam u petak, a u nedelju su nas izbacili iz kuće. nuk bënë djali me ndejt aty”. S'kishim çka me ba, edhe ai repeating everything, and right before we went to sleep, Jednu noć smo otišli, nismo spavali kod kuće, jer [Pashtriku] tha:”Jo, ose me u largu të gjithë ose askush, Pashtrik said to me, “It was good of you to come”. He neprestano je zvao Hakija i govorio da se sklonimo unë juve si me ju lanë kështu?!”. Ashtu u lidh puna. Në told me how difficult it was being alone with mother. odatle, da smo u centru, da ne sme dečko biti tu. Nismo Klinë s'dilke askush derisa erdhën me na larguar prej mogli ništa učiniti, i Pashtrik je govorio: “Ili ćemo se shtëpisë. Një fqinje, ajo teta Emine, një grua shumë e I arrived on Friday and on Sunday they forced us out of skloniti svi, ili niko, ja da vas ostavim ovako…?”. U Klini mirë, erdhi edhe më tha:”Shqipe, ma morën Ramën.”, i our homes. We had left once and spent a night away, niko nije izlazio, dok nas nisu došli isterati iz kuce. Jedna thashë: “Ndoshta bre e lirojnë teta Emine”. Ajo tha: ”Nuk because Haki was constantly calling and telling us to e di, po a po vjen me me mua se i kam lënë dyert komšinica - tetka Emina, jedna veoma dobra žena, rekla hapur?”. Ata, policët, duke na ruajt vazhdimisht aty. Jam leave. “You are too much in the centre of town and the mi je: “Shqipe odveli su mi Ramu”, rekla sam joj:”Teta boy [Pashtrik] should not stay there”.

There was nothing kthyer dhe kemi hyrë në shtëpi, veç kur ka ra zilja. Aty e Emina, možda će ga osloboditi.“. Ona reče: “Hoćeš li to do, so Pashtrik said, “Either we will all leave, or none di shumë mirë që ia kam dhënë detyrë vetes edhe kam doći samnom, jer sam ostavila otvorena vrata?”. Policajci of us leaves. How can I leave you here?” In Klina thënë: “Ata me deshtë me hy brenda nuk kam me i lënë su nas neprestano “čuvali”. Tek smo ušli u kuću, kada se nobody left their houses until they were forced to leave. me hy, para syve të mi edhe para fëmijëve të mi, e para

1 Bashkëshorti i Shqipes

4 The term “bace” (proun. batseh) is a term of respect usually assigned to a man.

In this instance, Shqipe uses the term as a referent point for someone who is “in charge”, namely, herself.

020 021

mamit nuk kanë me e marr [Pashtrikun]”. Por, ata [policët] nuk kanë deshtë me marr, veç kanë thënë:”A keni meshkuj në shtëpi?”, thashë:”Jo, jam unë mami im, edhe fëmijët”. Tha polici: “Ajo gruaja e atij Golfit të bardhë, a ka hy këtu? I thuaj të na japë çelësat”. Tani unë kisha frikë që kur ngjitem shkallëve me i marr çelësat, ata do të hynë brenda edhe do ta shohin Pashtrikun. Ai [Pashtriku] kish qenë lart, atje në korridor edhe e ka pasë shprehi t'i kërcasë gishtat duke pritur ashtu se çka po ndodh. Unë ia kam bërë me kokë që të largohet edhe i thashë asaj tetes Emine të mi gjuaj çelësat. Ajo deshi t'i ndajë çelësat, por unë i thashë: “Mi gjuaj të gjithë”.

Gjithë kohën isha duke shikuar se mos ata po hyn brenda. Ua kam dhëne çelësat policëve. “Shiko”, tha [polici], “kur të bëhet gjysmë ore me u përgaditë edhe me dal prej shtëpije”. Thashë: “Një pyetje e kam, a është urdhër edhe prej kujt është ky urdhër?”. Ata më kanë thënë kështu: “Gospogjo, to je naregjenje iz Beograda2.”

(Tregon me gisht sikur urdhërohet). Thashë:”Po të lutem, nëse ke Zot, mos më hajde më tek dera, kur të bëhen pesëmbëdhjetë minuta unë kam me dalë, të jesh i bindur.”, tha: “U kry-u bë”. Ata policë kush, kanë qenë nuk e di, veç e di se ata nuk na kanë njohur, sepse me pas qenë policët e këtuhit [Klinës], ata e kishin ditë që vëllau ishte aty.

Kam shkuar lartë në katin e tretë, kam shikuar kah stacioni i policisë dhe kur e kam parë që s'është askush u kam thënë: “Hec, me dalë”. Edhe e kam largu [Pashtrikun], e kam futur mbrenda në këtë lagjën tonë, tek një fqinjë i joni, i kam thënë: “Rri këtu, të shkoj unë ta marr mamin”. Pastaj, kemi shku me mamin tek shtëpia ku ka qenë Pashtriku. Atyre të asaj shtëpije u thash: “A vendosim me dalë me u largu, se ditën është më mirë se sa me u nis natën - këta nuk e kanë ndërmend me na lënë këtu?”. “Hajde”, u thashë, “të organizohemi mos të dalim një nga një, por po dalim të gjithë”. “Jo nuk bënë.”, thonin, “me mirë le t'na vrasin në shtëpi se sa me dalë”.

Atëherë kanë ndërru mendje edhe kemi shku tek Dushët, tek ata fqinjët, edhe atyre u kam thënë me dalë. Ata thanë:”Jo, jo, nuk është e vërtetë nuk ka kurrgjë, këta janë hajna, po dojnë me i thy shtëpiat, me i vjedhë shtëpiat, jo kurrgjë”. Teta Emine ka ardhë me neve dhe prej shtëpisë së Imer Dushit e ka thirrë në telefon S3, kojshiun tonë. I ka thënë: “S, Ramën ma kanë marr, i ke pesëqind marka nëse shkon me ma nxjerr Ramën. Të lutem, S., ju e dini, jeni rritë bashkë, fqinjë qe sa kohë”.

Tha: “Emine, jo se po frigohna prej NATO-së. Pse, prej nga po thërret ti, ku je ti?”, ajo tha: ”Unë jam tek Dushët, tek Ramë Zeneltë jam.”, ai tha; “Aty je, a?”. Ajo e ka lëshu telefonin edhe na duke ndejt aty, ka ardhë Ymer Dushi, i zoti i shtëpisë, e na tha: “Ti me nënën tënde shkoni në shtëpi, Pashtrikun lene këtu me familjen time, e ju shkoni”, tha, “se shtëpinë ua thejnë”. Nëna si nënë u kthy tha: “Shqipe, a shkojmë?”. I thashë:”Mami, e dua shtëpinë se aty e kam një pjesë të jetës, po ata s'kanë fytyrë, se për nderë e njerëz nuk lënë asgjë. Ata munden gjithçka me bë, e na dy femra dhe ai [policia] duarthatë me ta thy shtëpinë nuk vjen, po më vjen shumë keq, nuk guxoj me ardhë”. Në ato fjalë jam kanë duke folë veç kur janë hy policia edhe i kanë rrethuar ato shtëpiat ku ishim 2 “Zonjë ky është urdhër nga Beogradi”.

3 Një fqinjë serb.

A neighbour, a very good person, Aunt Emine, came and said to me, “Shqipe, they took my Rama”. I said, “Aunt Emine, maybe they will set him free”. She said, “I don't know. Will you come with me, because I left the doors open?” The police were there all the time. We entered the house and at that moment the bell rang. I decided that if they want to come in, I would keep the door closed with all my strength. I would not allow them in.

They will not take him in front of my eyes, in front of my children and in front of my mother. But they did not want to take him. They only asked if we had any males in the house”. I said, “No, just me, my mother and my children. He asked: “Did the woman who owns the white Golf enter here? Tell her to give me the keys”. Being afraid that they would enter and see him, I went upstairs to get the keys. He was upstairs in the corridor and had the habit of cracking his knuckles. He was watching what was happening. I motioned with my head telling him to move away from there and at the same time I told the neighbour to throw me her keys. She wanted to divide the keys of the house from those of the car but I told her to throw them all. I was watching all the time to see if they would enter the house. I gave the keys to them [police]. Then they said, “Look, you have half an hour to pack your things and get out of here”. I said, “I have a question: is this an order and who gave this order?” They replied, “Madam, this is an order from Belgrade”. I told him, “Please, if you believe in God, don't come here again. Within fifteen minutes, I will leave. You can be sure of that”. The police agreed. I don't know who they were, but I know that they didn't recognize us.

If they had been from here they would have known that my brother was inside.

začu zvono. Tada znam da sam dala zadatak sebi, i rekla sam (u sebi): ”Ako pokušaju ući unutra, neću imdozvoliti, pred mojim očima i pred mojom decom, pred majkom neće uzeti Pashtrika”. Ali policajci ga nisu hteli uzeti, samo su rekli: “Imate li muškaraca u kući?“, rekla sam: “Ne, ja sam, mama, i deca.“. Policajac je upitao: “Ona zena onog belog golfa, da li je ušla unutra kod vas? Kazi joj da nam da ključeve.“ Tada me spopadne strah da kada se budem penjala stepeništem da uzmem ključeve, on će ući i videti ga. Pashtrik je bio gore u hodniku i dok je čekao šta će se desiti pucketao je prstima u situaciji kad nije znao šta se može desiti. Ja sam klimnula glavom kao znak da se skloni, i od tete Emine sam zatražila ključeve. Ona je htela da da samo zatražene ključeve, pokušavajući da odvoji ostatak, a ja sam joj rekla: ”Baci mi sve.“. Svo vreme gledala sam da oni ne uđu unutra. Dala sam ključeve policajcima. „Gledajte“, reče on (policajac) ” za pola sata svi da izađete iz kuće”.. ”Imam jedno pitanje, da li je ovo naredenje i od koga je ovo naređenje?”, pitala sam. Oni su mi odgovorili: “Gospodo, ovo je naređenje iz Beograda.“. „Ako imaš boga nemoj više dolaziti na vrata, za 15 minuta izaćiću, budi uveren u to.“, rekla sam. A on: “Neka tako bude”..

Ko su bili ti policajci ne znam, samo znam da nas oni nisu poznavali, jer da su bili ovdašnji policajci (iz Kline) ,oni bi znali da je brat tu.

Popela sam se gore ne treći sprat, pogledala sam prema policijskoj stanici, kada sam videla da nije niko, rekla sam ukućanima: “Ajmo, izađimo.“. Sklonila sam Pashtrika,u našem naselju …, kod jednog komšije, i rekla sam mu: “Ti ostani ovde, ja ću otići po mamu.“.

Posle toga zajedno sa mamom došli smo u kuću gde je I went to the balcony on the third floor and looked towards the police station. When I saw that there wasn't bio Pashtrik. Ljude u čijoj smo kući bili pitala sam: “Da anybody I said to Pashtrik, “Let's go”. I took him out and pokušamo da odemo, danju je povoljnije, nego pokušati shoved him into the house of our neighbour and told him noću, jer ovi nemaju nameru da nas ostave na miru?”. to stay there until I returned with mum. We talked with ”Ajmo se organizirati, da pođemo svi zajedno, a ne jedan other people there about leaving during the day because po jedan. “. ”Ne, nije moguće, bolje da nas ubiju u kući, it was better than leaving during the night, because they nego da odemo sami.“, rekli su oni. Onda su promenili didn't plan on letting us stay here. I said, “Let's be mišljenje, i otišli smo kod komšija sa prezimenom Dushi, organized and let's not leave one by one, but all i njima sam rekla pobegnemo. Oni su rekli: “Ne, ne together”. They said, “No, better to kill us in our houses nikako, ovi su lopovi, žele nam provaliti u kuće, žele nas than to leave”. We [brother, mother, and children] went to opljačkati. Sa nama je došla teta Emina, i iz Imer another neighbour, the Dushi's [to convince them to Dushove kuće pozvala je S., našeg komšiju. Obratila mu leave] who said, “No, it's not true, there's nothing going se: “S, oteli su mi mog Ramu, dobićeš 500 maraka, ako on, these are just thieves that want to break into our ga izbaviš. Molim te S., ti ga znaš, zajedno ste rasli, houses”. My Aunt came with us from a neighbour's toliko smo godina komšije”. ”Ne, zato što se plašim house, telephoned S. our [Serbian] neighbour and said NATO-a, a odakle ti zoveš, gde si ti?“, pitao je on. ”Kod to him: “They took Rama. I'll give you five hundred deutschmarks if you get him out. Please, you know him, Dushijevih sam, kod Ram-Zenelovih sam”, odgovorila je ona. “Znači tu si”.. you were raised together”. He said to her: “No Emine, I can't, because I'm afraid of NATO. Where are you calling Čim je ona spustila slušalicu, stigao je domaćin, Ymer Dushi, i rekao: ”Ti i tvoja majka idite kući, neka Pashtrik from?” Emine told him she was at the Dushi's, Rama Zeneli's. S. responded, “Is that where you are?” She put ostane ovde sa mojom porodicom, a vi idite jer će vam

ne. Ata policët thanë: “Me i lëshuar shtëpit”. Mamin e kam qitë jashtë, unë kam prit deri sa ka dalë, ai [Pashtriku] ka dalë i fundit. Kur kam dalë prej asaj shtëpije, plot oborri ka qenë i mbushur me policë që i njohin këtu të Klinës. Unë kam dalë kështu në maje të gishtave edhe kështu duke bërë (duke u zgjat) ata mos me e vërejt se është i gjatë edhe e ndalin, mirëpo aty asgjë nuk kanë thënë. Unë me mamin, me Pashtrikun, me dy fëmijët e mi, edhe kjo teta Emine ka qenë me mua, kemi ecë në këmbë bashkë me plot të tjerë.

the phone down and we waited until Ymer [Dushi], the owner of the house, came and said, “You and your mother go to your house and Pashtrik can stay here with my family. Go to your house because they can break in”. My mother wanted to go. I said, “Mum, I love the house because it is where I spent a good part of my life, but I cannot come because even if they are thieves, when they come they can do anything. They do not have honour or respect. We are two women and we can't do anything. I'm very sorry but I'm afraid to go”. As I said these words to her the police came in from three Kemi shku deri tek ura këtu që është afër, kur jam shku sides and surrounded the houses where we were. The tek ura për në Prishtinë, tek ai kryqi atje ish kanë një tanke plotë policë, edhe ishin kanë të vizatuar e të police told us to leave our homes. I accompanied shkruar s'di si me thanë, si paramilitarë. Aty i kam thënë mother and waited until he left. Pashtrik was the last one [Pashtrikut]: “Ulu pak bre, ulu pak se shumë i gjatë”. “Ah, to leave the house. The whole yard was full of police moj Shqipe,”, aty më ka thënë, “gjithmonë më ke thënë from here, from Klina. I walked out on the tips of my se po mbetem i vogël”, tha, “Unë jam në dert [në hall] toes, trying to be taller so as to prevent them from me ty, tash po më thua pse u rrite”, thashë: “Eh, qe, a po e sheh.”, (qan). Edhe aty kam hecur në maje të gishtave, noticing and stopping him. The police didn't say anything. I was with mother, Pashtrik, my two children, jam munduar me fsheh atë, me e mbulu, po edhe aty Aunt Emine, and a lot of other people went on foot with nuk e kanë marrë. E kemi vazhduar rrugën, ka qenë natë, diku kur kem shkuar s'po më kujtohet vendi, e di që lots and lots of other villagers. kjo fqinja prej Dushëve është rrëzuar prej traktorit dhe na We walked along the road and arrived at the bridge that ka vdek në rrugë. Para se me shku tek ajo kthesa, atje tek Rakovina4, kanë dalë ushtria jonë, na kanë kthyer is on the road for Prishtina. At the intersection there was edhe na kanë thanë: “Me u kthy se nuk bënë me vazhdu a tank full of police with camouflaged insignia and rrugën, sepse prej trembëdhjetë vjet e lartë krejt po i inscriptions of paramilitaries5 over their faces. I told masakrojnë, e femrat po i marrin, nuk bënë me shku.

Pashtrik to bend down a bit, because he was too tall and Këtu keni siguri, të gjithëve kemi me ju mbrojtë” edhe na he said to me, “Shqipe, you always said that I would be kanë kthyer aty. Pesë ditë kemi qëndruar në Kralanë, short and now you are telling me I am too tall”. I said to edhe kemi shkuar në një familje shumë të mirë. Aty, ato him, “Well, you see!” (cries) Here too, I walked on my gratë na kanë dhënë ushqime e të gjitha. Tre ditë kemi toes in order to hide him. But they didn't take him. We qëndruar ne edhe ushtria jonë aty [në Kralan]. Gjithë natën kemi pasë jo po dalim, jo po rrimë, jo na rrethunë, continued walking, it was night, and at one point Mrs. krejt kohën e kemi pasë kështu. Gjithmonë me atë ankth, Dushi fell from the tractor and died. Before arriving at me atë shqetësim, gjithmonë me çanta edhe të veshur the turn near Rakovinë, our army6 appeared and turned kemi qëndruar. Të premtën veç na rrethuan. Këta kanë us back. They told us that all people older than thirteen vendosë me u dorëzu, bile kurr se harroj, e kanë marr were being killed and females were being taken and that një pelene a diçka të bardhë e kanë vënë përpara. Kanë we mustn't go. One of the soldiers told us that they had thënë: “Po dorëzohemi, s'kemi rrugëdalje tjetër”. Jam secured everything and that they would protect us. We kthy, thashë: “Pashtrik, nuk di çka të thotë motra, po çka stayed in Kralan for five days. We went to a very, very po donë ti me ba?”. (Sytë i mbushen lotë dhe rrudhë good family. The women fed everyone. Our army stayed krahët). Më tha: “Shqipe, çka të bëhet me të gjithë, le të for three days in Kralan. All night long we talked about bëhet edhe me mua”. Edhe kemi shku, por ky si ma i whether we should leave or not, if we were surrounded gjati kështu, tha: “Qe, ku paskan ardhë këta qenët [serbet] shumë afër, ja ku i paskan tenkat”. Duke ecur na or not. We were in constant anxiety and fear. We were always dressed, and with our bags ready to go. On kanë gjuajtur prej tenkës. Ka qenë njëfarë lendine aty edhe si teposhtë me shku, aty veç i ndajshin krejt Friday they surrounded us. It was decided to surrender.

5 mashkujt, e ndajtën Enverin , i ndanë të gjithë.

They took a baby's diaper or something white and held it up in front of them [police]. They said, “We surrender, Ai [Pashtriku] e ka pasë vajzën time në qafë. Kemi hy aty, because we have no other choice”. I turned to one side e di që e kanë nda [Pashtrikun], ai e ka marrë Zamirën, and said to Pashtrik, “I do not know what to say. What do vajzën time, edhe ia ka lëshuar mamit edhe i ka thënë: you want to do?” He said, “Shqipe, whatever happens to “Ec ti”. E ka goditë në krahë [polici] dhe i ka ngritur dy duart lartë, dhe një lotë i ka dalë deri këtu në faqe (sytë i the others let it happen to me, too. These dogs have come very close, there are their tanks”. As we were mbushen lot). Unë edhe duke e shikuar kah po shkon, walking the tanks were shooting at us. There was a hill kur po e ndëgjoj një polic duke thënë: “Hej ti, hej ti!”, and we could see them separating the men from the edhe unë kam thënë: “Kuku, dikush po bënë problem women. They separated Enver, everyone … edhe tash gjuajnë këta rrafall si të çmendur edhe na 4 Fshat në komunën e Klinës.

5 Enveri: Ishte një profesor i Historisë i cili në një mënyre e “udhëhiqte” turmen e njerëzve të mbledhur aty në Kralan.

5 During the war in Kosovo, in addition to the Serbian regular police, the special police forces, and the Yugoslav Army, there were scores of various extrajudiciary paramilitary groups in operation.

6 Kosovo Liberation Army.

provaliti u kuću.“. Majka kao majka: “Idemo Shqipe”..

Rekla sam joj: “Mama, volim kuću, jer tu sam provela jedan deo mog života, ali oni nemaju obraza. Oni nam svašta mogu učiniti, mi samo dve žene, a i policija neće doći golih ruku, stvarno mi je žao, ali ne smem”.. Dok sam izgovarala zadnju rečenicu samo kada je ušla policija i opkolila kuće u kojima smo mi bili. Policija je rekla da napustimo kuće. Majku sam i izvela je vani, ja sam čekala dok je izašla, dok je zadnj Pashtrik izašao.

Kada sam izašla iz kuće, dvorište je bilo prepuno policajaca, koje znamo, bili su iz Kline. Ja sam izašla na vrhovima prstiju, izdužujući se, da ne primate koliko je on visok (Pashtrik), ali tada nisu nista rekli. Ja, majka, Pashtrik, dvoje moje deca, teta Emina, pešačili smo zajedno sa mnogim drugima.

Otišli smo do mosta koji je bio blizu nas, na raskrsnici na putu prema Prištini, zapazili smo jedan tenk koji je bio prepun policajaca. Bili su zamaskirani ,neznam kako bih rekla, kao paramilitarci, i tada sam rekla Pashtriku: “Sagni se malo,s agni se, mnogo si visok ... “, “Ah, moja Shqipe, uvek si mi govorila ostaćeš mali, a sada mi kažeš, zašto si tako narastao”.. ”Eto vidiš”..., rekla sam, i tada hodala sam na vrhovima prstiju, pokušavajući da ga sakrijem,i nisu ga uzeli. Nastavili smo put noću, kada smo stigli u jedno mesto, ne znam kako se zove, komšinica iz Dushijevih pala je sa traktora, umrla nam je na putu. Pre nego što smo stigli kod one krivine u Rakovini, izašli su pripadnici naše vojske, i rekli su nam: “Vratite se, ne smete nataviti put, od trinaest godina pa nadalje sve masakriraju, a žene vode sa sobom. Ovde ste sigurniji, sve ćemo vas braniti.“, i tu smo ostali. Pet dana smo odseli u Kraljanima, bili smo kod jedne veoma dobre porodice, zene su nam dale hranu i sve ostalo. Tri dana mi i naša vojska smo ostali u Kraljanima. Svo vreme nam je prošlo misleći da idemo dalje, da ostanemo, opkoliće nas, itd. Svo vreme bili smo u strepnji,s a nemirom u sebi, obučeni, a torbama u rukama. U petak su nas opkolili. Odlučili su se predati, i nikad neću zaboraviti, uzeli su pelenu ili nesto slično, nešto belo, i podigli ispred sebe. Rekli su: “Predajemo se, nemamo drugog izbora.“. Okrenula sam se i rekla: “Pashtrik, ne zna šta da ti kaže sestra, ali šta ćeš ti učiniti?“. Reče: “Shqipe, šta god se desilo sa ostalima neka se desi i meni”.. Otišli smo, a on kao najvisočiji, reče: “Vidite, gde su došli ovi psi (Srbi), mnogo su blizu, vidite im tenkove”.. Dok smo hodali, gađali su nas tenkom. Bila je kao nizbrdo jedna livada, gde su izdvajali muškarce, izdvojili su Envera, izdvojili su sve.

Pashtrik je nosio moju ćerku na svojim ramenima.

Izdvojili su Pashtrika, on je majci dao moju ćerku Zamiru,

022 023

Motra e Pashtrikut Pashtrik's sister Pashtrikova sestra

mbysin ndonjë përpara (qan)”, e kam kthyer kokën me pa se kujt po i thonë, kur po e shoh ai po më tërriste mua. Mua edhe nuk më ka ra ndërmend drejtë me të tregu, se të gjitha me vajza të reja e çka janë kanë të reja e kishin lidhur kokën për me u dukë më të vjetra. Po më thotë [polici]: “Ti, letërnjoftimin!”. Mezi e kam nxjerrë letërnjoftimin, e kam gjetë edhe ia kam dhënë, më tha: “Çka ke lypë ti prej Prishtine këtu?”. Thashë: “Unë kam ardhë tek mami im, në Klinë, e nuk kam pasë me çka me shku në Prishtinë, kam mbetë këtu.”, tha: “E, këtu çka ke kërkuar që je ardhë?”, thashë: “Rrugës na jemi kthy këtu.”, tha: “Nuk është e vërtetë - ti je ardhë me UÇK-në këtu?”, thashë: “Jo, unë jam nënë e dy fëmijëve, bindu plotësisht se kam fëmijë”. Tha: “Çfarë, s'është e vërtetë!”, thashë: “A ke Zot, a je njeri që beson? Unë i kam fëmijët e vegjël, unë kam ardhë tek mami im”. I kam nxjerr një mijë (1000 DM) marka, por ai nuk ka dashtë me i marr se s'ka ditë sa janë. Kur i kam hapur edhe i kam thënë: “Merri, janë një mijë marka.”, veç kur mi ka kapë dhe më ka shty.

Tani nuk dija ku i kam fëmijët as mamin. Mamit i kanë thënë: “Ta liruan vajzën.”, e ajo ka thënë: “Jo, nuk kam vajzë me vete”, (qan), “po djalin ma kanë marr”. Gjithë rrugës tani mami thoshte: “Djali jem, je unët, nuk ke hangër, je lodhë”. Krejt rrugës jam munduar me e qetësu. Kur Pashtriku ishte ende me neve, më kujtohet se ne e kishim pak bukë me djathë, edhe unë ia dhashë Pashtrikut, dhe duke e kafshuar bukën ai, një fëmijë i vogël ka ardhë edhe tha:”Dua bukë!”. Pashtriku ia dha bukën. Unë i thashë:” Mos, bre, mos ia jep, se ku me ditë se si po bëhet puna”. Por, ia dha bukën atij fëmijës.

Prapë mundohesha ta qetësoj mamin duke i thënë: “Mami, nëse Zoti e ka falë me ymer [jetë], s'kanë çka me i bë shkijet, mos bëj ashtu”, (qan dhe flet njëkohësisht) bërtitinin, sa piskama sa… uh ka qenë një torturë shumë, shumë e madhe. Me mamin krejt kohën duke u kujdesur për të, sepse kishte problem me tension, me sheqer, thosha prej mërzije ka më mbet në rrugë. Ka zgjatur udhëtimi… Të premtën gjithë natën, të shtunën gjithë ditën deri në shtatë ora, kur kemi mbërri në kufi të Shqipërisë.

Tek kufiri na patën ndaluar se thanë: “Deri në ora tre nëse nuk e kaloni kufirin keni me flejt në kufi”. Ishte ajo propaganda që këta që po i lënë me flejtë në kufi, prej tyre cilat femra po donë po i marrin. Kam shku, jam afruar dhe e kam lutë atë ushtarin aty, e di që më ka thënë: “Qe tre muaj e kam përfunduar ushtrinë, familja ime po më pret me u kthy, por nuk po më lënë. Mua as që më intereson çka është Kosova bile, por nuk po më lënë me u kthyer”. Tha “Unë për qejf ju kisha leju të gjithëve me shku, po çka kam me bë”. “Shko, luti”, thashë, “aman, se jam me fëmijë të vegjël. “. Ka shkuar, ju ka thanë atyre, ata thanë ecni, na kanë lejuar me kalu tani kufirin. Aty kah shkuam na kanë ndihmuar ata dhe na thanë: “Krejt kjo pjesë është e minuar, ju shkoni këtij drejtimi mos e ndryshoni rrugën”. Kemi hecur, dhe aty te pjesa në mes dy kufinjëve na kanë gjuajt me fjalë, ne e kemi ulë kokën. Të lodhur, të dërrmuar e të rraskapitur kur kemi hyrë në Shqipëri. Më kujtohet se ia kam fillu me të madhe me qajtë edhe jam shtri. Mami tha: “A je smurë, a?”, thashë: “Po, por nuk po dua me shku te

Pashtrik was carrying my daughter on his shoulders. We went there and they also separated him. He gave my daughter, Zamira, to my mother and said, “You walk!”

They [police] hit Pashtrik on the shoulder. He put up his hands and I saw a tear on his face. I was looking towards the direction he was going, when I heard the police saying, “Hey, you!” I was scared and afraid that somebody had done something wrong and that the police would kill one of us. I saw that except for me, all the women and young girls had scarves over their heads in order to look older. The police asked for my ID card: “Why did you come here from Prishtina? What are you looking for here?” I said I came to visit my mother in Klina, and there was nothing to travel back with, so I stayed here. He replied: “It is not true, you came here with KLA”. I said, “No, I am a mother of two children.

Please believe me”. He said, “No, it is not true”. I said, “Do you have a God? Are you a believer? I have my little children and have come to visit my mother”. I took one thousand deutschmark from my pocket. He did not want to take them because he did not know the amount.

When I showed it to him, he took the money and pushed me back.

i rekao joj: “Idi ti!”. Policajac ga je udario u rame, podigao je obe ruke u vis, potekla mu je suza do obraza.

Dok sam ga gledala kamo ga vode, čujem policajca, kako kaže: “Ej ti,ej ti!”, i pomislila sam: “Joj, neko sad pravi probleme, ovi će početi rafalnom paljbom gađati ko ludi, i ubiće ih ispred nas.“. Okrenula sam se pogledati kome to policajac viče, kad vidim on se obraćao meni.

Sve mlade devojke koje su bile vezale su marame na glavi da bi izgledale starije, ali meni, da vam pravo kažem, to nije palo na pamet. Policajac me upita: “Ličnu kartu?“, jedva sam izvukla ličnu kartu, i predala sam mu je, i onda me upita: “ Šta si ti tražila iz Prištine ovde?”.

Rekoh mu: “Došla sam kod majke u Klinu, nisam imala sa čime da se vratim pa sam ostala ovde“. Reče mi: ”Nije istina do ovoga mesta došla si sa OVK?”. Rekoh mu da sam majka dvoje dece, da se može u to iveriti. ”Nije istina!”, reče on. Rekoh: “Imaš li boga, da li si čovek koji veruje u boga, ja imam malu decu, ja sam došla kod moje majke”.. Pružila sam mu 1000 maraka(DM), ali on nije hteo da ih primi,jer nije znao koliko ima. Kada sam mu ih pokazalo dobro, i kada sam mu rekla da su 1000 maraka, onda ih je brzo uzeo, i odmah me je odgurnuo.

By now I did not know where my mother or my children were. Somebody told my mother that I was released from the police. Mother was so disoriented that she said, “My daughter is not with me and they took my son”. All the way, mother kept repeating: “My son, you are hungry. You didn't eat. You are tired”. I kept trying to calm her down. [When Pashtrik was still with us] I remember we had some bread and cheese. I had given that piece of bread to Pashtrik. Some kid [who was with us] said, “I want bread”. Pashtrik immediately gave it to him. I had told him not give it to him because we didn't know what the situation would be like”. But he insisted. I was still trying to calm mother, “If God gave life to him, if he was meant to live, the Serbs can’t kill him”. The women were screaming, wailing. It was agony. Mother was diabetic and suffered from high blood pressure and I was afraid she would die somewhere along the road. It took us a very long time to reach the Albanian border all Friday night until 7 on Saturday evening.

Posle toga nisam znala gde mi je majke, niti gde su mi deca. Majci su rekli da su joj ćerku pustili. A ona je rekla: “Nemam ćerku sa sobom, i su mi sina uzeli”.. Celim putem majka je ponavljala: “Sine moj, gladan si, nisi jeo, umoran si ”.... Čitavim putem pokusavala sam da je smirim. (Dok je jos Pashtrik bio sa nama) sećam se da smo imali malo sira i hleba, dala sam Pashtriku da jede, kad u tom trenutku kad je on počeo jesti doslo je jedno malo dete, i reklo je: “Želim jesti”.. Pashtrik mu je odmah dao hleb. Ja sam mu rekla: “Nemoj, bre, da mu das to, jer ko zna sta će jos biti”.. Ali, on mu je ipak dao.

Ponovo sam pokusavala smiriti majku, govorivsi joj: “Ako je bog odredio da on bude živ, ne mogu mu nista “škijet” (Srbi).“. Vikali su, drali se…bila je to velika, golema tortura. Celo vreme starala sam se o majci, ona je imala problema sa pritiskom, sećerom, mislila sam daće mi ostati na putu. Put je trajao dugo …U petak celu noć, subotu ceo dan do sedam, kada smo dosli na granicu sa Albanijom. Na granici su nas zaustavili, i rekli nam da ako ne predemo granicu do tri časova, da ćemo spavati na granici. Bila je ona propaganda po kojoj, oni koji prespavaju tu na granici medu njima odvajaju devojke koje im se svidaju. Znam da sam otisla, približila se i zamolila jednog vojnika tamo, znam da mi je rekao: “Evo, tri meseca mi je istekao vojni rok, moja me porodica čeka, ali mi nedaju”.. Mene osobno čak ni ne zanima Kosovo, ali mi ne daju da se vratim. Ja bih vas sa zadovljstvom pustio da predete granicu, ali sta ja tu mogu“. ”Idi, ko boga te molim, zamoli nekog, jer imam malu decu”.. Otisao je i zamolio tamo nekog, onda su nas pustili da predemo. Tuda tamo smo prosli upozorili su nas: “Ceo ovaj deo je miniran, vi idite ovim pravcem,

They stopped us at the border and said, “If you don't cross the border by three o'clock, you will have to sleep here. “It was said that out of those who had to overnight at the border, they picked women and took them. I remember that I approached a soldier and asked him to let us cross the border. He said that he had finished his regular military service three months earlier, and that his family was waiting for him to go back, but he was not allowed to go back to his family. He was saying that he was “not interested at all in Kosovo, but the problem is that my leaders do not let me return home. I would be happy to allow all of you to go, but I don't know what to do”. I asked him to go and ask his leaders about letting

024 025

mjeku”. Unë nuk e kisha hallin për te mjeku por asaj nuk guxojsha me i thanë që unë veç shpëtova unë mbërrita, shkau nuk mundet me më nxanë ma, po ku e kisha lënë Pashtrikun…! (qan). Por, nuk kam guxuar asnjëherë para saj me qitë lotë as kurrgjë, veç gjithmonë jam ndalë.

Thoshte [nëna]: “Ke ndëgjuar, ti diçka dinë se po qanë”.

Pastaj jemi shku tek një familje shumë e mirë, jemi stabilizu aty. As unë as nëna nuk mundnim me folë. Të dyja ishim shumë në ankth. E kam lexuar se kush ka pak dozë të skizofrenisë e bën një gjest pa kontrollë, nuk mundet me ndejt stabil. I thashë mamit:”A po sheh si po lëvizë?”. Ajo më tha: “Jo, pasha nanën, shikoje veten!”.

Aty e kam ndalë veten edhe kam thëne “ngadale, se nuk bën”. Tre muaj na ka ra me ndejt në Shqipëri. Mami kujdesej për fëmijët e mi. Atje më ka ardhë edhe Hakiu.

Tani motrat me telefon kanë folë, ato veç e kishin marr vesh për Pashtrikun që e patën ndalë.

us cross because I had children. He asked and we were allowed to go. We walked across the border. As we passed by, they helped us. They [Serb soldiers] said, “All of this area is mined so please go in this direction, do not leave this road”. As we walked, the soldiers stationed between the borders were insulting us and we walked with our heads bent down. We were really exhausted when we entered Albania. I remember I started to cry loudly and I lay down on the ground. My mother asked me if I was sick, I replied: “Yes, but I don't want to see a doctor”, because I just couldn't tell her [mum] that now I was safe in Albania and Serbs can never touch me but my problem is that I left Pashtrik in Serbs' hands”. But I never dared to cry or show any tears in front of my mother. She was saying, “You have heard something, that's why you are crying”. We went to a good family and settled in. Neither my mother nor I could speak. We Tre muaj unë vazhdimisht kam ndejt te sheshi i Skenderbeut për tu takuar me njerëz që ndoshta s'u kam were both very anxious. I had read that schizophrenics cannot really be quiet and stabile. I asked mum, “Look folë asnjëherë, se mos dinë diçka. Aty na erdhi një lajm që veç e kanë parë [Pashtrikun] kah hynë në Tiranë. Aty how you're moving?” She said, “Look at yourself”. I tried nuk e di as nuk më kujtohet, as nuk mundem me e to keep myself under control. We stayed in Albania for përshkruar si ka qenë ai moment. Veç nuk ishte, asgjë three months. Mother was taking care of my children. s'ke, i ka përngja dikujt edhe hajt kanë thënë. Kam shku Haki found us and we were united. Then my sisters me shiku në filxhan çka po më thotë, jam mundu gjithçka called and told us they had heard earlier that the Serbs krejt kohën. Edhe një rast nuk e harroj kur kanë ardhë dy stopped Pashtrik. motrat, ajo Dita që është në Itali edhe Arbëresha, erdhi edhe motra e madhe, ishin burrat e dy motrave, ishte For three months I spent time at Skenderbeu Square7 edhe Hakiu, të tretë ishin ulë edhe mami ish mbet trying to meet people whom I never saw before, trying to kështu, rrinte sikur e huaj (qan). Po të them, kam qenë find someone who could tell me anything about Pashtrik. gjithmonë e ngarkume me ato gjëra edhe gjithmonë me There was news that somebody saw him coming into atë që duhet me lënë një trashëgimtar, e babi im duhet me e pasë atë trashëgimtar. Kam dalë jashtë, ishte duke Tirana. I cannot describe that moment. It seems that rënë shi shumë i madh, i qetë, beso nuk e kam vërejtur someone confused his face with someone else. I went që po bjen shi, kam ndejt derisa jam bërë ujë. Ka dalë to see a woman (a fortune teller who reads coffee Dita, tha: “Shqipe, çka po bënë?”, thashë: “Lem se…! grains). I tried everything, just to understand something. (qan). “Ani”, tha, “Mirë, veç nxjerre lotin motra jeme mos I will not forget the moment when my sisters, Dita who is e le mbrena”. Kam hy brenda shumë qetë (fshin lotët) in Italy and Arbëresha the older sister and their për mos me e shqetësuar mamin. Tani erdhi koha me u husbands, and Haki were sitting there, while mother kthy. Ajo ishte rrugë shumë e gjatë, shumë e lodhshme. looked lost. I was always burdened with those things, Kur kem hy në Klinë po e shoh që kurrgjë s'kishte always thinking that mother has to leave an heir, and mbetur. Mami tha: “Kuku për mua, nuk e pasna djalin”.

Kemi hyrë brenda në shtëpi, (qan) shkallëve duke u ngjit Pashtrik should be my father's heir. I went outside and it was pouring rain, which I didn't notice until I was duke qajt, duke kukatë dhe mami duke thënë: “Unë u ktheva, e ty [Pashtrik] ku të kam, mjera nëna.”, si fjalët e completely soaked. Dita came out and called me, nënës që dinë me i thënë për djalë, që i thotë për dritë të “Shqipe, what are you doing?” I said, “Leave me alone!” (cries). She told me to cry and not to “just suffer like synit. Kënd e shihte mami duke e pyet, plot njerëz tani that”. I went inside very quietly so as not to disturb thonin “Jo bre, ka shumë gjasa, jo janë kështu, jo janë ashtu”. Njerëzit duke u munduar, duke depërtuar për të mother. Now the time had come to return [to Kosovo]. gjetë (fshin lotët me faculetë) lidhje, numra të telefonave. The trip was long and exhausting. When we entered Tani filluan me folë edhe me shkije, ata thonin: “Jo, ka Klina, I saw everything burnt. Mother said, “Oh, I do not gjasa ata janë, se aty janë të vrarë një grup prej njëzetë e have my son here”. We entered the house. When going tetë vetë, të tjerët i kanë marr i kanë dërguar të gjallë upstairs, my mother was crying and howling: “I am back, atje”. Por, unë të gjitha ua jep, por shpresën nuk ta jep. but, oh, where are you, my son, for you were the light of Kemi folë edhe me një shqiptar që jam shumë e my eye?” She asked everyone she saw. People were hidhëruar në të, por për shkak se kam hangër shumë asking about my brother; people saying one thing or bukë në shtëpi të tij nuk mundem me tregu. Po atë çka e another and trying to connect or get phone numbers, kam e mbaj këtu (në zemër). Ai ka ardhë edhe na ka dhanë myzhde6 që ai [Pashtriku] është gjallë edhe ka me even trying to contact Serbs who said that “they are alive ardhë. I kam thirrë edhe motrat në telefon edhe e kam bë because there was a group of twenty-eight people that

6 Nënkupton lajm të gëzueshëm.

7 In Tirana, the capital of Albania.

nemojte promeniti pravac”.. Jos smo isli putem i tu negde izmedu dve granice, počeli su nas gadjati, mi smo sagnuli glave. Tako umorni, potreseni, iscrpljni, usli smo u Albaniju, a ja sam počela na veliko plakati i legla sam na tlo. Majka me je upitala: “Da nisi bolesna?”, ”Jesam, ali ne želim ići kod lekara”., rekla sam. Nisam mogla njoj da kažem da sada iako sam spasena, iako sam stigla na sigurno tlo, neće me moći vise uhvatiti “škau” (misleći na srbe),ali gde je ostao Pashtrik …! Nikada ispred nje nisam smela zaplakati, jer bi govorila: “Čula si ti nešto, posto plačes”.. Potom smo otisli kod jedne vrlo dobre porodice, tu smo se malo stabilizirali. Ni ja ni majka nismo mogle govoriti, obe smo bile u kao u noćnoj mori. Čitala sam negde da oni koji imaju šizofreniju, povremeno ne mogu kontrolirati ponašanje, ne mogu biti stabilni. Rekoh majci: “Vidiš li kako se pomeraš (kakvi su ti pokreti)?“, ” Pobogu, ćeri pogledaj sebe.“. Tad sam se pribrala, rekla sam sebi neće moći više ovako. U Albaniji smo ostali tri meseca. Majka se starala o mojoj deci.

Tamo je dosao i Hakija (Shqipin muž), tamo smo se sastali. Sestre su nas dobile telefonom, one su već saznale da je Pashtrik odveden.

Tri meseca neprestano išla bih na “Skenderbegov Trg” da bih sretala ljude, neke od kojih čak nisam ni poznavala, ne bih li nam saopštili neku novost. Od ljudi koji su doazili, čuli smo da su Pashtrika videli u Tirani, ne mogu opisati taj trenutak, ali ipak ot toga nije nista bilo.

Sigurno ga je neko zamenio. Bila sam čak i kod gatare da mi pogleda u šolju, sve sam pokusavalom svo vreme.

Jos jedan trenutak neću zaboraviti kada su dosle obe sestre Dita, koja je u italiji i Arbresha, sa muževima, bio je tu i Hakia, a majka je sedela nekako kao stranac. Kažem vam da sam uvek bila opterećena tim stvarima, da moramo imati naslednika, da je moj otac morao imati naslednika. Izasla sam vani, padala je neka lagana kisa, verujte da nisam primetila da pada, sva sam se imokrila.

Izasla je Dita i upitala me je: “ Shqipe, sta radis?“, ”Ostavi me…!” (Plače) “Dobro, ali ispusti suzu sestro moja, nemoj je zadržavati unutra”. Ušla sam unutra potpuno mirna da ne bih uznemirila majku. Doslo je i vreme kad smo trebali da se vratimo. Bio je to veoma dugačak put, veoma umarajući put. Kada smo usli u Klinu, videla sam da od nje nije ništa ostalo. Majka reče: “Jao, meni jadnoj, nije mi sin tu”.. Ušli smo u kuću, penjući se stepenicama, plačući, kukajuci: “Ja sam se vratila, a ti (Pashtrik) gde si, jadna majka ”...- kao majka kad žali svoje čedo. Koga bih vedela ona bi ga pitala.

Mnogi su govorili “ima velikih sansi da je on živ”. Ljudi su na sve moguće načine pokusavali doći do informacija, pokusavali naći veze, brojeve telefona. Počeli su govoriti sa Srbima, oni bi rekli da “ima velikh sansi ,jer tu su ubijeni grupa od 28 ljudi, ostale su žive odveli”. Pričali

atë punë të madhe se është gjallë.

Nata e Vitit të Ri e fundit ka qenë 2005. Erdha unë me Hakiun e me fëmijë këtu [në Klinë] tek mami. Ajo natë sikur ka deshtë me na thënë diçka se askush në familje s'ka mundur me gjetë qetësi. Hakiu nuk e pi duhanin, e atë natë e ka ndezë një cigare, dy vajzat e mija e kishin rrethuar mamin edhe qajshin, e edhe ajo bashkë me ato.

Unë, si gjithmonë, në dymbëdhjetë ora fiks kam dalë jashtë me ju lutë Zotit me ma sjellë vëllaun të gjallë. Ajo natë ka qenë shumë e rëndë për neve, nuk e di pse, ndoshta parandjenjat. Nuk shkuan më tepër se trembëdhjetë ditë prej asaj nate edhe e morëm lajmin që veç i kanë identifikuar. Dy vetë janë të Klinës është Pashtriku edhe Enveri (ndalet nuk flet, sytë i mbushen me lotë dhe shikon poshtë). Askush mos e përjetoftë atë lajm ma të keqin në jetën time. Një punë e di, kam qenë jashtë vetvetes, jashtë të gjithave, e kam lënë edhe familjen time anash duke menduar, duke shpresuar që ai është dhe vjen e na gëzon këtë shtëpi të veten me këto motra të shkreta po nuk ka qenë fat ashtu.

was killed. The others were taken elsewhere [to Serbia]”. I could relinquish everything, but I would not give up my hope. We spoke with an Albanian, someone who made me very angry, but because we have broken bread at his house many times, what I have, I keep inside in my heart. He came to us with good news that “he is alive and he will come”. I called my sisters on the phone and news was spread that he was alive.

It was the New Year's Eve' 2005 and Haki, the children and I went to my mother [in Klina]. Haki never smokes but that evening he smoked a cigarette. My two daughters went to my mother and they cried together. I went out at exactly midnight to pray to God to bring my brother back alive. I do not know why but I had this bad feeling. Thirteen days later we received the news: Pashtrik and Enver, two people from Klina had been identified. I hope nobody hears news like that. I know that I was completely out of my mind. I know that I ignored my family hoping that Pashtrik would return and we would once again be happy. We were not so lucky.

ZPZhML: Në çfarë mënyrash ju keni kërkuar për vëllaun tuaj?

Shqipja: Kam shkuar në Pejë në Kryq të Kuq. E kam kërkuar në Gjermani në Kryq të Kuq, sepse një shok i Hakiut punon aty edhe ai na ka dhënë një lajm tha: “E kanë gjetë një djalë, ai Patrik”, tha: “Patrik Krasniqi, mosha njëzetë deri njëzetë e dy vjeç, në mes të Novi Sadit dhe Beogradit. Janë duke punuar në një vend. Nuk kemi kurrfarë mundësie me i pa sepse këta po i ndërrojnë edhe po i dërgojnë prej një vendi në një vend tjetër, janë duke punuar. Ky djalë nuk ka baba”. Të gjitha u përputhshin veç, që ishte Patrik jo Pashtrik. Taman ishte ky i joni, se është i gjatë, është flokë kaqurrela, e përshkrujtën taman sikurse Pashtrikun. Është këtu, mirëpo ata kanë me përfundu një punë dhe janë duke hjekur mbeturina, ato që kanë bombardu NATO-ja, pastaj kanë me i dërguar në një vend tjetër. Kjo ka qenë nepërmjet Kryqit të Kuq Hungarez, e ai me shokë që ka kontaktuar ja kanë dhënë këto. I kemi dërguar edhe fotografitë edhe ai ka qenë i bindur, por me vonë është lënë e heshtur ajo punë. Ai ka qenë i bindur nëntëdhjetë përqind (90%) që ky ishte Pashtriku “Është edhe është...!”, na thoshte. Na ka mbajt shpresa me këto organizata. Motra që ka qenë në Zvicër e ka kërkuar.

Motra në Gjermani e ka kërkuar në Kryq të Kuq edhe ajo në Itali, e unë këtu në Kosovë. Madje, e kam thirrë edhe fqinjin B.M, kënd kam mundur e kam thirrë. Thonin: “Jo nuk ka ndodhë, s'dimë asgjë. Vëllau juaj ka qenë i urtë e askujt nuk i ka bërë keq. Jo bre, s'ka ndodhë ajo, ata janë”. Mirëpo kjo çka ka ndodhë është taman prej Kline thonë, sepse prej bisedave qe i kam shikuar unë thonë që kryesori që u ka dhënë urdhër ka qenë V. Z, B. M7, ka qenë S që e ka pasur djalin e vëllaut komandir të policisë. Ka qenë një rast specifik. Këta i kanë ndalë të premtën, tërë natën i kanë mbajt. Major G. është prezentuar para tyre, i kanë mbajt tërë natën të premtën.

Një grup të shtunën veç e kanë liruar, e kanë ardhë madje me kamiona deri tek kufiri. Të dielën kur kanë filluar me i liruar të gjithë, thonë se kanë ardhë pesë

OMPF: In what ways have you been searching for your brother?

Shqipe: I went to the Red Cross in Peja. I also tried through the Red Cross in Germany where Haki's friend works. He said, “a guy was found”. He said he was “Patrik, Patrik Krasniqi8, between twenty and twenty-two, and was somewhere between Novi Sad and Belgrade and they were working where it is very difficult to track them down, because they are being sent from one place to another”. This person had no father. Everything matched: tall with curly hair. Except his first name was “Patrik” not “Pashtrik”. He is somewhere [in Serbia] where they are clearing wreckage from the NATO bombing after which they will be sent to another place.

This is the information we got from the Hungarian Red Cross that went to Haki's friend at the German Red Cross. We also sent pictures and he was quite sure that he was alive but eventually the news subsided. Our hope was with these organisations. My sister had gone to Switzerland as a refugee and was asking about him.

My other sister in Germany continued searching for information from the Red Cross, while my third sister was checking in Italy, and I in Kosovo. I also called our neighbor, B.M., everyone I could. “No, nothing happened, we do not know anything. Your brother was a good person. He never did anything bad to anyone”. It was gleaned from discussions and conversations that the persons giving orders at the time were V.Z., B.M., and S., whose brother's son was commander of the police station. It was a specific case9. They stopped a group on Friday night. One guy was presented as Major G. They held people all Friday night and Saturday. Then they released one of the groups that went by trucks to the border. On Sunday, when they started to release

7 Fqinji Serb

8 Krasniqi is Shqipe's maiden name.

9 Shqipe believes that the specificity of this case is due to the fact that the entire operation was organized by Serbs from Klina, her neighbours.

smo i sa jednim albancem, na kojeg sam veoma ljuta, ali pošto smo toliko hleba pojeli u njegovoj kući ne mogu o njemu govoriti. Ali ono sto mi je u srcu, on je došao i rekao nam da je Pashtrik živ i da će doći kući. Tu vest sam javila i sestrama.

Zadnju novogodišnju noć, 2005., došla sam sa Hakiom i decom kod majke u Klinu. Ona noć kao da je htela da nam kaže nešto, jer niko u porodici nije mogao naći mir.

Hakia, koji ne puši tada je zapalio cigaretu, dve moje ćerke vrtele su se oko moje majke plačući, a zajedno sa njima i moja majka. Ja kao i obično u 12 časova sam izasla vani i pomolila se bogu da mi vrati mog brata živog. Ona noć bila je mnogo teška za sve nas, ne znam zasto, sigurno, predvidanja. Nije proslo ni 13 dana od te noći kada smo dobili vest da su ih već identifikovali, dvoje su iz Kline, i to su Pashtrik i Enver. Dabogda niko ne doživio nikada takvu vest. Samo znam da sam bila van sebe, van svačeg, i svoju porodicu sam ostavila sa strane, misleći, i nadajući se da će on doći i doneti radost u ovu kuću, ali sudbina nije tako htela.

KNLSM:Na koji način ste vi tražili vašeg brata?

Shqipe:Bila sam u Crvenom Krstu u Peći. Tražila sam ga pomoću Crvenog Krsta Nemačke, jer jedan Hakiev drug radi tamo, on nam je dao jednu vest: “Da su pronasli jednog dečka, po imenu Patrik, Patrik Krasniqija, negde izmedu dvadeset ili dvadeset dve godine, izmedu Novog Sada i Beograda. Rade u jednom mestu. Ne možemo ih videti jer ih oni odnose od jednog do drugog mesta. Ovaj dečko nema oca”. Sve se uklapa, osim imena (Patrik, a nije Pashtrik). Kada su ga opisali da je visok, kovrdžave kose, izgledalo je kao da je on. „Tu je, ali moraju raditi, očistiti ostatke od NATO-bombardiranja, onda će ih poslati na neko drugo mesto.“. On je posle toga pomoću Mađarkog Crvenog Krsta kontaktirao sa nekim drugovima. Poslali smo mu fotografije, bio je siguran da je to on. Ali, potom se to sve utišalo. On je bio 90% siguran da je to Pashtrik. ”To je on, on je…!”, govorio je.

Održavala nas je nada sa ovim organizacijama. Sestra koja je bila u Švajcarskoj, tražila ga je. Sestra u Nemačkoj ga je tražila u Crvenom Krstu, ona u Italiji, i ja ovde na Kosovu. Čak sam pozvala komšiju B.M, zvala sam koga sam mogla. Odgovor bi bio: “Ne, nije se desilo, ne znamo ništa. Vas je brat bio miran, nikome nista na žalos nije uradio, ne, ne nije se desilo to. Oni su…”. Kažu da su glavni ljudi koji su izdavali naredenj bili su V.Z, B.M i S., čiji je bratov sin bio komandir policije. Bio je ovo poseban slučaj. Oni su ih zaustavili u petak, celu noć su ih držali. Major G. se predstavio. Celu noć su ih držali, jednu grupu su oslobodili u subotu, dosli su čak kamionima do granice. U nedelju kada su

026 027

Nëna e Pashtrikut Pashtrik's mother Pashtrikova majka gjashtë policë me maska edhe aty ka fillu ndarja, të gjithë më të rinjët i kanë ndarë. Ata i kanë njoftë policët që kanë qenë aty. Aty e kam parë edhe vet një polic, ka qenë Z., djali i vëllaut të B (djali i Zh) (d.m.th. përballë, karshi që e kam me shtëpi). Aty në atë vend ka qenë edhe M. (mbiemri), ai nuk ka qenë polic veç se u mobilizuan të gjithë në atë kohë. Këta dy i kam parë. Kjo ka qenë lidhja prej policëve të Klinës - kënd kanë deshtë e kanë ndarë. Ditën e tretë, të dielën, një pjesë e kanë liruar e këta i kanë ndalë [në Kralan].

ZPZhML: Përpos rastit që treguat se në Kryq të Kuq ju kanë thënë që ndodh se është një person me emrin

them, they say that six policemen with masks came and they started to separate the young from the old. The villagers recognized the police. One of the policemen was Z., Zh.'s son [Zh. is B.'s brother, the neighbor across from our home]. At that place there was another guy whose last name was M. I remember that all of them were mobilized. There were many police from Klina. I saw those two with my own eyes. They separated whomever they wanted. On the third day, Sunday, one group was released, and the rest with brother was held here [in Kralan].

OMPF: Aside from the search for Pashtrik by Red Cross

počeli da oslobađaju sve ostale, došlo je pet šest policajaca sa maskama i tu je počelo odvajanje, mlade su odvojili, oni su poznavali policajce koji su bili tu. Tu je kao policajac bio Z., sin B brata (Ž. sin) (njegova je kuća nasuprot moje). Tu, na tom mestu bio je i M (prezime), koji nije bio policajac, ali je bio mobiliziran u to vreme.

Ovo dvoje sam videla, oni su bili policajci iz Kline, koga su hteli toga su odvojili. Trećeg dana, znači u nedelju, jedan deo su oslobodili, a druge osatvili (u Kraljanima).

KNLSM: Osim slučaja koji ste naveli da vam je Crveni

Patriku ose Pashtriku, keni pasur rast me ardhë ndonjë person edhe ju ka thënë që vëllaun e keni këtu apo...?

Shqipja: Po, ta tregova për hir të asaj se unë kam shkuar në atë shtëpi edhe kam ngrënë bukë në atë shtëpi, nuk mundem me treguar emrin, edhe pse duhet me e treguar por nuk mundem. Është ai njeri që vazhdimisht na ka thënë këtë. Ai ka ardhë, edhe motrat e mija kanë ardhë e i kanë sjellë dhurata. Kohën e fundit ai duke iu thënë njerëzve se: “Ai [Pashtriku] nuk është gjallë por shkaku i hallës [nënës së Pashtrikut], shkaku i plakës, me e mbajt plakën po i mashtroj”. Ai ka ardhë edhe tek unë në banesë, në Prishtinë edhe i kam bërë be në mënyrë aq të ulët, aq e kam lëshuar vehten poshtë sa nuk mundesh me marr me mend edhe ju kam lutë: “Aman, a dinë a është gjallë?”, na tha: “I gjallë është garant, nëse ai nuk është gjallë ju keni me më marr mua në qendër të Klinës edhe keni me prerë, kështu taman me më gri nëse nuk janë gjallë. Ai është gjallë”. Ka ardhë gruaja e tij edhe vajzat e tij edhe na kanë thënë: “Myzhde, gjallë Pashtriku se iu kanë gjetë dokumentat të gjitha, është në Vranje, jo në Valevë në burg për të mitur, jo është këtu në Mitrovicë të Sremit jo andej, jo është këndej”.

ZPZhML: Pas gjitha këtyre që keni pasur lajme që është i gjallë, si e keni pritur lajmin e identifikimit?

Shqipja: Kam shpresuar që është, kam besuar në Zot se është dikund. Atë ditë, nuk e di ndoshta është edhe ndjenja e fajit që unë dyshoj gjithmonë se ai [Pashtriku] më ka ndëgjuar ma shumë mua se tjerët. Pse unë nuk e kam larguar, nuk kam vendos, unë nuk kam këmbëngul me i thënë “dil” e me e largu dhe me e qit prej shtëpije, me shku në Shqipëri ose dikund jashtë. Por nuk u bë, e ndoshta është denim me vuajt gjithmonë atë në shpirt.

(Qan dhe flet). Atë ditë e kam pasë ditëlindjen e vajzës se dytë, më 13 janar - për me më mbetë gjithmonë kjo, sa herë ajo ta përmend ditëlindjen e vet, mua me mu kujtuar ajo ditëlindje. Atë ditë ka qenë ora kah dhjetë e diçka. Ka ardhë Refkiu, djali i axhës. Tha: “Kam ardhë me ju uruar ditëlindjen Rudinës edhe dua me ndejt gjithë ditën me ju”. Unë ia kam kthy mëngjesin edhe vajza e motrës ish duke i përgaditë kafet, kur ka ra telefoni, e kanë thirrë Refkiun. E ka thirrë Shpend Tërdeva, ky kryeshefi i ekzekutivit (një mik i mirë i familjes sonë) edhe i ka thënë: “Lëri të gjitha punët edhe hajde menjëherë”.

Refkiu u ngrit në këmb menjëherë. I thashë: “Ku po shkon?”, tha:”Po shkoj në Klinë se më thirrën diçka.”, i thashë: “Mos bo hajgare djalë, se nuk është Klina këtu që me shku edhe me u kthy prapë”. Ka shku Refkiu, edhe tamam ai ka dalë prej dere e kam thirrë Shpendin në telefon, i thashë:”Shpend, Refkiu ka qenë tek unë kur e ke thirrë, për çka e ke thirrë?”. Mami kishte mbetur duke ndëgju, duke prit çka po them. Unë kisha qejf me insistu me e pyet atë [Shpendin], po thojsha me vete ishalla nuk më thotë kurrgjë. Çka mi thanë mamit, krejt hallin e kisha tek ajo. I thashë Shepndit: “A ka diçka në lidhje me ne?”, tha: “Jo, janë problemet tona Shqipe, ti e din sikur motrës teme të madhes qysh e dua“, tha: “të kisha treguar.” Edhe aty e kam vërejt që diçka nuk është në rregull, ai po dinte diçka. Mami tha: “Çka po të thotë?”, thashë: “Kurgjë”, vet, ku me ditë nuk dojsha me i tregu. Ka qenë ulur mami, veç e ka vënë këmbën edhe tha: “Mbathmi çorapat, le t'më qëllojnë mbathur”. Ato parandjenjat nuk e linin me nxanë vend kërkund.

E thirra Hakiun në telefon. Hakiun veç e kishin informuar.

offices in different countries, did anyone else have further information about your brother being alive?

Shqipe: Yes, I mentioned earlier that there was someone at whose home I had shared meals and could not mention his name. He was the person who kept saying that my brother was alive. My sisters also came and brought presents to this guy just for telling us that our brother is alive. Until the very last moment, he was telling other people that Pashtrik is not alive, but for my mother's sake, he would deceive her by telling her that he is alive. He would come to our flat in Prishtina and swear and promise in such a way that you cannot imagine. And I begged him in any way imaginable: “Is he alive?” and he replied: “Yes, he is alive and if he is not alive you should kill me right in the center of Klina, or do whatever you want”. His wife and daughters were saying that Pashtrik was alive, that he was “in Vranje, not in Vranje, but in Valjevo in a prison for minors, or in Sremska Mitrovica. Or this place or that place”.

OMPF: With all the news that he is alive, what did you expect when you heard that he had been identified?

Shqipe: I hoped he was alive, that he was somewhere. I trusted in God. I felt guilty, because Pashtrik listened to me more than to others. Why didn't I insist that Pashtrik leave [before the war] before it was too late, for Albania or somewhere else? Maybe this is a punishment, for me to suffer. (cries as she speaks.) On the 13th of January my second daughter had a birthday. This will remain in my memory forever, whenever my daughter talks about her birthday. It was round 10:00 o’clock when my uncle's son Refki came to congratulate Rudina on her birthday and said that he planned to stay all day. I prepared breakfast, and my sister's daughter, Blerta, was making coffee. Meanwhile somebody called Refki on the telephone. Shpend Tërdeva, the chief executive officer of Klina Municipality (a good family friend) called Refki on phone and asked him to drop everything and return immediately to Klina. Refki stood up and said that he had to go to Klina, because they called him and that he would return in the afternoon. I said to him: “You're kidding. Klina is not so close that you can just go and return here”. As soon as Refki left, I called Shpend and said, “Refki was at my home when you called him. Can you tell me why you need him?” My mother was listening and watching me, wondering what was happening. I was hoping he wouldn't tell me anything. I asked him if it had to do with us. He said, “No, just our problems. Shqipe, you know just as I love my oldest sister I would tell you everything”. I could see that something was not okay and I also understood that Shpend knew something. My mother asked me what was said. I replied: “Nothing”. I just did not want to say anything to her. She was sitting there and asked me to put on her socks. She could feel something and could not stay in one place.

I called Haki on the phone. He had already received the news. I told him that they called Refki for something.

Krst rekao da je moguće da je to bio Patrik ili Pashtrik, da li je bilo i drugih primera da je došao neko i rekao vam da je on tu ili…?

Shqipe: Pa, rekla sam vam, samo zato što sam ja išla u tu kuću, i jela njihov hleb, samo zato ne mogu reći njegovo ime, iako bih trebalo to uraditi, ali ne mogu. Taj nam je čovek neprestano to govorio. Moje sestre, kad su došle, donele su mu darove. U zadnje vreme je govorio da Pashtrika više nema, ali zbog “hale”(tetke, starije žene, Pashtrikove majke) govorim neistine, jer istina bih je dotukla. On je došao u stan kod mene u Prištini.

Zaklela sam se na tako nizak način, toliko sam se ponizila da ne možeš da zamisliš, i molila sam ga: “Aman, znaš li da li je živ?”, odgovorio je: “Živ je, to vam garantujem, jer ako on nije živ možete me slobodno izvesti u centar Kline, I iseci me na komade. On je živ”..

Došla je njegova žena i njegove ćerke i rekle su nam: “(Myzhde) Recite dragička, Pashtrik je živ jer su mu našli dokumentaciju, nalazi se u Vranju, ne u Valevskom zatvoru za maloletnike, ovde u Sremskoj Mitrovici, tamovamo”.

KNLSM: Nakon svih ovih informacija da je on živ, kako ste primili vest kada je on bio identifikovan?

Shqipe: Nadala sam se, verovala da je on ipak negde.

Imam i osećaj krivice u sebi, jer znam da me je on mnogo slušao. Zašto ga nisam sklonila, zašto nisam bila upornija da mu kažem da ode, da se skloni od kuće, da ode u Albaniju, ili negde drugde? Možda je kazna zbog koje mora ispaštati moja duša. Toga dana, bio je rođendan moje mlađe ćerke, 13 januar, i sada kada ona spomene svoj rodendan odmah se setim tog kobnog dana. Toga dane negde oko deset časova došao je Refkija-brat od strica i rekao: “Došao sam čestitati rođendan Rudini ,i ostaću sa vama ceo dan”.. Ja sam mu spremila doručak, sestrina ćerka je kuvala kafu, kada je zazvonio telefon, pozvali su Refkija. Pozvao ga je Shpend Terdeva, predsednik izvršnog Veća (jedan jako, jako dobar porodični prijatelj), koji mu je reka:”Ostavi sve poslove koje imaš, i dođi odmah”.. Refkija se odmah digao. Pitala sam ga: “Gde ideš?”. Odgovori on: “Idem za Klinu, jer su me nešto pozvali”.. Rekla sam mu: ”Nemoj sa šaliti, jer nije Klina tu blizu, pa da možeš da odeš, i da se vratiš odmah”.. Čim je otišao Refkija, pozvala sam Shpenda telefonom i upitala ga:”Shpend, Refkija je bio kod nas, zašto si ga pozvao?”. Majka se sledila, slušajući šta ću da ga pitam. Želela sam insistirati i pitati Shpenda, ali u sebi bih se molila da mi ništa ne kaže. Šta bih rekla majci, brinula sam o njoj. Pitala sam Shpenda: “Ima li nešto u vezi nas?”. ”Ne, to su samo naši problemi, ti znaš da bih ti sve rekao kao svojoj sestri”.. I u tom renutku sam primetila da nešto nije u redu, on zna nešto. Majka me je upitala: “Šta kaže?”, ”Ništa”, rekla sam. Kako je sedela majka mi je rekla da

028 029

I thashë: “E thirrën diçka Refkiun. Ka diçka?” tha: “Jo, jo, i kanë punët e veta ata.” Kur mbas një kohe thirri Hakiu prapë në telefon tha: "Pregaditmi fëmijët se unë kam punë diçka në Gërmi, e kam një drekë të punës.“. Unë edhe hiç që dyshova diçka edhe veç ia dhashë nga një jakne fëmijëve e u thashë: “Çohuni se po ju thirr babi me shku në Gërmi”. I kam përgaditë fëmijët. Pasi kanë dalë fëmijët e thirra Hakiu në telefon, i thashë: “Për çka mi more mua fëmijët?”, tha: “Po unë të thashë për çka”. Por mua nuk më binte ndërmend që kur është në drekë të punës apo diçka punë me rëndësi ai gjithmonë e ndërpren telefonin, e unë sa herë e thirrja në telefon mu përgjigjke. Thashë: “Jo more, ti kurrë si ke marrë fëmijët.”

Tha: “Jo, unë kam punë, shoferi po rrinë me ta.” Edhe aty kam dyshu. Edhe atëherë i kam thirrë të gjithë ata që i njohë të komunës. Më kanë thënë: “Jo, s'ka kurrgjë, s'ka kurrgjë”.

Haki said that they had their own affairs to take care of.

Meanwhile Haki called again and told me to prepare the children because he has something to do in Germia. “I have a working lunch”, he said. I thought nothing of it and told the children that their father is waiting to take them to Germia. I said to him: “You have never taken the children”. He replied: “No, I have to work. The driver will stay with them”. I was suspicious. Then I called everyone I knew in the Klina Municipality. They told me that there was no news.

I called our home in Klina. My neighbor, Sevdije, answered. I knew something had happened. I could hear my older sister, Vjollca, crying in the background through the telephone. I asked Blerta not to say anything about what happened. All the while my mother was saying, “Call Vjollca for me, please, because you Kam thirrë në shtëpi. Kur kam thirrë në telefon fiks të know something and you're not telling me”. I was trying shtëpisë e mu lajmërua Sevdija8, e kam ditë që aty veç to say that nothing had happened, but I could tell that diçka ka, e kam ndëgjur zërin e motrës duke piskatur, 9 duke kukat (motrës së madhe). I kam thënë Blertës : my whole body was shivering. When I heard the “Shuj, mos fol kurrgjë, kuku çka na ka gjetë.'. Ajo [mami] doorbell I saw the director of the Klina Health House, tash tanë kohën thoshte: “Thirrma Vjollcën, thirrma këtë, Uke Berisha and Shpend. I asked them what happened. çka u ba, diçka u ba, po mu s'po më tregoni”. Unë duke He said, “Please be calm”. My mother saw them and just u munduar me i thënë: “jo, s'ka kurrgjë, jo”, kështu e vet put her hands up and she screamed loudly, “Pashtrik!” krejt trupi më dridhej. Veç kur ka ra zilja, kur i kam pa and we were trying to quiet her down as she was saying, drejtorin e shtëpisë së shëndetit, Ukë Berishën edhe “They are mistaken. It is not true…” I said, “Please, Shpendin. Ai tha: “Hesht, kurrgjë”. Mami i pa, veç kur i mother, do not cry”, while we are going downstairs, “I do ka ngrit duart e tha: “Kuku, Pashtriku.”, sa ka mujt me not want everybody to come to the door to ask what piskatë, e unë duke u munduar me e qetësua. Ajo thoshte: “Kanë gabuar, nuk është e vërtetë…”, gjithmonë happened, who is crying”. It was so difficult to get her duke thënë ashtu. Tani e kam qetësuar mamin e i thashë: down the stairs. We got in an ambulance to go to Klina.

“Aman”, shkallëve kah zbresim poshtë, “Mos piskat She couldn't stop, loudly calling for Pashtrik: “What is mami jem”, thashë, “nuk po dua me qel derën, të gjithë happening with us, where did you leave your mother, thonë çka u bo gjithë kjo piskam”. Deri e kemi qitë what can I do without you?” By the time I got home, the shkallave poshtë ajo ka qenë një torturë, një punë shumë e rëndë. Tani kemi hipur në makinë të ndihmës së place was full of people. It took us until four o'clock in shpejt për me shku në Klinë. Kur kemi ardhë [mami] nuk the morning to calm mother down. I was always ka ditë asnjë minutë me pushu, por duke piskatë, duke e promising to my sisters who are abroad that I would have happy news. When they called on the phone, I thirrë: “Pashtrik, çka më bane, ku e le nanën…”, (qan) ashtu tanë kohën kur kem hy brena në shtëpi. U mbush said, “Did I say to you that I would give you happy news? plot shtëpija, (qan). Erdhën, duke u munduar me e Unfortunately I do not have that happy news to give to qetësu. Deri në katër në mëngjes nuk është ndalë hiç. you, but please come home because something has Gjithmonë motrave u kam thënë (qan): “Kam me ju jep happened”. I was so overwhelmed. We only have mother një lajm të gëzuar”. Kur kanë thirrë ato në telefon, u now. thashë: “A ju kam thënë që kam me ju dhanë një lajm të gëzuar, e që unë s'po jua jap atë, por kam me ju jap OMPF: It was very difficult for your family. How did the edhe këtë lajmin dhe ejani se kështu është puna”. Isha shumë e ngarkuar tërë kohën. Tani e kemi vetëm mamin, news affect the community? veç ajo na ka mbetë, është shumë rëndë! (ndalet, nuk Shqipe: It was very hard for them, so painful. When the flet, qan). funeral was held, many people came. And everybody was saying that maybe this is the most painful case and ZPZhML: Ka qenë shumë e rëndë për familjen e juaj. Si there wasn't anyone without tears in their eyes. As soon e ka pritur rrethi juaj lajmin për vëllaun? as they received the news that Pashtrik is not alive, it was Shqipja: Të gjithë e kanë pritur shumë rëndë. Bile, like a bomb for anyone because I had been telling thuhet se edhe varrimi kur është bërë ka pasë shumë people that he was alive. njerëz edhe të gjithë kanë thënë se ndoshta është një ndër rastet ma të rënda, edhe nuk ka pasë njeri që nuk i OMPF: Now that you have buried your brother, do you ka pikë loti. Si e kanë marr vesh këtë lajm edhe pse unë remember him with a special day, or in any other way? kam qenë ajo që ka thënë: “Është [Pashtriku], është.”, Shqipe: I loved my father very much. He was a clever edhe jam mundu me ua ngulitë në kokë. “Është edhe man and what he said was always correct. When he was pike”. E të gjithëve ju ka ra lajmi si bombë.

8 Një fqinje e familjes së Shqipes në Klinë.

9 Mbesa-vajza e motrës.

joj obučem čarape,”neka budem spremna”. Imala je neke predosećaje koji joj nisu davali mira.

Pozvala sam telefonom Hakiu, on je bio već informisan. ”Pozvali su nešto Refkiju, ima li nečeg novo?”. ”Ne, ne imaju oni svoja posla”.. Posle izvesnog vremena opet je nazvao Hakia i rekao: ”Spremi decu, jer ja imam neka posla u Grmiji, imam poslovni ručak”.. Ja čak nisam ni posumnjala, samo sam deci dala po jednu jaknu, i rekla im:”Ustajte, zove vas otac da idete u Grmiju1”.. Spremila sam decu, kada su oni izašli, pozvala sam Hakiu, i upitala ga: ”Zašto si mi uzeo decu?”. ”Pa, rekao sam ti zašto”.. Meni nije padalo na pamet da kada je on na poslovnom ručku, nikad ne se ne javlja na telefon, a sad se svaki put javlja. ”Pa, ti nikad pre nisu uzeo decu”.. ”Ne, ja imam posla, šofer će biti sa njima”.. I, tad sam počela sumnjati. Posle toga zvala sam sve redom u Opštini koje znam. Svi su mi isto odgovorili:”Ne, nema još ništa”..

Kada sam zvala kući na fiksni telefon i javila sa Sevdija, tu sam šćivatila da se nešto dešava, onda se začuo glas starije sestre koja je kukala. Rekla sam Blerti: “Cuti, nemoj ništa govoriti, kuku šta nas je snašlo”.. Majka svo vreme: ”Pozovite mi Vjollcu, pozovite mi ovog, onog, zašto mi niko ništa ne govori”.. Dok sam pokušavala da je smirim, da joj kažem da se ništa ne dešava, sva sam se tresla. Zazvonilo je zvono i na vratima se pojavio direktor Zdravstvenog Centra Uka Berisha i Shpend.

Kada ih je majka ugledala, samo je podigla ruke: ”Kuku za mene, Pashtrik”.. Kada su pokušali da je smire, onda je svo vreme ponavljala: ”Pogrešili su, nije istina”. Dok smo silazili stepenicama, mama je kukala, vikala, govorila sam joj da se smiri, da ne otvore svi vrata da pogledaju odakle dolazi ta vika. Mnogo je teško bilo dok sam joj pomogla da side dole i smestila u kola hitne pomoći da bih pošla prema Klini. Kada smo stigli, nije niti u jednom trenutku mogla da se smiri, neprestano je kukala, vikala:”Pashtrik, šta si mi uradio, gde si ostavio svoju majku…?”. Napunila se kuća ljudi, svi su pokušavali da je smire, nije prestala sve do četiri časa ujutro. Uvek sam sestrama govorila da ću im dati dobru vest. Kada su zvale telefonom, rekla sam im: “Od te dobre vesti koju sam obecala, nema ništa”.. Bila sam preopterećena celo vreme. Sada nam je ostala samo majka, stvarno je teško.

KNLSM: Bilo je veoma teško za vašu porodicu, ali kako je vaš okrug primio tu vest?

Shqipe: Svima je bilo teško. Kažu da je na sahrani bio je veliki broj ljudi, i da je to jedan od najtežih slučaja koji se desio, i da nije bilo čoveka koji nije zaplakao, posebn 1 Park u Prištini

ZPZhML: Tani pasi ju e keni varrosur vëllaun tuaj, si e përkujtoni, me ndonjë ditë të veçantë apo…?

Shqipja: Babi kur nuk ishte mirë ndonjëherë, ai gjithmonë më ka thënë: “Shqipe, duhet me u pajtua me realitetin. Këto janë ato që t'i sjell jeta, e ti duhet me ju dalë përballë, ti duhet me luftuar me to, qofshin të mira apo të këqija. Gjithçka në jetë mundet me ndodh”. Unë drejt po them përpara me më pas thanë dikush, apo me pas ndëgju që Pashtriku nuk është, kam thanë se jeta jeme aty ka me u këput, aty jetë nuk kam më, diçka kam me pi ose kam me kërcy prej ballkonit, diçka kam me ba edhe jetë s'kam më. Mirëpo ndoshta është edhe diçka e mbrendshme, janë ato të trashëguara prej një njeriu shumë të madh [babait], jam unë pjesë e tij, e duhet me u dalë përballë e me i mujt. Jo ndjenjat mem mujt mua, por unë me i mujt ato.

Po vazhdoj të jetoj. Një jetë shumë e vështirë, por thjesht po them e kam obligim për fëmijët, e kam mamin për obligim, se na jemi pjesë e saj. Është shumë e vështirë.

Ulem edhe mendoj: “Kjo ka ndodhë, më mirë është që e kemi varrosur. Trupi i tij është afër babit tim e nuk është i gjuajtur nëpër Serbi, duke e gjuajtur, e duke e lënë çdokund. Është një qetësi shpirtërore. Paska ndodh, nuk ka qenë ma shumë se njëzetë e një vjet i joni”. Atë e kujtoj gjithmonë (sytë i mbushen me lotë). Aq sa ka qenë i joni e di që ka qenë mburrje edhe krenaria jonë.

Krenaria e ime janë këta dy (qan edhe flet), babi edhe Pashtriku. Flasë me sy hapur se e kanë përfunduar jetën pa asnjë gabim. Asnjëherë nuk e kam pasë ndonjë fjalë të rënd prej tij. Bile bile, unë kam qenë shumë më e ashpër ndaj tij. Gjithmonë i kam thënë edhe kam pasë qejf me burrnue para kohe: “Pashtrik, je djalë i Veselit, aman kah ec rrugës, se tonë të shikojnë, rri serioz, Pashtrik.”, e ai më thoshte: “Hajt, bre Shqipe!”. Po unë prapë: “Mos, bre Pashtrik, po kam qejf burrë me të pa”.

Gjithmonë jam munduar, e shkreta. Tash vuaj se jam munduar fëmijërinë me ja largu, me ba burrë para kohe (ndalet nuk flet qan). I kujtoj këto, them që ndoshta me pa ngulë këmbë unë, me thanë “s'ke rrugë tjetër pa shku jashtë”, ndoshta kish dalë jashtë edhe sot e kisha prit të gjallë. Nuk e di, është kjo një barrë që më rëndon shumë. Edhe fëmijët e mi e kanë kuptuar këtë punë, bile bile, kur më shohin kështu ulën të tretë edhe thonë: “Qetësi, se mamin e ka marr malli për dajën Pashtrik”. (qan), ulën edhe nuk bëjnë zë. Janë këto varrë që i kam unë në shpirt.

sick, I would stay with him constantly. He would say, “Shqipe, you must live with the reality. These are things which are brought on by life and you must face them.

You must fight. Whether good or bad, anything can happen in your life”. To be frank, if someone had said to me that Pashtrik is no longer alive, I would have died immediately. I would have either taken poison or jumped from a balcony. But it seems that I have something inside me that I have inherited from my father. I am a part of my father. I must live with things that life brought.

I must face them. I must control my feelings – not have them control me - and continue living.

It is a very hard life, but I feel that is my obligation to live because of the children and my mother because we are a part of her. It is very difficult. It is better that we buried him and he is now close to my father. He is not lost somewhere in Serbia. At least I feel that it is a bit of a psychological rest. As it so happened he could not be ours for more than twenty or twenty-one years. I always will remember him. We know that he was our pride, a good man. I hope my children will also be proud of him.

My pride will always be felt for my father and for Pashtrik.

They were good people. I was strict with him. I always wanted him to grow up too fast: “Pashtrik, you are Vesel's son. When you are in public, everybody is watching you. Please look serious”. He would say, “Oh, Shqipe…” I was always pushing him, for the good, and now I am suffering. I wanted to make a man out of him prematurely. He listened to me. He always took my advice. If I had insisted that he go abroad he would be alive now. I always feel responsible for this and it hurts me a lot. Even my children have understood this and when they see me like this, all three come and sit and say to each other: “Mother is yearning to see Uncle Pashtrik, we shouldn't disturb her now”. This is the wound that I have in my soul.

OMPF: We understand that it is very difficult for you.

How do you feel after having told all of this to us?

Shqipe: I try to restrain myself in front of him and our children. I try not to show what I feel inside. I try to be in a good mood in front of my mother too. I have had a lot of headaches. I visited the doctor and he told me to cry ZPZhML: E kuptojmë që është shumë e vështirë për and let out tears because it is not healthy otherwise. juve. Si po ndiheni pas gjithë kësaj që na treguat. A ju When my mother is not with me, when I am alone like lehtëson sadopak kur flisni për vëllaun tuaj?

Shqipja: (Qan) Drejt me të thënë para fëmijëve edhe today, speaking with you I cry and I feel better. And I Hakiut unë mundohem mos me e shpreh atë që e kam also have a wish to have to talk to somebody about him në shpirt. Mundohem me qenë më e disponuar edhe because I do not ever want to forget him. When I wake para mamit, poashtu. Me thënë të drejtën, dikur edhe up in the morning I feel that I am missing something. I lotë u larguan. Kam pas dhimbje të madhe të kokës, jam know that something is not okay. I do not have that vizituar tek mjeku i cili më ka thënë: “Të lutem, nxirre motivation I used to have. I call mother to ask if she lotin se nuk bënë, ajo që e mban brenda është shumë e slept, if she took her pills, if someone called her, if there vështirë”. E kur nuk e kam mamin prezent, kur unë is something new, etc. Now we are fixated with “is there kështu, sikurse sot, flasë edhe e derdhi lotin përnimend e ndiej një lehtësim edhe një dëshirë shumë të madhe something new?” But when I speak about Pashtrik, I feel me më pyet dikush për të [Pashtrikun], me fol dikush për a bit easier. I remember his face and simultaneously I të, edhe unë me tregu për të. Mos me thanë që u harru, see his face with the plastic bag I opened in Rahovec. se unë nuk e harroj kurrë. Unë nuk e harroj asnjëherë, asnjë çast. Në mëngjes kur zgjohem, si më del gjumi e di But when I do not want to see that bag I see only his face

nakon što su čuli da sam ja uvek govorila: ”Pashtrik je zhiv”, svima sam to pokušavala uvući u glavu: ”Zhiv je, i tačka”.

KNLSM: Sada kada ste sahranili brata, kako ga se sećate, nekim posebnim danom ili…?

Shqipe: Otac mi je uvek govorio, kada se ne bi osećao dobro: ”Shqipe, moramo se pomiriti sa realnošču. To je ono što ti život pruža ,ti moraš sa tim izaći na kraj, ti se moraš boriti, svašta se u životu može desiti”. Da mi je neko pre govorio da se nešto ovako desilo Pashtriku, rekla bih da bi mi se život prekinuo tu u tom trenutku, ne bih imala više volje za životom, popila bih nešto, ili bi skočila sa balkona (terase), nešto bi uradila i ne bih više živela. Ali, možda je i nešto unutrašnje, koje sam nasledila od jednog velikog čoveka (mog oca), njegov sam deo, trebam se suočiti sa tim, i pobediti to.

Osećanja da me ne pobede, nego ja njih.

Nastavila sam živeti. Jedan veoma težak život, ali jednostavno moram, to mi je dužnost zbog dece, i majčin sam dužnik, jer mi smo i njezin deo. Mnogo je teško… Sedim i razmišljam, desilo se, sahranili smo ga, njegovo je telo pokraj očevog, znači, nije bačen negde po Srbiji. To je ipak, neka duševna smirenost. Desilo se, nije imao više od dvadest i jedne godine…uvek ću ga se sećati. Koliko god da je ziveo, on je naš ponos i dika. To su oboje i naš otac i Pashtrik. Govorim to punim ustima, jjer život im je bio bez grešaka. Nikada mi nije rekao neku ružnu reč. Čak, ja sam nekada bila prema njemu oštra, želela sam da što pre sazre:”Pashtrik, ti si Veseljov sin, kada ideš našim sokakom, ponašaj se ozbiljno, ljudi te posmatraju ”.... ”Ajde, Shqipe, šta to govoriš?”. Ali ,opet sam mu govorila:”Volim te videti kao pravog muškarca”.. Uvek sam jadna pokušavala. Sada patim jer mislim da sam mu detinjstvo htela zameniti nečim drugim. Sećam se svega.i pomislim da sam bila upornija da ga nateram da ode van Kosova, danas bih ga živog dočekala. Ne znam, ovo je jedan veliki teret koje me mnogo muči. Moja deca su čak to Šćivatila. Kada me ugledaju tako kako sedim sama, svo troje kaqu: ”Tišina, majka se zaželela ujka Pashtrika”., i ne čuje im se glas.

To su ožiljci koje nosim u duši.

KNLSM: Razumemo da je veoma teško za vas. Kako se osećate posle svega ovoga što ste nam ispričali. Dali vam je lakše kada o njemu govorite?

Shqipe: Pravo da vam kažem, ispred Hakie i dece pokušavam da ne iskažem ono što mi je na duši.

Pokušavam biti radosnija pred majkom. Pred njom i suzu zaustavljam da ne poteče. Imala sam veoma jake bolove u glavi, lekari su mi rekli: “Molimo te, isplači se što više možeš, ono što ti držiš unutra nije dobro”.. Ali, kada mi nije majka blizu, kada govorom kao danas, onda se dobro isplačem, i osećam se mnogo bolje, i imam veliku

030 031

që diçka po më mungon, e di që nuk jam mirë. Edhe gjithmonë diçka po të mungon… nuk e ke atë vullnetin.

Tani është në pyetje edhe mami. Puna e parë që e bëj është ta përcjelli Hakiun për punë, edhe menjëherë e thërras mamin në telefon: “Mami, a ke flejt, a i ke pirë barnat, a të thirri kush?”. Ka mbetë tash edhe shprehi, a ka diçka të re (qan, ndalet pak dhe vazhdon të flasë kokëulur). Por, kur flas për Pashtrikun është shumë e vërtetë, e ndiej një lehtësim edhe e kam parasysh, më parafytyrohet, megjithëse krahas asaj më del para syve ajo qesja që e kam hapur në Rahovec. Por, kur unë nuk dua me pa atë, e shoh veç fytyrën edhe trupin e tij, qysh ka qenë, lehtësohem (qan, ndalet, nuk flet dhe i fshin lotët me facoletë). Megjithëse nuk kam pse me e fshehë, gabimi im, është shumë e vërtetë. Jetoj veç për fëmijët e mi edhe për hir të Hakiut, se është shumë i kujdesshëm.

Fëmijët nuk kanë faj që kanë ardhë në ketë jetë, unë jam ajo që i kam sjellë në këtë jetë, edhe unë e kam obligim, se përndryshe jeta ime nuk ka kuptim (ndalet për disa sekonda dhe qan). Kemi qenë shume të lidhur të gjithë si familje, ee... është shumë e vështirë.

Ka vend që unë flas, qeshë, bëj shaka, që dikush mos me e dalluar atë që unë e kam në shpirt, se ajo është e imja, s'kam nevojë me ngarku dikën. Janë këto, mirëpo kahdo që të shkosh, kahdo që të sillesh, e ke barrë në shpinë. Gjithmonë e ke barrë (flet duke qajtur), nuk mundet me tu hjek. Por, jeta vazhdon dhe duhet me jetua. Këto po i lutem edhe mamit tim - gjithmonë i them (I fshin lotët me facoletë): “Mami, duhet me jetu për ne, unë e di që ti gjithmonë ke thënë “unë e kam një dritë të synit”, por na ke edhe neve”. Ajo është shumë e vetëdijshme çfarë humbje ka pasë, për të gjitha, por edhe është një njeri shumë i çuditshëm, shumë është e fortë. Ka raste që e mundin ndjenjat, ka raste që i kalon.

Ajo qan shumë, flet e vajton, më shkurtë, e ka një kohë të caktuar kur e përfundon ata edhe kthehet, normal flet, jeton normal. E di barrën e saj, e di fundin e saj, i di të gjitha. Sa nganjëhere jo gjithënjë, por nganjëherë them ndoshta unë dhe motrat e mija e kemi më vështirë se ajo. Se e kem edhe për vëlla edhe për mamin gjithmonë me kujtuar. Mua më ka ra gjithmonë shumë me të. Me e marrë vesh lajmin, jo me marrë [trupin Pashtrikut] përpara saj [mamit], krejt ato i kam përjetuar. Gjithmonë e kam menduar që ai mua ka me më vorros, e jo unë me e vorros atë. Nganjëherë, qetësi gjej edhe e marr makinën e voziti, e vë ndonjë kasetë edhe ia lëshoj zanin shumë, e di që lotët menjëherë kanë me më rrjedhë. E shoh që veç më kalon, e hjeka atë mallin që po ma përvlon këtë shpirt. Tani qetësohem, i fshij lotët edhe qeshë. S'kam më asgjë tjetër, unë jetoj për (qan dhe flet) hirë të fëmijëve, për hirë të familjes.

and his body, how he really was, and I feel a bit better. I am just living for Haki and the children. I know that the children don't deserve any blame. It's not their fault that they came into this life. I brought them into this life and it is my obligation, otherwise my life has no meaning. I was so very much connected with him, with my family.

And now it is very difficult. There are times when I talk, laugh, joke, anything so that no one will be able to know what is in my soul, but what is inside belongs to me. I do not want to burden someone with my own problems. I know that, wherever I go I shoulder all these problems, carry a lot of weight on my back. I also tell my mother: “You must live, for us. I know you always said that he was “light of your eyes, but you also have us. It is your obligation to live for us, too”. She understands the loss she feels all too well. She is an amazing person. She is so strong in her character. There are times when she is overcome with feelings but other times she is just normal, she sleeps normally. I know exactly how she feels and how painful it is for her. Sometimes I think that it is even more difficult for me and my sisters - he was our brother. I had to bring the worst news to her and live with her during the most difficult moments. I always thought that he would bury me and not that we would bury him. Sometimes I find peace in driving the car and listening loudly to music. I know that I will immediately cry and that I will have tears on my face. Then I calm myself down, wipe away my tears, and maybe even smile, because I have to live for my family.

OMPF: Thank you for the interview.

Shqipe: Thank you, too. I thank you for interviewing and helping me like this. I wish you good work and future success. I know it is difficult for you, too. I know it is difficult for you to listen to someone speaking about things like this, that it is very hard because you also feel something when you listen to such things.

The body of Pashtrik Krasniqi was exhumed on the 03.09.2001 from a mass grave in Deventa, Uzice, Serbia.

It was identified and returned to Kosovo to OMPF with 43 other victims on 16.12.04. The identification was confirmedby OMPF, and an OMPF team visited the family to inform them at the beginning if January 2005. The body was returned to the family on 17.01.2005

želju da me neko pita za Pashtrika, da neko govori o njemu, da ja kažem nešto o njemu. Da se ne zaboravi, ja ga neću nikad zaboraviti. Ujutro kada se probudim, osećam da mi nešto nedostaje, znam da nisam dobro, i uvek nešto fali…nemaš onu volju. Sada je u pitanju i majka. Prvo što uradim jeste to da Hakiu otpratim na posao, i onda telefoniram svojoj majci: “Mama, da li si dobro spavala, jesi li popila svoje lekove, da li te je neko zvao?“. Postala je sad i navika pitati „ima li nečeg novog?“. (Plače, zastaje malo, pa nastavlja da priča sagnute glave.) Ali, kada govorim o Pashtriku stvarno osećam olakšanje, pričinjava mi se njegov lik, ali osim toga i kesa koju sam otvorila u Orahovcu. Ali se onda setim njegovog lika, i njegovog tela kakav je bio, onda osetim olakšanje (plače, zastaje malo,.briše suze maramicom). Mada nemam šta kriti moja je to greška, to je evidentno. Živim samo zbog moje dece i zbog Hakie, jer je on mnogo pažljiv. Deca nisu kriva što su došla na ovaj svet, ja sam ta koja ih je dovela, i oni su moja dužnost, jer u suprotnome moj život nema smisla. Bili smo svi kao porodica jako vezani eee….mnogo teško.

Dešava se da se i ja nasmejem, našalim, da ne primete ljudi šta nosim na duši. Jer to je moja lična stvar, neću nekog drugog opterećivati sa tim. To je to ali, ipak, gde god otišala, gde god bila, veliki mi je to teret ne leđima.

Uvek ti je teret, kojeg ne možeš skinuti. Ali, život se nastavlja, treba živeti,t o uvek govorim majci: “Majko, moraš živeti za nas, znam da si uvek govorila da je on tvoja svetlost, ali imaš i nas”.. Ona je svesna velikog gubitka koji je imala, ali je vrlo jaka. Ona mnogo plače ,mnogao govori o njemu, mnogo ga žali, ali kao da ima određeno vreme za to, pa se onda vrati normalnom životu. Osećam njenu tugu. Ponekad pomislim, ne uvek, da je meni i mojim sestrama još teže. Jer uvek moramo misliti i na majku i na brata. Ja sam najviše u teškim trenutcima bila sa njom, tako je ispalo. Kada smo primili tu kobnu vest, kada smo primili njegovo telo (Pashtrikovo) to smo zajedno preživele. Uvek sam mislila da ću ja pre njega otići sa ovog sveta. Ponekad nađem mir, vozeći automobil, pustim muziku glasno, znam da će mi odmah poteći suze, onda vidim da mi prolazi, da se osećam bolje, da mi je lakše. Obrišem suze, i onda se nasmejem. Nemam ništa više, živim zbog porodice, zbog svoje dece.

ZPZhML: Faleminderit për intervistën.

Shqipja: Ju lutem. Faleminderit prej juve, është një punë shumë e qëlluar. Ju uroj punë të palodhshme edhe suksese. Megjithëse edhe ju e keni vështirë, se me ju tregu diçka mirë edhe jo më këto gjëra që i kanë përjetuar njerëzit. Edhe ju e përjetoni deri diku.

KNLSM: Hvala što ste pristali na intervju.

Shqipe: Nema na čemu. Hvala i vama, dobar posao radite. Želim vam uspeha u poslu. Jer je i vama teško da slušate nešto dobro, a kamoli kada vam pričaju ljudi koji su pretrpeli svašta, jer i vi to donekle doživljavate.

Trupi i Pashtrikut është ekshumuar me 03.09.2001 në varrezën masive në Deventa, Uzice- Serbi . Është identifikuar dhe kthyer në Kosovë nga ZPZhML-ja me 43 viktima tjera me 16.12.2004. Identifikimi është konfirmuar nga ZPZhML-ja dhe ekipi i ZPZhML-së ka vizituar familjen dhe i ka njoftuar në fillim të Janarit 2005. Trupi i është kthyer familjes me 17.01.2005.

Telo Paštrika je eksumiran od masovne grobnice Deventa Uzice u Srbiju 2001 godine. Identifikovan i vračen u Kosovo od KNLSM-a sa 43 dugih žrtva 16 Decembra 2004 godine. Identifikacija je konfirmisana od strane KNLSM-a.

Ekipa KNLSM-a posetila i obavestila porodicu u poćetak januara 2005. Telo je vranćen porodici 17.01.2005 godine.

Djali i agjĂŤs Refkiu Cousin Refki Sin od strica Refki

032 033

I INTERVISTUARI: / INTERVIEWEE: / INTERVJUISANA:

SADRI TAHIRAJ RRACAJ, GJAKOVË / RACAJ, ĐAKOVICA INTERVISTUESI: / INTERVIEWER: / INTERVJUISTA:

FATMIRE SHALA

Zyrtare Psikosociale në ZPZhML / Psychosocial Officer in OMPF / Psihosocialna Radnica u KNLSM

DATA E INTERVISTIMIT: / DATE OF INTERVIEW: / DATUM INTERVJUISANJA:

14.07.2005

ZPZhML: A mund të prezantoheni?

Sadriu: Sadri Rrustem, emri i babës, Tahiraj mbiemri im.

OMPF: Can you introduce yourself?

Sadri: Sadri Tahiraj, father's name Rrustem.

KNLSM: Možete li da se predstavite?

Sadri: Sadri Rrustem, očevo ime, Tahiraj, moje prezime.

ZPZhML: Po baca1 Sadri, ne të kemi treguar para disa ditësh, që do të bëjmë një intevistë me juve lidhur me atë çka ju keni përjetuar gjatë luftës. Por para se me folë për luftën, a mund të na tregoni diçka për jetën e tuaj para lufte?

Sadriu: Po, para luftës kam qenë punëtorë i Bashkësisë së Ujrave të Deçanit, kam qenë mbikqyrësi i ujit të atyre fshatrave. Kam punuar për 20 a 30 vite deri sa kam dalë në penzion, sepse ne ishim të larguar me force nga puna kur ne nuk nënshkruam për Serbinë dhe ajo e mori nën kontroll. Pra ne nuk nënshkruam, kush nuk nënshkroi na larguan me dhunë prej pune.

Kam jetuar me gruan e madhe, që e kam edhe sot, gruan e vogël (që e kam pa kunorë martesore) edhe dy fëmijët, djalin-që më ka humbur me emrin Rrustem (ofshan). Ai e përfundoj shkollën fillore me pesëshe.

Pastaj e dërgova në gjimnaz në Deçan. E na larguan ashtu qysh e dini edhe ju (ofshanë) dhe e kam regjistruar në Gjakovë ku mësonin nëpër podrume. Nuk e di a ka qenë në vitin e katërt apo në vitin e tretë, kur filloj lufta.

OMPF: Yes, Uncle1 Sadri, we informed you some days ago that we would interview you about your experiences during the war. However, before we talk about that, could you tell us a little about your life before then?

Sadri: Yes. Before the war I was employed at the Union of Decan2 Waters. I was a supervisor in charge of directing the water to our villages. I worked for twentythirty years until I retired early. Those of us who didn't want to sign over our loyalties to Serbia were forcibly expelled from our work when Serbia took over. I have my first wife and now I have my second wife and our two children, one of whom is the son I have lost, named Rrustem. Rrustem finished primary school with the highest marks. Then he went to secondary school in Decani. We were kicked out from the schools, you know how it was, and we had to register him in Gjakova where he studied in basements3. So, I don't know whether he was in the fourth or third year when the war broke out.

KNLSM: Da, čika Sadrijo, rekli smo vam pre nekoliko dana da ćemo vas intervjuisati u vezi onoga što ste prošli tokom rata. Ali pre nego počnemo da govorimo u vezi rata, možete li nam reći nešto o vašem životu pre rata?

Sadri: Da, pre rata bio sam radnik u Vodnom Savezu u Dečanu. Bio sam nadglednik vode u tim selima. Radio sam jedno 20 ili 30 godina dok sam izašao u penziju, jer mi smo bili izbačeni sa posla, pošto nismo hteli da potpišemo za Srbiju, i ona je to imala sve pod kontrollom. I tako, mi nismo potpisivali, a ko nije to uradio bio je izbačen sa posla. Živeo sam sa prvom ženom, koju još imam i sa drugom ženom (sa kojom nisam venčan) i sa dvoje dece, sinom kojeg sam izgubio, Rrustem (uzdiše). On je završio osnovnu školu sa peticama. Posle sam ga poslao u gimnaziju u Dečanima. I isteraše nas, kao što i sami znate (uzdiše) i tako da sam ga upisao u Đakovici, gde su držali nastavu po podrumima. Ne znam da li je bio u četvrtoj ili trećoj godini kad je rat započeo.

ZPZhML: Po axhë, a mund të na e përshkruani djalin tuaj, si është dukur ai?

Sadriu: Ka qenë i bukur, i gjatë ka qenë (qesh), madje

OMPF: Could you describe your son? What did he look like?

Sadri: He was handsome. He was pretty tall (smiles).

Sometimes jokingly, he would come and hug me. He was almost my size (smiles). I used to joke with him that he looked more like my father than me; he was more

1 Emërtimet si” bacë” apo “hallë” përdoren shpesh si terme për respekt dhe jo patjetër paraqesin një raport familjar, sikurse ne këtë rast në mes të intervistuarit dhe intervistuesit.

1 Titles “uncle” or “aunt” are frequently used as terms of respect and do not necessarily reflect a family relationship, as in this case between the interviewer and the interviewee.

2 Decan is a municipality in south-western Kosovo.

3 Beginning in 1992 Serbian and Albanian schools were divided with Albanian pupils and students studying in basements of private homes.

KNLSM: Da. Možete li da nam opišete vašega sina, kako je on izgledao?

Sadri: Bio je lep, visok je bio (plače), tako i kada smo se šalili došao bi i seo u moje krilo, došao bi da me zagrli,

034 035

nganjëherë kur bënim shaka vinte rrinte mbi prehrin tim, vinte më përqafke, gati baraz me mua ka qenë (qeshet), e i thoja, u mahitsha nganjëherë me të, i thoja “më shumë m'i ke ngja babës se mua”, ai ka qenë ma qubardhak se unë, ma i gjatë, e kështu (edhe i ngulfatet vaji në fyt, përbihet).

ZPZhML: A mundeni me na treguar për ndonjë moment që e keni pasur para lufte, kur ju keni qenë të gjithë bashkë?

Sadriu: Po, kam pasur gëzim edhe i kam thirrë të gjithë dashamirët, kur e kam bë synet djalin, kam pasur ndejë.

Nuk e harroj kurrë atë gëzim. Pastaj filloi lufta. Në mbrëmje bisedoja nganjëherë me të [me djalin Rrustemin]: “A të dërgoj këtu, a këtu …”, epo për fat të lig timin edhe të atij, s'mujta me ba hall, me ja rregullu pasaportën, e pa pasaportë u frigojsha me e dërgu përtej kufijve. Thonin se kufijtë ishin të minuar, kështu edhe s'guxoja, (ofshanë). Kur ushtria dhe policia [serbe] erdhën e na përzunë për të na dërguar për Shqipëri, na dërguan deri në Bishtazhin, përfundi Gjakove, të ri, pleq, e fëmijë, e kush ishte, të gjithëve. S'na ka ngucë askush, as s'na thonin asgjë ata, veç erdhën na nxorën prej shtëpijave e na qitën për dere jashtë. Kur kemi shkuar në Bishtazhin, kanë ardhur disa aeroplanë, dy traktora kanë qenë para meje, ata dy traktorat para neve i bombarduan. As policia e as ushtria nuk na kanë lejuar me shku. Na kanë mbajtur aty gjithë natën e gjatë. Kemi flejt me djalë atë natë, ftoftë ka qenë. Na thoshin ata: “S'mundemi me ju liru pa ardhë komisioni prej Evrope, e me shiku se a kanë qenë aeroplanët e NATO-s, apo kanë qenë aeroplanët e Jugosllavisë”. Kur është bë ora katër pas dreke ata kanë ardhë, na kanë thënë: “Hajdeni me u kthy, e mu shku në shtëpijat e juaja të gjithë, s'ka askush punë me juve”. Na kthyen, edhe shkuam nëpër shtëpia (ofshanë).

Një ditë a dy, apo tri, nuk e di tani, kemi ndejtë paksa rahat në shtëpia, s'na ka ngucë askush. Pas disa ditësh janë dalë e e kanë vra një M., i thojshim atëherë, një shka [Serb], në Meje. Se kush ishte ai as sot unë për veti nuk e di, edhe shumica s'e dinë. E masandej pas vrasjes së tij na janë kthyer neve, e na kanë hy, pas tre dite që është vrarë ai, kënd e kanë gjetë ata e kanë pre e, kush si ka ndëgju e kanë vrarë. Frigoheshim se e njëjta gjë do të na ndodhte edhe neve. Ne dolëm para se të vinin ata.

Kur jemi ardhë në Meje, e kemi gjetë, ne i thonim ktyneherë shtruna e dheve. Në mesin e tyre kishte policë e ushtarë, e Sheshel, e lloj-lloj. E kam parë me sytë e mi

blond than I, taller, and so on (breaks down into tears, swallows).

OMPF: Could you tell us about some moments before the war when you were all together?

Sadri: I used to be happy. I invited all well wishers when I had my son circumcised. I had a party. I will never forget that joy. Then the war came. In the evenings I used to talk to him [my son] sometimes, “Should I send you here or there,” but to our bad luck, I did not manage to fix his passport, and without a passport I was afraid for him to cross the borders. Also, they used to say the borders were mined, so we didn't dare to flee. When the [Serbian] army and police came and ousted us, they wanted to deport us to Albania. They sent us to Bishtazhin, somewhere past Gjakova, young and old, children, whoever was there. Nobody bothered us. They didn't harass us. They just kicked us out from our homes, through the door, outside.

When we went to Bishtazhin, some airplanes came and two tractors were in front of our tractor; those in front were shelled. Neither the police nor army allowed us to leave. They kept us there all night long. I slept with my son that cold night. They told us, “We cannot release you before the committee from Europe comes to see if bombing was done by NATO or Yugoslav planes”. When it was four o'clock in the afternoon they said to us, “All of you go back home. Nobody will touch you”. We went home and for a day or two or three, I don't know now, we stayed there and nobody bothered us. But then a Serb in Meje named Milutin was killed. I didn't know who he was then or now. No one knows who he was.

Afterwards, they began to kill whomever they found, whoever didn't obey them. We were afraid the same thing would happen to us. We left before they reached us. When we reached Meja, there were so many people rounded up -it reminded me of a sheep pen - by the police, Sesel's4 soldiers. I saw the Russian flag and those soldiers - Russian mercenaries - all with my own eyes. They didn't leave anyone in peace. We were all stopped, each vehicle, each person. They took whomever they wanted and let go whomever they wanted. I tried my hardest to recognize some of the police but they all had stocking masks on.

When our turn came they took my son. He put his hand over mine. They grabbed him by the shoulder and told him to go to “the group over there”. When all was 4 Vojslav Seselj was head of the Serbian Radical Party prior to his indictment for crimes against humanity in 2005 by the International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia in the Hague.

bio je isto visok kao ja (smeši se), i ja bih mu rekao, šalio bih se ponekad sa njim, rekao bih mu: “Više ličiš na moga oca nego na mene”, bio je svetliji nego ja, visočiji, i tako.

KNLSM: Možete li nam reći o nekom lepom trenutku pre rata, kada ste svi bili zajedno?

Sadri: Da, bilo je slavlje kad sam sunetisao* sina, pozvao sam sve moje najdraže. Nikad neću zaboraviti tu radost. Posle je počeo rat. Ponekad bih uveče razgovarao sa mojim sinom: “Da li da ate pošaljem tu ili tamo …”, ali mojom i njegovom nesrećeom nisam mogao ništa da uradim, da mu sredim pasoš, a plašio sam se da ga pošaljem preko granice bez pasoša.

Govorilo se da su granice bile minirane tako da nisam smeo(uzdiše). Kad je vojska i policija (srpska) došla da nas istera za Albaniju, isterali su nas do Bištažina, ispod Đakovice tamo, mlade, stare, decu ko god bio, sve. Niko nas nije dirao, ništa nam nisu rekli, samo su nas izbacili iz kuća. Kad smo otišli u Bištažin, došlo je nekoliko aviona, dva traktora su bila ispred mene, oni ispred njih su bili bombardovani. Niti policija ni vojska nam nisu dozvolili da odemo. Držali su nas tu celu noć. Spavao sam sa sinom te noći. Bilo je hladno. Rekli su nam da ne mogu da nas puste dok ne dođe komisija iz Evrope, da vidi da li su to bili NATO avioni ili jugoslovenski. U četiri sata posle podne došl su i rekli su nam: “Hajde da se vratite, da idete vašim kućama, svi, nema niko posla sa vama.“ Vratili su nas, otišli smo našim kućama.(uzdiše).

Jedno dan, dva ili tri, ne znam sada, bili smo u našim kućama, opušteni, niko nas nije dirao. Posle nekoliko dana ubili su jednog Milotina, tako smo zvali jednog srbina, u Meji. Ko je on bio, ja još uvek ne znam, i većina ljudine zna. I posle njegovog ubistva počeli su redom na nas. Tri dana nakon njegovog ubistva, poklali su koga god su našli, a ubili one koji ih nisu sluša. Plašili smo se da će se isto desiti i nama. Pobegli smo pre nego su oni došli. Kad smo stigli u Meju, videli smo stado ljudi (nekada smo govorili stado ovaca). Tu je bilo policije, vojske, šešelja, svakakvih. Video sam mojim očima rusku zastavu i one ruske vojnike-dobrovoljce. Nije bilo čoveka koga nisu zaustavili. Sve su nas zaustavili, svako vozilo, svakoga čoveka. Koga su hteli su uzeli.

Pokušavao sam da vidim, da prepoznam nekog policajca, ali oni su bili stavili čarape (maske), nisam mogao nijednog da prepoznam.

flamurin e Rusëve edhe ata lloj ushtarësh-vullnetarë të Rusisë. Nuk na kanë lënë asnjë njeri pa e ndalë. Na kanë ndalë të gjithëve, secilen makinë, e secilin person. Kënd ia merrte mendja e merrinin. Jam mundu, i kam shkyer sytë duke shiku, me e njoftë ndonjë polic, po ata i kishin vendosë çorapet [maskat], nuk mundja me e njoftë asnjë.

Kur erdhi rendi, erdhën e ma morën edhe djalin, e

destroyed we were told to go towards Gjakova until the Ura e Shenjte (The “Holy Bridge5). There were more police and soldiers than civilians. I left my son there.

There was nothing I could do. There were about 500 [people] in the field, lots of people. They [the police] faced the boys and forced them to clasp their hands behind their heads. Those bastards stood like this so the people could not move. Then we left. Eventually we crossed the Morina border pass into Albania at some

2 D.m.th Ngritu.

3 D.m.th Dilni.

5 A well-known landmark in Gjakova/Đakovica.

Kad je došao red, dođoše i uzeše i moga sina Stavio je(policajac/vojnik) ruku na moje rame ovde (dira rame), ščepao ga za rame, “Ustani!”, reče, “Digni se, u tu grupu tu”. I kada su završili sa tim, rekoše nam da odemo u pravcu Đakovice do Svetog Mosta, tu je bilo više policajaca i vojnika nego civila. Tu sam ostavio sina.

Nisam imao šta da radim. Bilo ih je otprilike 500 osoba, jer je livada bila sva puna. Premeštavali su te ljude, jedno prema drugom, ovako (prekrštava ruke), i naredili

036 037

vendosi dorën [polici/ushtari] përmbi dorë timen këtu (e prek krahun), ia ka ngjitë në krah, ”dikse2”, tha “izdja3”, në grup aty. Edhe kur mbaruan të gjithë, që na shtypën të gjithëve, na kanë thënë, me shku në drejtim të Gjakovës deri tek Ura e Shejtë. Aty ma shumë ka pas ushtarë e polic, se sa ka pas civil. E aty (në Meje) e kam lanë djalin. Nuk kam pasë çka me ba. Kanë qenë rreth 500 persona afërsisht, se u mbush lendina grumbull. E i kthenin ata djemtë prej shoqi-shoqit kështu (i kryqon duart), e i urdhëroni me i lidhë duart kështu (duart e kapura pas koke, e demonstron, dhe ofshanë). Ata qafirat u rrishin për këndej e këndej, që mos me lëvizë. E kemi dalë, kemi vazhduar rrugën deri sa kemi mbërri në Morinë, në kufi, diku gjatë natës. Kur kemi shku në kufi, pasi e kemi kaluar kufirin ka dalë një shqiptar, Myrteza Rexha4 dhe na ka dërgu me traktor në oborr të vet, ne ishim 40 vetë në traktor, fëmijë e gra. Na kanë mirëpritur dhe na kanë dhënë ushqim edhe pse kishin qenë një familje e varfër. Të nesërmen na kanë vendosë në disa kamiona, e na kanë dërguar në Krumë, atje e kemi gjetë, vajzën e dajës tim. Kemi ndejtë dy netë, të tretën ditë ka ardhe një tezak i asaj mbesës, (burrin e asaj mbesës e kanë ndalë me djalë timin). Pastaj kemi shku në Bajram Currë. Kemi flejtë edhe dy netë në Bajram Curri, e masandej kemi shku në Tiranë, ku kemi gjetur vend për me ndejt për dy muaj e një javë me ndihmën e mbesës dhe djalit të saj Tafë Gaxheli që ishte mjeshtër atje. Ka pasur thashëtheme të ndryshme, dikush thonte kështu, dikush ashtu, deri ditën kur thanë hyni NATO [në Kosovë]. Jam kthyer me djalin e mbesës dhe me disa njerëz nga Prizreni. Atëherë, nuk e di në atë vit apo në vitin e dytë, një i afërm Beqaj - ai i ka pasë katër vëllezër e dy djem' të vëllaut, të humbur me djalin tim, në atë vend - ai më tha: “Me shku në Shkup, me u taku me një avokat të Nishit”. U takuam me atë avokatin. Na i kërkoj disa fotografi të djalit tim, edhe tha: “Nëse e gjej djalin, flitet se janë një pjesë e madhe të nxënë, janë në dorë të ushtrisë janë 'vojna tajna'5, e nëse mundem me i zbuluar se kush është e kush s'është”, tha, “atëherë ju tregojmë se sa para keni me dhanë”, edhe na e dha numrin, mirëpo asnjë lajm s'doli gjë prej atij, asgjë.

E tani, çka me bë? Nuk mund të rrija. Kam shku, duke e kërkuar Rrustemin, duke i pyet ata kush u lirojke prej burgut. Më në fund një ditë prej ditësh, është një Z.B6 që jeton në Gjakovë, i cili ma kishte dërgue një Beqë Beqaj, ai më tha:”Shkojmë se Z.B ka lajme për djalin tënd edhe e ka gjetë një njeri të mirë, e ai na tregon diçka për djalë, se a është i gjallë apo i vdekur”. Kështu, bashkë me atë 2 D.m.th Ngritu., 3 D.m.th Dilni., 5 D.m.th. Sekrete të Ushtrisë 6 Shqiptarë-kosovarë

4 Një shqiptar nga Shqipëria

point during the night when an Albanian6, Myrteza Rexha, took us with the tractor to his family. There had been forty of us, including women and children, in the tractor. They welcomed and fed us even though they were a poor family. The next day we went to Krume on some trucks. There we found a niece of ours (the niece's husband was taken with my son) and went to Bajram Curre where we stayed for two nights. We then went to Tirana were we stayed for two months and a week with the help of my niece and her son, the handyman, Tafe Gaxhelli. There were different rumours until the point when they said NATO had entered [Kosovo] and that we could return. I returned with the son of my niece and some people from Prizren. The following day we went to my house. Then, whether that year or the next year, Beqe Beqaj, my neighbor, who had four brothers and two of their sons missing from the same day and place as my son, suggested that we should go to Skopje to meet a lawyer from Nis7. The lawyer asked for photos of my son. He told us he wanted the money only if he found my son. He explained that if they are in the hands of the army then it is a military secret. However, in the event that he can determine who is where, then he will say how much we have to give. He gave us his number but we never heard a peep from him again.

What to do now? I couldn't just stay. I went looking for Rrustem, asking anybody and everybody I met what they might know. Finally, there was this Z.B. living in Gjakova.

Beqe came over saying that Z.B. had news “about your son and has found a good man who can say if your son is alive or not”. With another relative, we went to meet Z.B. and we set off for Rozaje in Montenegro. We found that man and he had a sign, “Seventh Strength”, written on his car and he had the right vehicle registration number. Z. spoke with him and then he asked me if I had a photo of my son. He said that if I want to know whether my son is alive or not he needs 10,000 DM. I gave him 1000 DM, which was all I had at the time. This person told me that he would call Z. and then I would bring the remaining amount. From the time that I met this Z. contact, I worked with him for more than a year traveling everywhere, to Nis, to Kursumlija, another time to Kragujevac, showing photos and being told that he is here, there and on and on. In the end, I broke off my relations with him because nothing came of it.

OMPF: When you visited those places what did you see 6 An Albanian from Albania.

7 Major city in Serbia.

su im da postave ruke na ovaj način (ruke postavljene iz glave, pokazuje i uzdiše). Ti idioti stajali tu i tamo samo da se ne bi ovi pomerili. Mi smo nastavili naš put sve dok smo stigli do Morine, na granici, tokom noći. Kad smo otišli do granice, kad smo prešli granicu sreli smo jednog Albanca, Murteza Rexha, i on nas je odveo sa traktorom do njegovog dvorišta, bilo nas je 40 osoba u traktoru, žene i deca. Dobro su nas dočekali i dali su nam hranu iako su bili vrlo siromašna porodica.

Sledećeg dana su nas smestili u nekoliko kamiona i odveli sun as do Krume, gde smo našli sestru od mog ujaka. Ostali smo tu dve noći, trećeg dana je došao brat od tetke od unuke (njenog su muža zaustavili sa mojim sinom). Posle smo otišli do Bajram Curija. Spavali smo dve noći u Bajram Curi-ju. Posle smo otišli do Tirane, gde smo našli mesto za dva meseca i nedelju dana uz pomoć moje rođake i njenog sina Taf Gadželji, koji je radio kao majstor tamo.

Bilo je raznih ogovaranja, neko bi rekao ovako, neko onako, do tog dana kad su rekli da je NATO ušao (na Kosovu). Vratio sam se sa sinom moje rođake is a nekim ljudima iz Prizrena. Tada, ne znam da li te godine ili druge godine, jedan rođak, Bećaj - njegovih četiri sina i dva sina njegovog brata zajedno sa mojim sinom su bili izgubljeni, na tom mestu - rekao mi je: “Idemo do Skoplja da se sastanemo sa jednim advokatem iz Niša”.

Sastali smo se sa tim advokatom. Zatražio je nekoliko fotografija moga sina i rekao je da ako nađe moga sina, “Priča se da je jedan veliki deo bio zauzet, da su u rukama vojske, da je to vojna tajna i ako možemo nešto saznati ko je a ko nije, rećićemo vam koliko para bi trebalo da date”., i dao nam je broj, ali ništa nije bilo od njega, ništa.

E sad, šta da radim sad? Nisam mogao da ostanem.

Otišao sam, tražio sam Rrustema, pitao sam sve koji su bili pušteni iz zatvora. Na kraju, jednoga dana, jedan Z.B. koji živi u Đakovici, i koji mi je poslao jednog B.B., rekao mi je: “Idemo, jer Z.B. ima vesti o vašem sinu i našao jednog dobrog čoveka i on će nam reći o sinu, da li je živ ili mrtav”. Tako smo zajedno sa tim komšijom otišli da sastanemo sa Z.B. Sa Z.B. smo otišli do Crne Gore, u Rožaje. Kad smo stigli tamo, našli smo tog čoveka, na njegovim kolima je na sve strane bilo ispisano “sedma sila”, imao je I te brojke. Zeća je govorio sa njim i on me je pitao da li imam neku fotografiju moga sina. Reče: “Ako hoćeš nešto da saznaš o tvome sinu, da li je živ ili mrtav, trebalo bi da imate 10000 maraka”. Dadoh mu 1000 maraka, samo

038 039

kojshiun kemi shku me u taku me Z.B. Me Z.B kemi shku atje në Mal të Zi, në Rozhajë. Kur kemi shku atje e kemi gjetë atë njeri, ai kish pas të shkruar në makinën e tij në të gjitha anët ”Sedma silla'' (“Fuqia e Shtatë”)., kështu e kish pasë edhe ata numrat. Z.B fliste me të dhe ai më pyeti mua se a kam ndonjë fotografi të djalit. Tha: “Nëse don me ditë diçka për djalë, ku është, a është i gjallë, a i vdekur, tha duheni me i pas 10.000 marka”. Ia dhashë 1000 marka, vetëm ato i kisha atëherë. Ai tha: “E thirri unë Z.B, tha e vini këtu e tjerat [para] i sjell”. Prej asaj date ku është në fillim aty, e deri tani ende nuk është ba një vitë që e kam ndërpre atë punë me ata, nuk jam ndalë anjëherë, vetëm herë këtu e herë atje, herë shkonim në Nishë, herë në Kushumli, herë në Kragujvec, vetëm kah s'më ka dërguar ai, gjithkah, e m'i tregojke do fotografi më thoshte këtu është, këtu, e atje, e shko, e shko. Së fundi e kam ndërprerë lidhjen me të sepse kurgja nuk doli prej tij.

ZPZhML: Axhë, në ato vende kur shkuat çka shihnit ju atje?

Sadriu: 'Sha Zotën kurgjë nuk shihja more, veç personi që kontaktuam thonte që ata [djali i tij dhe të tjerët] janë të fshehur edhe është fshehtësi ushtarake. Ee, e pak pa e ndërprerë lidhjen i kërkoi 11000 marka. Çdo herë, 37000 marka, të gjitha për këtë dorë, unë ia kam dhënë këtij [Z.B], e ai atij M.M7, të gjitha në prezencën time. Z.B ishte ndërmjetësi im, kështu ishim marrë vesh.

ZPZhML: Kur ia jepnit parat atij M.M, çka të premtonte ai, çka të thoshte?

Sadriu: E ke djalin kështu, e ke këtu, e ke me kaq shokë me veti. Kaq janë këtu, premtime të tilla bënte sa mundej. Kur është ardhë fundi për me u shkëputë lidhja me të, Z.B tha: “Unë nuk vij më herë tjetër pas tij, sepse është duke na gënjyer ai M.M”. Unë, a kisha çka me ba?

Jam mundu me e kërku numrin e kumbarës, kumbarës së djalit tim i cili është në Mal të Zi. Jam shku në Shpunë, përtej Podgorice e kam gjetë atë kumbarën e djalit atje. Kur më ka parë kumbara, edhe nriklla, edhe vajza, edhe kush ishte aty, kanë qajtë. E thash: “Unë jam ngusht kështu, kështu djali”. Tha: “Tash, masi paske ardhë këtu, ti me ndejtë këtu një natë a dy apo sa të jetë nevoja, e pastaj po shikojmë mundësitë, po ti ku je ardhë ti?” Thash: ”Unë kam ardhë me këtë M.M, ky më ka sjellë”. Atëherë duke biseduar M.M me këtë kumbarën, dolën bukur të afërt kah miqët e këtij kumbarës. Kështu në fund vendosëm të vazhdojmë me

7 Serbi i cili i ka mashtruar

there?

Sadri: For the love of God, I saw nothing but Z.'s contact person was saying they [his son and others] are hidden and it is a military secret. Before he finished he asked for 11,000 DM from me. I handed over 37,000 DM which was passed from Z. to M.M., all in my presence.

Z. was my intermediary. That is what we had agreed on…

OMPF: When you gave the money to M.M., what did he promise you? What did he say?

Sadri: He said, “Your son is like this, he is over there, and has many friends with him. This many are here…”

These were the kinds of promises he gave. When it came to breaking it off, Z. said, “I will not come anymore because he, M.M., lies to us”. What could I do? I tried to look for the number of my Godfather9, my son's Godfather who is in Montenegro. I went to Shpune, outside of Podgorica10, where I found my Godfather.

When he and his wife, the Godmother, saw me they and the daughter cried. I told them this is about my son. He said “Since you came here you will stay here a night or two or depending on the need and we will look for him if we can. But where did you come from?” I said, “This chap, M.M., brought me here”. Then after the Godfather talked with him they realized that they know each other.

So, in the end, we continued together. My Godfather gave me money to give to M.M. in my presence, and he told Godfather, “I have to share with captain-so-and-so, lieutenant so-and-so, and colonel so-and-so”. Once, I asked this M.M. how many DM would be needed and he said 11,000 DM. He said, “Bring the money with you.

Come to Rozaje and you will either see your son with your own eyes or you will be satisfied to see at least see some sign of your son”. And then I left. I could only get 9000 DM. When I went with him he said, “It's not enough - there is no way round it because I have to give 5000 to all these other people”.

OMPF: How did you collect that amount of money?

Sadri: I told you, there are some relatives in Dujake village their daughter, Gjyla and her husband, A.K. My Godfather, M.M. and I went to meet them to ask if they had 2000 DM to lend me because of the situation. He gave me the money that I gave to Godfather. This M.M said to me, “are you coming to see your son or will your Godfather come?” I told him that I trust the Godfather as I trust myself. Godfather went because it involved 9 Godfather (and Godmother) in this instance refers to the special relationship this elderly couple felt towards Rrustem. When Rrustem was born, he cut his first lock of hair.

10 Podgorica is the capital of Montenegro.

sam te imao tada. On reče: “Zvaću ja Z.B, doćiće te ovde i drugu sumu ćete doneti”. Od tog datuma gde je već bio početak, do sada, još uvek nije godinu dana prošlo da sam prekinuo vezu sa njima, nikada nisam stao, vamo-tamo sam išao, išli smo po Nišu, Kuršumliji, Kragujevcu, gde god bi me onaj poslao, svugde, pokazivao bi mi fotografije, rekao bi mi da je ovde, tamo, i tako. Na kraju sam prekinuo vezu sa njim jer ništa nije bilo od njega.

KNLSM: Čiko, u tim mestima gde ste išli, šta ste videli tamo?

Sadri: Bogami, ništa nisam video, samo je ona osoba sa kojom smo bili u vezi rekla da su oni (moj sin i drugi) sakriveni i da je to vojna tajna. Ehee, i malo dok još nismo prekinuli vezu tražio mi je 11000 maraka.

Ukupno, 37000 maraka, sve to, ja sam dao ovome (Zeći) i on bi dao onome M.M., sve u mom prisustvu. Zeća je bio moj posrednik, tako smo se bili dogovorili.

KNLSM: Kada ste davali novac tome M.M., šta bih vam on obećao, šta bi vam rekao?

Sadri: Sin ti je ovako, ovde, sa ovoliko drugova je, ovoliko ili onoliko, takvih stvari je obećavao koliko je mogao. Kada je došlo do kraja da se prekine ova veza, Zeća je rekao: “Ja više neću da jurim za njim jer nas laže taj M.M”. Da li sam bio u stanju nešto da uradim? Trudio sam se da nađem kumov broj, kuma moga sina koji je u Crnoj Gori. Otišao sam u Špun, preko Podgorice, našao sam kuma moga sina tamo. Kada me je kum video, žena, ćerka i drugi koji su bili tu, plakali su. Rekao sam im: “Ja sam u teškoj situaciji, ovako i ovako se desilo mome sinu”. Rekao je “sad kada si već došao ovde, ostaćeš jednu ili dve noći ovde ili koliko ti bude trebalo, sada da pogledamo neke mogućnosti, ti gde si to došao?“ Rekoh mu da sam došao sa ovim M.M., da me je on doveo. Tako u razgovoru sa njim saznah da kum zna ovog M.M. Tako da smo odlučili da nastavimo sa njim. Kum mi je dao novac da dam M., u mom prisustvu i on je rekao: “Daću ovaj novac kapetanu, pukovniku i drugima”. Jednom sam upitao ovog M.M.-a koliko mu maraka hoće, a on reče 11000. Rekao mi je da uzmem novac sa sobom, da odem do Rožaja, jer “Ili ćeš ga videti svojim očima ili ćeš biti zadovaljan ako vidiš koji god njegov znak.“ Ja sam skupio sam 9000 maraka.

Kad sam otišao tamo, i sastao se sa njim, rekao mi je: “Ne može, nije dovoljno, nemam šta da ti radim, jer treba dati ovome 5000, i onome i ne može se drugačije.“

të. Kumbara mi dha parat për me i'a dhënë M.M, në prezencën time dhe ai i tha kumbarës: “Kam me ia dhënë këto para filan kapetanit, filan pukovnikut, filan nënkolonelit e tjerëve”. Njëherë e pyeta këtë M.M sa DM nevojiten, e ai tha 11000. Ai tha: “Merri parat me veti, eja në Rozhajë”, tha, “se ose ke me e pa djalin me sytë tu, ose ke me kanë i kënaqur me i parë shenjat e djalit”. E unë dola i mbledha vetë 9000 marka. Kur shkova, u takova me të, ai tha: “Valla s'bënë vetëm kaq para”, tha “nuk mjaftojnë”, tha “s'bënë, s'kam çka me t'ba, se duhet

crossing the border from Montenegro to Serbia and I wasn't able to cross. I waited at A.K.'s house. The following day they came - Godfather didn't come but M.M. said, “Congratulations” to me, and to the others, the Bosnians. There was a kind of happiness. We asked where the Godfather was and they said he was tired and went home. Then A.K told M.M., “don't lie to the poor man for if you do you will face consequences some day”. A.K. and M.M. got into an argument. I begged A.K. not to ruin things, “for you have five

KNLSM: Kako ste skupili taj novac?

Sadri: Rekoh vam, imam nekoliko prijatelja u selu Dujak, tamo su, njihova ćerka Gjula i njen muž A.K. Otišao sam sa kumom i sa ovim M.M-em kod njega. Upitah ga:“Da li možete nekako da mi nađete 2000 maraka i objasnio im situaciju”. Dao mi je novac i ja posle ga dadoh mome kumu. Ovaj M.M. mi reče: “Hoćeš li da dođeš da vidiš sina ili će tvoj kum?” Rekoh mu: „Verujem mome kumu kao i što on veruje meni”. Rekoh mu: „Neka ide kum jer znate, da ne bih imao probleme na granici Crne Gore i

040 041

5000 këtij, e atij e s'mundem ndryshe”.

ZPZhML: Si i mbledhët ato para axhë?

Sadriu: I kam disa miqë të katundit Dujak, janë atje, është bija e tyre Gjyla edhe burri i saj A. K. Shkova atje me kumbarën edhe me këtë M.M, shkuam tek ai . U thash: “A mos i keni, bre, 2000 marka me mi gjetë se kështu i kam punët?” Mi ka dhënë paratë dhe ia kam dhënë kumbarës. Ky M.M më tha: “A po vjen ti me e pa djalin apo po e dërgon kumbarën?” Thash: “Kam besë

children and I only have one”. This is what we agreed on and that is where we left it when he gave me those 2000 DM. Then they told me to come again. Godfather said, “I don't trust him and you also don't trust him. If you are sure, when you go, then you can give the money to that captain who is supposedly holding your son. If you are convinced, you can give the money, if you are not, don't give the money. Keep the money in the suitcase”.

When I went to Rashka11 he pulled the car right up in

Srbije, i da nije bili njega ne znam šta bih radio. Ostao sam kod tog A.K.. Sledećeg dana su došli…nije on došao nego onaj M.M., reče: “Da ti čestitam”. Mi smo se obradovali, da tako kažem. Upitah ga: “Gde je kum?”, reče: “Kum je umoran i otišao je kući”.

Posle Adem odvrati tom M.M.: “Ne laži jadnika, jer ti lažeš ovog jadnika ali sve će ti se loše vratiti”. Posvađali su se. Molio sam ovog Adema: “Nemoj, nemoj da mi ovo pokvariš sve jer samo Rrustema imam, nemoj da mi

në kumbarën sikurse me kanë për veti”, thash “Ani, le të vjen kumbara”, se a din mos me pas probleme në kufi prej Cerrnagorës8 e andej në Serbi, e mos me qenë ky s'kisha pas kah me dalë. Ndejta unë tek ky A.K. Të nesërmen erdhën-kumbara s'erdhi por ai M.M erdhi, tha: “Ta qestitim”9, tha “Tha ta uroj djalin”, kështu më tha mua edhe atyre boshnjakëve. E na u gëzuam, njëfare të gëzuari. I thash: “Ku është kumbara?”, e ai tha: “Valla, kumbara është lodhur, e ka shku në shtëpi”. Pastaj A..K i tha atij [M.M]: “Mos e gënje fukaranë, se ti e gënjen tha këtë fukaran, veç dikur ka me të dalë keq”. E u fjalosën njeri me tjetrin. Unë iu kam lutur këtij A.K: ”Aman mos, mos ma prish punën, se kështu, unë s'kam veç atë [Rrustemin]. Tash me ba me ma ba ndonjë sherr ai thash s'mundem më”. Kështu i kemi lënë fjalët aty kur mi ke dhanë 2000 marka. Tani prej aty më kanë thënë të shkoj edhe një herë. Nuk i zinte besë ky A.K, edhe tha: ”Ti s'je ka zënë besë”, kumbara atë ditë tha: “Nëse je i bindur kur të shkojmë aty, ke me ia dhënë edhe këto para atij përgjegjësit” (se gjoja ishte njëfarë kapedani që e kishte djalin). Nëse je i bindur, ke me ia dhënë parat, nëse nuk je i bindur, atëherë jo. Parat tha mbaji në qantë”.

Kur kam shku në Rashkë, u dalë e ka ndalë makinën para kasarnës. E dallova se është oficer, ai vinte tëposhtë tek ne. Erdhi e u ul mbrapa në makinë ku isha edhe unë, u përshëndet me ne edhe tha “A doni me ju tregu fjalët e Rrustemit?”. E ka nxjerrë një magnetofon të vogël, e ma ka lëshu. Aty e ndëgjova duke i thënë në në gjuhën serbe: „Rrusteme qitaj pismo.“10, e djali ju ka përgjigjë me këto fjalë: “Razumem druzhe kapetane, da qitam pismu”.11. Më ka shku trillim shumë ai zë, i sigurtë kam qenë se u kanë vet djali (përbihet). Kam pritë edhe pak, ja ka fillu me folë, gjoja djali në gjuhën shqipe (i fshinë lotët), kur ai tha: “Jam unë”. Magnetofoni folke. Ne të gjithë ishim duke e ndëgjuar. Ai vazhdoi: “Unë jam, Rrustem Sadri Tahiraj”., kështu qartë, po zëri nuk më tingëllonte sikur ai (sytë i mbushën me lotë, mundohet të i përmbaj lotët, dhe përbihet), tha „Fshati Rracaj, komuna Gjakovës. Jam shëndosh e mirë”., edhe i dha fund fjalëve me këtë (i rrjedhin lotët). Kumbara tha: ”A je i kënaqur?” Thash “Deri dikun”, i thash “në ato fjalët e para isha i kënaqur, sikur me qenë kah e shoh me sy (i dridhet zëri), po në këto të fundit nuk isha i kënaqur”.

Atëherë, kur i kam thënë unë kumbarës “deri dikun”, ky kapedani që ishte aty tha: “Zashto12?”, e nuk ka vazhdu ma tutje, është kthy edhe tha: “Ose në këto tre ditë, ose në këto 5 ditë, kam me ua sjellë djalin këtu, kam me ju 8 Mali i Zi 9 D.m.th.-Ta festojmë 10 D.m.th.: “Rrustem lexoje letrën!

11 D.m.th.: “Kuptoj shoku kapetan, ta lexoj letrën” 12 D.m.th. “Pse?”

front of a military camp. I recognized the guy as he approached us. He was an officer. He sat down in the back of the car where I was, greeted us and asked, “Would you like me to tell you what Rrustem has said?”

He took out a mini cassette player and he turned it on and I heard in Serbian, “Rrustem, read the letter”. My son answered, “I understand, Captain, Sir”. I recognised that voice for I was pretty sure it was my son (swallows).

I waited a bit and my son began to speak Albanian (wipes his tears). He said, “It's me”. The cassette player was talking. We were all listening to him. He continued, “It's me, Rrustem Sadri Tahiraj,” in a clear voice but the voice didn't sound like his. (His eyes were full of tears as he tried to wipe them away; he swallowed). He mentioned the village, Rracaj, in the municipality of Gjakova. He finished with the words, “I'm safe and sound” (tears running down his face). Godfather asked me if I was satisfied. I said I was “up to a certain point. I was satisfied with those first words; it was like seeing him with my own eyes (his voice quivers), but I was not satisfied with the last ones”. When I said to Godfather “to a certain point,” the captain asked me why. He didn't wait any longer, turned and said, “In three to five days I will bring your son here and you will see with your very own eyes. He asked if I agreed. I said, “Yes,” but it didn't end up like that.

After three to five days, nothing happened. The war broke out in Bujanovac12. This provided excuse after excuse – he [our captain contact] was busy with the war.

So day in and day out, deception after deception, the amount came to 84,000 DM. I gave them deutschmark, dollars and Swiss francs. Everything I owned, I sold, but to me all that amount was not more than a single cigarette. My family always told me, “Be careful Uncle Sadri, because they are lying to you. The Serbs are deceiving you”. “No,” I told them. Then, I heard nothing from them [the Serbs]. I have come this far (he lowers his shoulders). I made requests to a lawyer, Teki, and I once made a request to a lawyer here in Gjakova. I also went to Bekim Blakaj13 in Prishtina. I tried everywhere.

Everyone told me that I have to have a document, and I had no documents except those that I gave to you. And now I wanted to meet Natasa Kandic14. I had made a request to her a year or two ago, but no word at all from her. How could it be?

Afterwards, I saw some newspapers. Someone named 11 In Serbia.

12 Bujanovc/Bujanovac is an ethnically-mixed town in Southern Serbia and during this period there was civil strife between Albanians and Serbs.

13 A co-worker with the Humanitarian Law Center in Pristina 14 The founder and director of the Humanitarian Law Center in Belgrade

napraviš neki problem ”. Reče: „Ne može više, tako smo se dogovorili tada kada si mi dao 2000 maraka.“ Tu mi reče: “ Dođi još jednom”. Nije mu Adem verovao i reče: “Ti mu nisi verovao, kum je tog dana rekao ako si siguran, otićićemo da damo novac tome glavnom (kobajagi bio je neki kapetan koji je imao sina), ako si siguran, daćeš mu novac ako nisi, onda ne. Novac drži u torbi.“ Kada sam otišao u Rašku, izašao je i zaustavio je vozilo ispred kasarne. Primetio sam da je neki oficer, dolazio je prema nama. Došao je i seo je iza vozila gde sam i ja bio, pozdravio nas je i reče: “Hoćete li da čujete Rustemove reči?”. Izvadio je jedan mali kasetofon i pustio ga je. Tu čuh kako mu na srpskom govore: “Rrusteme, čitaj pismo”, moj sin odgovara: “Razumem druže kapetane, da čitam pismo”. Pomislih da nije njegov glas ali sam siguran da je bio to moj sin. Čekao sam još malo, počeo je da govori na albanskom jeziku (briše suze), i reče: “Ja sam”. Svi smo slušali taj kasetofon. On je nastavio: “Ja sam Rrustem Sadri Tahiraj”, tako jasno, ali glas nije izgledao kao da je on (pun suza, pokušava da ih krije), reče „selo Racaj, Ðakovica, ja sam dobro”., i ove su bile poslednje reči (plače). Kum reče: “Da li si zadovoljan?”, rekoh mu da donekle, sa tim prvim rečima sam bio zadovoljan kao da ga vidim (trese mu se glas), ali sa ovim zadnjim rečima nisam zadovoljan. Tada kada sam kumu rekao “donekle”, taj kapetan me je upitao: “Zašto?”, i nije nastavio dalje, samo se okrenuo i rekao: “Ova tri dana ili pet dana, dovešću vam sina ovde, nazvaću vas i doćićete i videćete ga svojim očima. Da li je to u redu?”

Rekoh mud a jeste ali nije se tako desilo.

Posle tri dana, posle pet dana nije bilo ničega. Počeo je rat u Bujanovcu, tako je on koristion taj rat lao izgovor.

Tako dan za danom, prevara za prevarom, došlo je do 84000 maraka. Davao sam im novac, marke, dolare, franke, tražeći sina, šta sam imao svoje, sve sam prodao, to nije imalo nikakve vrednosti i poredio sam sve sa jednom cigaretom. Porodica mi je uvek govorila: “Nemoj, bre čika Sadrijo jer te lažu i varaju Srbi”. Rekoh: “Sigurno, jer nikakvih vesti, informacije ništa od njih”.

Došao sam dovde, pisao sam molbe, i ovome advokatu Tekiji i jednom koji je u Ðakovici. Bio sam i kod Bekim Blakaja u Prištini. Trudio sam se svugde. Svi su mi govorili da bi trebalo da imam dokumente, a ja nemam dokumente, osim ovih što sam vama dao. Želeo sam da se sastanem is a Natašom Kandić, evo jednu ili dve

042 043

thirrë juve tha keni me ardhë edhe me pa me sytë e juaj.

A mbeti kështu?” Thash: “Po”, por nuk doli ashtu.

Pas 3 dite, pas 5 dite s'ka asgjë. Filloj lufta në Bujanovc, e tani e arsyetonte ai këtë punë me luftën atje. Kështu edhe ditë pas dite, mashtrim pas mashtrimi, shuma mberriti në 84000 marka. U kam dhënë para, marka, e dollarë, e franga, duke kërkuar. Çka kam pas sende të mijat krejt i kam shitë të gjitha, por mua nuk mu dukshin me vlerë ato punë, me sa me i krahasu me një cigare duhan. Familjarët gjithmonë më kanë thënë: ”Mos, bre, daja Sadri, se po të rrejnë, po të mashtrojnë shkiet”., e unë thoja: “Jo, more, po (i dridhet zëri), asnjë lajm, informatë hiq [nga serbi]”. Erdha deri këtu tani (i ngreh supet). Kam bërë kërkesa, e kam bërë lutje, edhe këtij zotëri avokat Tekisë, edhe i kam ba njëfarë juristi është këtu në Gjakovë. Kam qenë edhe tek Bekim Blakaj13 në Prishtinë. Jam mundu gjithkah. Më kanë thënë të gjithë se duhet me pas dokumente, e unë s'kam dokumente vetëm këto çka ua dhashë juve. E tani kam pas merak me u taku edhe me Natasha Kandiqin14. Ka një vit apo dy vjet i kam bërë lutje, këtu e atje në Prishtinë me më taku me të, asnjë përgjigje. Si mundet me qenë kështu?

Masandej i kam parë disa gazeta, ku shkruan ky Baraybar15 që është në Prishtinë. Në atë gazetë thotë: ”Prej këtyre të zhdukurve është një shumë e tyre që janë të gjallë. Janë gjallë 439 vetë prej këtyre”. Kjo bukur shumë është duke më mbajt gjallë, edhe e dyta, e kam edhe njëfarë gjykatësi të Beogradit, edhe ai ka pa shkruar në një gazetë edhe thotë se dhjetra, dhjetra vende, ose dhjetra qytete të Beogradit janë burgjet sekrete. Por hë, (qeshet nën dhembë), në fund të fundit si e ka ba Zoti emër, ashtu do të bëhet edhe me mua, edhe me djalë edhe me të gjithë, (ofshanë).

Baraybar15 in Prishtina writes that of those who are missing probably a certain number are alive. There are 439 people alive. This has been keeping me alive.

There is his word, plus, some judge from Belgrade, who also wrote in a newspaper that there are hints of places or towns near Belgrade that have secret prisons. But (he smiles) I still believe in God, in the long run whatever God wishes, may it happen to me too, with my son and with everyone (he sighs heavily).

OMPF: Yes, uncle, I know it is difficult for you.

Sadri: I feel more pity (says with irony) for these internationals than for ours because everyone knows that this place is under the international command.

Once I went to Prishtina to some officers, they were either German or British, and I asked them, “Do you have children?” They were good people. “Yes,” said one of them. Then I said “if you have children then please think of us needing to know if our children are dead or alive, to put an end to it. “They promised they would see to it, but in the end no results; nothing at all.

And that's why I said (groans) the proverb, “one who can do something but doesn't will have all sins placed upon him”. And from what I can see, these international KFOR soldiers could do more. But I personally think there is a pretext, a friendship [with Serbs]. They don't want to ruin the relationship with them. I would appeal to all internationals to explain things to us because it's enough - six, seven years now. What if I die tomorrow, I'll go clear and charge no one except KFOR, mostly KFOR. Some blame goes to the others, the responsible ones.

This one is a lot better than those two previous ones.

This one explains things but in the end I don't think he is doing all he could.

OMPF: Whom are you talking about?

Sadri: This one, Petersen16.

ZPZhML: E, axhë, e di që e ke vështirë por….

Sadriu: Më shumë po më vjen keq (e thotë me ironi) prej këtyre ndërkombëtarëve, se jo prej të gjithëve, se të gjithë e dimë se komanda e huaj është tek ne. Kam shkuar njëherë në Prishtinë tek disa oficerë, a janë kanë gjermanë apo anglezë s'di gjë, e u thash: ”A keni fëmijë?” Burra të mirë kishin qenë, “Po” njëri tha. Thash: “Nëse keni fëmijë, edhe mendoni edhe për neve pak, që ta dimë të gjallë apo të vdekur, jepni fund më”. Ata na premtuan se kanë me u mundu, me i zbulu, por asgjë, asgjë hiq. E për ata thash (ofshanë), është një fjalë popullore tek ne: “Ai që mundet me bë diçka e s'bënë, në atë ngarkohen edhe gjynahet edhe punët”. E këtu për

OMPF: Were you able to obtain information about your son other than through the lawyers you mention?

Sadri: (groans) I cooperated a lot with the Red Cross. I also brought that cassette recording [of my son in Serbia] to them [the Red Cross]. They helped us a lot but we had great pain because one of them told me not to give money before you see things with your own eyes.

They helped, thanks to them. I was there and everywhere; sometimes alone, sometimes with others, friends and nephews, supporters. But what could they

13 Bashkëpunëtorë në “Qendrën për të Drejtën Humanitare-FDH” 14 Udhëheqëse e Zyrës së Fondit Humanitarë Ndrkombëtar (FDH)me bazë në Beograd- zyra në Prishtinë-Kosovë.

15 Udhëheqësi i Zyrës për Persona të Zhdukur dhe Mjekësi Ligjore - (ZPZhML).

15 Jose Pablo Baraybar is the Head of the Office on Missing Persons and Forensics (OMPF).

16 Mr Soren Jessen-Petersen was the fifth Special Representative of the Secretary General (SRSG), was the head of the United Nations Interim Administration Mission in Kosovo (UNMIK).

godine sam pisao molbe, vamo tamo u Prištini, nikakvog odgovora. Kako može ovo da bude ovako?

Kasnije sam video nekoliko novina gde je ovaj Baraybar, koji je u Prištini, saopštio da “od ovih koji su nestali, ima onih koji su živi, živih ima oko 439 osoba”. Ovo me održava u životu. Bio je i jedan sudija iz Beograda, koji je za novine rekao da desetina, desetina mesta ili desetina gradova u Srbiji su tajni zatvori. Ali he, na kraju krajeva, kako je Bog zapisao tako će bit i sa mnom, i sa sinom is a svima (uzdiše).

KNLSM: Znamo da vam je teško ali…

Sadri: Što mi je žao (ironično) ovih stranaca jer ne drugih jer mi svi znamo da stranci su glavni. Otišao sam jednom u Prištinu do nekih oficira, da li su bili Nemci ili Englezi, ne znam, rekoh im: “Da li imate dece?”. Bili su fini ljudi. Jedan reče da ima. Rekoh im: “Ako imate dece, mislite malo i na nas, da znamo da li su živi ili mrtvi, da zavrsimo vise sa ovim”. Obećaše nam da će se truditi da saznaju ali ništa, baš ništa.

Zato sam rekao, jedna narodna poslovica kod nas kaže “onaj koji može nešto da uradi a ne uradi, na njega će se sav posao i grehota natovariti”. A ovde, kako ja vidim, ovi stranci, KFOR, mogli su mnogo da urade. Ali ja sam ubeđen da ovde ima proteksije, sarađivanja sa Srbima.

Mrze ih da pokvare prijateljstvo sa njima. Još jedna narodna poslovica kaže “zemljoradnici se izlezavaju, a zabe se ubijaju“ , ...tako da nas je ovo snašlo. Apelovao bih svim strancima, da nam razjasne stvari jer dosta višešest, sedam godina sada. A šta ako ja umrem sutra?

Samo ovi KFOR, najviše KFOR napadam, idi kod jednih, drugih ... Ovaj zadnji se pokazao malo bolji od onih drugih. Ali ipak mislim da ne radi toliko koliko ima mogućnosti.

KNLSM: Koji je taj?

Sadri: Ovaj Petersen.

KNLSM: Osim što ste sarađivali sa ovim advokatima koje ste spomenuli, da li ste pokušavali na drugi način da dođete do informacija?

Sadri: (Uzdiše.) Sarađivao sam sa Crvenim Krstom.

Doneo sam im i kasetu. Dosta su nam pomogli, ali veliki bol, jer su mi rekli nekoliko puta: “Nemoj da daješ novac dok ne vidiš svojim očima”. Radili su, hvala. A da li sam bio tu, svugde sam bio, ja bih uzeo moje rođake sa

044 045

çka shoh unë, këta internacionalët KFOR-i kanë mundur të bëjnë më shumë. Por mua mu ka mbushur mendja personalisht, se ka pretekci këtu, ka miqësi [me serbët].

Po pritojnë me i prishë raportet me ta. Është një fjalë popullore që thotë: “Buajt shkrryhen, e bretkocat plasin”, kështu, këtu neve kjo na ka gjetë. E kisha me ba apel tek të gjithë bota ndërkombëtare, me na i sqaruar sendet, se boll ma- gjashtë, shtatë vjet tani. E çka nëse unë vdes nesër?! veç këta KFOR-in, më së shumti KFOR-in e

do? Things depend on others. I joined protests many times when Kouchner17 was here.

OMPF: I know it is very difficult for you, waiting for news about your son.

Sadri: Believe me, when bones and remains are found and families go to Merdare18, not a night passes when I can get any sleep. Not a day passes when I am able to eat. I don't know how to explain this [what I am going 17 Dr Bernard Kouchner was the first SRSG in Kosovo.

18 An administrative border town between Kosovo and Serbia where corpses or other remains are transferred from Serbia.

sobom da bih išao tamo, sa prijateljima. Ali šta su oni mogli da urade. To je zavisilo od drugih. Išao sam na proteste nekoliko puta, dok je onaj Kušner bio ovde (uzdiše).

KNLSM: Znam da je vrlo teško za vas biti u iščekivanju vesti o vašem sinu?

Sadri: Da ti kažem pravo, kada dolaze ove kosti, i kada izlaze tu na Merdare, svaka noć bez sna. Prođe dan a

akuzoj … shko një hajde një, përgjegjësa të ndryshëm.

Ky i fundit, ky është treguar bajagi ma, ma i mirë se ata dy tjerët. Po prapë se prapë mu ka mbushë mendja se nuk është ka bënë sa mundet.

ZPZhML: Kush ashtë ky?

Sadriu: Ky, Petersoni16 ZPZHML: Axhë, përpos që ke bashkëpunuar me këta avokatë që përmendët, a jeni munduar në ndonjë mënyrë tjetër me marrë informata?

Sadriu: (Ofshanë) Valla, me Kryq të Kuq kam punu. Jua kam sjellë edhe kasetën [e djalit nga Serbia]. Na kanë ndihmuar mjaft, po dhimbja e madhe, se më kanë thënë disa herë: “Mos iu jep para për pa i parë sendet me sytë tu”. Kanë punu, valla faleminderit. A kam qenë aty, a çdokund kam qenë valla, unë vet edhe merrsha njerëz të afërm për me shku atje, miq e nipa, e dashamirë e shkoja me ta. Por, çka kishin me bë ata. Ishin sendet në dorë të të jetër kujt. Kam shkuar në protesta disa herë, sa ka qenë ai Kushneri këtu (ofshanë).

ZPZhML: Axhë, e di se është shumë e vështirë për juve duke pritur lajmin për djalin e juaj?

Sadriu: Vallahi, me të treguar drejtë, kur po vijnë këto eshtrat, e po dalin atje në Merdare, nuk ka natë që të merr gjumi. S'ka ditë që të hahet buka. Nuk din goja me të treguar ty e askujt. veç i madhi Zot ishalla bënë rahmet, e na ndihmon, se s'ka gjë më të vështirë (ofshanë thellë). Edhe një gjë, se ndoshta nuk më përket mua, po është e arsyeshme, (i mbyllë sytë), këto kufoma që po i sjellin kështu ngapak-ngapak, neve na mbytën në shpirt. Për këto më së shumti është fajtorë KFOR-i (skuqet). Ata është dashtë ma na liruar neve, po na lanë me na djegë, me u pjekë, me zemër e me shpirtë. Këtu është faji (i dridhet zëri, i mbushen sytë me lotë), veç këtu.

through] to you or anyone. Only if the great God helps us, for there's nothing more difficult (sighs deeply). And one more thing, maybe it is not for me to say, but it is my responsibility and everyone's (closes his eyes): these corpses that they are bringing in bit by bit are killing us.

KFOR is mostly to blame (becomes red) because while they supposedly liberated us they didn't strike early enough. They left us burning in our hearts and in our souls. This is where the blame is (his voice quivers, his eyes fill with tears), only here.

OMPF: Uncle, you said that you are still hoping…

Sadri: Since I was a child, I heard that if one loses hope, one loses the will to live, and who is not afraid of God, shouldn't live at all. I hope in God. I hope for the three to four hundred or five hundred people that were there.

No one was released so far. We are hoping that in all places, all the massacres that the Serbs did throughout Kosovo, someone has survived. Here, in Meje, not one person has appeared alive. I keep in mind what he [Baraybar] said in the newspaper and this gives me a little hope.

OMPF: You said that you believe in God. Has your faith given you support? Have you always been a believer?

What experience has made you like this?

Sadri: Ever since I was eleven years old I believed in God. I fasted during Ramadan18. As a child (smiles), I went to the mosque as much as possible. Today I do the same. My son used to come very often because people go to the mosque more on Fridays and the other days they can pray at home.

ZPZhML: Axhë ju thatë se ende po shpresoni…

Sadriu: Unë qysh se kam qenë i vogël, e kam të ndëgjuar se: 'ymytin17, ai njeri që e humb ymydin, e humb shpresën, ai njeri nuk është për të jetuar më”. Unë po kam ymyt tek Zoti, ishalla të paktën, 3-400 vetë a 500 vetë që kanë qenë aty … asnjë s'ka ndodhë me dalë deri tani. Po mbajm ymyt, se në të gjitha vendet, në të gjitha masakrat që janë bërë nëpër Kosovë, pa dalë dikush edhe me kallxue diçka, s'ka mbet. Këtu në Meje nuk ka dalë askush ende, asnjë njeri. Edhe nga ajo çka pati thënë ai [Baraybar] atje në Prishtinë, po na mbajnë me shpresë ngapak.

OMPF: Uncle, in the end, how do you feel after having told all of this to us? Are you a bit relieved that you told us these things?

Sadri: Well, I feel better, more satisfied. Some doctors examined us and told us that for people with hardships it is better to cry, to get out what you have inside. Maybe I embarrassed myself when I cried in your presence, but, I'm feeling better, a lot better because you will tell the whole world that we don't have rights; that this is our situation now. And the international people, KFOR that are here, they have to know, and not protect criminals, the nation of criminals, because if that nation of criminals didn't want it, they wouldn't have allowed this to happen.

This wealth that they [Serbs] are asking for never used to be theirs. They were colonizers (with ill-feeling in his voice). They came and usurped our land, without any

16 Kryeadministrator i tanishëm (2004Bashkuara në Kosovë.

17 Ymyt-dmth Shpresë për diçka.

19 The Muslim holy month of fasting.

)-I dërguari i posaçëm i Kombeve të

ne ogladniš. Ne znam kako da vam kažem. Samo veliki Bog ako nam pomogne, jer nema ničega težeg od ovoga. I jos jednu stvar, možda nije na meni da se kažem, ali je sa razlogom i ja i svi drugi (zatvara oči), sa ovim leševima koje donose polako-polako, uništavaju nam dušu. Za ovo je najveći krivac KFOR. Oni su trebali da nam pomognu, ali oni su nas pekli i cepali nam i srce i dušu. Ovde je krivica (tresa mu se glas, pune su mu oči suza), samo ovde.

KNLSM: Rekli ste da se još uvek nadate...

Sadri: Dok sam bio i mali, čuo bih da”nada, onaj čovek koji izgubi nadu, taj čovek ne živi”. Ja se nadam i verujem u Boga, daj Bože da 300, 400 ili 500 osoba koja su bile tu, da ne bude više takvih stvari. Nadam se da će u svim mestima, svi masakri koji su se dogodili, da izađe neko i da kaže sve ovo. Ovde, u Meji nema nikoga takvog, nijedan jedini čovek. I po tome šta je Baraybar rekao tamo u Prištini, imamo nade malo.

KNLSM: Rekli ste da verujete u Boga. Da li ste tu našli podršku? Da li ste uvek verovali? li ovo što ste preziveli vas je takvim napravilo?

Sadri: Otkad sam imao 11 godina i kasnije verovao sam u Boga. Postio sam Ramazan. Kao dete (smeje se), išao sam u dzamiju da se molim, koliko sam mogao.

Tako i dan danas. I Često bi sin dolazio jer je bio već odrastao. Petkom ljudi najviše idu u dzamiju, a drugih dana možeš se moliti i u kući.

KNLSM: I za kraj, kako se osećate posle svega ovoga što ste nam rekli? Da li je malo olakašavajuće za vas što ste nam sve ispričali?

Sadri: Pa, osećam se malo bolje, zadovoljan sam. Kad su me pregledali neki lekara, jedan mi je lekar rekao: “Bolje je isplakati u nekom mestu i da se oslobodiš nego da sve to držiš unutra”. I ja sam možda preterao jer sam dosta pričao, plakao ispred vas ali... stvarno se bolje osećam i još bolje ću se osećati što ćete vi celom svetu reći da mi ova prava nemamo. A ovi stranci, ovaj KFOR koji su kod nas, oni treba da znaju i da ne “razmažu” ove kriminalce i taj narod kriminalaca, jer da je hteo narod kriminalaca ne bi pustio kriminalce da ovo rade u ovom vremenu. I to bogastvo koje oni traže nije nikada bilo njihovo, oni su ovde bili naseljenici (govori sa puno gorčine). I došli su uzeli su nam zemlju, ne plaćajući i bez dokumenata. Uzeli su nam kuće i na kraju su nas masakrirali. I ovi , baš su ovi i sa opštine, njihovog predsednika do kraja Srbije, parlamenata ali izvini

046 047

ZPZhML: Axhë, ju thatë se besoni në Zotë, e keni gjetur mbështetjen aty. A keni besuar gjithmonë apo kjo që e keni përjetuar ju ka bërë të tillë?

Sadriu: Që kur kam qenë 11 vjeç e mbrapa kam besuar në Zotin. E kam agjëruar Ramazanin. Si fëmijë (qesh), kam shkuar në xhami me u falë, sa kam mundur. Kështu, dhe sot në këto ditë jam. Madje shpesh vinte edhe djali, pasi që ishte rritur, të xhymave18 shkojnë më shumë populli në xhami, e këto ditë tjera mundesh edhe në shtëpi me u falë.

ZPZhML: Axhë, edhe për fund, si po ndihesh pas gjithë kësaj që na tregove? A je lehtësuar sadopak që na keni treguar neve këto?

Sadriu: Paj, ndihem më mirë, më i kënaqur jam. Kur më kanë kontrolluar disa doktorë, njëfarë doktori më tha: “Ma mirë është me qajtë, në një vend e me u çlirua, se me mbajtë brenda”. Edhe unë tani ndoshta u korita19 se fola, qajta pak para juve veç …bash më mirë po ndihem, edhe shumë ma mirë po ndihem që ju i tregoni gjithë botës se këto të drejta nuk i kemi. E bota ndërkombëtare, këta KFOR-i që janë tek ne, këta duhet me e ditë, e mos me i lazdrue këta kriminelët, edhe atë popull të kriminelave, se me pas deshtë populli i kriminelave nuk i kishin lënë kriminelët me na bë në këtë ditë. Edhe kjo pasuri që po e kërkojnë ata, nuk ka qenë kurrë pasuri e tyre, këta janë kanë nasalanik20, t'ardhacak (flet me plotë mllef). E janë ardhë e na e kanë marrë tokën neve, pa e paguar, e pa pullë21 . Na kanë marrë shtëpiat, e së fundi edhe na vranë e na masakruan. E kështu, këta janë, pikërisht këta, edhe me komunë, prej kryetarit e deri në fund të Serbisë, me parlament e me të gjitha ato, e të lutem (me ton ironik) edhe ndërkombëtarët me i lazdru ata [serbët] (mllefoset), nuk bën. Le të na japin neve sendet tona, të drejtën tonë, s'po duam asgjë, ne askujt asgjë nuk jemi duke i kërkuar, veç sendet tona. A, ishalla bëhet mirë. Por unë e pata qejf [dëshirë] sa jam gjallë me e pa bre, pasi është për gjithë botën ashtu me u bë edhe për neve, mirë ndonjëherë.

ZPZhML: Ishalla. Ju faleminderit shumë, axhë.

Sadriu: Me nder qofshi, Zoti ju ruajtë, faleminderit edhe prej juve, ma bëni hallall.

Trupi i Rrustemit është ekshumuar me 22.08.2001 në varrezën masive në Batajnicë- Serbi. Trupi është identifikuar dhe kthyer në Kosovë nën kompetenca të ZPZhML-së nga autoritetet e Serbisë, me 10.08.2005 së bashku me 85 trupa tjerë. Identifikimi i është konfirmuar familjes nga ekipi i ZPZhML-së me datë 24.08.2005, ndërsa trupi i është kthyer familjes me datën 25.08.2005.

18 Xhymave-d.m.th. të premteve 19 Korita-d.m.th. më vjen keq 20 Nasalnik-fjalë në gjuhën serbe që domethënë popullatë e ardhur prej një vendi tjetër.

21 Nënkupton pa dokumente

money, without having bought it. They took our houses and in the end they killed and massacred us. It is just like them, from the President and to every part of Serbia, parliament and everything, and (ironically) the internationals are pandering to them. No one helps the poor. Everyone tramps over the weak. They are acting wrongly. Give us our rights. We want nothing else. We are asking for nothing which belongs to others. I hope it will be okay. If am still alive I want there to be some good [in Kosovo], if it is that way with the rest of the world.

OMPF: I hope so. Thank you very much, Uncle.

Sadri: Don't mention it. Please come again and may God take care of you. Thank you, too.

The body of Rrustem Tahiraj was exhumed on the 22.08.2001 from a mass grave in Batajnic- Serbia in 2001.

The body was identified and returned to Kosovo under the auspices of OMPF by the Serbian authorities and handed over to OMPF on 10.08.05 together with 85 other bodies. The body was returned to the family on 25.08.2005.

(ironično) i ovi stranci da razmažu te srbe, ne valja.

Neka nam vrate naše stvari, naša prava, ne tražimo ništa ni od koga, samo ono što je nase. Daj Boze da bude dobro. Ali želeo sam da dok sam još uvek živ da vidim, kad je već celom svetu dobro, da i nama jednombude tako .

KNLSM: Daj Bože. Hvala vam puno.

Sadri: Nema na čemu. Bog vas čuvao. Hvala i vama.

Telo Rustema je eksumiran od masovnih grobnica u Batajnici u Srbiju 22.08.2001 godine.Telo je identifikovan i vraćen na Kosovu od strane KNLSM-a od Srpskih autoritetima 10.08.2005 sa 85 drugih tela. Identifikacija je konfirmirana porodici od strane KNLSM-a 24.08.2005, a telo je vraćen porodici 25.08.2005.

048 049

I INTERVISTUARI: / INTERVIEWEE: / INTERVJUISANA:

MYZEJENE GEXHA GJAKOVË / ÐAKOVICE INTERVISTUESI: / INTERVIEWER: / INTERVJUISATA:

FATMIRE SHALA

Zyrtare Psikosociale në ZPZhML / Psychosocial Officer in OMPF / Psihosocialna Radnica u KNLSM

DATA E INTERVISTIMIT: / DATE OF INTERVIEW: / DATUM INTERVJUISANJA:

21.07.2005

ZPZhML: A mund të prezantoheni?

Myzejeni: Unë quhem Myzejene Gexha, nga Gjakova.

OMPF: Would you introduce yourself?

Myzejene: My name is Myzejene Gexha, from Gjakova.

ZPZhML: A mund të na tregoni diçka për jetën tuaj para lufte?

Myzejeni: Para luftës kemi qenë një familje e arsimuar.

Bashkëshorti im është doktor shkence i lëndës së historisë, unë jam mësuese. Djali [Arbeni] ka qenë profesor i gjuhës angleze dhe ka punuar para luftës në shkollën e mesme të mjekësisë. Kurse, pas një kohe kur filloi lufta në vitin 1998, në Kosovë erdhi OSBE-ja, dhe ai u inkuadrua si përkthyes aty. I kam edhe dy vajza, Vlorën dhe Dafinën. Vajza e madhe ka qenë e martuar para luftës, ndërsa e vogla ishte studente e mjekësisë. Kemi qenë një familje e organizuar, e gëzueshme, sepse s'kemi pasur kurrfarë brenge, në përjashtim të asaj që gjithmonë i kemi pasur presionet nga armiku, i cili shënjestër e ka pasur arsimin. Ne pothuajse e tërë familja ishim të punësuar në arsim, ku edhe dihet që për një kohë të gjatë kemi jetuar me ndihma, sepse u ndërprenë të ardhurat nga Serbia. Kemi qenë familje që kemi pasur mirëkuptim ndaj njëri tjetrit, respekt nga fëmijët, e poashtu edhe fëmijët nga ne. Jemi munduar në çdo mënyrë të ua plotësojmë kërkesat, sidomos nuk kemi kursyer për ti shkolluar. Djali diplomoi, u punësua mirëpo filloi lufta edhe familja jonë pësoj ndryshime qind për qind (ndalet pak sekonda dhe sytë i mbushen lot).

Kemi pasur gëzime në familje. Mund të them gëzimin më të madh e kemi pasur në vitin 1995 kur e kemi fejuar djalin, (zëri i dridhet dhe fillon të qaj) sepse ai ka qenë shpresa jonë, i vetmi trashëgimtar. Sepse djali mund të na e rrisë fisin. Mirëpo, ai gëzim u shua në kohën kur pritnim ta martonim djalin. Jeta jonë po vazhdon, por si po vazhdojmë, kjo është vetëm formë që po u dashka për të mbijetuar (qan).

OMPF: Can you tell us a little about your life before the war?

Myzejene: We are an educated family. My husband is a doctor of history and I was a teacher. My son, Arben, taught English at a medical secondary school whereas after the war began in 1998, when OSCE came to Kosovo, he joined them as a translator. I have two daughters Vlora and Dafina. My older daughter was married before the war, and the younger one was a student of medicine. We were a happy family without worries, except we knew that the enemy was against our educated people. Almost all of us were employed in education, and so for a long time we lived on assistance, because the Serbs stopped paying us. In our family there was understanding among us. We respected our children and they respected us. We tried to fulfill their wishes, especially if it was for their education. When our son graduated and found a job it became easier for us, until the war started. Our life changed completely. (stops for a few seconds and her eyes fill with tears) We had many joys in the family but the biggest joy was in 1995 when our son got engaged. (voice shakes and she begins to cry) He was our hope to carry on the Gexha name through his children. But our joy was extinguished when the war started and we were planning to marry him. Our life goes on, but only as a mere form of survival. (cries)

ZPZhML: A mund të na e përshkruani djalin tuaj. Si ka qenë ai?

Myzejeni: Arbeni im ka qenë i gjatë, i shëndetshëm, ka qenë mesatarisht shtatin e hedhur. Të gjithë shoqëria e

OMPF: Would you describe your son? What did he look like?

Myzejene: My son was tall, healthy, of average build. All of his friends looked up to him. He had older and younger friends. Once, I remember when he was a child he went out to play and we were looking for him. My brother's friend said to him, “Arben, go home. Your father is looking for you. Maybe he will give you a thrashing”.

KNLSM: Možete li da se predstavite?

Myzejeni: Zovem se Myzejene Gexha i dolazim iz Ðakovice.

KNLSM: Možete li nam reći nešto o vasem životu pre rata?

Myzejeni: Pre rata bili smo jedna obrazovana porodica počev od mog muža, koji je doktor istorijskih nauka, ja sam bila učiteljica i moj sin, Arben, koji je bio profesor engleskog jezika, koji je radio u srednjoj medicinskoj školi pre rata. Posle nekog vremena kad je već rat počeo, godine 1998, na Kosovu, došao je OSBE. On je počeo raditi kao prevodilac. Imam i dve kćeri, Vloru i Dafinu. Starija kćer bila je udata pre rata, mlađa je student medicine. Bili smo, možda nije sramno da se to pomene, vrlo organizovana porodica. Jedna srećna porodica, možda što nismo imali nikakvih briga osim što smo uvek bili pod pritiskom neprijatelja, zato što smo znali da neprijateljeva meta je bila obrazovanje. Da kažem, cela naša porodica je bila zaposlena u prosveti kao što znate da smo jedno dugo vreme živeli od pomoći, zato što su primanja prestala iz Srbije. Bili smo porodica koja je imala razumevanja izmedju sebe. Bili smo poštovani od strane dece, a i oni poštovani od naše strane. Pokušavali smo na svaki mogući način da im ispunimo potrebe, tako da nismo uopšte štedeli za njihovo školovanje. Naš je sin diplomirao, zaposlio se, ali rat je počeo i došlo je do velikih promena u našoj porodici(Stane se na trnutak i oći pune mu se suze). Bilo je sretnih trenutaka u našoj porodici. Mogu da kažem da smo najsretniji bili kad smo 1985. godine verili našega sina,(glas mu se trese i oćpune mu se suzama, poćinje da plaka), jer je bio naša nada, jedini naslednik. Sin može da nam poveća pleme. Ali ova sreća se ugasili dok smo bili u iščekivanju svadbe našeg sina(prića sa suzama u oći). Život teče dalje, mi nastavljamo životom ali način sa kojim nastavljamo je samo što moramo da preživimo. (plaće) KNLSM: Da li bi ste mogli opisati vašeg sina, kakav je on bio?

050 051

kërkonin, zinte shokë, jo vetëm ata të fëmijërisë e të shkollës, por kahdo, si të vjetër ashtu edhe më të ri.

Mandej e kam edhe një kujtim kur si fëmi ishte larguar prej shtëpisë, e kërkonim, dhe një shok i vëllaut1 që ishte me të i ka thënë; “Shko Arben, se po të kërkon babi, mos po të rrah!”. Kur erdhi në shtëpi po i themi: ”Pse u vonove? Ku ishe?”. Tha: “Qe, isha duke luajtur”. Tani ai shoku i vëllaut e ka pyetur: “Arben, a të rrahi baba?”.

Arbeni i ka thënë: ”Po, më ka rrahur me ekmeka, e me goma përtypëse”. (fillon të qaj). Qysh si fëmijë ai ka qenë gazmor, ka bërë shaka. Ka ditur njëfar gëzimi me e paraqit me çdokënd.

ZPZhML: Ju e përmendet që djali ka përfunduar shkollën-fakultetin, cilin fakultet?

Myzejeni: Po, ka përfunduar në Prishtinë fakultetin filologjik, gjuhën angleze me nota të larta në afat të caktuar. Menjëherë pasi ka diplomuar edhe është punësuar.

ZPZhML: Ku ka punuar Arbeni?

Myzejeni: Ka punuar në shkollën e mesme të mjekësisë si profesor i gjuhës angleze.Mandej në vitin 1998 dmth para vitit 1999 kah fundi aty në Dhjetor u punësua në OSBE si përkthyes. Aty ka punuar deri një ditë para se t'i binte NATO. ZPZhML: Si ka qenë ai me bashkëpunëtorët, a ka qenë i afërt me ta?

Myzejeni: Shumë ka qenë i afërt me ta, sa që pandërprerë vinin në shtëpi, edhe këta të huajt madje as telefoni nuk pushonte duke komunikuar me njëri tjetrin.

Nëse ata kishin pengesa me gjuhë, e merrnin që të iu përkthente që të mirren vesh me pronarët e shtëpisë ku jetonin ata të OSBE-së.

ZPZhML: Arbeni përpos profesionit si mësues, a ka pasur edhe diçka që i ka pëlqyer, ndonjë hobi?

Myzejeni: Hobi ka pasur sepse është marr me sport, sidomos me ping-pong. Më tepër është marr me shkrime dhe me lexime. Ka pasur biblotekën e tij, mund të them që nga tre-katër orë nuk dilte prej biblotekës duke punuar me makinë shtypi sepse atëherë kompjuterë ende s'kishte. Lexonte librat jo vetëm të literaturës së vet shqipe, por edhe literaturë nga shkrimtarët e huaj( Ndalet pak merr frymë thellë).

ZPZhML: Me kë e ka kaluar kohën më të madhe Arbeni?

Myzejeni: Kohën ma të madhe Arbeni e ka kaluar me shoqërin e tij. Ka pasur një shoqëri të mirë, s'kanë bërë kurr probleme.Kanë qenë shoqëri e organizuar kudo që ka shku njëri ka shkuar edhe tjetri.Mandej pasi është fejuar edhe me të fejuarën e tij e ka kalu kohën që e ka pas të lirë. Ka shkuar në pushime ka dal në piknikë, sidomos ditëve të vikendit. Kudo që ka shku ka bërë vend se ka qenë i mikëpritur kudo. Mandej, ai ka ditë edhe shumë barcoleta të cilat i tregonte me shokët e tij.

ZPZhML: Me kë ka qenë më i lidhur në familje, apo ka qenë me të gjithë njejtë?

Myzejeni: Me të gjithë ka qenë i njejtë, por sekretet e veta më shumë i qante me mua (fillon te qaj), si çdo fëmi që është më i afërt me nënën. Mandej edhe me babain 1 Vëllau i Myzejenes, përkatësisht daja i Arbenit.

When he returned home we asked him, “Why are you late? Where have you been?” He said, “I was playing with my friends”. The friend asked him, “Did your father thrash you?” and Arben answered, “Yes, he thrashed me with chewing gum and candies”. (starts to cry) He had a sense of humor and knew how to behave with everyone.

OMPF: You mentioned that your son finished university.

From which faculty did he graduate?

Myzejene: He graduated from the Faculty of Philology in Prishtina with high marks, and on schedule, in the English Language. Afterwards, wasting no time, he immediately found a job.

OMPF: Where did your son work?

Myzejene: He worked in the medical school as an English language teacher. Then in 1998, in December, he was employed in OSCE as a translator. He worked there until the final day before NATO started bombing Kosovo.

OMPF: How did he get along with his co-workers? Was he close to them?

Myzejene: He was very close with his colleagues. Even his international colleagues came in endless streams to the house – and the telephone never stopped ringing. If they [OSCE foreign colleagues] had problems they called him to help interpret for them with the landlord of the house where they were living.

OMPF: In addition to his profession as a teacher what were Arben's hobbies?

Myzejene: His favorite hobby was table tennis, but he mostly liked to write and read. He had his own library where he would work for three or four hours. He used to work with a typewriter because we didn't have a computer at that time. He particularly liked to read works by foreign authors. (stops a bit and takes a deep breath)

Myzejeni: Da. Moj je sin bio visok, zdrav i srednje građe.

Svi njegovi prijatelji su mu zavidili. Imao je starije i mlađe prijatelje. Sećam se kad je kao dete izlazio napolje da se igra i kad smo ga tražili, prijatelj mog brata bi mu rekao: “Arben, idi kući. Tvoj otac te traži. Možda ce te tući”. Kad bi se vraćao kući, mi bi ga pitali: “Zašto si zakasnio? Gde si bio?”. On bi ga kasnije pitao: “Da li te je tukao otac?”.

On bi mu odgovorio: “Da. Tukao me je žvakama i bombonama”.(poćinje da plaće) Kao mali bio je vrlo sretan. Imao je smisao za humor i znao je kako da se ponaša sa svima.

KNLSM: Spomenuli ste da je vaš sin završio školu. Koji je fakultet završio?

Myzejeni: Da, on je diplomirao Engleski jezik na Filološkom Fakultetu u Prištini sa vrlo dobrim ocenama.

Posle toga je odmah našao posao. Nije ni minut čekao.

KNLSM: Gde je Arben radio?

Myzejeni: Radio je u medicinskoj školi kao nastavnik engleskog jezika. Nakon toga, u Decembru 1998, zaposlio se kod stranaca u OSBE kao prevodilac. Radio je tamo do zadnjeg dana, pre nego što je NATO počeo sa bombradovanjem Kosova.

KNLSM: Kako se on slagao sa kolegama? Da li je bio blizak sa njima?

Myzejeni: Bio je veoma blizak sa kolegama tako da su često dolazili u našu kuću. Telefon ne bi nikad prestajao zvoniti. Čak i stranci, pošto si imali problema sa jezikom, zvali bi ga da prevodi za njih o onome šta se dešava u toj kući gde su zaposlenici OSBE-a stanovali.

KNLSM: Osim njegovog posla kao nastavnik, koji je bio Arbenov hobi?

Myzejeni: Njegov najželjniji hobi bio je pink-pong, ali je isto voleo da čita i piše. Imao je svoju biblioteku, gde je tri do četiri sata provodio. Prevodio je koristeći pisaću mašinu pošto u to vreme nismo imali kompjuter.

Pogotovo najviše je čitao dela stranih pisaca. ( satane na trenutak i usdiše)

OMPF: With whom did Arben spend most of his time?

Myzejene: Arben spent most of his time with his friends.

He had close friendships. There were never any problems amongst them. Where one went they all went.

After he became engaged with his fiancée, they would go together on picnics to the many places we have here, particularly on the weekends. He was welcomed everywhere. People liked to listen to him and he knew a lot of jokes that he would share with his friends.

KNLSM: Sa kim je Arben provodio najveći deo vremena?

Myzejeni: Najveći deo vremena provodio je sa svojim drugovima. Imao je dobro društvo. Nikada nije bilo problema izmedju njih. Kad bi jedan od njih trebao ići negde, onda oni bi svi otišli zajedno. I kasnije, kad se verio, svoje je vreme provodio sa verenicom, išli bi na izlete i u mnogim mestima ovde naročito vikendima. Bio je svugde dobrodošao. Ljudi su ga voleli slušati i on je znao tako mnogo šala koje bi ispričao svojim drugovima.

OMPF: With whom was Arben closest in the family, or was he close to everyone?

Myzejene: He was equally close to all, but he always told his concerns and secrets to me, (cries) as does every child who is close to his mother, but then he was also close to his father and sisters. He was especially close to his older sister. They were only two years apart.

Of late he had also become close to his younger sister since she was studying in Prishtina and sometimes he had to work there.

KNLSM: Sa kojim članom porodice je bio najviše vezan, ili je možda bio isti sa svima?

Myzejeni: Bio je vezan jednako sa svima, ali bi uvek delio svoje brige i tajne samnom,(poćine da plaće) kao što je i svako dete vezano za majku, prvo bi o svojim brigama pričao meni, kasnije bi i ocu i sestrama. Bio je naročito vezan sa svojom starijom sestrom. Imali su samo dve godine razlike. Kasnije, postao je blizak i sa mlađom sestrom, zato što je ona u to vreme počela studirati u Prištini i njega bi zvali da prevodi tamo tako da provodio je dosta vremena sa njom.

dhe me motra. Ka qenë i lidhur sidomos me vajzën e madhe, kanë pas vetëm dy vite në mes. Mandej, është lidhuar edhe me vajzën e vogël, sepse ajo shkoj në studime në Prishtinë e Arbeni nganjëherë shkonte edhe në Prishtinë me punë.

ZPZhML: A mund të na tregoni ndonjë momentet të veqantë kur keni qenë të gjithë bashkë?

Myzejeni: Momentet që kemi qenë të gjithë së bashku (ofshanë) kam shumë. Gëzimin që e kemi ndjer thellë ka qenë kur vajzës së madhe i lindi djali. E Arbeni më tha: “Mamë, u bana dajë” ”(qan), por për fat të keq emri dajë nuk zgjati shumë, vetëm katër vite ... (qan)? Gjithmonë

OMPF: Could you tell us about a moment when you were all together?

Myzejene: There are a lot of moments when we were together. (sighs) The joy we felt was when my older daughter had a son and Arben said, “Mother, I've become an uncle”. (cries) Unfortunately, the nephew was not able to call him “uncle” for more than four years. (cries) We always had joy when our children passed their exams – despite the horrible state education was in at that point - and we watched them as they were able to get ahead despite the fact that we were dependent on outside assistance.

KNLSM: Možete li nam nešto reći o trenucima kad ste svi bili zajedno?

Myzejeni: Bilo je mnogo trenutaka kad smo bili zajedno.(usdiše) Najsretniji smo bili kad je moja starija kćer dobila sina i kad je Arben rekao: “ Majko, postao sam ujak”,(poćinje da plaće) ali nažalost to ime ujak nije trajalo dugo samo cetiri godine.(plaće). Bili smo uvek sretni kad bi naša deca dali njihove ispite nezavisno od lošeg stanja naše nastave i primetili smo da su bili u stanju da idu dalje, iako smo bili zavisni od strane pomoći.

KNLSM: Možete li nam nešto reći o vremenu, kad je rat

052 053

kemi pasur gëzime për fëmijët, sidomos kur i jepnin provimet edhe pse ishim në kohën të them kur arsimi ish mizerje, pa të ardhura e ne me ndihma jetonim.

ZPZhML: A mund të na tregoni tani për kohën kur ka fillu lufta në rrethin tuaj?

Myzejeni: Lufta ka filluar atë natë që e sulmoj NATO Kosovën. Serbët ia vënë flakën Qarshisë së vjetër. Ne ishim dalë nëpër ballkone, shikonim se çka është duke u bërë. Në Qarshinë e vjetër e kishin shitoren edhe djemt e dajës. Shkuam t'i shohim djemt e dajës, si njëfarë ngushllimi për dyqanin që ishte djegur. Ata as që ishin brengos fare, thonin: “Malli shkon e vjen, po të shpëtojmë ne”. Prej asaj dite filluan krimet në çdo anë, u mbyllën meshkujt nëpër shtëpija, ne femrat dilnim e blenim aty ktu, ku gjenim diçka ushqim. Meshkujt e lagjës sonë janë mbyllur2 me 24 Mars 1999 deri në ditën kur i kanë marr me 10 Maj 1999 (sytë i mbushen lot). Për çdo natë kishim tmerre, çdo gjë digjej, kishte të shtena, sidomos lagja jonë ishte e rrethuar me ushtarë. S'kishim kah të largoheshim megjithëse ishim kambëngulës mos ta lëshojmë vatanin. Thonim: “Pse të largohemi, ne kemi lindur këtu, kjo është toka jonë s'do ta lëshojmë” (flet me zë të dridhur). Ne si prindër jetonim me brengë të madhe, sepse e kishim hallin e djalit se ishte i vetmi. E kishim edhe hallin e vajzës së vogël që ishte studente, kishte mbetur atje në Prishtinë sepse kishte provim një ditë para se me i ra NATO. E kishim hallin e saj sepse si femër thonim mos po e zënë. Për fat ajo kishte kaluar në Bllacë dhe mandej në Kumanovë dhe nepërmjet televizionit u lajmërua që gjendet në familjen e vajzës së hallës time. Derti i saj na u hjek, u gëzuam tërë shtëpija, u gëzua shumë Arbeni, ai tha: “Tani jemi më të qetë e kemi vetëm hallin tonë tani”.

OMPF: Can you tell us about when the war began in your city, your area?

Myzejene: The war began in our area when NATO bombed Kosovo. Serbs fired on the Old Quarter. We were on the balcony and looking out onto the Old Quarter as it was burning. My uncle's son had a shop there. The next day we heard that the Old Quarter (Qarshia e Vjeter) had been burnt. We went to see the store, as if to offer condolences. They were not worried about the loss of the store but about how to survive.

From that day henceforth the crimes started and all males hid inside and we, females, went out to buy necessities wherever we could. Males were hiding in their homes from the 24th of March until the day when the Serbs took them on the 10th of May 1999. (eyes fill with tears) Every night was terrible. We saw things burning.

Our neighbourhood was surrounded with soldiers. We couldn't go anywhere. We were determined not to leave our country. We were born here. We thought, “This is our land”. (voice quivers) As parents we were worried about our only son and our younger daughter who was in Prishtina because she had exams to take a day before the NATO strike. Because she is a female, we were very worried about her, but luckily she went to Blaca1, and then onto Kumanovo [Macedonia] where through television2 she informed us that she is with my aunt's daughter's family. At last we were not worried about her.

We were relieved. And Arben was particularly relieved.

He said now we can be calm for we have only ourselves to worry about now.

počeo u vašoj zemlji?

Myzejeni: Rat je počeo u našoj zemlji kad je NATO bombardovao Kosovo. Srbi su pucali na staru čarsiju. Bili smo na balkonu i gledali dok je stara čarsija gorila. Moj brat od ujaka imao je prodavnicu tu. Sledeći dan smo čuli da je stara čarsija sva izgorela. Otišli smo da vidimo prodavnicu kao da bi nam to pružilo malo olakšanje. Oni nisu bili zabrinuti zbog gubitka prodavnice nego kako bi se spasili. Od dana kad je kriminal počeo, svi muskarci su se krili unutar kuće a mi žene smo izlazile napolje da kupimo šta nam je potrebno ma gde to bilo. Muškarci su se krili u kućama od 24 Marta do dana kad su ih srbi uzeli 10 maja, 1999.(oći mu se pune suzama). Svaka noć bila je užasna. Gledali smo kako sve gori, pogotovo, naše je naselje bilo okruženo vojnicima. Nismo mogli nikud da pobegnemo. Bili smo vrlo odlučni u tome da ne ostavimo našu zemlju, mi smo ovde rođeni; mislili smo “Ovo je naša zemlja”.(glas mu se trese). Kao roditelji, bili smo zabrinuti zbog našeg jedinog sina i naše mlade kćeri koja je bila u Prištini zato što je imala da priprema ispite pre NATO bombardovanja. Bili smo smo vrlo zabrinuti, jer je ona žensko ali srećom ona je otišla u Blace, pa u Kumanovo gde preko televizije nas je obavestila da je sa porodicom moje ujne. Tako da nismo bili više zabrinuti za nju. Bili smo svi sretni i Arben donekle bio sretan. Rekao je da bi trebalo da se smirimo, jer imamo samo naše brige.

Me 7 Maj isha duke shkuar me blerë qumësht, aty afër tek disa fshatarë që i kishin sjellë lopët e tyre edhe e blenim qumështin. U dëgjua një krismë rrafalesh. Unë bashkë me disa shoqe u tërhiqem sepse aty ishin rampat e ushtrisë. Ushtarët thanë: “Kaloni, shkoni merrni qumshtin”, ne prap kishim frikë. Prapë donim me u tërhjek ai [ushtari] tha: “Do të ju përcjelli unë”. E morëm qumështin dhe u kthyem në shtëpi. Pasi jemi kthyer në shtëpi kanë filluar bombardimet. Kanë filluar krisma sa që as vesht nuk i durojshin. Na u futën plumbat edhe në shtëpi. Do të thotë me 7 Maj plasin lufta në rrugën e Qabratit. Para kësaj harrova ta them se me 6 Maj në mbrëmje trokiten në derë [ushtria], u ndëgjojshin refalle, unë dola e hapa derën po më pyesin sërbisht: “Kënd e ke në shtëpi?”, i thashë: “Kam burrin, djalin, edhe të fejuarën e djalit!”, tha: “Tjetërkënd, a ke?”, “Jo, kërkënd”, thashë “hajde urdhëroni”. Hynë brenda, i vendosën ata tek dera, e automatat vazhdimisht të ngrehur. Hynë në shtëpi me tre-katër qen dhe me tre-katër paramilitarë. E kontolluan shtëpinë e panë që nuk është askush veq familja ime. Tha [ushtari]: “Kush gjuajti?”, thashë: “Jo askush, ne as s'kemi armë, jemi duarthatë askënd nuk e

Sedmog Maja otišla sam da kupim mleko. Tu blizu su bili neki seljaci koji su doneli krave kad smo čuli otpucaje pušaka. Tad smo se ja i moje drugarice vratile zbog vojnih punktova. Vojnici su nam rekli: “Idite, idite po mleko”, ali smo bili uplašeni. Pokušali smo da On the 7th of May I went to buy milk. Nearby, some pobegnemo, ali je vojnik rekao da ce ići s nama i to je i villagers had brought cows when we heard the crackling uradio. Uzeli smo mleko i otišli kući. Dok smo se vraćali of gunfire. My friends and I retreated because of the kući, bombardovanje je već počelo, tako da ni naše uši nisu mogle da podnesu. Metkovi su nam prelazili preko army checkpoints. The soldiers said, “Go, go, and get kuća tako da 7 Maj je bio datum da je rat kucnuo na the milk, “but we were frightened. We tried to leave, but naša vrata. Zaboravila sam da pomenem da na večer 6 a soldier said, “I will go with you”. We got the milk and went home. As soon as we returned home, the bombing Maja su nam kucali na vrata. Čuli su se rafali pa sam ja otvorila vrata i oni su me upitali na srpskom: “Ko ti je u started. It was too much for our ears to tolerate. Bullets kući?”. Ja sam im odgovorila da mi je tu muž, sin i came into the house signaling - on the 7th of May - the start of the war on Qabrati Street. I forgot to mention that njegova verenica. Oni su upitali ponovo: “ Da li je tu neko drugi?“ Odgovorila sam da niko drugi nije tu i rekla on the evening of the 6th of May they knocked on the sam im da uđu. Imali su svoje oružje na nišanu i bili su door. We listened to the machine-gun fire. I opened the sa tri do četiri psa i sa troje maskiranim paramilitarcima. door and they asked me in Serbian, “Who is inside?” I Pretražili su celu kuću i nisu nikog našli, nijednog suseda said, “My son, his fiancée, me and my husband!” They osim naše porodice. Onda je on upitao ko je to pucao. asked if there was anyone else and I answered, “No one. Odgovorila sam da niko nije. “Mi nemamo oružje, ništa Come in [and see for yourselves]”. They kept the nemamo”. Dok su nanišanili svoje oružje na mog muža i machine guns at the ready and came in with three or sina upitali su da li je neko pucao. Mi smo ponovili da four dogs, and three or four masked paramilitaries. They nemamo nikakvog oružja. Nismo pucali. checked the house and saw that no one else was there, no neighbours, just my family. He then asked who had Drugi pucanj se čuo i on nam je rekao da se vratimo shot a gun. I said to him, “No one, we have no unutra. Ako budemo čuli neki drugi pucanj celo naselje biće likvidirano i ako budete otvorili prozor bićete weapons”. With machine-guns still pointing at my husband and son, they asked if anyone had fired a shot. upucani. Spustili smo roletne, stavili ćebad preko prozora i stavili smo sveću na pod da ne bi se videla We repeated that we had no weapons; that we didn't nikakva svetlost. Celu noć smo stražarili,(duboko usdiše) shoot.

2 Nëpër shtëpitë e tyre jo në ndonjë vend të caktuar.

1 A border village between ex-Yugoslavia (Serbia) and the Former Yugoslav Republic of Macedonia through which approximately 250,000 refugees fled and were frequently forced to stay for several days to a couple of weeks.

2 Television in Macedonia and in Albania was used to broadcast messages and lists of names so that families could be reunited or at least know the whereabouts of each other.

054 055

kemi në shtëpi”. Tha: “Dikush gjuajti?”, e prapë i ngrehen automatat në drejtim të burrit edhe djalit, edhe iu thanë: “Folni ju”, ata thanë që s'kemi armë dhe nuk kemi gjuajt ne.

Another gunshot was heard and he said, “Go back inside. If we hear another shot the whole neighborhood will be liquidated and if you open a window you will be shot”. We let down the window blinds; put a blanket over the window, and a candle on the ground so that it U dëgjuan të shtëna përsëri dikur tha “Hajt futuni brenda would not give off any light. All night we took turns edhe nëse e dëgjojmë një krismë e gjithë lagjia keni me keeping watch and waiting as the saying goes, “as the u likfidu, nëse një dritare e hapni apo një roletë të gjithë lamb awaits the wolf”. And, that is what happened the keni me shku. Ne përveq roletave të lëshuara, kishim next day on Qabrati Street when the shooting started. vënë edhe plaf [batanije] në dritare që mos të shifet fare Voices were heard and they said, “Our soldier has been drita, vetëm një qiri e mbanim të ndezur aty. Tërë natën killed”. They probably killed him themselves so that they kujdestarojshim, pritshim, si thonë një fjalë popullore “Si could take our sons: five hundred Albanians were worth dhija kasapin”. Ajo veq ndodhi(ofshanë thellë) të one of theirs. All day and night on the 7th we couldn't nesërmen me 07 kërsiti në Qabrat edhe janë ndëgju aty leave our room. The Dumi Mosque, one of the oldest in zërat edhe kanë thënë [serbë] “Një ushtarë tonin e kanë Gjakova city, was bombed as were many, many houses vrarë”, se kinse e kanë vra [Shqiptarët]. Si duket ata vet and there was a lot of gunfire. The next day, we were told e kanë vra me qëllim që ti marrin djemtë. Ata thonin: “Ne about a relative who was killed. We could not stay any kemi pesëqind për atë, se ai vlen sa pesëqind longer. “Let's see if we can leave on Saturday, Sunday, or shqiptarë”. Atë ditë e atë natë me 07 Maj s'mundëm me Monday”. My uncle's older son insisted that he would not dal prej dhomës, e prej krismave që u bombardu xhamija leave the city: “I will stay and protect my home, I was e Dumit, një ndër xhamit që ka qenë ma të vjetra, në born here and if necessary I will die for my homeland”. qytetin e Gjakovës, e shumë shtëpi të tjera. Ditën tjetër ndëgjuam se ishte vrarë një i afërm i joni. Po bënim On the morning of the 10th we heard noise coming from bisedë që a të largohemi se nuk kemi mundësi me our neighbours'. I heard the screaming of a young boy's qëndruar, s'është situata mirë. Të shofim të shtunden të mother, “Don't take our sons”. They were beating them. dielen jo, por të hënën nëse mundemi. Një djali i dajës Shortly before they banged on our door, my husband erdhi edhe ishte kambëngulës thoshte: “Nuk dua me was sleeping. (begins to cry) Arben said, “Father, they lëshu qytetin, dua me e ruajt pragun e shtëpisë, këtu have come. It looks like they are going to force us to go kam lind nëse është nevoja, do të vdes për vatan”. to Albania. They want to expel us from our house”. We always had our bags ready with food and some clothes.

Me të 10-in në mëngjes, po dëgjohet një zhurmë tek fqinjët. Ndëgjohej bërtima e nënave, e djemve të ri: ”Mos Streets were full of soldiers and paramilitary. We took a road to the station where they said to go, they told our na i merrni”. Ata i rrahnin. Pas pak po troket edhe dera son to go upward. (with quivering voice cries) I must jonë, burrin e kisha në gjumë, (fillon të qaj) Arbeni tha: have been out of my mind to go in front of his machine“Babë, çou se kanë ardhë, si duket po dojnë me na gun and say, “Don't take my son because he is my only dërgu për Shqipëri, me na përzan prej shtëpisë”. Ne hope”. On the other hand, maybe they would take him to gjithmonë i linim çantat të gatshme me pak ushqim, prison - so long as they didn't make trouble for him. edhe ndonjë ndërresë. Rrugët ishin plot me ushtarë, After my son had walked ten meters, my husband said, polic, paramilitarë. nuk u shihte as toka prej tyre. Ne po “Myze, look back and see if they have shot our son, marrim rrugën me shku kah stacioni, na kanë thënë: “Ju shkoni këndej”, e djalit i kanë thanë me shku rrugës lartë “because we were hearing gunfire. I didn't have the (qan dhe flet me zë të dridhur). Aty isha e pavetëdijshme. heart to look back. (cries) My son's fiancée said that Me i dal përpara automatit me i thënë: “Lema djalin mos Arben was walking “up there”. The soldiers told us to walk quickly as they called us names and cursed ma merr se e kam të vetmën shpresë”. Këndej thoja i Albanian mothers and fathers. With broken hearts we çojnë në burg e mos t'ja bëj sherrin. Sa ka kalu djali nja continued downward. We met up with other mothers dhjetë metra po më thotë burri: “Muzkë, ktheje kokën e whose children had also been taken. We went and shiko, mos e vranë djalin”, se u dëgjoshin rrafalet, i stayed in our son’s fiancée's house across the River thashë: “Unë nuk kam zemër me kthy kokën (qan) me pa djalin që ma kanë vra”, e kthej kokën e fejuara e djalit, Krena where the situation was a bit calmer. There were no police or military checkpoints like there were in our tha: “Jo, babë, Arbeni është duke ecur duke shkuar neighbourhood. Walking along the road was the lartë”. Neve ata na thonin me ec shpej e edhe duke na shajt me fjalë ma të ndyta, nënën e babën shqiptare. Me postman. He was weak and pale. Everyone called him Žuti. I told him that they had taken Arben. We knew him zemër të thyer kemi vazhduar rrugën teposhtë. Jemi because he had brought Arben's letters, especially from bashku me nëna të tjera që edhe atyre ju kishin marr friends in the United States. fëmijët. Jemi shku jemi vendosur në shtëpinë e të fejuarës që ishte andej lumit Krena. Andej situata ishte OMPF: The postman was a Serb? më e qetë. Atje s'kishte rampa të policisë e të ushtrisë, Myzejene: He was Serb. He said to me, “Oh, Arben sikur që kishte këtu në lagjen tonë. Rrugës duke shkuar pamë postierin, i cili ka qenë i dobët i zverdht, edhe Zhuti worked with OSCE. He's finished”. A little further away we saw a man who used to be a teacher. We told him e thirrnin të gjithë. I thashë: “ Na e morën Arbenin”. E that they took Arben and he told us no to worry, that they njihnim ne, sepse ai i sjellte letrat që i vinin Arbenit prej would only interrogate him for a couple of hours to see së jashtmi. Arbeni ka pas lidhje me shokë jashtë,

čekali, kako ide ona uzrečica “kao sto ovca čeka vuka”. I to je ono što se desilo sledećeg jutra, sedmog Maja, u Čabratu kad je pucanje počelo. Čuli su se glasovi, rekli su “naš vojnik je ubijen”. Sigurno su ga sami ubili tako da bi uzeli naše sinove: jedan njihov vredi kao 500 albanaca (stane se na trenutak). Celu noć i dan, sedmog Maja, nismo mogli izaći iz naše sobe. Dzamija Dumi, jedna od nastarijih u Ðakovici je bila bombardovana kao i mnogo kuća i bilo je mnogo pucnjave. Taličova majka je ubijena tog dana. Saznali smo da i zeta moje sestre od ujaka su ubili. Sledećeg dana, osmog Maja, dve devojke su došle kod ujaka, rekle su da su jednoj od njih ubili muža, govorili smo o tome kako da pobegnemo, jer ne možemo više ostati ovde, teška je situacija. Da vidimo, možemo li u ponedeljak pošto u subotu i nedelju ne možemo. Moj stariji brat od ujaka insistovao je, ne želim da odem iz grada, ne želim. Hoću da ostanem, da čuvam moj kućni prag, ovde sam se rodio i ako je potrebno umreću za ovu zemlju. ( stane se mali a oći mu se pune suzama) Desetog, posle trećeg dana u Čabratu, čula se buka kod suseda, tu nisam mogla da izađem da vidim šta se dešava, jer ako te vide upucaće te. Čula sam vrištanje majki mladih dečaka koje su bile tu: ” Molimo vas, nemojte ih uzeti”, zato što su ih tukli. Kad posle nekih časova kucala su i naša vrata. Moj muž je bio uspavan,(poćinje plakati) da ne bi uznemirila sina, rekao je: “Oče ustani, jer su došli. Izgleda da hoće da nas teraju za Albaniju, da nas isteraju iz kuće”. Mi smo uvek ostavljali spakovane torbe, malo hrane i nešto od odeće, i uzeli smo ih. Stali smo kod kućnih vrata, ulica je bila prepuna vojnika, policajaca, militaraca i paramilitaraca, nije se ni zemlja videla od njih. Pošli smo ulicom ka stanici, tamo gde su nam oni rekli da idemo, mom su sinu rekli da pođe na gore.(plaće i prića sa potresnom glasom) Bila sam, da kažem, bez svesti. Misleći da izađem ispred mitroljeza i kažem „ostavi mi sina, nemoj mi ga uzeti jer mi je jedina nada”, ali s druge strane rekla sam u sebi zatvoriće ih pa da ne napravim frku. Kad je sin prešao jedno deset metara muž mi se obratio: “Muzge, okreni se i pogledaj da nisu ubili našeg sina jer čuli su se rafali”.Rekla sam mu da nemam srca da okrenem glavu da vidim(plaće) ubijenog sina. Glavu je okrenula njegova verenica koja je rekla: “Ne, oče, Arben hoda, ide na gore”. Oni su nam rekli: “Požurite, nemojte da kasnite, idite”, na najgori mogući naćin, psujući nam albanskog oca i majku. Mi sa slomljenim srcem nastavili smo put na dole(razgovara sa potresnom glasom i plaće) i pridružili smo se drugim majkama kojima su isto uzeli sinove. Dok smo išli putem, uzeli su i one sto su zastajali. Zato smo otišli kod kuće naše verenice jer je bila tamo preko reke Krena, tamo je ipak situacija mirnija. Tamo nije bilo policijskih i vojničkih rampa kao u našem naselju, tako da smo ostali tu. Tokom našeg puta sreli smo jednog poštara koji nam je nekada donosio pisma. “Žuti' su ga zvali jer je bio slab i bled i svi su ga tako zvali. Odneli su Arbena jer su ga poznavali jer njemu su dolazila pisma iz vana, imao je veza sa prijateljima vani naročito u Americi.

KNLSM: Da li je poštar bio srbin?

Myzejeni: Srbin, srbin. Rekao je : “On je radio sa OSBEom” reče, ”gotovo je sa njim”. Malo kasnije videli smo

sidomos me ata në Amerikë.

ZPZhML: Postieri ishte sërb apo...?

Myzejeni: Sërb ishte edhe tha: “O, Arbeni ka punuar në OSBE”, tha ”Gotovo je s'njim”3. Pak ma tutje e pamë edhe një tjetër, mësues4 ka qenë, po i themi që na morën Arbenin tha: ”Jo, mos keni vesvese, veq dy orë kanë me ua shiku duart, kush ka mbajt armë ata do ti ndalin, e ai që s'ka mbajt armë do ta lirojnë”. Shkuam u vendosëm atje tek shtëpia e të fejuarës së Arbenit. Ne dilnim për çdo ditë, kërkonim ku janë. Policia ishin vendosë aty ku ka qenë sociali. Shkonim për çdo ditë i pyetnim, ata thonin: ”Do t'i lirojnë sot do ti lirojnë nesër …!” S'kishim prej asaj dite kurrfarë lajmi. Gjatë gjithë kohës qanim, kërkonim, ti bëjmë qare djalit, ku është ku e kanë dërguar. Dikur thanë që i kanë dërguar në Pejë. Si dukej në Pejë i kishin dërguar ata që i morën rrugës, e këta që i morën në pragun e shtëpisë, të gjithë i kishin pas likuidu.

Po ne nuk e dinim se kishim të dhëna që e kishin pa njerëzit Arbenin në kombi. Ku i dërgonin policia, kinse që i strehonin diku.

ZPZhML: Kush ju jepte juve ato informata si vishin ato tek ju?

Myzejeni: Qytetarët që takonim e thonin: “E kemi pa Arbenin”, ne shpresonim që me të vërtetë është aty (rrudhë krahët dhe ofshanë thellë).

ZPZhML: Ku keni qëndruar ju, deri në mbarimin e luftës?

Myzejeni: Matan lumit “Krena”, në lagjen Haxhi Imer, afër kuvendit tek e fejuara e djalit. Ne kemi ndejt atje deri në mbarimin e luftës dhe dy ditë para se të hynte NATO jemi shku në shëpi se s'mundnim më me duru.

ZPZhML: A mund të na përshkruani momentin, kur jeni kthyer tek shtëpija juaj?

Myzejeni: Momentin kur jemi kthy tek shtëpia atje ende ishin serbët, nuk ishin largu. Atë ditë që donim me u kthy, shkova në furrë të blej bukë. Çka teprojke ndonjë bukë bajat na jepnin neve, se të gjitha ua jepshin serbëve. Kur shkuam aty në furrë po i shohim që serbët po baheshin. Mbi makinat e tyre kishin vendosë shporeta, frigorifera, nuk ishte ma ai rreshti që pritshim dy tri orë me marrë bukë. E mora bukën edhe s'ju besojsha syve të mi, a është e vërtetë që po bahen. Këtu kisha me cek që një natë para se të shkonim ne në shtëpi, tri ditë pa hy NATO-ja, në kuvend shkonte ulërim prej serbëve e sidomos zëri i femrave. Bërtitnin femrat: “Ku po na leni neve, ju që po shkoni, për këto krime që janë bërë, s'kanë me na lënë shqiptarët rahat”. E ata u thonin: “Ju mos pranoni që keni bërë krime ato i kanë bërë rusët (ruski zlloqinci)”. Të nesërmen vendosëm gjithësesi me shku në shtëpi. Çka të bëhet le të bëhet në shtëpi tonë (fillon të qaj). Djalin se kishim, djalin të hasretit, shpresën e shtëpisë, neve as që na u dhimbte jeta fare. Besoni para kuvendit plumbat nëpër këmbë na shkonin. Se di si kemi mbërri deri në shtëpi, çudi. Kur shkuam në shtëpi e kishin kthy për së prapthi çdo gjë.

Librat që i kishim, se burrin e kisha historian, i kishin shpalu, dy makina të shkrimit i kemi pas i kishin marr.

3 Ka marrë fund ai.

4 Poashtu ishte serb.

who has weapons. Those who didn't would be released.

We went out looking for them every day [Arben and others]. The police had settled in where the social welfare building was. Every day we went to ask [about our son], and they said, “We will release them today, we will release them tomorrow”. No news. All the while we were wailing, searched for our son, tried to find out where he was taken. Someone said he was sent to Peja3. Yes, it seems that those men and boys who were taken from along the road and from homes were taken to Peja and killed. However, we didn't know that people had seen Arben on the minibus. But the police had put them there.

OMPF: Who gave you information?

Myzejene: People we met along the way told us that they had seen Arben, and we really kept hoping that he would be there.

OMPF: Where did you stay until the end of the war?

Myzejene: Across the river, in the “Haxhi Ymer” neighbourhood, near the Assembly, at my son's fiancée's house. We went home two days before NATO entered because we couldn't stand it anymore.

OMPF: Could you describe the moment, when you returned home?

Myzejene: When we returned home, the Serbs were still there. That day that we wanted to return, I went to the bakery to buy bread where we usually had to wait three to four hours to get stale bread because the Serbs got the fresh bread. When we got to the bakery we saw Serbs moving out. They were loading their vehicles with ovens, refrigerators. The queue was not like before. I got the bread and couldn't believe my eyes. It was true.

They were moving out. I would like to mention here that the night before we returned home, three days earlier, that is, before NATO entered the Assembly building, there was screaming by the Serbs, especially women.

They were screaming [at Serb soldiers], “Where are you leaving us [look at the situation you are leaving us in]?

You are going because of the crimes you committed.

The Albanians will never leave us in peace”. And they [the Serb soldiers] were telling them not to admit that they committed crimes, that Russians criminals had done those things.

jednog učitelja i rekli smo mu da su nam uzeli Arbena a on je na to rekao : ”Nemoj te da brinete, ispitivaće im ruke za jedno dva sata, oni koji su držali oružje njih će zadržati a one koji nisu, pustiće ih”. Otišli smo, smestili smo se i svakoga dana smo izlazili, tražili, tu gde se policija smestila, kod socijalne. Išli smo svakoga dana i pitali, govorili su nam: “Pustićemo ih danas, pustićemo ih sutra”. Nismo ništa više čuli od onoga dana. Sve vreme smo plakali, tražili gde nam je sin, gde su ga odneli. Posle jednog vremena rekli su nam da su ga odveli u Peć. Ali izgleda da su u Peć odveli one koje su putem uzeli, a one koje su uzeli kod kućnog praga, likvidirali su. (oći mu se pune suzama) Ali mi nismo znali, zato sto ljudi su videli Arbena u kombiju. Videli smo Arbena ispred tu gde su policajci ih vodili, kao da je tu ostao, videli smo Arbena u kombiju.

KNLSM: Ko vam je davao te informacije koje su dolazile kod vas?

Myzejeni: Građani koje smo sretali, rekli su da su videli Arbena, i mi smo se nadali da je on stvarno tamo.(brazda ramenima i duboko usdiše) KNLSM: Gde ste bili smešteni do kraja rata?

Myzejeni: Do kraja rata bili smo preko reke Krena, u naselju Haxhi Imer, blizu opštine kod verenice našega sina. Dva dana pre ulaska NATO-a, otišli smo kući jer nismo više mogli trpeti.

KNLSM: Da li bi ste mogli opisati trenutak kad ste se vratili vašoj kući?

Myzejeni: U trenutku kad smo se vratili našoj kući, bilo je još srba, nisu još bili pobegli. Tog dana kad smo se vraćali, otišla sam u pekaru da kupim hleb jer su prodavali hleb. Šta je ostalo od staroga hleba, jer sve su davali srbima, i ono sto je ostajalo davali su nama.

Trebalo je da čekamo po četiri sata da bi došli do hleba.

Rekoh: „Hajde da kupim hleb pa da kasnije pođemo kući“. Kad smo stigli u pekaru videli smo Srbe kako idu.

Preko svojih kola stavili su šporete, frižidere, nije bilo više onog reda kada smo čekali po dva tri sata. Uzela sam hleb nisam mogla da verujem svojim očima.(stane se malo) Da li je to moguce da oni idu. Tako, vratila sam se kući i stvari su nam bile spremne tako da smo pošli. E ovde hoću da pomenem da te noći pre našega odlaska, tri dana pre ulaska NATO-a, u opštini, jer kuća verenice je blizu opštine, bila je prevelika buka od Srba pogotovo, od žena. I tako mi, susede koji su nam bili blizu, pitali smo šta se to dešava. Vrištale su žene: “Gde nas to The following day we decided to go home. Whatever ostavljate, vi što idete, ovaj zločin što ste svršili, albanci happens let it happen in our home, because our son was nam neće dati mira”. E oni se rekli: “Nemojte priznati da ste počinili zločin, rusi su to uradili, ruski zločinci”. our only hope. (cries) We didn't care about our life at all.

Sutradan smo odlučili da svakako odemo kući. Šta god Believe it or not, in front of the Assembly we had bullets da se desi u našoj kući nek se desi,(poćinje da plaće) i going between our legs. We don't know how we našeg jedinog sina nismo imali, našu nadu, nije nas bilo reached our house because we had to pass the zao života. Verujte da su nam meci prolazili preko nogu Assembly and the Serb soldiers were there out front. It tamo kod opštine, ne znam kako smo stigli do kuće. Kad was a miracle. When we went home we saw they had destroyed the house. Everything was upside down. My smo stigli kući, šta su uradili od nje, svu su je prevrnuli.

Knjige, jer mi je muž istoričar, na sve strane su bile husband was an historian and the books were torn and bačene, dve pisaće mašine koje smo imali, uzeli su. Imali they had taken our two typewriters. We had a video smo i video, uzeli su ga, televizor su razbili jer je bio star. recorder, music player that they had taken. They had 3 Peja/Peć is another city in the south west of Kosovo about a half an hour drive from Gjakovë/Dakovica.

056 057

Kemi pas video, studio i kishin marrë. Televizorin e kishin thyer. Mandej edhe burri duke kukat, duke piskat, duke e vajtuar djalin duke ia pa teshat që i kish lënë me dorën e vet. Rrobat e këpucat që s'kish mujt me i vesh. Këpucat e fshira ka ndodh i kam marr i kam fshi prapë duke shpresu që djali do të më kthehet njëherë e do ti vesh prapë. Pasi hyni NATO-ja isha bashkë me kunatën, sepse edhe asaj ja morën burrin në burg. Hypëm në dritare lart e i shihshim dritat e makinave, e brohoritjet e njerëzve nga gëzimi që u liruam. Por, zemra jonë nuk diti gëzim, kishim dëshirë që edhe ai ta gëzonte lirinë, që e kishte si me thanë ëndërr. Menjëherë pas hyrjes së NATO-s dhe kur forcat serbe shkuan, ne nënat morëm iniciativë.

ZPZhML: Në çfarë mënyrash e keni kërkuar djalin tuaj pas lufte?

Myzejeni: Pas dy dite kemi dal në qytet. Jemi tubuar qytetarët e Gjakovës, pothuajse të gjithë ti kërkojmë ku i kemi bijtë tanë. I kanë hapur dyert e burgjeve, dyert e hallave sportive, e disa magazina që ishin, por të gjitha ishin të zbrazëta, pa njerëz. Disa kishin lidhje edhe me Serbi dhe pyetnin se a ka shqiptarë në burgjet e Serbisë, ata thonin se po. Disa dëshmitarë i kishin parë prej burgut të Pejës, duke i marr duke i hipur në kamiona.

Shpresonim se edhe ne e kemi aty djalin. Në fillim organizonim çdo ditë protesta prej orës 10:00 deri në 12:00. Mandej filloi radio t'i tregoj emrat e të cilëve ishin të burgosur, pritnim me radhë se mos do ti del edhe emri i djalit, por më kot (qan). Thonin se një pjesë janë të burgosur, kurse këta të zhdukur. Nuk e di se kush ja vuri emrin të zhdukur, kur të gjithë u morën për një ditë. Si ato që u quajtën pengje, si këta të njëjtën orë janë marr, të njëjtën kohë, në të njëjtën ditë. Pse këta të dallohen prej tyre-pengje. E dora e njeriut i mori ne i pamë vetë.

Nuk është që na u zhduk djali para syve, e mori njeriu nuk e mori ndonjë drakull. Ishte e pamundshme me i bë ballë me i përballu armikut. Vite të tëra kemi organizuar protesta në forma të ndryshme.

ZPZhML: Përpos ju që jeni organizuar vet, a keni bashkëpunuar edhe me ndonjë organizatë?

Myzejeni: Gjithmonë kemi qenë në kontakt me Kryqin e Kuq, prej fillimit të pas luftës. Mandej çdo i huaj që ka ardhë, i kemi dhënë të dhënat. Edhe OSBE-së ku ka punu djali edhe atyre ju kemi dhënë të dhëna sepse edhe ata janë interesuar, kanë pyet për Arbenin se ku është. Njëherë kemi dal kur kemi qenë me Shoqatën e Familjarëve, pas një kohe jemi nda dhe ne kemi dalë në këtë shoqatën OJQ-në “Thirrjet e Nënave”, ku edhe vet e kemi vu emrin që kjo shoqatë të quhet “Thirrjet e Nënave”, sepse nënat i thrrasin fëmijët, bijët e tanë që të kthehen në gjirin familjarë (qan). Këtu mandej na erdhi një iniciativë se çfarë proteste të marrim. Kemi qëndruar ditë e natë, dymbëdhjetë ditë, në kohën kur është liruar Albin Kurti prej burgut. Atë kohë ishim vetem ne në atë protestë dymbëdhjetë ditë. Aty i falenderohemi qytetarëve të Prishtinës, janë bashkangjitur, na kanë ndihmu me mjete për me shtru në asfallt. Na kanë ndihmuar në forma të ndryshme çka kemi pas nevojë.

Mandej kemi organizuar greva të urisë. Në fillim kishim përkrahje e masandej filluan edhe njerëzit të largohen

broken the television. Everything was stinking. Then, upon seeing our son's clothes that he had left there with his own hands, clothes and shoes that he couldn't put on, my husband and I began to wail, to mourn our son.

The shoes were clean but I cleaned them again and again hoping that my son would return to put them on.

After NATO entered, I was with my husband's sister – her husband had been sent to prison – as we climbed up to the windows and saw lights of NATO vehicles and people cheering. We were joyful that we were now liberated, but our hearts knew no joy. We wished that he too could enjoy the freedom for it was his dream.

Immediately after NATO's arrival, when the Serbian forces moved out, we, mothers took up an initiative [to look for our loved ones].

OMPF: Could you tell us about your search for your son after the war?

Myzejene: After two days we went into the town where Gjakova's citizens were gathered, all of us looking for our sons. They opened prison doors, doors of sports places, some warehouses. Everywhere was empty.

Some had connections with Serbia asking if there were Albanians in the prisons of Serbia and were told “yes”.

Some witnesses saw them from the prison of Peja being taken and put onto trucks. We hoped that our son was there too. In the beginning we were organising protests daily from 10.00 to 12.00. Then the radio started announcing names of those who were in prisons. We were waiting in queues to hear the name of our son, but to no avail. (cries) They said that some are imprisoned and others have gone missing. I don't know who named them “missing” when all of them were taken the same day. Just like those that were called “hostages”. There were those taken the same time, the same day. Why should such a distinction be made when we know that our son did not just vanish before our eyes? After all, a person took them, not Dracula. We were helpless before the enemy. We organised protests for years in different ways.

(plaće) Moj muž je počeo da kuka, da plače, da žali sina jer je video njegovu odeću sto je ostavio tu, odeću i obuću koju nije mogao da nosi. Uzela sam njegove čiste cipele i očistila ih, tri puta sa nadom da će mi se sin vratiti i da će ih ponovo obuti. Posle dva dana je NATO ušao, bila sam zajedno sa jetrvom jer i njoj su muža odveli, izašli smo na prozor i videli smo svetlo kola, i čuli vikanje ljudi. Sreća što smo se oslobodili ali naše srce nije se osećalo tako, želeli smo da i on slavi slobodu, koju je toliko očekivao.(stane se na trenutak) Odmah posle dolaska NATO-a, kad su se srpske snage povukle, mi majke smo preduzele inicijativu.

KNLSM: Da li biste mogli da nam kažete, kako ste tražili svoga sina posle rata?

Myzejeni: Posle dva dana smo izašle u grad, i skupili smo se mi građani Ðakovice, svi da tražimo gde su nam naši sinovi. Otvorili su sva zatvorska vrata, sportkih hala, nekih magazina, koje su bile tu ali sva su prazna, bez ljudi. Neki su imali veze u Srbiji, pitali su da li ima albanaca tamo, u srpskim zatvorima. Rekli su da ima. Ali neki svedoci su ih videli sa Pećkog zatvora kad su ih natovarili u kamionima. Nadali smo se da i naši sinovi su tu. U početku smo organizovali protest od 10 do 12 sati svakim danom. Posle smo na radiju slušali imena onih koji su bili po zatvorima, čekali smo u svakom momentu da čujemo i ime našeg sina ali uzalud.(plaće) Rekli su da su neki po zatvorima a drugi pogubljeni, ne znam ko im dao to ime, pogubljeni jer su svi bili uzeti u jednom danu.

Kao i to što se zovu taoci, ovi su uzeti u isto vreme, istog sata i istog dana. Ove nazivaju pogubljenicima a ove druge ratne taoce, kad svi su bili taoci. Zašto ovi se razlikiju od taoca kad ta ista ruka ih uzela, mi smo to videli, nije nam se valjda pogubio ispred naših očiju.

Sina su uzeli, uzeo ga je čovek e ne neki drakula, sta da kažem čovekova ruka ga je uzela sa tom snagom koju ima. Bili smo iznemogli ispred neprijatelja. Godinama smo organizovali proteste svakih vrsta.

KNLSM: Osim što ste se same organizovale da li ste surađivali sa nekim od organizacija?

Myzejeni: Uvek smo kontaktirali sa Crvenim Krstom, od početka kad je rat bio završen. Bili smo u Crvenom OMPF: In addition to organising yourselves, did you Krstu, dali smo im podatke, kako su ga uzeli, gde su ga cooperate with any organisations? uzeli. Posle toga, svakom strancu koji je došao dali smo Myzejene: We were in constant contact with the Red podatke, OSBE, i onima skim je nas sin radio jer su bili Cross immediately after the war. Afterwards we gave zainteresovani. Pitali su gde je Arben. Bili smo u information to every international coming to Kosovo. We Porodičnom Ðrustvu ali smo se odvojili. Posle smo prešli told OSCE that our son worked with them and gave them u ovu nevladinu organizaciju, “Glas Majki”, ime koje smo im dali, sa razlogom. Da se ova organizacija zove “Glas information because they were interested. They asked Majki”, koje zovu svoju decu da se vrate u porodičnom about Arben. Initially we were with the Association of krilu. (plaće). Tako da nam je došla jedna iniciativa kakav Families but then we broke off. We also participated in protest da održimo,tako svaku dan i noć, 12 dana, baš u the Association of Mothers' Appeal, which we named vreme kad su pustili Albin Kurtija iz zatvora. To vreme ourselves. This association is called the Mothers' smo bili 12 dana na protestu, zahvaljujemo se građanima Appeal, because they call to their children; they call our Prištine, što su nam se pridružili, sto su nam pomogli, sa sons to come back to their families. (cries) We were protesting day and night for twelve days. This was at the sredstvima da postavimo asfalt. Pomogli su nam na svaki način, sta nam je sve bilo potrebno. Posle toga time when Albin Kurti was released from prison. smo organizovali štrajk glađu, gde nismo ni jeli ni pili, We thank the citizens of Prishtina who joined us and imali smo podršku jer su počeli ljudi dolaziti. Zamislite mi helped us with mattresses to lie on the pavement as well roditelji, sa svim tim brigama, sa svim tim problemima, as for the other forms of assistance they provided us. bilo je situacija kad nas je policija maltertirala, sklanjala Then we organised hunger strikes. In the beginning we nas sa jednog mesta na drugo mesto umesto da nas had support from many people, but later on the number podrži jer sinovi su prolili krv za slobodu.(prića sa

058 059

vetëm ne familjarët mbetem. E merrne me mend vetëm ne familjarët, me gjithë ato halle gjithë ato vuajtje. Kemi pas raste kur edhe policia na ka maltretuar, e na ka largu prej atij vendi ku ishim. Në vend që me na përkrahë, në vend se me na u bashkangjit! Se ata bijtë tanë e derdhën gjakun për këtë liri që po e gëzojmë sot secili (flet me zë të dridhur dhe sytë e përlotur). Ku gjaku i tyre ende është i freskët, ende është i lagur e ne mos të kemi një përkrahje, kjo është një turp i madh. Jemi shku në institucionet tona që nga fillimi që janë formuar ata thanë: ”Do të mundohemi, por s'kemi ne në dorë asgjë po e kanë të huajt”. Ne e dinim se me të vërtetë në fillim

of people started to dwindle until the only supporters we had were our own families. Imagine us family members with all those concerns and hardships. There were instances where the police ill-treated us; they removed us from that place. (speaks with shaking voice and eyes brimming with tears) Instead of joining us, whose sons had shed blood for the freedom that others were enjoying, and what with the blood of our sons still fresh, we had no support. This is a big shame. We went to our recently formed institutions where they told us “everything is in the hands of the internationals”. Indeed we did recognize that, in the beginning they [local

tresnaom glasom i oći punuk suza). Njihova krv je još uvek sveža, a da mi nemamo podršku, ovo je jedna velika sramota. Išli smo u naše institucije od početka njihovog formiranja i ićićemo, pokusavaćemo, ali nije sve u našim rukama, sve je kod stranaca. Znamo da stvarno oni u početku nisu imali nikakvih kompetencija ali trebalo bi vi da podignite glas, jer se vaš glas čuje više nego glas majki, sestara, dece koji već vrište ulicama grada.

Surađivali smo i sa Kancelarijom Izgubljenih Lica i Zkonska Medicine. Oni su nam uvek pomagali, rekli su nam više o sudbini onih o kojim se ne zna. To znači da većina nije živa ali imali smo uvek nadu da nisu negde

nuk kanë pasur kompetenca, mirëpo janë ata që duhet ta ngrisin zërin, se zëri i tyre dëgjohet më shumë se sa zëri i nënave, i motrave, i fëmijëve, që veq ulurinim nëpër rrugët e qytetit.

institutions] had no authority; however they had to raise their voices because they would be heard above the voices of the mothers, sisters, children that echoed throughout the streets of the town.

Kemi bashkëpunuar edhe me Zyrën për Persona të Zhdukur dhe Mjekësi Ligjore, ata na kanë ndihmuar gjithmonë, duke na thanë se ma shumë për fatin e tyre nuk dihet. Do të thotë shumica nuk janë gjallë. Mirëpo ne e kishim shpresën se mos janë diku të fshehur, për qështje materiale. Sepse dinë serbët me bërë dredhina si që dinë ata, me bë marrifetllyqe me bë pazarllëqe me trupa të njerëzve. Po aty i kemi pas shënimet edhe kemi pas kontakte edhe me Jose Pablo Baraybar5 që është. Ai ka ardhë këtu disa herë. Kemi qenë na në zyre aty. Kemi shkuar edhe në zyrën amerikane, ku na kanë mirëpritur shumë. Na kanë thënë se ne do të jemi së bashku me ju, do ta ngrisim këtë çështje në senatin amerikan atje. Por kjo çështje do të shkon shumë ngadalë. Por, për hirë të atyre që e gëzojnë sot këtë liri, duhet kjo çështje të shpejtohet, mos të rrimë në ankth nënat. Gjashtë vitë s'dinë nëna ku e ka fëmijën ...?! (qan).

We cooperated with the Office on Missing Persons and Forensics. They were constantly helping us. They kept us up-to-date telling us that there was no news; that is, that most [of the missing] were not alive, but yet we hoped that they were perhaps hidden as bargaining chips because the Serbs know how to do tricks. They know how to bargain with peoples' corpses. But we met with Jose Pablo Baraybar. Several times he came here.

We were in his office. We went to the US representative office4 here. We were welcomed very well. They told us that they are with us and that they will raise the issue in the United States Senate but that resolving this issue will be very slow. As we enjoy our freedom today, we must increase our engagement in addressing this issue so that mothers don't remain in a nightmarish hell. For six years a mother still doesn't know the whereabouts of her son. (cries)

ZPZhML: Ne kemi kuptuar se ju e kini identifikuar djalin tuaj. Pas sa vitesh e keni identifikuar?

Myzejeni: Djali është identifikuar pas katër vjet e gjysmë me 23 Dhjetor (flet duke qajtë).

OMPF: From an earlier interview we understand that you have identified your son. How many years have passed?

Myzejene: After four and a half years, on the 23rd of December (2004), our son was identified. (speaking while crying)

ZPZhML: Gjatë këtyre viteve kur ju nuk keni ditur për fatin e djalit tuaj, a ka ndodhur që dikush me ardh në familje e juaj, edhe me ju thënë se djali është këtu apo është atje?

Myzejeni: Vendin e caktuar nuk na kanë thënë. Njëherë për një vend thanë që kinse e kanë parë Arbenin. Por, herën tjetër ka qenë një shqipëtar që jeton në Ulqin i cili me kembengulje na ka thënë që Arbeni është gjallë edhe vetëm kur t'më shifni me të, që do të jua sjellë me makinë. Si çdo prind që mban shpresë, edhe ne e kishim njëfarë shprese. Sado që pak ndoshta ndonjëherë e rrejshme, po ndonjëherë më dukej që është reale.

Mirëpo ajo shpresë e cila na mbante pak si gjallë (qan), u shua me 23 Dhjetor kur në ora gjashtë pa pesëdhjetë minuta në mbrëmje, hyri vajza e madhe Vlora, e pamë që ishin zbeh në fytyrë. Qamili - burri i tha: “Vlorë,çka ka të re?”, tha: “Babë, bëju i fortë se na i kanë sjelle eshtrat e Arbenit”. Prej asaj dite në shtëpinë tonë ka filluar vaji dhe zija. Në shtëpi tonë nuk ka gëzim as hare. Në shtëpinë tonë vinin njerëzit për të na ngushëlluar. Vinin njerëz jo vetëm nga Gjakova, nga Kosova, por edhe nga diaspora, Amerika, nga çdo kënd i botës mund të them që kanë ardhë e na kanë ngushëlluar. Ata pak na kanë lehtësuar dhimbjen aq të madhe që e kemi, por dhembja e fëmijës nuk po u hjeka kurrë, deri sa ne të shkojme tek ai. Tash nëna të martuara dhe me lule edhe unë shkoj tek varri i Arbenit. E qaj rininë, qaj që ka qenë në prag të martesës, qaj që s'ma ka lënë një trashëgimtar, që mos të më humbet emri. Në çdo moment, kudo që shkoj dhimbjen e kam me veti. Frenohna kur shkoj diku që mos t'i hidhëroj edhe ata. Ajo çka më ka ra në zemër, mos ti brengos edhe ata, sado që e ndajnë së bashku me mua.

OMPF: During these years when you didn't know about your son, did anyone come to your family to say that your son is here or there?

Myzejene: They didn't tell us the exact place. They said at one point they thought they saw Arben, but later on they said it was an Albanian living in Ulcin [in Montenegro]. He insisted that Arben was alive. He said to us, “One day you will see me with him”. Like every parent who keeps hoping, we had a certain hope. But the hope, which was keeping us alive faded on the 23rd of December. (cries) At 5:45 in the afternoon my older daughter, Vlora, came home. We could see she was very pale. Qamil, my husband, asked her what happened. She told her father to be strong because they had just brought Arben's remains. From that day onward we began a period of grieving and mourning, and since then there is no longer any joy in our household. People come to express their condolences not only from Gjakova, but from all over Kosovo, the Diaspora, and the US. They have relieved us of a great pain that we have had but we can never forget the pain of our child until we meet him in the next world. Now, married mothers with flowers go to the gravesites. I cry for his [Arben's] youth, I cry for him for he was about to be married. I cry for him because he didn't leave an heir so as to continue the family name. Every moment, everywhere I go I have the pain with me. I try to stop myself when I go somewhere so as not to upset people.

I don't want them to worry about what happened to me despite the fact that we went through a lot together. With

5 Shefi i Zyres për Persona të Zhdukur dhe Mjekësi Ligjore-ZPZHML në Prishtinë.

4 Foreign governments have representative offices, not embassies in Prishtina/Priština since Kosovo is not an independent state. It has been under United Nations administration since June 1999.

sakriveni, zbog materijalnih razloga. Znate, srbi znaju da mute, kao sto samo oni znaju, da prave svakakvi pazar, sa ljudima, mislili smo, da nisu možda sakriveni. Tu smo imali podatke i imali smo kontakte sa Jose Pablo Baraybar koji je dolazio ovde nekoliko puta. Bili smo u kancelariji, išli smo u Američku Kancelariju gde su nas dobro dočekali, gde su nam rekli da će biti sa nama, da ćemo ovaj problem spomenuti u Američkom Senatu. Ali ovo ce ići mnogo sporo, uvek su nam to govorili.

Rešenje ovog problema ići će mnogo sporo i stvarno je išlo mnogo sporo i još uvek ide. Ali zbog tih što slave ovu slobodu sad, trebalo bi da se rešenje ovog problema ubrza, da ne bi mi majke bili u stresu. Šest godina majke ne znaju gde su im deca.(poćinje plakati) KNLSM: Tokom našeg prošlog razgovora, saznali smo da ste identifikovali vašeg sina. Posle koliko godina?

Myzejeni: Sina sam identifikovala posle četiri i po godine, 23 Decembra.

KNLSM: Tokom ovih godina dok niste znali za sudbinu vašeg sina, da li se desilo da neko je došao kod vaše porodice i rekao da je vaš sin ovde ili tamo?

Myzejeni: Određeno mesto nam nisu rekli. Jednom su nam rekli da kao da su videli Arbena, ali posle toga to je bio jedan albanac iz Ulcinja, koji nam je neprestano uverljivo govorio da je Arben živ: “...i samo kad me vidite sa njim kad ga budem doveo autom”. Kao svaki roditelj koji ima nade, i mi smo imali neku nadu, koliko lazna bila, ali nekad mi se činila stvarna, kad nam je taj govorio tako uvereno. I kako nam nije tražio para, mislila sam ako već nam nije tražio pare, sigurno je živ i da će ga vratiti. Ali ta nada koja nas donegde držala u životu, (plaće) 23 Decembra se izgubila. Kad u šest sati uveće je došla starija kćer sa jetrvom, sa deverom, i bili su bledi u licu. Pito je Ćamil, muž: “Vlora, šta ti je, šta ima novo, što si izbledela”. Rekla je: “Oče, smogni snagu jer su nam doneli Arbenove kosti”. (plaće) Od toga dana, naša je kuća puna tuge i crnila, od tog momenta nema uopšte sreće. U našoj kući su dolazili ljudi na saučesće. Nisu samo ljudi iz Ðakovice dolazili nego i sa Kosova, diaspore, Amerike, iz svakog mesta u svetu mogu da kažem, su dolazili, ili su slali telegrame, ili su zvali telefonom da nam izraze saučesće. Oni su nam malo ublažili bol koji je toliko veliki, ali detetova smrt ne može se nikad preboliti (stane malo) sve dok ne odemo kod njega. Sada sa cvećem idem na Arbenov grob, (plaće) plačem za njegovu mladost, plačem što je bio blizu ženidbe, plačem što mi nije ostavio naslednika, da ne bi mu se ime zaboravilo, da spomene da je imalo oca, ali uzalud sve, moja porodica se ugasila, što je najgore i mojih kćeri, i mojih unućadi sto ih očekujem. U svakom momentu, gde god idem nosim bol sa sobom, i gde god idem pokušavam da sakrijem taj bol da ne bi ih uznemirila, to što mi je u srcu, da ni bi se zabrinuli i oni koji dele bol sa mnom.

KNLSM: Kada ste dobili vest o identifikaciji vašega sina da li je to uticalo da se osećate lakše, jer već znate koja je istina, u poređenju sa tim da sve ove godine niste dobili nijednu vest o vašem sinu?

060 061

Më përcjellin na përcjellin në çdo hap kanë mirëkuptim.

ZPZhML: Kur e keni marr lajmin për identifikim e djalit tuaj si jeni ndier në ato momente?

Myzejeni: Në atë moment nuk e di pse s'më ka leshuar shpirti, se po të them të drejtën e kishim nifarë shprese të vogël. Ai lajm më ra disi si në esull, nuk e pritja në atë moment. Prej Gjakovës Arbeni ka qenë në grupin e parë që i kanë kthyer kufomat e identifikuara. Deri atëherë i patën kthyer të Mejës edhe disa të Vushtrrisë. Nuk është lehtësi djalin e ri ta varrosish e ne pleqët të jetojmë (flet me zë të dridhur), ta vazhdojmë jetën. Për ne nuk është aspak e lehtë, as ky lajm, por po u dashka me u pajtuar edhe me fatin e zi.

ZPZhML: E kuptojmë që është e rëndë për juve, a mund të na tregoni si e kujtoni ju Arbenin sot?

Myzejeni: Djalin me të thënë të drejtën ende e kujtoj si të gjallë (qan), nuk mundem me marr me mend që ai është tretë. Gjithmonë e kujtoj të gjallë, gjithmonë e shof duke hyrë brenda, gjithmonë e shof që e hap derën buzagaz.

Ka qenë krenar nuk ju përulke kurrfarë vështirësie, gjithmonë e ka pas kokën lartë. Shpesh bashkëshorti më thoshte se “Është si të themi krenar Arbeni” unë i thoja “Pse mos me qenë krenar, kurrgjë të keqe s'ka bërë, çka ka bërë me djersën e vet. Prandaj edhe krenohet me atë që e ka bërë”. Po të them gjithë e shoh buzagaz, duke më thirrur mami. Ende më bëjnë veshët me atë zërin tingëllues “Mami”(qan dhe ndalet pak). M'i kërkonte rrobat ku e kam këtë e atë ndërresë. Nëna ende i ka të paluara adresat, si i ka lënë me dorën e tij. Iu kam thënë vajzave “Mos m'i lëvizni vendit, deri sa të jem gjallë unë këto do të mbesin këtu.

ZPZhML: Keni ndonjë ditë të veçantë që e përkujtoni Arbenin, organizoni ndonjë aktivitet?

Myzejeni: Ditë e veçantë është ditëlindja e tij me 03 Shkurt ku nëna për çdo vitë i kam bërë torte. Tani marr tubën me lule e shkoj në varrin e tij (qan), ulem e qaj pranë varrit tij e i them se “Liria është fituar djali i nënës, ngrihu e shikoje qytetin këtu prej Qabratit krenar, si po lëvizin njerëzit lirshëm” , por më kot thërras e qaj sepse ai më s'ka kthim.

ZPZhML: Ne ju falenderojmë për intervistën.

Myzejeni: Ju falemnderit edhe juve që keni marrë këtë iniciativë edhe i intervistoni nënat me halle, nënat e mërzitura. Por, le të dihet, le të jetë një dokument i vërtetë çka ka ndodh me bijët tanë. Sepse Serbia ende nuk po e pranon krimin që e ka bërë, ende po mundohet ta pështelloj e të manipuloj më gjëra që i ka bërë.Ju falenderoj shumë, e besoj që jo vetëm këtë herë, por të merrni edhe iniciativa tjera, sa janë dëshmitarët. Se shumica e dëshmitarëve, po mbesin rrugës, po vdesin, prandaj ti merrni shënimet e gjalla nga ata.

Trupi i Arben Gexhës është ekshumuar me 09.09.2002 nga varreza masive në Batajnicë - Serbi. Trupi është kthyer në Kosovë me 04.12.2003 së bashku me 44 trupa tjerë. ZPZhML-ja iu ka konfirmuar identitetin dhe informuar familjen.Trupi i është kthyer familjes me 23.12.2003.

every step I'm met with understanding.

Myzejeni: U tom trenutku ne znam kako ali su mi se noge otsekle, da ti kazem pravo imali smo nekakvu nadu. Imala sam je i nekako me je to pogodilo, nisam to OMPF: When you received the news regarding the očekivala u tom trenutku. Iz Ðakovice, u prvoj grupi u identification of your son, was it at least a bit of a relief kojoj su bili vraćeni identifikovani leševi bio je Arben. Do compared to all those years of waiting for news? tada vraćene su bile iz Meje, neke iz Vučitrna, ali iz Myzejene: At that moment I don't know why I didn't die. Ðakovice, prva grupa je bila ta gde je Arben bio. Da ti To be honest we had a ray of hope. Everything turned pravo kažem nije mi uopšte lakše. Nije lako da mladog out differently. Arben was among the first group from Gjakova whose remains were returned. Until the corpses sina sahraniš, a mi starci da živimo,(glas mu se trese) da from Meje, some from Vushtrri had been brought in. It is nastavimo da živimo. Za nas ovo uopšte nije lako, ni ova vest, ali moraš se pomiriti sa sudbinom. not easy to bury a young son. (speaks with shaky voice) We old people have to continue living but we have to KNLSM: Razumemo da vam je mnogo teško, mozeš li come to terms with our dark fate. nam reći kako pamtite svoga sina?

Myzejeni: Da ti kažem pravo, da mislim o njemu kao da OMPF: We understand that it is very difficult for you. je živ,(poćinje plakati i prića) ne mogu da se pomirim da Can you tell us how you remember your son now? ga nema. Uvek mislim o njemu da je živ, uvek ga vidim Myzejene: To be honest I still remember him as alive. da ulazi unutra, vidim ga kako otvara vrata nasmejan, jer (cries) I can't believe that he is dead. He wasn't uvek je takav bio. Bio je ponosan, nije se predao intimidated by anything difficult. I always see him nikakvoj poteškoći, nikad se ne bi predao, uvek je držio entering the house, happily opening the door. Many glavu visoko. Uvek bi muž govorio: “Zašto je Arben toko times my husband said that he is so proud of Arben. He ponosan”, a ja sam mu govorila: “A zašto da ne, ništa didn't do anything bad. I tell you I always see him nije loše uradio, šta je postigao, postigao je sa svojim cheerful, calling “mother” after me with his ringing voice. znojem”. Tako da se ponosi sa tim sta je uradio. Kažem ti (cries and stops talking) He used to ask for his clothes, da ga uvek vidim nasmejanog, dok me zove “Where is this, where is that?” I still have his clothes mama,(plaće i stane na trenutak) još uvek ga čujem, sa folded, just as he left them with his own touch. I told my tim glasom-mama. Tražio mi je stvari, gde mi je ovaj dres, taj dres, majka još uvek ima složene njegove daughters not to remove them. As long as I am alive dresove kako ih je i sam ostavio(plaće i razgovara). they will remain here.

Rekla sam devojkama da ih ne diraju dok sam ja živa, ovde će ostati.

OMPF: Do you have a special day that you remember Arben?

KNLSM: Da li imate neki poseban dan, u sećanju Arbena Myzejene: A special day is his birthday, on the 3rd of da li organizujete nesto?

February, when I used to make cakes each year. Now I take a bouquet of flowers to his grave. (cries) I sit down Myzejeni: Poseban dan je njegov rođendan, trećeg Februara kad sam svake godine pravila tortu, a sad and cry by the grave and I tell him that freedom was uzmem buket cveća i idem na njegov grob(plaće) i won, “My son, get up and look at the town from the sednem pored njegovog groba i govorim mu da smo proud Qabrat. People walk about freely”. But, I call and dobili slobodu, “Sine moj, ustani i pogledaj grad sa cry out to him in vain, because there's no return for him. ponosnog Čabrata,(prića dik plaće) kako hodaju slobodni ljudi”, ali uzalud ga zovem i plačem, jer on ne OMPF: We thank you for the interview. može da se vrati. (stane i plaće) Myzejene: Thank you too that you took this initiative to interview mothers with overwhelming concerns, bereaved mothers. Let it be a true document about what KNLSM: Zahvaljujemo vam se na intervjua.

Myzejeni: Hvala i vama, sto ste uzeli inicijativu, da happened to our sons because Serbia is still not intervjuišete majke sa teškim problemima, tužnim acknowledging the crimes it committed. It is trying to cover them up and to manipulate everything. I thank you majkama, neka se zna, neka bude pravi dokument, šta se desilo sa našim sinovima, jer Srbija jos uvek ne a lot, and I believe that not only this time, but you will priznaje zločine koje je izvršila i što još uvek pokušava take other initiatives too, as long as there are witnesses, da zamrsi i sakrije sve šta je uradila. because the majority of witnesses and survivors have Hvala vam puno i verujem da ne samo ovoga puta, ali i been “left on the street” – in horrible conditions. They drugih da uzmete u ruke inicijative, jer ima mnogo are dying, so take live accounts from them. svedoka, jer većina njih su ostali ulicama, umirući, tako da bi bilo dobro da uzmete žive podatke od njih.

The body of Arben Gexha was exhumed from a mass grave on the 09.09.2002 in Batajnic - Serbia. The body was returned to Kosovo on the 4 December 2003 together with 44 other remains. OMPF confirmed the identity and informed the family. The body was returned to the family on 23.12.2003

Telo Arben Gedje je eksumiran 09.09.2002 od masivnih grobnica u Batajnici u Srbiju.

Telo je vraćen u Kosovo 04.12.2003 zajedno sa 44 drugih tela. KNLSM je konfirmirala identitet i informisala porodicu. Telo je vraćeno porodici 23.12.2003 godine.

062 063

I INTERVISTUARI: / INTERVIEWEE: / INTERVJUISANA:

MALIQ KRYEZIU BUBAVEC, MALISHEVË / BOBOVAC, MALIŠEVO INTERVISTUESI: / INTERVIEWER: / INTERVJUISATA:

FATMIRE SHALA

Zyrtare Psikosociale në ZPZhML / Psychosocial Officer in OMPF / Psihosocialna Radnica u KNLSM

DATA E INTERVISTIMIT: / DATE OF INTERVIEW: / DATUM INTERVJUISANJA:

10.08.2005

ZPZhML: A mund të prezantoheni?

Maliqi: Quhem Maliq Kryeziu. Jetoj në fshatin BubavecMalishevë. Jam prind i katër vajzave dhe tre djemëve. -, njëri nga ata është Mentori të cilin e kam humbur. Jetoj me bashkëshorten, njerkën (sepse nëna më ka vdekur kur unë isha shtatë vjeq) dhe me femijët.

OMPF: Can you introduce yourself?

Maliq: My name is Maliq Kryeziu and I live in the village of Bubavec (Malishevo). I'm a parent of four girls and three boys – one is Mentor, whom I lost. I live with my wife, and stepmother. My mother died when I was seven years old.

ZPZhML: Gjatë bisedës me ju ne kemi kuptuar se gjatë luftës keni humbur djalin. Para se të fillojmë të flasim për kohën e luftës, a mund të na tregoni për jetën tuaj para lufte?

Maliqi: Unë rrjedhë nga një familje tipike fshatare, bujare. Kushtet jetësore kanë qenë të lidhura kryesisht me bujqësi. Babai im ka qenë i punësuar në Shkup dhe e ka pasur një pension nga Republika e Maqedonisë. Në vitin 1975 jam martuar dhe kam filluar jetën bashkëshortore atje. Mandej kanë pasuar lindjet e fëmijëve, e në mesin e tyre është edhe Mentori, i cili ishte fëmiu i tretë pas Arbenit dhe Vlorës.

OMPF: From our conversation we understand that you lost your son during the war. Before we start talking about that period, could you tell us about your life before the war?

Maliq: I come from a very typical village family. Our life revolves round agriculture. My father was employed in Skopje and received his pension from the Republic of Macedonia. In 1975, I married and we began our life there. My wife gave birth to our children, among them Mentor, who is the third child after Arben and Vlora.

ZPZhML: A mund të na e përshkruani Mentorin, si ka qenë ai?

Maliqi: Mentori ka qenë një djalë i gjatë, më i gjatë se unë, ka qenë i zhvilluar. Në atë kohë kur e përfundoi vitin e katërt të shkollës së mesme, filloi lifta ne u desht t'i lirojmë shtëpitë. Mentori kishte moshen 18 vjeçare. Ai ka qenë i lindur me 2 janar të vitit 1981. Me 4 prill të vitit 1999 është marrë në Kralan nga forcat serbe.

ZPZhML: Mund të na tregoni me çka është marrë Mentori përpos që ka qenë nxënës? A ka pasur shokë Mentori?

Maliqi: Mentori ka qenë shumë i dhënë pasë televizionit.

Me riparime është marrë ngapak, ka pasë një interesim rreth elektrikës. Mandej edhe me futboll është marrë

KNLSM: Možete li da se predstavite?

Maliq: Zovem se Maliq Kryeziu, živim u selu BubavecMaliśevo. Roditelj sam četiri devojčice i tri dečaka. Živim sa ženom, maćehom (zato što mi je majka umrla kad sam imao sedam godina) i sa decom.

KNLSM: Tokom prošlog razgovora razumela sam da ste izgubili sina. Pre nego što počnemo pričati o vremenu rata, da li biste nam rekli nešto o vašem životu pre rata?

Maliq: Potičem iz jedne tipične seljačke porodice, ponosne, gde su životne okolnosti bile vezane pogotovo sa poljoprivredom. Otac je bio zaposlen u Skoplju, imao je penziju Republike Makedonije. 1975 godine sam se oženio i počeo samo tamo da živim sa svojom suprugom. Posle su se rodila i deca, a među njima i Mentor koji je treći po redu.

OMPF: Could you describe Mentor?

Maliq: Mentor was a tall boy, taller than I am and fit.

During that time, after fourth class of secondary school, the war began and we had to leave our home. Mentor was 18 years old. He was born on the 2nd of January, 1981. On the 4th of April, 1999 he was taken from the village of Kralan by Serbian forces.

KNLSM: Da li biste mogli opisati Mentora. Kakav je on bio?

Maliq: Mentor je bio visok dečko, visočiji od mene, bio je fizički dobro razvijen. U vreme kad je završavao četvrtu godinu srednje škole počeo je rat. Mentor je imao 18 godina, rođen je 2 januara 1981. 4 aprila 1999. odveden je iz sela Kraljane od strane Srpskih snaga.

OMPF: Can you tell us about Mentor's interests, hobbies? Did Mentor have friends?

Maliq: He especially enjoyed watching television and also enjoyed repairing television sets. He was very interested in electrical appliances. He played football1, as well. Mentor had a lot of friends. He was kind, wellbehaved and very close to his friends. They spent time

KNLSM: Da li biste nam mogli reći čime se Mentor bavio osim škole?

Maliq: Mentor je mnogo voleo televiziju, bavio se maloviše sa popravkama, interesovala ga je elektronika, potom pomalo fudbal i tako dalje. Mentor je imao dosta društva. Bio je miran, imao je dobro ponašanje, bio je blizak sa prijateljima, mogao bih reći da su celi dan i noć

1 In US, soccer.

064 065

ngapak. Mentori ka pas shumë shoqëri. Ka qenë i urtë, i sjellshëm, i afërt me shokët, e mund të them se janë një gjeneratë të cilët nuk i ka ndarë as nata e as dita. Në shtëpi pjesën më të madhe të kohës e ka kaluar me djalin më të vogël, Artonin, i cili e kishte filluar shkollën e mesme atje në Drenovc edhe shkonin në shkollë dhe vinin bashkë me Mentorin.

together, night and day - friends from the village. At home, he mostly spent time with his youngest brother, Arton, who had started secondary school in Drenovc.

They went to school and returned together.

OMPF: Was Mentor closer to Arton? Did he have close relations with other family members?

Maliq: In the family, he was closest to Arton, maybe ZPZhML: Mentori ka qenë më i lidhur me Artonin apo me because they were almost the same age. Then, there dikë tjetër në familje? were other relatives with whom he spent time, such as Maliqi: Në familje ai me Artonin ai ka qenë më tepër i Afrim, a cousin who was killed by Serbian forces, too. lidhur, ndoshta sepse nuk ishin me moshë shumë larg Then there was Tahir who was also killed by Serbian njeri me tjetrin. Ka ndejtë edhe me disa kusheri aty afër, sidomos me Afrimin (një djalë i mixhës), mandej ka qenë forces. In some way they were connected in this world. I Tahiri, të cilët janë vrarë nga forcat serbe. Në një mënyrë mean, even though I don't know anything about Mentor's i ka lidhë jeta në këtë botë. Megjithëse ende për fate, I fear that they are also connected in another world Mentorin nuk di asgjë, kam frikë se janë të lidhur edhe now: Mentor, Afrim, Tahir, all of them close cousins. He në botën tjetër tani Mentori, Afrimi, Tahiri, që të tre djem was close to his sisters, also to Arben, my older son. I të axhallarëve. Mentori ishte i afërt edhe me motra, recall the days when he was waiting for Arton to go to poashtu edhe me Arbenin, me djalin më të madh. Më school and would run after him. These were touching kujtohen ditët kur ai i printe për në shkollë Artonit dhe ai moments. (he starts crying) shkonte pas tij. Ashtu janë këto momente paksa prekëse (mbushet me qajt)….

OMPF: We are hearing. It is not easy for you. Could you tell us about any special moment with Mentor?

ZPZhML: Mundohemi me ju kuptuar që nuk është e Maliq: I don't know if I can think of any particular lehtë për juve. Tani a mund të na tregoni për ndonjë moments of his life. I will note one moment that my wife moment të veçantë që e keni pasë me Mentorin? told me about. My wife said that Mentor had told her his Maliqi: Nuk e di sa mund t'i veçoj. Dua ta përmend një wish was that there be a big party with drums2 when moment që shoqja me ka treguar. Ajo më tregonte që është një porosi e Mentorit, që kur të martohet Arbeni do Arben married. And that is what we did last year. Arben ta bëjmë një darsëm të madhe, e do ti marrim tupanat. got married and I hired drummers. The beginning of the Edhe e kam realizuar atë porosi sepse vitin e kaluar e party was moving and painful, but later, hearing the kam martuar Arbenin edhe i kemi marr tupanat (sytë i drums was a very anguishing moment for our family. mbushen me lot). Fillimi ka qenë i dhimbshëm, me vajë, There was one other moment that I remember. I had just me mërzi. Ka qenë e vështirë sidomos me ardhjen e returned from Germany and had bought him a jacket. He tupanave në oborr, ka qenë një moment i prekshëm për was getting ready to go to school and he put on the neve si familje. Ështe edhe një moment i veçantë që më kujtohet kur isha kthyer prej Gjermanie dhe ia pata blerë jacket. As he stood in front of us, he came up to me and asked: “Father, does this jacket suit me, am I a real man një jakne. Mentori ishte duke u përgaditur për me shku në shkollë, e veshi jaknen e mu drejtua mua posaçërisht or not?” This was a special moment, but there are many edhe me tha: “Babë, a po më ka hije, a jam ba tamon other moments. To live together for eighteen years with burrë apo jo?” Ky ishte një moment i veçantë. Por ka somebody and not have moments to tell is impossible. edhe shumë momente tjera, që nuk është pak të jetosh me një njeri 18 vite e të mos kesh momente për ti OMPF: Now, if you can, I would like us to talk about the përshkruar (sytë i mbushen me lot dhe ofshanë). war? Can you tell us how the war started in your region, in your village?

ZPZhML: Tani nëse mundeni ju po flasim për kohën e Maliq: Yes, it was a very sad event, not only for us in the luftës? A mund të na tregoni si ka filluar lufta në rrethin village but also for the entire Albanian nation. I was in tuaj, në fshatin ku ju keni jetuar?

Germany between 1993 and 1998. I returned home Maliqi: E, kjo është një ngjarje vërtetë e dhimbshme jo between the two offensives. I think I returned on the 24th vetëm për neve si fshat por për gjithë popullin shqiptar. of March, when NATO begun bombing. Four days later, Në vitet 1993 deri në vitin 1998 isha në Gjermani. Në on the 28th we left our village. These moments were mes të dy ofenzivave jam kthyer në shtëpi. Me 24 mars kishin filluar bombardimet e NATO-s. Pas katër ditëve, heartbreaking when we had to leave, seeing the empty pas 28 marsit ne e kemi lëshuar fshatin, ishin momente village. We ended up going to Lapceva, where Mentor's tepër prekëse. Kemi shku për Llapqevë ku kam dajët e uncles lived. During our stay in Lapceva, Panorc and 2 Drummers are hired for the wedding party. It is a tradition, and indeed very special. Not all weddings include drummers due to the expense.

bili zajedno. Kod kuće je najveće vreme provodio sa mojim mlađim sinom, Artonom, koji je takođe počeo srednju školu u Drenovcu, išli bi i dolazili zajedno.

KNLSM: Znači li to da je Mentor bio više vezan sa Artonom ili je imao neki bliskiji odnos sa nekim drugim članom porodice?

Maliq: Od porodice bio je mnogo više vezan sa Artonom, možda zato što nisu imali veliku razliku u godinama. Takođe, i sa nekim rođacima tu blizu provodio je dosta vremena, sa Afrimom, njegov brat od ujaka, koji je ubijen od strane Srpskih snaga, pa Tahir, isto ubijen od strane Srpskih snaga. Na neki način vezao ih je život na ovome svetu. Iako ne znam ništa o Mentoru, ali plašim se da su isto vezani i u onome drugom svetu, Mentor, Afrim i Tahir, sva trojica zajedno, rođaci. Bio je blizak i sa sestrama, i takođe sa mojim starijim sinom Arbenom. Secam se vremena kad ih je vodio do škole i Arton bi išao za njim. Ovi su neki veoma dirljivi trenuci (na ivici suza) …

KNLSM: Razumemo vas, nije vam upošte lako … da li biste nam mogli reći nešto o nekom posebnom trenutku koji ste imali kad je Mentor bio tu, neki poseban trenutak kojeg se sećate?

Maliq: Ne znam koliko trenutaka bih mogao pomenuti. Želeo bih pomenuti onaj trenutak o kojem mi je supruga govorila. Govorila mi je da je Mentorova poruka da kad se Arben bude oženio organizujemo veliku svadbu i poručićemo doboše, i to sam i ostvario prošle godine.

Oženio sam Arbena i poručili smo doboše. Početak je bio težak pun tuge, patnje ali kasnije…bilo je teško pogotovo pošto su doboši došli u dvorište, bio je veoma dirljiv trenutak za našu porodicu.

Sećam se i jednog drugog posebnog trenutka kad sam se vratio iz Nemačke i kupio sam mu jaknu. Spremao se da ide u školu, obukao je i izašao ispred nas, i obratio se meni “da li mi lepo stoji? Da li izgledam kao pravi muškarac?”. Ovo je jedan od trenutaka. Bilo je i drugih.

18 godina da živiš sa nekim nisu malo, a da nemaš trenutaka da ih opišeš (oči mu suze i uzdishe).

KNLSM: Ako bi sad mogli malo porazgovarati o vremenu rata? Možete li nam reći kako je počeo rat u vašoj okolini, u selu gde vi živite?

Maliq: Pa, ovo je veoma dirljiva priča, ne samo za nas kao selo nego i za sve Albance. Od '93. do '98. bio sam u Nemačkoj. Vratio sam se kući između dve ofanzive. 24. marta počelo je NATO bombardovanje. 4 dana nakon 24. marsa, posle 28 marta otišli smo iz sela, i ovi trenuci bili su veoma dirljivi. Otišli smo u Lapčevo gde su Mentorevi ujaci. Dok smo bili u Lapčevu, napali su Panorca i

Traktori i Mentorit Mentor's tractor Mentorov traktor Mentorit. Derisa ishim në Llapqevë u sulmua Panorci dhe Llapqeva dhe ne u dashtë të largohemi. Unë isha me Mentorin, me Artonin edhe me një nip1 me Jetonin, Fatonin nipa edhe ata. Ishim në mal. Forcat serbe hynë në fshat. Një dajë i Mentorit, Fehmiu ishte i veshur ushtar i UÇK-ës dhe më vonë na informoi se kishin hyrë forcat serbe në fshat, por që familjet kishin shpëtuar dhe ishin nisur për Shqipëri. Mirëpo rrugës në të dalur në Mrasor2 familjarët aty janë taku edhe me banorët e Klinës edhe kanë hyrë në Kralan. Ne e kuptuam se familjet tona kanë 1 Djali i motrës së Maliqit 2 Fshat në komunën e Klinës

Lapceva were attacked and we had to leave. I was in the mountains with Mentor, Arton and my nephews Jeton, and Faton. Serbian forces entered the village. Mentor's uncle, Fehmi, was in the KLA that time, and he told us that Serbian forces had entered. We found out that all families had survived and gone to Albania. However, while stopping at Mrasor other family members met up with residents from Klina and all continued on to Kralan together. We found out that our families were in Kralan so

Lapčevo, tako da smo morali otići iz sela. Bio sam sa Mentorom, Artonom i unukom Jetonom (sin od sestre) i drugim unukom Fatonom. Bili smo u šumi. Srpske snage su ušle u selo. Mentorov ujak, Fehmi, je u to vreme bio u OVK. Kasnije nas je izvestio da su Srbi već ušli u selo, ali da su se sve porodice spasile i da su svi pošli za Albaniju. Ali, na izlasku sela u Mrašor, tamo su se sreli sa stanovnicima Kline i ušli su u Krelane. Saznali smo da su naše porodice ušle u Krelane i kasnije sam otišao i sam

066 067

hyrë në Kralan. Atëherë unë kam shkuar vetëm atje, mirëpo pas gjysëm ore kanë ardhë në Kralan edhe Mentori e Artoni edhe ata nipat.

Të nesërmen rreth orës 8 filluan të vijnë tanket nga Mrasori në drejtim tonin. Ne kemi tentuar me shku në drejtim të një mali andej nga Jabllanica, mirëpo nuk kemi pasë mundësi. Granatonin kahdo që ne tentonim të shkonim. Ne jemi sjellë rreth shkollës së Kralanit prej orës 8 deri në ora 7 të mbrëmjes pa pasë një zgjidhje tjetër. Aty më kujtohet kur Mentori është ndarë prej neve edhe tha “Duhet të largohemi”. (Ofshanë dhe ndalet pak). Unë nuk isha në gjendje as ti them “ndalu” as “shko”, mirëpo më në fund edhe ai vendosi me ardhë me neve. E në atë kohë më kujtohet Enver Hoti, i cili ka qenë profesor më duket në Klinë, ai e ka udhëheq kolonën dhe tha: “Duhet të dorëzohemi”. Jemi kthyer rrugës për Shqipëri. Në afërsi të një livadhi kanë fillu forcat serbe t'i ndajnë meshkujt nga femrat. Para se të shkojmë aty unë isha i marrur nga një polic serb, por për fat më lirojë. E tani menduam që shpëtuam edhe po ecnim, mirëpo duke ecur rrugës tek ai livadhi i kishin hapë tri shtegje (rrugëdalje). Në tre vendet e bënin pastrimin e meshkujve dhe femrat e fëmijët ecnin për në Shqipëri. Më në fund erdha edhe unë tek ajo rruga aty deri tek ai shtegë. Mu drejtua një polic dhe tha: “Hynë këtu”. I thashë: “Para 10 minutave një tjetër më ndali atje dhe e kreu punën me mua, ma mori kuletën dhe një radio të vogël që e dëgjoja”, tha “Unë nuk po të pyes”. edhe me ra një herë me grushtë dhe unë u rrëzova. E kam pa tjetrin policë para meje edhe po i shofë teshat3, ishin tuba tuba. Ne gjithashtu ishim të urdhëruar të zhvishemi. U zhveshëm e na thanë: “Shkoni poshtë!”, kur po i shohë turma të njerëzve, ishin renditë, shokë e përpjetë të gjithë të zhveshur. Dikush qante, dikush i përgjakur, dikush dëneste- mjerim. Aty para neve ishte një luginë e madhe e thellë, dukej si një shpellë e mjerueshme, si një vend tepër i keq (Sytë i mbushen me lot). Ne tani pritnim vetëm momentin kur po na vrasin dhe kur po na shkatërrojnë, masakrojnë, asnjë moment tjetër. Marrja e personave shpeshtohej. Nga frika gjithçka mendonim se ka përfunduar për neve.

ZPZhML: Gjate kësaj kohe a ishte Mentori me juve?

Maliqi: Atë natë diku pas një ore ose dy e kanë thirrë Enverin, atë që i printe kolonës dhe i kanë thënë [policia/ushtria] që ne të dalim ka 10 vetë dhe të vishemi me një palë tesha e asgjë më tepër. Të nesërmen në mëngjes kur jam zgjuar e kam parë Mentorin edhe djalin e motrës Jetonin. E kam parë në turmë që Mentori kishte qenë aty, deri të nesërmen nuk e kam ditë (flet me sy të përlotur, duke u përmbajtur nga vaji). Mentorin e kam thirrë afër meje, i thashë: “Mentor duhet me shiku me i vesh teshat e tua ku i ke”. Ne nuk kishim të drejtë të largoheshim më shumë se një metër nga turma që ishte aty. Më në fund ai i gjeti ngadalë teshat e veta edhe i veshi. Ne prisnim që do të lehtësohej diçka gjendja pasi 3 Përdoret si sinonim për emërtim të rrobave.

we went and I left Mentor, Arton, and nephews in the mountain, but after half an hour they came to Kralan. The next day Serbian tanks were stationed in Mrasor.

tamo, ali nakon pola sata došli su i Mentor, Arton i unuci u Krelane.

The next day at about 8 o'clock, tanks from Mrasor started to come in our direction. We tried to go towards the mountain in Jablanica, but it was not possible. They were bombing wherever we wanted to go, so we stayed around the school in Kralan from 8 o'clock in the morning until seven in the evening. I remember as Mentor parted from us he said: “We should move out”. (sighs and pauses). I wasn't able to tell him either to stay or to go, but he decided to come with us. And I remember Enver Hoti, a teacher in Klina who was leading the line and he said: “We should give up”. We went on to the road that led to Albania. In a meadow, we saw Serbian forces who had started to separate men from women. On the way I was taken by a Serbian policeman, but fortunately he let me go. We thought that we survived and started to walk but while walking through that meadow we saw that there were three pathways where they were separating men from women.

Women and children were continuing on towards Albania. At last I reached that road, to that path when a policeman approached me and said: “Go inside”. I said, “Ten minutes ago one of them had stopped me and took my wallet and a little radio I had been using”. and he said, “I didn't ask you anything” and he punched me and I fell down. I saw the other policeman and I saw a pile of clothes. We, too, were told to undress. We undressed and we were told to go “down there”. There was a gathering of people in lines all undressed to the waist.

Some were crying, some all covered in blood, sobbing misery. Before us was a large, deep valley that seemed like a cave, a horrible place. We were waiting for the moment when they would kill us, slaughter us, annihilate us. The number of people being captured was increasing. We feared that the end was about to come.

Sledećeg dana, oko 8 časova, počeli su dolaziti tenkovi sa Mrašora u našem pravcu. Probali smo otići u pravcu šume, tu kod Jablanice, ali nismo imali mogućnosti.

Granatirali su svako mesto gde bi mi probali otići.U nemogućnosti da odemo negde drugde vrteli smo se oko škole Krelana od 8 do 7 časova uvečer. Sećam se da se tu Mentor odvojio od nas i rekao je: “Moramo otići odavde”.. Nisam bio sposoban reći niti “ostani” niti “idi”, ali na kraju je on odlučio da dođe sa nama. Sećam se da Enver Hoti, koji je mislim bio profesor u Klini, on je bio na čelu kolone i rekao je: “Moramo se predati”., i skrenuli smo putem za Albaniju, blizu jedne livade. Tu su srpske snage počele razdvajati muškarce od žena. Pre nego što smo tamo otišli, jedan je srpski policajac uzeo mene, ne znam ga sad, ali srećom pustio me. Mislili smo da smo se spasili i dok smo hodali do te livade, tu su otvorili tri prolaza kao vrata. Na tri mesta su razdvajali muškarce, a žene i deca nastavili za Albaniju. Stigao sam i ja do tih vrata, kod te ulice (puta). Obratio mi se jedan policajac i reče: “Ulazi ovde”.. Rekoh mu: “Pre 10 minuta jedan drugi me je zaustavio tamo i završio svoj posao samnom, uzeo mi je novčanik i jedan mali radio kojeg sam slusao”, a on mi reče: “Ne pitam te ništa!”, i udari me pesnicom i ja padoh. Tada sam video drugog policajca ispred mene i video odeću, koja je bila na gomili. I nama su naredili da se svučemo. Svukli smo se i rekoše nam: ”Idite dole”., i tu videh ljude, gomilu ljudi, stojeći na redu svi goli od bokova na gore. Neko je plakao, neko krvario, neko je jecao - strašno. Tu ispred nas je bila velika duboka dolina izgledala je kao pećina, kao veoma loše mesto (oči mu suze). Mi smo samo čekali trenutak kada će nas ubiti, uništiti nas, masakrirati, ništa drugo nismo čekali. Broj ljudi je neprestano rastao.

Od straha mislili li smo da nam je došao kraj.

OMPF: Was Mentor with you at this time?

Maliq: That night after an hour or two, they called Enver who was the first in the row and told him that we should divide up in groups of ten and dress. The next morning when I woke up I saw Mentor and my sister's son, Jeton, together. I saw Mentor there as well in the crowd. He was there through the next day but I didn't know that at the time (his eyes are teary as he speaks, and he tries to stop from crying). I called Mentor and told him to come closer. I said to him: “Mentor, you have to find your clothes”. We were not supposed to move more than a meter from the crowd. Finally he found his clothes and

KNLSM : Da li je Mentor bio sa vama u ovo vreme?

Maliq: Te noći nakon jednog ili dva sata zvali su Envera, vođu kolone i rekli (policija/vojska) mu da izademo 10 po 10 obučeni, ali ne da uzmemo svu odeću, nego samo po jedan par da obučemo ništa više. Sledeći dan ujutro kada sam se probudio video sam Mentora zajedno sa sestrinim sinom Jetonom. Video sam da je Mentor bio u toj gomili ljudi, do sledećeg dana nisam znao (oči mu suze i pokušava da se uzdrži od plača). Zvao sam ga da dođe blizu mene, seli smo zajedno, rekao sam mu: “Mentore, treba da nađeš gde ti je veš, da ga obučeš”..

Nismo smeli otići ni metar dalje od te gomile gde smo

068 069

që n'a lejuan të vishemi mirëpo nuk ndodhi ajo. Të nesërmen ushtrija serbe kërkuan të holla. Filloj Enveri të i mbledh të hollat me një shami, një sasi e madhe e të hollave është grumbulluar edhe ua kemi dhënë. Na premtuan se do të na lirojnë të nesërmen në mbrëmje.

Erdhi mbrëmja, mirëpo, erdhi vetëm një kamion i tyre edhe tha: “Vetëm ata që janë të vjetër mund të shkojnë”.

Më të vjetërit kanë shku, ndërsa ne kemi mbet prapë një natë të ftohtë aty.

Ishte 2 prilli që ishim nxënë. Me 3 prill prap dy-tri netë pa hangër fare, pa pirë fare edhe urija e bënte të vetën. Ne dukej të ishim në arbain4, që thonë në një kohë shumë të ftohtë. Pas këtyre dy ditëve ata na thanë siç na thoshte Enveri, se: “Duhet të vije komandanti regjional për Dukagjinin, dhe pas ardhjes se tij do të merret qëndrimi edhe do t'ju lirojmë”. Ishte 8:20 e mëngjesit kur ka ardhë ai komandanti. Njerëzit që kanë qenë aty e e kanë njoft thonë që quhet komandant G. Ka filluar ai të na flasë, ku e akuzonte SHBA-në, UÇK-në. Më kujtohen mirë këto dy akuza. Thoshte “Ata ua kanë bërë këtë tani ju do ta vuani”. Ishte shumë i qetë [komandanti] por pasojat u panë me vonë, që gjithçka e kanë bërë me përgaditje.

Unë kam një ide se ajo ka qenë një rast i përgaditun shumë mirë, jo vetëm nga serbët e Kosovës, por edhe nga qeverija e Beogradit e atëhershme, e ndoshta edhe nga kjo që është sot mund ta them me plot bindje.

Derisa ai komandant G. fliste, kanë ardhë një grup prej shtatë-tetë ushtarësh, apo policësh serb. I kam dëgjuar njerëzit duke thënë se “Këta [policët] janë të Klinës”., edhe kanë filluar t'i ndajnë njerëzit. Ka pasur shumë njerëz të Klinës aty. Thonë që komandant për zonën e Klinës ka qenë V.Z., që një kohë më përpara ka qenë edhe kryetar i Komunës, mandej B.G. Janë edhe dy serbë të Gjurgjevikut, te cilet mendohet se janë femijët e dy vëllezërve, Z.J dhe M. J. Sipas njerëzve, thuhet se aty kanë qenë edhe serbë të Kijevës. E sidomos flitet për një person me emër Z.S. i familjes K.S. Do të kthehem tani tek momenti më kritik, tek momenti i fundit. Kur filluan t'i ndajnë njerëzit ata shtatë policët serbë apo ushtarët, çka kanë qenë ata. Unë isha afër Mentorit edhe po i them: “Ule kokën, mos i shiko në sy”.

E ka ulë kokën Mentori edhe ne veç po presim momentet se ata [policët/ushtarët] thoshin: “Ti, ti, ti, rresht për një, dhe në rrugën tjetër”.. Ne jemi ngritur në këmbë, Mentori më ka kapur për dore. Afër aty, ne nuk e kemi parë ku kishte qenë një serb [polic/ushtar] afër nesh dhe e ka parë që [Mentori] më ka kap për dore. Me siguri e ka ditë që djalë, vëlla apo diçka i afërm i jemi dhe ka vrapuar dhe ia ka ngjit Mentorit (sytë i mbushen me lot). I fundit ka qenë Mentori që e kanë marr me atë grup e unë kam qenë i fundit për në Shqipëri. Ky ka qenë ai momenti më kritik për mua. Unë mundohesha ta mbaja për dore sa mundja, duke e shtrënguar, kurse ai [serbi] e ngrihte automatin në gjoks timin duke e ngreh (ofshanë thellë). Mentori ishte zbehur edhe që thonë të vjetrit 4 D.m.th. dimër

put them on. We expected them to ease up because they let us get dressed. We were a bit calmer, but it didn't last. The next day, the Serb army asked for money. Enver started to collect money in a handkerchief. He collected a lot of money which we gave to them. They promised they would release us the next evening. The evening came and there was only one of their trucks. They said, “Only the elderly will be released”. That truck left with older people and we stayed one more cold night.

It was the 2nd of April when they took us. On the 3rd of April we once again went on for two or three nights without food or drinks. Hunger took over and it seemed like the dead of winter, it was very cold. After those two days, they said, as Enver was conveying to us,”The commander for the Dugagjin Region arrives and then the decision will be made and you will be released”. It was about 8:20 in the morning when the commander came and according to people who were present there, he was Commander G. He started talking to us, he “greeted us”, and talked to the crowd. He was accusing the US, the KLA. I remember so well these two accusations. He was saying, “They did this to us [Serbs] so you [Albanians] must suffer”. He was very calm but the consequences were seen later. They had planned everything in advance. I think that all this was prepared very well, not only by Serbs from Kosovo, but also by the Belgrade government that existed then, and maybe the ones who are in power today. I can say it with full conviction. While Commander G. was talking, a group of seven to eight Serbian soldiers or police approached. I heard people say that they were from Klina, and they started to separate people. There were many people there. There were a lot of people from Klina. They say that Commander for the Klina Region was V. Z. who also used to be head of municipality (mayor), also present was B.G. There were two Serbs from Gjurgjevik. People think they are the sons of two brothers, Z.J. and M.J. According to what was being said there were also Serbs from Kijeva. They talked in particular about Z.S., a member of the K.S. family.

bili. Polako je i on našao svoj veš i obukao se. Očekivali smo da će se situacija smiriti pošto su nam dopustili da se obučemo, ali se to nije desilo. Sutradan, Srbi su tražili novac od nas. Počeo je Enver da skuplja novac u jednoj marami, sad ne znam koliko je sakupio, ali bilo je dosta novca i dali smo im ga. Obećali su nam da će nas pustiti sledeće večeri. Došla je ta večer, ali doveli su samo jedan kamion i rekli: “Samo oni stariji mogu otići”..

Jednim kamionom otišli su najstariji, mi smo ostali tu još jednu hladnu noć.

Zarobili su nas 2. aprila. 3 aprila, ponovo 2-3 dana bez hrane, bez pića, i glad svoje istera. Nama je izgledalo da smo u januaru, kako se kaže u veoma hladnom vremenu. Nakon ovih dva dana rekli su, kako nam je Enver rekao: “Treba doći Regionalni Komandir za Dukađin, i nakon njegovog dolaska doneće se odluka i pustićemo vas”.. Bilo je 8:20 časova kada je došao taj komandir. Oni koji su bili prisutni tu, i koji su ga poznavali, rekli su da se zove Komandir G. Počeo nam je pričati, pozdravio nas i počeo govoriti gomili. Prvo je počeo tužiti SAD, OVK. Dobro se sećam ovih dviju tužbi.

Rekao je: “Oni su oni krivi i vi ćete patiti zbog njih”.. Bio je veoma miran (komandir), ali posledice su se videle kasnije, sve je bilo lepo isplanirao. Imam osećaj da je sve bilo lepo pripremljeno, ne samo od strane Kosovskih Srba nego i Beogradske vlade, možda i ove današnj, mogu reći sa ubeđenjem. Dok je Komandir G. pričao, došla je grupa od 7-8 vojnika ili srpskih policajaca. Čuo sam ljude kako govore: “Ovi su iz Kline (policajci)”., i počeli su deliti ljude. Bilo je mnogo ljudi iz Kline, kaže se da je komandir Klinske zone bio V. Z., koji je pre nekog vremena bio predsednik opštine, pa B.G. Pa, dvoje Srba iz Đurđevika,misli se da su deca dvoje braće, Z. J. i M. J. Po rečima nekih ljudi, govorilo se da je tu bilo i Srba iz Kijeva. Posebno se govorilo o Z. S., koji pripada porodici K. S. .

Vratiću se najkritičnijem trenutku kad su počeli razdvajati ljude, tih sedam srpskih vojnika ili policajaca, šta god su I will return to the most critical moment when they started bili. Sedeo sam blizu Mentora i rekao mu: “Sagni glavu, nemoj ih gledati u oči”., sagnuo je glavu i čekali smo jer to separate people. There were seven policemen or soldiers; I don't know what they were. I was near Mentor su oni govorili (policajci/vojnici): “Ti, ti, ti u red jedan po jedan, idite drugim putem”.. Ustali smo, Mentor me je and I told him, “Put your head down, and don't look at uhvatio za ruku, nismo videli da je jedan srbin them”. Mentor put his head down and we were waiting (policajac/vojnik), blizu nas i video je da me je on uhvatio for the worst to come because they were saying “you, za ruku, sigurno je pomislio da mi je sin, il brat ili neko you and you stay in line”. We stood up and Mentor was blizak meni, zgrabio je Mentora (oči mu suze). Mentor je holding my hand. Nearby was a Serb whom we didn't bio poslednji u toj grupi, ja sam bio zadnji koji je pošao notice. He saw that Mentor was holding my hand. He za Albaniju. Ovo je bio najkritičniji trenutak za mene, bio probably knew that he was my son, brother or some

edhe sikur ta prejshe nuk do të dilte gjak nga trupi i tij.

Me siguri ndoshta edhe e ka ditur se çka e pret. E vetmja mundësi ka qenë që edhe unë të shkoj me të dhe sot të mos jem në mesin tonë. Mundësi tjetër nuk kam pasë që t'i ndihmoj, sepse veç kuptohet që forca e ka bërë të vetën.

ZPZhML: Në momentin kur e kanë marr Mentorin me të tjerët, a kanë thanë diçka, policët apo ushtarët, se çka kanë me ba me ata njerëz? Në atë kohë çka keni menduar se do të ndodhë me ata njerëz, dhe me djalin tuaj?

Maliqi: Përderisa i merrnin ata edhe deri në momentin e fundit kanë thënë që i marrin për të punuar. Por nuk ishte ashtu, për arsye se më vonë u vërtetua krejt diçka tjetër. Është një dëshmitar i gjallë i cili ka qenë në Kralan, një H.K.5 Unë kam biseduar me të. Ai thotë që “Na kanë nda në grupe edhe grupe-grupe i kanë pushkatuar”. Pra duke i parë krejt këto edhe shpresat vishin vazhdimisht duke u vyshkur. Kanë qenë momente të vështira për mua kur ia kam kthyer shpinën Mentorit (flet ngadalë dhe sytë i mbushen me lot). Kur kemi mbërri në Shqipëri një javë kam pritur edhe natën edhe ditën. Kam fjetur jashtë. Çdo turmë që vinte nga Kosova duke i pyet: Çka u bë? A morët vesh çka ndodhi me grupin e Kralanit, a dinë dikush diçka. Vinin informata, fjalë të ndryshme të njerëzve, se janë gjallë, dikush thoshte i kanë lëshu, dikush jo, janë duke punuar, forma e forma të tjera. Unë thjesht, është veshtirë me e pranu atë më të keqen, mirëpo çdo ditë e më shumë shpresat po vinë duke u humbur (sytë i mbushen me lot dhe tund kokën). Mendoj që momentet kanë qenë tepër prekëse për mua. Isha i humbur. Nuk e dija se ku e kam familjen. Gruaja me vajza, njerka6, e Artoni e dija se ishin diku në Shqipëri, mirëpo në çfarë vendi nuk e dija. Pas dhjetë ditë i kam takuar në Shkodër, në Pallat të Sportit, gruan e me vajzat. Ato e kishin kuptuar që edhe unë jam i vrarë.

Mandej edhe djali në Gjermani kishte ndëgjuar që edhe unë jam i vrarë. Kanë qenë këto momente që vërtetë është vështirë ti përshkruash. Në Shqipëri unë kam qëndruar 2 apo 3 muaj, s'e di. Pas tre muajve, familja ishte kthyer në Kosovë. Kontaktova në telefon me gruan, ajo më tregoi që shtëpija ishte djegur, nuk kishte mbetur asgjë.

relative, so he ran to him (his eyes fill up with tears). The last person they took to that group was Mentor. I was the last one to go to Albania. This was the most critical moment for me. I was holding his hand tightly but the Serb was pointing his gun to my chest. Mentor was pale, as the old people say - if you cut him there would be no blood. He probably knew what would happen to him, but the only choice for me was to go with him and not be here today. There was no way to help him because that is what power is about.

OMPF: At that moment when they took Mentor, along with others, did they say they would do anything to them? What did you think would happen to those people, including your son?

Maliq: At the moment when they were taking him, they told me that they were taking him to work with shovels.

But that is not what happened as was to be proven later.

There was a witness in Kralan, H. K. I talked to him and he said that they separated them into groups and that was how they killed them. This chap survived. Well, after experiencing all this, hope was dwindling. These were difficult moments for me. When I went to Albania, I turned my back on Mentor (speaks slowly with tears in his eyes). When we arrived in Albania, I waited for a week, day and night. I slept outside. I asked everyone who came from Kosovo: What happened? Do you know what happened to the group from Kralan? Does anyone know anything? I heard all sorts of information from people: “We don't know anything, they are alive, they were released, they are working…” It was difficult for me to accept the worst and day by day I was losing hope.

(Eyes fill with tears and he shakes his head). These moments were very emotional for me. I was lost. I didn't know where my family was, my wife and daughters, Arton, or my stepmother. I knew they were in Albania, but I didn't know where exactly. Ten days later I met my wife and daughters in Shkodra, in the sports hall. They thought I had been killed. Then the older son Arben, who was in Germany, also heard that I had been killed. These were moments that are still not easy to talk about. I stayed in Albania for about two or three months. Three months later, my family went back to Kosovo. I talked to my wife on the phone, and she said that our house was burnt, there was nothing left of that house.

je u mojim rukama, stezao sam ga koliko sam mogao, on (srbin) uperio je automatsku pušku na moje grudi.

Mentor je sav izbledeo i kako straiji kažu i da ga isečes ne bi krv izašla iz njegovog tela. Sigurno je znao šta ga čeka, jedina mogućnost je bila da i ja odem sa njim i danas da ne budem ovde. Nisam imao druge mogućnosti da mu pomognem, razumljivo je da snaga istera svoje, jedina je mogućnost bila da i ja ne budem ovde danas.

KNLSM: U trenutka kad su uzeli Mentora iz te grupe, sa drugima, šta su srbi rekli, jesu li nešto rekli, šta će mu učiniti? Šta ste mislili da ce se desiti njima i vašem sinu?

Maliq: Dok su ih uzimali, u zadnjem trenutku rekli su mi da ih uzimaju da bi radili. Ali to nije bilo to, jer se kasnije drugačije potvrdilo. Postoji jedan živ svedok koji je isto bio u Kraljane u, neki H. K., mislim da je iz Caraluke.

Razgovarao sam sa njim i on mi je rekao da su ih razdvajali u grupe i da su neke grupe streljali. Videći sve to, nade su počele da se ruše. Bili su veoma teški trenuci za mene, kada sam okrenuo sam leđa Mentoru (polako govori i oči mu suze). Kada smo stigli u Albaniju , nedelju dana sam čekao, dan i noć, spavao sam napolju. Svaku grupu ljudi koja je dolazila sa Kosova pitao bih: “Šta se desilo, jeste li saznali šta se desilo sa grupom is Kraljane a - da li neko nešto zna?” – “Ne znamo”., govorili bi.

Stizale su razne informacije, svašta se govorilo, živi su, neko ih je pustio, rade, svakave reči. Za mene je veoma teško da priznam sebi, ali dan za danom nade su se počele gubiti. Mislim da su ovi trenuci bili veoma dirljivi za mene. Bio sam izgubljen. Nisam znao gde mi je porodica, žena sa devojkama, maćeha*, Arton. Znao sam da su negde u Albaniji, ali gde su nisam znao.

Nakon deset dana sreo sam ih u Skadru, u hali sportova, ženu i kćerku. Oni su mislili da sam i ja ubijen. I stariji sin Arben, koji je u to vreme bio u Nemačkoj, čuo je da sam i ja ubijen. Bli su ovo trenuci koje je teško opisati. Ja sam u Albaniji tako ostao 2-3 meseca, ne znam … Nakon tri meseca, moja se porodica vratila na Kosovo. Kontaktirao sam sa ženom preko telefona. Ona mi je rekla da je kuća zapaljena, da nije ništa ostalo.

ZPZhML: A mundeni me na përshkruar momentin, kur ju jeni kthyer në shtëpi, si jeni ndier në ato momente?

Maliqi: Ai ka qenë një moment i vështirë. Shkova në truallin tim. Nuk e pashë asnjë njeri. Gruaja dhe fëmijet ishin të gjithë tek fqiu të vendosur. Mandej e kam parë shtëpinë të djegur. Por, gjithnjë mendoja për djalin. Jam ndalur për një kohë derisa jam zbrazur nga mundimi i brendshëm duke qajt. Mandej duke menduar gjithnjë që kur të takohem me fëmijë, të qetësohem. Por, kuptohet ai kontaki i parë ka qenë me vaj, i dhimbshëm, me mërzi, me të gjitha të këqijat. Me t'u kthyer në shtëpi kam

KNLSM: Možete li opisati trenutak kad ste se vratili kući, kako ste se osećali?

Maliq: Bio je veoma težak trenutak, razlozi su očigledni.

Otišao sam kod moje zemlje. Nikog nisam tamo video.

OMPF: Can you describe the moment when you Ni ženu, ni decu, svi su bili smešteni kod komšije. Nakon returned home? How did you feel at that moment?

Maliq: That was very hard time for obvious reasons. I toga, video sam kuću, koja je izgorela. Pa uvek misleći went to my land not seeing anybody. My wife and na sina. Zastao sam neko vreme dok nisam ispraznio children were at a cousin's place. I saw my burnt house. I svu muku koju sam imao unutra plačući, a misleći kad

5 Një shqiptar-dëshmitar i masakrës në Kralan, tani jeton në Klinë.

6 Njerka- Bashkëshortja e babait të Maliqit

3 In this instance, Maliq is referring to his step-mother.

070 071

NĂŤna e Mentorit Mentor's mother Mentorova majka

shkuar edhe vet në Kralan. Ka pasë disa gjurmë që kanë qenë në grupe njerëz të djegur, ka pasë gjurmë të gjakut. Mandej, ai burri i Kralanit në oborrin e të cilit janë djegur ata njerëz, ai kishte qenë afër aty në një mal dikun edhe thotë se të gjitha të këqijat, të gjitha të zezat janë bërë këtu natën, ne nuk dinim asgjë. Është edhe një moment që ju tregova më heret që kur kam qenë në moshë shtatë vjeçare më ka vdekur nëna dhe halla ime Halimja, ajo më ka rritur. Unë gjithmonë e kam thirrë atë loke, ajo ishte në Kralan me neve. Ju drejtova një polici dhe i thashë: “A ka mundësi me nxjerr nënën [loken] se e kam brenda në traktor”. Polici më pyeti: “Prej nga je?”, thashë: “I Bubavecit!”, tha: “Ik, shko ku je kanë se po të hanë dreqi”.. Jam kthy prapa. Kur kem shku për Shqipëri na ka mbet aty lokja, në ndërkohë atë e kishin vrarë serbët. Një hallë që ka shpëtuar thotë se lokes i kanë ofruar ushqim serbët. Ajo lokja nuk ka shiku mirë se në moshën 90 vjeqare ka qenë. Edhe ajo duke e thirrë djalin dhe mua, për me i ndihmuar policët i kanë ofruar bukë por ajo e ka kuptuar që nuk janë djemt por janë serbët, edhe ju ka thënë atyre: “Unë bukën e juaj nuk mund ta ha”. edhe në atë moment e kanë vrarë me plumb në qafë (sytë i mbushen me lot). Mandej e kemi gjetë të varrosur në Kralan së bashku me pesë ushtarë. Sot është edhe përmendorja e ngritur ku figuron edhe emri i lokës së bashku me ata pesë ushtarët.

Shpresat janë shumë të vogla duke e ditë edhe me kënd kemi të bëjmë. Unë nuk mund ti quaj serbët qenie njerëzore. Kërkoj falje që thirrëm kështu kolektivisht për serbët, por për mendimin tim pikërisht serbët e Kosovës e kanë ndihmuar këtë proces. Janë ata që i kanë duart më të përlyera se çdokush tjetër. Gjithmonë ua hedhi fajin atyre. Janë emrat, janë njerëzit [në Klinë] që i kanë njoftë, e që i kanë ditë këto gjëra. Këta serbët e Kosovës janë ata që kanë kërkuar nga Beogradi që të bëhen masakra në Kosovë. Kjo është një ide e imja.

ZPZhML: Ju thatë që ende nuk dini për fatin e djalit tuaj?

Në çfarë mënyrash e keni kërkuar djalin tuaj?

Maliqi: Shoqja ishte kthyer në Kosovë më herët se unë edhe kishte qenë në Kralan. Shkova edhe unë në Kralan t'i pyes banorët. Jam përpjekur me marr informata më tepër përmes ushtrisë së UÇK-së, se ndoshta ata janë të parët që kanë hyrë në atë teren mirëpo nuk ka pasë kurrfarë informate. Mandej shoqja e kishte lajmëruar rastin edhe në Kryqin e Kuq Ndërkombëtar në Prishtinë.

Një ndihmë në këtë drejtim e ka dhanë edhe Shoqata për të Zhdukur “Kujtesa”, në Malishevë në krye me Hysen Kryeziun. Në një mënyrë na ka lehtësuar. Në shoqatë kemi pasë një mbështetje, kemi vërejtur se megjithatë dikush është duke u munduar që t'u ndihmoj familjeve të të zhdukurve dhe t'u jap sqarime.

ZPZhML: Thatë që e keni kërkuar vet djalin. A keni bashkëpunuar edhe me ndonjë organizatë?

Maliqi: Ka qenë një radio - Deutche Welle. Një intervistë e kanë marrë derisa isha në tendë. Mandej Kryqi i Kuq spanjoll na ka vizituar nga Prizreni, i cili edhe materialisht

was always thinking about my son. I stepped out for awhile to release all my inner suffering. I cried. I thought, when I see my children I have to look and be calm. Of course the first contact with them was hard, painful, with a lot of crying, all the worst. When I got back home, I went to Kralan. There were signs of them having been separated into groups and burned; there were traces of blood, burned bodies. Then a man from Kralan in whose yard those people were burned – he had been nearby that night in the forest - said that the worst had happened during the night and that they didn't know anything. There is something worth mentioning: I told you that when I was seven my mother died and my aunt Halime raised me. I always called her nanny3, she was in Kralan when they took us. I turned to a police officer, “Can you let my mother [nanny] go? She is in the tractor”. He asked me, “Where are you from?” I told him I was from Bubavec. He said, “Go back where you were, because you're going to get hurt!” I went back. When we went to Albania, nanny stayed in Kosovo and in the meantime the Serbs killed her. My aunt who survived says that the Serbs offered her food. Nanny couldn't see well because she was ninety years old. She was calling out for her sons, my son and me, to help. These policemen offered her juice and food. And when she noticed that they were not her sons but Serbs, she said to them, “I don't want to eat your food” and at that moment they shot her in the neck. (Eyes fill with tears) We found her buried in Kralan with five soldiers [KLA]. A monument stands there, where in addition to the soldiers' names the name of my nanny is also inscribed.

I was losing my hopes, especially when I knew with whom we were dealing. I can't consider Serbs as human beings. I'm sorry that I generalize, but in my opinion Serbs from Kosovo are the ones who contributed to this process. Serbs from Kosovo are the ones whose hands are the dirtiest. I will always blame them. There are names. There are people who were recognized [in Klina]. There are people [of Klina] who know such things. Those Serbs from Kosovo are the ones who asked Belgrade to carry out massacres in Kosovo. This is my opinion.

OMPF: You said you still don't know anything about what happened to your son? How did you search for him?

Maliq: My wife had returned before I did and she was in Kralan. I went to Kralan, talked to people, the villagers there, and I tried to contact leaders of the army [KLA] that existed then, because they were the first who entered that region. There was no information. After that my wife notified the International Red Cross in Prishtina.

The organization for missing people, “Kujtesa”, helped us a lot in this matter. It was located here in Malishevo

sretnem decu, da se malo smirim. Ali, razumljivo je da je taj prvi kontakt bio prepun tuge, pun patnje, sa svim tim teškim trenutcima (saginje glavu i briše nos). Po povratku kući, i sam sam otišao u Kraljane e, bilo je nekih tragova izgorelih ljudi po grupama, bilo je tragova krvi. Potom,onaj muškarac iz Kraljane a,u čijem se dvorištu to desilo, je bio tu u blizini u jednoj šumi reče da se sve najgore i sve najcrnje desilo noću, mi neznamo ništa. Potom vredi napomenuti, rekao sam ti i pre da, kad sam imao 7 godima umrla mi je majka, ali odgojila me je moja tetka, Halima. Uvek sam je zvao “nana”, ona je bila sa nama u Kraljane ima. Prišao sam jednom policajcu, i upitao sam ga :”Mogu li izvući majku iz traktora (misleći na “nanu”) ? ». Pitao me je policajac : “Odakle si?” « Iz Bubaveca ! », odgovorio sam. ”Beži,idi gde si bio, ili će te pojest vrag”,reče mi on. Vratio sam se. Kada smo pošli za Albaniju, nana je ostala tu, ali u međuvremenu su je Srbi ubili. Jedna starija žena koja se spasila, rekla nam je da su nani Srbi dali hranu. Nana nije videla dobro jer je imala 90 godina. Dok je mene zvala da joj pomognem, prišli su joj policajci i ponudili joj hleb, ali ona je shvatila da oni nisu njeni sinovi nego policajci, i rekla im je: “Ja vaš hleb neću jesti”., i u tom trenutku su je pogodili metkom u vrat. Posle toga, našli smo je pokopanu u Kraljane e zajedno sa petoro vojnika. Danas je podignut spomenik gde se nalazi nanino ime uz imena pet vojnika.

Nade su veoma male, znajući sa kim imamo posla. Za mene Srbi nisu ljudska bića, oprostite me što govorim kolektivno o Srbima, ali po mom misljenju kosovski Srbi su pomogli ovaj proces. Kosovski Srbi su ti koji su najviše isprljali ruke. Uvek krivim njih. Tu su imena, ljudi koji ih poznaju (ovde u Klini), ljudi koji su znali ove stvari.

Srbi sa Kosova su oni koji su tražili od Beograda da se počine zločini na Kosovu. Ovo je moja ideja, možda i grešim ali ...

KNLSM: Rekli ste da jos ne znate ništa o sudbini vašeg sina. Na koji način ste ga tražili?

Maliq: Moja supruga vratila pre mene na Kosovo i bila je u Kraljane ima. Otišao sam i ja u Kraljane e da pitam stanovnike. Probao sam doći do informacija pomoću OVK-a, jer su oni prvi ušli u tu teritoriju, ali nisam dobio nikakvu informaciju. Takođe, moja je supruga prijavila slučaj i u međunarodni Crveni Krst u Prištini. Pomoglo nam je i Udruženje Nestalih Lica “Kujtesa” u Mališevu sa Hysen Kryeziom na čelu. U neku ruku nam je pomogla.

Tu smo se mogli na nekog osloniti, uvideli smo da neko želi pomoći porodicama nestalih lica, da im da objašnjenja.

KNLSM: Rekli ste nam, da ste sami tražili sina. Da li ste sarađivali još sa nekom organizacijom?

072 073

na kanë ndihmuar. Shoqes ia kanë dhënë një makinë qepëse, mandej një mbjellëse të misrit. Këto janë një ndihmë materiale, e kështu. Me thënë realisht kontaktet e mija me ndërkombëtarët kanë qenë të rralla, përveq Kryqit të Kuq spanjoll. Unë mund të them lirisht se edhe ndërkombëtarët edhe Qeveria e Kosovës e kanë dhënë një kontribut tepër të vogël, kur unë e di se këta njerëz [personat që konsiderohen të zhdukur], edhe këta i kanë ndihmuar çështjes së Kosovës dhe kanë dhënë një pikë gjak për Kosovën. Këta e meritojnë një tretman tjetër.

Unë nuk kam parë ndonjë interesim aq serioz nga ata.

ZPZhML: Cilat janë pritshmëritë e juaja tani pas gjashtë

and it's head was Hysen Kryeziu. In one way it made it easier because we had support and we saw there was somebody trying to help the families of the missing people, to find explanations and answers.

OMPF: You said that you were looking for your son on your own. Did you cooperate with other organisations?

Maliq: There was this radio - Deutsche Welle. They interviewed me once. The Spanish Red Cross from Prizren gave my wife a sewing machine, a corn seeder for work in the field. That was the material help we got.

Maliq: Onima sa radija Dojče Vele. Dao sam jednu izjavu dok sam još bio u šatoru. Kasnije nas je posetio Španski Crveni Krst iz Prizrena, koji nam je i materijalno pomogao. Mojoj su supruzi dali jednu mašinu za šivenje, pa jendu mašinu za sađenje kukuruza. To je jedna materialna pomoć. Da vam istinu kažem, moji kontakti sa strancima bili su veoma retki, osim Španskog Crvenog Krsta. Mogao bi reći da u ovom pravcu Kosovska Vlada i stranci nisu mnogo doprineli, uzimajući u obzir da su ovi ljudi (lica koja se smatraju nestalim) pomogli Kosovu, prolili su krv za to Kosovo. I oni zaslužuju bolji tretman.

viteve lidhur me fatin e djalit tuaj. Si kanë ndryshuar ato pritshmëri, të themi nga vitet menjëherë pas lufte në krahasim me tani pas gjashtë viteve?

Maliqi: Të them të vërtetën, në fillim ne kemi pasur kontakte më tepër me Klinën, e sidomos me Dushët e Klinës edhe me Sefer Manin sepse edhe ata e kanë një grup të familjarëve të tyre të zhdukur. Aty kemi pasur pak shpresa se dikush do të jetë gjallë. Mirëpo kohëve të fundit vetëm prej grupit të Kralanit diku tetë persona janë gjetë se janë të vrarë. Mandej në fillim që e përmenda dëshmitarin, ai veç pati fillu ti thotë me emra, mirëpo dikush me siguri ia tërhjeku vërejtjen edhe u ndërpre. Do të doja që Mentori të identifikohej qyshdo që të jetë vetëm të bindem unë se vërtetë është djali im Mentori ai që po e kërkoj. Duke e identifikuar unë. E sidomos tash është vështirë, se si tash në eshtra ta identifikoj…! Por së paku në rroba që i ka pasur, nëse kanë mbet diçka prej rrobave të tij edhe vetëm kjo do të ishte (bindëse për mua). Po bëhen identifikimet përmes ADN-së apo ku ta di unë, po flitet madje që për një person i kanë sjellë vetëm dy eshtra, sa gishtat. S'e di çka ti themi kësaj pune. Si do të bindem se me të vërtetë janë eshtrat e djalit tim, ose vetëm me dy eshtra, -pa ndonjë gjurmë tjetër- se ata janë eshtrat e djalit tim!

ZPZhML: E përmendët identifikimin përmes ADN-së. A keni dhënë gjak ju që të identifikohet djali?

Maliqi: Po, unë kam dhanë gjak dy herë, e ka dhanë edhe shoqja, i kemi kryer ato formalitete, tash për momentin vetëm presim ndonjë konfirmim. Mirëpo, çdoherë çdo ardhje e Kryqit të Kuq, apo e dikujt tjetër rreth kësaj çështje, për ne është ditë e mundimshme.

Shoqja ime, mund të them lirisht se është shkatërruar fizikisht nga kjo vuajtje. Unë jam përpjekur që të mbahem pak më tepër, ndoshta më ka lidhur edhe puna edhe bisedat që i kam me kolegë. Mirëpo në familje dy persona janë që janë shkatërruar fizikisht - Artoni edhe shoqja. Këto janë gjëra që ata i kanë ndier shumë shumë tepër.

ZPZhML: Ju ende nuk dini për fatin e djalit tuaj, kjo përvojë si ka ndikuar në juve personalisht?

Maliqi: Mund të them se jam duke bërë përpjekje, mirëpo unë kam frikë se do të vie momenti që edhe tek unë do të eksplodojë diçka. Kam frikë se ndoshta do të ndihem më i shkatërruari. Jam munduar ta mbaj brenda, atë çka po e ndjej. Vazhdimisht jam i lodhur shpirtërisht.

Shpeshherë kam probleme edhe gjatë natës, nga nervoza, mërzia. Kam probleme me ndërprerje të frymëmarrjes edhe forma të ndryshme, që po e hetoj që edhe tek unë e ka bërë të vetën mërzia, hidhërimi.

S'është pak gjashtë vitë të rrish duke menduar, duke pritur çdo lajm që vjen. Çdo veturë që vie, çka ndodhi, çka qenka bërë?. Është një gjendje tepër e rëndë që njerëzit ndoshta kanë humbur edhe më tepër se sa unë, mirëpo kjo gjendje e pritjes, kjo është një gjendje shkatërruese për jetën e njeriut.

To tell you the truth, my contact with foreigners was rare except in the case of the Spanish Red Cross. Frankly speaking, the contribution from the Kosovo government and international bodies was so miniscule. And being aware of these people [the missing] and how they helped Kosovo and shed the blood for Kosovo, we think they deserve better treatment. I didn't see any kind of help or serious interest in all this.

OMPF: What are your expectations after six years concerning your son's destiny? Are there some changes between then and now?

Maliq: To tell you the truth, in the beginning we had mostly contacts with Klina and especially the Dushi family, and with Sefer Mani, because they had a lot of missing family. We had hopes that somebody would be alive. However, from the Kralan group about eight people who were killed were found. Some of the witnesses wanted to give names of those people [taken in Kralan].

But someone most likely didn't allow [the witness] to mention those names. I would like Mentor to be identified, whatever it may be. I want to be convinced that is indeed my son. And it is particularly difficult now – to identify him based on bones?! If only I could find his clothes, it would be easier. With some identification procedure using DNA, someone said that two finger bones have been found. I don't know what to say about all this. How can I be assured that by examining only those tiny bones – and no other evidence – that they are the bones of my son?

Ja nisam uočio neku ozbiljniju zainteresovanost na njihovoj strani.

KNLSM: Koja su vaša očekivanja o sudbini vašeg sina, sada posle 6 godina. Ima li nekih promena, sada posle šest godina u odnosu na tada?

Maliq: Da vam istinu kažem, u početku imali smo više kontakata sa Klinom, a naročito sa Dushijevima iz Kline i sa Sefer Manijem, zato što i oni imaju dosta nestalih u njihovoj porododici. Tu smo imali nade da je možda neko od njih živ. Ali u zadnje vreme samo iz Kraljane ske grupe nađeno je osmoro ubijenih. Izgleda da su svedoku, kojeg sam u početku spomenuo, i koji je već bio počeo da izgovara imena, zapretili, tako da je prestao. Želeo bih da Mentor bude identifikovan, da se uverim da je top sin kojeg tražim (oči mu suze). Posebno je sada teško, da identifikujem njegove kosti…!. Bar po odeći koju je nosio, ako je nesto ostalo od njegovog veša, I to bi bilo to. Identifikacija se vrši pomoću DNK, govori se o jednoj osobi, kaže se da su mu doveli samo dve kosti, male kao prsti. Ovo je šta mogu reći o ovome, kako ću se ja ubediti da su to stvarno kosti moga sina, ili samo sa dveju kosti, bez ikakvog drugog traga.

KNLSM: Spomenuli ste identifikaciju preko DNK. Da li ste vi dali krv kako bi se vaš sin identifikovao?

Maliq: Dva puta sam dao krv. Dala je i moja supruga.

Završili smo te formalnosti, i sad samo čekamo potvrdu.

Svaki put, svaki dolazak Crvenog Krsta, ili nekog drugog po tom pitanju za nas je mučan. Mogu vam slobodno OMPF: You mentioned the identification through DNA. reći da se moja supruga fizički upropastila zbog ove Did you provide a blood sample so that your son could patnje. Ja sam probao da se držim, možda me je i posao be identified?

Maliq: Yes. I did it twice. So did my wife. We finished with vezao i razgovori sa kolegama, u školi ili u selu, i prolazi mi vreme sa prijateljima. Ali, u porodici su se dve osobe those formalities. Now we are waiting for some form of najviše upropastile - Arton i moja supruga. Oni su najvise confirmation. Each time the Red Cross, or any other propatili. organisation, came to talk about his issue, was very trying for us. My wife is physically broken from this pain. I KNLSM: Vi još ne znate ništa o sudbini vašega sina. am trying my best to be strong. Maybe the job, Kako je ovo iskustvo uticalo na vas lično? conversation with my colleagues, has helped. However, Maliq: Mogao bih reći da pokušavam, ali ja se plašim da our family as a family, my wife and Arton are completely će vreme doći, doći će taj trenutak da i kod mene nešto ruined physically. These experiences have taken a very eksplodira. Plašim se da ću se možda najviše uništiti, heavy toll on them. probao sam da sve ovo što osećam zadržim unutra.

OMPF: At the moment you don't know anything about Duša mi se umorila. Većinom imam problema noću dok your son? What effect does this have on you? spavam zbog nervoze, zbog patnje, gušim se, i primetio Maliq: I can tell you that I'm trying my best but I fear that sam da je i kod mene patnja učinila svoje. Nije malo šest the moment will come very soon when I will explode. I godina da čekaš i misliš, da čekaš da dođe neka vest, fear that I am becoming more and more destroyed. I try svaki automobil koji stigne da pomisliš šta se desilo, šta to keep everything I feel inside. I am emotionally very je bilo (oči mu suze). Veoma je teška situacija, ljudi su tired. I often have problems with sleeping because of mnogo izgubili, možda i više nego ja, ali ovo situacija stress and pain. I have problems breathing and the like. očekivanja uništava čovekov život.

This is all a consequence of pain and anger. It has not been easy for these six years to think about all this, expecting news. Every car that comes makes me wonder KNLSM: Kako se sećate vi Mentora?

Maliq: Sanjam ga često. Često kad nas prijatelji what happened. Maybe others have lost more than I

074 075

ZPZhML: Si e kujtoni ju Mentorin sot?

Maliqi: Shpeshherë ndodh që e shoh edhe në ëndërr. Çdoherë kur kemi vizitat e miqve, shokëve, ata më pyesin a kam marr ndonjë lajm. Shpeshherë shoqja i numëron kujtimet e tij të gjitha. Sikur nëna që e kujton fëmiun e vet. Shpeshherë unë e ndërprej, më vjen keq por e ndërprej për arsye se nuk kam durim, më lidhet diçka mbrenda edhe nuk kam durim që ta ndëgjoj. Ashtu në heshtje e mendoj dhe ia kujtoj fjalët, buzëqeshjen e tij, ecjen e tij. Janë momente që nuk harrohen kurrë.

Mandej është momenti i fundit që gjithmonë më mundon, pse nuk pata mundësi ti ndihmoj? Mentori me rastin e ndarjes nga unë më shikonte, ktheva kokën mbrapa (i dridhet mjekra dhe shkrehet në vaj) dhe e di që ka thënë nëse jo me zë” babë ndihmom…!” Pse nuk munda ti ndihmoj? Pse edhe unë nuk isha me të? Kjo është pjesë e shpirtit tim. Më mirë ndoshta do të ishte po të isha me të, të mos i përjetoja këto vuajtje (ndalet dhe qan, i fshin lotët me facoletë).

ZPZhML: A do të jetë më e lehtë për juve kur ta kuptoni të vërtetën, cilado që të jetë ajo?

Maliqi: Do të ishte më e lehtë sikur menjëherë të kisha kuptuar se çka ka ndodhur sepse hidhërimi edhe mërzia, e të gjitha i kanë kufijt e vet. Mentori ishte i imi me mish e me shpirt. Dhe sot edhe nëse do të kuptoj diçka, deri në momentin e frymës së fundit vështirë që mundem të pajtohem me të, duke menduar gjithmonë në dyshim. A do të jenë eshtrat e tij? Se a do të jetë vërtetë Mentori?

(Ulë kokën dhe ofshanë). Por, megjithatë mund të them në një përqindje do të ndihesha më lehtë se sidoqoftë duhet të pranohet edhe ajo. Sidomos kur dihet se keta njerëz kanë shkuar për një mision aq të madh. Shpirti im do të pushonte nëse vërtetë gjaku i këtyre njerëzve shpërblehet. Nëse vërtet Kosova është e atyre që dhanë gjakun. Që do të jetë e shqiptarëve, për të cilën edhe dhanë jetën? Nëse Kosova vërtet do të jetë e pavarur?

Atëherë, jo vetëm Mentorin por do të isha në gjendje edhe tërë familjen time t'ia fali këtij dheu. Duke u nisë së pari prej vetëvetes.

have. Maybe they gave more of themselves for Kosovo.

But the waiting and expecting is very devastating to a person's life.

OMPF: How do you remember Mentor?

Maliq: Sometimes I see him in my dreams. Every time friends or others visit me, they ask if there is any news.

Often, when we talk, my wife recalls all his moments, like every mother does. I often stop her when she talks because I don't have the fortitude. I can't listen to her because of the pain. I think of him in silence. I think of his words, of his smile, the way he walked. These are moments I shall never forget. Then I think of the last moment and that kills me. Why couldn't I help him? At the moment when they separated us, when I turned to him (his chin shakes and he breaks into tears) he was looking at me as if trying to say, “Father help me!” Why couldn't I help him? Why wasn't I with him? What happened will stay with me forever. It would be better if I had gone with him than to live with this pain (cries and wipes his tears).

OMPF: Will it be easier for you when you learn the truth, whatever it may be, about Mentor's fate?

Maliq: It would be easier if I knew what happened. The pain, anger, all of this has its limits. Mentor was mine, in body and soul. And, today if I find out anything, until my last moment, I will not be able to cope with that, because I will always doubt it; if it is really true. Will those bones really be his? Will it really be Mentor? (Looks down and sighs) Will it be his soul? Anyway, I think that I will be relieved a bit because I have to cope with it in some way.

And especially when I know that these people lost their lives for a greater purpose, if the spilling of their blood will have had some meaning, my soul will be at rest. If Kosovo really belongs to those who shed blood, if it belongs to the Albanian nation that shed blood for it, if Kosovo truly becomes independent, then not only Mentor's death will have a meaning. My entire family, starting with myself, will be ready to give ourselves to the homeland.

posećuju pitaju ima li nečeg novog, da li smo dobili neku vest. Mnogo puta supruga i počinje nabrajati sve uspomene o njemu, kao što se majka seća svoga sina.

Mnogo je puta prekidam, žao mi je što to radim, ali prekidam je zato što nemam strpljenja, nešto mi se veže unutra i nemam strpljenja da je slušam. Tako, u tišini ga se sećam. Sećam se njegovih reči, njegovog osmeha, njegovog hoda, itd. To su trenutci koji se nikad ne zaboravljaju. Pa, taj zadnji trenutak koji me uvek muči, jer nisam imao mogućnosti da mu pomognem. Kad smo se razdvajali Mentor me je gledao, ja sam se okrenuo, i znam da je rekao u sebi:“Oče, pomozi mi...!”. Zašto mu nisam mogao pomoći? Zašto nisam i ja otišao sa njim? (počinje da plače). Ovo je deo moje duše. Možda bi bolje bilo da sam i ja otišao sa njim, tako da sad ne bih proživljavao svu ovu patnju (zastaje i plače, briše suze maramicom).

KNLSM: Šta misliite, da li bi bilo lakše za vas, kada biste saznali istinu, kakva god da je ona?

Maliq: Bilo bi lakše, da sam shvatio šta se ustvari desilo, jer bes i patnja imaju svoje granice. Mentor je bio moj duhom i telom. Danas, i ako budem saznao nešto, teško da ću se moći sa tim pomiriti do zadnjeg daha, sumnjajući neprestano. Da li će to biti njegove kosti? Da li će biti uistinu Mentor? (Saginje glavu i uzdiše.) Ali mogao bi ipak reći, za neki procenat osećao bih se lakše jer kako god da je moram to prihvatiti. A, naročito kada se zna da su ovi ljudi otišli u ime jedne velike misije.

Moja bi se duša smirila ako se uistinu krv ovih ljudi nagradi. Ako uistinu Kosovo pripadne onima koji su prolili krv za nju, ako će Kosovo pripasti Albancima, zbog koga su živote dali. Ako će Kosovo stvarno biti nezavisno, onda ne samo Mentora, nego bio bih u stanju da dam i celu moju porodicu ovoj zemlji, počevši od samog sebe.

OMPF: How do you feel after talking to us?

Maliq: To tell you the truth, I feel a bit of a relief, even though remembering is a very tiring process. Maybe a large part of what I experienced I took from my soul and shared with you. I want to thank you for working on this project. Every witness, every piece of work, every action of each and every Albanian must be preserved in the Kosovo archives, for the future, for people to know.

Others will read and know that Albanians contributed to Kosovo and did what was necessary.

KNLSM: Kako se osećate sada kada ste nam sve ovo ispričali?

Maliq: Da vam istinu kažem, lakše mi je, iako možda ponovno sećanje na to što se desilo jeste malo naporno.

Možda ne sve to što sam preživeo, ali mogao bi reći da sam jedan veliki deo uzeo is moje duše i dao ga vama. Želeo bi da iskoristim ovu priliku da i vama zahvalim što ste započeli ovaj projekat. Svaki dokaz, svaka radnja, svakog Albanca treba da bude u arhivi Kosova. Da se sačuva, tako da se sutra, prekosutra zna, da i neko drugi zna, da pročita, jer su Albanci stvarno za Kosovo dali ono što je trebalo da se da.

ZPZhML: Ju falenderojmë për intervistën dhe shpresojmë që sa më shpejt të mësoni të vërtetën për djalin tuaj.

Maliqi: Ju faleminderit për të gjitha.

OMPF: We thank you for taking part in this interview, and we hope that you will soon find out about your son.

Maliq: Thank you for everything.

KNLSM: Hvala vam što ste dali izjavu i nadamo se da ćete što pre saznati istinu.

Maliq: Hvala i vama na svemu.

Në kohën e botimit, Mentor Kryeziu ështe ende i zhdukur.

At the time of publishing, Mentor Kryeziu is still missing.

U vreme izdanje Mentor Kryeziu je još nedostajan.

ZPZhML: Si po ndiheni pasë gjithë kësaj që na treguat?

Maliqi: Të them të vërtetën, ndihem paksa më i çliruar, edhe pse një rikujtim i ngjarjes është proces i mundimshëm. Ndoshta jo krejt ajo ngjarje, jo krejt çka e kam përjetuar, por mund të them një pjesë të mirë e kam nxjerrë nga shpirti edhe e kam dhënë para juve. Në këtë rast do të shfrytëzoja rastin, që edhe juve t'ju falenderoj që keni filluar në këtë projekt. Që çdo dëshmi, çdo punë, çdo vepër e çdo shqiptari të vendoset në arkivat e Kosovës. Të ruhet dhe që nesër, pasnesër ta dijë dikush tjetër, ta lexon dikush se shqiptaret vërtetë kanë dhanë për Kosovën atë çka është dashtë me dhënë.

076 077

I INTERVISTUARI: / INTERVIEWEE: / INTERVJUISANA:

ABDULLAH ASLLANI MITROVICË / MITROVICA INTERVISTUESI: / INTERVIEWER: / INTERVJUISTA:

FATMIRE SHALA

Zyrtare Psikosociale në ZPZhML / Psychosocial Officer in OMPF / Psihosocialna Radnica u KNLSM

DATA E INTERVISTIMIT: / DATE OF INTERVIEW: / DATUM INTERVJUISANJA:

22.08.2005

ZPZhML: A mundeni me u prezantu dhe prej cilit vend jeni?

Abdullahu: Abdullah Asllani, lindur në fshatin Zasellë, me banim jam në fshatin Shupkovc në Mitrovicë.

ZPZhML: Gjatë bisedës që kemi pasur me ju kemi mësuar se gjatë luftës e keni humb djalin dhe tani është identifikuar. Para se me fol për kohën e luftës, a mundeni me na treguar si keni jetuar ju para lufte?

Abdullahu: Unë i kam pasur dy djem dhe shoqen.

Djemtë kanë qenë të martuar, djali i madh që është tash gjallë i ka dy femijë, e ky i cili ka qenë i zhdukun, ai e ka pasur vetëm shoqen [bashkëshorten], fëmijë s'ka pasur.

Kemi jetuar ashtu jetë mesatare. Unë para lufte kam punuar në elektrolizën e zinkut, kështu që ata i kam ushqyer sa kam mundur derisa janë rritë e janë shkolluar. Djali i madh ka filluar me punu në postë, e Naimi e ka kryer shkollën pedagogjike.

ZPZhML: Nëse ju mundeni të na tregoni emrin e djalit, çfarë moshe ka qenë atëherë, me na përshkruar?

Abdullahu: Quhet Naim, mbiemri Asllani, është i lindur me 09 mars 1963 (ulë kokën për disa sekonda). Ka qenë jo aq i madh, i mesëm, i n'hallshëm [i dobët], por e kishte nga mërzija sepse i pa punë e ajo e bëri të vetën.

E ka kryer shkollën e mesme, punë s'ka pasur. Ka qenë anëtarë në një organizatë të rinisë. S'ka mundur me gjetë punë. Siç e dini edhe vet, ka qenë papunësi e madhe, kështu që ja filloi me punu në shtëpi, me ba gjana kështu, mobilje edhe djalin e madh ma qitën prej punës.

Ata të dy e qelën një punëtori në shtëpi, e me atë punëtori u merrshin për nëntë vjet.

ZPZhML: Përpos që ka punuar në puntorinë që e keni pasur ju, a ka pas diçka që i ka pëlqy sporti, muzika apo diçka tjetër?

Abdullahu: I ka pëlqyer muzika, por jo që është marrë me ndonjë ansambël kështu. Kur dilke me shoqëri,

OMPF: Could you introduce yourself and say where you are from?

Abdullah: My name is Abdullah Asllani. I was born in the village of Zasellë. Now I live in Shupkovc village in Mitrovica.

KNLSM: Možete li da se predstavite i odakle ste?

Abdullah: Abdullah Asllani rođen u selu Zaselo, živim u selu Šupkovac u Mitrovicu.

KNLSM: Tokom razgovora sa vama saznali smo da ste za vreme rata izgubili sina i da je sada identifikovan. Pre nego da počnemo da razgovaramo o ratu i kako se sve OMPF: In an earlier conversation we had with you, we to odvijalo, možete li nam reći kako ste živeli pre rata, ko learned that your son went missing during the war and that he has now been found and identified. But, perhaps je živeo sa vama?

Abdullah:Imao sam dva sina i ženu, sinovi su bili you could tell us about life before the war? oženjeni, stariji sin koji je živ ima dvoje dece, a ovaj koji Abdullah: My wife and I had two sons. My sons were je bio nestali ima ženu, dece nije imao. Živeli smo married. My older son, who is alive, has two children.

My younger son, the one who went missing, was married prosečan život. Pre rata sam radio u cinkovoj elektrolizi tako da sam ih hranio toliko koliko sam mogao dok su but had no children. We lived an average life. I used to odrasli i školovali se. Stariji sin je počeo raditi u pošti, a work at the zinc electrical plant, and I supported the Naim završio je pedagošku školu. family as much as I could until they finished school. The older son got a job in the post office and Naim finished KNLSM: Da li bi ste nam rekli ime vašega sina, koliko pedagogical school. mu je godina bilo tada i kako je izgledao?

Abdullah: Moj sin se zove Naim, prezime mu je Asllani, OMPF: Can you tell us your son's name, how old he rođen je 09/03/1963. Nije bio baš visok, srednje visine, was, and what he looked like? mršav, ali sve mu je to bilo od muke, jer bez posla i sve Abdullah: His name is Naim, his surname Asllani. He je to uradilo svoje. Završio je srednju školu, zaposlen nije was born on the 9th of March in 1963. He was medium bio, bio je član u omladinskoj organizaciji. Nije mogao height and thin. Naim finished secondary school and naći posla, kao i što sami znate da je bilo velikog was a member of a youth organisation. He couldn't find nezaposlenja. Počeo je raditi u kući, pravio je nameštaj i work - there was massive unemployment. He started a starijeg sina su isterali sa posla. Oni su otvorili radnju u woodworking shop at home with my older son who, like kući i sa ovim poslom su se bavili devet godina. me, was expelled from work. They ran the woodshop for nine years and this enabled us to survive.

KNLSM: Osim što je radio tu, u toj radnji koju ste imali, da li je bilo nečega što se njemu sviđalo, sport, muzika ili OMPF: Other than work at the carpentry shop, were nešto drugo? there things that your son liked to do such as sports, or Abdullah: Muzika mu se sviđala, ali ne da se bavio sa music, or something else? njom sa nekim ansamblom. Kad bi izašao sa društvom, Abdullah: He liked music, but not that he was involved rekao bi: “Idemo, oče, da slušamo muziku”. Sport mu se sviđao, ali ne toliko. Naim je dobro prolazio sa društvom with any ensemble or anything. He would say, “I'm

078 079

thojke: “Valla po shkojm babë në muzikë”. Sporti i ka pëlqyer por jo aq që me thanë. Naimi shumë mirë ka kalu me shokë e me të gjithë, ka pas një shoqëri të gjerë, jo të ngushtë (sytë i mbushen me lot), edhe shpesh e kujtojnë edhe kojshija edhe shokët.

going out with friends to listen to some music”. To a certain extent he liked sports. Naim got along very well with his friends, neighbours, with everyone. He had a very wide circle of friends and acquaintances, and they all remember him.

ZPZhML: Po në familje, Naimi me kënd ka qenë më i OMPF: With whom was Naim closest in the family? lidhur?

Abdullah: With his brother and with me, but more with Abdullahu: Në familje sidomos me vllaun edhe me mua, por me shumë me nënën (i dridhet zëri sikur fillon të qaj). his mother (his voice breaks and he starts to cry).

ZPZhML: Në çfarë aspekti ka kontribuar Naimi për familjen?

Abdullahu: Po siç e dini ishte papunësi, varfëri, e ai në aspektin ekonomik ka punuar edhe ka kontribuar për shtëpi. Unë dola në penzion, siç e dini edhe vet qysh ka qenë ai penzion vetëm një shumë simbolike.

ZPZhML: A mund të na tregoni ndonjë moment të veçantë në familje kur ka qenë edhe Naimi?

Abdullahu: Paj, ka shumë momente. Ai ka shikuar gjithmonë çdokun që ka shkuar me lanë një përshtypje e një kënaqësi në vendin ku ka qenë, si në darsma, si nëpër tubime të cilat i ka pasur (i mbushen sytë me lot).

ZPZhML: Si po ndiheni ju kur po i kujtoni ato kohë?

Abdullahu: Paj vështirë, shumë vështirë është, se kur më kujtohen por duhet me i përballuar, se luftë ka qenë kjo, mirëpo nuk ka qenë luftë p.sh. ballë për ballë, por kjo ka fshi të ri, të pafajshëm, të çdo moshe, ka marrë viktima shumë.

ZPZhML: Tani nëse mundeni me na treguar, si ka filluar lufta në rrethin ku keni jetuar?

Abdullahu: Ne ndëgjuam se po vjen NATO-ja në Kosovë dhe me 2 prill neve na tha [Naimi]: “Babë, po e marr gruan edhe po shkoj në Bajgorë” (sytë i mbushen me lot dhe i dridhet zëri kah flet), sepse gruan e ka pasur prej Bajgore edhe ka shku në Bajgorë. Me 2 prill jemi përshëndet diku kah ora 11:00, e ne kemi mbet në shtëpi. Me 3 prill neve na kanë rrethuar në fshatin Shupkovc edhe na kanë dëbuar prej shtëpije. Na kanë grumbulluar tek një shtëpi në kojshi1, aty ka pas të moshës vjetër, ka pas refugjatë, që kanë qenë të ardhun, si prej Drenice, prej kahmosit [vendeve të ndryshme] që i kanë dëbuar nga ofanzivat. Unë kam pas me veti gruan time, renë2, dy nipat edhe renë e vëllaut. Djali i madh ka qenë i kyqur në UÇK e kështu që fëminë i ka lënë në shtëpi. Aty na kanë rrethuar, prej aty na kanë marrë, kanë thënë të gjithë me u ba nga dy rreshtë edhe me shku drejt teposhtë në një rrugë kryesore. Në atë kohë i kam marrë anëtarët e familjes - gruan, renë, nipat edhe gruan e nipit (djalit të vëllaut) edhe kemi dalë poshtë në asfallt (asfallti shtrihet prej Trepqës e vjen teposhtë). Kur jemi dal aty, na kanë thënë: “Të gjithë me shku drejt asfalltit”, rrugës na jemi rreshtu, edhe sa kanë mundur na kanë sha [ofenduar], për dy anët na kanë grah [dërguar] deri tek ura e Sitnicës.

1 Fqinjë 2 Renë/ja- në Kosovë përdoret si sinonim për bashkëshorten e djalit.

OMPF: In what way did Naim contribute to the family?

Abdullah: I was retired and the pension we had was symbolic, so we were poor. He worked hard for the family just to survive.

OMPF: Can you tell us about any special moment you had with your family when Naim was present?

Abdullah: There are a lot of moments. He went everywhere and he always left a good impression. He wanted everyone to be happy wherever he went, such as to weddings or other celebrations, gatherings (tears in his eyes).

OMPF: How do you feel when you remember those moments?

Abdullah: It is hard, very hard, very difficult. When I remember, I am compelled to confront it [the loss of my son] because, as you know, we had a war here, but not soldiers fighting face to face. Instead, the victims of the war were innocent youth and people of all ages.

OMPF: Now if you can tell us, how did the war begin in the area where you lived?

Abdullah: Earlier on we heard that NATO ground troops were coming to Kosovo. On the 2nd of April, Naim said, “Father, I'm taking my wife to Bajgora1”. The same day we said our goodbyes round 11:00. The rest of us stayed at home. On the 3rd of April we were surrounded [by Serb military/police/paramilitary, not specified] in the village of Shupkovc, and were expelled from our homes.

They rounded us up in a neighbour's house. There were old people and refugees from Drenica, and other places, who had been expelled during the earlier offensives. My wife, my daughter-in-law, two grandsons, and my brother's daughter-in-law and I were together. My older son joined the KLA, so he left his family with us. The military/police told us to form two lines and to go to the main road. My wife, grandsons, my brother's daughterin-law joined up and we all went to Trepca and then to the Sitnica Bridge. All along the way we were pushed, shoved and cursed.

i sa svima, imao je veliko društvo i često ga svi prisećaju i komšije i društvo.

KNLSM: Sa kime je u porodici bio najbliži Naim?

Abdullah: U porodici posebno sa bratom i samnom, ali najviše sa majkom drhti mu glas, i kao da počinje da plače).

KNLSM: U kakvom aspektu je Naim doprinosio porodici?

Abdullah: Kao što znate bilo je nezaposlenja, siromaštva, on nam je doprineo u ekonomskom aspektu, radio je. Ja sam prešao u penziju, kao što i sami znate kakva je to penzija bila, jedna simbolična suma.

KNLSM: Možete li se setiti nekog posebnog trenutka u vašoj porodici kad je i Naim bio prisutan?

Abdullah: Pa...bilo je mnogo tih trenutaka. On se trudio da svuda gde god je išao da ostavi dobar utisak na mestima gde je bio kao po svadbama, skupovima.

KNLSM: Kako se osećate kada se sećate tog vremena?

Abdullah:Teško, vrlo je teško jer kada ih se setim treba da suočim sa njima, jer rat je bio kao što i sami znate ali nije bio rat kao na primer vojska sa vojskom, nego ovaj rat je brisao mlade, nevine, svih doba, mnogo nevinih je uzela.

KNLSM: Možete li nam sada reći kako je rat počeo u vašem području gde ste vi živeli?

Abdullah: Culi smo da će NATO doći na Kosovo i drugog aprila nam je Naim rekao: “Oče, uzimam ženu i idem u Bajgoru”, zato sto mu je žena bila iz Bajgore, i otišao je u Bajgoru. Drugog aprila se pozdravio sa nama, tu oko 11 sati, a mi smo ostali u kući.

Trećeg Aprila su opkolili selo Šupkovc, isterali su nas iz kuća, skupili su nas u jednu kuću u komšiluku1, bilo je starijih, izbeglica, bilo ih je došljaka, kao iz Drenice, raznih mesta, koje su isterali tokom ofanziva. Sa mnom je bila moja žena, snajka2, dvoje unučadi i bratova snajka. Stariji sin je bio u vojsci, bio je obučen u uniformu OVK-a, tako da je dete ostavio u kući. Tu su nas opkolili, uzeli su nas odatle, rekli su nam da se podelimo u dva reda i da pođemo ulicom na dole koja vodi glavnom putu. Tada sam uzeo članove porodice: suprugu, snajku, unučad ženu bratovog sina i pošli smo dole kod asfalta (asfalt se širi od Trepče na dole). Kad smo stigli tu, rekli su nam svima do idemo u pravcu asfalta, putem smo se poređali i oni koliko su mogli su nas psovali, odveli su nas do Sitniškog mosta.

At the Sitnica Bridge we were told that we would go to the train station, however, instead they took us to [an old landmark in the city called] “Bunari”, and said they

Kod Sitniškog mosta rekoše da da nas vode kod železničke stanice, ali nije tako bilo, tako da su nas odveli do grada kod “Bunara”, rekli su nam da će nas odvesti kod kasarne. Pošli smo prema gornjem delu grada i stigli kod autobuske stanice.

1 Village in the Mitrovicë/Mitrovica Municipality; Naim's wife is from this village.

1 Komšiluku – komšija, sused 2 Snaja- na Kosovu upotrebljava se kao sinonim za sinovljevu ženu.

Tek ura e Sitnicës thanë që po na dërgojnë në stacionin e trenit, mirëpo nuk kish qenë ashtu edhe na dërguan ne qytet mbrenda ku thirret “Bunari”, na thanë se po na dërgojnë në kazerma. Kur prej aty jemi drejtuar përpjetë qytetit dhe na kanë derguar në stacion të autobusit. Para se me ardhë në stacion të autobusit, një kojshi e kam pas me veti tha: “Unë nuk kam mundësi me ardhë ma andej, dua me u dorëzu” s'bënë me mu (ai e ka pasur gruan e sëmur prej syve nuk ka parë), i kam thënë gruas: “Merre nipin”, e jam kthy e kam marrë atë gruan në shpinë edhe e kam dërguar deri në stacion të autobusit. Aty na kanë rrethuar. Një civil sërb me dy

would take us to the barracks. From there we were taken to the bus station. Before we arrived at the bus station, a neighbour who was with me said, “I cannot continue any further. I can't take it any more”. He said that because his wife was ill and couldn't see. I told my wife to take our grandson and I put the woman on my back and took her to the bus station. Again, at the bus station, we were surrounded. A Serb civilian and two soldiers told everyone to give 100 DM. I didn't have deutschmarks. I had only dinars2. The Serb said he didn't need dinars and “You don't need them anyway”.

2 The currency of the former Yugoslavia and of Serbia and Montenegro today

Pre nego smo došli do autobuske stanice, jedan moj komšija koji je bio sa mnom reče: “Ja dalje ne mogu, predaću se”, (žena mu je bila bolesna, nije mogla videti) rekao sam ženi: “Uzmi unuka” i otišao sam i uzeo tu ženu na leđima i odveo je do autobuske stanice. Tu su nas opkolili jedan srbin u civil i dva vojnika, tražiše od nas da im damo po 100 maraka po osobi. Kad je prišao meni, rekao sam mu: “Ja maraka nemam, ali imam dinare”,reče: “Ne trebaju mi dinari”, reče: “i nemoj da držiš pare, ništa ti neće trebati”. Odatle su se otvorila vrata da bi ušli u autobuse. Taj moj komšija je poznavao

080 081

ushtarë ka thënë me i dhënë çdonjeri nga 100 marka për anëtarë. Kur ka ardhë tek unë i kam thënë: “Unë marka s'kam, po kam dinarë”, tha: “Nuk më nevojiten dinarë”, tha “edhe paret mos i mbaj se s'kanë çka me të vy [d.m.th. nuk të nevojiten]”. Prej aty u hap dera për me hy brenda te autobusat. Ai kojshija im e ka njoft atë udhëheqësin e autobusave, jo shoferin, edhe ka thanë: “Shiko Nazif ti me hip në filan autobus edhe me i mbledh të hollat, nga 40 marka për antarë për me na dërgue deri në Elez Han. Ai kojshija i ka mbledh ku ka mundur, kur ka ardhë tek unë i kam thënë: “Vete shoferin se unë s'kam marka, veç dinarë” shoferi tha: “Bënë…” edhe m'i ka llogaritur edhe kështu ato katërqind dinarë që i kisha prej tyre ia kam dhënë dyqin dinarë, e dyqind dinarë më kanë mbet në xhep. Jemi shku në ora nëntë në Elez Han. Kemi zbrit prej autobusave edhe na kanë vendosë në një furrë të një dyqani. Në furrë kemi qenë pesëgjashtëdhjetë veta, nuk mundem me e ditë numrin e saktë, aty kemi qëndruar nëpër beton. Unë i kam afruar anëtarët e familjes edhe kemi qëndruar gjithë natën aty.

Në ora shtatë në mëngjes ka ardhë policija edhe na ka thënë me shku drejt prugës3 me shku në Bllacë. Kur kemi dal në prugë ka thënë [policia]: “As majtas, as djathtas mos e kaloni rrugën se jonë të minuara, veq drejt rrugës shkoni”. Unë, çka kam pasur, nipin, valixhen që e kam pas e një torbë ja kam dhënë gruas, edhe e kam kap prap atë gruan e sëmurë edhe e kam dërgu deri aty ku është me kalu kufirin për me kalu në Bllacë.

Aty jemi vendosur në njëfarë kodraje të vogël edhe e kemi ba një tendë prej najlloni, 18 antarë kemi hy aty. Në Bllacë kishte qenë tmerr i madh, se sa kishte bari aq kishte njerëz. Ku kemi mundur jemi ushqyer. Prej Maqedonije me traktora sjellnin ushqim, bukë, qumësht, ujë e këto gjëra. Tre ditë kemi qëndruar aty e prej aty jemi dal qysh kemi mundur për me u paraqit me shku në Maqedoni. Në Maqedoni jam paraqitë në mesnatë diku kah ora një. Por ishte masë e madhe aty, kur u afrojshim afër telave çka mujshe me bajt prej anëtarëve të familjes e gjërave me i afru afër telave, na ndalke ai polici e na shtynte teposhtë. Prapë fillojshin torturat. Më ka ardhur radha, ju kam lajmëruar një djali i cili e kishte shiritin e Kruqit të Kuq edhe i kam thënë: “Pyete atë polic se e kam djalin e vogël në dorë e a mundem me dal?” e është afruar dhe e ka pyet një polic maqedon, tha: “Të dali veq ai”, po i thashë: “E kam edhe gruan”, tha:” Hajt edhe gruan”, e kështu që jemi dal me gjithë gruan. E tani kam prit një kohë për renë, edhe për grun e djalit të vllaut edhe për nipin tjetër. Kam dalë prej telave, kemi shku ku ishin autobusa të veçantë për me shku atje.

When the bus doors opened, my neighbour recognized the bus manager who said, “Look, Nazif, get on the bus and collect 40 marks per person for the trip to Elez Han3”. The neighbor collected what he could and when it came to me, I said, “Tell the driver that I don't have marks, only dinars”. So, I gave them 200 dinars, out of 400 that I had4”. At nine o'clock in the evening we reached Elez Han and they put us in a bakery. We were 50-60 people. We stayed on the cement floor. I brought my family closer. We remained there all night.

At 7:00 in the morning the police came and told us to go to Blaca5. When we started, we walked on railway tracks and were told, “go straight, not left, not right, because the roads are mined”. I asked my wife to take my nephew and the bags and I took the old blind woman, and we crossed the border at Blaca. We stopped at a small mound and I made a nylon tent, where eighteen of us were accommodated. Blaca was horrible because there were as many people as there were blades of grass. When we could, we ate. They brought food, milk and water from Macedonia by tractors. We stayed for three days before we were able to cross into Macedonia.

At round one in the morning we tried to cross, but it was horribly crowded and the police pushed us back. Again the torturous situation started when my turn came. I saw a chap with a Red Cross band and I asked him to ask the police if they would let us pass because I was carrying a little child on my shoulder, he asked a Macedonian policeman who said, “Let only him [me] pass”. I told him that I had my wife and he told me to take my wife as well. I waited a bit in a queue, for my daughter-in-law, my brother's daughter-in-law, and the other grandson. We crossed the police cordon and got on buses that were waiting for us.

tog rukovodioca autobusa, ne vozača, koji mu je rekao: “Vidi, Nazife, uđi u autobus i skupi novac, 40 maraka po osobi da bi otišli u Elez Han”. Taj komšija je skupio koliko je mogao, kad je došao kod mene, rekao sam mu: “Pitaj vozača, jer ja nemam maraka, samo dinare”, reče: “Može”... tako da od 400 dinara, njima sam dao 200, a drugih 200 mi je ostalo u džepu. Stigli smo oko 9 u Elez Han. Sišli smo sa autobusa, strpali su nas u pekaru. U pekari nas je bilo 50-60 osoba, ne znam tačan broj, tu smo sedeli na betonu. Bio sam sa mojim članovima porodice i tu smo ostali cele noći do zore.

U sedam sati ujutro policija je došla i rekla nam da idemo prugama3 do Blaca. Kad smo pošli za Blace, policija nam je rekla da ne izmičemo ni levo ni desno od pruga je bila minirana, samo pravo. Ja šta sam imao, unuka, torbu koju sam imao dao sam ženi i uzeo sam onu bolesnu ženu i nosio sam je do granice gde je Blace. Tu smo se smestili u jedno malo brdo i napravili smo jedan šator od najlona, 18 članova nas je bilo tu. U Blacu je bio užas, jer koliko je bilo trave toliko je bilo naroda, nisi ništa drugo mogao da vidiš osim naroda. Tu ko je mogao je išao da uzme hranu za članove porodice, gde bi smo mogli ba se hranili, doneli bi traktorima iz Makedonije, hranu, hleb, mleko, vodu i te stvari. Tri dana smo tu ostali tu i čekali smo da pođemo za Makedoniju.

U Makedoniji sam stigao oko 1 sat, ali velika masa ljudi kad bi se približavali žicama da bi prenosili koliko smo mogli članove porodice, i drugih stvari tu kod žica, policajac bi nas zaustavljao i gurao nadole. Ponovo bi počela mučenja. Došao je red na mene, i javio sam se jednom dečku koji je imao pojas Crvenog Krsta i rekao sam mu: “Pitaj onog policajca da li bi mogao da me pusti jer imam malo dete sa sobom?” i prišao je upitao je jednog makedonskog policajca, one reče: “Neka izađe samo on”, ja mu rekoh: “Imam i ženu”, on reče: “Ako, može i žena”, tako da smo prešli sa ženom. Jedno vreme posle sam čekao na snajku, i bratevljovu snajku i drugog unuka, prešao sam preko žica, otišao sam pravo prema autobusima koja su vodila tamo. Odaljili smo se od žice i otišli do autobusa.

Prej aty na kanë dërguar në Çegran, ku kishte qenë një fushë e madhe bujqësore. Kur kemi shkuar jam paraqitë dhe ma kanë dhanë një shator për antarët e familjes, aty i kam strehue edhe e kam rregulluar. Për me u regjistru me dal dikun u nevojitke me shku me hy në rend. Kam qëndruar 24 orë në rend, natën edhe gjithë ditën dhe

From there they took us to a place called Cegran6 where there was a big field. We were given a tent to build and settle our family in. In order to register to go somewhere [to a third country] I went to queue up and waited for twenty-four hours and at round 7:00 in the morning my turn came. I was asked where I wanted to go. I said, “Since my neighbors are going to Norway I will also go there”. I was told that Norway was not accepting a lot of people, but “Germany or Sweden is available”. While I was thinking what to do, a person came and said that 2000 more places were available for Norway. In the end, I registered my family for Norway. The next day I saw I wasn't on the list for Norway and became annoyed. The day after I saw I was first on the list for Norway and I went to present myself. We went to the airport with my family, and all those going to Norway were there. We all

Odatle su nas poslali za Ćegran, gde je jedno veliko poljoprivredno mesto bilo, kad smo stigli tamo dali su nam jedan šator za članove moje porodice, tu sam ih smestio i sredio sam ga. Da bi se upisali trebalo je čekati u red. Čekao sam 24 časa u red, noć i ceo dan i oko sedam sati ujutru došao je red da uđem u šator koji je bio za upisivanje. Kada sam ušao tu, upitali su me: “Gde hoćete da idete?” rekoh im: “Kad već moj komšija ide za Norvešku i ja hoću tamo”. Reče da za Norvešku nema mesta, ne uzima više Norveška, ako hoćete za Nemačku

3 Nënkupton rrugën apo shinat e trenit.

3 At the border between Kosovo and Macedonia, on the Kosovo side.

4 Valued at approximately 35 deutschmark.

5 At the border between Kosovo and Macedonia; on the Macedonian side.

6 One of the refugee camps in Macedonia used for refugees from Kosovo during Spring-Summer 1999.

3 Pruge-znači put ili šine.

082 083

kah ora shtatë në mëngjes më ka ardhë rendi me hy në shator tek ai i cili ish për regjistrim. Kur kam hy aty më pyeten: “Ku po donë me shku?” thashë: “Pasi po shkojnë kojshija për Norvegji, po regjistrohem edhe unë për Norvegji”. Tha: “Për Norvegji nuk ka numër, është plotësuar, nuk merr Norvegjia më, nëse doni në Gjermani ose nëse dëshiron me shku në Suedi ku të duash”. Në atë kohë deri sa jam menduar unë, ka hy një njeri brenda në atë tendën ku ne u regjistrojshim edhe ka thënë “Po i pranon edhe 2000 vetë Norvegjia”. Jam kthy prapë kam hy aty edhe më ka regjistruar për Norvegji me anëtarë të familjes e jam dalë prej aty. Kur jam dalë të nesërmen e kam parë se nuk jam në regjistër për Norvegji, u mërzita boll mirëpo të pasnesërmen e kam parë që në rend të parë isha kanë i regjistrum për Norvegji edhe jam shku jam paraqitur aty. E atëherë shkuam në aeroport me familje të gjithë i kishim ata të cilët ishin me shku atje [në Norvegji] edhe kemi hy në aeroplan të NATO-s. Prej aty kemi shkuar në Itali, atje kemi zbrit në aeroport dhe na i kanë hjek ato tesha [rrobat] (se në Elez Han u banëm veq pluhur prej fabrikës Cimentarës). Na kanë dhënë këpucë e na kanë dhënë rroba pak a shumë më të mira, aty na kanë dhanë me hangër me pi. Në 3 ora e kishim aeroplanin me shku për Norvegji, për ku i kishim edhe dokumentat. Ka ardhë koha dhe në ora tre jemi hip në aeroplan dhe prej pistës së Italisë kemi zbritur në Osllo.

Atje na dërguan në kamp ku ishin të caktuar për njerëzit të cilët vijnë si refugjatë. Kemi shku në atë kampin atje dhe na kanë strehuar. Mua me antarë të familjes na caktuan me shku në një vend i cili i quajke “Skajdo”, ajo ishte në veri të Norvegjisë, 200 metra ishte në kufi me Rusinë. Por unë nuk u pajtova se na ndanë prej kojshive, shkova edhe u paraqita thashë: “Nëse është e mundur me na dërgu së bashku sepse të gjithë jemi të Mitrovicës”, ani tha: “Ka mundësi” edhe na dërguan të gjithëve.

ili Švedsku, gde hoćete. Dok sam se mislio ušao je jedan čovek u šator gde smo se mi upisivali i reče: “Norveška prima još 2000 osoba”. Vratio sam se i upisao sebe i moje članove porodice za Norevšku i izašao sam odatle.

Sledećeg dana kada sam otišao tamo video sam da nisam u spisku za Norvešku, razočarao sam se, ali posle drugog dana video sam da sam bio jedan među prvima u spisku za Norvešku i otišao sam, javio sam se tamo. I tada smo otišli do aerodroma sa porodicom, sa nama su bili svi ti koji su trebali ići tamo i ušli smo u NATO avion.

Odatle smo otišli za Italiju i tu smo stigli na aerodrom gde su nam skinuli tu odeću (jer u Elez Hanu bili smo prašnjavi zbog fabrike cimenta) dali su nam cipele, dali su nam odeću donekle dobru, tu su nam dali da jedemo i pijemo, u 3 sati nam je bio avion za Norvešku za gde su OMPF: You were telling us about your journey from Mitrovica to Blaca, and then to Norway. Where was your nam i dokumenti bili. Došlo je vreme i u tri smo ušli u avion i sa italijanske piste smo sleteli u Oslo. Tu su nas son, Naim at this time? poslali u kamp koji je bio za ljude koji su došli kao Abdullah: All this time we didn't have any information while we were in Blaca or in Norway. On the 20th of April izbeglice. Otišli smo u taj kamp i tu su nas smestili. Mene i moju porodicu su odredili da idemo u jedno mesto koje we received the news that he was imprisoned. se zvalo “Skajdo” e to je bilo na severu Norveške, 200 metara na granici sa Rusijom. Ja se nisam složio sa time OMPF: Who gave you the information?

Abdullah: Naim's wife's brother provided the information. da se odvojim od komšija. Otišao sam da im kažem: He said that they took Naim on the fourth. We were very “Kada bi ste mogli sve da nas premestite zajedno, jer smo svi iz Mitrovice”, “moze” reče, i poslali su nas sve worried. We got information that a neighbour who had zajedno. been with Naim had been killed. According to the rumors, when they arrived at Sitnica Bridge the neighbor had jumped from the truck, and had headed towards the KNLSM: Izvinite. Tokom svega ovoga ste nam rekli za odlazak iz Mitrovice u Blace do Norveške. Sve ovo vreme market, a place we call butchery. His body was found gde je bio vaš sin Naim? near the Sitnica River ten days later. Since we did not Abduallah: Nismo imali nikakvih informacija tokom find Naim's body there, we had a little hope that my son našega puta i za vreme dok smo bili u Blace, niti u would still be alive. We didn't know anything about Norvešku. 20. aprila, ako se ne varam došla nam je vest Naim. We were in contact by telephone with my older da su ga uhapsili. son, our daughter7, and another neighbour whose son ZPZhML: Më falni. Gjatë kësaj ju na treguat për was also taken with Naim. The neighbour said, “No, I've rrugëtimin e tuaj prej Mitrovice në Bllacë, e pastaj për në spoken with my family and they said that our sons are at KNLSM: Ko vam je doneo tu vest?

Norvegji, por gjatë kësaj kohe ku ishte djali i juaj Naimi? home and have not been taken”. We received Abdullah: Vest nam je doneo sinovljev prijatelj, i on je Abdullahu: Ne nuk kishim kurrfarë informatash gjatë information that four people had been taken, but we rekao da su Naima uzeli oko četvrtog i tako da smo se rrugës për të, as gjatë kohës në Bllacë as në Norvegji. couldn't convince my neighbour. Naim's brother, in vrlo nasekirali, ali došla nam je vest i da je taj komšija Me 20 prill mos gabofsha, ka ardhë lajmi se e kanë Kosovo, had been telling us that they were taken, but we koji je bio sa mojim sinom ubijen. On, po pričama koje je arrestue. didn't have any information as to whether they were čuo, kada su ga odveli kod Sitničkog mosta, on je skočio killed or in prison. We stayed in Norway for five and a sa kamiona i da je išao putem kod kasapnice4, tamo dole ZPZhML: Kush ju ka dhënë lajmin?

Abdullahu: Lajmin na e ka dhënë miku i djalit. Ai thotë e half months. But, because of Naim we couldn't stay in gde je bila. Njega su našli posle desetak dana kod kanë marrë Naimin me të katërtin, e ne u mërzitëm Norway, what with him missing, even though we did have Sitnice. I sad kad se već Naim nije našao ubijen, mi smo (ndalet pak dhe i mbushen sytë me lot). Na erdhi lajmi the possibility to stay there. I thought that if we returned imali neku nadu da je živ, da se spasio. O našem sinu që ai kojshija i cili ka qenë me djalë timin e kanë vrarë. Ai to Kosovo we would find him, find out something about nismo ništa znali, bili smo na telefonskoj vezi sa sinom i sipas të thënave kur e kanë sjellë tek ura e Sitnicës ka him. So, I took my family and returned to Kosovo. sa cerkama i sa tim komšijom... čiji je sin bio uzet sa kërcyer prej kamionit edhe është drejtuar kah tregu kah i mojim sinom. I taj (komšija) bi rekao: “Ne bre, pričao 4 themi ne kasapnica , poshtë atje që ka qenë. Atë pas OMPF: Can you tell about when you returned to sam sa porodicom i on je u kući, nisu ga uzeli”. Ali nama dhjetë ditësh e kanë gjetë buzë Sitnicës. E tani ne pasi je došla vest da su ga oni četvorica uzeli ali on nije nuk u gjind Naimi i vrarë pak a shumë e kishim njëfarë se Kosovo? When you returned home, how did you feel? mos është gjallë mos ka shpëtuar. Ne për djalë më asgjë Abdullah: It is very hard. When I returned I found Naim's mogao ubediti. Sin bi mi uvek rekao, na telefonu, sa Kosova da su ih uzeli i da nema nikakvih informacija da li wife. Understandably it was very difficult (he cries), but I nuk dinim. Ishim në lidhje me djalë dhe me vajza me su negde ubijeni ili negde po zatvorima. Ostali smo u had to come to terms with myself because we were telefon edhe me atë kojshinë i cili edhe ai e kishte djalin hearing more news, and worse news, at that [about other Noveškoj jedno pet i po meseci, ali zbog njega (Naima), të marrur me djalin tim. E ai [kojshija] thojke: “Jo bre,

4 Kasapnica-dmth dyqani ku theren kafshët-Therrtore

got on a NATO airplane and flew to Italy. At the airport we were given different clothing because our clothing had been covered in dust from the cement factory at Elez Han. They gave us shoes, and good clothing, food and drink. At 15:00, we flew to Oslo where special buses took us to a refugee settlement site. They said that my family and I needed to go to Skajdo in the north of Norway, 200 meters from the Russian border. I did not agree with them because that would have separated us from our neighbours. I asked them if it would be possible to go together because we were all from Mitrovica. He said, “Okay” and we went with my neighbours.

7 Not mentioned earlier because she is married and hence, is not living with her parents. Traditionally, after marriage, the couple moves in with the husband's family.

4 Kasapnica-radnja gde se kolju životinje

kam fol me familje që ai është në shtëpi nuk e kanë marrë”. E neve na erdhi lajmi, që i kanë marr ata të katërt e ai nuk u bindke. Djali gjithë n'a tregojke prej Kosovës me telefon që ata i kanë marrë, por nuk kemi informata që a po gjinden të vrarë apo dikun në burg, kurrfarë informatash. E ne qëndruam pesë muaj e gjysmë atje në Norvegji, mirëpo haku i tij [Naimit] d.m.th. për shkak se i zhdukun, i humbur nuk kemi qëndruar në Norvegji edhe pse mundësia ka qenë për me qëndruar atje. Po kam menduar se po vijmë në Kosovë dhe po e gjejmë apo po dimë diçka për të. I kam marrë anëtarët e familjes edhe jam kthyer në Kosovë.

ZPZhML: A mund të na tregoni kur jeni kthyer në Kosovë, tek shtëpija si jeni ndier në ato momente?

Abdullahu: Paj, shumë e vështirë. Kur kam ardhë e kam gjetë renë, kuptohet (qan) shumë vështirë por po u deshke me u pajtuar, se kemi ndëgjuar edhe lajme tjera më të vështira. E tani u dashke pak a shumë me u pajtuar me atë qa ka ndodhur. Por shpresat nuk i humbshim, se mendonim se po e gjejmë dikun apo po zbulohet diku ose i vdekur ose i gjallë.

families]. I should come to terms with what happened.

We did not lose our hope because we thought that we would find him somewhere, dead or alive.

OMPF: After you returned home, how have you been searching for him?

Abdullah: If we heard that anyone knew something we went to ask. A month after I came back a chap said that he met Naim in a basement of a technical school used as a prison. He thought he saw him there but it wasn't true because he just resembled him. With a relative we began to search, but no one could confirm this information. A person from Gjakova said that he knew something about them, he could find him, could do something for me, help with the search.

OMPF: Who was that person?

Abdullah: Bajram from Gjakova, and he asked for an initial 500 DM, plus documents with picture, so I gave him pictures. We gave him 500 DM but it turned out to be untrue because we went to force him to say whether ZPZhML: Pra ju pasi jeni kthyer keni fillu me kërkuar he could find them or not, and to say what else he would djalin tuaj. Në çfarë mënyrash e keni kërkuar? do, he said, “Here are your documents and money Abdullahu: Me të tregu që ne ku kemi ndëgjuar se ka because I can't search any more”. With a relative we dikun diçka apo një njeri që dinë diçka për të, jemi shku went to Natasa Kandic and, if I remember well, at this edhe jemi paraqitur. Kjo ka qenë pasi kemi ardhë ne, pas office was an Albanian. She said, “Don't search. Don't një muaji një djalë i ri na thotë: “Më duket se jam takuar me të në shkollën e teknikës, në burg apo në podrum na give money in vain because these things are impossible kanë shti, e aty më duket se aty e kam parë Naimin”. Por, to research. Either they got captured by a gang that has put them in barracks that are impossible to find, or they ajo nuk kishte qenë e vërtetë se vetëm iu ka përngja dikush”. Me atë kojshiun filluam ne me hulumtuar, por are locked-up in a special place”. So we stopped. askush nuk na dha kurrfarë lajmi se kanë qenë aty. Një People were saying that those who were taken on the 8th person në Gjakovë na tha: “Unë di diçka për ta, mundem of June are alive because at that point they had not been me i gjet, mundem edhe me i hulumtuar”. killed. There had been no massacre. We kept our hope alive. On the 15th of July, there was a person, Haxher, ZPZhML: Kush ishte ai person? who brought a book with photos8. Haxher worked for the Abdullahu: Bajrami prej Gjakovës edhe n'a i kërkojke 9 500 marka për fillim edhe dokumentat e tyre me fotografi Red Cross .10 She helped us more or less. “Kujtimi” Association was also a great help to us. Its head, (Na i marrshin ata fotografitë). I dërguam fotografitë edhe Bajram [not the same person who requested money], ia dhamë 500 marka, por ajo nuk kishte qenë e vërtetë.

Dhe, kur ia nisëm ne pak më me forcë atëherë ai tha: “Ja called me to identify a photo in the book, but since I was dokumentat edhe të hollat [paratë] e juaja se s'kam not there at the time, I couldn't tell. mundësi ma me hulumtu”. Na i kthei të hollat edhe dokumentat. Shkuam me një kusheri edhe tek Natasha OMPF: Were there any organizations that you Kandiq5, por aty kishte qenë një shqipëtar në zyre mos cooperated with in your search for your son? gabofsha edhe po na thotë ajo: “Ndëgjo mos hulumtoni, Abdullah: Yes. When I was in Pristina, I met with an mos jepni pare kot, se këto gjana janë të pamundshme international worker. He was very nice to me. I gave him me i zbuluar. Ose është ndonjë bandë edhe i kanë shti a photo of my son and he told me to leave my address gjana të veçanta diku në ndonjë vend të veçant i kanë mbyllë”, edhe na u tërhoqëm. Sipas gojëdhënave kështu and that he would contact me. We cooperated with the 11 thojshin hallku [njerëzit e ndryshëm], se: “Jo, bre, këta që Red Cross here in Mitrovica, with Halit Berani , i kanë marr me 08 qershor ata janë gjallë sepse në atë Association “Kujtimi” which was established for missing

5 Drejtoreshë në HLC-Qendra për të Drejtën Humanitare me bazë në Beograd, me zyre edhe në Prishtinë. Ajo është aktiviste që një kohë të gjatë. HLC-ja është një nga OJQ-të më aktive e cila punon rreth qështjes së të zhdukurve dhe familjet e tyre.

8 He is referring to the Book of Belonging. Pictures of clothing found on exhumed bodies were shown to families to try to get leads for identification.

9 Haxher is an Outreach Officer for OMPF, she does not work for the Red Cross.

10 A support group for families of missing relatives.

11 Mitrovicë/Mitrovica representative of the indigenous, Kosovo-wide organisation, Council for the Defense of Human Rights and Freedoms (CDHRF).

zato što je nestao, izgubljen, nismo mogli da ostanemo u Norveškoj, iako smo imali mogućnosti da ostanemo tamo. Ali, mislili smo da ćemo se vratiti na Kosovo da ga nađemo ili saznamo nešto. Uzeo sam članove porodice i vratio sam se na Kosovo.

KNLSM: Možete li nam reći o trenutku kad ste se vratili na Kosovo. Kada ste se vratili kući, kako ste se osećali u tom momentu?

Abdullah: Vrlo teško. Kada sam se vratio našao sam snajku, podrazumeva se (plače), vrlo teško, ali čovek treba da se suoči sa time jer smo čuli druge vesti, i najteže. A sada trebalo bi da se pomirimo sa time što se desilo ali nad nismo gubili, jer smo mislili da ćemo ga naći nekud, da će biti negde, mrtav ili živ.

KNLSM: Znači da vi čim ste stigli kući, počeli ste tražiti vašega sina. Na kakav način ste ga tražili?

Abdullah: Da ti kažem nešto, kada bi čuli da je bilo nekoga ko je znao nešto o njemu, otišli bismo i javili bismo mu se. Ovo je bilo kada smo se mi vratili, posle mesec dana jedan mladi dečko nam je rekao: “Čini i se da sam se sastao sa njim, u tehničkoj školi, u zatvor su nas strpali, u podrum, čini mi se da sam ga tu video”, ali to nije bilo istinito jer mu je neko samo ličio. Sa tim komšijom smo počeli da istražujemo ali nam niko nije rekao da su bili tu. Jedna osoba u Ðakovici nam je rekla: “Ja znam nešto o njima, mogu da ih nađem, da istražujem”...

KNLSM: Ko je bila ta osoba?

Abdullah: Bajram iz Ðakovice, tražio nam je 500 maraka, za početak i njihove dokumente, sa fotografijama (uzimali su nam te fotografije). Poslali smo fotografije i dali smo 500 maraka ali to nije bilo istinito. Ali kad smo ga malo pritegli tada je on rekao: “Evo vam dokumenti i novac, jer nisam više u stanju da istražujem”. Vratio nam je novac i dokumente. Otišao sam sa jednim rođakom kod Nataše Kandić5, ali tu je bio jedan albanac u kancelariji ako se ne varam, i ona nam kaže: “Slušajte, nemoj te da istražujete, nemoj te davati novac uzalud jer ove stvari je nemoguce otkriti, ili je neka banda koja ih je strpala po posebnim mestima i zatvorila”. Tako da smo se povukli, po tračevima, kako su ljudi govorili da ove koje su uzeli 8 Juna, oni su živi jer to vreme nisu ubijali, nisu radili te stvari… i mi sa tom nadom da će mo ih naći žive. Ako se ne varam 15/03, ne 15/07 Hadžerje donela jednu knjigu u kojoj su bile fotografije… (Hadžer je radila u Crvenom Krstu)6, ona nam je pomogla. Od velike pomoći je bilo i društvo “Kujtimi7” I Bajram8 me je zvao i 5 Natasa Kandic je direktorica HLC-a – Centar za Humanitarna Prava sa sedištem u Beogradu i kancelarijom u Pristini. Ona je aktivista evo duže vreme. HLC je jedna od najaktivnijih NVO koja se bavi problemima nestalih i njihovih porodica.

6 Haxher je službenik za veze sa porodicama u KNLSM, ona ne radi za Cerveni Krst.

7 “Kujtimi”-Društvo koja se bavi sa članovima nestalih lica u regionu Mitrovice.

8 Bajrami-je predsednik drustva “Kujtimi” u Mitrovici.

084 085

NĂŤna e Naimit Naim's mother Naimova majka

kohë nuk kanë vrarë, nuk kanë bë masakra, nuk kanë bë kështu…” e na me atë shpresë, se po i gjejmë gjallë. Me 15 mars mos gabofsha, jo me 15 korrik Haxherja e sjelli një libër në të cilën ishin fotografit6….(Haxherja e cila ka punu në Kryq të Kuq)7, ajo na ka ndihmuar. Ndihmë të madhe n'a kanë dhënë edhe këtu në këtë shoqatën “Kujtimi''8. Një ditë Bajrami9 më thirri e më tha: “A vjen ti me njoft diçka në fotografi të këtij libri”, kur erdha unë pasi s'isha kanë këtu (nuk ka qenë në kohën kur është marrë Naimi] nuk mujsha me ditë asgjë.

ZPZhML: A keni bashkëpunuar ju me ndonjë organizatë dhe sa kanë qenë bashkëpuntorë ata me juve?

Abdullahu: Po, kam qenë unë në Prishtinë, jam shku tek një i jashtit10 mos gabofsha i jashtit, shumë mirë na ka pranuar. E kam marrë një fotografi [të Naimit] ia kam dërguar, më ka thënë nëse dimë diçka na lini adresën edhe unë ju informoj. Kemi bashkëpunuar edhe me Kryqin e Kuq këtu në Mitrovicë edhe me këtë Halit Beranin11. U hap tani edhe shoqata “Kujtimi''për të zhdukurit edhe na i morën ato shënime, dhe i paraqitëm këtu tek Bajram Qerkini, siq e dini që është kryesori për këto gjëra. Ka ardhë edhe djali e ka shikuar atë librin me fotografi të rrobeve e ka thënë “Valla ka, diçka është, veç po shkojmë drejtpërdrejti në Rahovec"12 (sytë i mbushen me lot). Në Rahovec kur ka shkuar ata i kanë thanë pasi i keni dhanë analizat, se nuk i përmenda përpara analizat e gjakut,…

ZPZhML: Pra ju keni dhënë gjakun për me u identifikuar djali juaj?

Abdullahu: Po, kemi dhënë unë, motrat, vëllau edhe shoqja. Atje [në morgun e Rahovecit] kanë thënë analizat po përputhen me këtë që po e kërkoni ju. Këto janë eshtrat e Naimit edhe këtu janë të Mensurit (Mikut të Naimit) e ju mundeni me i tërhjek kufomat, nëse doni eshtrat e tyre. E, atëherë kjo Haxherja na ka ndihmuar, ka thënë unë e organizoj edhe i përgaditi, ju vetëm tregoni cilën ditë po doni me ardhë me i marrë eshtrat.

Me të njëzetin ka shku djali me gjithë kusheririn në Rahovec, kur kanë shkuar ato kanë qenë të pregatitura prej saj (Haxherit) edhe i kemi marrë (sytë i mbushen lot dhe ndalet pak nuk flet).

persons, so we took our information and registered with Bajram Qerkini, who, as you know, is the main person for such things, so we registered with him. My son came to look at the photo. He said, “There is something here but it is better to go directly to Rahovec [where the morgue is located]”. When he went to Rahovec, they took his analysis - I didn't mention anything earlier about the blood analysis.

OMPF: So you gave blood for identification purposes?

Abdullah: Yes, I, my daughters, my other son, also my wife gave blood. In Rahovec, we were told that the analysis matches with the person we were looking for [Naim]. They told us that these are Naim's bones and those of Mensur [Naim's brother-in-law]. You can take the bodies if you want their remains. Then Haxher helped us. She said, “I will organise and prepare everything. Just tell me the date that you want to take the remains”. On the 20th my son and his cousin went to Rahovec. Haxher had prepared everything, so we took the body (about to cry, stops talking for a while).

OMPF: How many years passed before you identified your son, Naim?

Abdullah: Last year we identified him. After five years.

We identified Naim on the 20th of July 2004. We buried him at Shipol Martyr's Cemetery [Mitrovica].

OMPF: Who told you that Naim's body was found? How did you feel when you received the news about the identification of your son?

Abdullah: It was very hard for me. I don't know what to say. There were masses of people waiting for Naim's reburial so we had to accept it.

OMPF: Was there some relief that you don't have to wait anymore, that you know about the fate of your son?

Abdullah: Compared to my friends (he cries) we feel that we are better off, much better, because they still wait. I know that I've buried him. I now have to come to reconcile with that fact.

ZPZhML: Pas sa vitesh e keni identifikuar djalin tuaj Naimin?

Abdullahu: Vjet e kemi identifikuar. Pas pesë viteve e kemi identifikuar me 20.07.2004 e kemi identifikuar që është djali i jonë. Kështu që e kemi varros në Shipol aty ku i kanë varrosur martirët.

OMPF: When your son was buried was it a group burial, or only your son, when the bodies returned to Mitrovica?

Abdullah: No, just Naim and his cousin.

ZPZhML: Kush ju ka treguar juve që është gjetë trupi i

OMPF: What do you think? What effect did the return of

6 Ai i referohet Librit të Gjërave Personale. Fotografitë e rrobave të gjetura nga trupat e zhvarrosur u janë treguar familjeve si shembuj për identifikim.

7 Haxherja është zyrtare për komunikim me familjet në ZPZhML, ajo nuk punon për Kryqin e Kuq. 8 Shoqata e cila merret me familjarët e personave të zhdukur në regjionin e Mitrovicës.

9 Kryetari i shoqatës “Kujtimi” në Mitrovicë.

10 Përdoret si sinonim për ndërkombëtarët.

11 Udhëheqës i Këshillit për Mbrojtjen e Lirive dhe të Drejtave të njeriut-KMLDNJ në Mitrovicë 12 Morgu i Rahovecit ku behet dhe identifikimi i trupave dhe mbetjeve mortore.

rekao: “Možeš li da dođeš da pogledaš nešto u fotografiji ove knjige9”. Kada sam došao, jer nisam bio ovde (nije bio u to vreme kada je bio uzet Naim) nisam mogao ništa znati.

KNLSM: Da se vratimo unazad, vi ste tražili na razne načine, sarađivali ste sa Bajramom iz Ðakovice koji je rekao da se vaš sin nalazi ovde i tražio je novac od vas.

Da li ste sarađivali sa nekom drugom organizacijom, i koliko su oni sarađivali sa vama?

Abdullah: Da bio sam ja u Prištini, otišao sam kod jednog stranca10, ako se ne varam stranac, dobro nas je dočekao, uzeo sam jednu fotografiju i dao sam mu je, rekao mi je da ostavim adresu da ako nešto saznaju da mi jave. Sarađivali smo i sa Crvenim Krstom ovde u Mitrovici, i sa ovim Halitom Beranijem11. Posle se otvorilo i društvo “Kujtimi” za nestale i uzeli su nam podatke koje smo predali kod Bajrama Ćerkinija, kao što već znate da je glavni za ove stvari. Došao je i sin i pregledao tu knjigu sa fotografijama odeca i rekao je: “Ima nečega, ali bolje da idemo pravo u Orahovac”. Kada je otišao rekli su mu kad smo već izvršili analize, jer pre nisam spomenuo analize…

KNLSM: Znači da ste davali krv da bi se vaš sin mogao identifikovati?

Abdullah: Da, da davali smo ja, sestre, brat i žena. Rekli su (u Orahovačkoj Mrtvačnici) da se analize podudaraju sa onima koje vi tražite (Naimove). Ovo su Naimove kosti i ovo su Mensurove (Naimov prijatelj), a vi ako hoćete možete da uzmete leševe i njihove kosti. I tada nam je ova Hadžerja pomogla, rekla je da će sve da organizuje i da pripremi, samo recite kojeg dana ćete doći da ih uzmete.

Dvadesetog je sin sa mojim rođakom otišao u Orahovac, kada su stigli tamo sve je bilo pripremljeno od njene strane i uzeli smo ih.

KNLSM: Posle koliko godina se identifikovali vašega sina?

Abdullah: Ah, prošle godine smo ga identifikovali. Posle pet godina smo ga identifikovali, 20/07/2004, identifikovali da je to naš sin. Tako da smo ga sahranili u Šipolju tu gde se heroji sahranjuju.

KNLSM: Ko vam je rekao da je to Naimovo telo? Kako ste se osećali u tom trenutku kada ste dobili vest o vašem sinu?

9 On se poziva na knjigu pripadanja. Fotografije odeće eksumiranih tela kao primerci identifikacije.

10 Stranac-upotrebljava se kao sinonim za ljude koji nisu sa Kosova.

11 Halit Berani- upravnik Veča za zaštitu Sloboda i Prava Ljudi u Mitrovici.

086 087

Motra e Naimit

Naim's sister

Naimova sestra

Naimit? Si jeni ndier në atë moment kur e keni marrë lajmin për identifikimin e djalin tuaj?

Abdullahu: Paj, vallahin ma vështirë s'di se ku ka me shku, por masa e njerëzve të cilët e pritshim na pajtojshin edhe u duft me i përballuar se s'kemi pas se çka me bërë (i mbushen sytë me lot).

Naim's body have on those still waiting to hear about their own family members' destinies?

Abdullah: There were people who came for whom it was very difficult to participate in the burial (cries and speaks with a trembling voice) but they gave me a lot of support.

They told me, “You need to feel a sense of relief because you are able to bury him. That is what life gave him”.

One of the mourners said, “It should be easier for you; for me it is more difficult because I don't know anything”.

I have to confront this, withstand it, to be strong.

Perhaps this is what must be done. We buried them

Abdullah: Pa…vrlo teško, nisam znao gde ću, ali gomila ljudi koja je čekala, šta ćeš drugo nego da se pomiriš i da se suočiš sa time, nismo imali šta drugo da radimo.

ZPZhML: A ka qenë në një mënyrë një lloj lehtësimi për juve që ju nuk po pritni më por e keni marr lajmin, keni mësuar të vërtetën për djalin tuaj?

Abdullahu: Po, me të treguar në krahasim me shokët përpara (qan) ne e ndijmë vetën më lehtë, shumë ma

KNLSM: Da li je bilo na neki način neko olakšanje za vas, jer više niste u iščekivanju vesti, što ste saznali isitinu o vašem sinu?

Abdullah: Da vam kažem da u poređenju sa prijateljima (plače) osećamo neko olakšanje, veće olakšanje u poređenju sa onima koji još uvek čekaju. Znam da sam ga sahranio i da je on jedan život dao. Sahranili smo ga i

lehtë në krahasim me ata të cilët ende presin. E di që e kam varrosur (qan dhe i fshin lotë). Edhe ai një jetë ka pas me dhënë. E kemi varros edhe tash duhet me u pajtue me atë.

ZPZhML: Kur djali juaj është varrosur ka qenë grup rivarrimi, apo ka qenë vetëm djali juaj, kur janë kthyer trupat në Mitrovicë?

Abdullahu: Jo, vetë i dyti me këtë kushëririn.

ZPZhML: Si mendoni ju si ka ndikuar kthimi i trupit të djalit tuaj tek ato familje që ende nuk e dinë për fatin e familjarëve të tyre?

Abdullahu: Kam pasur persona aty të cilët kanë ardhë familjarë, të cilët shumë vështirë e kanë ndier atë (qan dhe flet me zë të dridhur), por që mua më kanë dhënë gajret [përkrahje] më thanë: ”Duhet me ndier një lehtësim se po e varros, jetë kaq ka pasur”. “Edhe unë” thotë (ai familjari) “e kam ma vështirë se s'po di asgjë, nesër ndoshta e pres edhe unë kështu (qan) e duhet me e përballuar, duhet me qëndruar, duhet me u bë i forte”.

Edhe sigurisht ashtu duhet me qenë. I kemi varrosur të dytë bashkë me të njëjtën ditë në Shipol, ku është vendi i caktuar dhe e kemi bë atë pritjen sa kemi mundur. E çka me ba…! Nusja e tij ka pritë tre vjet (fshin lotët). Pas tre vjete më tha [bashkëshortja e Naimit]: ”Babë”, tha “unë po shkoj në shtëpi tek vëllezërit… nëse është gjallë [Naimi] (qan) unë kthehem se kam në mendje me u martu”. Priti, por pasi u gjind [Naimi] erdhi në vorrim (qan) e përcollëm prap dhe u kthy në shtëpi. Ka shku në shtëpi, s'kishte se çka me bë. Tani është martuar, ka një kohë, e ne u desht me u pajtuar me ato gjana të cilat janë bë. Vetëm Zoti, atij i kofshim falë, i kurdis në atë mënyrë. E tani e kujtojmë gjithmonë edhe mundohemi të i përballojmë do gjana (fshin lotët).

ZPZhML: Mundohemi të ju kuptojmë që nuk është e lehtë për juve. A mundeni me n'a tregu sa ka ndikuar gjithë kjo përvojë në juve personalisht, a jeni bë ma i fortë, apo kjo përvojë ju ka bë më…?

Abdullahu: Me të treguar që tani jam bë shumë i ndieshëm, pasi po e shof se çka ka ndodh, çka po bëhet. ia kujtoj dhe atij i cili ende nuk e ka gjetë edhe dal në pozitën e tij, më dhemb zemra (qan) shumë vështirë shumë. Vështirë e kanë të gjithë të cilët nuk i kanë gjetë, ma lehtë e kanë ata të cilët i kanë gjetë p.sh. unë e shumë të tjerë shokë, po ishalla edhe atyre ju qonë Zoti gajretin [me e përballuar], ishalla janë dikun të gjallë, e kthehen se shumë vështirë është.

ZPZhML: A kontribon ende Naimi në familjen e juaj me ndonjë fjalë që e ka lënë, apo ndonjë këshillë, që e ka thënë atëherë që ju e kujtoni tani?

Abdullahu: Paj, sigurisht që n'a kujtohen fjalët e tij edhe i marrim si shembull. Po kontribon ose ai e ka e ka ndërtue këtë kështu e pse edhe ne jo?! E janë disa momente (qan), janë disa momente shumë të prekshme, të vështira. Më fal se ju mërzita edhe juve veq janë disa gjëra (fshin lotët).

ZPZhML: Mundohemi me ju kuptuar nuk është e lehtë për juve. Si e kujtoni ju Naimin sot?

Abdullahu: Paj, si kisha me e kujtuar atë, me kanë që kishte ndërruar jetë në shtëpi e kisha parë e isha

together on the same day in Shipol, where there is a special place for martyrs, and we organised the week of mourning as much as we could. His wife waited for three years. Three years later she said, “Father, I'm going to my brother. If Naim is alive I will return. I don't have any thoughts to remarry”. After he was identified, she came to the gravesite (he cries). She went back to her brother. She didn't know what to do. After some time, she remarried and we had to accept everything.

Only God knows. Now we are trying to overcome everything.

OMPF: We are hearing how difficult it is for you. Can you tell us how much all this has affected your personal experience? Has it made you stronger, or…?

Abdullah: I can say that now I'm very sensitive when I see what happens. I understand those whose loved ones are missing; I place myself in their position and it pains my heart (cries). It is very, very hard. It is difficult for those who still have not found them. It is easier for people like me, who have found them. May God support them and find their people, because it is very difficult for everybody.

OMPF: Did Naim leave a legacy to your family? Are there any words of advice or deeds that you can remember now?

Abdullah: Of course. We remember his words and we look to his deeds as examples. We say to each other “do you remember he did this and that now we aren't doing that”. Yes, he still contributes - what he has built [for the house] and we haven't – there are some very sensitive and agonising moments (he cries). I'm sorry.

Maybe I'm causing you pain, but there are some things... (wipes away his tears).

OMPF: We are hearing you. How do you remember Naim today?

Abdullah: Well, how should we remember him? If he had died in the house and I had seen him dying, I would be able to say “good-bye”. It would be…whereas now it is very hard. However, for my family's sake, I don't talk about him very much.

OMPF: You have mentioned that Naim was identified a year ago, which means in July of last year? Do you remember him with any special activity organised by municipality or by families of the missing?

Abdullah: No, only with the families. A neighbour erected a memorial for his own relative, but Radio Television of Mitrovica paid tribute to us, collectively, the very day when they were identified. We organised events ourselves [the municipality will only organise something when there is a group of ten to fifteen

sada treba da se pomirimo sa time.

KNLSM: Kada ste sahranili vašega sina da li je bilo to grupna sahrana ili samo vašeg sina, kada su se vratili leševi u Mitrovicu?

Abdullah: Samo on i njegov rođak.

KNLSM: Šta mislite kako je vraćanje leša vašega sina uticalo na porodice koje još uvek ne znaju ništa o sudbini njihovih rođaka?

Abdullah: Bilo je ljudi koji su dolazili, rođaci, koji se loše osećali ali koji su meni dali nekakvu podršku rekavši: “Trebalo bi da osećaš olakšanje jer ga sahranjuješ, jer teško mi je, jer ne znam ništa, možda ću sutra i ja ovo dočekati i treba da se pomirimo, da budemo jaki”. I sigurno, tako bi trebalo da bude. Sahranili smo ih zajedno istoga dana u Šipolu gde je određeno mesto, uradili smo šta smo mogli da sve bude dobro. Šta da se radi,žena ga je čekala tri godine, posle tri godine mi je rekla: “Oče ja idem kod moje braće …ako je Naim živ ja ću se vratiti, ne nameravam da se udam”. Čekala je, ali nađosmo ga, došla je na sahranu (plače) i vratila se kući.

Vratila se kući, nije imala šta drugo da uradi, sada se udala, a mi smo morali da se pomirimo sa time što se desilo, samo Bog nam pomogao. Sada ga se sećamo i trudimo da se suočimo sa stvarima (briše suze).

KNLSM: Trudimo se da vas shvatimo, nije vam lako.

Možete li nam reći kako kako je ovo iskustvo uticalo lično na vas, na vas kao osobu, da li vas je napravilo jačim ili vas je ovo iskustvo…?

Abdullah: Da vam kažem da sam postao vrlo osetljiv kad već vidim šta se dešava. Kad pomislimi na onoga koji još uvek nije ništa saznao, koji nije još uvek u mojoj situaciji, srce me boli, vrlo je teško. Svima je teško, oni koji nisu još našli svoje, lakše je onima koji su ih našli, kao ja i moji drugovi, ali Bog im pomogao da ih nađu i prebrode, daj Bože da su negde živi i vrate se, jer je vrlo teško.

KNLSM: Da li Naim još uvek doprinosi vašoj porodici sa nečim što je rekao ili savetom, kojeg se vi sada sećate?

Abdullah: Naravno da se sećamo njegovih reči, i uzimamo ih u ozbir. Doprinosi, ili se on brinuo ili niko, ima trenutka koji su vrlo bolni, teški. Izvinite i vama dosađujem, ali ima nekih stvari.

KNLSM: Pokušavamo da vas shvatimo jer nije vam lako.

Kako se osećate Naima danas?

Abdullah: Pa kako da ga se sećam,da je na primer umro u kući, nekako bih ga video, pozdravio bih se s njim, bilo bi malo… a sada mi je vrlo teško, ali zbog drugih članova porodice ne smem ni da ga toliko spominjem.

KNLSM: Spomenuli ste da ste Naima identifikovali pre

088 089

përshëndet me të kishte me qenë pak ma… a tash shumë vështirë me vjen shumë, por për hak [shkak] të anëtarëve të familjes (i dridhet zëri dhe i mbushen sytë me lot) nuk mundem as aq me e përmend.

ZPZhML: Ju e përmendet që Naimi është identifikuar para një viti, do të thotë në korrikun e vitit të kaluar? Si e përkujtoni ju Naimin, a organizoni ndonjë aktivitet të veçant, apo organizohet prej komunës apo prej familjarve që kanë pasur persona të zhdukur?

Abdullahu: Jo, vetëm prej familjarëve, (fshin lotët). Bile me të tregu që këtë vitë një përkujtimore e ka bërë ai kojshija, por jo që e ka nda Naimin, por së bashku i ka kujtuar në Radio Televizion të Mitrovicës ditën kur ata janë identifikuar edhe i kujton çdo anëtarë të familjes. Se jo, nuk kemi organizuar se kjo kishte me u bë vetëm ndoshta kur janë një grup prej 10 deri 15 personave, atëherë kishte me qenë e mundshme me organizu ndonjë aktivitet. Në njëfarë mënyre por çdo ditë po shtohen e shumë vështire me i bë këto gjana ndoshta (kollitet). S'e di, është shumë vshtirë me i bë, por ne anëtarët e familjes shkojmë e vizitojmë varrin atje.

ZPZhML: Pra keni ndonjë ditë apo datë të veqant kur mblidheni si familje edhe e kujtoni Naimin?

Abdullahu: Paj, 02 prill e kujtojmë që jemi nda për të fundit herë me Naimin ajo është e shenjtë edhe 20 prilli, data kur janë kthyer eshtrat e tij.

ZPZhML: Tek kush keni gjetë mbështetje, domethënë kush e ka ndarë dhimbjen me juve?

Abdullahu: Të gjithë anëtarët e familjes, kojshija, vllaznillëku, me një fjalë të gjithë kemi qenë mbështetje, miqët (qan) shokët të gjithë kanë ardhë edhe vinë tani.

Ndoshta ndodhë që edhe nga shtetet e jashtme kanë ardhë na ka vizutuar. Me ju tregu një grup norvegjez neve na vizitojnë edhe ata kanë qenë para dy jave, prej Norvegjie kanë ardhë e kanë ndejt tetë ditë tek ne (i mbushen sytë me lot).

ZPZhML: Edhe për fund, a mundeni të na tregoni si po ndiheni pas gjithë kësaj që na treguat?

Abdullahu: Paj, me tregu unë po e ndiej vehten pak më lehtë kur po vini p.sh. si keni ardhë ju me na kujtuar me na këshilluar, ndoshta edhe me na dhënë këtu njëfarë vullneti, njëfarë se ashtu po dufka, ashtu po u bëjka kjo.

E ma lehtë e ndiej vehtën kur bisedoj me dikë, e e shprehi atë dhimbjen, e di që po e ndanë edhe dikush me mua. Sepse, mos ta kisha gjetë apo mos të kisha ditë diçka për të [Naimin] do kishte qenë më vështirë. E tani për tani, unë po e ndiej vehten ma lehtë në krahasim me ata persona cilët nuk e kanë gjetë ose nuk dinë diçka për më të dashurit e tyre.

ZPZhML: Faleminderit që ju keni pranuar me dhënë intervistë.

Abdullahu: Ju falenderoj edhe juve që na keni thirrë edhe e keni shprehur dhimbjen bashkë me neve.

Ndoshta kam pasur emocione po çka me bë.

Trupi i Naimit është gjetur i varrosur me 03.06.2003 në Suhodoll - Mitrovicë. Ai është identifikuar në fund të Qershorit 2004 nga ZPZhML-ja. Trupi i është kthyer familjes me 20.07.2004

people]. Each day there are new people being identified and maybe that is why it is difficult to organise something. Now each family visits the cemetery separately.

OMPF: Is there a specific day when you gather your family and remember Naim?

Abdullah: The 2nd of April is the date when we were separated, and the 20th of April is when his remains were returned to us. Those two dates are sacred.

OMPF: Where have you found your support? With whom have you been able to share your pain, i.e. with relatives, family?

Abdullah: From all family members, relatives and neighbours - we have had support from all friends. They came then and they continue to come. Some of them live abroad, so when they visit they share the pain with us. A Norwegian group visited us two weeks ago and stayed in my house for eight days. (His eyes fill with tears) OMPF: In the end can you tell us how you feel after having shared so much with us?

Abdullah: I feel a bit easier. For example, when you are visiting, you remember us, give advice and willpower because it is easier for me when I talk to somebody and I see others sharing the pain with me. It would have been difficult if we had not found him or had not known anything about him. I'm feeling a bit better than those families who still don't know about their loved ones.

OMPF: Thank you for agreeing to give an interview.

Abdullah: Thank you, too, for sharing the pain with us.

Maybe I was a bit emotional, but what can I do?

The body of Niam Asllani was found in a grave on the 03.06.2003 in Suhodoll Mitrovice/Mitrovica. He was identified at the end of June 2004 by OMPF. The body was returned to the families on 20 July 2004.

godinu dana, odnosno u julu prošle godine. Kako se sećate Naima, da li organizujete neku posebnu aktivnost koju opština organizuje ili neko od porodica nestalih lica?

Abdullah: Ne, samo od strane porodica, da vam kažem da ove godine je komšija dao godišnjicu, ne samo Naimu, ne da ih je izdvajao, obojicu ih je pomenuo na Radio Televiziji Mitrovice, dana kada su oni bili identifikovani i tu pominje svakog člana porodice, jer mi sami nismo ništa organizovali, jer ako bi nas bilo grupa od 10-15 osoba možda bi tada mogli nešto da organizujemo. Na neki način, svaki dan se povećava broj i teško je da se rade ovakve stvari, možda. Ne znam, vrlo je teško da se urade, samo mi članovi porodice idemo na groblje.

KNLSM: Da li imate neki poseban dan ili datum kada se skupite sva porodica i sećate se Naima?

Abdullah: Pa…sećamo se 2 Aprila jer je dan kada smo se rastali od njega. Taj je sveti dan takodje i datum kada su vraćeni posmrtni ostaci.

KNLSM: Ko vam je dao podršku, ko je podelio bol sa vama?

Abdullah: Svi članovi porodice, komšije, braća, jednom rečju svi su nam dali podršku, prijatelji, svi su dolazili i još uvek dolaze, desi se da i iz stranih zemalja su došli da nas posete. Da vam kažem da jedna norveška grupa dolazi da nas poseti, bili su pre dve nedelje, iz Norveške su došli i ostali su kod nas 8 dana.

KNLSM: I za kraj možete li nam reći kako se osećate posle svega ovoga što ste nam ispričali?

Abdullah: Da vam kažem osećam se lakše kad ovako dolazite, kao na primer kada ste došli da nas posetite, date neki savet možda i da nam date volju, nekakvu jer tako treba, tako to ide. Osećam olakšanje kada sa nekim popričam, i izrazim svu bol, kad znam da neko saoseća sa mnom, jer da ga nisam našao ili da nisam ništa znao o Naimu, bilo bi mnogo teže. E za sada osećam se lakše u poređenju sa onim ljudima koji nisu našli svoje ili koji ne znaju ništa o svojim voljenima.

KNLSM: Mi vam se zahvaljujemo što ste pristali na razgovor.

Abdullah: I ja vam se zahvaljujem što ste nas zvali i što ste saosećali sa našim bolom. Možda sam izrazio mnogo emocija ali šta da radim.

Naimovo telo je pronadjeno sahranjen 03.06.2003 i Suvidol u Mitrovici. On je identifikovan krajem Juna 2004 od KNLSM-a. Telo je vraćen porodici 20.07.2004 godine.

090 091

I INTERVISTUARI: / INTERVIEWEE: / INTERVJUISANA:

NYSRET dhe HAVA BLLACA PODUJEVË / PODUJEVO INTERVISTUESI: / INTERVIEWER: / INTERVJUISTA:

FATMIRE SHALA

Zyrtare Psikosociale në ZPZhML / Psychosocial Officer in OMPF / Psihosocialna Radnica u KNLSM

DATA E INTERVISTIMIT: / DATE OF INTERVIEW: / DATUM INTERVJUISANJA:

01.10.2005

ZPZhML: A mund të prezantoheni?

Hava: Hava Bllaca, nëna e Arditit.

Nysreti: Nysret, babai nga Podujeva

OMPF: Can you introduce yourselves?

Hava: Hava Bllaca, Ardit's mother from Podujeva.

Nysret: Nysret, the father, from Podujeva.

KNLSM: Možete li da nam se predstavite?

Hava: Hava Blaca, Arditova majka Nysret: Nysret, otac.

ZPZhML: Gjatë bisedës që kemi pasur, ne kemi kuptuar se ju gjatë luftës keni humb djalin, dhe ende nuk dini për fatin e djalit tuaj. Para se me fillu me fol për atë kohë, nëse mund të na tregoni si keni jetuar ju para lufte?

Nysreti: Fillimisht do të thoja se para luftës secila familje shqiptare ka pasur kushte dhe jetë të rëndë edhe ne nuk kemi bërë përjashtim nga ajo. Familja jonë kemi qenë unë dhe gruaja, djali i cili na mungon dhe tri vajzat. Nëse flasim për atë periudhë të kaluar, gjithsesi duhet nisur nga viti '80-të, kur është edhe ditëlindja e fëmiut tonë, dhe pikërisht 5 korriku i vitit '80, dhe pastaj vjen '81-shi, që do të thotë dikun afërsisht një periudhë prej më pak se një viti, që mund të thuhet se e ka kaluar[Arditi] pjesërisht në liri. Pjesa tjetër janë demonstratat e '81-it të studentëve, të punëtorëve, e të njerëzve tjerë, dhe në atë kohë mbi kokat e shqiptarve rëndonte gjithçka që është e padurueshme. Një moment e mbaj mend mirë kur ne si prind ua mbyllëm veshët fëmijëve, për shkak se aeroplanët luftarak fluturonin shumë poshtë mbi kokat tona, në ato kushte është rritur [Arditi] dhe kemi jetuar.

Ne kemi qenë punëtorë arsimi, kishim kushte minimale, por është jetuar disi, dhe kjo kohë zgjati deri dikun '89-ën me marrjen e kushtetutës.

OMPF: During our earlier conversation we learned that you lost your son during the war and that you still don't know anything about the fate of your son. Before we begin talking about that time, can you tell us a little about how your life was before the war?

Nysret: First, I would like to say that every Albanian family endured very bad living conditions and a hard life before the war and we were no exception. Our family consisted of my wife and me, my son who is missing, and three daughters. If we talk about that period we should start from the year 1980 - when it was Ardit's birthday on the 5th of July 1980. Then came 1981. This means that Ardit spent less than one year – give or take – in freedom. The next period is the students' workers', and other protests in 1981 when, at the time, Albanians were going through an unbearable time. I remember the moment when we, both parents, covered our children's ears so that they would not hear army planes flying over our heads. These were the conditions under which Ardit was raised. We were ordinary school employees, with minimal living conditions that lasted until 1989, when the constitution was repealed1.

Hava: Ardit Bllaca was a student in the gymnasium “Aleksander Gjuvani2”. In addition to being my son, he was also my pupil. He was a son of Kosovo for which we fought, for which he lost his life and for whom the Kosovo government has done so little, practically nothing for Ardit nor for the others that they call “te zhdukurit” (missing). We should stop using this term

KNLSM: Tokom našeg razgovora pre nekoliko dana saznali smo da ste tokom rata izgubili sina i da još uvek ne znate o njegovoj sudbini. Pre nego da počnemo razgovarati o tom vremenu, možete li nam reći kako ste živeli pre rata?

Nysret: Na početku ja bih vam rekao da svaka albanska porodica je živela pod teškim uslovima ne isključujući i našu porodicu. U porodici smo bili, ja i moja žena, sin koji nedostaje i tri ćerke.Ako govorimo o tom prošlom periodu svakako treba pomenuti godinu '81., kad je i roðendan našega sina, tačnije 5 jul, godine '80., i kasnije godina '81. koji je period manje od godinu dana, što se može reći da je Ardit bio u slobodi. Drugi deo su studentske demonstracije, i radničke i drugih ljudi '81. i tada je nad albanskim glavama težilo sve što je nepodnošljivo. Jedan momenat pamtim kad smo mi kao roditelji pokrivali uši naše dece, jer su ratnički avioni leteli iznad naših glava, u tim uslovima je rastao Ardit i mi smo živeli. Mi smo bili prosvetni radnici, imali smo minimalne uslove za život, ali se živelo nekako i ovo je trajalo do 89. sa ukidanjem ustava.

Hava: Ardit Bllaca je bio učenik gimnazije “Aleksandar Džuvani”- pri završetku, i isto bio je i moj učenik, moj sin i sin Kosova za koje smo ratovali, za koje je otišao i za koga Kosovska vlada nije uradila ništa, ni za Ardita niti za one druge koje nazivaju nestalim (i ovaj termin mi bi trebalo da izgubimo jer oni nisu nestali), gde li su to oni nestali, oni su kidnapovani. Ardit mi je bio učenik, meni je... bilo teško i nisam više išla u njegov razred, jer mi je

Hava: Ardit Bllaca ishte maturant i gjimnazit “Aleksandër Gjuvani”, poashtu ishte edhe nxënës i imi, djali im dhe djali i Kosovës, për të cilën luftuam, për të cilën shkoi, dhe për të cilën Qeveria e Kosovës pak bëri ose mos të them asgjë si për Arditin, si për gjithë tjerët, të cilët i quajnë të zhdukur (e këtë term ne duhet ta flakim se nuk

1 A year before Slobodan Milosevic was elected president of Serbia (1990). The 1974 Constitution and its terms were annulled and Kosovo was stripped off its autonomy.

2 Secondary school.

092 093

janë të zhdukur), kah u zhdukën këta, këta janë të kidnapuar. Unë Arditin e kam pasur nxënës, mua më ka ardhë vështirë dhe më nuk kam shkuar në klasën e tij sepse tek secili nxënës e kam pa Arditin, do të thotë më ka ardhë vështirë me dal para tyre. Kam kërkuar vend pune tjetër, kam marr pjesë në dy konkurse ku jam refuzuar, e kjo është përkrahje të cilën na japin neve. Unë kam biseduar me ndërkombëtarët, me administratorin e parë që ishte francezi Kushner1, të cilit i kam bërë pyetje në lidhje me të “zhdukurit”, po edhe drejtorit të OSBE-së; këta të dy më janë përgjigjur: “Nuk mund të bëjmë mrekulli”, por unë nuk kam kërkuar mrekulli, se nuk është mrekulli me gjetë njeriun (i dridhet zëri) i cili dihet ku është marr, i cili dihet me datë e me ditë, kur edhe kush e ka marrë, do të thotë nuk është një punë aq e vshtirë për ndërkombëtarët. Po them, unë nuk kërkoj as prej Qeverisë tonë (meqenëse këto fjalë nuk mi kanë dhënë Qeveria jonë), nuk kërkoj mrekulli por kërkoj përkrahje së paku morale, të cilën nuk e kemi.

because they didn't disappear. Where did they disappear? They were kidnapped. Because Ardit was also my pupil it was difficult for me to go to his classroom. It was difficult for me to face the other students because in each of them I saw Ardit. I looked for another job. I applied to two places and was refused.

This is the support they give us. I talked to internationals, with the first administrator who was French, [Mr.] Kouchner, whom I asked some questions about the “missing” people and I also talked to the OSCE director. They both answered me by saying that they couldn't do miracles. But, I didn't ask for miracles from them. It is not a miracle to find a person (her voice is trembling). You know when he was taken. You know the day and date and who took him. This is not a difficult job for internationals. I am not asking for any miracle from our government (though this is not what the government said), but for moral support, at least, which we don't have.

teško bilo od mojih učenika, jer sam kod svakoga videla Ardita, znači bilo mi je teško da im izaðem ispred. Tražila sam drugi posao, konkurisala sam na dva mesta ali su me odbili, i ovo je podrška koju nam oni daju.

Razgovarala sam sa strancima, sa prvim administratorom koji je bio francuz Kušner1 kojega sam pitala u vezi ovih “nestalih” i isto tako i direktora OEBS-a, oni su mi oboje odgovorili: “Ne možemo činiti čuda“, ali ja nisam tražila da se desi čudo, jer nije čudo naći čoveka (drhti joj glas) za kojeg se zna gde je uzet, zna se i datum i dan, kada i ko ga je uzeo, znači nije toliko težak posao za strance. Kažem da ne tražim čuda od naše vlade (iako ove reči naša vlada mi nije rekla) nego samo podršku barem moralnu koju nemamo.

ZPZhML: A ka pasur shoqëri Arditi?

Hava: Po, ka pas shoqëri. E ka pas, ata të cilët i kemi më afër me shtëpi, si Veton Restelicën, me të cilin është shoqëruar, e ka pasur Basri Demirin, ka pasur edhe tjerë, po që tani s'po më kujtohen. Këtu e kam një vjershë që i'a ka kushtuar një shok i klasës së tij, s'di a mundem ta lexoj, është pak e gjatë po provoj, këtë po e lexoj si falenderim për Burim Berishën, shokë i Arditit që i ka ra ndërmend edhe e ka kujtuar.

KNLSM: Sada kada bismo mogli da se vratimo kod vremena pre rata. Da li bi ste mogli da nam kažete neš̉ to o Arditovom životu?

Hava: Ardit je bio odličan učenik, iako je posle nekog vremena bio posvećen pokretu kome smo i svi mi bili OMPF: If you are able to, could we turn to a time before posvećeni, znači sa svim svojim mogućnostima se trudio the war? Can you tell us a little about Ardit's life? kao mlad dečko. Sećam se jednog slučaja, kad je otišao Hava: Ardit was an excellent student even though after u selo Obranć da kopa rovove za našu vojsku i rekao mi some time he was involved in the movement3 in which je: “Majko, probudi me rano sutra jer hoću da idem”, the entire Albanian population was involved. This meant rekla sam mu: “Ako”, ali nisam imala srca da ga that he did his best for someone of his young age. I can probudim tako rano, kad se probudio, reče mi: “Zašto remember a time in the village of Obranc, when he went me nisi probudila?”, “Hajde sine, idi sad”, reče: “Ne, jer to dig holes for our army4 and he told me, “Mother, wake moji drugovi su već otišli”. Toga dana nije otiš̉ ao, ali iš̉ ao me up earlier tomorrow, because I want to go,” I had told je drugih dana. Ovo je bio u stanju da uradi Ardit. I kao him it was okay, but I couldn't wake him up and when he maturante, često sam pitala njega i njegove drugove: woke up next day he asked me, “Why didn't you wake ”Šta će te upisati, jer je kraj godine i vi trebalo da imate me up?” I said, “Ok, son, you can go now”. He said, “No, neki cilj?”, njegov i njegovih drugova odgovor je bio: because my friends have already left”. That day he didn't “Trebamo ići u vojsku”. Često mi je govorio: “Majko, ja go but he went the other days. Ardit could do such želim da idem u vojsku”. things. In his last year of gymnasium I asked him and his friends, “What do you want to study, because it is the Rekla sam u šali: “Nećeš ići, jer ne znaš da pucaš”, rekao end of the year now and you need to decide”. He and his mi je: “Ali ići ću na vežbe i naučiću”, rekoh mu: “Ne, jer te friends answered, “We should join the army [KLA]”. He neće primiti, jer si jedinac2”, tada je sagnuo glavu i niš̉ ta often said to me, “Mum, my wish is to go to the army”. nije rekao.

I said to him teasingly, “No, my son, you don't know how to shoot”.

“But I will learn”.

KNLSM: Da li je Ardit imao društva?

“They won't accept you, because you are the only son in Hava: Da, imao je društva, ove koji su nam blizu kuće, the family,” and after this he nodded his head and didn't Veton Restelica s kojim se družio, pa ovog Basri Demiri, say anything. imao je i druge, ali sada se ne mogu setiti. Ovde imam jednu pesmu, koju mu jedan drug iz razreda napisao, ne OMPF: Did Ardit have friends? znam da li mogu da je pročitam, malo je dugačka, ali Hava: Yes, he had friends. They lived near the house; probaću, ovo ću da pročitam kao znak zahvalnosti Burim there were Veton Restelica, Basri Demiri, and others Berisha, Arditovom drugu kome je palo napamet i koji se whom I can't recall right now. I have a poem dedicated seća njega. to him by his classmate. I don't know if I can read it because it is a little long but I will try. I will read this as a way of thanking Burim Berisha, Ardit's friend who remembered him.

1 Bernard Kushner-I dërguari i posaqëm i Kombeve të Bashkuara; kryeadministratori i parë në Kosovë 2 Hasretit-nënkupton djalë i vetëm në familje

3 This refers to the struggle for independence of Kosovo.

4 KLA (Kosovo Liberation Army).

1 Bernard Kushner-specijalni izaslanik Ujedinjenih Nacija, Administrator Kosova 2 Jedinac-jedini sin u porodici.

ZPZhML: Tani nëse mundeni po kthehemi prap në kohën para luftës. A mund me na tregu për jetën e Arditit?

Hava: Arditi ka qenë një nxënës i shkëlqyeshëm, megjithëse pas një kohe është orientuar kah lëvizja, kah jemi orientuar edhe të gjithë populli shqiptar, do të thotë me mendje edhe ka bërë atë çka ka mundur si njeri me moshë të re. Më kujtohet një rast, në fshatin Obranq, ka shkuar me grrye gropa për ushtrinë tonë edhe më ka thënë: “Nanë”, tha “Nesër zgjomë herët se du me shkue”. I thashë: “Ani”. Por s'kam pas zemër me zgjue kur më ka thënë edhe kur u zgjue, më tha: “Pse, nanë, nuk më ke zgjuar?”, i thashë: “Hajt [shko], bir tani”, tha: “Jo se shokët më kanë shku”. Pastaj atë ditë nuk ka shku, po ka shku ditëve tjera, do të thotë këtë ka mundur me bërë Arditi. Edhe si maturant, shpesh e kam pyet Arditin edhe shokët e tij: “Çka doni me regjistrue se është fundi i vitit, e ju duhet të orientoheni diku”, përgjigjja e tij edhe shokëve të tij ishte: “Duhet shkojmë në ushtri”. Shpeshherë më ka thënë: “Nënë, unë po kam dëshirë me shku në ushtri”, i kam thënë: “Bre bir”, n'hajgare, “ti s'dinë me gjujt”, më tha: “Por, do të shkoj në ushtrime, do të mësohem”, i thashë: “Jo, se s'të marrin, se je i hasretit2”, atëherë e ka ul kokën edhe s'ka bë zë.

Elegji për shokun tim, Ardit Bllaca Unë i zgjas duart, kah sytë e tu, E ti më ik, s'më thua ku je.

Shtrëngoj dorën tënde të djathtë Të kërkoj, të prek, të shohë, dhe...

Mos përshpërit këngën e vjetër Të zogut të përgjumshëm, miku im Nesër duhet ta kapërcejmë...

Në mjegull e shi bëjmë rrugëtim Mos më ik kur të përqafoj përditë A i dëgjon klithmat, lutjet e mia Atëdheu është djegur e plagosur

Elegy for My Friend Ardit Bllaca I stretch out my hand to your eyes And you run away not telling me where you are.

I hold your right hand tightly To seek, to touch, to see, and…

Don't whisper the old song About the sleepy bird, my friend.

Tomorrow we will skip through the fog and rain Making a pathway Don't run away from me when I hug you daily.

Do you hear my screaming, my prayers?

Elegija mome drugu Ardit Bllaca Ja širim ruke prema tvojim očima, A ti bežiš od mene, ne kažez gde si Držim jako tvoju desnu ruku Tražim te, dodirujem te, gledam te, i...

Nemoj da šapućeš staru pesmu Sanjive ptice, druže moj Sutra moram preći...

Mi šetamo po kiši i magli Nemoj bežati od mene kad te grlim svakog dana Da li čuješ moj vrisak, moje molitve Domovina je izgorela i ranjena

094 095

Por s'kanë vdekur, jo, kur fëmija…

I strukur pranë teje zog i plagosur qëndroj E të flas me zë, Ardit Një me dhimbje jam bërë miku im E ti më flet dhe përsëri më ik E kam ballsamosur shpirtin Tek takohemi bisedojmë për lirinë Ti buzëqesh e më flet përqartë Shëtisim rrugëve, netëve plot Hënë Të shoh në klasë kur mëngjesi agon Përsëri tretesh në mjegull vjeshte E loti im shkruan të përqafon Unë i zgjas duart kah sytë e tu E ti më ik s'më thua ku je Shtrëngoj dorën tënde të djathtë Të kërkoj, të prek, të shoh…..

The Homeland is burnt and wounded Never before did children die for it…

Nestled near you, wounded bird, I stay.

And I talk to you loudly, Ardit.

I am one with pain, my friend And you talk to me and again you run away.

I embalm my soul When we meet we talk about freedom You smile at me and talk to me with clarity.

We walk the roads in full-mooned nights I see [you] in class when the sun rises Again, you dissolve into the autumn fog As my teardrops are writing, they embrace you.

I stretch out my hands to your eyes And you run away not telling me where you are I hold your right hand tightly To seek, to touch, to see …

Ali nikada deca nisu umirala...

Skupljen uz tebe kao ranjena ptica sam I govorim ti glasno Ardite Bolom sam postao drug samom sebi I ti mi govoriš i ponovo bežiš od mene Moju dušu sam balsamovao Dok se srećemo i pričamo o slobodi Ti se smešiš i govoriš mi nejasno Hodamo ulicama, noćima punim mesečine Vidim te u učionici kad zora sviće Ponovo se topiš u jesenjoj magli A moja suza teče i grli te Ja širim ruke prema tvojim očima A ti mi bežiš, ne kažeš mi gde si Držim jako tvoju desnu ruku Tražim te, dodirujem te, gledam te...

Nuk po mundem më me e lexu (qan me lot).

Këtë [vjershën] i'a kam marrë pa e ditë ajo, ndoshta ka edhe të tjera, këtë kam mundur me e marr prej bllokut të

O ovde se završava pesma Burim Berisha, kome se zahvaljujem. Teško nam je da se izrazimo, Ardit nam je And this is the end of the poem from Burim, whom I stalno u glavi, gde god idemo, gde god da smo, ali se thank. We have difficulties expressing things. Ardit is trudimo da naðemo snagu zbog ćerki, koje su mlade, always on our minds, wherever we go, wherever we are. život je pred njima, znamo da im nedostaje ali trudim se But we are trying to find strength because I have da budem jaka da mi nikada ne vide suze, isto tako daughters. They are young. I know they miss him but I imam i učenike kojima sam dužna da ne izrazim moja try to be strong and to not let them ever see my tears. I osećanja ispred njih. To znači da ga držimo u našim also have my students. I owe it to them to not express srcima, njegovi drugovi ga drže u njihovim srcima ali ne my feelings. It means we keep him in our hearts. His smemo da (oči su joj pune suza) pokažemo to jedno friends keep him in their hearts, but we do not (her eyes drugima. Kao što se ja trudim da ih poštedim tako i one fill with tears) express this to each other. I try to take care isto mene. Starija ćerka je napisala jednu pesmu u koja of my girls and they do the same. The oldest daughter glasi ovako: wrote a poem: Pitam se gde si...?

Izgubio si se tog dana kada je Boni3 nestao Wondering where you are…

5 Nismo te više naš̉ li You were lost that day when Boni died.

Prokleta bila ta sreda You could be found never again.

Prokleto bilo to vreme That cursed Wednesday.

Trenutak kad si ti brate...

That cursed hour.

Otiš̉ ao i nismo te više našli The moment when you, my brother…

Pitam se gde si...?

Went away never to be found again...

Je si li ili nisi...?

Wondering where you are…

Dani prolaze tako brzo Are you or are you not…

Otac se trudi da te naðe Days pass very quickly.

Ali čini mi se da je sve uzalud Father is trying to find you.

Nema ni traga od tebe moj brate But I think it is in vain.

Gorimo od želje za tobom No traces of you are found, my brother.

Uništila nam je život Our yearning for you Majka plače za tobom Has destroyed our lives.

Otac je uništen od želje za tobom Mother cries for you.

Nisu više ti što nekada bili Father is feeble and pining for you.

Gledam te kako se smeješ na slici Suze ne prestaju....

They are not who they used to be.

I see you in the photograph, smiling.

Ne mogu više da čitam (plače).

My tears don't cease...

Ovu (pesmicu) sam uzela bez njenog znanja možda ima ih i drugih, ali ovu sam mogla uzeti iz njenog bloka.

I can't read it anymore (crying). I took the (poem) Mlaða ćerka ima sad 15 godina, tada je imala 9 godina, without her permission. Maybe there are more of them,

3 Boni është djali i axhës t'Arditit i cili është vrarë po të njejtën ditë kur Arditin është zënë nga policija.

5 A cousin who was killed the same day Ardit was taken by the police.

3 Boni je Arditov brat od strica koji je ubijen istoga dana kad je Ardita uhvatila policija.

Dhe këtu përfundon vjersha e Burim Berishës, të cilin e falenderoj. E kemi vështirë të shprehemi, ne Arditin e kemi në kokë gjithëherë, ku shkojmë, ku jemi, po prapë përpiqemi ta gjejmë një forcë se i kam vajzat, janë të reja, jeta është para tyre. E di që ju mungon por përpiqem të jem e fortë që të mos ma shofin lotin kurrë, poashtu i kam nxënësit për të cilët e kam borxh që të mos e shprehi ndjenjën time para tyre. Do të thotë, ne e mbajmë në zemrat tona, shokët e mbajnë në zemrat e veta, motrat e mbajnë në zemrat e veta, por nuk guxojmë që (i mbushen sytë me lot) t'ja shprehim njëri tjetrit. Siç përpiqem unë që ti ruaj vajzat, me siguri edhe ato përpiqen. Vajza e madhe e ka shkruar një vjershë në të cilën shkruan: A thua ku je...?

Humbe po atë ditë kur vdiq Boni3 Më s'të gjetëm E mallkuar qoftë ajo e mërkurë E mallkuar qoftë ajo orë Çasti kur ti or vëlla…

Shkove e më s'të gjetëm Athua ku je…?

A je apo nuk je ...?

Ditët po kalojnë shumë shpejt Babi mundohet të të gjejë Por, me duket se është e kotë Asnjë gjurmë e jotja nuk gjendet, o vlla Malli për ty n'a dogji gjithherë Na e ka shkatërruar jetën Nëna qan për ty Babin e ka prish krejt malli për ty Nuk janë më ata që kanë qenë Të shohë në fotografi dukë buzgjeshur Lotët nuk ndalen…

096 097

saj. Ndërsa, vajza e vogël tash është 15 vjeçare, atëherë ishte 9 vjeçare, ajo çdoherë në çdo aktivitet e ka recituar vjershën “Ma gjeni motrën o yje”, do të thotë e ka zëvëndësu “Ma gjeni vëllaun o yje”, nuk e di e cilit shkrimtar është, por në çdo aktivitet në shkollë këtë vjershë e ka lexuar (ofshanë).

ZPZhML: Përpos shkollës, a ka pasur diçka që i ka pëlqyer Arditit, ndonjë hobi apo…?

Hava: Sporti i ka pëlqyer, muzika shqipe n'a ka munguar në kohën e tij, ai se gëzoj që sot ta ndëgjoj.

ZPZhML: Në familje, me kë ka qenë më i afërt Arditi, apo ka qenë me të gjithë i njëjtë?

Hava: I mirë ka qenë me të gjithë, pasi vëlla s'ka pas tjetër është shoqëruar më shumë me Albanin, i cili është vrarë. Edhe kur jemi nda prej tij i kam thënë: “Ardit, rri me ne se luftë është kjo”. Është ndarë prej neve në Shajkovc, ku ishim në atë familje. Arditi shkoj me mixhën edhe pas disa ditësh janë nisur prej Dyzi për në Prishtinë, dhe me ta ka qenë edhe Adem Gashi. Flitet gjithçka, sa është e vërtetë s'di, se s'mund ta them atë që nuk e di. Aty, në hyrje të Prishtinës janë takuar me policinë, Ademi është përpjek me gjujt në ata [në polici], e atë e kanë vrarë në vend, Albanin e kanë vra në vend ndërsa Arditin e kanë marrë. E kanë pyet [policia]: “Ku po shkon?” E ka pasur hallën në Bregun e Diellit4, me siguri që i ka thënë ai [Arditi]: “Tek halla”, edhe e kanë dërguar në atë shtëpi. Aty kanë marr çka kanë gjetë, e kanë marr Arditin edhe janë shku, e më s'është parë.

Kështu që unë deri vonë kam jetu me shpresa se do të jetë dikun. Në burgje e kemi kërkuar, e kemi kërkuar në Lipjan nëpërmes një punëtori që në atë kohë ka punuar.

Kemi pas fjalë që është, po me siguri ai ka qenë gabim se kishte qenë një person, nuk e di me mbiemër Bllacaku, po prap me shpresa hajt e gjej dikun, hajt dikun. Shkuam në Prishtinë dhe e kërkuam edhe nëpërmes atyre avokatëve që mbetën pas lufte. Në Prishtinë jemi shku tek kjo Natasha Kandiqi5 por asgjë. E pashë që s'ka askund, e pashë që serbët po na mashtrojnë, ndoshta ka edhe ndonjë familje edhe sot që mendon që kanë dikën të gjallë në Serbi, dhasht Zoti e pastë, po ne i kemi shkëput lidhjet se ndoshta kemi mujt edhe me mbajt lidhje, me ju dhanë të holla sot e gjashtë vjet, e me dalë e me pas lidhje me ta, po na e murr mendja që veç po na gënjejnë, e i shkputëm të gjitha.

but this is the one I could take from her notebook. My younger daughter is 15 years old now. She was nine years old then. At different events she has recited the poem “Oh Stars, Find My Sister,” which she replaced with “Oh Stars, Find My Brother”. I don't know the author of this poem but, anyway, in every school activity she reads this poem (she sighs).

OMPF: Other than school, was there anything else that Ardit liked to do, any hobby?

Hava: He liked sports. We didn't have Albanian music at the time, and he's not here to enjoy it today.

ona je uvek na svakoj aktivnosti recitovala pesmicu “O zvezde naðite mi sestru”, hoću da kažem da ju je zamenila sa “O, zvezde naðite mi brata”, ne znam čijeg pesnika je, ali ona je na svakoj školskoj aktivnosti čitala ovu pesmicu. (uzdiš̉ e) KNLSM: Rekli ste nam da je Ardit bio učenik gimnazije, ali osim škole, da li je bilo ičega što se Arditu sviðalo, kao na primer neki hobi...?

Hava: Voleo je sport, albanska muzika nedostajala nam je u njegovo vreme, nije mogao da dočeka da je danas sluša.

KNLSM: Sa kim je u porodici bio najbliskiji, ili je sa svima bio isti?

Hava: Bio je fin sa svima kad već braće nije imao, najviše se družio sa Albanom4 koji je ubijen i kad smo se rastali od njega rekla sam mu: “Ardite, ostani sa nama jer ovo je rat”. Rastao se od nas kod Šajkovca, gde smo bili kod te porodice. Ardit je otišao sa stricem i nakon nekoliko dana pošli su iz Duza za Prištinu. Adem Gashi je bio sa njima. Priča se svašta, koliko je to istinito ne znam jer ne mogu da kažem nešto što ne znam. Tu u ulasku Priš̉ tine naišli su na policiju, Adem je pokušao da puca na njih, ali su ga ubili na mestu, Albana su ubili na mestu a Ardita su uzeli. Pitali su ga (policija): “Gde to ideš?”, imao je tetku (očevu sestru) u Sunčanom Bregu5 i sigurno im je on (Ardit) rekao da ide kod tetke i odveli su ga do te kuće. Tamo su uzeli šta god su hteli, uzeli su i Ardita sa sobom i otiš̉ li su, od tada nije bio viðen.

OMPF: With whom was Ardit closest in the family, or did he have equally good relations with everyone?

Hava: He was friendly with everybody. Since he didn't have a brother, his friend was Alban, who was killed, too.

When we separated from him I said to Ardit, “Stay with us, because this is war”. He separated from us in Shajkovc, where we were staying with a family that took us in. Ardit went with his uncle and after some days they went from Dyz to Koliq. Adem Gashi was with them.

Many things were being said and if they were true, I can't say what I don't know. In Koliq they came up against the police. Adem shot in their direction. They shot and killed him and Alban immediately and took Ardit. The police asked him where he was going. Ardit probably said he was going to his aunt on Sunny Hill [neighbourhood of Prishtina]. They brought him to that house and took everything they could, as well as Ardit – who was not seen again. I was living with the hope that he would be somewhere. We were looking for him in prisons - in Lipjan, through someone we knew who was employed there at the time. We had been told that Ardit was there, but certainly this was a mistake because there was some other chap whose surname was Bllacaku.

However, again, I was hoping that I would find him [my son] somehow, somewhere. After the war, we went to Prishtina and immediately began working with lawyers.

We went to Nataša Kandić, but there was no success. I now realized that he was nowhere. I realized that the Serbs are deceiving us. Perhaps there are families who still believe they have somebody alive in Serbia. May it be God's will. We broke this contact. We could have continued to give them money today and for these six years but we believed that they were just lying so we ZPZhML: Pra, ju na tregut që prej fshatiti Shajkovc ju jeni broke all contact with them. nda me djalin [Arditin], edhe ai ka kalu n'Prishtinë?

OMPF: You told us that in Shajkovc you were separated Hava: Jo, ka kalu n'Dyz, prej Dyzit është nisur për from your son and he went to Prishtina? n'Prishtinë.

Hava: He went to Dyz and then to Prishtina.

ZPZhML: Po, edhe domethënë në atë rrugë është ndalu.

Si i keni marrë këto informata?

OMPF: It means he was stopped on the road. From Nysreti: Po para kësaj, unë do të thoja se nga fshati whom and how did you obtain this information?

KNLSM: Da i to znači da sa ga u toj ulici zaustavili?.

Kako ste došli do ove informacije?

Nysret: Pre ovoga hoću da vam kažem da u selu Šajkovce kad je moj brat Muhamet otišao, mi smo se

4 Lagje banimi në Prishtinë 5 Drejtoreshë e CDH-së (Qendra për të Drejtën Humanitare) – baza na Beograd; Zyra në Prishtië- Kosovë

5 Sunčani Breg – naselje u Prištini 6 Direktorka CDHa (Centar za Humanitarna Prava)-sa sedistem u Beogradu i kancelarijom na Kosovu

Tako da sam živela u nadi da će se naći nekud. Po zatvorima sam ga tražila, tražili smo ga u Lipljanu sa jednim od radnika koji tada radio tamo. Rekli su nam da može biti tu, ali sigurno je to bila greška jer je tu bio jedan, ne znam, sa imenom Bllacaku, ali ipak u nadi da će mo ga naći nekud. Otišli smo u Prištinu i sa onim advokatima što su ostali posle rata, u Prištini otišli smo kod one Nataše Kandić6, ali ništa. Videh da nema ničega, da nas srbi varaju, možda ima porodica koje još uvek misle da imaju nekog svog živog u Srbiji, daj bože, ali mi smo prekinuli veze jer možda bi mogli da održimo tu vezu, da im dajemo novac danas i evo šest godina, da nastavimo sa tim, ali mislili smo da nas samo lažu tako da smo prekinuli sa svim tim.

KNLSM: Rekli ste nam da ste u selu Šajkovc odvojili od vašeg sina i da je prešao u Prištinu?

Hava: Ne, prešao je u Dzu i iz Duza za Prištinu.

Shajkovc kur shkoj vëllau im Muhameti, ne u morëm vesh që të shkojmë bashkë, sepse vishin njerëzit dhe qëndrimi në atë vend ishte i përkohshëm. Jemi nisur për fshatin Koliq, ku kemi mbërri pas shumë peripetive, vujtjeve që nuk vlen për ti përmend tani. Dhe, pasi mbërrijtem aty, me një mënyrë sikur pak u gëzova, se mendova që tani po bashkohemi, edhe thjesht do të jetë moment ku do të jemi afër njeri tjetrit. E di që kemi mbërri dikun në ora dhjetë, ishte tollovi e vërtetë. Të nesërmen kam dalë dhe i kam pa njerëzit që më kanë shikuar pak a shumë me njëfar dhembje, po nuk kam mendu që është diçka. Një i afërm erdhi dhe më thotë: “A e gjete djalin?”, “Unë djalin”, them “Jo, djalin e kom n'Dyz”, ai thotë: “Jo, se ke!”, edhe s'dëshironte të më tregojë, pastaj unë insistova dhe kuptova çka është bërë.

E di që mendimi im, ose fjalija e parë që më shkoj ta them ka qenë që “Nëse ka ra në dorën e tyre [policeve/ushatarëve] më mirë të jetë i vdekur” (i ngreh supet). Jam kthyer, i kam treguar gruas edhe jam nisur për atë fshatin Dyz, që është prej Koliqit nja dy orë në këmbë edhe kam shkuar atje edhe pse kishte filluar ofanziva dhe njerëzit të gjithë ikën në drejtim të Prishtinës. Më ka shoqëru një njeri, kam shku në fshat e kam gjetë vetëm një plak dhe ai asgjë nuk më tha tjetër përveq ato çka i kisha mësuar. Jam kthyer, i kam gjetë këta [familjen, bashkëshorten edhe vajzat].

Nysret: First I want to tell you that from the village of Shajkovc, when my brother Muhamet wanted to go somewhere we decided to go together because there were people coming and that was a temporary place.

We were going to the village of Koliq where we arrived after many difficulties and worries not worth mentioning now. After we arrived there I was feeling a little better, because I was thinking that we would be together and that simply it would be a moment when we would be closer to each other. I know that we arrived there about 10 o'clock. It was really crowded. The next day I saw people looking at me painfully, but I wasn't thinking it would get serious. A relative of mine came and asked me, “Did you find your son?” “No, my son is in Dyz”. He said, “No, he isn't”. He didn't want to tell me, but I insisted and I understood what had happened. I know that my first thought and word was that if he is in their [police/military] hands, he is better off dead. I returned and told my wife. Then, together with another chap, walked for two hours from Koliq to Dyz. I went there even though there was an on-going offensive and people were running towards the direction of Koliq. I went to Dyz and found only an old person who didn't tell me anything new. I returned to Koliq, to my wife and daughters.

dogovorili da idemo zajedno, jer su ljudi dolazili i ostanak u tom mestu je bio privremen. Pošli smo u selo Kolić gde smo stigli posle mnogih peripetija i patnji, što nije vredno sad pominjati. I kad smo stigli tu na neki način sam se obradovao jer sam mislio da ćemo se skupiti i da će to biti momenat kad ćemo biti jedno uz drugo. Znam da smo stigli oko 10 sati, bila je stvarna gužva. Sledećeg dana sam izašao i video sam ljude koji su me gledali sa nekim sazaljenjem, ali nisam mislio da ima nečega u tome. Jedan roðak došao je i upitao me: “Jesi li našao sina?”, rekao sam mu: “Ne, sin mi je u Duzu”. On mi je rekao: “Ne, nije” i nije mi ništa drugo hteo reci, ali sam ja insistirao tako da na kraju rekao mi je sta se desilo.

Znam da moje mišljenje ili moja prva rečenica koju sam hteo da kažem bila: “Ako je pao u njihove ruke (policije/vojske), onda bolje da je mrtav”. Vratio sam se i rekao sam ovo ženi i pošao sam za selo Duz, dva sata peške od Kolica, i otišao sam tamo iako je ofanziva počela i svi ljudi su pošli za Prištinu. Jedan je čovek dosao samnom, otišao sam u selo i sreo tamo samo jednog starca, I on mi ništa drugo nije rekao osim onoga što sam znao. Vratio sam se i našao moj porodicu (porodicu, ženu i kcerke).

Ćerke su mi bile male, počele su plakati, ofanziva je bila nastavljena i grane sa drveća su otpadale od metaka, mi My daughters were little and they were crying. An smo svi nastavljali put u jednom pravcu, niko nije znao Vajzat i kem pas të vogla, filluan të qanin, ofenziva offensive was underway and branches of trees were put jer... stigao sam do “Topi-ja” jedan deo Kolića se vazhdonte dhe degët e lisave binin nga plumbat, ne falling because of the bullets. We were all going in the zove tako. Smračilo se i bilo je strašno š̉ to ne mogu da... vazhdonim rrugën të gjithë në një drejtim, nuk e dinte same direction; nobody knew the way, or even where we askush udhën se… Jam afru deri në “Topi”, që quhej atje were going. I reached a part of Koliq called “Topi”. It was samo taj koji je bio tu može da zna i da kaže, gomila ljudi, vrisak dece i jednostavno neki zvuk klepetanja një pjesë nga Koliqi. Ra muzgu, ishte tmerr që nuk getting dark. It was so horrific that I can't describe it. konja. Jeziva noć! Skupili smo se u jednom ćošku ulice, mund… por vetëm ai që ka qenë aty mund ta kuptoj ose Only those who were there can understand and tell bilo je 11 sati, devojčice su se uznemirile kad su čule ta thotë. Turma njerëzish, britma fëmijësh dhe thjesht crowds of people, children screaming and you could vest, legle su i zaspale, duvalo je i padao je sneg kao da vetëm ndonjë trokëllimë e kuajve ndëgjohej. Natë e hear some horses. What a terrible night! We stopped at se i Bog okrenuo protiv nas. Celu noć tako, druga noć trishtuar! Jemi skajuar në një qoshe të rrugës, ishte bërë the corner of the road. It was 23:00 and my daughter bez spavanja bila je isto kao sve druge noći, ali ove su ora 11 e mbrëmjes. Vajzat e shqetësuara me marrjen e became very upset when she heard that Ardit was taken. bile specifične. Sledećeg jutra smo nastavili put za lajmit kanë rënë dhe kanë fjetë, frynte dhe binte bore Eventually, they fell asleep. It was snowing and windy Prištinu, peške...mlaða ćerka Edlira nije mogla da sikur edhe Zoti ishte kthyer kundër nesh. Tërë natën as if God were against us. All night long it was this way. hoda...kolona ljudi, svi ljudi su iš̉ li u pravcu Prištine, ovo ashtu, nata e dytë pa gjumë ishtë për mu, nga shumë të The second night was, as were many other nights, je bio obavezan pravac i istovremeno nesiguran. I u tjera, po ato ishin specifike. Mëngjesin tjetër e kemi without sleep. Of course the first two nights were Prištini, tu smo bili sve vreme dok su NATO snage ušle. vazhdu rrugën për Prishtinë, këmbë rrugës… vajza ma e specific [when Ardit was taken]. Next morning we Ti su dani bili veoma teški dani u našem životu, celoga vogël Edlira s'mund të ecte… kolona njerëzish, të gjithë continued to Koliq on foot. My younger daughter, Edlira, dana smo samo nas dvoje razgovarali. Živeli smo tih dva njerëzit shkonin vetëm në drejtimin e Prishtinës, i cili couldn't walk…there was a long column of people going meseca i viš̉ e zatvoreni, posle podneva bilo je sve ishte drejtim obligativ dhe për të gjithë i pasigurtë. Në towards Pristina. We were forced to walk and at the zatvoreno niko se nije mogao kretati, noći bez struje Prishtinë, aty pothuaj kemi qendruar krejt kohën derisa same time it was not clear what would happen to us. We mislim bez struje ali niko nije smeo da upali svetlo. kanë hy forcat e NATO-s. Ato ditë kanë qenë më të rënda stayed in Koliq the rest of the time until NATO forces Posle, sa dolaskom NATO-ja nešto se promenilo, në jetën tonë, tërë ditën ne kemi bërë bisedë, bashkë ne entered Kosovo. Those were the hardest days of our problem je tada bio kako da se vratimo kućama, šta da të dy. Kemi jetuar ato dy muaj e më tepër të mbyllur. lives. All day long we talked together, both of us. Those radimo... smogli smo snage i počeli smo voditi novi život Pasditeve ka qenë mbyllje nuk ka lëviz askush, netët pa two months we were closed off. In the afternoons no tako da smo počeli da... teško mi je reći...da živimo... jer rrymë do të thotë ka pas rrymë por nuk ke guxu me one moved about. Nights were without electrical power. mogu slobodno da kažem da od 14. aprila mi nismo mbajt dritën ndezur. Mandej me ardhjen e forcave të I mean there was electricity, but we couldn't turn on the ustvari živeli (drhti mu se glas i počinje da plače), mi se NATO-s diçka ndryshoj, problemi për ne ishte si të light. Then with the arrival of NATO forces things držimo u životu, naš život nema nikakvog smisla, mi smo kthehemi në shtëpi, ç'të bëjmë…..! I gjetëm forcat, u changed. We had to figure out how to return home – se trudili kao i što je moja žena rekla, da u prisustvu kthyem që ta vazhdojmë jetën tjetërfare dhe kështu kemi what to do! We found our strength, to continue, to live a filluar të… me vjen vështirë të them të jetojmë, sepse different life. This is how we started…it is difficult for me dece (tri ćerki) da ih poštedimo toliko koliko smo mogli ali je to nemoguće, one su videle očaj svakodnevno u mund të them lirisht që nga data 14 prill ne nuk kemi to say, “to live,” because since the 14th of April we have

098 099

jetuar (i dridhet zëri dhe fillon të qan). Ne kemi mbijetuar, jeta për ne nuk ka pas kuptim, më jemi përpjekur që në prezencën e fëmijëve (tri vajzave) të ruhemi por është e pamundur, ato e kanë lexuar dëshprimin tonë vazhdimisht. Kemi rifilluar pak a shumë, aq sa mund të thuhet jetë normale, për hatër të vajzave se përndryshe për neve s'kishte normale asgjë edhe nuk ka as tani.

Kanë vazhduar përpjekjet për të ditur diçka ma tepër, për të bërë diçka dhe mjerisht nuk ka dalë asgjë. Kemi patur lloj-lloj mashtrimesh, provokimesh, tentimesh, mirëpo gjithnjë ka dominuar arsyeja. Unë mund të ju them i vetmi mashtrim, mashtrimi ma i rënd për mua ka qenë nga një shqipfolës me emrin R.M6, i cili i kishte thënë vëllaut tim se din gjithçka dhe mund të bisedojmë me të.

Ai më tha: “Di gjithçka”, dhe mjerisht më pat bindur që unë e kam punën diçka në rregull. Kjo ishte në muajin nëntor të vitit 1999, pastaj vjen Viti i Ri, vinë gjanat tjera dhe unë zbulova që kjo është një gënjeshtër edhe kjo ka qenë atëherë, mund të themi, vrasja e dytë. Përveq kësaj, ka pas raste tjera edhe nga serbët po ata nuk kanë pasur aftësi të na bindnin, sepse kjo dikur u bë një lloj biznesi në mungesë të atyre që ne i kemi të zgjedhur ose që ne i quajmë institucionet, të cilët në asnjë moment dhe për asnjë çast, në përjashtim të Gjergj Dedajt7 (me duket se ai kishte familjar të vet të “zhdukur”), të tjerët thjesht vetëm sa për sy e faqe asgjë ma tepër nuk kanë bërë. Kur them nuk kam bërë asgjë, jam shumë i vetëdijshëm që nuk kanë mundur të bëjnë asgjë, por së paku të ju thuhet njerëzve, të kanalizohen.

Gjërat kanë rrjedhur, jeta e ka bërë të vetën, mjerisht, sikur janë harruar të gjitha, është harruar që pati dikur diçka këtu!

not been alive (his voice trembles and he starts to cry).

We survived. Life has no meaning for us. In the presence of our children (three daughters) we have tried to be strong, but it is impossible. They always see our desperation. For the sake of our daughters, we have started to build a fraction of a “normal life” - to the extent that life can be normal at this point. Where, in fact, nothing has been normal for us.

nama, vratili smo se normalnom životu donekle ako se već može reći normalnom životu, samo zbog naš̉ ih ćerki, jer s druge strane kod nas nije bilo ničeg normalnog, nema ga ni sada.

Leadership at the municipal, not to mention the state level, remains the same. Recently, when eighty-four bodies were returned from Serbia, on the same day, our Prime Minister Bajram Kosumi is coincidentally visiting Serbs. I think that I would disrespect the former Prime Minister Ramush Haradinaj, who at least found the opportunity and time to go to the border and wait for our sons. There was nothing done in Parliament. They simply just didn't help or support any of the families, aside from stroking the families or society, which we were not lacking. I have had many friends who helped and still help us everyway they can, I am always seeing pain in their eyes, but also powerlessness. A big gratification to them all, and to my pupils who feel the pain and empathise and respected us, but who are powerless to change the situation…

Hava: I would like to thank the pupils and others very much, because they have been respectful; most have known my pain. I thank all of them and others who have in some way or another helped us.

Rukovodstvo, bilo sa opštinskog nivoa ili bilo kakvog, neću reći državnog, ostaje ista. I poslednjih dana došlo je do koincidencije sa slučajem vraćanja 84 leševa is Srbije, koji su stigli poslednji, i istoga dana naš premijer Bajram Kosumi je otišao da poseti srbe. Ne znam da li treba dati veći komenatar, čini mi da nije bilo pravedno prema bivšem premijeru Ramush Haradinaja, koji je bio u mogućnosti i koji je našao vremena da barem ode do granice i da sačeka naše sinove. Ništa nije bilo uraðeno ni u opš̉ tini, jednostavno nije se osetila nikakva instucionalna podrška ni u jednoj porodici, ali nam nije nedostajala podrška drugih porodica. Imao sam mnogo drugova koji su i sada i pre mi pomagali na svaki mogući način, stalno sam video bol i nemoć u njihovim očima.

Izrazio bih zahvalnost svima onima, isto se zahvaljujem i mojim učenicima koji su saosećali sa mojim bolom i što su nas poštedeli, poštovali, voleli ali nemoćni da nešto promene...

Hava: I ja bih se zahvalila mojim učenicima mnogo, jer su me poštovali, većina je saosećala sa mojim bolom.

Zahvaljujem, svima njima i drugima, koji su nam pomogli na bilo koji način.

Trudili smo se da saznamo nešto više, da uradimo nešto više ali nažalost nije bilo ničega. Prošli smo preko mnogih prevara, provokacija, pokušaja ali uvek je ovladavao razum. I najveća prevara, najteža prevara za We tried continually to find out more, to do something, mene je bila prevara jednog albanac sa imenom R.M, but unfortunately nothing came of it. We had various koji je rekao mome bratu da zna sve i da možemo da deceptions, provocations, attempts, but rationality razgovaramo sa njim. Približio sam mu se i razgovarao always won out. An Albanian, R.M., who told my brother sam sa njim, rekao mi je da zna svašta i na veliku žalost that he knew everything and that we could talk to him, u momentu me je ubedio da je sve u redu. Ovo je bilo u committed the biggest fraud. I spoke to this person, who novembru godine '99, prošli su dani, došla je i nova told me everything and assured me that everything godina i druge stvari, i došao sam do zaključka da je ovo would be all right. This was in November 1999. Then laž i mogu da kažem da je ovo za mene bilo drugo came the New Year and other things and I discovered ubistvo. that it was all a big lie. For us this was like a second Osim ovog, bilo je i drugih slučaja i sa strane srba, ali oni murder. There were other instances, also by Serbs, but nisu mogli nas ubediti jer ovo je bio neki biznis u they were not able to convince us. They were all shams, nedostatku onih koje smo izabrali ili kako ih mi zovemo a big business, which took advantage of the fact that the institucije, koji ni u jednom momentu, isključujući Gjergj institutions weren't doing anything. The exception is Dedaj7 (čini mi se da je i on imao nestalih u porodici), Gjergj Dedaj6. I think he had someone in his family who drugi samo da se kaže, ali ništa nisu uradili. Vrlo sam was missing. The others merely pretended to be svestan kad kažem da ništa nisu uradili, da nisu mogli concerned; they did nothing else. When I say they did ništa uraditi, ali barem da su to rekli ljudima, da bi se nothing, I am aware that they couldn't do anything, but at stvari kanalizirale nekako. Stvari su išle kako su išle, život least they could have advised people. Things went as je napravio svoje, ljudi su nastavili sa životom, nažalost, they did, life took its own direction. Unfortunately it kažem nažalost, jer kao de se sve to zaboravilo, kao da seems like everyone has been forgotten. They have se zaboravilo šta se sve desilo ovde. forgotten that there was a war here.

Udhëheqja, qoftë në nivelin komunal, qoftë ajo në nivel nuk ma thotë mendja t'i them shtetëror, qëndron njëjtë.

Kohët e fundit një koincidencë ku tani me rastin e kthimit të 84 kufomave nga Serbia, në të njëjtë ditë zotëri Kryeministri jonë, Bajram Kosumi, shkoj në vizita tek serbët. Më duket se do t'i hyja në hak ish Kryeministrit Ramush Haradinaj, i cili gjeti mundësinë dhe kohën njëherë së paku të dalë në kufi këtu edhe të i pres djemt tanë. Nuk është bërë asgjë në Kuvend, thjesht nuk është ndjer dora [ndihma/përkrahja] e vijës institucionale në asnjë familje, përveq asaj përkdhelëse të rrethi familjar, ose shoqëror, e cila nuk na ka munguar. Unë kam patur mjaft shokë të cilët edhe tani edhe atëherë më kanë ndihmuar në çdo mënyrë, e kam vërejtur në sytë e tyre vazhdimisht dhembjen por edhe pafuqinë. Një falenderim të madh të gjithë atyre, por të njejtin falenderim e kam edhe për nxënësit e mi, të cilët e kanë ndi atë dhimbje të gjithë, por n'a kanë ruajt, n'a kanë respektuar, na kanë dashtur, po të pafuqishëm për ndryshim të gjendjes…

Hava: Edhe unë i kisha falenderuar nxënësit shumë,

OMPF: You mentioned that you began to learn the truth about your son and that you had the support of your

6 Një shqiptar i cili është mundur t'i mashtrojë.

7 Deputet në Parlamentin e Kosovës

6 Member of Kosovo Assembly.

7 Politicar u Kosovskoj skupštini.

100 101

sepse më kanë respektuar, shumica e kanë ditë dhimbjen time. Të gjithë, si ata, ashtu edhe gjithë të tjerët që në çfarëdo forme na kanë ndihmuar edhe i falenderoj shumë.

ZPZhML: Ju e përmendet që jeni angazhuar në lidhje me të vërtetën e djalit, e poashtu e keni pasur edhe mbështetjen e miqve, shokëve. Po ndonjë organizatë, ju kanë dalë në ndihmë?

Nysreti: Unë fillimisht ju them se barrën kryesore duhej ta mbaja unë, duke menduar që së paku ta shpëtoj atë që mund të shpëtohet, ato ishin vajzat dhe gruaja. Kam

friends as well. Did any organisation help you?

Nysret: Initially, I can say the biggest struggle I had within myself was how not to expose my wife and daughters to this ordeal. I went many times to the Red Cross office. There was a crowd of people and there wasn't any information, I even checked the lists containing the names of the persons held in prisons, to try and get more information. I always told my wife everything. The only time that I didn't tell her was when I went to see the clothes of people that were brought out of the graves. I didn't tell her, because I wanted to do it when I returned, because only those who were there and

KNLSM: Vi ste spomenuli da ste se angažovali u vezi istine o vašem sinu i da ste isto tako imali podrš̉ ku prijatelja. Da li vam je neka organizacija pomogla?

Nysret: U početku da vam kažem da sam imao najveći teret na leðima misleći da spasim one koje mogu spasiti, te su bile moje ćerke i žena. Išao sam mnogo puta u Crveni Krst, gde je najveća gužva i gde nema nikakvih informacija, i sa dolaskom registra ljudi koji su po zatvorima, išao sam da bih saznao nešto više. Sve sam to rekao mojoj ženi, nisam joj rekao samo kad sam otišao da pregledam odeću što je bila izvaðena iz

shkuar shumë herë nëpër zyre të Kryqit të Kuq ku bëhej tollovi, ku nuk kishte informata, edhe me ardhjen e regjistrave për persona që ishin në burgje, për të ditur diçka më shumë. Për gjithçka i kam treguar gruas time, vetëm atëherë kur kam shkuar që t'i shikoj rrobet e atyre që janë nxjerrur nga varrezat, nuk i kam thënë në mënyrë që t'ja them kur të kthehem, sepse vetëm ai që ka shkuar aty dhe e ka bërë shfletimin një nga një të secilës fletë me fotografi, e di çfarë dhembje e mundimi ka qenë.

Vetëm ai që e ka bërë këtë dinë të thotë, dhe dinë të shpjegoj përndryshe është e pashpjegueshme.

saw the list with the pictures one by one know how painful it is to go through the whole list. Only they can tell and explain because it is so unexplainable.

grobova, nisam joj rekao da bih joj to rekao kasnije kad se vratim, jer samo onaj koji je otišao tamo i onaj koji je prelistavao svaku stranu sa fotografijom zna kakva je to muka i bol bio, samo taj koji je to uradio zna kako je to i I also went to the internationals where I saw how they zna kako to da objasni, jer drugačije to je neobjašnjivo. understood my situation. I could say they were without Išao sam i kod stranaca, kod njih sam video kao neko feeling - a sign of their culture - or they had feelings but razumevanje, što je znak njihove kulture i ništa drugo, bili had to carry out their duties. Among my people, su hladni da tako kažem, ili sa pokizivanjem nekih Albanians, I have noticed feelings of pain but also the osećanja ali to je bila njihova dužnost. Kod mog naroda, feeling of powerlessness (I am referring to those not in kod naših, mislim albanaca, video sam da saosećaju sa the institutions). I can't complain, because I was never mojim bolom ali isto tako video sam nemoć (govorim o rejected but unfortunately the answer was always, “We onima koju su van institucija), ne mogu da se žalim jer Kam shkuar edhe tek ndërkombëtarët, kam has në atë can't do anything”. But I can't understand, and I believe nisu odbili nijednog čoveka, dobro sam bio dočekan ali mirëkuptim që është shenjë e kulturës, ishin të pa nobody can, how it is possible that the bodies that have nažalost njihov odgovor je bio: “Ne možemo niš̉ ta ndjenja do të thoja, ose me ndjenja por që e bënin been in Serbia for two years now - and the whole world detyrën e tyre. Tek njerëzit tanë, flas tek shqipëtarët, e knows they are there - have still not been returned. Why uraditi”. Ali ne mogu da shvatim kao što niko ne može da kam vërejtur ndjenjen e dhimbjes, edhe të pafuqisë (flas should people suffer day and night and wait fourteen shvati, kako je to moguće da leševi koji su evo dve për ata jashtë institucioneve), nuk mund të ankohem times at Merdare – such endless suffering and waiting? godine u Srbiji, za koje svet zna, ne mogu biti dovedeni sepse nuk e kanë refuzuar asnjë njeri, kam qenë i pritur With the closing of this chapter the suffering does not ovde. Zašto bi ljudi trebalo da pate dan i noć, koji je mirë por përgjigja ka qenë: “Nuk mund të bëjmë asgjë”. stop, to be sure. However, at least we know, have come razlog… i evo 14 puta da čekaju u Merdare, kod granice Por se kuptoj dhe s'mund të kuptoj njeri besoj, si është e to know something more. When there is some noise i da čekaju tu stalno, i da pate još uvek…? Iako to ne bi mundur së paku kufomat që gjinden qe dy vite në Serbi, about anyone from a different nationality everything is sigurno završilo ovo podglavlje patnje, ali da barem atë që bota i dinë dhe nuk vinë këtu. Për ç'arsye duhet known and taken care of. But even the world is playing znamo nešto više. Kad se podigne galama o nekoj osobi njerëzit të vujnë ditë e natë, 14 herë të pritet në Merdare, with Albanians who were killed. Their bodies are not druge nacionalnosti, sve se zna i sve su u stanju da tek kufini, të dalim vazhdimisht, dhe të vuajmë returned and are instead in refrigerators in Serbia. It is urade, ali albanski leševi su predmet šale, nikako da ih vazhdimisht? Edhe pse ajo kaptinë nuk e mbyll vujtjen so incomprehensible. I don't know why there is no sigurisht, po së paku të dinë diçka ma shumë. Kur bëhet explanation. Why is everyone powerless, or, I would say, vrate, stoje tu u srpskim zamrzivačima. To je vrlo ndonjë zhurmë për ndonjë individ të nacionalitetit tjetër, not interested? Let them acknowledge that this will all be neshvatljivo, ne znam zašto ništa nisu saznali, zašto su nemoćni ili da bolje kažem nezainteresovani ali ovo neka gjithçka shifet dhe gjithçka bëhet. Po edhe bota tallet me on their conscience. kufomat e vrara të shipëtarëve, nuk kthehen qëndrojnë bude u na njihovoj savesti, neka sami kažu. nëpër frigoriger në Serbi. Është e pakuptueshme, nuk e OMPF: How did you and your family change as a result di përse nuk doli në dritë ta shpjegoj përse janë të KNLSM: Da li je bilo nekih promena u vašoj porodici, ili of this experience? pafuqishëm, apo unë do të thoja edhe të painteresuar, lično vama posle ovog iskustva?

Nysret: This is an anguishing experience. I would not por kjo le të mbetet në ndërgjegjen e tyre, le ta thonë vet. want such experiences to happen to anyone, even to the Nysret: Ovo iskustvo, nažalost, je vrlo teško, ne bih enemy, the Serbs. The moment you receive the bad voleo da se ikome desi ovo ni neprijatelju, niti srbima. U ZPZhML: Si ka ndryshu familja juaj edhe ju personalisht news it is the hardest moment that sends you to the end. momentu kada dobiješ vest koja ti se nimalo ne sviða, to si pasojë e kësaj përvoje?

It is a moment that stays in your heart and never heals. It je nešto što raste u tebi do večnosti, nešto ̉što se uvuče Nysreti: Përvoja mjerisht është e hidhur, përvoja të tilla is something that you can't understand at the time. Why u srce i nikad ne može da se istera, da ozdravi, poboljša, nuk do ti kisha dhënë as armikut, as shkijeve. Në does someone have to die for no reason? Why did most to je nešto što u momentu ne možeš da shvatiš. Zašto je momentin që e merr lajmin që nuk të pëlqen, ajo është people die? Why should someone die the way our child trebalo neko da ode bez ikakvog razloga? Zašto je një pikë, duke u rritur në pafundësi e cila të ngulitet në did? He is only guilty of being born to an Albanian većina otišla? Zašto je trebao da ode neko kao naš sin? zemër dhe më nuk shërohet, nuk përmirësohet, është mother and father – nothing more.

Jedina njegova krivica je bila š̉ to je roðen od jedne diçka që për momentin nuk e kupton. Përse duhet të Hava: Only Serbia can do this. There is no other majke i jednog oca koji su albanci i ništa drugo. shkoj dikush për ndonjë arsye, për çfarë janë vrarë country in the world that just kills people waiting in a shumica? Pse duhet të shkon dikush, në rastin tonë Hava: Ovo samo Srbija može da uradi, nijedna druga queue – poor people, babies, pregnant women and old fëmiu jonë? Ka pasur vetëm aq faj sepse rastësisht ka zemlja na svetu, da ubija ljude u gomili, ljude bez ikakve people. lindur nga një nënë dhe një baba shqiptar dhe asgjë më krivice, koji ubijaju bebe i trudne žene, stare ljude. tepër.

OMPF: You mentioned that during the year after the war, Hava: Këtë e bën vetëm Serbia, s'ka asnjë shtetë në KNLSM: Spomenuli ste i pre da odmah posle rata vaša your expectations were different. Now, with the passing botë, që të dalë e t'i vras njerëzit në kolonë, njerëzit e očekivanja su bila malo drugačija. Sad je prošlo šest ili of six or more years, how have expectations concerning strukur pa pikë faji, që vret foshnjet, që vret gratë your son changed? više godina, kakva su vaša očekivanja u vezi sudbine shtatëzëna, që vret pleq.

Hava: There is one percentage of hope that we will find vašega sina? him that there will be the moment when we find him, if Hava: Do momenta kad ga naðemo, ako ga naðemo, ZPZhML: Ju e përmendet se menjëherë, vitet pas luftës, we find him. I can't reject this possibility. Ninety-nine 1% nade postoji u meni, ne mogu da je isteram iz sebe, pritshmëritë e juaja kanë qenë pak ma ndryshe. Tani percent of my thinking does not believe there can be 99% ne verujem da će se nešto desiti. Osećamo se kao i kanë kalu gjashtë vite e më tepër, si kanë ndryshuar anything. We feel like the other people who lost family svi drugi koji su izgubili članove porodice. Da vam ne pritshmëritë e juaja lidhur me fatin e djalit tuaj? members. Not to talk about myself, I feel as if I were spomenem kako se ja osećam, osećam se kao da sam Hava: Deri në momentin kur e gjejmë, nëse e gjejmë,

102 103

qysh do ta gjejmë 1% e shpresës egziston tek unë s'mundem me largu, 99% s'besoj që ka diçka. Ndihemi si të gjithë të tjerët që ju kanë shku anëtarët e familjes. Se mos të them unë për veti, ndihem e mbështjellur në një perde të bardhë, prej cilës s'mund të dal asnjëherë, e kam përpara. Po them e bardhë, se nuk ma kanë vrarë për ndonjë punë të keqe. Më në fund është mbështetja ime kjo se më ka shku për Kosovën edhe ndihem krenare, por se krenarinë ma zvogëlon dhimbja, brenga, malli që kam për të, kaluan gjashtë vjet, katër, pesë muj, e s'kemi kurrfarë lajmi …

Nysreti: Krahas gjitha momenteve të rënda, njeriu përpiqet të mbrohet për vete, unë për vehten them që jam në një lloj gjendje të thuash as lart as poshtë, kam një lloj mesi. Nuk mund të shkosh lart sepse fluturon nga mendja, nuk mund të shkosh poshtë se nuk shkohet para kohe. Përpiqem ta gjej një mes dhe t'i them vetës se deri këtu mund të shkosh. Jemi të nevojshëm për vajzat tona, janë të vogla përveq Vlorës që është studente, edhe këto dyja janë Fatmirja dhe Edlira.

Përpiqemi dhe gjitha veprimet tona janë të drejtuara që ato të shkollohen, dhe të mbërrijnë të bëhen të pavarura sepse për neve personalisht jeta më nuk ka kuptim.

wrapped in a white curtain from which I can't escape. It is in front of me. Why white? I say white because they didn't kill him for a bad deed. He didn't get taken away because he did something bad. In the end I feel proud that he died for Kosovo, but this pride is minimized by my pain, my worries, my anger that six years and four or five months have passed, and we do not have any news.

Nysret: Even when there are a lot of difficult moments, a person tries to protect himself. I can say now that I am in a state that is neither high nor low, somewhere in between. I can't reach too loftily [think of him as alive] because I will go crazy, but also I can't be too down [can't think of him as dead], because that would be premature. I'm trying to find something in between for myself, where I can be. Our daughters need us. They are little aside from Vlora who is a student. The other two are Fatmire and Edlira. They need us very badly and we do our best for them so they can get a good education and be independent. They are going along this way and we hope they will continue in this manner because life has no meaning for us.

OMPF: Can you tell us how you feel now that you have told us about your experience?

ZPZhML: A mund të na tregoni si po ndiheni pas gjithë Nysret: Sincerely, there is no relief for me now because I kësaj që na tregut për përvojën që keni pasur? returned to those anguishing moments that will take Nysreti: Po e them sinqerisht, nuk ka lehtësim sepse është një rikthim i gjitha atyre momenteve të vështira, për hours, maybe months, to talk about. It is a return to those moments that you saw, but your own eyes don't të cilat do të duhej orë, ndoshta edhe muaj e vite për të believe what they saw. These are moments that neither folur.Është një rikthim në ato momente ku ke parë dhe Albanian, nor neutral, cameras were able to capture. nuk ju beson syve çka ke parë dhe çfarë ke ndjerë, janë momente që mjerisht nuk pati rast ti xhiroj kamera Serbs, without compunction, did all they did without shiptare as ajo neutrale, por që serbët i bënë në liri të anyone interfering – everything went undocumented, plotë, të cilat mbeten të pashkruara, të pa thëna, e të pa unwritten about, or talked about, or seen by others. And para nga njerëzit. E tani si ndihem? Nuk ka ndryshim, how do I feel now? There is no change. I don't feel a nuk ndiej ndonjë lehtësim të veçantë, ndiej një ngarkesë special relief. I feel overburdened and I avoid talking, or dhe natyrisht i iku çdo teme, bisede, ose përshkrimi, i cili describing all of this because it is extremely difficult for lidhet konkretisht, sepse e kam shumë të vështirë. me.

Hava: Po si mund të ndihem dhimbja egziston gjithë, Hava: How can I feel? The pain is there – always – gjithëherë, po e shpreha ose nuk e shpreha ….. whether I express it or not.

uvijena u jednu belu zavesu iz koje ne mogu nikako da izaðem, ispred mene je. Zašto belu? Kažem u beloj, jer moj sin nije ubijen zbog nekog lošeg razloga, ovo me nekako održava jer je on otišao zbog Kosova i osećam se ponosno, taj ponos se gubi od tuge za njim, brige, besa što je prošlo šest godina eh…četiri, pet meseci, da nismo dobili nikakvu vest…

Nysret: Čovek i pored svih ovih teških trenutaka, pokuš̉ ava da se odbrani, ja mogu da kažem o sebi da sam u stanju koje nije teško niti lako, nešto u ̉što je sredini… Jer, ne možeš biti visoko jer možeš da poletiš̉ i da poludiš, ne možes pasti nisko jer ne možes otići pre vremena. Trudim se da naðem neku sredinu i ubedim sebe da donekle mogu da idem, ili do ovde mogu da idem. Potrebni smo našim devojčicama, male su osim Vlore koja je student i ove dve se zovu Fatmira i Edlira, mnogo smo im potrebni i trudimo se i sav naš trud usmerimo ka njihovom ̉školovanju, njihovom postizanju, da budu nezavisne, jer za nas osobno život nema smisla.

KNLSM: Možete li nam reći kako se osećate posle svega ovoga što ste nam ispričali o vašem bolnom iskustvu?

Nysret: Da vam iskreno kažem, ja ne osećam nikakvo olakšanje jer sam se vratio teškim trenucima, o kojima bi trebalo govoriti satima, mesecima ili godinama. Vraćanje u momente koje si video ali ne veruješ svojim očima i šta si osećao, to su trenuci koje nažalost nijedna albanska ili neutralna kamera nije mogla da snimi, i što su srbi radili u potpunoj slobodi, momenti koji su ostali nezapisani, nerečeni i ne viðeni. A sad kako se osecam? Nema nikakvih promena, što znači da ne osećam nikakvo olakšanje, osećam neki teret i normalno bežim svakoj temi ili opisivanju koji ima veze sa ovim jer mi je vrlo teško.

Hava: Pa, kako mogu da se osećam, bol nikada neće prestati, izrazila ja ili ne…

ZPZhML: Shpresojmë që sa më shpejt të merrni të vërtetën lidhur me fatin djalin tuaj, faleminderit.

Hava: Falemderit edhe ju që bile këtë keni mundur me e bërë.

Nysreti: Unë gjithashtu ju falenderoj edhe ju them që kjo është intervista e parë që ne e kemi bërë, shumë të tjerë vinë në momente të caktuara, e veçanërisht kur është ndonjë festë, qoftë fetare, qoftë tjetër, sikur e gjejnë atë mundësinë për të shkruar diçka për gazetat e tyre, gjë që mua nuk më pëlqen aspak sepse e konsideroj si lojë me fatet e njerëzve. Pas bisedës me juve vërtetë jam bindur se puna e juaj, do të jetë një punë e cila mbetet për të ardhmen, i cila mbetet në histori që do të jetë për gjeneratat që vinë. Ju faleminderit.

OMPF: We hope you will learn the truth about your son.

Thank you for the interview.

Hava: Thank you. It is good that you could at least do this.

Nysret: I thank you, as well, and I want to tell you that this is the first interview we have given. Many other people come here, at specific times, when it is a holiday, religious or whatever. They find the opportunity to write something for their newspaper that I don't like at all because I see it as playing games with people's destinies. After this conversation with you I'm convinced that your work will last into the future; that it will be part of history for other generations to come. Thank you.

KNLSM: Nadamo se da ćete doći do istine o sudbini vašeg sina, hvala vam na razgovoru.

Hava: Hvala i vama što ste bili u stanju barem ovo da uradite.

Nysret: Ja vam se isto zahvaljujem i hoću da vam kažem da je ovo bio prvi intervju na koji smo pristali, mnogi drugi su dolazili u raznim trenucima osobito kad je bilo neko slavlje bilo to versko ili drugo, samo da bi bili u mogućnosti da pišu za njihove novine, što se meni nimalo ne sviða, jer mi izgleda kao da se igraju sa ljudskim sudbinama, i posle razgovora sa vama, ubedio sam se da će vaš rad biti rad koji će trajati i u budućnosti, koji će ostati u istoriji za generacije koje dolaze. Hvala vam.

Në kohën e botimit Ardit Bllaca është ende i zhdukur.

At the time of publishing Ardit Bllaca is still missing.

U vreme izdanje Ardit Bllaca je bio još nedostajan.

104 105

I INTERVISTUARI: / INTERVIEWEE: / INTERVJUISANA:

DUŠANKA IVIĆ ÇAGLLAVICË, PRISHTINË / ČAGLLAVICA, PRIŠTINA INTERVISTUESI: / INTERVIEWER: / INTERVJUISTA:

MILEVA TODOROVIĆ

Zyrtare Psikosociale në ZPZhML / Psychosocial Officer in OMPF / Psihosocialna Radnica u KNLSM

DATA E INTERVISTIMIT: / DATE OF INTERVIEW: / DATUM INTERVJUISANJA:

30.09.2005

ZPZhML: Siç e dini, ne jemi të interesuar në kujtimet për personin e zhdukur, kështu që pyetjet do të jenë “të rënda “ për ju, por do të provojmë….

Dušanka: (si shenjë pohimi bën me kokë)

OMPF: As you know, we are interested in your memory of your brother. The following questions will be difficult for you, but we will try…

Dušanka: (She nods her head as an approval.)

KNLSM: Kao što znate, mi smo zinteresovani u sećanja na nestalu osobu, tako da će sledeća pitanja biti “teška” za vas, ali pokušaćemo…

Dušanka: (kao znak odobravanja, klima glavom)

ZPZhML: E tani, për fillim prezantohuni?

Dušanka: Iviq Dušanka, motra nga Çagllavica.

OMPF: And now to begin with, could you please state your name?

Dušanka: Ivić Dušanka1. Sister2, living in Čaglavica.

KNLSM: A sada se za početak predstavite?

Dušanka: Ivić Dušanka, sestra. iz Čagllavice

OMPF: Can you describe what Goran looked like?

Dušanka: (Cries and looks down.) He looked… strong, handsome, and he was blond. I have a photo (she reaches for her bag and pulls out a photo from her wallet and hands it over to us to look at).

KNLSM: Možete li da mi opišete kako je izgledao Goran?

Dušanka: (plače i spušta pogled) Izgledao je…krupan, lep, plav i …imam sliku (okreće se i uzima torbu i vadi iz novčanika malu sliku, pruža je da pogledamo).

OMPF: Can you tell me what Goran liked to do? What was his occupation?

Dušanka: He worked in Obilić3, and then with a security firm in security at the Goleš Porcelain Factory4 and also as a doorman. He did not work in the profession in which he was trained.

KNLSM: Da li možete da mi kažete šta je Goran voleo da radi, čime se bavio?

Dušanka: Pa radio je u Obiliću, na obezbeđenju u Golešu, isto je radio k'o portir, nije radio u svoju struku koju je imao završenu.

ZPZhML: A mund të na e përshkruani, si është dukur Gorani1?

Dušanka: (qan dhe hedhë shikimin poshtë) Është dukur … I plotë, i bukur, bjond … e kam fotografinë.

ZPZhML: A mund të më tregoni se çka ka pasë dëshirë Gorani të bëjë, me çka është marrë ai?

Dušanka: Po ka punuar ne Obiliq, në sigurim në Golesh, ka punuar si rojtarë, nuk ka punuar në profesionin qe e ka pasë kryer shkollën.

ZPZhML: A mund të më tregoni dicka për jeten e tij, ku ka jetuar?

Dušanka: Ai ka jetuar me nënën, babain dhe vëllezërit.

Mbas vdekjes së nënës, ai ka shkuar të blej ushqime, ato gjëra që nevojiteshin (ofshanë) ashtu edhe është zhdukur, në treg e kanë marrë…

OMPF: Can you tell us a bit more about his life, where he lived?

Dušanka: He lived with our mother, father and brothers.

After mother died, he was going for groceries and other necessary things (sighs) and that is how he disappeared.

They took him away at the market …

ZPZhML: A mund të na tregoni si e kanë shikuar njerëzit nga rrethi, nga vendi juaj?

Dušanka: Po ai ka qenë i mirë, është shoqëruar me të

OMPF: Can you tell us how people in your community regarded your brother?

1 Vëllau i Dushankës i cili ende konsiderohet i pagjetur

1 In Serbian, last names are mentioned first.

2 She is referring to the her relation to the missing person 3 A small town outside of Prishtina/Pristina where the power station for Kosovo is located.

4 In Obliq/Obilić Municipality.

KNLSM: Možete li da mi ispričate još nešto, o njegovom životu, gde je živeo?

Dušanka: On je živeo sa majkom, ocem i sa braćom.

Posle majčine smrti on je, išao da nabavlja namirnice, i to što treba (uzdiše) tako je i nestao, na pijaci su ga uzeli…

KNLSM: Možete li da nam ispričate kako su na njega

106 107

gjithë, kemi pasë aty fqinjë edhe me shqiptarë jemi shoqëruar...

ZPZhML: A ka pasë shumë shokë, të njohur?

Dušanka: Ka pasë, është shoqëruar me të gjithë, kush ka dashur të shoqërohet me të.

ZPZhML: Me kënd ka qenë më i afërt, me kënd ka pasë dëshirë më shumë ta kaloj kohën?

Dušanka: Po me shokët, me ata që ka shkuar në shkollë është shoqëruar.

ZPZhML: A mund të më thoni diçka për punën e tij, për profesionin, me çka është marrë, me parë thatë se ka punuar në Golesh…?

Dušanka: (pohon me kokë). Po në Golesh ka punuar si rojtar, e pastaj ka kaluar në Obiliq edhe këtu ka punuar në sigurim.

Dušanka: Well, it was good. He was friendly with everyone; we had neighbours, including Albanians with whom we were friends...

gledali ljudi iz okoline, iz vašeg mesta?

Dušanka: Pa, on je bio dobar, družio se sa svima, imali smo tu komšije isto i albance, družili smo se…

OMPF: Did he have a lot of friends, acquaintances?

Dušanka: Yes, he was friendly with everyone who wanted to be friendly.

KNLSM: A da li je imao puno prijatelja, poznanika?

Dušanka: Imao je, družio se sa svima, ko je hteo da se druži.

OMPF: With whom was he closest and with whom did he KNLSM: Sa kim je bio najbliskiji? Sa kim je najviše voleo like to spend most of his time? da provodi vreme?

Dušanka: Well, he was friendly with one of his Dušanka: Pa, sa drugovima, sa kojima je išao u školu, schoolmates… družio se…

OMPF: Can you tell us something about his interests, profession, how he spent his time? You said that he was working at the Goleš?

Dušanka: Yes, he worked at Goleš as a doorman and then he switched to Obilić where he worked as a security guard.

ZPZhML: Më thoni se si ka kontribuar ai për familjen? A ka punuar vetëm ai apo…?

Dušanka: … Vetëm ai ka punuar …

OMPF: What was his contribution to the family? Was he the only one employed?

Dušanka: Only he was working…

ZPZhML: Në çfarë mënyre është varur familja prej tij?

Dušanka: Po, pagën që e ka marrë ka blerë gjërat ushqimore ato që nevojiten për shtëpi, së dyti kemi pasë shtëpinë tonë, shtëpia është djegë mbas të 17-it2 (ofshanë), pas kësaj edhe vëllai më i vjetër më ka vdekur, për një muaj, kështu që kam mbetur me një vëlla edhe (qan) …. nuk di çka të them tjetër, edhe ai (vëllau tjetër) djalosh 41 vjeç më ka vdekur pas djegjes së shtëpisë (me 17 mars 2004)….tjetër çka të them (qanë edhe i fshinë lotët).

OMPF: In which ways did the family depend on him?

Dušanka: From the salary he was earning, he bought groceries and other things needed for the house. We had our own house. It was burned down after the 17th5 (she sighs) and after that my oldest brother died. For one month after (the burning) I remained with this brother (cries) - I do not know what else to say - he was a bachelor of 41 years of age. After the burning of the house, he died… what else I can say… (Cries and wipes her tears away)6.

KNLSM: Hoćete nešto da mi kažete o njegovom zanimanju, o profesiji, čime se bavio? Prvo ste rekli da je radio u Golešu…?

Dušanka: (Klima glavom) Da. U Golešu je radio kao portir, a onda se prebacio u Obilić, i tu je isto radio u obezbeđenju.

KNLSM: Recite nam kako je on doprinosio za porodicu?

Da li je samo on radio ili…?

Dušanka: … Samo je on radio…

KNLSM: A na koji način je porodica zavisila od njega?

Dušanka: Pa, od plate koju je primao kupovao je namirnice potrebne za kuću. Imali smo svoju kuću.

Kuća nam je spaljena posle 17. (Uzdiše.) Posle toga mi je i najstariji brat umro, za mesec dana, tako da sam ostala sa jednim bratom (plače)… ne znam šta da kažem drugo ... I on (drugi brat), momak od 41 godine mi je umro posle paljevine… drugo šta da kažem…(plače i briše suze).

OMPF: What kind of relation did Goran have with his colleagues at work?

Dušanka: Good, he was not lazy. He was good (wipes away tears). You can ask everyone in Lipljan7 who is living on that street what he was like. He did not steal.

He did not cheat anyone. He did not serve in the military, he was not in the police. He was just a worker. (she shrugs her shoulders). He was carrying bread, peppers, and tomato (cries and looks down) when they took him right off the street, with bags in his hands.

What can I do?

KNLSM: Kakav odnos je on imao sa svojim kolegama na poslu?

Dušanka: Ko? Goran?... Dobar, nije bio neki baraba.

Bio je dobar (briše suze). Šta da vam kažem, to možete da pitate u Lipljanu one koji žive u toj ulici, kakav je bio, nikog nije ukrao, nikog nije prevario, niti je bio u vojsci, niti u policiji, radnik, sa ulice su ga pokupili (sleže ramenima), sa kesama u rukama, nosio je hleb… i papriku i paradajz (plače i gleda dole)… šta da …

ZPZhML: A mund të ma përshkruani ndonjë moment që keni kaluar së bashku, d.m.th. kur keni qenë me të, kur keni festuar ndonjë festë?

OMPF: Can you describe some moments that you spent together with him?

Dušanka: He was a merry fellow, always happy and smiling. (She shrugs her shoulders)

KNLSM: Možete li da mi opišete neke trenutke koje ste zajedno proveli, znači, kad ste bili sa njim, neke proslave, neka slavlja?

Dušanka: Bio je, veseljak, uvek je bio veseo,

2 Trazirat e 17 marsit 2004

5 The date of the 17th refers to the riots in March 2004 that lasted for three days and began in Çagllavice/Caglovica.

6 He died after the burning of his house due to the stress incurred.

7 A municipality south of Prishtinë/Pristina.

ZPZhML: Çfarë mardhënjesh ka pasur me kolegët e vet në punë?

Dušanka: Kush, Gorani? ... Mirë, nuk ka qenë i mbrapsht. Ka qenë i mirë (i fshinë lotët) çka t'ju them, për këtë mund të pyetni në Lipjan ata që jetojnë në atë rrugë, çfarë ka qenë. Askënd se ka vjedhë, askënd se ka mashtruar, nuk ka qenë në ushtri, as në polici, punëtorë, nga rruga e kanë marrë (rrudhë krahët), me qese në dorë, që ka pasë bukë….speca dhe domate (qanë dhe shikon poshtë) … çka të …

Dušanka: Ka qenë, i gëzueshëm, gjithmonë ka qenë gazmor i buzëqeshur….(rrudhë krahët).

ZPZhML: A ka pasë ndoshta ndonjë hobi, diçka që ka deshtë të bëj në kohën e lirë, diçka të veçantë, interesante?

Dušanka: Jo, jo. Ai ashtu nëpër kopësht, kur ka qenë i lirë në shtëpi, nëpër kopësht ka punuar, i ka ndihmuar nënës, nëna ka qenë e sëmurë, ashtu.

OMPF: Did he have any hobbies, something that he liked to do in his free time, something special, interesting?

Dušanka: No, no. When he had free time at home he was usually in the garden, helping mother; my mother was sick. That was the way it was.

OMPF: Can we now turn to when you heard that he disappeared? Can you describe what life was like then in Lipljan the week before he went missing?

ZPZhML: A mundemi tani të kalojmë në pyetjet? Kur keni Dušanka: The situation was good, how I can say, I went

nasmejan…(sleže ramenima).

KNLSM: Da li je imao možda neki hobi, nešto što je voleo u slobodno vreme da radi, nešto posebno, interesantno?

Dušanka: Ne, ne. On je tako po bašti, kad je bio slobodan kući, po bašti radio, pomagao majci, majka mi je bila bolesna, tako.

KNLSM: Možemo li sada da pređemo na pitanja? Kada ste vi čuli da je on nestao? Možete li da nam opišete

108 109

dëgjuar se është zhdukur? A mund të na përshkruani se si ka qenë jeta në Lipjan, do të thotë një javë para zhdukjes?

Dušanka: Paj, situata e mirë, mendoj, si t'ua them, kam shkuar unë i kam vizituar ata, atje kam pastruar e larë sepse nëna më patë vdekur, babai dhe vetëm ata tre (babai, Gorani dhe vëllai i tij) kanë qenë aty, non-stop kam shkuar. Kur kam shkuar, ata më kanë lajmëruar se ai është zhdukur, kam shkuar ta lajmëroj policinë, mbas kësaj kam shkuar tek Vokeri3, (tregon me duar) dhe gjithkund kam shkuar edhe kemi bërë grevë urie e asgjë.

ZPZhML: Do të thotë se ai është zhdukur në 1998-en?

Dušanka: Po. ZPZhML: Si ka qenë atëherë situata?

Dušanka: Po, atëherë kanë filluar kidnapimet. Së pari i kanë kidnapuar këta nga Obiliqi, punëtorët, nuk kanë kaluar tri - katër ditë, këtë Pereniqin nga Dobrotini, dhe vozitësin, dhe një gazetar, nuk e di si e kishte emrin, Slavujko …, pastaj vëllaun tim, nga Lipjani, sapo kishin filluar kidnapimet.

ZPZhML:….Ai edhe më tej ka shkuar në punë?

Dušanka: Po, ka punuar normalisht, ka shkuar ashtu.

Edhe unë kam menduar se mos është në punë, një jave nuk ka ardhë në shtëpi, nuk është, e kërkova nëpër të afërm, atje - këtu, mos ka shkuar tek motra, nuk është, nuk është, nuk është. Thërras në Obiliq, pyes shefin e tij, ai thotë: “Nuk ka ardhur fare në punë, vetëm tri ditë ka punuar”. Dhe pastaj unë shkoj e lajmëroj. Ndërkohë, ky axha që më është kidnapuar nga Rufci i Vjetër me djalin, Zhiviqët, Voja edhe Dragani dhe unë e kam pyetur axhën, i cili më tha: „Ai ka ardhë në Rufc“, sepse ne jemi të lindur në Rufc „tek një shqiptarë për të pyetur“, sepse babai im i ka dhënë arat atyre të punojnë “përgjysëm” dhe të japin të ardhurat. Qëkur babai ka vdekë ata nuk i kanë dhënë ato të ardhura që i takonin. Ai ka shkuar atje ti kërkoj, ata i kanë thënë: „Eja sot, eja nesër“, me axhen tim. E, tash çka ka qenë në pyetje këtu, ndërkohë, nuk kanë sjellë as të ardhura as asgjë, ai është zhdukur. Si është zhdukur? (Rrudhë krahët). Kjo fqinja nga Lipjani më ka thënë se një veturë e madhe është ndalur para shtëpisë sonë, (tregon me dorë), se është ndalë vetura dhe e kanë tërheq me dhunë brenda, ai ka lëvizur me këmbë, me duar, ka qenë i plotë, thotë se qeset i kanë rënë me ushqimet që i ka blerë, njëra papçe e plastike i ka mbete aty“, thotë „kam thirrë: “Ndihmë! Na morën fëmijën, na morën fëmijën!”“, thotë „askush nuk ka dalë që të ndihmoj, e moren“. Ku e kanë dërguar? Kush?

Edhe sot e asaj dite po e kërkoj. Kush e mori? As këtë nuk e di.

3 Udhëheqës i Misionit Verifikues në Kosovë-KVM

to visit them. I was washing and cleaning there, because my mother died and there was just three of them (father, Goran and his brother), all the while they were there I was visiting non-stop. When I went there, they told me that he had disappeared. I went to the police, and afterwards I left to see Walker8. I went everywhere; I even did a hunger strike.

OMPF: He disappeared in 1998.

Dušanka: Yes. OMPF: How was the situation at that time?

Dušanka: The kidnappings began at that time. First they kidnapped the workers from Obilić, after three or four days. I don't know. There was a Perenić from Dobrotin, a driver, and a journalist from Croatia, I think his name was Slavujko, and then my brother from Lipljan.

kakav je bio život u Lipljanu, znači nedelju dana pre nestanka?

Dušanka: Pa, dobra situacija, mislim, kako da vam kažem, išla sam ja posećivala ih, tamo sam prala, čistila, jer majka mi je umrla, otac i samo njih troje (otac, Goran i njegov brat) su bili tu, non-stop sam išla. Kad sam otišla, oni su mi javili da je on nestao, išla sam da prijavim u policiju, posle toga išla sam i kod Vokera, (objasnjava rukama) i svuda sam išla i štrajkovala glađu i ništa.

KNLSM: Znači, on je nestao 1998.?

Dušanka: Jeste.

KNLSM: Kakva je tada bila situacija?

Dušanka: Pa, tad je baš počelo kidnapovanje. Prvo su kidnapovali ove radnike iz Obilića. Nije prošlo, ne znam, tri-četiri dana, iz Dobrotina ovog Perenića, i vozača, i novinara jednog, iz Hrvatske je bio, ne znam kako se zvaše, Slavujko …, onda su mog brata, iz Lipljana, to je samo što je bilo počelo kidnapovanje.

OMPF: He continued to work?

Dušanka: Yes, he worked as usual. I thought he was at work. He did not come home for one week. There was no sign of him. I had gone to relatives, here and there, to sisters9. He wasn't there. He was nowhere to be seen.

Then I called his boss and he told me, “He did not come for work at all. He was working only for three days”. And I went to report it to the police. But, I asked my uncle from the village of Old Rujce about him - he and his son Živići: Voja and Dragan were also kidnapped - and my uncle told me, “He was in Rujce,” because we were born in Rujce. “You should ask some of the Albanians”. I don't know if you know that my father gave some fields to Albanian neighbours to work on – half/half, for some income. And after my father died they did not give anything to us so he went to see them and to ask for money. They kept saying, “Come today or tomorrow”. I don't know what the problem was. However, they did not bring anything. He disappeared. How did he disappear?

Who took him? (She shrugs shoulders) Our female neighbour from Lipljan told me that one big car stopped in front of our house and they forced him inside. He was kicking with hands and legs. He was strong. Also she said that his bags of groceries fell to the ground and one of his plastic slippers remained there. She also said that she called for help: “They are taking our child, they are taking our child”. No one came out to help, so they took him. Where did they take him? Even today I am searching for him. Who took him? I also do not know this.

KNLSM: …On je i dalje išao na posao?

Dušanka: Da, radio normalno, iš'o, sve … I ja sam mislila da nije na poslu. Nedelju dana nije dolazio kući, nema ga, tražim kod svojih, tamo vamo, da nije otišao kod sestre, nema, nema, nema. Zovem u Obilić, pitam njegovog šefa, kaže on: ”Uopšte nije dolazio na posao.

Samo tri dana je radio”.. I onda ja odem prijavim.

Međutim, ovaj stric što mi je kidnapovan iz Starog Rujca sa sinom, Živići: Voja i Dragan, i ja sam pitala strica, kaže (stric): „On je dolazio u Rujce“, jer mi smo rođeni iz Rujca, „kod nekog albanca da pita „Da li znate vi?“, moj otac je dao te njive da rade na pola i da daju prihod.

Kako je otac umro oni nisu davali, on je iš'o kod njih, tražio, a oni su mu rekli: „Dođi danas, dođi sutra, sa mog strica.“. E, sad šta je tu u pitanju bilo, međutim, nisu doneli ni prihod ni ništa, a on je nestao. Kako je nestao?

Ko ga uzeo? (sleže ramenima). Ova komšika iz Lipljana mi je rekla da su jedna velika kola stala ispred naše kuće i još tri kuće (pokazuje rukama), da su stala kola i da su ga „vukli silom“, kaže: „unutra, a on se ritao nogama, rukama“, bio je krupan, kaže: „kese su mu sve popadale sa namirnicama koje je kupio, papuča“, kaže, „jedna plastična mu je ostala tu“, kaže „zvala sam: „Upomoć!

Uzeše nam dete, uzeše nam dete!”“, kaže „ niko nije izašo da pomogne, odneli su ga.“. Gde su ga odneli? Šta? Evo i dan danas tragam. Ko ga odneo? Ni to ne znam.

OMPF: How long did it take before you found out that he was missing?

KNLSM: Koliko je vremena prošlo dok ste vi saznali da je on nestao?

8 William Walker headed the OSCE had in Pristina in 1998.

9 She is referring to cousins

110 111

ZPZhML: Sa kohë ka kaluar deri sa keni marrë vesh se ai është zhdukur?

Dušanka: Një javë, një javë. Menjëhere e kam lajmruar.

Kam shkuar atje ku të gjithë kanë shkuar, në asnjë mënyrë. Letërnjoftimi i ka mbetë në shtëpi, pasaporta , të gjitha në shtëpi i ka pasë.

Dušanka: One week. I immediately reported it. I went everywhere, where all the others were going but without any result. His personal identification card remained at home. His passport, everything, was at home.

OMPF: How did you feel at that moment?

Dušanka: It would have been better if I had died (cries).

How can you feel when they take your brother, a young ZPZhML: Si jeni ndier në atë moment?

Dušanka: Si jam ndjere? Më mirë të kisha vdekur (qanë). man, twenty-three years old? How can you feel? (Cries, puts head down) Very painful.

Si mund të ndihesh kur ta marrin vëllaun? Djalë njezet e tri vjeç (i vjetër). Si të ndihesh? (qanë, lëshon kokën).

Kurqyshë? Rëndë …?

OMPF: Can you explain what happened next? Did people come to you?

Dušanka: Nobody. Just once. People from the ZPZhML: A mund të na tregoni se çka ka ndodhur International Red Cross came with a book of photos of pastaj, a ju kanë ardhë njerëzit ...? corpses. Nobody ever came again.

Dušanka: Askush. Vetëm një herë më kanë sjellë, keta prej Kryqit të Kuq Ndërkombetarë një libër me disa trupa, OMPF: Tell me, do you remember some relevant kësi , fotografi dhe kjo4 … Askush tjetër nuk ka ardhë. moments that happened that day?

Dušanka: I do not know. I went to give an interview10.

ZPZhML: Me thoni, ndoshta ju kujtohet ndonjë moment They were forcing me to visit this man at the market that me rëndësi, që ka ndodhë atë ditë, a ka ndodhë edhe my brother had seen that day, Novica Božidarević, to tell diçka me rëndësi atë ditë? Çkado? me what had happened exactly. He's dead now. He Dušanka: Se di, unë kam shkuar të japë intervistë, më detyruan të shkoj tek ai njeriu në treg, që ka qenë se pari once said to me, “Duška, he had groceries: bread, te ai, ai ka vdekur Novica Božidareviq. Ai të më tregoi si peppers and tomatoes. He came to me and had one ka qenë. Ai kishte qenë te ai dhe më tha: “Duška, ka rakia11 and then left. If I would have known what might pasë“, thotë “gjesende ushqimore, bukë, speca dhe happen I would have never let him go that day”. And domate, erdhi këtu tek unë, piu një raki dhe shkoi”, now? How did he disappear? I do not know? thotë “Ta kisha ditë se do të zhdukej atë ditë nuk do ta lëshoja”. E tash? Si është zhdukur? Çka? Nuk e di?

OMPF: You said that they kidnapped him off the street?

Dušanka: Yes. This is what my neighbour told me. I did ZPZhML: Thatë se e kanë rrëmbyer në rrugë? not see. I lived in Čaglavica.

Dušanka: Po. Ashtu më tha ajo fqinja se unë nuk e kam parë, unë kam jetuar në Çagllavicë.

OMPF: There was no one on the street? Did it happen during the day?

Dušanka: Yes, during the day, market day, Monday in ZPZhML: Askush nuk ka qenë në rrugë? A ka ndodhë kjo gjatë ditës?

Lipljan.

Dušanka: Ditën, ditën ka qenë. Ditë tregu, e hënë në OMPF: How were conditions at that time? How did Lipjan. people live in Lipljan? You said that they lived together with Albanians?

ZPZhML: Si kanë qenë atëherë rrethanat, si kanë jetuar Dušanka: Everything was mixed. Even today there are njerëzit në Lipjan? Thatë se keni jetuar së bashku me Serbs and Albanians on that same street. I do not doubt shqiptarët? our neighbours at all. I doubt other people because we Dušanka: E përzier ka qenë krejt kjo edhe sot e atë ditë aty jetojnë serbët e shqiptarët, në atë rrugë të njejtë. Unë did not have any problem with our neighbours. We lived nuk dyshoj në fqinjët, aspak. Unë dyshoj në tjerë njerëz. nicely. As to the people that took him, I just don't know.

Se aty në fqinjësi nuk kemi pasur kurfar, mendoj, kemi jetuar mirë me fqinjët. E….e këta që e kanë marrë nuk e OMPF: We will now switch to some questions related to di. your investigation. Did you search via organisations to find your brother? From the beginning, when you found out, where did you go first? To whom did you turn?

ZPZhML: E tash do të kalojmë në disa pyetje lidhur me 4 Kryqi i Kuq Ndërkombëtarë ka prezantuar librin me fotografi të rrobeve dhe gjësendeve personale të gjetura nga zhvarrimet e Tribunalit Ndërkombëtarë për Krime Lufte në Ish-jugosllavi në vitin 2000 me qëllim të identifikimit. Libri i është treguar të gjitha komuniteteve në Kosovë.

10 She is referring to an interview with the police.

11 A traditional brandy-like, strong alcoholic beverage popular in this region.

Dušanka: Nedelju dana, nedelju dana. Odmah sam prijavila. Išla sam svuda gde su svi išli, nikako. Lična karta mu ostala kod kuće, pasoš, sve mu je kući bilo.

KNLSM: Kako ste se vi osećali u tom trenutku?

Dušanka: Kako sam se osećala? Bolje ja da sam umrla (plače). Kako možeš da se osećaš da ti uzmu brata?

Momka od dvadeset i tri godine? Kako da se osećaš? (plače, spušta glavu)... Nikako? Teško …?

KNLSM: Da li možete da ispričate šta se zatim dogodilo?

Da li su vam ljudi dolazili…?

Dušanka: Niko. Samo jedanput su mi doneli, ovi iz Međunarodnog Crvenog Krsta neku knjigu sa nekim leševima, ovaj, slike i to1 … Niko više nije dolazio.

KNLSM: Recite, da li se možda sećate nekih bitnih momenata, koji su se dogodili tog dana. Da li se još nešto bitno desilo tog dana? Bilo šta?

Dušanka: Ne znam, ja sam samo išla da dam intervju.

Terali su me da idem kod tog čoveka na pijacu, kod kojeg je prvo bio, on je umro - Novica Božidarević, da mi on ispriča kako je bilo. On je bio kod njega i rekao mi je: ”Duška, imao je ”, kaže “ namirnice, hleb, papriku i paradajz. Doš'o je ovde kod mene, popio jednu rakiju i otiš'o”., kaže “Da sam znao ne bih ga pustio”, kaže „da će tog dana da nestane.“. E, sad? Kako je nestao? Šta? Ne znam?

KNLSM: Rekli ste da su ga oteli na ulici?

Dušanka: Da. Tako mi je rekla komšika, jer ja nisam videla. Ja sam živela u Čaglavici.

KNLSM: Nikog nije bilo na ulici? Da li se to odigralo danju?

Dušanka: Dan, dan je bio. Pijačni dan, ponedeljak u Lipljanu.

KNLSM: Kakve su tada bile okolnosti? Kako su živeli ljudi u Lipljanu? Rekli ste, znači, živeli su zajedno sa albancima?

Dušanka: Mešavina je to bilo sve, i dan danas tu žive i Srbi i Albanci, u toj istoj ulici. Ja ne sumnjam na komšiluk, uopšte. Ja sumnjam na druge ljude. Jer tu u komšiluku mi nismo imali nikakvo, mislim, živeli smo lepo, sa komšilukom. A …ovi koji su ga uzeli ne znam.

KNLSM: A sada ćemo preći na neka pitanja vezana za to kako vi tragate. Kako ste, preko kojih organizacija tragali. Od početka, kad ste saznali, gde ste prvo otišli?

1Medjunarodni Crveni Krst je prestavio knjigu sa slikama odeće i personalne stvari pronadjene u telama eksumiranih od Haśkog Tribunala za ratne zlocine za bivšu Jugoslaviju 2000 godine sa ciljom identifikacije. Knjiga je pokazana svim komunitetima u Kosovo.

112 113

atë se si ju po kërkoni. Si keni kërkuar, përmes cilave organizata? Nga fillimi, kur keni kuptuar, ku keni shkuar së pari? Kujt iju keni drejtuar?

Dušanka: ... Në Kryqin e Kuq ndërkombëtare, kjo ka qenë në Tok Bashqe. Aty kanë qenë krejt shqiptarë, unë dhe një grua tjetër kemi qenë. Asaj ia kanë kidnapuar djalin nga autobusi, nga Prizreni. E ajo është njejtë person i zhvendosur nga Krajina, djalin ia patën rrëmbyer atëherë. Vetëm unë dhe ajo kemi qenë, të tjerët krejt shqiptarë. Kemi pritur deri sa na kanë pranuar dhe i kemi dhënë informatat tona, kemi shkuar edhe te Vokeri edhe ne Beograd, nuk e di se ku nuk kemi shkuar. Ku kan shkuar krejt këta edhe unë kam shkuar. Shoqata, edhe kemi ndejtë pa ngrënë, aty përpara ku ka punuar Vokeri në Prishtinë, një javë kemi bërë grevë urie, asgjë.

Jetojmë në një shpresë se a do të bëhet më mirë, se a do të më gëzoj zoti apo do të me zezoj…(qan), se di çka të them.

ZPZhML: Kur shkoni ashtu në ato organizata, çka ju pyesin më së shpeshti? Çfarë pyetjesh ju kanë bërë?

Dušanka: Kur është zhdukur? Ku është zhdukur? Asgjë.

ZPZhML: E çka mendoni sa kanë bërë ata për këtë çështje?

Dušanka: Asgjë. Ka shtatë vjet. Shtatë. Unë kurfarë informate nuk kam marrë. E ashtu vij këtu pak…(qanë)…

Dušanka: I went to an International Red Cross office, in Tok Bahçe [a neighbourhood in Pristina]. There were only Albanians. I was with one other woman. Her son was kidnapped on the bus in Prizren. She is also a displaced person from Krajina [in Croatia]. They kidnapped her son. There was just that woman and I. The others were Albanians. We waited until they received us. We gave our information. We also went to see Walker and went to Belgrade. I really do not know where we went. I went wherever others went from the association12. We were fasting in front of the place where William Walker was working in Pristina for one week, but nothing came out of it. Here in Gračanica there was a hunger strike for one month, but nobody was taking any actions. We are living on hope. Is it going to be better?

Is God going to make me happy or to “blacken me” again13? (Cries.)

OMPF: When you were going to those organisations what were the more frequent questions they were asking you?

Dušanka: When did he disappear? What location etc., and nothing else.

OMPF: What do you think? What did they do about it?

Dušanka: Nothing. It is the seventh year now. The seventh. I did not receive any information. I am just coming here once in a while … (Cries.)

ZPZhML: A ka bërë dikush hetime që të gjejë vëllaun tuaj, apo ju keni drejtuar të gjithëve, por askush nuk ka pranuar veçanërisht?

Dusahnka: Askush. Askush nuk ka pranuar. Edhe në KFOR e kam lajmëruar kur kanë ardhë, në polici, KFOR edhe gjithkund. Asgjë.

OMPF: Did someone lead the investigation to find your brother or were you turning to everyone, and nobody in particular helped?

Dušanka: Nobody. Nobody helped. We also reported it to KFOR when they came, to the police and everywhere.

Nothing.

ZPZhML: Treguat më parë se keni shkuar në takime dhe keni ndejtë të uritur, keni bërë grevë urie…. A mund të tregoni pak rreth kësaj çka keni bërë krejt rreth kësaj, në cilat mënyra e keni kërkuar?

Dušanka: Në çdo mënyrë që ka qenë e mundshme, kemi shkuar nga ajo që ta gjejmë. Ndërkohë, asgjë, asgjë nuk kemi marrë kurfarë përgjigjje. As përgjigjje negative as pozitive. Lumja nëna ime që nuk është gjallë edhe babai, që unë duhet të shkoj si motër për të. S'e di …. E di se kam humbur dy vllezërit (qan). Njërin në djegje, njëri i kidnapuar.

OMPF: We were talking already about the meetings you attended and that you were fasting, participating in hunger strikes. Tell us a bit about this. What were you doing? In which ways were you searching?

Dušanka: In every possible way we tried to find him.

But, nothing. We received neither positive nor a negative response. My parents are lucky that they are not alive.

Still, I have to search for him as his sister. I do not know.

I lost two brothers (cries). One from the burning, one was kidnapped.

ZPZhML: A mund të më tregoni të gjitha mënyrat që e keni kërkuar? A ju ka treguar ndonjë njeri se ku gjindet

OMPF: Can you tell us about other ways that you were looking for him? Did anyone approach you about him saying where he might be? Did you learn anything 12 She is referring to the Family Association, locally set up organisations mandated to work on the issue of the missing.

She is referring to the black clothing that is traditionally worn as a sign of 13

Kome ste se obratili?

Dušanka: U Međunarodni neki Crveni Krst, to je bio ...

Tok Bašta ... tu su bili sve Albanci. Ja i još jedna žena smo bili. Njoj je sin bio kidnapovan iz autobusa, iz Prizrena. A ona je isto izbeglo lice iz Krajine. Sina su joj tada oteli. Samo ja i ona smo tad bili, ostalo sve Albanci. Čekali smo dok su nas tamo primili. Dali smo naše informacije, išli smo i kod Vokera i u Beograd, i ja ne znam gde sve nismo išli. Gde su išli ovi svi tu sam išla i ja. U Udruženje. I gladovali smo, ispred tu, Voker gde je radio u Prištini. Nedelju dana štrajkovali smo glađu, i ništa. Ovde u Gračanici isto mesec dana se štrajkovalo, i tu, niko ne preduzima ništa. Živimo u nekoj nadi, da li će da bude bolje, da l' će da me obraduje Bog ili će opet da me zacrni …(plače), ne znam šta da kažem.

KNLSM: Kad odete tako u te organizacije, šta vas oni najčešće pitaju? Koja pitanja su vam postavljali?

Dušanka: Kad je nestao? Gde je nestao? Ništa.

KNLSM: A šta mislite koliko su oni uradili po tom pitanju?

Dušanka: Ništa. Evo sedma godina. Sedam. Ja nikakvu informaciju, nisam dobila. E tako, dolazim tu malo … (plače) …

KNLSM: Je li neko vodio istragu da pronađe vašeg brata, ili ste se svima obraćali, a niko posebno nije prihvatio?

Dušanka: Niko. Niko nije prihvatio. I u KFOR sam prijavljivala kad su došli, u policiju, KFOR i svud. Ništa.

KNLSM: Pričali ste malo pre da ste išli na sastanke i gladovali ste, štrajkovali ste glađu … Ispričajte nam malo o tome, šta ste sve radili, na koje ste sve načine tražili?

Dušanka: Na svaki način, koji je moguć, da se pronađe, išli smo. Međutim, ništa, ništa nismo dobili. Ni pozitivan ni negativan odgovor. Blago mojoj majci što nije živa i ocu, da moram ja da idem k'o sestra za njim. Ne znam…znam da sam izgubila dva brata (plače). Jedan u paljevini, jedan kidnapovan.

KNLSM: A je li možete da mi ispričate, na koje ste sve načine još tragali? Da li su vam neki ljudi pričali o njemu, gde se on nalazi? Da ste možda na taj način mogli nešto da saznate?

Dušanka: Niko mi ništa nije rek'o. Niko, niko, niko, niko.

114 115

ai? Ndoshta në atë mënyrë keni mundur të mësoni diçka?

Dušanka: Askush asgjë nuk më ka thënë. Askush, askush, askush, askush. As ku është dërguar. Atëhere kam ndëgjuar nga disa njerëz se është vrarë, thonin në Lipovice. E kishin emrin dhe mbiemrin e tij, se ka qenë snajperist, ai nuk ka qenë fare në polici, as në ushtri, as … punëtor i thjeshtë.

about him that way, perhaps?

Dušanka: Nobody told me anything, nobody, nobody.

Where was he taken to? Then I heard from some people that he was killed in Lipovac. They had the person's name and surname, and other data indicating that my brother was a sniper. But he wasn't. He has never ever been even in the police or army, or anything. He was just a simple worker.

ZPZhML: E tash pak për periudhën e tanishme. Për të

OMPF: Could we talk about the present period?

Ni gde je odveden. Tad sam čula od nekih ljudi, da je ubijen, kažu, u Lipovici. Njegovo ime su imali i prezime, da je bio snajperista, on uopšte nije bio niti u policiji, niti u vojsci, niti … Radnik običan.

KNLSM: A sad ćemo malo o ovom sadašnjem periodu.

O današnjici. Kako vas je ovo iskustvo promenilo kao osobu? Znači, vi kakvi ste sada?

Dušanka: A kako mogu da budem ( ćuti na kratko i uzdiše). Ne znam. Ovog sam izgubila, ne znam ništa za

sotmën. Si ka ndikuar e gjithë kjo si përvojë në ju si person? Do të thotë si ndiheni tani?

Dušanka: E si mund të jem? (Hesht për pak dhe ofshanë). Nuk e di. Këtë e kam humbur, nuk di asgjë për të. Tjetrin e humba pas djegjes, i cili nga shtëpia e tij ka qenë i varrosur në kishë, në kishë në Lipjan në ditën e Pashkëve, (qanë dhe rrudhë krahët). Nuk e di çka të them. Asgjë.

How has this experience changed you as a person?

How are you now?

Dušanka: How can I be? (She is silent for a moment and sighs.) I do not know. This one [brother] I lost, I do not know anything about him. The other one I lost after the burning, and he was buried near his house in the church in Lipljan on Easter Day. (She cries and shrugs shoulders) I do not know what to say. Nothing.

ZPZhML: Po çfare janë pritjet tuaja tani në krahasim me kohën para shtatë vitesh?

Dušanka: Pritjet. Që të kthehet i gjallë. Unë pres që të kthehet i gjallë. Tash nuk di. Kam një shpresë (flet me zë të dridhur) me shpresë jetoj.

OMPF: And your expectations? What are they now?

What were they seven years ago?

Dušanka: Expectations? For him to come back alive.

Now, I do not know. I have some hope (speaking with trembling voice). I live with hope.

ZPZhML: A merret dikush me pergjegjësitë që i ka pasur ai në familje, në vend të tij?

Dušanka: Po, tani nuk e kam askënd, atë e kam humbur.

Kam edhe një vëlla që është atje në Çaçak, privatisht jeton. Nuk kam askënd tjetër. (Fshinë lotët.)

OMPF: Has someone perhaps taken over his duties that he had in the family?

Dušanka: Well, I do not have anyone now. I lost him. I have one more brother and he is there in Čačak [in Serbia]. He is paying rent. I do not have anyone else.

(Wipes her tears)

ZPZhML: A ju ka mesuar diçka apo ju ka lënë diçka që…?

Dušanka: A dini si, ai ka qenë më i ri se unë. Është kujdesur shumë për vajzën time kur ka qenë e vogël.

Atëherë kam punuar në lavanderi, me ndërrime. Ai ka ardhur është kujdesur për të, e merrte në Lipjan, e vente në krah…(qanë) ….çka (e sjellë kokën). Nuk di çka të them.

ZPZhML: Çka bëni ju tash që ta kujtoni atë?

Dušanka: E mbajë fotografinë e tij në kuletë, në mure, në shtëpi. Çka? Qajë kur e kam më së vështiri. Çka mundem tjetër?

ZPZhML: A keni me kënd ta ndani këtë?

Dušanka: Kam, kam (qanë) dy fëmijët, burrin. Ashtu u tregoj. Fëmijët më bërtasin, thonë: “Nënë mos qajë bre, na ke neve”. Unë u them: „Biro, u kam juve por vëllau është vëlla“.

OMPF: Did he teach you something or did he leave something?

Dušanka: You know, he was younger than I am. He was taking care of my daughter a lot when she was small. I worked in laundry on shifts. He was coming to take care of her, taking her to Lipljan, putting her on his shoulder … (cries) I don't… (nodding her head). I do not know what to say to you.

OMPF: What do you do now to remember him?

Dušanka: I am keeping his photo in my wallet, on the wall in the house. I am crying because it is very hard for me. What else can I do?

OMPF: Do you have someone to share this with?

Dušanka: I have. I have (cries) two children, a husband.

That is what I am saying. Children plead with, “Mum, don't cry. You have us”. and I always say, “Yes, I have you, but still, a brother is a brother”.

ZPZhML: A keni gjetur ndonjë forcë të brendshme, pasë gjithë kësaj?

Dušanka: E kam gjetë.

OMPF: Did you find any support from within yourself?

Dušanka: I have found some.

ZPZhML: A po mund ta qetësoni veten në ndonjë mënyrë?

Dušanka: Qetësohem, vajza më është martuar, kam nipin, luaj me të, i harroj hallet. Por prap i kthehem

OMPF: Are you able to find peace?

Dušanka: To find peace. My daughter got married. I have a grandchild. I play with him and in that way I forget my pain. Then I return “back to the old”,14 this I cannot 14 A local expression meaning that she returns to a state of sorrow due to her brothers plight.

njega. Drugog sam izgubila posle paljevine, koji je iz svoje kuće u crkvu bio i sahranjen iz crkve u Lipljanu na dan uskrsa (plače i sleže ramenima). Ne znam šta da kažem. Ništa!

KNLSM: A vaša očekivanja, kakva su sada, u odnosu na pre sedam godina?

Dušanka: Očekivanja? Da se vrati živ. Ja očekujem živ da se vrati. Sad, ne znam. Neku nadu imam, (govori drhtavim glasom) u nadi živim.

KNLSM: Je li se neko možda bavi dužnostima koje je on imao u porodici umesto njega?

Dušanka: Pa, nemam sada nikoga. Njega sam izgubila.

Imam još jednog brata, koji je tamo u Čačku, privatno živi. Nemam nikog više (briše suze).

KNLSM: Da li vas je naučio nečemu ili vam je ostavio nešto po čemu …

Dušanka: Znate šta, on je bio mlađi od mene. Čuvao mi je mnogo ćerku kad mi je bila mala. Ja sam tad radila u predionici, na smene. On je dolazio, čuvao je, nosio je u Lipljan, stavi je na rame…(plače) …Nez …šta (vrti glavom). Ne znam šta da kažem.

KNLSM: Šta vi sada radite kako bi se sećali njega?

Dušanka: Držim njegovu sliku u novčaniku, na zidu, u kući. Šta? Isplačem se kad mi je najteže. Šta mogu drugo.

KNLSM: Je li imate sa nekim da podelite to?

Dušanka: Imam, imam (plače) dvoje dece, muža. Tako pričam. Deca viču na mene, kažu: “Mamo, nemoj bre da plačeš, imaš nas”. Ja kažem: „sine ja imam vas, ali brat je brat, ipak.“.

KNLSM: Da li ste našli neki unutrašnji oslonac? Posle svega ovoga?

Dušanka: Našla sam.

KNLSM: Je li možete sebe da nekako smirite?

Dušanka: Smirim ... Ćerka mi se udala, imam unuče, poigram se sa njim, zaboravim brige. Pa opet “jovo na novo” to nikad ne mogu da zaboravim.

KNLSM: A šta vas sada vodi u životu?

Dušanka: Ništa, vala, me ne vodi u životu. Izgubila sam svaku nadu. Živiš od danas za sutra.

116 117

dhimbjes (JOVO NA NOVO)5, këtë kurrë nuk mund ta harroj.

ZPZhML: Çka ju mban tash në jetë?

Dushanaka: Asgjë, valla, nuk më mban në jetë. Kam humbur ç'do shpresë. Jetoj sot për nesër.

ZPZhML: Po, si po ndiheni pasë gjithë kësaj?

Dušanka: Si do të mund të ndihesha? E mërzitur dhe e vetmuar. Kërkon vëllaun shtatë vite e nuk mund ta gjeshë. Nuk ke asgjë, as përgjegjje pozitive as negative.

ZPZhML: Unë këtë kam dashur të ju pyes, këto ishin ato pyetjet. Ju falemnderit për këtë. A mos doni të thoni edhe diçka tjetër?

Dušanka: Nuk kam çka të them. Atë çka më pyetët ju tregova. Çka të them. Dhashtë Zoti të ndëgjoj ndonjë lajm të mirë, që është gjallë.

ZPZhML: Ju falemnderit për këtë intervistë.

Dušanka: S'ka përse.

Në kohën e botimit Goran Iviq është ende i zhdukur.

5 Jova sërish në të renë.

forget.

OMPF: What is leading you in your life?

Dušanka: Nothing at all. I lost every hope. I live from one day to the next.

KNLSM: I posle svega ovoga kako se osećate?

Dušanka: A kako bi mogla da se osećam? Tužno i usamljeno. Tražiš brata sedam godina, ne možeš da ga nađeš. Ništa nemaš, ni pozitivan odgovor ni negativan.

OMPF: And after everything how do you feel?

Dušanka: How can I feel? Sad and lonely. You are looking for your brother for seven years and you cannot find him. You do not have anything, either positive or negative.

KNLSM: Ja sam to htela da vas pitam, to su ta neka pitanja. Hvala vam za to. Jeste li vi možda hteli još nešto da kažete?

Dušanka: Nema šta da kažem. To što ste me pitali rekla sam. Šta da kažem. Daj Bože da čujem neku dobru vest. Da je živ.

OMPF: This is all that I wanted to ask you. Thank you.

Did you want to say anything else perhaps?

Dušanka: I do not have anything to say. What you asked me I have now told you. What can I say? I hope God will give me some good news, that he is alive.

KNLSM: Hvala vam za ovaj intervju.

Dušanka: Ništa.

U vreme izdanje Goran Ivić je još nedostajan.

OMPF: Thank you for this interview.

Dušanka: You are welcome.

At the time of publishing Goran Ivic is still missing.

118 119

I INTERVISTUARI: / INTERVIEWEE: / INTERVJUISANA:

PETAR BRAKUS NEDAKOVË, VUSHTRRI / NEDAKOVAC, VUCITRN INTERVISTUESI: / INTERVIEWER: / INTERVJUISTA:

MILEVA TODOROVIĆ

Zyrtare Psikosociale në ZPZhML / Psychosocial Officer in OMPF / Psihosocialna Radnica u KNLSM

DATA E INTERVISTIMIT: / DATE OF INTERVIEW: / DATUM INTERVJUISANJA:

25.11.2005

ZPZhML: Mirëdita.

Petar: Mirëdita.

OMPF: Good afternoon.

Petar: Good afternoon.

KNLSM: Dobar dan.

Petar: Dobar dan.

ZPZhML: Ju lutem prezentohuni. Si quheni?

Petar: Unë jam Petar Brakus.

OMPF: Please introduce yourself. What is your name?

Petar: My name is Petar Brakus.

KNLSM: Molim vas predstavite se. Kako se zovete?

Petar: Ja sam Petar Brakus.

ZPZhML: Prej nga jeni?

Petar: Petar Brakus, fshati Nedakovc, komuna e Vushtrrisë.

OMPF: Where are you from?

Peter: Petar Brakus, village Nedakovac Municipality of Vučitrn1.

KNLSM: Da. Odakle ste?

Petar: Petar Brakus, selo Nedakovac, opština Vučitrn.

ZPZhML: Dhe tani mund të më flisni për babanë tuaj…

Petar: Babai im është kidnapuar më 19 qershor 1999, poashtu në fshatin Nedakovc. Është rrëmbyer nga oborri. E kemi lajmëruar zhdukjen e tij, e kemi lajmëruar KFOR-in danez. Të gjitha i kemi ndërmarrë (lëviz kokën) nëpërmjet Kryqit të Kuq në Prishtinë dhe në bazën e tyre, por asgjë nuk kemi mundur të kuptojmë, kjo ka qenë menjëherë gjatë atyre ditëve...

OMPF: Tell us about your father.

Petar: My father was kidnapped on the 19th of June 1999 in the village of Nedakovac2 . He was kidnapped in the yard. We reported his case to the Danish KFOR, I think. We took all the necessary measures (nods his head) through the Red Cross in Pristina and also through their base but we could not find out anything. That happened right away, right during those days.

ZPZhML: Kur keni dëgjuar se është zhdukur?

Petar: Po, kjo ka qenë menjëherë më 20 – 21, pastaj kemi ndëgjuar se nuk është, se nuk i kanë lëshuar të shkonin kah Podujeva, andej e këndej, por deri sot asgjë nga krejt këto informata. Dhe sot e kësaj dite, krejt çka dimë është e njëjta gjë që e kemi dëgjuar ditën e parë.

ZPZhML: Ju thatë se ai është zhdukur në vitin 1999? E saktë?

Petar: Po.

KNLSM: I pričajte nam sada o vašem ocu…

Petar: Pa, meni je otac kidnapovan 19/Juna/99. godine, isto tu, u selo Nedakovac. Otet je iz dvorišta. Njegov nestanak je prijavljen, ja mislim, danskom KFOR. Sve smo, preduzeli (pomera glavu) preko tadašnjeg Crvenog Krsta i u Prištini i u tu njihovu bazu, ali ništa nismo mogli da saznamo, to je bilo odmah tih dana i odmah tih nekoliko...

KNLSM: Kad ste čuli da je nestao?

Petar: Da, da, to je bilo odmah 20-21. Sve te dane, bilo je ono, da nije, da ih nisu pustili prema Podujevu, prema ovome, ništa od toga, da nisu vamo ništa sve te informacije, ali od svega toga ništa nije bilo i dan danas ništa. To što smo saznali prvi dan, to i danas, mislim nema nikakva ova...

OMPF: When did you hear that he went missing?

Petar: That was immediately on the 20th, the 21st. We heard that they didn't let them3 go to Podujevo4 , to here and there, that they are not here, but none of the information was true. Nothing came out of it, nothing so far. We know only what we learned the first day. We have KNLSM: Rekli ste da je on nestao 99. godine. Da li je found out nothing else. tako?

Petar: Da. OMPF: You said that he disappeared in 1999. Is that 1 A municipality north of Between Prishtinë/ Pristina and Mitrovicë/Mitrovica.

2 A village within Vushtrri/Vučitrn.

3 Referring to his father and others.

4 A municipality very close to the border between UNMIK-administered Kosovo and Serbia.

120 121

ZPZhML: A mund të na përshkruani si ka qenë situata atë vit?

Petar: Atë vit kur ne kemi ikur, kemi dalur pasi që faktikisht KFOR-i, atëherë ishin njësitë franceze apo angleze, na urdhëruan që të dalim, sepse nuk garantohej siguria për ne. Ne aspak nuk kemi shpresuar se do të dilnim, nuk kemi pasur arsye për çka të iknim, mirëpo ata ishin këmbngulës, na dhanë një kohë të caktuar, një apo dy orë, pastaj e kemi lëshuar atë vend dhe ka qenë tmerrshëm deri sa kemi shkuar në Mitrovicë. Pastaj na kanë ndihmuar në Mitrovicë, kështu ka qenë. Kurse babai im ka ardhur nga Obiliqi në Nedakovc pasi që ne jemi larguar nga atje dhe aty është kidnapuar.

ZPZhML: Sa kohë kanë kaluar deri sa ju keni kuptuar se ai është zhdukur?

Petar: Faktikisht të njëjtën ditë kam dëgjuar se ai është zhdukur, sepse më lajmëruan me telefon.

ZPZhML: Çka keni ndërmarr pastaj?

Petar: Paj, unë e kam lajmëruar menjëherë këtu në Kryqin e Kuq, ku ka qenë vendi të lajmërohen të zhdukurit, në Kryqin e Kuq në Vushtrri, Kryqin e Kuq këtu në Mitrovicë. Pastaj në Kryqin e Kuq Ndërkombëtar dhe organizatat e tjera relevante, KFOR-in, UNMIK-un, Policinë, të gjithëve iu dhash përshkrimin e tij, fotografinë, por asgjë nga krejt kjo.

ZPZhML: Çka ju kanë pyetur më së shpeshti kur keni shkuar atje?

Petar: Më së shpeshti më kanë pyetur përafërsisht të njëjtën gjë që më pyesni edhe ju tani, mirëpo ai është kidnapuar, e këtë më së miri e dinë ato njësi që kanë qenë atje, ata duhet ta dinë se qysh është kidnapuar.

Faktikisht askush nuk ka qenë aty, përveq popullatës dhe fqinjëve askush nuk ka qenë aty, kurse ata e kanë pasë bazën e tyre dhe kanë qëndruar në rrugë, prandaj ata duhet ta dinë më së miri këtë.

correct?

Petar: Yes.

KNLSM: Da li možete malo da nam opišete, kakva je bila situacija, znači te godine?

Petar: Pa, te godine je bilo kad smo izbegli, faktički nam je KFOR naredio da izađemo, tadašnji te francuske, i koje su sve tu engleske jedinice bile, i ne garantuju bezbednost, samo da izađemo. Ovaj, uopšte se nismo nadali da treba da napustimo, nismo imali razloga zbog čega da napustimo, ali oni su bili uporni, dali su nam određeno vreme, šta znam... sat vremena – dva, i tako smo napustili, i ovaj, inače bilo je strašno ovde do Mitrovice. I pomogli su nam u Mitrovici i tako je to bilo, i onda je on, otac mi je došao iz Obilića, Nedakovac, nakon našeg izlaska, i tu je i kidnapovan.

OMPF: Can you describe what the situation was like at that time?

Petar: In that year we left. More precisely the French or English KFOR ordered us to leave because KFOR wouldn't guarantee our safety. We did not think that we would need to leave because we did not have any reason for leaving. They were very persistent and they also gave us a certain period of time: one to two hours to leave our property. The journey to Mitrovica was terrible.

People from Mitrovica helped us a lot. My father came from Obilić to Nedakovac after we left our village and that KNLSM: Koliko vremena je prošlo dok ste vi čuli da je on is where he was kidnapped. nestao?

Petar: Faktički isti taj dan sam čuo da je nestao, jer javili OMPF: How long did it take you to find out that he was su mi telefonom tako da... missing?

Petar: I heard the same day that he was missing, KNLSM: Šta ste onda preduzeli? because they notified me on the phone.

Petar: Pa, ja sam prijavio, odmah, ovde u Crvenom Krstu, gde je bilo to, mislim, da se javi, da se prijavi za te OMPF: Which actions did you take? nestale. Odmah sam prijavio Crvenom Krstu, ovome u Petar: I immediately reported the case to the Red Cross Vučitrnu, ovaj Vučitrnski Crveni Krst, ovde u Mitrovici. in Vučitrn and in Mitrovica that work with those issues.

Onda Mežunarodnom Crvenom Krstu, ovaj, svim tim Then I also reported the case to the International Red relavantnim organizacijama, KFOR-u, Unmik-u, Policiji, Cross, to the KFOR, to UNMIK, police and to all relevant svima sam prijavio, dao njegov opis, sliku, i ovo sve, ali organizations. I gave them his personal description, his nista od toga. photo and other things, but nothing came of it.

OMPF: What kinds of questions were they usually asking you when you went there?

Petar: Most often they were asking me the same things like you are asking me today. The fact is that he was kidnapped and those KFOR units that were there should know best how he was kidnapped. There was practically no one else there except the local people, the neighbours, and KFOR was also monitoring the road, so they are the ones who should know best.

ZPZhML: Ju thatë se keni jetuar në Nedakovc. Si është jetuar atje?

Petar: Kemi jetuar mirë, ai ka punuar dhe ka qenë i pensionuar, ka punuar 40 vite dhe ka pasur një pension të mirë. Unë kam punuar në Nedakovc, e edhe më tutje atje është toka dhe shtëpia ime. Ne kemi pasur 5 hektarë në Nedakovc dhe kemi jetuar mirë, ai ka qenë i shëndoshë, ka qenë i zhvilluar dhe shumë i qetë për nga natyra.

OMPF: You said that you used to live in Nedakovac.

What was life like there?

Petar: We lived very well because my father had worked for a long time and he was retired. He had worked for 40 years and had a good pension. I worked on the farm.

We had 5 hectares of land and a house in Nedakovac. It is still there. We lived very well. My father was healthy, big and a very calm person.

ZPZhML: A ka pasur shumë shokë?

Petar: Ka pasur shumë shokë dhe askujt nuk i ka bërë

OMPF: He had a lot of friends?

Petar: He had a lot of friends. He did not make any

KNLSM: Šta su vas najčešće pitali kad ste otišli tamo?

Petar: Pa, najčešće su me pitali otprilike iste stvari kao ovo sad, ali, on je kidnapovan, a najbolje to znaju oni što su bili, tu te jedinice, koje su bile tu, one najbolje treba da znaju kako je kidnapovan. Jer tu faktički niko nije bio više tu sem stanovništva, i komšiluka, tu nije bilo nikog, a oni su bili tu, imali su bazu, mislim i na putu su stajali, otprilike oni bi trebali najbolje da znaju.

KNLSM: Rekli ste, znači, da ste živeli u Nedakovcu.

Kako se živelo tamo?

Petar: Pa, živeli smo dobro jer je on radio, i bio je penzionisan. Radio je 40 godina, imao je dobru penziju, a ja sam radio zemlju... imamo tu u Nedakovcu, i dalje stoji ta zemlja, ta moja kuća. Mi imamo 5 hektara tu u Nedakovcu i još gore. Živeli smo u dobrom stanju, on je bio zdrav, bio je ovako krupan, po prirodi miran.

KNLSM: Imao je puno prijatelja?

Petar: Imao je puno prijatelja. Nikoga nije dirao, i sa tim namerama on je iz Obilića i došao u Nedakovac, “Nikog

Gruaja e Petar-it Petar's wife Petarova žena keq, dhe me këtë qëllim edhe ka ardhur nga Obiliqi në Nedakovc. Mendonte se pasi që askujt nuk i ka bërë ndonjë të keqe, askush nuk do t'i bënte atij të njëjtën gjë, kështu që me këto qëllime të mira ka shkuar atje, por e gjithë kjo është shëndrruar në një fatkeqësi për të.

troubles with anyone. He used to say when he moved from Obilić to Nedakovac, “No one will harm me because I never harmed anyone”. He moved here with good intentions but unfortunately the worst happened to him.

ZPZhML: Nëse situata ka qenë e vështirë, ai, e as ju nuk keni mundur të parashikoni një gjë të tillë?

Petar: Jo, jo, jo, nuk ka mundur të parashikojë, sepse unë e di dhe mendoj se edhe të gjithë këtu e dinë, këdo qoftë në rrugë mund ta pyesni, ai me askënd nuk është

OMPF: So, the situation was difficult, but neither you nor he could have predicted something like this?

Petar: No, no, no, he could not have predicted anything like this. I know and you can ask everyone else on the

nisam dirao, nema šta ko mene da dira, ili s'nekim nešto da ima”..., s tim dobrim namerama je došao ovde, ali međutim, to se vidiš odigralo na njegovu nesreću.

KNLSM: Aha, znači, ako je situacija bila teška, on nije mogao nešto tako da pretpostavi, a ni vi?

Petar: Ne, ne, nije mogao da pretpostavi, jer ja znam i mislim i svi tu, koga hoćete možete da pitate na ulici, on ni sa kim nije imao reči, takav je čovek bio.

122 123

fjalosur, sepse nuk ka qenë një njeri i tillë.

ZPZhML: Me çka merrej?

Petar: Në vendin e punës ku ka punuar, ai ka qenë ndër të parët. Kur ka filluar këtë punë të gërmimit të shkëmbinjve, mendoj se ka qenë ndër të parët, apo i pari i cili ka filluar ta zbuloj atë tokë. Përndryshe, në shtëpi e ka dashur bujqësinë, tokën. Ka qenë i shoqërueshëm, i ka dashur shoqërinë dhe shokët.

ZPZhML: A ka qenë dikush me të cilin më së shumti ka dashur ta kalojë kohën?

Petar: Në ditët e rinisë e ka pasur shoqërinë e tij, kurse më vonë e ka dashur shtëpinë me nipër, me gjyshen dhe gruan.

ZPZhML: A ka pasur edhe ndonjë interesim për tjetër gjë, ndonjë hobi?

Petar: Ka dashur bujqësinë, tokën e ka dashur, gjithmonë ka punuar diçka kur ka qenë i lirë.

ZPZhML: Na tregoni edhe diçka më shumë për jetën e tij, p.sh. gjatë mbledhive familjare, ose në përgjithësi kur ka qenë me njerëzit e tjerë, si ka qenë, a i kanë pëlqyer gjërat e këtilla?

Petar: I ka pëlqyer shoqëria. Çdo vit ka shkuar në banjë termale, i ka çuar nipërit në det, çdo vit, e ka dashur shoqërinë, familjen, ka qenë një baba i mirë, të gjitha dëshirat brenda mundësive na i ka përmbushur. Në përgjithësi ka qenë i mirë edhe për familjen e tij, e poashtu edhe për njerëzit e tjerë.

ZPZhML: Në çfarë mënyre e kanë shikuar njerëzit e tjerë?

Petar: Të gjithë e kanë shikuar në mënyrë shumë të mirë, edhe serbët edhe shqiptarët, edhe romët ... dhe nuk di tjetër.

ZPZhML: A mund të na tregoni edhe diçka, pra filluam të flasim për situatën që ka qenë atëkohë, në vendin tuaj ku keni jetuar, në Nedakovc, në vitin 1999, keni qenë të detyruar ta lëshoni fshatin, apo jo?

Petar: Siç thashë edhe më herët, ne ishim të detyruar ta lëshonim fshatin, ne kemi pasur një kohë të caktuar, nuk e di saktësisht për një apo dy orë dhe KFOR-i i cili ka qenë i përzier me francezë dhe anglezë, nuk kemi ditur se kush po urdhëron, vetëm e di se na është thënë ta lëshojmë fshatin.

ZPZhML: Çka ka ndodhur pastaj?

Petar: Ne e lëshuam fshatin të gjithë, komplet dhe jemi

street they will tell you that he never had any problems with anyone. He was not that kind of person.

OMPF: What was his occupation?

Petar: At the beginning he worked at the excavation site.

I think he was one of the first employees in that position.

At least he was the one who first started to scoop out that land. At home he really liked to work in the field. He very much liked to socialise with people. He liked to have a lot of friends.

OMPF: Was there any special person that he liked to spend most of his time with?

Petar: When he was younger he had his friends but now he liked to stay at home with his grandchildren and his wife.

OMPF: Did he have some special interests, some hobby?

Petar: He liked agriculture. He liked to work the land a lot. He spent all of his free time working the land.

OMPF: Tell us something more about his life. For example, tell us about your family gatherings or how he interacted with people. Did he like big gatherings and things like that?

Petar: He liked to socialise a lot. Every year he went to the spa he took his grandchildren to the sea. He liked friends. He liked family. He was a good father. He did all he could do our wishes would be fulfilled. I think that he was very good to his family and to other people, too.

OMPF: What kind of opinion did other people have about him?

Petar: Everyone: Serbs, Albanians, Roma all had a great opinion about him.

OMPF: Can you now talk more about what we started to talk about at the beginning? Can you tell us about the situation in your home village, Nedakovac in the year of 1999? You had to leave your village, right?

Petar: As I said earlier, we had to leave the village. We were given a deadline to leave. I do not know exactly if it was an hour or two. There were different kinds of people at KFOR, French people, English people. We did not know who was giving orders. We just knew that we had to leave.

KNLSM: Čime se bavio?

Petar: Na poslu gde je radio on je bio jedan od prvih tamo. Kad bi počelo to hvaljenje kopa, u domovom steno, ja mislim da je među prvima, ili prvi bio, da je počeo ta otkriva onu zemlju. Inače kući je voleo poljoprivredu, zemlju. Ovako je bio društven, voleo je društvo voleo je prijatelje.

KNLSM: Da li je bilo nekoga sa kim je najviše voleo da prođe vreme?

Petar: Pa, u mladim danima je imao svoje drušvo, a sad malo stariji, voleo je kuću sa unucima, sa babom i ženom, i tako.

KNLSM: Da li je imao još neka interesovanja, neki hobi, nešto?

Petar: Pa, voleo je poljoprivredu, zemlju je voleo. Uvek je nešto radio kad je bio slobodan, i tako to.

KNLSM: Još nešto ispričajte o njegovom životu, recimo, da li je za vreme nekih vaših porodičnih okupljanja, ili uopšte, znači kada je bio sa drugim ljudima, kakav je bio, da li je voleo veća druženja?

Petar: Pa, voleo je druženja. Svake godine je išao u Banju, vodio je unuke na more, ali svake godine. Bio je takav, voleo je društvo, voleo je porodice, bio je dobar otac, želje je sve koliko je mogao ispunjavao. Bio je uglavnom, ja mislim, dobar i za svoju familiju i za druge ljude.

KNLSM: I kako su na njega gledali ti drugi ljudi?

Petar: Na njega su gledali super dobro, mnogo dobro su gledali na njega, i Srbi, i Albanci, i Romi, ovaj ... ne znam drugo.

KNLSM: Da li možete sada da nam još ispričate, znači, počeli smo o tome da pričamo, znači kakva je bila situacija tada, u vašem mestu gde ste živeli? Rekli ste u Nedakovac, je l' tako 99. godine ... je l' ste morali da napustite selo, je l' tako, posle toga?

Petar: Mi smo morali selo da napustimo, malo pre sam rekao, nama je dao određeni rok, ni ja ne znam tačno koliko sat - dva, da napustimo selo, KFOR je bio mešovit, Francuzi, Engleza, nismo ni znali ko naređuje, ni šta, samo nam je bilo da napustimo i da odemo ...

KNLSM: Šta se zatim događalo?

Petar: Pa, mi smo napustili i svi ostali, celo selo, komplet u koloni i pravac Mitrovica.

124 125

nisur në kolonë në drejtim të Mitrovicës.

ZPZhML: Pra, pasi që ka ndodhur zhdukja, ju keni shkuar që ta lajmëroni rastin, a ju ka ofruar dikush të ju ndihmoj dhe të merret me rastin?

Petar: Paj, të ju them, këto shoqata …

ZPZhML: Shoqatat familjare?

Petar: Familjet e të kidnapuarve, me seli në Beograd, kanë ardhur edhe këtu. Ata më së shumti kanë bërë në lidhje me zbardhjen e fatit të babait tim.

ZPZhML: Do të thotë se ju keni mundur t'u drejtoheni atyre?

Petar: Po, kam mundur që t'ju drejtohem atyre. Këtu në Mitrovicë, tek Raca Trifunović. më së shumti aty kam shkuar, mirëpo edhe sot e kësaj dite ato kanë qenë vetëm premtime të kota dhe në fund asgjë nuk ka patur nga krejt kjo.

ZPZhML: Më tregoni diçka më shumë për mënyrën se si keni kërkuar, nëpërmjet cilave organizata?

Petar: Paj, kam kërkuar nëpërmjet të gjitha organizatave, çfarëdo qofshin ato, kam lajmëruar dhe kam kërkuar në çdo anë, kam qenë edhe te kjo, si quhet, në Kurshumli.

Kur kam qenë në një vend ku është bërë identifikimi, mendoj se kanë qenë aty edhe organizatat e huaja, e poashtu edhe ato tonat, mirëpo pas gjithë atyre premtimeve, në fund nuk është bërë asgjë.

ZPZhML: A mos ju ka ndodhur që ndonjë njeri të vij tek ju të ju ofrojë ndonjë informatë rreth vendndodhjes së babait tuaj, e për këtë shërbim të ju kërkojë para?

Petar: Jo, jo, nuk kanë marrë para, e as që më ka kërkuar dikush, e poashtu për këtë me kohë na kanë lajmëruar edhe Shoqatat, se nëse ato të cilat janë të regjistruara nuk munden të bëjnë asgjë, atëherë nuk mundet askush tjetër.

ZPZhML: A mundeni edhe pak të më tregoni për momentin kur e keni kuptuar se babai juaj është zhdukur. Si jeni ndier atëherë?

Petar:A dini çka, kur kam dëgjuar dhe kur më kanë thënë se është kidnapuar, në fillim nuk kam besuar që është kidnapuar.

ZPZhML: A keni qenë i shokuar?

Petar: Kam qenë i shokuar, nuk kam besuar, e kam ditur që ka qenë një njeri i urtë, ka qenë një njeri që nuk ka

OMPF: What happened afterwards?

Petar: We left the village, all of us. The whole village departed in a line to Mitrovica.

OMPF: So, when the disappearance of your father happened you said you went to report it. Did anyone offer to help you with your father?

Petar: Let me tell you, these Associations…

OMPF: The Family Association?

Petar: The Association of the Families of the Missing Persons, with its main office in Belgrade, I think, came here. I want to say that they did the most regarding the disappearance, regarding finding my father.

OMPF: This means that you could turn to them?

Petar: Yes, I could turn to them here in Mitrovica, to a Mr. Raca Trifunović. I was actually turning to them most of the time. But they gave me a lot of false promises. First they promised something and in the end nothing came of it.

OMPF: Tell me a bit more about how you were searching for your father, through which organisations?

Petar: I was searching with all existing organisations. I searched everywhere possible. I also went to this place near Kuršumlija where identification was being done.

There were many organisations, ours and foreign. They were always promising something but in the end nothing would come of it.

OMPF: Did it ever happen that people offered you money in exchange for information on the whereabouts of your father?5 Petar: No, no. No one ever asked for money from me.

How would someone know about where my father is if the association and the organisations tasked with this kind of work don't know?

OMPF: Can you tell me a bit more about the moment when you found out that your father was missing? How did you feel then?

Petar: When I heard that he was missing I did not believe that he was kidnapped.

OMPF: You were in shock?

Petar: Yes, I was shocked. I could not believe it. I knew 5 She is asking in order to ascertain whether he was being extorted.

KNLSM: Onda kad je došlo do nestanka, posle toga, rekli ste da ste otišli da prijavite nestanak. Da li se možda neko ponudio da vam pomogne i da preuzme slučaj?

Petar: Pa, da vam kažem, ova Udruženja, mislim ...

KNLSM: Udruženje porodica?

Petar: Porodica kidnapovanih, sad sa sedištem valjda u Beogradu. Dolazili su i ovde. Oni su najviše dali u vezi tog nestanka da se nađe ...

KNLSM: Znači mogli ste njima da se obratite?

Petar: Da, njima da se obratim, ovde sa sedištem u Mitrovici kod Milorada Trifunović ovde, najviše oko toga išao, ali evo i dan danas bilo je lažnih obećanja, “biće ovo”, ne znam, ali na kraju svega toga ništa.

KNLSM: Znači pričajte mi malo o tome kako ste vi tražili, znači još preko kojih organizacija?

Petar: Pa, ja sam tražio preko svih organizacija, koje je god organizacija bila, preko svih organizacija, svuda sam prijavio i išao tamo kad je bilo kod Kuršumlije. Kad je bilo prepoznavanje i tu su bile te organizacije i strane, i naše, ali stalno bude neko obećanje, koje se na kraju kad uđe ovo, ono nema...

KNLSM: Dali vam se možda desilo da su vam neki ljudi sami dolazili i nudili vam neke informacije da znaju recimo, gde je vaš otac a da zauzvrat traže da im date novac?

Petar: Ne, ne, nisu uzeli, niti mi je neko tražio što se tiče novca da zna gde je, i ovi su nam na vreme nagovestili u Udruženjima da kad ne mogu te organizacije koje su zato registrovane, e neko ovako da ...

KNLSM: Da li možete još malo da mi ispričate o tom trenutku, kad ste saznali da je on nestao, kako ste se osećali tada?

Petar: Pa, znate šta, kad sam čuo i kad su mi rekli da je kidnapovan ja isprva u to nisam verovao, ... da je kidnapovan.

KNLSM: Bili ste u šoku?

Petar: Bio sam u šoku. Nisam verovao. Znao sam da je miran, da je takav čovek da nema ko da ga kidnapuje, nema.

KNLSM: Da ne postoji razlog?

Petar: Nema razloga da mora da bude kidnapovan.

126 127

pasur askush arsye që ta kidnapojë.

ZPZhML: Që nuk ka pasur arsye?

Petar: Nuk ka pasur arsye që të kidnapohet dhe muajt e parë, dytë, tretë dhe ndoshta një vit, kam shpresuar se do të gjindet, e poashtu se do të ndodhë diçka në mënyrë që ai të lirohet, pasi që nuk ka pasur arsye të kidnapohet. Nuk është marrë me ndonjë punë të dyshimtë, kështu që nuk ka pasur ndonjë arsye të kidnapohet. Ai vetëm ka punuar punën e tij, pastaj është

that he was a very peaceful person, that there was no reason for him to be kidnapped.

OMPF: You were sure that there was no reason?

Petar: Yes. There was no reason for him to be kidnapped. For the first two to three months, or maybe for a year, I was hoping that they would release him; that something would happen that would enable him to be released because there was no reason for him to be kidnapped. He was not working in any suspicious jobs,

Prvih mesec, dva, tri nadao sam se, ima i više možda i godinu dana, da će da bude pušten, i da će da dođe do nečega, da dođe do puštanja, nema razloga da on bude kidnapovan. Jer se s'nikakvim poslovima nije bavio ili nešto tako da bi mogao da bude kidnapovan. On je striktno taj posao radio, izašao posle u penziju, radio zemlju, bio dobrosa komšilukom, svi su ljudi znali.

KNLSM: Pa, recite mi šta ste tada očekivali, tada pre šest godina?

pensionuar, dhe të gjithë fqinjët e kanë njohur si të tillë.

ZPZhML: Më thuani çka keni pritur, atëherë, para gjashtë vitesh?

Petar: Vitin e parë kam pritur që të gjindet ose lëshohet, dhe kështu pas kësaj, e dini, ka pasur shumë premtime se janë të gjallë, jo ashtu jo kështu, jo andej jo këndej dhe pastaj...

ZPZhML: Çfarë prisni tani?

Petar: A dini çka tash ... unë më së shumti pres nëse është e mundur të gjindet, bile së paku t'i gjinden eshtrat, që njeriu t'i merr ato dhe t'i varrosë dhe të dijë se ku do të jetë varri i tij. Tani është shumë vështirë, të pëlqeu apo jo, gjithnjë do të mendosh për këtë. Edhe pse vet njeriu i ka një mijë probleme dhe poashtu jemi të përndjekur, ne nuk kemi shitur atje asgjë, e as nuk i kemi dhënë fund krejt këtyre vuajtjeve. Do të jetë shumë vështirë duke i pa gjërat se si qëndrojnë.

ZPZhML: Si jeni tani ju si njeri?

Petar: Më lejoni t'ju them (kollitet) nuk e di, si t'ju shpegoj, koha e bën të veten, vitet kalojnë, njeriu bëhet më nervoz dhe më i ngarkuar psiqikisht, gjithnjë e ka një pasiguri dhe ... poashtu edhe në familje është gjendje e njejtë, asgjë nuk mund të zgjidhet shpejt, kurse problemi më i madh është nëna, e cila është e vjetër, e lindur në vitin 1931, dhe ajo gjithmonë...ajo nuk do të mundej të vinte e as të jepte ndonjë intervistë, dhe me sa di unë, ata kanë jetuar shumë mirë në martesë.

ZPZhML: Ju thatë se familja juaj ka ndryshuar, çka tjetër ka ndryshuar?

Petar: E dini çka, në momentin kur njeriu e lëshon shtëpinë e tij, vendin ku ka lindur, çdo gjë ndryshon.

Gjithçka ka ndryshuar edhe mënyra e jetesës ka ndryshuar.

ZPZhML: Çka prisni tash nga jeta?

Petar: Kur njeriu bëhet më i vjetër , e din si mendon, çfarë do të bëj (qeshet pak), fëmijët, nipërit...në fund mbetesh pa asgjë...kështu është kjo. Presim që diçka të zgjidhet në të mirë, të ndryshohet gjendja jonë, që mos të na lënë në mëshirën e dikujt tjetër, dhe të mos na mbetet vetëm neve që të gjindemi si të mundemi, të vendoset a do të jetë kështu a ashtu.

ZPZhML: Si mundeni që të gjeni tash një përkrahje të

so there were no reasons for the kidnapping. He had his job and then he retired. He worked on his land. He had good rapport with his neighbours. They all knew him.

OMPF: What were you expecting six years ago?

Petar: Within the first year I expected that he would be found or released. But afterwards there were a lot of promises that he was alive, and then…

OMPF: What do you expect now?

Petar: Well, you know…More than anything else I expect to find him, to find at least his remains so we can bury him, to know where his grave is. It is very difficult.

Whether you like it or not, you are always thinking about it. We have a lot of problems: we were expelled. We did not sell any of our property there. It is very difficult for us.

OMPF: You told me about your expectations. Can you also tell me what else changed within those six years?

Petar: Let me tell you (coughing). I do not really know how to explain this to you. Time leaves its mark. Years pass by and you get angry and stressed. You are constantly in some uncertainty and it is difficult for the family, too. This is our biggest problem. My mother is old. She was born in 1931. She could not even come to this interview. She had a good marriage with my father.

OMPF: You said that your family has changed? What else has changed?

Petar: When someone leaves his house, his homeland, everything changes. Everything has changed, together with the way of life.

OMPF: And what is guiding you in your life now?

Petar: When a person is getting older you know how he thinks about what the children and grandchildren will do (smiles a bit). It is difficult when a person is left without anything. I expect that something will solve this situation positively for me. The circumstances for us will change.

We will not be at the mercy of others and we will not be abandoned. We will resolve our situation as best as possible.

Petar: Očekivao sam prvih godinu dana da može da bude nađen, ili pušten, i tako to, al' posle toga više, znate, bilo je mnogo obećanja “živi su, pa ovo, pa ne znam, tamo su, ovamo su ”.., ali posle ...

KNLSM: A šta sada očekujete?

Petar: Pa, znate šta, sad ovaj … ja najviše, na primer, očekujem kad bi mogao da se nađe, makar njegove kosti, da čovek zna da uzme to, da sahrani negde, da zna gde mu je grob. Jer sad je to teško, i zamena,... čovek hteo ne hteo, uvek mu dođe da misli na to. I ako čovek sam ima nekad hiljadu problema i proterani smo, nismo tamo ništa ni prodali, ni otuđili kraj svih tih muka, i onda kad bi čovek makar to mogao da kaže, ali kako stvari stoje i to je teško.

KNLSM: Kako ste vi sada, kao osoba?

Petar: Pa, da vam kažem ja (kašlje), ne znam, kako da vam objasnim, vreme učini svoje, godine prođu, čovek postane nervozniji i psihički je opterećen, uvek ima neku stalnu neizvesnost i ... teško... i u familiji je tako, ništa se ne rešava, znaš, a taj nam je problem najveći, i majka ona je isto stara, 31. godište, i ona stalno, mislim ... Ona ne bi mogla ni da dođe, ni da da ovaj intervju, jer znam, dobro su živeli u braku pa tako ...

KNLSM: Znači, rekli ste da se vaša porodica promenila. Šta se još promenilo?

Petar: Pa, znate šta, čim čovek napusti svoju kuću, svoje mesto gde se rodio, sve se promeni. Sve se promenilo.

Nema tu... i način života tu, nema ...

KNLSM: I šta sada vodi u životu?

Petar: Pa, sada čovek što je stariji, znaš kako razmišlja, šta će da rad (smeje se malo), deca, unučad, znate otprilike kako je čovek ... Kraj svega ostane bez ičega ..., tako je to. Očekujemo da će nešto da se reši na bolje, da se završi status, da neko nešto preduzme, o nama, da nas i dalje ne ostave tako na milost i nemilost, pa da reše da li dža ili bu ...,

KNLSM: I, kako sada uspevate, kako sad možete da nađete neki svoji unutrašnji oslon, nekako sebe da ohrabrite?

OMPF: From where do you get your inner support? How Petar: Pa, znate šta, ovaj ja …Hteo ne hteo, ko je živ mora da živi, da se snalazi, kako može i ume ..., e to je do you keep yourself going? to, drugo ne znam šta.

Petar: You know, whether I like it or not I need to live and I need to find a way out. I don't know what else to KNLSM: Ja sam htela sam da vas pitam još nešto tell you.

128 129

brendshme dhe të ndjeheni të fortë?

Petar: E dini si...të pëlqen apo jo, kush është i gjallë duhet të jetojë, të jetojë dhe të gjendet si din dhe si mundet, dhe kjo është e gjitha, tjetër nuk di.

ZPZhML: Desha të ju pyes edhe diçka lidhur me babain tuaj. A ju ka mësuar diçka që ju kujtohet tani?

Petar:Paj, ai ishte një njeri i vyeshëm, ishte shtëpiak ... Si t'ju them, ishte i edukuar në mënyrë patriarkale, kështu është sjellur edhe në familje dhe ishte shumë komunikues. Na ka mësuar në familje se si të bëhemi mikpritës, të duam punën që e bëjmë rreth tokës dhe një rreth i gjerë njerëzish e ka njohur si të tillë.

ZPZhML: Dhe këtë e ka përcjellur tek ju?

Petar: Këtë e ka përcjellur edhe tek unë edhe tek familja, ky ka qenë qëllimi i tij, sepse ka qenë një njeri i tillë, ka shkuar nga Obiliqi në Nedakovc, askujt nuk i ka bërë keq, dhe shikoni se çfarë i ndodhi në fund.

ZPZhML: Çfarë bëni ju që ta kujtoni atë?

Petar: Paj, si t'ju them, e kam fotografinë e tij, njeriu nuk mund ta humb kurrë...

ZPZhML: Mos ekziston, ndoshta, ndonjë ditë apo vend i veçantë, diçka që ju sjell ndërmend kujtimet për të?

Petar: Janë disa gjëra të tij që na e kujtojnë, përndryshe, mendoj se te secili njeri është normale që ta kesh gjithmonë në mendje dhe të mendosh për të.

ZPZhML: Kjo ishte e tëra çka dëshiroja t'ju pyesja, a keni diçka të shtoni?

Petar: Nuk kam asgjë tjetër për të shtuar, i kam thënë të gjitha.

ZPZhML: Ju falemnderit.

Petar: Faleminderit edhe juve.

Në kohën e botimit Dushan Brakus është ende i zhdukur

OMPF: I also wanted to ask you one more thing regarding your father. Did he teach you anything? Can you tell me some of your memories about him?

Petar: He was a hard working man. He was a real housekeeper. How should I tell you. He was raised in a patriarchal way and that is how he behaved in the family.

He was very communicative. He taught us to be good hosts and to love to work with the land. A wide range of people knew him as such.

OMPF: So this was his legacy?

Petar: Yes. I think that he passed all of that on to me and the family. I guess that was his intention. He moved from Obilić to Nedakovac and didn't harm anybody. In the end you see what happened to him.

OMPF: What do you do now to remember him? Is there anything special?

Petar: Well, I have his picture, and he was not a person that you can forget easily.

OMPF: Is there a special day or place to memorialise him, or one that reminds you of him?

Petar: We have some of his things that remind us of him. I think that it's normal that I have him in my thoughts permanently.

OMPF: That was all I wanted to ask you. Is there something that you would like to add?

Petar: Well, no … what else could I say. I told you everything I had to say.

OMPF: Thank you.

Petar: Thank you, too.

At the time of publishing Dushan Brakus is still missing.

vezano za nestalu osobu. Da li vas naučio nečemu, nešto po čemu ga se sećate sada?

Petar: Pa, on je bio vredan čovek, bio je domaćin ...

Kako da vam kažem, bio je patriarhalno vaspitan, i tako se i u familiji odnosio. Bio je komunikativan, naučio nas je u familiji da budemo domaćini, da volimo to što radimo zemlju. Takvog ga je širok krug ljudi znao.

KNLSM: I to je vama preneo?

Petar: I to je preneo na mene i na familiju. On je tako, sa tom namerom, takav je bio čovek. “Otišo sam iz Obilića u Nedakovac, nisam nikog dirao”., nikog i nije, i eto, vidiš na kraju.

KNLSM: Šta vi sada radite kako biste sećali njega? Da li imate nešto?

Petar: Pa, ja se ovaj, kako da vam kažem, imam tu njegovu sliku, i njegovo, to čovek ne može nikad da izgubi ...

KNLSM: Da li možda postoji neki dan, neko mesto, nešto što vas podseća na njega?

Petar: Pa, imaju neke njegove stvari koje podsećaju na njega. Inače, on je kod svakog čoveka, ako je normalno to, to je stalno u mislima, uvek stoji.

KNLSM: Pa, eto ja sam htela to da vas pitam. Da li možda imate još nešto što ste propustili da kažete?

Petar: Pa, nemam, ... šta bi imao više da kažem, rekao sam sve što bi pričao.

KNLSM: Hvala vam.

Petar: Hvala i vama.

U vreme izdanje Dusan Brakus je još nedostajan.

130 131

I INTERVISTUARI: / INTERVIEWEE: / INTERVJUISANA:

SHEQAJDIN DURGUTI RAHOVEC / ORAHOVAC INTERVISTUESI: / INTERVIEWER: / INTERVJUISTA:

FATMIRE SHALA

Zyrtare Psikosociale në ZPZhML / Psychosocial Officer in OMPF / Psihosocialna Radnica u KNLSM

DATA E INTERVISTIMIT: / DATE OF INTERVIEW: / DATUM INTERVJUISANJA:

05.01.2006

ZPZhML: A mund të prezantoheni?

Sheqajdini: Unë jam Sheqajdin Durguti, nga Rahoveci.

OMPF: Would you present yourself?

Sheqajdin: My name is Sheqajdin Durguti, from Rahovec.

KNLSM: Da li biste mogli da se predstavite?

Sheqajdin: Ja sam Sheqajdin Durguti iz Orahovca

ZPZhML: Ne kemi kuptuar se ju gjatë luftës keni humbur djalin tuaj. Para se të flasim për kohën e luftës a mund të na tregoni për jetën tuaj para lufte, si keni jetuar në familjen tuaj?

Sheqajdini: Ne kemi qenë familje gjashtë anëtarëshe.

Kemi pasë dyqanin tek shkolla “Isa Boletini” dhe kemi jetuar me një mënyrë të them mirë sepse kam qenë TV mekanik edhe djali më ka ndihmuar. Shpesh na mërzitshin policët sepse ata vinin pa para por që patjetër u dashke me ju punuar.

OMPF: We have learned that you lost your son during the war. However, before we talk about that time, would you talk about your family life before the war?

Sheqajdin: There were six of us. We had a store down near the "Isa Boletini School”. I can say that we had a good life because I was a television mechanic and my son would help me. However, the police would frequently bring things to fix, which they wouldn't pay for, but we had to do the work anyway.

KNLSM: Saznali smo da ste tokom rata izgubili vašeg sina. Pre nego da počnemo da govorimo o vremenu tokom rata, da li bi ste mogli nešto reći o vašem životu pre rata, kako ste vi ziveli u vašoj porodici?

Sheqajdin: bili smo šestočlana porodica. Imali smo radnju kod škole “Isa Boletini”. Živeli smo, da kažem, dobro, zato što sam ja bio TV-mehaničar i što mi je sin pomagao. Ali je uvek dolazila policija, dolazili su bez para tako da se trebalo raditi.

ZPZhML: A mund të na tregoni për djalin, çfarë moshe ka pasë edhe nëse ju mundeni me na përshkru atë?

Sheqajdini: Djali im ka qenë Arben Durguti. Nuk ka qenë shumë i gjatë, jo shumë i shëndoshë, ka qenë 28 vjeç në atë kohë. Ai ka pasë të përfunduar shkollën e mesme edhe mandej prej meje e ka trashëguar zanatin si TV mekanik. Ka punuar shumë më mirë se unë, madje ka qenë në këto garat në nivel të komunës, ku ai ka qenë një ndër të parët. Medalen e artë e ka marrë për tre lëndë: automatikë, kibernetikë edhe elektronikë në Kosovë. Mandej medalen e bronzit e ka marrë në ishJugosllavi, kur ka marrë pjesë atje dhe e ka zënë vendin e dytë. Kam kujtuar që do të bëhet diçka, po lufta për fat të keq ia mori jetën edhe mbetem edhe ne pa të.

OMPF: Can you tell us something about your son? How old was he? What did he look like?

Sheqajdin: My son's name is Arben Durguti. He wasn't tall or heavy. He was 28 years old. He finished high school and inherited his profession as a television mechanic from me. He was a much better worker than I was. He even took part in a municipal competition and won the gold medal for three subjects: auto-machinery, cybernetics and electronics. On the Kosovo-wide level he won the bronze medal and in the ex-Yugoslavia competition he was second place. I thought he would make something of himself, but unfortunately the war took his life and now we are left without him.

KNLSM: Možete li nam reći malo više o vašem sinu.

Koliko je godina imao, i dali bi ste mogli reći kako je izgledao?

Sheqajdin: Moj sin je bio Arben Durguti, nije bio baš visok, nije bio krupan, mislim, bilo mu je 28 godina tada.

Završio je srednju školu. Kasnije je nastavio sa zanatom kojeg je nasledio od mene kao TV mehaničar. Radio je mnogo bolje od mene. Bio je mada i u opštinskom takmičenju, bio je jedan od prvih, zlatno medalju je dobio za tri predmeta: automatiku, hibernetiku i elektroniku na Kosovu. Kasnije i bronzanu medalju u bivšoj Jugoslaviji, kad je bio na drugom mestu. Tako da sam mislio da će postati neko, ali rat mu je oduzeo život, tako da smo ostali bez njega.

ZPZhML: A ka pasë shumë shokë Arbeni? Si ka kaluar me ta?

Sheqajdini: Ka pasë shumë shokë. Shumë mirë ka kaluar me ta edhe të gjithëve i'u dhimbset. E shoh që tani afër varrit të tij ata kthehen edhe i lënë cigare aty.

Domethënë, po i falenderohen edhe pas (emocionohet

OMPF: Did Arben have a lot of friends? How were his relations with them?

Sheqajdin: He had a lot of friends and was very close to them. Now, they all feel very sad for him. I can see how they go to his grave and leave cigarettes for him, which means they are thanking him even after (emotional,

KNLSM: Da li je Arben imao društva? Kako je prolazio sa njima?

Sheqajdin: Imao je mnogo društva. Dobro mu je išlo sa njima. Sada svima njima je žao, vidim da i sad kod njegovog groba idu. Ostavljaju mu cigare tu, tako da sa time mu se zahvaljuju (potresa se, stane nekoliko

132 133

ndalet disa sekonda dhe qanë) vdekjes së tij.

stops for a moment and cries) his death.

momenata i plače) i posle njegove smrti.

ZPZhML: Me kë ka qenë më i afërt Arbeni në familje?

Sheqajdini: Më i afërt ka qenë me nënën. S'ka pasë shumë kohë me dalë, se natën punonte me televizorë.

OMPF: Who was he closest to within the family?

Sheqajdin: He was the closest with his mother. He didn't have time to go out; he stayed inside, mostly fixing televisions.

KNLSM: Sa kime u porodici je Arben bio blizak?

Sheqajdin: Bio je najviše blizak sa majkom. Nije imao vremena da izlazi napolje jer je uvek bio zatvoren, celu noć je radio sa televizorima.

OMPF: Did Arben support his family in any way?

Sheqajdin: Yes of course, very much. He took care of our family. Our other son, Ilir, who was in Holland for ten years helped a bit, but we mostly depended on Arben.

KNLSM: Da li je Arben doprinosio za porodicu na neki nač in?

Sheqajdin: Da sigurno, i to mnogo! Cela naša porodica je bila u njegovim rukama. Iako mu je brat već deset godina u Holandiji, on nam je malo pomagao, ali smo više od njega očekivali.

ZPZhML: A ka kontribuar Arbeni për familjen në ndonjë mënyrë?

Sheqajdini: Po, sigurisht, shumë bile. Gjithë familja kemi qenë në dorë të atij, megjithë që e ka pasë vëllaun Ilirin dhjetë vite në Holandë edhe ai na ka ndihmuar diçka mirëpo ne kemi pritë më se shumti prej Arbenit.

ZPZhML: A ju kujtohet ndonjë moment i veçantë që e keni pasur në familje kur ka qenë edhe Arbeni?

Sheqajdini: Moment i veçantë ka qenë kur kemi bëre Arbenin edhe Ilirin synet. Ajo ka qenë një ngjarje me e madhe për familjen tonë. Kemi pasë mysafir për hatër të tyre dhe ahengu dasmor ka qenë në nivel.

OMPF: Can you recall a special moment in your family, with Arben?

Sheqajdin: A special moment was when Arben and Ilir were circumcised. That was the biggest event for our family. We had a lot of guests and nothing was spared for this celebration.

ZPZhML: A jeni familje religjioze? Sa i përcjellni këto ritet fetare?

Sheqajdini: I përcjellim këto ritet fetare. Unë jam në ritin Rifai, në Rahovec egziston ajo.

OMPF: Are you a religious family? Do you practice all the rituals?

Sheqajdin: Yes, we follow the religious rituals. I am of the Rifai [Sufi] order, which we have in Rahovec.

ZPZhML: Po Arbeni, sa ka qenë religjioz?

Sheqajdini: Ka qenë, por i kam thanë: ”Ti je i ri, mandej e vazhdon”.. Por ja nuk u bë - për fat të keq.

OMPF: Was Arben religious?

Sheqajdin: He was, but I told him: “You are young. You can continue later”. But, unfortunately it didn't turn out that way.

ZPZhML: Si po ndiheni kur po i kujtoni ato kohë kur keni qenë të gjithë bashkë si familje, me Arbenin?

Sheqajdini: Tani krejt se si po ndihem e tregon kamera.

Por duhet me i përballu të gjitha, çka kem me ba!

ZPZhML: Tani nëse mundeni po flasim për kohën e luftës. Si ka filluar lufta në rrethin tuaj?

Sheqajdini: Ne ku kemi jetuar në atë rreth që quhet “Lagjja nalt”. Aty Arbeni ka qenë gjithnji aktiv me ushtri, sepse një pikë e UÇK–ës ka qenë afër shtëpisë. Arbeni i furnizonte me ujë të pijes ushtarët edhe ato të gjitha çka ai ka mundur me i bërë.

ZPZhML: Si kanë filluar ato aksionet e policisë apo ushtrisë në rrethin ku ju keni jetuar?

Sheqajdini: Së pari po tregoj që ne e kemi pasur shtëpinë të lëshuar për votime në vitin '90-të. Kemi pasë roje privatë me e ruajt shtëpinë tonë. Unë me shoqen time ato gjëra të cilat kanë qenë sekrete i kemi pasur ne, sepse po të vjen policia me na pengu, me i marrë ato koferat e votimit dhe me i fsheh. E pikërisht për atë shkak mandej djalin, ky polici,(që nuk ka qenë polic aktiv, po ka qenë polic që e kanë vesh gjatë luftës) ishte Z.M prej Rahovecit, gjatë bombardimeve të NATO-s e ka pa djalin tim tek shtëpia e vëllaut tim edhe i ka thënë: “Arben ty të kam në sy, patjetër kam me të vra ta dish këtë. Për shkak

OMPF: How do you feel when your recall those times when you were together as a family, with Arben?

Sheqajdin: The camera shows how I feel. What to do?

We have to face everything.

OMPF: If it is possible, could we talk about how the war began in your area?

Sheqajdin: We used to live in the area [of Rahovec] called “the Upper Neighborhood”. Arben was active with the KLA, because they were positioned close to our house. He would bring drinking water to the soldiers and other odds and ends.

OMPF: How did the police or military actions begin in your neighborhood?

Sheqajdin: First of all, I had allowed my house to be a voting site for the 1990 elections. Civilians guarded our house in a private capacity. In the event that the police – who were not regular police, but had put on the uniform during the war - came, my wife and I would hide the ballot boxes. This is why our son was vulnerable.

During the NATO bombing Z.M. from Rahovec, dressed in uniform saw my son at my brother's place and said to him: “Arben, I am watching you and I will kill you – just so

KNLSM: Sada dali biste nam rekli neki značajan trenutak, kojeg ste imali u vašoj porodici kad je Arben bio tu, kojeg se sećate?

Sheqajdin: Značajan trenutak je bio kad smo Arbena i Ilira osunetili. To je bio najveći dogaðaj za nas, za našu porodicu. Zvali smo goste za njega. Ceremonija je bila na nivou!

KNLSM: Vi kao porodica, da li ste religiozna porodica, mislim da li praktikujete verske rituale?!

Sheqajdin: Da, praktikujem verske rituale. Inač e ja sam u ritu Rifaj, u Orahocvu to postoji.

KNLSM: Koliko je Arben bio religiozan?!

Sheqajdin: Bio je, ali sam mu rekao: „Ti si još uvek mlad, nastavićeš kasnije.“ A evo, nije se tako desilo, nažalost!

KNLSM: Kako se osećate kad se sećate tog vremena, kada ste svi bili zajedno kao porodica, sa Arbenom?

Sheqajdin: Kako se osećam, sad samo kamera može protumačiti. Moraću sve preboleti, nemam drugih mogućnosti.

KNLSM: Sada ako možemo početi malo pričati o ratnom vremenu? Možete li nam reći kako je rat počeo u vasoj sredini?!

Sheqajdin: Mi smo živeli u krugu zvanom - “Gornje naselje”. Tamo je Arben uvek bio aktivan sa vojskom, jer je bio jedan punkt OVK blizu naše kuce. Arben je donosio vodu za vojnike I sve ostalo što je mogao.

KNLSM: Kako su počele akcije policije i vojske u mestu gde ste vi ziveli?

Sheqajdin: Prvo da kazem da smo pustili na raspolaganje kuću za izbore 90'ih. Imali smo privatne čuvare, koji su nam čuvali kuću. Ja sam sa suprugom, imali smo tajni, ako neko doðe, policija da nam smeta, ja i moja supruga da uzmemo one izborne kutije i da ih

Motra e Arbenit Arben's sister Arbenova sestra që e keni pasur shtëpinë të lëshuar për votime, atë dikush duhet me e pagu. Ne duhet me të likuiduar patjetër”.

you know. You and your father have made your house available for the elections. Someone needs to pay for that – we are definitely going to liquidate you”.

sklonime odatle, i sakrijemo. Baš i zbog toga, sina... ovaj policajac, u stvari on nije bio aktivni policajac nego obukao je uniformu tokom rata, Z. M. iz Orahovca, tokom NATO bombarovanja, video je mog sina kod kuce moga brata, i rekao mu je: „Arbene, imam te u šaci, tebe ću ubiti, da znaš to. Pošto si pustion kuću za izbore, neko mora platiti. Mi te moramo likvidirati.“

ZPZhML: Ju pasi e kuptuat këtë gjë që do të thotë djali i juaj është në rrezik; a u munduat me u organizu në ndonjë mënyre se si me e shpëtuar, si me u largu prej aty Arbenin? Apo si kanë rrjedhë ngjarjet masandej?

Sheqajdini: Më së shumti e ka ndëgjuar nënën, të cilës edhe i ka thënë: “Unë s'dua me u largu i gjallë prej Rahovecit, asesi, vetëm i vdekur. Unë këtu kam lindur

OMPF: After it became clear that your son was in danger did you try to find a way to escape, to leave? What happened afterwards?

Sheqajdin: He mostly listened to his mother, to whom he said, “I will not leave Rahovec alive. I was born here and KNLSM: Kad ste saznali o ovome, znali ste da je vaš sin I want to die here”. Our other son from Holland begged u opasnosti, da li ste probali da organizujete na neki our family so many times: “Go to Macedonia where I način da ga spasite ili da ga sklonite odavde. Kako je

134 135

edhe këtu dua me vdekë”. E ka lutur vëllau shpeshherë prej Holandës, i ka thënë: “Hajde në Maqedoni, atje e kam shokun më të ngushtë”, që me u largu edhe krejt familja por Arbeni kurqysh s'ka desht me shku atje.

have very close friends”, but Arben didn't want to leave.

OMPF: Could you tell us what happened up to the moment Arben was taken?

Sheqajdin: Arben, together with his friends, Mehmet ZPZhML: A mundesh me na treguar si kanë rrjedhë Sylka and Tefik Neziri, and a neighbour, Fatmir Bugari, ngjarjet deri në momentin kur është marrë Arbeni? were hidden in the attic. During the day Arben went into Sheqajdini: Arbeni është fsheh nëpër tavana me shokët the courtyard with Mehmet Sylka who asked Arben e vet dhe kojshitë që kanë qenë aty, Fatmir Bugari edhe whether they “should go to the house of Vehap Qanta for dy shokët - Mehmet Sylka dhe Tefik Neziri. Ditën Arbeni a while?” A neighbour told Tefik to run away because the ka dalë në oborr aty me Mehmet Sylkën, ai cili e ka police were following them. Mehmet Sylka stayed at the pyetur: “A të shkojmë të rrimë pak në shtëpinë e Vehap Vehap Qanta's house. Arben was first, and Tefik Qantës?”. Një kojshi i ka thënë Tefik Nezirit: “Të ikim se followed. They saw that soldiers had surrounded the policia po na përcjell”.. Mehmet Sylka ka qëndruar tek neighbourhood, and one said to Arben, “Come here!” in shtëpia e Vehap Qantës. Arbeni ka dalë përpara, Tefiku pas tij. Aty ata i kanë parë ushtarët që e kanë rrethuar atë Serbian and Arben went and Tefik hid himself.

Meanwhile, police had also gone to arrest Hamez lagjen aty. Ai ushtari i ka thënë:”Eja këtu-dogji vamo” Korenica, who was director of the “Isa Boletini” School. serbisht, dihet. Arbeni shkoi ndërsa Tefiku u fsheh kur a The police were with a red minivan with a “PR” [Prishtina ka parë që Arbenin e kanë marrë. E në atë kohë kanë vehicle] registration. B.B., the head of the group of ardhë policia me arrestu Hamëz Korenicën, që ishte drejtor i shkollës “Isë Boletini”. Policët kanë qenë në një soldiers, was particularly nasty. He was a soldier, not a kombi të kuq me regjistrim “PR”1. Më kryesori ndërmjet policeman. He grabbed Arben and put him in the atyre ka qenë B.R me pseudonim “Maçorr”. B.R s'ka minibus, which went down the road. I was told that qenë policë, por ka qenë ushtarë. Ky “Maçorri”, apo B.R police and soldiers had taken Arben. është vërsulur përmbi Arbenin. Ata e kanë futur në kombi Arbenin edhe janë nisur tëposht. Mua më treguan që OMPF: Who told you? policia edhe ushtria e kanë marrë Arbenin.

Sheqajdin: The whole family found out immediately, because the capture took place right behind my home, ZPZhML: Po kush ju tregoi? just up the road at Fadil Dula's house. They had seen Sheqajdini: Familja, aty menjeerë ne e morëm vesh, him and they told us that Arben was taken, that he was sepse aty afër ka ndodhë ngjarja, aty përmbi shtëpinë put in that infamous minibus that went down the road. time, tek rruga kryesore që është shtëpija e Fadil Dulës.

B.B., the driver of the car, was sitting with Zh.M., who Ata e kanë parë edhe n'a treguan neve që e morën was a soldier. A policeman was sitting cross-legged in Arbenin dhe e futen në kombi, në atë kombi famëkeq the back of the minivan with Arben who was sitting on a edhe kanë shkuar tëposhtë. Ky B.B e ka voztur kombin, chair. The policeman, already drunk, continued drinking e me të ka qenë edhe Z.M. Të dytë këta kanë qenë 1 ushtarë të ulur përpara në kombi. Një polic tjetër ka qenë raki . In the meantime, my wife, Nexhmije, and my daughter, Teuta, continued to look for Arben. First they këmbëkryq i ulur, e Arbeni ka qenë përmbrapa në kombi. went to the police who said, “We don't know about the Arbeni ka qëndruar në karrikë, e ky polici ka qenë red minibus. Maybe you'll see it on the road, but we këmbëkryq. Ka qenë i dehur, shishen një kilshe përpara e mbante dhe vazhdimisht e pinte rakinë. Ndërkohë ka don't know where it is”. Nexhmije and Teuta saw it and dalur edhe shoqja Nexhmije me gjithë vajzën Teutën me stopped it. My wife went in front of the minivan, waving e kërku djalin. Kur vijnë këtu lypin, shkojnë në polici atje, her hand and shouting: “Either stop, or run over me”, policia i thonë:”Valla, atë kombi nëse e sheh rrugës se because we knew that 'idiot' [the driver]. I don't know ne nuk dimë ku është”. Rrugës, shoqja ime e takon atë how to describe him. We knew B.B. because he would kombi me gjithë vajzën Teutën edhe e ndalin. Shoqja i frequent our repair shop and never pay for the work. del përpara edhe i thotë sepse e kemi njoftë atë idiot, Arben would fix his television, cassette player, and car. qysh me u shpreh! B.B e kemi njoftë, se vinte The driver stopped the minivan and said, “What do you shpeshherë tek ne që pa para i ndreqte Arbeni want?” to my wife. She said, “Let Arben go. Where are gjithmonë televizora apo çka ka pasë, magnetofona të you taking him?” The drivers answered, “Okay, wait until kerrit e kështu. Iu del përpara shoqja edhe me dorë ua bën: “Ndalu ose shkelum mua”; B.B e ndal kombin edhe the other guy gets better because he is drunk. We will e pyet shoqën time: “Çka po doni?”, ajo i thotë:”Arbenin let Arben go later”. At the same time, my daughter went me na lirua”, ai thotë:”Ani bre, le të qetësohet ky sepse i behind the minivan where Arben was - the door was open - and she said in Serbian: “Let my brother go”. dehur është pak, e lirojmë mandej”.

1 Sipas sistemit Jugosllav për tabelat e regjistrimit të automjeteve “PR” ishte për Prishtinën.

1Brandy, a favourite drink in the former Yugoslavia and other parts of Eastern Europe.

sve to išlo?

Sheqajdin: Najviše je slušao majku... rekao je svojoj majci: “Neću otići iz Orahovca živ, samo mrtav”. Rekao je: “Ja sam se ovde rodio i ovde ću umreti” Brat koji je u Holandiji ga je mnogo puta molio: “Idi u Makedoniju, tamo mi je najbolji prijatelj”, kako bi cela porodica otišla odavde, ali Arben nije nikako hteo itići tamo.

KNLSM: Možete li nam reći kako se razvijala situacija do trenutka kada su Arbena odveli?

Sheqajdin: Arben se sakrio na tavanima sa drugarima i komsijama koji su bili tu, Fatmir Bugari i jos dva prijatelja Mehmet Sylka i Tefik Neziri. Tokom dana Arben je izašao u dvorište sa Mehmet Sylkom, koji ga je pitao:“Da odemo malo do kuće Vehapa Ćante?“. Jedan je komšija rekao Tefiku Neziriju: “Bežimo, jer policija nas prati”.

Mehmet Sylka je ostao kod kuce Vehapa Ćanta. Arben je prvi izašao, Tefik posle njega. Tada su videli vojnike koju su opkolili naše naselje tu. Vojnik je rekao: “Doði ovamo!” i to, zna se, na srpskom. Arben je otišao, a ovaj (Tefik) se sakrio kad je video da su odveli Arbena. U tom času, policija je došla i uhapsila Hamzu Korenicu, koji je bio direktor škole “Isa Boletini”. Policija je bila sa jednom crvenim kombijem sa PR registracijom. Glavni meÐu njima je bio B. R. On nije bio policajac nego vojnik. Ovaj B. R., napao je Arbena. Oni su strpali Arbena u kombi i pošli su na dole. Meni su rekli da su vojska i policija odveli Arbena.

KNLSM: I ko vam je to rekao?!

Sheqajdin: Porodica, odmah je saznala zato što su blizu bili. Tu se sve desilo malo preko moje kuće, kod glavnog puta. Tu blizu kuće Fadilja Dula, oni su videli i rekli nam da su odveli Arbena. „Strpali su Arbena u kombi, u tom neslavnom kombiju, i otišli su na dole.“ Kombi je vozio onaj B. B., sa njim je bio i Ž.M., oboje su sedeli ispred u kombi. Jedan je drugi policajac sedeo pozadi sa Arbenom. Arben je sedeo tu na tom sedištu, gde je taj policajac sedeo. Bio je pijan, imao je ispred sebe flašu rakije koju je neprestano pio. U meðuvremenu moja žena Nedzmija i kćer Teuta su izašle da potraze sina. Došle su ga tražiti ovde, otišli kod policije, policija im je rekla: “Taj kombi ako možeš videti na ulici jer mi ništa ne znamo. Moja supruga zajedno sa kćerkom Teutom je srela taj kombi na ulici i zaustavili su ga. Moja supruga stala je ispred kombija i rekla... pošto smo poznavali tog idiota, kako da se izrazim. Budu smo poznavali jer je često dolazio kod nas, Arben bi mu uvek bezplatno popravljao televizor ili bilo šta što bi on imao, magnetofon kola i tako. Stane mu ispred, pokaza mu sa rukom da stane ili da je zgazi. B. zaustavlja kombi: “Šta hoćete?”, a ona reče: “Da nam pustite Arbena“, on reče:

136 137

Ndërkohë vajza u afrua atje përmbrapa tek Arbeni, sepse dera e kombit ka qenë e hapur, Teuta i thotë: ”Liroma vëllaun!” i thotë atij serbisht: “Pusti mi brata?”, ai e shan me fjalë të ndyta shumë, për së tepërmi si ata që munden (nervozohet). Ai polici e ka nxjerrë automatin që e ka pasë dhe e mbante në dorë edhe litrën e Rakise. E ka lënë rakinë aty edhe merr automatin ku ka deshtë me vra vajzën time. Arbeni i ka thënë”Teuta ik, largohu se kurgjë nuk më kanë bërë”. Megjithëse, shpeshherë e kishin rrahur Arbenin po ai s'ka deshtë me tregu atë.

Pastaj i kanë përzanë disa familje për Shqipëri e Arbenin e kanë marrë si peng me iu treguar rrugët. Arbeni ka mundur aty me ikë po s'ka deshtë, ka kujtuar kinse do të shpëtojë. Policia e kanë lënë Arbenin vetëm e aty kanë qenë disa njerëz që i kanë thënë: “Arben, ik bre, ti mundesh me ik tani meniherë”. Arbeni ka mundur me ikë por s'ka deshtë me ikë. Deri në mbrëmje ne s'kemi ditë fare çka është bërë me të. Prapë shoqja me gjithë vajzën edhe unë gjatë tërë ditës kemi qenë nëpër Rahovec duke kërkuar. Shoqja ime ka shkuar edhe tek B.B dhe i ka thënë, “B., ku ma ke lanë djalin, bre?”. Kur ka dalë B. në dritare aty i thotë shoqes sime: ”Çka po kërkon, bre?”, ajo thotë: ”Arbenin ku ma ke lanë?”, “E kemi përcjellë deri tek semafori, edhe se di unë më se ku ka shkuar ai” edhe ka hy mbrenda. Ashtu që ne s'kemi mundur kurgja me ditë. Pasi përfundoi lufta, e unë fillova nëpër Kryq të Kuq përditë shkoja vet. Ishte rend i madh në Kryq të Kuq. Me kompjuter i shikonin emrat, ky është i gjallë, ky nuk dihet; për Arbenin çdoherë “jo kurgjo”.

Atëherë kur u kthejsha tek shtëpija, s'mundja me i tregu shoqes që s'ka asgjë.

ZPZhML: Kur nuk patët ju kurrfarë informatash, çka ju shkonte në mendje se çka ka mundur me ndodhë me Arbenin? A kishit dëgjuar se raste të tilla kanë ndodhë edhe në vende tjera të Kosovës?

Sheqajdini: Ne kishim ndëgjuar edhe jemi kanë të vetëdijshëm - e kemi përcjell Televizionin e Shqipërisë sepse aty dilnin emrat çdoherë. Jemi munduar me ditë diçka, por që s'kemi mundur me pritë këtë, këtë vrasjen e djalit (i vjen vështirë ta thotë fjalën-vrasje) tonë, por s'kemi pas çka me ba. Gjithmonë kemi jetuar në shpresë që do të gjindet patjetër dikun. Por shenja s'kemi mundur me gjetë. Shkuam edhe ne Berat, sepse kishte dalë emri i tij se gjindet në ato kampet në Berat. Në Berat atyre u erdh keq, nisen edhe ata me qajt. Kur erdhi Kryqit Kuq unë i thashë atina si udhëheqës që ishte aty: “A bën me shku na me Kryq të Kuq pasi nuk mundem me gjet asgjë? Hipëm në atë makinën e Kryqit Kuq. Rugës po më pyet ajo vajza që punonte me Kryq të Kuq, po thotë: ” Ku do të shkoni tani?” Thashë: “Me shku në Tiranë me kërku djalin mos ka nepër ato që kanë dalë emrat në televizion, me i parë listat”, ajo tha: “S'ka problem, na ju dërgojmë atje”. Në Tiranë shkuam në televizion.

Megjithëse kemi pasë vështirësi të mëdha, sepse aty

The drunken police said very nasty words to her (in the way that Serbs know how to curse) and took out the machine gun. In one hand he held the raki bottle and the machine gun. He put down the bottle and took the machine gun. He wanted to kill my daughter.

Then Arben said, “Teuta, go because they didn't do anything to me”. Even though they had frequently beaten him, he didn't say anything. They took off, and went to drive out other families from their homes to Albania. They used Arben as a hostage to show them the way. Arben could have escaped from them but he didn't want to. At one point, the police left Arben unattended and some of those families said to him, “Arben, run away. You can”. By that evening, nothing more was known of him, where he was taken, etc.

Again, together with my wife and daughter we spent the whole day around Rahovec searching for him. When my wife went to the minivan driver's house she called out to him by name: “Where is my son?” The driver came out to the window and said, “What do you want?” Nexhmije asked, “What did you do with Arben?” He said, “We took him to the traffic light in the city and I don't know where he went” and went back inside. So, we couldn't find out anything. When the war ended, I went everyday to go to Red Cross. There was a long line of people. They searched their names in the computer: this one is alive; this one is missing, etc. As for Arben, there was never any information. Each time I came home, I couldn't tell my wife, there was no news.

OMPF: Without any information, what did you think might have happened to Arben? Had you been hearing about similar cases that had happened in other places round Kosovo?

Sheqajdin: We heard and knew things from watching Albanian television. They would broadcast names and we would try to find out about him. We could not accept his death [it is very difficult for Sheqajdin to say the word “killed”] but there was nothing we could do. We lived hoping that he would be found alive somewhere, but we couldn't get any news about him from anywhere. My wife and I went to Berat2, because we heard that he was there in the camps. When we went there the people in Berat felt very sad and cried. Then we went with the Red Cross. We told the Red Cross that we wanted to go to Tirana to see if our son's name is on the lists at the television station there. The Red Cross people said it was no problem and they took us there. In Tirana3 we went to the television station. There, we had a lot of difficulties because they didn't want to receive us. I told them that I was from Kosovo and their answer was: “Who 2 Town in south-central Albania.

3 Capital city of Albania.

“A, ko bre samo nek se smiri ovaj, jer je malo pijan, i kasnije ćemo ga pustiti”. U meÐuvremenu ode kćerka pozadi gde je Arben bio, vrata kombija su bila otvorena.

Teuta im reče: “Pustite mi moga brata” na srpskom, on je opsova, na najgori način, kako samo Srbi mogu (iznervira se), pustio je flašu sa rakijom i uzeo je automat, hteo je ubiti moju kćerku. I Arben je tada rekao: “ Teuta, skloni se jer ništa mi nisu uradili”. I ako su stalno tukli Arbena, on to nije hteo da kaže.

Tako, dok su isterali za Albaniju neke porodice, Arbena su uzeli kao taoca da bi im pokazivao put. Arben je mogao pobeći od njih ali nije hteo, misleći da će se nekako spasiti. Policija je Arbena ostavila samog. Bilo je nekoliko osoba koje su rekle: “Arben, beži bre, ti možeš odmah da pobegneš”. Mogao je pobeći ali nije hteo, tako da uveče tog dana mi nismo ništa znali šta se desilo sa njim. Tako da ponovo moja žena sa kćerkom i ja smo... tokom celog dana išli po Orahovcu da ga tražimo. Kad je moja žena otišla kod B. B. rekla mu je: “B. gde si mi ostavio sina?”. Kad je Buda izašao na prozor, rekao je mojoj ženi: “Šta hoćeš bre?“, ona ga upita: “Gde si mi ostavio sina?”. “Ostavili smo ga kod semafora, šta ti ja znam gde je on otišao, ne znamo mi”, i ušao je unutra. Tako da mi nismo mogli ništa da saznamo. Kad se rat završio, po Crvenom Krstu sam svaki dan išao, bio je veliki red tu u crvenom Krstu, trebalo je čekati u redu. Na kompjuteru su gledali imena, ovaj je živ, o ovome se ništa ne zna, ali o Arbenu nije bilo ništa, nikad ništa. Tada kada sam se vraćao kući, nisam mogao da kažem ženi da nema ničega novog.

KNLSM: Kad već niste imali nikakvih informacija, šta vam je padalao na pamet, šta je moglo da se desi Arbenu? Da li ste čuli da tih slučajeva je bilo i u drugim mestima na Kosovu?

Sheqajdin: Slušali smo i bili smo svesni-pratili smo albansku televiziju uvek-jer su tu izlazila imena. Trudili smo se da saznamo nesto, da nemožemo očekivati ovo, ubistvo našega sina (teško mu je spomenuti reč ubistvo) ali nismo imali šta da radimo. Uvek smo živeli u nadi da će se on negde naći. Ali nijedan trag mu nismo mogli naći. Otišli smo i u Berat, jer mu je izašlo ime, da se nalazi u kampu u Beratu. U Beratu, njima je bilo žao, počeli su i oni plakati. Kad je Crveni Krst dosao ja sam upitao tog glavnog da li bi smo mogli ići sa Crvenim Krstom kad već ništa nismo mogli naći. Ušli smo u to vozilo Crvenog Krsta. Putem me je ta devojka upital: “Gde cete sad ici?” Rekoh joj da odemo do Tirane da pogledamo da nije u onim listama koje izlaze na televiziji, rekla je: “Nema problema, odvešćemo vas”. U Tirani isao sam na televiziji. Imali smo veleikih poteškoća, nisu

s'na pranuan kurqysh thashë: ”I Kosovës jam”, më tha: “Po, kush po të pyet që je i Kosovës”? E gjetëm këtë Flamur Topin2, ai na ndihmoi shumë, sepse ka shikuar në ato arkivat e tyre. Rreth 2 orë kemi qëndruar aty edhe në fund pa sukses, kurgja nuk mundëm të bëjmë. E u kthyem prapë në Durrës ku ishim duke qëndruar. Nesër në mëngjes u zgjuam edhe me dy autobusa erdhëm në drejtim Kosovë. Në përcjellje të dy makinave të blinduara të NATO-s përpara, ata dy autobusa në mes edhe dy makina të blinduara prapa, në përcjellje na sjellën deri në Kukës. Masandej erdhen, thanë me u pregaditë me shku për Prizren, ku përfundon ky rrëfim. Çdokun kemi qenë, kemi kërkuar por pa sukses.

is asking you if you are from Kosovo?” Anyway, we then met a chap, Flamur Topin, who helped us a lot. He looked through all the archive lists. We stayed there for two hours with no success. We then went to Durres4, where we were staying. The next morning we woke up and with two buses started our return to Kosovo. Two NATO vehicles ahead and two NATO cars with tinted windows behind accompanied us to Kukës (largest town closest to the border between Albania and Kosovo). We were asked to get ready to go to Prizren. This is the end of the story. Wherever we went we were met with no success.

ZPZhML: Përpos Kryqit të Kuq a keni bashkëpunuar edhe me ndonjë organizatë tjetër?

Sheqajdini: Me shumë organizata, shumë kanë qenë, vinin shumë gazetarë por me përfitimin e tyre, ndërsa ne kujtonim që he po na ndihmon ky, po kurrfarë ndihma, asgjë s'ka pasur prej askujt. Vetëm vishin ata për me i marrë rrogat të majme edhe asgjë tjetër. Bile kam biseduar shpeshherë edhe me Natasha Kandiq3 Nuk kishte kurrfarë interesimi për djalin tim; dy-tre herë kom folë me ta, kam qenë shpeshherë edhe në zyre të saj.

Kam qenë edhe në Zyrën për Persona të Zhdukur. O, se nuk e di as vetë ku kam qenë; s'kam lanë vend pa shkuar. Kam shku te ky Defrim Popaj, e ka zyrën KMLDNJ - Zyra për Mbrojtjen e Lirive dhe të Drejtave të Njeriut. Shpeshherë shkojsha aty. Ka qenë nje avokat aty, hiç nuk me ka kënaq se shumë, shumë njeri i vështirë ishte. Ai tha: “Unë kam qenë në UÇK”. Ia kam parashtru atij avokatit këtë lutje për kërkimin e djalit tim edhe për me i dërguar në Hagë këta dy serbët dhe më ba padi për ta. Për Keshillit për Mbrojtjen e Lirive dhe Drejtave të Njeriut e kam njëfarë, se di, shumë fjalë të keqija se si nuk erdhën ose të paktën një telegram ngushëllimi ma ia dërguar familjes time, me i thanë që “shprehim ngushëllime të thella për familjen e tuaj që Arbeni është vrarë dhe e keni varrosë”. Edhe para varrosjes askush as prej komune, as prej kërkahit hiç, askush nuk e shprehi asnjë ngushëllim.

OMPF: Aside from the Red Cross, did you cooperate with other organisations?

Sheqajdin: With many organisations. I told you that there were a lot of them. A lot of journalists would come for their own benefit acting as though they were helping, while not helping at all. And we thought they were helping us. All they did was take big salaries and nothing else. Many times I talked with Natasa Kandic.

There was no interest for my son. I have talked with them two or three times. I have been many times in her office. I have been at the Office for Missing Persons. I don't even know where I have been; there is not place I did not go. I went to the office of Defrim Popaj who is with the Council for the Protection of Human Rights and Freedoms5. I went there many times. There was a lawyer who was a very difficult person. He told us he had been in the KLA. I sent him a request to search for my son and to send the information to The Hague about those two Serbs [the minibus driver and neighbour].

From this experience I have very bad words about that office. They never came or sent any letter of condolences for our son who was killed. Even before the burial nobody from the municipality or other place came to see my family, [they should have] because my son died for this place.

ZPZhML: Ju, si e keni marrë lajmin për fatin e djalit tuaj, pas sa kohësh e keni kuptuar atë?

Sheqajdini: Pas katër viteve aty afër...

OMPF: How did you find out what happened to your son and when?

Sheqajdin: That is what I wanted to say, after around four years, I found out.

ZPZhML: Për këto katër vite që ju keni kërkuar në vende dhe organizata të ndryshme, a ka ndodhur që me ardhë dikush në familje edhe me ju thanë që djali juaj ndodhet këtu edhe në këmbim ka kërkuar para?

Sheqajdini: Ne kemi kërkuar kush është ai që mundet me gjetë djalin tonë, se kinse ka pasë nëpër Serbi burgje private edhe që nuk u dihet fati i tyre. Edhe bile një kojshi i imi aty afër ka qenë në burg edhe kur ka ardhë prej

OMPF: During your four-year search for your son in different places and organisations, did anyone approach your family offering you money in exchange for knowledge about the whereabouts of your son?

Sheqajdin: We looked for someone who could find our son because there were rumors about some private jails in Serbia and no one knew of those peoples' fate. Even

2 Gazetar në televizionin e Shqipërisë 3 Natsha Kandiq, Drejtoreshë e CDH-së (Qendra për të Drejtën Humanitare) –baza na Beograd; Zyret edhe në Kosovë.

4 Northern coastal town in Albania.

5 A local, Prishtina-based non-governmental organisation.

nas nikako primili tamo, rekao sam im da dolazim sa Kosova a oni su na to: “Pa ko te pita odakle si?”. I tako sreli smo ovog Flamur Topin, on nam je pomogao mnogo, proverili smo sve te arhive. Jedno dva sata smo bili tu i to bez ikakvog uspeha na kraju, ništa nismo mogli uraditi. Vratili smo se u Drač gde smo stali. Sutra dan ujutro smo ustali i kasnije smo sa dva autobusa pošli u pravcu Kosova, i dva blindirana NATO-va vozila su nas pratila do Kuksa. Posle toga su došli i rekli nam da se pripremimo da idemo u Prizren gde se i ova priča završava. Svugde smo uvek išli i tražili ali bez uspeha.

KNLSM: Ali osim sa Crvenom Krstu, da li ste saraÐivali i sa nekom od drugih organizcija?

Sheqajdin: U mnogim organizacijama, rekao sam vam da ih je mnogo bilo, dolazilo je mnogo novinara, oni su mnogo dobijali od svega toga. A mi smo mislili da nam pomažu, nikakve pomoći nije bilo, nema ništa od nikoga.

Samo su tu bili da bi dobili svoje debele pare ali ništa drugo. čak sam i razgovarao i sa Natašom Kandić. Nije bilo nikakvog zanimanja o mom sinu, dva tri puta sam razgovarao sa njom, bio sam često u njenoj kancelariji.

Bio sam i u Kancelariju za Nestala Lica i ne znam ni sam sve išao, nije bilo mesta gde nisam išao. Otišao sam kod ovog Defrim Popaj-a na KLMDNJ-Kancelarija za Odbranu Ljudska Prava. Cesto sam bio tamo. Bio je jedan advokat tu, nije mi se uopšte svideo, jer je bio vrlo vrlo stroga osoba. Reče mi “ Bio sam u OVK”.

Poslao sam zahtev sa moga istragu moga sina i za slanje onih dvojicu srba u Hag da bi im se sudilo. O ovom savetu sa odbranu slobode i prava čoveka imam najgore mišljene jer kako nisu mogli doći ili nisu mogli poslati telegram saučešća mojoj porodici zbog Arbenove smrti, što smo ga sahranili i tako. I pre sahranjivanja niko iz opštine i iz nikuda nije izrazio saučešće jer moj sin nijte tek tako otišao.

KNLSM: Kako ste vi primili vest o sudbini vašega sina, posle kolikog vremena ste saznali?

Sheqajdin: Posle četiri godine, tada.

KNLSM: Tokom ovih četiri godina traženja po raznim mestima i raznim organizacijama, da li se desilo da je neko došao kod vas i rekao da se vaš sin nalazi nekud i da za uzvrat traži novac?

Sheqajdin: Mi smo tražili ako ima nekoga ko bi mogao da naðe našega sina, jer rekli su kao da u Srbiji je bilo privatnih zatvora i da tu ima još onih o kojima se još ne zna. I čak je moj sused bio u zatvoru i kad se vratio iz zatvora otišao sam kao prvo da vidim kako je i da ga upitam u vezi ovoga. On mi je rekao:”Ima privatnih

138 139

burgu unë kam shku së pari me e pa që është kthyer mirëpo edhe e kam pyet. Ai më tha:”Ka burgje private që unë i kam parë vetë kur kam qenë në burg atje dhe egzistojnë ato burgjet private, mbani shpresë”. Ai na e ka dhënë një kurajo të madhe që ne kemi kujtuar që do të gjindet Arbeni. Mandej ne e kemi kërkuar përmes avokatëve kahmos. E mandej kemi kërkuar me i dhënë para s'ka pasur problem sepse Iliri thoshte: “Unë ju dërgoj para sa të doni vetëm ju kërkoni”. Mandej në fund një kojshi i Deçanit, erdhi edhe tha: “Kam bashkëpunuar unë me Serbinë shpeshherë”, e tha “djali juaj gjindet në burg. Nëse më jepni kaq para unë e nxjerri”. Kërkonte me i dhënë para së pari si kaucion disa mija marka, mandej kur flasim me të me telefon ato tjerat me i pagu, e unë i thashë:”Qysh ashtu?”, tha “Ndryshe s'bën”.

Ashtu që kam pasë tentime të shumta, por kjo nuk më pëlqeu edhe nuk dhashë pare kurgjë.

a neighbour of mine was in prison and when he returned home, I went to congratulate him and to ask him. He said: “There are private prisons that I saw while I was in prison. They were somewhere in Serbia, these private prisons exist, and you should keep your hope alive”. He encouraged us a lot. We thought we would find our son.

Then through lawyers we searched everywhere. Later they asked us for money and Ilir said, “Money is not an issue. Just look for him”. Even a neighbour from Deçan said, “I have cooperated with Serbia many times and your son is in prison. If you give me a certain amount of money I will find him”. He said to first give him a deposit of several thousand marks and when he calls on the telephone, I should give him more money. There is no other way. So, there have been many attempts, but I didn't like it [the situation] so I never gave any money.

Është edhe kjo se duke hulumtuar [gjat kohës së luftës], duke e kërkuar djalin tim, në një kohë erdhi një komandanti i ushtrisë së ish-Jugosllavisë këtu tek një kushëri i imi, tek Mahmut Durguti4, e ky komandanti i ka thënë: “Në qoftëse ke ndonjë problem tregom mua”. Ky [Mahmuti] i ka thënë: “Problemin më të madh është se e kam djalin e vëllaut [Arbenin] të zhdukur”. Ai i ka thënë: “Eja ti nesër në ora 9 në komunë, aty merremi vesh”.

Edhe ne shkuam, unë me Mahmut Durgutin në komunë aty tek kryetari. Ai na pranoi mirë, na tha: “Do të bëj diçka, ejani nesër”. I vetmi ai [Mahmut Durguti] që më ka përcjellë në këto punë. Ditën tjetër këta rojet e komunës s'deshtën me lënë më hy brenda. Nisën me na rrejt anejknej; na kur ju thamë qe gjenerali po na pret ata thanë:”Ani, hyni brenda”. Kur shkum aty ai gjenerali nuk ishte aty, ishte vetem kapiteni. Me të fliste Mahmut Durguti se unë nuk mundja prej vajit me folë. Ky kapiteni tha: “S'kemi ne asgjë për Arbenin, eja tjetër ditë, shikojmë”. Atëherë unë jam hidhëruar edhe i thashë:”A je njeri, a je shtazë; ma ke humbë djalin, ma keni vra djalin edhe tani po paraqiteni ashtu në mënyre shtazore, pse ashtu? Bre idiot, bre pis bre!” - çdo send i kam thënë”. Ai automatin e kishte përpara, e mbante në dorë, u dridhke. U ngrit në këmbë për pak me na vra. Por unë ma e kam humbë veten, pasi e kisha humbë djalin, ma punë e madhe për mua. Ashtu që ky kushërini është frikësuar shumë edhe dolem ne përjashta. Të nesërmen kanë hy trupat e NATO-s.

It is round the time, during the war, when I was searching for my son; a commander of ex-Yugoslavian army approached my relative, Mahmut Durguti saying, “If you have any sort of problem, tell me”. Mahmut said to him, “The biggest problem I have is that my close relative, Arben, is missing”. The commander told Mahmut to go to the municipality the next day at nine o' clock and “we will see what can be done”. Mahmut and I went to the municipality and the commander was there. We were well-received and he said, “I will do something, come tomorrow”. By the way, the only person who helped me all this time was Mahmut; supporting me by going to all these places with me. The next day we went again [to the municipality] and the guards didn't want to let us in.

They began to lie to us. We said that the commander is waiting for us and they let us in. When we went in the commander wasn't there, only the captain. Mahmut spoke because I was too upset. The captain said, “We have no news. We don't know anything, come another day”. At that point I got very angry: “Are you a human or an animal? First you took my son, you killed him and now you speak in this beastly way? Why? Idiot, bastard”. I said everything to him. The Captain was holding a machine gun in his hand and shaking. He stood up and almost killed us. I was out of my mind. I had lost my son. I didn't care about myself. My relative got very scared and we went outside. The next day NATO ground troops entered Kosovo.

ZPZhML:Si e keni gjetur djalin? A mund të na tregoni si jeni ndier në ato momente kur ju ka ardhë lajmi?

Sheqajdini: Unë së pari me iu treguar që Iliri, djali im, pas luftës ka ardhë këtu dhe ka kërkuar ku është Arbeni.

Ai ka shkuar rastësisht në Gjakovë me një kafene, atje ka qenë UÇK kryesori i kafenesë, i cili i ka thënë Ilirit: “Shiko, a po kërko këndej sepse janë disa romë5 që janë 4 Kushëriri i Arbenit.

5 Romë-një nga tri minoritete-Romë, Ashkali dhe Egjiptian (Egjiptian-jo me nacionalitet nga Egjipti) që jetojnë në Kosovë

OMPF: How did you find your son? Can you tell us how you felt when you received the news?

Sheqajdin: First of all I will tell you that my son Ilir from Holland came back to Kosovo after the war and is here now. He had been searching for our son, when one day,

zatvora kojih sam sa svojim očima video dok sam tamo bio, imajte nadu”. Dao nam je veliku nadu (hrabrost) tako da smo mislili da će se naći Arben. Kansije smo otišli kod raznih advokata, svugde.

Tražili su novac ali tu nije bilo problema, jer nam je Ilir rekao: “Ja ću vam poslati pare, koliko god hoćete samo ga vi tražite”.. Kasnije je čak pri kraju jedan iz Dečana rekao da je saraðivao sa Srbijom i da se naš sin nalazi u zatvoru, ako mu damo ovoliko para, izbaviće ga odatle.

Prvo je rekao da mu damo novca kao za kauciju, jedno nekoliko hiljada maraka a posle kad budem razgovarao sa njim na telefon, da mu ostalo platim, rekao sam mu: “Kako to misliš?”, reče: „Drugač ije se ne može”. Tako da je bilo mnogo ovih slučajeva, ali mis te nije sviðalo i tako da nisam uopšte davao novac.

Stvar je u tome kada smo istraživali (ratni period) kad smo tražili sina, jednom je došao jedan komandant iz bivše Jugoslavije kod moga roðaka, Mahmut Durgut-ija i rekao mu je: „Ako imaš neki problem reci mi.“ Ovaj (Mahmut) mu je rekao najveći problem jer brat od strica( Arben) je nestao. Reče mu on: “Dodji sutra oko 9 sati u opštinu tamo ćemo se sporazumeti“. Tako da smo otišli ja i Mahmut Durguti u opštinu, tamo kod predsednika u kancelariji. On nas je dobro sačekao, rekao je da će nešto uraditi i da odemo sledeci dan. Samo je jedini on (Mahmut Durguti) bio uz mene tokom ove situacije. Kad smo otišli tamo drugi dan , oni nisu hteli da nas puste unutra. Počeli su lagati ne tamo ne vamo. Kad smo im rekli da nas general čeka, pustiše nas. Kad odosmo tamo, general nije bio tu, bio je samo jedan kapetan koji beše i prošlog dana. Mahmut Durguti je počeo govoriti jer ja nisam mogao od suza. Kapetan reče: “Mi nemamo ništa u vezi Arbena, dodite drugi put i videćemo”, tada sam ja skočio i rekoh mu: “Da li si ti čovek ili životinja, ubili ste mi sina, sad se ponašate kao životinje, zažto ste takvi, idiotu jedan, bedniče jedan”.. Šta mu nisam rekao!

On je automat imao ispred, držao ga je u ruci, drhtao je, ustao je i htede da nas upuca. Ali ja sam se sav izgubio, kad sam već izgubio sina, velika stvar šta će se desiti sa mnom. Tako, moj se roðak bio uplašio mnogo i izašli smo napolje. I sutra dan su ušle NATO trupe.

KNLSM: Kako ste našli vašeg sina, možete li mi reći kako ste se osećali u tim trenucima kad vam je došla ta vest?

Sheqajdin: Prvo da vam kažem da je Ilir moj sin došao ovde, i još uvek je ovde. Traž io je gde je Arben. On je slučjno otišao u Ðakovicu u jedan kafić, vlasnik čiji je bio jedan od OVK komandanata, koji je rekao Iliru: “Vidi, ja ovde imam neke cigane i ja ću sa njima razgovarati u

140 141

afër meje e që ndoshta din diçka se mos vëllau yt është i vrarë”. Këtu ma u dorëzuam, ma s'kemi pasë kurrfarë shprese. Ata romët thanë: “Po, janë disa varreza këtu edhe ndërmjet tyre është një varr me N.N-i panjohur”.

Edhe kanë shku me pa atë. Ai romi ka treguar si ka qenë puna atëherë. Ai ka thënë: “E kemi gjet këtë kufomë në Gjakovë” (kufomën e djalit tim) i cili kishte qenë i mbshtjellur me qebe. Këta romët e kanë mbështjell në qebe se i kanë thënë policia e ushtria: “Merreni këtë kufomë edhe humbeni”. Mirëpo ata romët e kanë marrë

he was in a café in Gjakova, where the owner is a former KLA member. He said to Ilir: “Look round this area because I know some Roma6 people living near me who might know something – that perhaps your brother has been killed”. We gave up. We had no more hope. This Roma chap told us that there were some graves and among them there is one with no name. He said that they had found a body in Gjakova wrapped in a blanket.

They had the body in a blanket when the police had told 6 In Kosovo there are Roma, Ashkalia and Egyptian (no relationship with contemporary Egypt) communities, and others.

vezi tvoga brata.“ Tu smo se predali, nismo više imali nikakve nade. Ti cigani su rekli da, da su neka groblja tu i da je jedan meðu njima grob N.N, što znači neznan grob, i otišli su da ga vide. Onaj cigan je pričao kako je tada bilo. Taj ciganin je rekao da su našli ovaj leš u Ðakovici, leš moga sina, pokriven u ćebe. Ti cigani su ga pokrili u ćebe jer tako im je rekla policija i vojska, jer su svi bili umešani tu I rekli su im uzmite ovaj leš i izgubite ga. Tako da su kasnije ti cigani ga uzeli i

atë e kanë vorros në mënyrë shumë të mirë. E kanë mbështjellë me një qebe, edhe me dërrasa e kanë bërë varrin dhe e kanë vënë emrin N.N aty, si i panjohur. E kështu aty e kanë zbuluar atë varr. E mandej ne e kemi pas dhëne edhe ADN-n [unë para disa viteve e kam dhanë gjakun] me ato analiza e kanë identifiku që ky është djali im. Një ditë më lajmëruan në telefon.

Rastësisht unë isha në dyqan, më lajmërun dhe thanë: “Kemi me ardhë nesër tek ti, kur je aty?”, thashë: ”Kur të doni unë jam”. U thashë: “A është lajm i mirë, apo i keq?”

“E”, tha “Shohim atë, s'dimë ne tani”, s'kishte kuptim me na treguar (i mbushen sytë me lot-qan). Pritsha unë, menxi pritsha e i tregova edhe familjes. Kah ora 12 erdhen një polic me një police femër edhe na sollën lajmin e trishtueshëm që Arbeni është vrarë (qan). Policia thanë:”Kufomën e kemi identifiku dhe është i vorrosur në Gjakovë”. Ata na thanë: “Mos keni shpresa kurrfare, se s'ka njeri të gjallë nëpër burgje, s'ka asgjë”. Ata më kanë ftohë me të vërtet, edhe unë jom ftohë pasi e mora lajmin e trishtueshëm, të hidhrueshëm. “Mos pritni asgjë, sepse s'ka asnjë njeri të gjallë më atje”, sikur që doli e vërtetë sepse tani që po vijnë kufomat, që nga dy herë po na vrasin.

ZPZhML: A mundesh me na përshkru atë moment si keni reaguar ju, sa e vështirë ka qenë për juve?

Sheqajdini: (Qan.) Momenti dihet, s'ka fjalë aty (i heq syzet dhe i fshin lotët), ka ngja kjo punë. Edhe pas dy jave, që e kemi marrë lajmin se është identifikuar Arbeni, është berë rivorrimi, mendoj prej anës tonë [pa ndihmën e komunës]. Familja aq kemi qenë në ankth të madh, në dhimbje të madhe. E kemi sjellë arkivolin në shtëpi dhe e kemi falë me adete tona, e kemi vorrosë. E ka ndërtuar djali një permendore (qan). Vëllau për vëllaun e vet e ka bërë atë (qan).

ZPZhML: Ka qenë në një mënyrë një lloj lehtësimi për juve që tani e keni mësuar të vërtetën për fatin e djalit tuaj, e keni vorrosë, dini ku me shku edhe me qajt në njëfarë mënyre?

Sheqajdini: Kjo është një lehtësim i madh për neve, megjithëse ne s'kemi pritur lehtësim të tillë (qan), por vetëm e dimë bile ku është varri i tij. Shpeshherë, kur shkoj aty (qan) qaj edhe i them: “Arben, vendin tim ma ke zënë”, (qan, nuk mundet të vazhdojë për disa momente i heq syzet dhe i fshin lotët).

ZPZhML: Si e kujtoni ju sot Arbenin?

Sheqajdini: Arbeni po më rrin parasysh gjithmonë, deri sa të jemi gjallë unë edhe shoqja (qan).

ZPZhML: A organizoni ndonjë aktivitet apo keni ndonjë ditë apo datë të veçant që e përkujtoni Arbenin?

Sheqajdini: Datën e kemi kur është varrosë, e atë ditë ne shkojmë tek varri i tij. Ne i bëjmë ato ritet tona.

Mblidhemi si familje më e afërt edhe vëllezërit e mi,

them to “make it disappear”. However, the Roma had taken the body and conducted a decent burial, covering the body with a blanket, placing it in a wooden coffin that they had made themselves, and marking it “N.N”. [No name]. Now they had been able to find the gravesite.

Earlier, I had given a DNA sample some years ago and this is how, in the end, I was able to identify my son. The police had my phone number that I had given to them.

One day they called me when I was at the store. They wanted to visit me. I told them they could come whenever they wanted. I asked them if they had “good or bad news”. They said, “Let's wait and see. We don't know yet”. It didn't make sense for them to tell me right away (he starts to cry). I waited and waited until I couldn't bare it and I told the family. Two police, a woman and a man, came round 12 o' clock. They brought us the terrible news that Arben was dead (cries) and that his body has been identified and is buried in Gjakova. They said that there should be no hopes because there are no people alive in the prisons [in Serbia]. After hearing the awful news we were left cold.

The police said to me, “Don't expect anything because there are no people alive”. This was true because bodies were being brought back every day. They were killing us twice.

OMPF: Can you describe your reaction at that moment, the difficulty for you?

Sheqajdin: There are no words to describe it (he takes off his glasses and wipes his tears away). It happened.

Two weeks after receiving the information we reburied him ourselves, without any help from the municipality.

The whole family was feeling tremendous sorrow and pain. We brought the coffin to the house and we prayed in our tradition and buried him. Ilir built a memorial (cries) as a brother would for his brother.

pokopali su ga na najbolji način. Pokrili su ga u ćebe, grob su napravili sa daskom i napisali ime na grobu N.N kao nepoznat. Tako da su otkrili gde je grob. Kasnije sam dao moj AND (ja sam pre nekoliko godina dao krv) tako da su sa tim analizama videli, identifikovali da je to moj sin. Jednoga dana su me nazvali na telefon, ja sam bio u radnji, javili su se i rekli su mi: “Doćićemo sutra kod tebe, da li ćeš biti tu, kada ćeš biti tu?“, rekoh im: “Kad god hoćete ja sam tu?“, i upitah ih: “Da li je dobra ili loša vest?“ Odgovoriše mi: “Videćemo, mi još to ne znamo” ne bi imalo smisla da nam tako kažu. (počinje plakati). Čekao sam, jedva sam čekao, rekao sam mojoj porodici sve. Kad oko 12 sati doðoše oni, jedan policajac sa jednom policajkom i donoseše nam tu lošu vest da je Arben ubijen (plače), identifikovali smo leš i sahranjen je u Ðakovici. Rekli su nam da nemamo nikakve nade jer nema nikog živog u tim zatvorima. Oni su mi izgubili svakakvu nadu i ja sam izgubio svaku nadu kad sam primio zalosnu vest. Nemojte nista cekati jer nema nikog živog tamo, kao što je istina što šalju leševe ovamo, po dva puta nas ubijaju.

KNLSM: Možete li nam opisati kako ste reagovali u tom momentu, koliko vam je teško bilo?

Sheqajdin: (Plače.) Zna se kakav je taj momenat, nema reči tu (skida naočare i briše suze), desilo se. Dve nedelje nakon sto smo dobili vest da Arben je identifilovan, sahranili smo ga (bez ikakve pomoci od strane optine). Moja porodica , svi smo bili u velikom stresu, u velikom bolu. Doneli smo kovčeg u kući, sa našim običajnim molitvama , sahranili smo ga sa svim našim običajima. Moj sin je napravio spomenik (plače), kao brat za brata je to uradio (plače).

KNLSM: Da li je na neki način bilo olakšavajuće za vas to što ste došli do istine, što ste saznali o sudbini vašega sina, sahranili ste ga, na neki način znate gde da odete i OMPF: Maybe it was a release for you now that you have da plačete…? discovered the truth about your son. You have buried Sheqajdin: Olakšavajuće je za nas, i tako nismo mislili him now so you now have somewhere to go to mourn. da će biti ovakvog (plače) olakšanja jer dosta je što Sheqajdin: It is a big release for us even though we znamo gde mu je grob. Često kad idem tamo (plače) didn't expect this kind of release (cries), but now at least plačem i kažem Arbenu: „Moje si mesto zauzeo.“. we know where his grave is. Often when I go there (Plače i ne može da nastavi, za nekoliko trenutak skida (cries) I cry and say, “Arben, you took my place [you died naočare i briše suze.) before I did]”. (Cries and can't talk for few moments. He removes his glasses and wipes away his tears.).

KNLSM: Kako se sećate Arbena?

Sheqajdin: Arben uvek će mi biti pred očima dok sam OMPF: How do you remember Arben today? živ, i meni i mojoj ženi. (plače) Sheqajdin: Arben is in my mind all the time for my wife and me until we die (cries).

KNLSM: Sada kad ste ga već sahranili, da li organizujete

142 143

mendoj axhallarët e tij, të cilët vijnë aty edhe shprehin ngushëllime. I kemi sytë kah ai gjithnjë. Megjithëse njerëzit kanë pasur edhe më shumë, por çdokush e ka dhimbjen e vet. Megjithatë, duhet njeriu me qenë i fortë.

Ne, shqipëtarët jemi për me pasë besim tek Zoti. Duhet me i kujtuar se kanë shkuar ata për të ardhmen tonë si dëshmorë. Por njeriu s'po mundet me u duru (qan) pa u mërzit. Kam përcjellë nëpër televizione kur kanë qenë nënat e këtyre dëshmorëve, kanë qenë të forta-janë mbajtë. Edhe ne tani po mundohemi mjaft, por çka me ba, dhimbja, s'mundet njeriu me e humb dhimbjen.

ZPZhML: Mundohemi të ju kuptojmë. Për fund a keni diçka tjetër me shtu për këtë intervistë?

Sheqajdini: (E ndez një cigare.) Vetëm kam me tregu se kam pasë dëshirë me shku me u lajmëruar tek Ombudspersoni6 në Kosovë, aty tek ai kryesori. Kam pasë dëshirë me shku, por moti - koha e keqe. I kam të dhënat që ekziston dikun në Serbi Z.M, tani nuk di ku është por edhe s'po më intereson, por nepërmjet Gjyqit Ndërkombëtarë duhet të shkojë kjo procedurë. Edhe i besoj Gjyqit Ndërkombëtarë që do të bëjnë diçka në lidhje me këtë. Që ata [serbet] mos të rrinë rehat, bile mos të shetiten, sikur që e kanë adet me u shetit nëpër Serbi, e edhe në Kosovë. Këtu [në Rahovec] madje edhe e mbajnë kryet lartë. I kemi, ata që po paraqiten si kapadai [mendjemëdhenj] edhe kanë bërë krime të madha. Kjo është edhe turp me ju ardhë atyre se çka kanë bërë.

ZPZhML: Pra ju keni ndërmend të shkoni të bëni padi në mënyrë që të dënohen fajtorët?

Sheqajdini: Që të dënohen patjetër, çdo njeri që ka bërë krime ai duhet me u dënuar. Besoj që do të bëhet ashtu.

ZPZhML: Si po ndiheni pas gjithë kësaj që na treguat?

Sheqajdini: I keni parë edhe vetë ndjenjat e mija, po me vjen keq edhe ju me vaj. Veç po ju falenderoj edhe juve që e keni gjetë një kohë të caktuar për këto intervista.

Besoj që këto intervista do të shkojnë në vendin e caktuar, të duhur, që të na njifen edhe të drejta tona pak, se me një fjalë s'kemi të drejtë kurrfare.

ZPZhML: Ne ju falenderojmë që keni pranuar me dhënë intervistë.

Sheqajdini: Faleminderit prej juve shumë.

Trupi i Arbenit është gjetur me 29.04.2000 në varrezat e qytetetit në Gjakovë. ZPZhML-ja e ka indentifikuar trupin ne Shkurt 2003. Trupi iu është dorëzuar familjes me datë 01.04.2003.

6 Institucioni i Ombudspersonit është një zyrë e cila meret me ankesat e qytetarëve lidhur me qështje gjyqësore-Avokati i popullit.

OMPF: Do you organise something in his memory? Do you have a special day or date you remember?

Sheqajdin: The date is when he was buried. We all go to his grave and do our rituals. We get together with our closest family, my brothers. They all come to express condolences. Our eyes are always in that direction.

Even though other families have lost more people…everyone has their own pain. But you have to be strong. We Albanians believe in God. We have to remember that they gave their lives for our future. They are martyrs. A person cannot withstand it all without being depressed (cries). I have watched on television how strong the mothers of the martyrs are on television.

We are trying to be strong but there is a lot of pain. The person cannot avoid the pain.

OMPF: We are hearing your pain. Would you like to add anything else for this interview?

Sheqajdin: (He lights a cigarette) I would like to add something. I wanted to go to the Ombudsperson in Prishtina, to the person in charge, but the weather was bad. I have information that my Serbian neighbour is somewhere in Serbia. I don't know exactly where he is and I am not interested to know. I just want this procedure to go through [of locating and bringing him to court] the International Court. I have faith that the International Court7 will do something to make sure that those people [those who are guilty of crimes] are not left in peace to wander round Serbia and Kosovo with their heads held high. We have – there are those who behave as though nothing happened, when, in fact, they have committed huge crimes here. They should be ashamed, themselves, for what they have done here.

OMPF: Do you plan to bring charges against those who committed crimes?

Sheqajdin: Absolutely. Everyone who has committed crimes should be punished. I believe it will happen.

OMPF: How do you feel now after telling us your story?

Sheqajdin: You saw my feelings and I am sorry that I cried. I thank you for taking the time for this interview. I believe these interviews will reach the right places. It is our right to be recognised because in fact we don't have any rights.

OMPF: We thank you for agreeing to be interviewed.

Sheqajdin: Thank you very much.

The remains of Arben Durguti were found in a grave on the 29.04.2000 in Gjakova/Djakovice. OMPF identified the body in February 2003. The body was buried by the family on the 1st of April 2003.

7 ICTY: International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia, based in The Hague (the Netherlands).

nešto u sećanje njega, da li imate neki poseban dan ili poseban datum?

Sheqajdin: Datum kad je bio sahranjen, tog dana idemo na groblje, svakako po našim običajima. Skupljamo se svi, uža porodica, moja braća, mislim njegovi stričevi.

Dodju ti i izraze saučešce. Uvek nam je ispred očiju, iako ljudi imaju više gubitaka, ali svako boluje na svoj način. Ali čovek mž ? budućnost, kao zrtve. Ali čovek se ne može uzdržati (plače), a da ne tuguje. Pratio sam televiziju, video sam majke ovih junaka, bili su jake osobe, držali su se. Evo i mi pokušavamo ali šta ćeš, bol…Ne može čovek tako lako zaboraviti.

KNLSM: Pokušavamo da vas švatimo. I za kraj da li bi ste nešto dodali?

Sheqajdin: (Pali cigaru) Nešto bih dodao, samo sam želeo da odem i javim se Ombudperson-u na Kosovu, onom glavnom jer ovaj Novićki je izašao odatle (hteo sam otići tamo ali je bilo loše vreme). Imam podatke da je Z. M. je negde u Srbiji, ne znam tačno gde ali ovo i tako me ne zanima, ali neka to ide po Meðunarodnom Sudu. I verujem u Meðunarodom Sud da će nešto uraditi u vezi ovoga. Oni (srbi) nek ne budu u miru, nek ne šetaju kao što oni već znaju da se šetaju po Srbiji ili na Kosovu, ovde, i drže glavu navisoko. Imamo one koji se prave kapadahiej (prave se pametni), a ovamo su nam činili tolike zločine. To je to, treba da ih je sram šta su sve radili.

KNLSM: Tako da vi mislite da idete da tužite, da se na takav način sudi zločincima?

Sheqajdin: Da im se sudi obavezno, svaki čovek koji je načinio zločin treba da se sudi. Ja sam za to i verujem da će i tako biti.

KNLSM: Kako se osećate posle svega ovoga što ste nam rekli, kakav osećaj imate?

Sheqajdin: Primetili ste i sami kako sam se osećao, žao mi je zbog vas jer sam stalno plakao ali vam se zahvaljujem što ste našli vreme za intervju. I verujem da će ovi intervjui otići u pravo mesto, da se zna koja su nam prava, kad jednom rečju nemamo nikakva, uopšte.

KNLSM: Mi vam zahvaljujemo za intervju, hvala što ste prihvatili da date intervju.

Sheqajdin: Hvala, hvala i vama puno.

Telo Arbena je nadjen 29.04.2000 u grobnicama u Djakovici. KNLSM je identifikovala telo u Februar 2003.

Telo je predat porodici 01.04.2003.

144 145

I INTERVISTUARI: / INTERVIEWEE: / INTERVJUISANA:

HALIT BERISHA SUHAREKË / SUVA REKA INTERVISTUESI: / INTERVIEWER: / INTERVJUISTA:

FATMIRE SHALA

Zyrtare Psikosociale në ZPZhML / Psychosocial Officer in OMPF / Psihosocialna Radnica u KNLSM

DATA E INTERVISTIMIT: / DATE OF INTERVIEW: / DATUM INTERVJUISANJA:

14.04.2006

ZPZhML: A mund të prezantoheni?

Haliti: Unë jam Halit Berisha, i lindur me 05 gusht 1940, në Suharekë, nga babai Melit dhe nëna Zelfije. Në familje kemi qenë 4 vëllezër dhe një motër. Problemi më i madh është që gjatë luftës unë e kam të zhdukur vëllaun edhe 48 anëtarë të familjes në masakrën e Suharekës, që i kam shumë të afërm. Pikërisht këto momente na kanë shtyrë që të bëhet njëfarë ndërrimi i jetës në familje, sepse para luftës kemi jetuar në një ambient dhe një jetë të them të mirë. Shkollimin e kam përfunduar në Suharekë dhe studimet në Prishtinë. Në moshën 18 vjeqare kam filluar punën si mësues, mandej kam punuar 10 vite në gjimnaz. Kam qenë edhe drejtor i shkollës fillore në Suharekë prej vitit 1979 deri në vitin 1983. Pas vitit '83 jam zgjedhur në organet e Pushtetit Lokal në Suharekë. Më vonë kam qenë i zgjedhur edhe kryetar komune prej 24 Maj-it të vitit 1989 deri me 05 Prill 1991, kur regjimi i atëhershëm serb më ka përzën nga puna me një vendim jo ligjor dhe jo kushtetues të kuvendit të Serbisë. Prej vitit 1991 unë nuk kam punuar, por fatbardhësisht fëmijët e mi më kanë mbajt.

OMPF: Can you introduce yourself?

Halit: My name is Halit Berisha. I was born on the 5th of April 1940, in Suhareka. My father was Melit and my mother was Zelfije. We were four brothers and a sister in my family. The worst [situation] is that I lost my brother and 48 members of my family in a massacre in Suhareka who were very close to me. These were the moments that have changed our family life because before the war we lived in a good environment and had a nice life. I finished my education in Suhareka and continued my studies in Prishtina. At the age of eighteen I began to work as a primary school teacher, and then for ten years at the gymnasium. I was a director of a Suhareka primary school from 1979 to 1983. In 1983 I was elected to the Suhareka Municipal Assembly and later mayor from the 24th of May 1989 to the 5th of April 1991, at which point the Serbian regime fired me - an unconstitutional and illegal act by Serbia. From 1991, I was unemployed but fortunately my children took care of me.

KNLSM: Možete li da se predstavite?

Halit: Ja sam Halit Berisha, rođen 5. avgusta 1940. u Suvoj Reci, od oca Melita i majke Zelfije. Naša porodica imala je četiri brata i jednu sestru. Najveći problem jeste to da mi je tokom rata, u masakru, koja se desio u Suvoj Reci, nestao mi je brat i 48 bliskih članova porodice. Ovo je našoj porodici promenilo život, jer pre rata životne prilike bile su nam dobre. Osnovnu i srednju školu završio sam u Suvoj Reci, studije u Prištini. Sa 18 godina počeo sam raditi kao učitelj, potom 10 godina radio sam u gimnaziji (srednjoj školi). Od 1979. do 1983. godine, bio sam direktor osnovne škole u Suvoj Reci. Posle 1983. bio sam izabran u organima lokalne vlasti u Suvoj Reci. Nakon toga bio sam izabran i za predsednika opštine, od 24. maja 1989. godine do 5. aprila 1991., kada me je tadašnji srpski režim izbacio sa posla jednim nezakonitim i neustavnim rešenjem skupštine Srbije. Od 1991., ja nisam radio, ali, srećom deca su me izdržavala.

My family, the Berishas, is a large family and only a road separated us from the Serbs living in Suhareka. They Familja jonë jemi një familje shumë e madhe, me were very poor and we always helped them survive. mbiemrin Berisha edhe vetëm një sokak1 na ka nda me From 1981 to 1987 relations between us and the Serbs, serbët aty. Ata kanë qenë të varfër dhe gjithmonë ju kemi to tell you the truth, were very cold. That drastic turn of ndihmuar për me mbijetuar. Prej vitit 1981 deri në vitin those who were our neighbours for a long time 1987, ka qenë njëfarë jete në mes neve edhe serbëve, happened in 1987 after Milosevic's speech in Fushë drejt me thanë e ftohur. Ajo kthesa drastike që është bërë Kosova, when he said, “Serbs must never again be me ata që deri dje i kishim komshinjë është me 1987, threatened by anyone.” From that time, Serbs not only

Naša porodica ej velika porodica, sa prezimenom Berisha, i samo nas je jedan sokak1 razdvajao od Srba koji su živeli tu. Oni su bili siromašni, i uvek smo im pomagali da bi preživeli. Od 1981. do 1987. godine, odnosi između nas i Srba, da vam kažem pravo bili su nekako hladni. Srbi su se naglo promenili 1987., ti isti Srbi, naše komšije, nakon Miloševićevog govora u Kosovu Polju, kada je rekao: “Srbe ne sme niko da dira”.

Tada, Srbi ne samo da su nas podcenjivali, nego počeli su nam uznemiravati decu i nas same, samo da bih nas

1 Rrugicë

1 Mala uličica

146 147

pas fjalimit të Millosheviqit në Fushë Kosovë, kur thotë se “Serbët nuk guxon kërkush me i prek”. Serbët atëherë jo vetëm që na kanë shiku me përbuzje, por dalëngadalë fillonin me i ngacmu fëmijët edhe vetëm për me kërku një fesat [sherr]. Prej vitit 1987 e tutje, shumica e serbëve filluan të veshin uniforma të policisë dhe ushtrisë rezervë, e aty ka fillu edhe plaçkitja e popullit shqiptarë. Pastaj rrahje, përbuzje e shumë gjëra tjera, pra filloi ndarja e madhe në mes tyre e shqiptarëve. Këto janë disa nga ato momentet ma karakteristike që unë i di për ato marrëdhëniet serbo-shqiptare deri tek urrejtja e vitit 1998 kur fillon lufta.

were contemptuous but they began to bother our children just to provoke us. From 1987 and onward, most Serbs were donning police and army uniforms and were stealing from Albanians. Eventually, physical abuse and other forms of abuses started so a huge gulf between them and us was formed. These are some characteristic moments that I know about Serbian and Albanian relations that led to the hatred of 1998 when the war started.

OMPF: Before we begin to talk about the wartime, could we focus on your brother who is still considered missing? Can you tell us something about his life?

ZPZhML: Para se të flasim për periudhën e luftës, po Halit: Jashar Berisha is my brother whom we are trying fokusohemi në vëllain që ende konsiderohet si person i to find. He was born on the 16th of November 1943. pagjetur. Nëse mundeni me na tregu diçka për jetën e From 1967, he worked at the petrol station in Suhareka. tij?

He loved his work at the petrol station. He was very Haliti: Jashar Berisha është vëllai im, të cilin tash e talkative and kind. I am not saying this because he was kërkojmë. Ai është i lindur me 16 nëntor 1943. Prej vitit my brother, but because he helped everybody in hard 1967 ka punuar në pompën e benzinës në Suharekë. situations. He never spared anything. He was very kind Zanatin e vet në pompë e ka deshtë shumë. Ka qenë to everyone in the family. My children, brothers and shumë komunikativ, shumë i dashur, jo se ka qenë vëllau parents loved him very much. He was always so im por iu ka ndihmuar të gjithëve në situata të vështira, positive. He would never become angry with anyone. nuk ka kursyer kurrë asgjë. Në familje ka qenë shumë i Aziz Abrashi and Burhan Kavaja loved him so very much. dashur, si fëmijët, vëllezërit e prindërit e mi e kanë They were his best friends. No one had a bad thing to dashur shumë. Gjithmonë i hareshëm ka qenë, kurrë nuk say about him. ka ditë njeri me e fyer. Shumë e ka dashur zotëri Aziz Abrashi edhe Burhan Kavaja. Ata kanë qenë shokët ma On one critical day, the 26th of March, he didn't let his të mirë të tij. Nuk ka pasë vërejtje absolutisht nga workers at the petrol station go to work, but, instead, askush. went himself. The important date to mention is the 25th of March 1999 when before going to work he said, “Where Në Datën kritike, 26 marsin ai nuk i ka lejuar punëtorët e will we find shelter for our family?” Only he, my wife and I vet, të cilët kanë punuar në pompën e benzinës me were in the house. Other relatives went by tractor (we ardhë në punë, por vetë ka shkuar. Për të është me told them to go to the river) to the village of Savrovë. rëndësi data 25 mars 1999, ku para se me shku në punë During the day of 25th, Jashar finished his work and came ai tha: “A din çka? Do ti marrim familjen me i strehuar”. home in the evening saying, “It is very hard but…” He Mbetëm vetëm unë, shoqja ime edhe ai në shtëpi. was very upset that day because he had witnessed some Familjarët e tjerë u nisën me traktorë me dalë (i themi ne murders. On 26th, in the morning, to tell you the truth, it tek lumi) e pastaj kanë shkuar edhe në fshatin Savrovë. killed me when he said, “Halit, I am going to work.” I Gjatë ditës se 25-it Jashari ka qenë në punë e ka said to him, “Don't go, because the war has begun and përfunduar punën për atë ditë. Në mbrëmje kur erdhi we are going to close the house and join our families.” tha: ”Shumë zor është por ….” Ai ka qenë absolutisht i He said, “I will go to work, I'm not afraid of anyone,” and mërzitur atë ditë, sepse i ka parë disa vrasje. Me 26 Mars he went to work. It was 12:20 when he telephoned, në mëngjes 1999, drejt me thanë që në shpirt më ka “Halit, take uncle's family with you and escape because mbet mua është kur më tha: ” Halit, unë po shkoj në a huge massacre is happening at this moment at the punë”, i thashë:“Mos shko se është shpall gjendje lufte, shopping center.” I said to him, “Jashar, what are you por po e mbyllim shtëpinë dhe po i bashkangjitemi waiting for? Come home and let's get out of here

izazvali, i potom imali povoda za naredana maltretiranja.

Od 1987 većina Srba, počela je nositi policijsku uniformu i uniforme vojnih rezervista, i tu je počelo pljačkanje albanskog naroda, potom maltretiranja, podcenjivanja i razne stvari. Došlo je do velike podele između Srba i Albanaca. Ovo su neki od najkarakterističnijih momenta, koje ja znam, srpsko-albanskih odnosa, sve do mržnje 1998. godine kada i počinje rat.

KNLSM: Pre nego što počnemo govoriti o ratnom periodu, fokusirajmo se na vašeg brata, koji se i dalje smatra nestalim licem? Ako možete nešto reći o njegovom životu?

Halit: Jashar Berisha je moj brat, koga sada tražimo. On je rođen 16. Novembra 1943. Godine. Od 1967. godine radio je na benzinskoj pumpi u Suvoj Reci. Svoj je posao veoma volio. Bio je veoma komunikativan, veoma drag, ne kažem to samo zato što je bio moj brat. Pomagao je svima u teškim trenutcima, nije žalio sebe. U krugu porodice bio je mnogo drag. Moja deca, moja braća, roditelji svi su ga mnogo voleli. Bio je jako zabavan, nikada nikog nije uvredio. Mnogo su ga voleli, gospodin Aziz Abrashi, i gospodin Burhan Kavaja. Oni su bili njegovi najbolji drugovi. Niko mu nije mogao naći grešku.

Kritičnog dana, 26. marta, nije dozvolio svojim radnicima da dođu na posao na benzinskoj pumpi, ali je sam otišao na posao. Važan datum je 25. mart 1999, pre nego što je pošao ne posao rekao je: “Znaš šta, sklonićemo porodicu”. U kući smo ostali samo ja, moja žena i on. Ostali članovi porodice pošli su traktorom prema (mestu koje mi zovemo kod reke), i nakon toga otišli su u selo koje se zove Savrovo. Jashar je 25-og bio na poslu i završio posao za taj dan. Uveče kada je došao, rekao je: “Teško je ali…”.On je toga dana bio veoma tužan jer je video nekoliko ubistava. Ujutro 26. marta 1999. godine, da vam pravo kažem ono što je meni ostalo na duši, jeste kada mi je rekao: “Halit, idem ja na posao”, rekao sam mu: “Nemoj ići, jer je proglašeno ratno stanje, zatvorićemo kuću i pridružiti se porodici”. Rekao je: “Otići ću na posao, ne plašim se nikog”, i otišao je na posao. U 12:20 mi je telefonirao i rekao mi je: “Halit, povedi sa sobom stričevu porodicu i zajedno sa njima pobegnite, jer se u tržnom centru dešava veoma velik masakar”, rekao sam mu: “Jashar, šta čekaš, dođi kući i idemo zajedno”. ”Ne, ja ću doći u 5

familjes”. Tha: “Do të shkoj në punë, nuk i frigohem askujt”, edhe ka shkuar në punë. Ka qenë ora 12:20 e ditës, më thirri në telefon më tha: ” Halit, merri familjarët e axhës edhe ikni se në qendrën zejtare është duke u bërë një masakër e madhe”, unë i kam thënë: “Jashar, çka po pret, hajde në shtëpi edhe po shkojmë bashkë”.

Tha: “Jo, unë vi në ora 5h pasdite”. Unë i kam marrë këta të axhës tim edhe gruan dhe kemi dalë tek lumi. E kam thirrë atë ditë në ora 02:30, e i thashë: “Jashar, hajde edhe çka ka atje?” Si duket ai ka qenë i rrethuar. Pastaj i

together.” He said, “No, I'll come at 17:00.” I took my uncle's family and my wife and went to the river. I called him that day at two-thirty in the afternoon and said, “Jashar, get over here. What is happening there?” It seemed as though he was surrounded there. Then I phoned him later again at 16:30 when he said he would come at five o'clock. At 17:00 in the evening my wife and I went to see where Jashar was. He wasn't at home.

After coming back from Albania, a lady who worked in

poslepodne”. Poveo sam stričevu porodicu i moju ženu i došli smo do reke. Zvao sam ga u 02:30, i pitao ga: “Dođi Jashare, i šta se tamo dešava?” Izgleda da je on već bio opkoljen. Opet sam mu telefonirao u 04:30 poslepodne, rekao mi je da će doći u 05:00. U 05:00 vratio sam se kući sa ženom, da vidim da li je Jashar došao. Nije došao kući!

Kada smo se vratili iz Albanije, jedna žena, koja je radila u “Balkanu”, rekla mi je: “Ja sam Jashara videla sa dva

148 149

kam telefonuar prapë në ora 04:30 pasdite, ai më tha: “Unë do të vij në orën 05:00”. Në ora 05:00 kam ardhë në shtëpi me gjithë gruan me pa se ku është Jashari.

Nuk ka ardhë në shtëpi!

Pas kthimit nga Shqipëria një zonjë që punonte në “Ballkan” më tha: “Unë Jasharin e kam parë me dy civil, njëri ka punuar në sigurimin shtetëror (ky Z.G), i cili është prej Rahoveci, atë e kam njohur dhe një person tjetër e kanë fut në mes Jasharin dhe kanë shkuar kah qendra e qytetit. Unë kam dyshimin se ai është vrarë dikund nga Shtëpia e Mallrave midis qytetit në mes orës 5h edhe 6h. Të nesërmen unë gruaja ime dhe djali i axhës Shaipi kemi ardhë prapë ne shtëpi. Serbët kanë qenë të veshur me uniforma të ushtrisë, me atë shajkaqën e serbëve edhe kokardat e krajlit në kokë, edhe i kemi pyet se mos dinë diçka kanë thënë: “Ne nuk dimë”, edhe pse e kanë ditë se është i vrarë por nuk kanë desht me treguar. Në mbrëmje me 27 mars ne e humbëm atë shpresën ma se është dikun por duke dyshuar se mos e kanë dërguar në burg. Natën e 27-it ashtu me brengë e kemi kaluar. Gjithmonë unë kam besuar se nuk do ta vrasin, për arsye se jo vetëm shqiptarëve që ju ka bërë mirë por ju ka bërë mirë edhe të gjithë serbëve. Unë me gruan kam shkuar në Savrovë me u bashku me pjestarët e familjes. Gjatë kësaj kohe nuk dinim asgjë për të. Jam munduar përmes qytetarëve me marr vesh se mos është në burg, mirëpo nuk kam mundur me marrë ndonjë lajm. Kam tentuar në të gjitha mënyrat a është gjallë apo jo, a është në burg apo nuk është në burg. Por absolutisht nuk tregonin serbët, nuk donin me treguar.

the 'Balkan' [Factory] told me, “I saw Jashar with two civilians, one of them, Z.G. worked in state security and is from Rahovec. I knew him and the other person as well. They flanked Jashar and went towards the town center. I suppose that he was killed somewhere in the shopping center between five and six o'clock in the evening. The next day my wife, my cousin, Shaip and I returned home. There were Serbs wearing army uniforms with that sign of theirs [the four C's and a cross]1 on their heads and we asked them if they knew anything. They said, “We don't know,” even though they knew he was killed and didn't want to admit it. On the evening of the 27th we gave up hope that he might be somewhere; we were still thinking that perhaps he was taken to prison. We spent that night worrying. I always believed that they wouldn't kill him because he was not only kind towards Albanians, but also to Serbs. My wife and I went to Savrovë to join family members. At this point we didn't have any information about him. I was trying to find out from people whether he might have been taken to prison, but couldn't find out anything. I was trying my best to find out whether he was alive or not. The Serbs didn't want to say anything.

On the 21st of May round 10:00, my daughter-in-law said, “Papa, they are looking for you, and there are six policemen at the front door.” When they came I recognized one of them, S.A. He was in a police uniform and talked to me in Serbian saying, “Do you, old man, know that you must get ready to go to Albania?” I asked him, “Is this your decision did it come from 'higher up'?”

He said, “I'm telling you to get ready and that you will never see this place again.” We were forced to leave.

Me 21 maj, diku kah ora 10 po më thotë reja2 ime: “Valla Five thousand people from Suhareka were forced to babë, po të thërrasin se kanë ardhë 6 polic para derës. leave. We went by tractor. While going to Prizren Kur erdhen aty unë e kam njoftë një ka qenë S.A i cili nobody stopped us. When we reached the border they ishte i veshur me tesha të policisë, ato luftarake, edhe po took our ID's and all that. That was the odyssey. I was më thotë në gjuhë serbe: “A e dinë plak se ti duhet të worried all the time that I didn't know anything about my bëhesh gati dhe ke me shku për Shqipëri” Unë i thashë: brother's whereabouts. There were a lot of rumours: he “Vendimi a është i yti apo i ndonjërit nga lart?” Tha: “Unë was in prison, he was seen here, and there, etc. I stayed po të them me u ba gati edhe kurrë më këtë tokë s'ke me in Albania for twenty-nine days. On the 23rd of June we e parë”. Jemi detyruara me shku dhe atë ditë prej returned home to Suhareka. They didn't burn our house, Suharekes jemi dalë pesë mijë veta. Ne jemi nisë me but we couldn't find anything, so we had nowhere to traktor me shku. Ne kemi shku për në Prizren, nuk na ka sleep. When we got back here, my wife, a cousin from kontrollu askush. Kur kemi shku në kufi na i kanë marrë

2 Nusja e djalit

1 A symbol associated with Serbian nationalism: Samo Sloga Srbina Spasava (Only Unity will Save Serbia).

2 The head of the association of missing persons “Shpresimi” [trans. Hopes] in Suharekë/Suva Reka.

civilna lica”, jedan je radio u državnoj bezbednosti (Z.G), koji je iz Orahovca, njega sam poznavao, i jedan drugi čovek, oni su Jashara stavili u sredini (između njih), i krenuli prema centru grada. Ja sumnjam da je on ubijen negde oko Robne Kuće, oko centra grada, između 5h ili 6h. Sutradan ja, žena i stričev sin Šaip, došli smo ponovo kući. Srbi su bili obučeni u vojne uniforme, sa onom srpskom šajkačom, i kraljevim kokardama na glavi. Pitao sam ih da li znaju nešto, rekli su mi: “Mi neznamo ništa”, iako su znali da je ubijen, ali nisu hteli da kažu. Uveče 27. marta izgubili smo nadu da se on nalazi tu negde, ali smo sumnjali da su ga odveli u zatvor. Celu tu noć, 27. proveli smo brinući. Mislio sam da ga neće ubiti, zato što on je činio dobro i Albancima i Srbima. Ja i žena smo otišli u Savrovo pridružiti se ostaloj porodici. Sve to vreme nismo ništa znali o njemu. Pokušavao sam pomoću građana, saznati da nije on u zatvoru, ali nisam stigao do niti jedne jedine vesti. Pokušavao sam na sve moguće načine saznati da li je živ ili nije, da li je u zatvoru ili nije. Ali, Srbi nisu hteli kazati, nisu hteli reći.

21. maja negde oko 10 časova, moja snaja2, reče mi: “Oče zovu te, jer su došla šestorica policajaca na vrata”.

Poznavao sam jednog, A. S, koji je imao na sebi policijsku uniformu onu ratničku. Rekao mi je na srpskom jeziku: “Znaš li starče, da trebaš da se spremiš, i da pođeš za Albaniju”. Rekao sam mu: “Da li je to tvoja odluka, ili nekog odozgo?” Reče: “Ja ti kažem da se spremiš i nikad više ovu zemlju nećeš videti”. Bili smo prisiljeni otići, i toga dana iz Suve Reke izašlo je pet hiljada ljudi. Mi smo pošli traktorom. Pošli smo ka Prizrenu, niko nas nije kontrolisao. Kada smo stigli na granicu, uzeli su nam lične karte, i sve drugo. To je sad ona odiseja. Sve vreme me je mučilo to što mi brat nije tu. Važno je da se govorilo mnogo, u smislu rekla-kazala.

Govorili su mi da je u zatvoru, da su ga videli tu i tamo. U Albaniji sam bio 29 dana. 23. juna vratili smo se kući.

Nisu nam kuću spalili, ali ništa nije ostalo u njoj, da čak nismo imali gde da legnemo da spavamo. Posle jedno dva-tri dana ja, moja žena, ujak iz Ðinovca i Hysni 3 Berisha (sa njim sada radim), bili smo na groblju između Lubižde i Koriša. Tamo su ih zakopali, a kasnije iskopali.

Tamo smo našli neke stvari koje su nam bile poznate i poslali ljudima, koji rade za Haški Tribunal. Nakon toga, telefonirali bi nam da ga ne tražimo jer je ubijen. Sa one 2 Sinovljeva žena (Od sina žena) 3 Predsednik Asocijacije Porodica Čiji su članovi Nestali u Ratu “Shpresimi”

150 151

letërnjoftimet, të gjitha ato. E kjo është ajo odiseada.

Tërë kohën mua më brente ajo se nuk e kam vëllaun. Por është me rëndësi se ka pasur shumë thashë e thëna. Më thonin se është në burg, se e kanë parë këtu e atje. Unë kam ndejt në Shqipëri 29 ditë. Me 23 qershor jemi kthyer në shtëpi. Nuk na kanë kallur shtëpinë, por asnjë send nuk e kemi gjetë madje nuk kishim as ku me ra me fjetë.

Kur kemi ardhë këtu pas dy-tri dite, unë, gruaja ime, një dajë prej Gjinovcit edhe Hysni Berisha3 (që punoj tani me të) kemi shkuar tek vorrezat në mes Korishës dhe Lubizhdës. Atje njëherë i kanë varrosë kufomat e vrara e pastaj i kanë zhvarrosë. Aty kemi gjetë gjësende të cilat i kemi njoftë dhe pastaj ato gjësende ia kemi dërguar atyre që punonin për Tribunalin e Hagës. Me vonë kishim telefonata [e pa specifikuar se nga kush] që mos e kërkoni se është i vrarë. Andej rrugës kanë jetuar ato familjet (Serbe) J dhe K, e familje tjera të cilët kanë thënë: “Mos e kërkoni më, sepse ai është i vrarë”. Pra, ne tani po e kërkojmë që është i zhdukur, eshtrat e tij nuk e di ku janë.

Gjinovc and Hysni Berisha2, (with whom I now work) went to the gravesites, between Korish and Lubizhde.

There, people had been buried and then dug up again.

We found things there that we recognized and sent them to those working with the Tribunal [ICTY]. We then received telephone calls [not clear who called] telling us to stop searching for Jashar because had been killed.

Across the road lived the J. and K. families, and other families, who told us not to look for him anymore because he'd been killed. We continue to look for him.

We do not know where his remains are.

3 Kryetari i Asociacionit të familjeve të të zhdukurve “Shpresimi”.

3 A major Muslim holiday.

strane ulice živele su porodica J i K i druge porodice, koje su rekla da ga ne tražimo jer je ubijen. Dakle, mi ga sada tražimo kao nestalog, jer neznamo gde su njegove kosti.

KNLSM: Kada ste primili ove informacije, da li ste im verovali, i kako ste se osećali u tim trenutcima?

Halit: Ja sam verovao tim informacijama, jer Srbi su u stanju napraviti tako nešto. Svo ono dobro što smo im učinili, oni su nam vratili kao bumerang, ali sa lošim. Čak u tim trenutcima krize 25.-26. marta oni su se tako arogantno, i tako loše ponašali, da bih pomislio čovek da OMPF: When you got this information how much did you su oni došli sa Marsa ili sa neke druge planete. Samo mogu reći da nisam obraćao pažnju na ono što je majka believe and how did you feel? Halit: I believed this govorila: “Sine moj, ne poznaješ ti škijet (pogrdna reč za information because Serbs are capable of anything.

Srbe)”. Sada sam shvatio šta su oni, njima ne možeš What with all the kindness showed, they returned it with evil. During those critical moments on the 25th and 26th of verovati. Teško da me neko može ubediti da ćemo zajedno živeti. Pomenuću trenutak, kada smo pošli za March, they behaved so arrogantly and so nastily as if Albaniju, Srbi našeg sokaka su se smejali. Sećam se they had come from Mars or some other planet. I didn't jedne srpkinje koja je njima govorila “Danas se vi pay close attention to or put too much faith into the old smejete ovima koje terate, ali vi ćete sami jednoga dana folks' words. My mother would say, “My son, you don't otići odavde”. Mi smo otišli sa odećom koja se tada ZPZhML: Kur i morët këto informata sa iu besuat dhe si know the Serbs.” Now I am aware who they are. You našla na nama, a oni su otišli sa ukradenim prtljagom. A jeni ndier ju në ato momente? can't believe them. It is difficult for anybody to convince Haliti: Unë informatën e kam besuar, sepse serbët janë me that we can live together. I will mention that when we onaj njhov beg, ne znam od koga su bežali? Pobegli su jedino od zločina koje su počinili nad albanskim në gjendje me bërë çdo gjë. Të gjitha ato të mira të cilat were going to Albania the Serbs were jeering us. Only narodom. ua kemi bërë ata na i kanë kthyer bumerang me shumë one Serbian woman, I remember, said to them, “Today të këqija. Madje në ato momentet e krizës me 25 e 26 you are laughing at those you have forced out, but one I sada gde da dođu? Neka neko kaže da možemo živeti Mars e tutje ata janë sjellë në mënyrë aq arrogante e aq day the same will happen to you.” We went with the sa njima. Ne znam, ja sam pomalo skeptičan. Šta su im të keqe, thua se ata kanë ardhë prej Marsi apo ndonjë clothes on our backs and they went with stolen učinili ubijeni, zašto su ih odvezli u Srbiju. To mogu planeti tjetër. Një gjë mund ta them se nuk ua kam vënë belongings. And what about them fleeing? I don't know vëmendjen pleqve, nënës time kur thoshte: “Biri jem, nuk from whom they were running? They were only escaping učiniti samo ljudožderi, I samo zato da bi im izgubili tragove. To je kanibalski narod (ljudožderljiv), narod koji i njeh ti shkijet”. Tash e kam kuptuar se çka janë ata, nuk from the crimes they committed against the Albanian ka besë me ta. Vështirë është që dikush të më bindë se population. And, to where are they supposed to return? proriče zlo. Ne kažem to samo tako zbog neke euforije, nego studirao sam, čitao sam, zbog mojih iskustava. mundemi me jetu bashkë. Unë do ta përmendi Maybe someone believes we can live with them. I don't Smrt je prirodna, svi smo mi sinovi smrti, jer momentin kur jemi nisur për Shqipëri, kur ata serbet e know. I am skeptical about this. What made the Serbs dugovečnost nije apsolutna, nije relativna. Ali kada ja ne sokakut qeshnin. Vetëm një shkinë më kujtohet ajo kur ju take those they killed to Serbia? They just wanted to ka thënë atyre: “Sot ju po i qeshni këta që po i përzeni, e eliminate any trace of those people who were killed. That znam gde su njegove kosti, u našoj porodici neće biti harmonije, ili neke sreće u životu. Uvek mislimo na ju një ditë keni me shkuar prej këtuhi”. Ne kemi shkuar population is cannibalistic, evil. I am not saying this me teshat e trupit, ndërsa ata kanë shkuar me një because I am emotional, but I studied, read, and learned njega, svaki praznik koji dođe, za Bajram zalogaj ti u grlu ostane (plače, stao je, ne govori). bagazh të vjedhur. E ajo ikja e atyre, s'di, prej kujt kanë from life and experience. Today I don't know. Death is ikur? Kanë ikur vetëm e vetëm prej krimeve të cilat i kanë natural. None of us knows how long we shall live. bërë ndaj popullit shqiptar.

Longevity is neither relative nor absolute. Anyway, when KNLSM: Pokušavamo da vas shvatimo, jer je teško za vas.

I know that I don't have his remains, there is no E tani ku me ardhë? Le të thotë dikush që ne mundemi contentment in our family, nor happiness in life. We alw- Halit: (Zakašljao se, i nastavlja) Kažem vam da ni ja ni on (brat-Jashar), nismo ništa loše učinili da imamo takvu me jetu ma ata. Se di, unë e kam një skepticizëm. Çka i ays think of him at every Bajram3 holiday and “crumbs sudbinu. Zato sreća i radost, koja je nekad postojala, nje bënë ata të vrarët të cilët i kanë varrosë, çka i shtyri ata get stuck in our throats.” (Cries, stops, doesn't talk)

me i dërguar në Serbi. Ata vetëm ai popull i cili është kanibal edhe për me i humb gjurmët. Ai popull është kanibal, ndjellakeq. Këtë jo që vetëm e them kështu edhe se kam eufori, por kam studjuar kam lexuar, nga jeta, nga përvoja të cilat unë i kam këtu. Sot nuk e di, vdekja është natyrore, secili ne jemi të bijt e vdekjes se kohëzgjatja është jo absolute, jo relative. Mirëpo kur unë e di që nuk i kam eshtrat e tij, ne në familje nuk kemi më rehati, disponim apo ndojfarë lumturije në jetë.

Gjithmonë mendojm për të, çdo feste që vjen Bajrami, kafshata të mbetet në fyt (qan, ndalet nuk flet).

OMPF: We are hearing how difficult it is for you…

Halit: (Coughs and goes on) I say that neither he [Jashar] nor we did anything bad to deserve this destiny.

So, the happiness that used to be, the joy, exist no more.

I'm the oldest in family and when I become emotional, I always hide somewhere so my family cannot see me. I hope I do not die before their remains are found so that they can rest in peace so that at least each Bajram soil can be thrown over their graves (cries).

OMPF: You have mentioned that you have searched for your brother on your own. Did you cooperate with any ZPZhML: Mundohemi të ju kuptojmë se është e vështirë organisation in order to find out where his body was?

Halit: First, (cries) we formed an association where we për juve. collected evidence of the missing people in our Haliti: (kollitet dhe vazhdon) Po them që as ne e as ai community. We gathered families together in this [vëllau-Jashari] nuk kemi bërë diçka të keqe që me e association. In Suhareka, it is very characteristic that we pasë një fat të tillë. Prandaj, ajo lumturi që ka ekzistuar have very few people alive and many missing. There are dikur, ajo hareja në familje nuk është më. Unë tani jam families where twenty-two, sixteen, fourteen members më i madhi në familje edhe gjithmonë kur emocionet were killed and still nothing is known about them. There vijnë largohem diku, rri vetëm që familja mos me ditë. were protests in the street. All this has been done in Unë kam thënë “Ishalla nuk vdes pa ia gjetur eshtrat order to sensitise people to this issue, not just for my atyre që të ti rahatojmë dikund, bile për çdo Bajram të own brother, despite the fact that my brother was the Vogël me ja vë një grusht dheu” (qan). most important in my heart. We worked on behalf of all ZPZhML: Ju e permendët që keni kërkuar vet për vëllaun missing people to urge Kosovo institutions and UNMIK to tuaj. A keni bashkëpunuar ju edhe me ndonjë organizatë find the missing people. që të zbuloni se ku gjendet trupi i tij?

Haliti: Së pari (qan) e kemi formuar shoqatën edhe kemi Other organisations that are helping us are UNMIK [OMPF] which took over the responsibility of finding bërë evidentimin e të zhdukurve në komunën tonë4. Në missing persons and whose express, exclusive mandate shoqatën tonë i kemi tubuar familjarët. Por është një karakteristikë se në Suharekë kemi pak familjar e shumë it is to do this. We cooperate with the International Commission for Missing Persons (ICMP) and with the të zhdukur. Kemi familje me 22, me 16, me 14 të vrarë International Red Cross. We worked mostly with these dhe që ende nuk zbulohen. Janë edhe protestat në three organisations. Our association has very good rrugë, e të gjitha këto që janë bërë për ta sensibilizaur cooperation with the first two but we are very critical of këtë çështje, e jo vetëm për vëllaun tim, sepse për vëllaun tim ka qenë ekstra për mua në shpirt timin. Por the work of OMPF4. We are very angry because the kemi punuar për të gjithë që të ndërrmerren disa hapa agencies formed by the Kosovo government - a edhe në institucionet e Kosovës dhe të UNMIK-ut, që të commission - has not been working properly to advocate bëhet zbardhja e fatit të personave të zhdukur. on behalf of, and to work on this issue - to at least know the exact numbers of people who have been killed and Organizata tjera të cilat na ndihmojnë janë zyra e UNMIK- those who are still not found. ut (ZPZhML), e cila e ka marrë përmbi vete zbardhjen e fatit të personave të zhdukur si e drejtë e rezervuar.

What makes me worry most of all and what irritates me is Bashkëpunojmë edhe me Komisionin Ndërkombëtar për the mention of the return of Serbs. They can return, but Persona të Zhdukur ICMP, pastaj edhe me Kryqin e Kuq they must be identified and those who committed crimes 4 176 të zhdukur në komunën e Suharekës 5 Zyra për Persona të zhdukur dhe Mjekësi Ligjore

4 Office on Missing Persons and Forensics

nema više. Sada sam ja najstariji u porodici, kada emocije (osećaji) dođu, sklonim se negde da mi porodica ne zna. Rekao sam: “Daj bože da ne umrem pre nego što nađem njihove kosti, da počivaju u miru”.

Stalno mislimo na njih, za svaki Bajram, zalogaj na zastane u grlu (plače, zastaje, ne govori).

KNLSM: Pomenuli ste da ste sami tražili vašeg brata. Da li ste sarađivali sa nekom organizacijom, da bi otkrili gde se nalazi njegovo telo?

Halit: U početku (plače) osnovali smo udruženje i evidentirali nestala lica u našoj opštini4. U toj našoj organizaciji skupili smo porodice. Ali, karakteristika jeste da u Suvoj Reci, ima malo članova porodica nestalih u ratu, ali veoma mnogo nestalih. Imamo porodica sa 22, 16, sa 14 ubijenih, koji se još uvek ne mogu naći. Tu su i protesti na ulicama da bih se senzibilizirala ova stvar, ne samo za mog brata, jer je on poseban u mojoj duši.

Radili smo da bih se preduzeli neki novi koraci i u institucijama Kosova i UNMIK-a, da bi se obelodanila sudbina nestalih lica.

Ostale organizacije koje nam pomažu su UNMIKOVA kancelarija, koja je na sebe preuzela traženje nestalih lica, kao rezervirano pravo. Sarađujemo i sa međunarodnom komisijom za nestala lica ICMP, i sa međunarodnim Crvenim Krstom. Sa ovim trima organizacijama blisko smo vezani. Naša organiozacija ima veoma dobre odnose sa prve dve, ali mi smo najveći kritičari kancelarije (OMPF)5 . Mi smo se iznervirali zato što organi, koje je Skupština Kosova oformila - komisija koja nije radila dovoljno, ili bolje rečeno nije uopšte radila, da senzibilizira i da radi, da se bar zna tačan broj ubijenih i nestalih.

Mene najviše brine i da vam pravo kažem, najviše se razbesnim kada se spomene povratak Srba. Neka se vrate, ali uz to treba se vršiti identifikacija, trebaju odgovarati zakonski oni koji su zločine počinili. Izgleda da u Departamentu Pravde UNMIK-a nedostaje volje za optuživanje Srba. Nedostaje volje i naših organa na nivou Kosova da se reši ovaj problem. Zašto ta volja nedostaje, ja to ne znam. Zato se mi kao narod moramo zapitati, kako zločince dovesti ovde?! Ja to ne mogu zamisliti. Zato sam ja uvek ovako glasniji i kritičniji prema organima, a pogotovo organima pravde, zato što oni ne 4 176 nestalih u opštini Suva Reka 5 Kancelarija za nestala lica i sudsku madicinu

152 153

ndërkombëtar. Me këto tri institucione jemi të lidhur ngushtë. Shoqata jonë ka marrëdhënje shumë të mira me dy të parat, mirëpo ne jemi kritikuesit më të ashpër të Zyrës (ZPZhML-së)5. Ne jemi nevrikosë sepse organet të cilat Kuvendi i Kosovës i ka formuar - një komision i cili nuk ka punuar sa duhet, apo thuaja asgjë hiq, që me e senzibilizu edhe me punu bile me e ditë numrin e saktë të atyre të cilët janë vrarë edhe të cilët i kemi të pagjetur.

Mua më së shumti më brengosë, dhe drejt me thënë, më iriton kur përmendet kthimi i atyre serbëve. Le të kthehen po karshi kësaj duhet të bëhet edhe identifikimi edhe kallëzime penale për ata që kanë bërë krime. Si duket mungon vullneti i Departamentit të Drejtësisë tek UNMIKu që ka qenë kompetencë e rezervuar me i akuzuar serbët. Mungon vullneti edhe i organeve tona në nivel të Kosovës për me e zgjidhë këtë problem. Pse mungon vullneti unë nuk e di. Prandaj ne duhet të mendojmë si popull, si kriminelët me u sjell këtu?! Unë nuk po mundem me marrë me mend. Prandaj gjithmonë jam i zëshem kështu edhe kritik ndaj organeve e sidomos drejtësisë që ata nuk po punojnë për me mujt me i sjellë ata të cilët i kanë kryer krimet e këtuhit, që me shku para gjyqit sepse ata vendin e kanë para gjyqit.

Ne, si shoqatë, do të kërkojmë dhe po kërkojmë prej të gjitha institucioneve dhe kush ka ardhë këtu, se njëherë e përgjithmonë Serbisë duhet me i bërë presion edhe me i shpalosur dokumentat sekrete. Nëse dëshiron komuniteti ndërkombëtar me na ndihmuar ato dokumenta mund të qiten në shesh që të dihet një e vërtetë, sepse pa atë të vërtetën kurrë nuk ka kënaqësi shpirtërore, nuk ka lumturi tek familjarët, të cilët presin persona të zhdukur edhe ata që i kanë vrarë edhe i kanë varrosur. Edhe më tutje është brenge ajo drejtësia. Ka fakte mjaft që ai që ka bërë krime të denohet, sepse dënimi i kriminelëve është mësim për të tjerët të cilët ndoshta edhe më tutje, e ata që janë në pushtet, gjithmonë mendojnë se duhet edhe më tutje me luftu.

Prandaj kujdesi i bashkësisë ndërkombëtare duhet me qenë se Serbinë njëherë e përgjithmonë me e vetëdijsuar që ata me ra në tokë edhe me e parë realitetin e jetës në ballkan.

ZPZhML: Ju na tregut që nuk keni përkrahje të mjaftueshme prej institucioneve, organizatave të ndryshme e prej ndërkombëtarve. Po ju si familjarë, sa e

must be punished. It seems that there is a lack of willingness on the part of the Department of Justice and UNMIK to accuse Serbs even though it is within those institutions' reserved mandates to do so. There is a lack of willingness by our Kosovo institutions to solve this problem. Why there is no willingness I don't know.

Therefore we, as a people, must think about what it would be like to have criminals in our midst. I can't even imagine that. That's why I am so outspoken and critical of the work of the law enforcement and justice institutions because they should be bringing those who committed crimes to court.

As an association we continue to persuade institutions and others who come here to pressure Serbia to disclose its secret documents. The international community should be willing to help us obtain the truth concerning these documents. If there is no truth, the families of those not found and of those killed will not be satisfied or spiritually at ease. Injustice is killing us.

There are sufficient facts to punish those who committed crimes. The punishment of the criminals is a lesson to those rulers who think they can still cause wars.

Therefore, the duty of the international community is to once and for all make Serbia come down to earth and see the reality of life in the Balkans.

OMPF: You told us that you don't have enough support from the institutions, different organisations and from internationals. But as family members how do you support each other? Did anyone offer you support, does anyone share your pain with you?

Halit: Absolutely. Not only the families from Suhareka, but also we all support each other when we do reburials.

There is moral support for the families of that place where the reburial or any other event is organised on certain dates.

OMPF: Mr. Berisha, you told us about your difficulties, your experiences you've been through. Can you tell us what bearing they have had on you?

Halit: I have read quite a lot. I am not an historian, but I was obliged to read some books having to do with Serbian-Albanian relations since the year 1844. I read about different massacres committed by Serbia in 1913, 1918, 1945 and so on and the last, in 1999, which I saw with my own eyes. What I saw, what they have done

rade u tom pravcu da one koji su počinili zločine dovedu pred licem pravde.

Mi kao organizacija neprestano tražimo od svih institucija, i od koga god smo mogli, da se jednom i zauvek izvrši pritisak na Srbiju da otkrije tajnu dokumentaciju. Ako međunarodna zajednica želi da nam pomogne, ti se dokumenti mogu staviti na videlo, da se zna istina, jer bez istine nema duhovnog zadovoljstva, nema radosti u porodicama koje čekaju nestala lica, i one koji su ubijeni i koji su pokopani. I dalje me brine pravda. Dokaza ima dovoljno, da onaj koji je počinio zločin mora da se kazni, jer to bi bila lekcija i za ostale, koji su možda još uvek na vlasti, i misle da se još treba ratovati. Zato, međunarodna zajednica treba obratiti pažnju na to, da Srbija jednom i zauvek razume, da se spusti na zemlju i da vidi relanost života na Balkanu.

KNLSM:Vi ste nam rekli da nemate dovoljno podrške od institucija, organizacija i od stranaca. Vi, članovi porodica nestalih u ratu, da li se međusobno podržavate, da li vam je neko dao podršku i da li je sa vama podelio bol?

Halit: Apsolutno, podržavamo jedni druge, naravno ne samo mi koji smo iz Suve Reke. Kada idemo na ponovno sahranjivanje posmrtnih ostataka. To je moralna podrška članovima porodica tih mesta. Ili na manifestacijama koje se održavaju određenim datumima.

KNLSM: Gospodine Berisha pričali ste nam o poteškoćama i vašem iskustvu. Možete li da mi kažete kako je sve ovo uticalo osobno na vas.

Halit: Ja sam čitao mnogo, nisam istoričar, ali morao sam pročitati neke knjige koje prikazuju srpsko-albanske odnose čak od 1844. Čitao sam o mnogim masakrima koje je počinila Srbija 1913, 1918, i 1945, itd. Čitao sam i za 1999., koju sam svojim očima video. Šta mogu ja danas da kažem mom detetu, mojoj porodici, mojim unucima za to što se dogodilo kada su to oni videli sami.

Ja ne mogu njih ubediti u nešto drugo. Ja sam kontaktirao i sa strancima, oni bih rekli: “Treba oprostiti”, ali kome oprostiti, šta im oprostiti? Može se oprostiti onome koji se javno izvini. Koji od rukovodioca u Srbiji se izvinio, koji od njih je zatražio javni oprost? Ja to nikad od njih nisam čuo. I zato njima ne možemo oprostiti, ne možemo zaboraviti. Zato, ja kao građanin ove opštine, doboko u duši mislim da je vruć kompir u njihovim rukama (Srbije).

154 155

përkrahni njëri-tjetrin, sa dikush ju ka ofruar mbështetje edhe e ka ndarë dhimbjen me ju?

Haliti: Absolutisht ne familjarët jo vetëm të Suharekës, por ne e mbështesim njeri tjetrin kur shkojmë në rivarrime. Ajo është përkrahja morale e familjarëve të atij vendi që bën rivarrimin, apo në manifestimet që bëhen për datat e caktuara.

ZPZhML: Zotëri Berisha, treguat për peripetitë, vështirësitë, eksperiencat që i keni pasur. A mund të na

what can I tell my child, family, grandchildren about the events I saw, when they saw it all themselves? I cannot convince them of anything else. During my work I have contacts with those internationals. They say, “You should forgive.” But whom should we forgive? What to forgive? You can only forgive those who apologise publicly. Which of the Serb leaders has asked for public forgiveness? I have not heard anyone asking for forgiveness. And, we cannot forgive them of that. For that reason, as a member of this community, I think that the

KNLSM: U okviru vaše porodice, koliko pričate o vašem bratu. Kako ga se danas sećate?

Halit: U našoj porodici mnogi ga se sećaju kao živog (plače), pa čak unuci i unuke misle da je negde u zatvoru (plače). U kući nemamo slavlja, nemamo proslava, kada sam ženio sinove, u kući nismo održali ništa, ali zbog dece svadbe smo održali u restoranima. Kao glava porodice rekao sam (plače): “Za ova četiri sata zaboravićemo sve, teško je, stvarno je teško, ali prebrodićemo sve”. Jedino što mi je na duši je pitanje da

tregoni si kanë ndikuar të gjitha këto në juve personalisht?

Haliti: Unë kam lexuar mjaft, nuk jam historian, por jam detyruar me lexu disa libra të cilat pasqyrojnë marrëdhënjet serbo-shqiptare që nga viti 1844. I kam lexuar masakrat e ndryshme të cilët i ka bërë Serbia në vitet 1913, 1918, e 1945 e kështu me radhë. E edhe të fundit me 1999 që me sy të mi i kam parë. Sot që unë që i kam parë ato gjëra që ata i kanë bërë çka unë mundem me i thënë fëmijës tim, familjes time, nipave të mi për ngjarjen që e kanë parë vet. Unë nuk mundem me i bindë ata. Unë kam pasë kontakte edhe me këta ndërkombëtarët gjatë kohës së punës, ata thonë: “Duhet me falë”, po kujt me i falë, çka me i falë? I falet atij vetëm kur ai kërkon falje publike. Cili prej këtyre udhëheqësve serb ka kërkuar falje publike? Unë nuk kam ndëgjuar që ndonjëri ka kërkuar një falje publike. Edhe nuk i falet atij, nuk mundemi me i harru. Për atë arsye unë në shpirt si qytetar i kësaj komune mendoj se topi, apo patatja e nxehtë është në duart e Serbisë.

ZPZhML: Po në familje sa bisedoni për vëllaun tuaj. Si e kujtoni ju atë sot?

Haliti: Në familje shumica e kujtojmë si të gjallë (qan), madje disa nipër e mbesa mendojnë se ai është diku në burg (qan). Nuk ka festë, unë masandej i kam martuar djemt, por në shtëpi s'kam bërë asgjë për hatër të fëmijëve, darsmat i kemi bërë në restorant. Si kryefamiljarë kam thënë (qan): “Për këto katër orë krejt do ti harrojmë (qan), e rëndë është, shumë e rëndë, por do ta përballojmë”. Vetëm një gje e kam unë në shpirtë, e ajo është “Se a do të ia gjej edhe eshtrat?!

ZPZhML: Kjo do të ishte një lloj lehtësimi për ju?

Haliti: Absolutisht, se atë e kam në kokë ditë e natë.

Sapo të ia gjej eshtrat një lloj lehtësimi shpirtëror do të jetë edhe familja ka me u lehtësuar. Mirëpo, derisa nuk ia gjejmë eshtrat unë nuk di, ndoshta ka me më mbuluar dheu, jo vetëm mua por edhe të tjerët e nuk do të mundem me i gjetë!

ZPZhML: Ju përmendët që ende po i prisni eshtrat e tij, ne shpresojmë që ju sa më shpejt të merrni lajmin rreth vëllaut tuaj. Për fund keni diqka tjetër të thoni?

Haliti: Unë s'kam çka me shtu më, vetëm do të thoja që këto që i paraqita janë disa të dhëna nga jeta ime. Kam pasur një jetë të bujshme për rrethanat në të cilat kam

ball or hot potato is in the hands of Serbia.

li ću mu naći kosti (posmrtne ostatke)?!

OMPF: In your family do you frequently talk about your brother? How do you remember him?

Halit: Most people in my family think he is alive (cries), and some of the grandsons and granddaughters even think he is somewhere in prison (cries). There are no festivities in our house. My sons were married but I couldn't celebrate in the house. But because of my children, we marked the day in a restaurant. As a head of the family, I said to them that for (cries) four hours we should forget all of this. It is difficult, very difficult but we will cope with it. My soul is preoccupied with only one thing: will I find his bones?

KNLSM: To bi bilo neko olakšanje za vas?

Halit: Apsolutno, jer on mi je u glavi i danju i noću. Čim mu nađem kosti to će biti veliko olakšanje, lakše će biti i mojoj porodici. Ali da li će se to desiti, jer moguće ja da će me pokriti crna zemlja, ne samo mene nego i mnoge druge i nećemo moći naći posmrtne ostatke!

KNLSM: Nadamo se da ćete što pre saznati nešto o posmrtnim ostacima vašeg brata? Za kraj, imate li nešto dodati?

Halit: Ja nemam šta dodati, ali rekao bih da ovo što sam ovde prikazao, to su neki podaci o mom životu. Imao sam veoma uzbudljiv život, uzevši u obzir uslove u kojim OMPF: Will finding his bones be some form of relief? sam radio. Kada sam bio na rukovodećim mestima, ja Halit: Absolutely, because otherwise it is going through sam dokumentaciju i razne materijale sačuvao u mojoj my head day and night. When I find his remains, I will be bibloteci. Ta dokunentacija i ti materijali ostaće za emotionally relieved and the family will also be relieved. buduće generacije, možda će nekome zatrebati. Verujem But until it happens, I don't know. Perhaps I shall die. i nadam se da će naše institucije imati bolji uvid po And, not only I, but also others who have not found the pitanju nestalih lica, to je moje mišljenje. Rekao bih da remains of their family members will die also. samo pet minuta razmišljanja o njima na dan, to bi bilo dovoljno. Ali to se dešava adhok (nabrzinu) u situacijama OMPF: You mention that you are waiting to find your pred nekim sastankom može im pasti napamet, posle brother's remains. We hope that you will find some toga mogu proći dva meseca i ništa. Tako se ne radi, bez closure as soon as possible. Do you have anything else sistematičnog rada, ne može se postići ništa. To je moja you wish to add? poslednja poruka koju vam mogu dati. Ja vam Halit: I have nothing to add. I just gave you some details zahvaljujem kao ekipi u celosti, i nadam se da će ova about my life. I had a rich life given the circumstances in izjava nekom zatrebati. Ovo su dokazi koja sam ja which I worked. When I was in various positions I would preživeo, ima ih mnogo, ali o detaljima mogu pričati save documents and materials that I still have in my danima i danima. library. Those documents, materials will remain for new generations to come. Perhaps for someone they will be KNLSM: Za kraj, kako se osćate nakon svega ovoga što of help. I believe and hope that our institutions will have ste nam ispričali? a better approach to shedding light on the destiny of the Halit: Malo mi je lakše, ja verujem kada čovek može missing persons. This is my opinion. I want to say that nekom ispričati onda olakša dušu, čak mislim da se i only five minutes thinking about it per day will be enough kiselina u želudcu smanjuje, i kada se ona smanji onda for them, but this situation is ad hoc. They only think of je i duša mirnija, jer nekom sam ispričao ono što mi se them [the issue] before a meeting, and then two months unutra skupilo, i verujem da će mi biti lakše nakon pass when nothing is accomplished. This is not work. razgovora, malo lakše.

Without a systematic approach nothing can be completed. This is my last message to you. I thank your KNLSM: Mi vam zahvaljujemo za intervju, koji ste nam team. I hope this will be a statement that somebody will dali! find useful. These are things that I've been through and Halit: Hvala i vama! there are many others, but to talk in detail you would need weeks and weeks.

156 157

punuar. Kur i kam ushtruar disa poste unë i kam ruajt dokumentat dhe materialet të cilat tani i kam në një bibliotekë timen. Ato dokumente dhe materiale do të mbesin për gjenerata të reja, ndoshta dikujt kanë me i hy në punë. Besoj edhe kam shpresë se institucionet tona do të duhej të kenë një qasje më korrekte ndaj zbardhjes së çështjes së personave të zhdukur, ky është mendimi im. Do thoja që vetëm pesë minuta në ditë me mendu majfton për ta. Por, jo, ato bëhen vetëm në mënyrë ad hok, vetëm para mbledhjes iu bie ndërmend, pastaj dy muaj kalojnë asgjë. Ajo nuk është punë, pa një punë sistematike nuk mund të bëhet asgjë. Kjo është ajo porosia ime e fundit qe kam me ua dhënë. E unë ju falenderoj edhe si ekip, unë shpresoj që kjo do të jetë një dekleratë që ndoshta dikujt dikur ka me i hy në punë.

Këto janë argumente që unë i kam përjetuar, ka edhe plot të tjera, por për detaje mund të flitet edhe me javë të tëra.

ZPZhML: Për fund, si po ndiheni pas gjithë kësaj që ju na treguat?

Haliti: Unë besoj jam pak më i shliruar, sepse kur njeriu i flet dikujt unë besoj që shpirti apo edhe thartina në lukth zvogëlohet, e kur zvogëlohet ajo shpirti është më i qetë sepse dikujt ia kam thënë atë që më është grumulluar edhe besoj që më lehtë do ta kem pas kësaj bisede, pak ma lehtë.

ZPZhML: Ne ju falenderojmë për intervistën!

Haliti: Faleminderit edhe juve!

Trupi i Jashar Berishës është gjetur në varrezën massive në Batajnicë në territorin e Serbisë me 16.06.2001. Trupi është identifikuar dhe kthyer në Kosovë nën përkujdesjen e ZPZhML-së nga autoritete Serbe dhe ju është dorëzuar ZPZhML-së me 31 Mars 2006 së bashku me 51 trupa/mbetje mortore të tjera.

ZPZhML-ja e ka informuar Asociacionin Familjar “Shpresimi” në Suharekë që Jashar Berisha është identifikuar dhe njëkohësisht është informuar edhe Halit Berisha.

OMPF: How do you feel about all of this that you have told us?

Halit: Somehow, I feel relieved because in talking to someone I believe that the pain of the soul is eased and is calmer. I believe it will be easier for me after this interview.

OMPF: We thank you for the interview.

Halit: Thank you, too!

The body of Jashar Berisha was exhumed from a mass grave in Batajnica in Serbia proper on the 16.06.2001. The body was identified and returned to Kosovo under OMPF auspices by the Serbian authorities and handed over to OMPF on the 31st March 2006 together with 51 other remains. OMPF informed the Family Association “Shpresimi” that Jashar Berisha had been identified and Halit Berisha was consequently informed.

Telo Jashar Berisha je ekšumiran od masovne grobnice u Batajnici u Srbiju 16.06.2001 godine. Telo je identifikovan i i vraćen na Kosovo pod kontrolom KNSLM-a i predato od Srpskih autoriteta kod KNLSM-a 31 marta 2006 godine zajedno sa 51 drugih leś eva.

KNLSM informisao associjaciju porodica “Shpresimi” u Suvareci, da Jashar Berisha je identifikovan i Halit Berisha je bio informisan u isto vreme.

158 159

PROCEDURAT E PUNËS SË ZPZhML-së WORKING PROCEDURES OF OMPF Hulumtimi i personave të zhdukur fillon me hetim të rrethanave në të cilat ata janë parë për herë të fundit.

Mbledhja e informatave për “ngjarjen e zhdukjes” mund të ndihmojë për përcaktimin e vendndodhjes, gjendjes së tyre të marrë me mend, ose të përbërjes së grupit objekt të tyre. Duke intervistuar farefisin dhe miqtë, hulumtuesi pastaj e përpilon një përshkrim të çdo personi të zhdukur para zhdukjes së tij, duke shënuar moshën, gjininë, gjatësinë trupore dhe karakteristikat e tjera të identifikimit. Ky profil i njohur si “informimi para vdekjes”, përfshin edhe të kaluarën biografike të personit, duke përfshirë punën e hollësishme, thyerjet e shëruara të eshtrave dhe kushtet fizike të degjeneruara.

Kjo informatë futet në ZPZhML “Në listën e konsoliduar të personave të zhdukur”, e cila synohet të jetë regjistrim shterues i të gjitha atyre që nuk llogariten pas konfliktit të Kosovës.

Një proces i veçantë i hulumtimit është kërkimi i eshtrave dhe gjësendeve të njerëzve të pa kërkuar ose të paidentifikuara. Këto varrosen në varreza të pashënuara, nganjëherë në largësi të konsiderueshme nga ngjarja lidhur me zhdukjen. Kur të merret informacioni i besuar për vendin e mundshëm të varrimit, hetuesi i komunitetit në ZPZhML së bashku me zyrtarët policorë dhe arkeologu ligjor do të bëjë punën e rinjohjes për të përcaktuar nëse është prishur trolli. Nëse vlerësimi është pozitiv, do të kërkohet një urdhër dhe do të organizohet zhvarrosja për një datë më vonë. Një arkeolog i kriminalistikës poashtu ndihmon në zhvarrosjen, përkatësisht për skenat e krimit ku pozita e kufomës dhe prishja e dheut mund të kenë vlerë dëshmuese. Kurdo që është e përshtatshme, zhvarrosjet bëhen me ndihmën e gërmuesit mekanik. Çdo gjësend i njerëzve i gjetur vendoset në torbat e kufomave dhe transferohet në lokalin e morgut në Rahovec. (Që nga Korriku 2006 ata janë transferuar në morgun e ri në ndërtesën e ZPZhMLsë në Prishtinë) Në morg, kufomave u bëhet autopsi e plotë për të përcaktuar shkakun e vdekjes, gjininë dhe moshën e atij personi në kohën e vdekjes, dhe çdo karakteristikë e identifikimit. Autopsia bëhet nga patologu dhe atij i ndihmon antropologu i mjekësisë ligjore, fotografi forensik dhe zyrtari i skenës së krimit. Gjinia dhe mosha e personit përcaktohet në bazë të treguesve të shumëfishtë osteologjikë; Mostrat e eshtrave merren për secilin rast, nëse kërkohet testimi i ADN-së. Zyrtari i skenës së krimit mbledh veshjen dhe çdo gjësend nga ato që gjenden dhe të gjitha ato i shënon. Këto të dhëna të dëshmive patologjike, antropologjike dhe materiale njihen si “informacion pas vdekjes” dhe regjistrohen në bazën e të dhënave për krahasim me “informacionin para vdekjes”. Përputhja e madhe midis shënimeve në dy bazat e të dhënave tregon gjasat e mëdha që eshtrat dhe gjësendet t'i përkasin një personi të veçantë të

OPERACIJE KNLSM-a

Potraga za nestalim licima poèinje istragom okolnosti pod kojima su oni poslednji put viðeni. Prikupljanje informacija o “dogaðaju nestanka” može pomoæi da se utvrdi njihova lokacija, njihov pretpostavljeni status, ili sastav ciljne grupe. Intervjuisanjem roðaka i prijatelja, istražitelj u zajednici nakon toga stvara opis svakog nestalog lica pre njegovog nestanka, koji beleži njegovo starosno doba, pol, graðu i druge karakteristike koje ga identifikuju. Poznat pod nazivom “ante-mortem podaci”, ovaj profil takoðe ukljuèuje biološku istoriju lica, koja ukljuèuje podatke o stomatološkim radovima, izleèene frakture kostiju i degenerativne fizièke uslove. Ovi podaci se nakon toga unose na “konsolidovanu listu nestalih lica” KNLSM-a èiji je cilj da predstavlja iscrpan izvor podataka o svima onima za koje se ne zna gde se nalaze nakon kosovskog konflikta.

Odvojen istraživaèki proces predstavlja potragu za nepreuzetim ili neidentifikovanim ljudskim ostacima. Isti A separate exploratory process is the search for su sahranjeni na neoznaèenim grobljima, ponekada na unclaimed or unidentified human remains. These are znaèajnoj udaljenosti od njihovog mesta nestanka. buried in unmarked gravesites, sometimes a Nakon što su dobijene verodostojne informacije o considerable distance from the associated event of potencijalnoj lokaciji sahranjivanja, istražitelj KLNSM-a u disappearance. When credible information is received zajedno sa policijom i arheolog za sudsku medicinu about a potential burial site, the OMPF community izvršiæe istražnu operaciju kako bi utvrdili da li je investigator together with a police officer and a forensic archaeologist will perform a reconnaissance operation to zemljište pomerano. Ukoliko je procena pozitivna, biæe determine whether the ground has been disturbed. If the zahtevan sudski nalog a ekshumacija æe biti zakazana za nešto kasnije. Arheolog za sudsku medicinu takoðe assessment is positive, a court order will be requested pomaže u ekshumaciji, posebno na mestima zloèina na and an exhumation will be arranged for a later date. A kojima pozicija tela i pomeranje zemljišta mogu imati forensic archaeologist also assists in the exhumation, dokaznu vrednost. U sluèajevima u kojima je notably at crime scenes where the position of the body odgovarajuæe, ekshumacije se vrše uz pomoæ and disturbance of the soil may have evidentiary value. mehanièkog kopaèa. Bilo kakvi ljudski ostaci koji su Wherever appropriate, exhumations are accomplished pronaðeni stavljaju se u vreæe i prenose se do objekta with the assistance of a mechanical digger. Any human mrtvaènice u Orahovcu, koji od Jula 2006 je prbaæen u remains found are placed in body bags and transferred novu mrtvaænicu u zgradu KNLSM-a u Prištini. to the mortuary facility at Rahovec/Orahovac (As of July 2006 they are transferred to the new morgue in the U mrtvaènici se na telima vrši potpuna obdukcija kako bi OMPF building in Pristina) se utvrdio uzrok smrti, pol i starosno doba date osobe na samrti, i bilo kakve karakteristike koja ga identifikuju.

At the morgue, bodies receive a full autopsy to Obdukcija se sprovodi od strane patologa koji je determine the cause of death, the sex and age of that person at death, and any identifying characteristics. The potpomognut antropologom sudske medicine, autopsy is carried out by a pathologist and is assisted by fotografom sudske medicine i službenikom za rad na a forensic anthropologist, a forensic photographer and a mestu zloèina. Pol i starosno doba osobe utvrðuju se na osnovu višestrukih pokazatelja kostiju; druga kategorija scene of crime officer. The sex and age of the person izvodi se iz standarda specifiènih za stanovništvo are determined based on multiple osteological kreiranih za Kosovo putem istraživaèkog projekta indicators. Bone samples are taken from each case, if sprovedenog od strane MKTJ-a i Univerziteta iz Tenesija.

DNA analysis is required. A scene of crime officer Uzorci kostiju uzimaju se iz svakog sluèaja, ukoliko DNK collects clothing and any other belongings from the set of remains, and all details are recorded. This pathology, testiranje je potreban. Službenik za mesto zloèina prikuplja odeæu i bilo kakve liène predmete sa skupa anthropology and material evidence data is known as ostataka, i svi podaci se beleže. Ovi patološki, “post-mortem information” and is entered into a antropološki i materijalni dokazni podaci poznati su pod database for comparison with recorded “ante-mortem information”. A strong correspondence between records nazivom “post-mortem podaci” i isti se unose u bazu in the two databases indicates a high probability that the podataka kako bi bili uporeðeni sa “ante-mortem The search for missing persons begins with an investigation into the circumstances under which they were last seen. Gathering information on the “event of disappearance” can help determine their whereabouts, their presumed status, or the composition of the target group. By interviewing relatives and friends, the investigator then creates a description of each missing person prior to their disappearance, recording age, sex, stature and other identifying characteristics. Known as “ante-mortem information”, this profile also includes a person's biological history, including dental work, healed bone fractures and degenerative physical conditions.

This information is entered into OMPF's “consolidated list of missing persons”, which aims to be an exhaustive record of all those unaccounted for after the Kosovo conflict.

zhdukur. Procedurat e njëjta aplikohen edhe për të mbeturat mortore që eksumohen në Serbi dhe transferohen në Kosovë.

ZPZhML-ja poashtu ka organizuar ekspozita të veshjeve për të nxitur identifikimin e eshtrave të njerëzve në përkujdesjen e saj. Rrobat dhe gjësendet e tjera të marra nga mbetjet mortare ekspozohen në mënyrë që anëtarët e familjeve të kenë mundësinë t'i njohin gjërat që i përkasin të afërmit të zhdukur. Mbështetur në informatën nga ekzaminimi, ZPZhML-ja përzgjedh komunitetet nga të cilat mund të kenë prejardhjen të vdekurit dhe i fton të shkojnë në ekspozitë. Secila familje shoqërohet nga një zyrtar për komunikim dhe mund t'u jepen dorëza të holla në mënyrë që të prekin rrobat dhe artifaktet. Nëse familja mendon se i njeh një palë rroba, ajo dërgohet tek vendi i intervistës ku mund të krahasohen dosjet e pas-vdekjes dhe të para-vdekjes në bisedë me zyrtarin e identifikimit dhe me antropologun e mjekësisë ligjore. Nëse ka përputhje të madhe, identifikimi deklarohet pozitiv dhe bëhen aranzhime për t'i dorëzuar eshtrat dhe gjësendet e gjetura familjes.

ZPZhML-ja ka nënshkruar një memorandum të mirëkuptimit me Komisionin Ndërkombëtar për Personat e Zhdukur (KNPP) për të bërë testimin e ADN-së, nga të gjitha mbetjet mortore të paidentifikuara të mostrave të eshtrave të dorëzuara atyre.

Kur të jetë përcaktuar identiteti i kufomës, një ekip për kontaktim bën kontakt me familjen e personit të zhdukur. Në vizitën fillestare, zyrtari për komunikim do t'i tregojë familjes për identifikimin dhe do t'ia shpjegojë procesin e krahasimit midis gjendjes para vdekjes dhe pas vdekjes. Sigurohet një ekspert i mjekësisë ligjore për t'u përgjigjur në pyetjet shkencore ose mjekësore.

Normalisht transferohet një kujdestar i kufomave në morgun e Rahovecit (Që nga Korriku 2006 në morgun e ri në ndërtesën e ZPZhML-së në Prishtinë), dhe në hyrjen 3 /Merdare, në rastet kur bëhet riatdhesimi i kufomave në Serbi. Personeli i ZPZhML-së për komunikim konsulton të afërmit e të vdekurve në çdo fazë të procesit dhe siguron familjet me sa më shumë informata që ka mundësi.

Kjo paraqet sekuencën ideale të ngjarjeve; por realiteti shpesh është më i ndërlikuar. ZPZhML-ja përfshihet në rizhvarrosje në shumë raste që janë ekzaminuar më parë nga organizata të tjera, të cilat nuk i kanë plotësuar standardet minimale të mjekësisë ligjore. Po ashtu është e rëndomtë që të zhvarrosen kufomat nga lokacionet e ditura, siç janë varret e shënuara, nëse familja ka kërkuar të bëhet autopsia, ose nëse imponohet me certifikatën mjekësore të vdekjes ose testimin e ADN-së. ZPZhML-ja, duke qenë si autoriteti i vetëm për të bërë operacionet e tilla në Kosovë, shumica e detyrave të ZPZhML-së konsistojnë në menaxhimin e informacionit që ekziston dhe ribërja e punës mjekësore që është bërë në mënyrë joadekuate.

remains belong to a particular missing person. The same procedure applies for remains exhumed in Serbia and transferred to Kosovo OMPF has also organizes clothing exhibitions to trigger the identification of human remains in its custody.

Garments and other objects recovered from mortal remains are displayed so that family members have an opportunity to recognize the belongings of their missing relative. Based on information from the investigation, OMPF selects the communities from which the deceased may have originated and invites them to the exhibition.

Each family is accompanied by an outreach officer and can be given latex gloves so they may touch the clothes and artefacts. If a family thinks it has recognized a set of clothing, they are taken to an interview area where the post-mortem and ante-mortem files can be compared in conversation with an identification officer, and a forensic anthropologist. If there is a strong correspondence, the identification is declared positive and arrangements are made to hand over the remains to the family.

OMPF has signed a memorandum of understanding with the International Commission of Missing Persons (ICMP) to carry out DNA testing, and bone samples from all unidentified remains of potential missing persons that are handed over to them.

Once the identity of the body has been established, an outreach team contacts the family of the missing person.

At this initial visit, the Outreach Officer will tell the family about the identification and explain the process of antemortem/post-mortem comparison. A forensic expert is made available to answer scientific or medical questions.

Custody of the bodies is normally transferred at the Rahovec/Orahovac mortuary (since July 2006 at the new OMPF mortuary building in Pristina) , and at Gate 3/Merdare in the case of the repatriation of bodies into Serbia. OMPF outreach personnel counsel the relatives of the deceased at each stage of the process and provide the families with as much information as possible.

This represents an idealized sequence of events; the reality is often more complex. OMPF is involved in the re-exhumation of many cases previously examined by other organizations that did not meet minimum forensic standards. It is also common to exhume bodies from known locations, such as marked graves or cemeteries, if a family has asked for an autopsy, a medical death certificate, or DNA testing. As the sole authority to conduct such operations in Kosovo, most OMPF tasks consist of managing existing information and redoing inadequate forensic work.

podacima”. Izrazito poklapanje izmeðu podataka koji se nalaze u ove dve baze podataka pokazuje veliku verovatnoæu da ostaci pripadaju konkretnom nestalom licu. Ista procedura se aplikuje za ostacima ekšumirane u Srbiju i prenosne u Kosovo.

KNLSM je takoðe organizuje izložbe odeæe kako bi podstakao identifikovanje ljudskih ostataka koji se nalaze u njegovom posedu. Odeæa i drugi objekti pronaðeni zajedno sa posmrtnim ostacima prikazuju se kako bi èlanovi porodice imali priliku da prepoznaju liène predmete svojih nestalih roðaka. Na osnovu informacija iz istrage, KNLSM odabira zajednice iz kojih su preminuli po svemu sudeæi poticali i poziva ih na izložbu. Svaka porodica propraæena je od strane službenika za kontakt i istoj mogu biti pružene rukavice od lateksa kako bi mogli da dotaknu odeæu i objekte. Ukoliko porodica smatra da je prepoznala odeæu, oni se odvode u oblast za razgovor u kojoj se post-mortem i ante-mortem dosijei mogu uporediti u razgovoru sa službenikom za identifikaciju i antropologom sudske medicine. Ukoliko postoji snažno poklapanje, identifikacija se proglašava pozitivnom i sklapaju se dogovori oko uruèivanja ostataka porodici.

KNLSM je potpisao Memorandum o sporazumevanju sa Meðunarodnom komisijom za nestala lica (MKNL) za sprovoðenje DNK testiranja, i uzorci kostiju iz svih moguæih neidentifikovanih lica ostacima koji su predati njima.

Nakon što je utvrðen identitet tela, tim za kontakt stupa u kontakt sa porodicom nestalog lica. Tokom prve posete, službenik za kontakt æe obavestiti porodicu o identifikaciji i objasniti proces ante-mortem/post-mortem poreðenja. Struènjak sudske medicine nalazi se na raspolaganju kako bi odgovorio na nauèna ili medicinska pitanja. Èuvanje tela pod normalnim okolnostima prosleðuje se mrtvaènici u Orahovcu,( od Jula 2006 u novoj zgradi KNLSM-a u mrtvaænici u Prištini), i prelazu 3/Merdare u sluèaju vraæanja tela u Srbiju. Osoblje Odseka za ostvarivanje kontakta KNLSM-a savetuje roðake preminulih u svakoj fazi procesa i pruža porodicama što je moguæe više informacija.

Ovo predstavlja idealizovan redosled dogaðaja; realnost je vrlo èesto mnogo složenija. KNLSM je ukljuèen u ponovnu ekshumaciju mnogih sluèajeva koji su prethodno pregledani od strane drugih organizacija koje nisu zadovoljavale minimalne standarde sudske medicine. Takoðe je èesto ekshumiranje tela sa poznatih lokacija, kao što su oznaèena groblja ili grobovi, ukoliko porodica zahteva obdukciju, lekarsku potvrdu o smrti ili DNK testiranje. Kao jedini organ ovlašæen za sprovoðenje ovakvih operacija na Kosovu, veæina zadataka KNLSM-a sastavljeni su od raspolaganja postojeæim informacijama i ponovnog vršenja prethodno neadekvatno uraðenih radova u polju sudske medicine.

160 161

HARTA / MAP / MAPA

Leposaviq Leposavic

Zubin Potok Zubin Potok

Merdare Merdare

Zveqan Zvečane

Mitrovicë Mitrovica

MALI I ZI MONTENEGRO CRNA GORA

Istog Istok

Gllogovc Glogovac

Vushtrri Vučitrn

Bubavec Bobovac Fushë Kosovë

Klinë Klina

Deçan Dečan

SHQIPËRIA ALBANIA ALBANIJA

Podujevë Podujevo

Obiliq Obilic

Pejë Peč

Rracaj Racaj

Nedakovc Nedakovac

Prishtinë Priština Çagllavicë Caglavica

Malishevë Kosovo Polje Malishevo Lipjan Lipljan

Gjakovë Ðakovica

Suharekë Suva Reka

Dragash Dragaš

Ferizaj Uroševac

Shtërpcë Štrpce

Kamenicë Kamenica

Gjilan Gnjilane

Shtime Štimlje

Rahovec Orahovac

Prizren Prizren

SERBIA SRBIJA

Viti Vitina

Kaqanik Kačanik

MAQEDONIA THE FORMER YUGOSLAV REPUBLIC OF MACEDONIA MAKEDONIJA

SQARIME ZPZhML- Zyra për Persona të Zhdukur dhe Mjekësi Ligjore KNPZh-Komisioni Ndërkombëtarë për Persona të Zhdukur KNKK-Komiteti Ndërkombëtarë i Kryqit të Kuq TNKJ-Tribunali Ndërkombëtarë për Ish Jugosllavinë OSBE-Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim Europian UNMIK – Misioni i Kombeve të Bashkuara në Kosovë KFOR Forcat e Kosoves- (Paqeruajtesit e NATO-s ne Kosove) NATO-Aleanca Veri-Atlantike DSSP-I deleguari special I sekretarit te pergjithshem KMLDNJ-Këshilli për Mbrojtjen e Lirive dhe të Drejtave të Njeriut FDH-Fondi për të Drejtën Humanitare UÇK-Ushtria Çlirimtare e Kosovës OJQ-Organizata Joqeveritare Merdare- Pika kufitare në mes Kosovës dhe Serbisë ku bëhet pranim dorëzimi i të mbeturave mortore të viktimave të Luftës në Kosovë, të gjetura në varreza massive në Serbi.

Morgu i ZPZhML-së gjendet në Rahovec. Trupat e identifikuar u kthehen familjeve në morg, ku ata mund t'i shohin trupat dhe rrobat.

GLOSSARY OMPF - Office on Missing Persons and Forensics ICMP - International Commission of Missing Persons ICRC - International Committee of the Red Cross ICTY - International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia OSCE – Organisation for Security and Cooperation in Europe UNMIK - United Nations Interim Mission in Kosovo KFOR - Kosovo Forces (NATO peace keepers in Kosovo) NATO - North Atlantic Treaty Organisation SRSG - Special Representative of the Secretary General, the Head of UNMIK CDHRF - Council for Defense of Human Rights and Freedoms HLC - Humanitarian Law Center KLA - Kosovo Liberation Army NGO - Non-Governmental Organization Merdare - in Kosovo, on the border between Kosovo and Serbia where the remains/bodies are handed over to OMPF. The OMPF mortuary is located in Rahovec/Orahovac. The identified remains are returned to the families at the morgue, where close relatives can view the body and the clothing.

OBJAŚNJENJE KNLSM-Kancelarija za Nestala Lica I Sudsku Medicinu MKNL-Meðunarodna Komisija za Nestala Lica MKCK-Meðunarodna Komisija Crvenog Krsta MKSJ-Meðunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju OEBS-Organizacija za Evropsku Bezbednost i Saradnju UNMIK- Misija Ujedenjenih Nacija na Kosovu KFOR (NATO Kosovske Snage NATO Severo Atlantska Aleanca SIGS Specijalni Izaslanik Generalnog Sekretara OOLPS Odbor za Odbranu Ljudskih Prava i Sloboda FHP Fond za Humanitarno Pravo OVK Oslobodilacka Vojska Kosova NVO Nevladina Organizacija Merdare- Granica izmedju Kosova i Srbije gde se izvrsi primo-predaja lesheva zrtva iz rata na Kosovu, pronadjene u masivne grobnice u Srbiju.

Mrtvaćnica KNLSM-a nalazi se u Orahovac. Identifikovana tela se vraćaju porodicama u mrtvaćnici, gde oni mogu da vide tela i odeću.