Iltgeluud_A5 by Janchivdorj Baatarsuren

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÁÎËÎÂÑÐÎË, ÑÎ¨Ë, ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ßÀÌ ØÓÒÈÑ. ÁÈÀÑ. Èíæåíåðèéí çóðàãç¿éí ïðîôåññîðûí áàã

“ÎÞÓÒÍÛ ÁÈÅ ÄÀÀÕ ÀÆÈË ÁÎË ÈÕ, ÄÝÝÄ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ×ÓÕÀË Á¯ÐÝËÄÝÕ¯¯Í ÕÝÑÝÃ, ÑÓÐÀËÖÀÕÓÉÍ ÄÝÝÄ ÕÝËÁÝÐ ÌªÍ” ÑÝÄÝÂÒ

Èõ, äýýä ñóðãóóëèéí áàãø, ýðäýìòýí, ñóäëàà÷äûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí ýìõýòãýë

ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ. 2012

DDC 378 A-486

ÝÐÄÝÌ ØÈÍÆÈËÃÝÝÍÈÉ ÁÀÃÀ ÕÓÐËÛÃ ÑÀÍÀÀ×ËÀÍ ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀÃ×: ØÓÒÈÑ. ÁÈÀÑ-èéí Èíæåíåðèéí çóðàãç¿éí ïðîôåññîðûí áàãèéí ïðîôåññîð Î.Àëòàíãýðýë Áîëîâñðîë ñóäëàëûí óõààíû äîêòîð (Ph.D), äýä ïðîôåññîð Èëòãýë¿¿äèéã ýìõýòãýæ õýâëýëèéí ýõ áýëòãýñýí Ó.Ëõàãâàäîðæ, Ä.Îþóí

“ADMON” ÕÕÊ-ä ýõèéã áýëòãýæ õýâëýâ. 2012 ISBN 978-99962-0-719-8

ÃÀÐ×ÈÃ 1.

Èõ, äýýä ñóðãóóëèéí îþóòíû áèå äààõ àæëûí ¿ð ä¿íã íýìýãä¿¿ëýõ àñóóäàëä ........................................................................................................ 7 ÌÓÈÑ. ÍØÓÑ. ÑÑÑÕÓ- íû òýíõìèéí áàãø Ì.Íàðàíòóÿà Äîê. (Ph.D) ØÓÒÈÑ. ÊÒÌÑ.Ñàíõ¿¿ãèéí óäèðäëàãûí òýíõìèéí áàãø Ä.Ãàíáîëä

Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí ºíººãèéí áàéäàë, õàíäëàãà ................. 22 ÌÓÈÑ.ÍØÓÑ. áàãø Æ.Äàâàà Äîê. (Ph.D)

Îþóòíû áèå äààõ àæëûí ºíººãèéí áàéäàëä õèéñýí ñóäàëãàà, ä¿í øèíæèëãýý (ÊÒÌÑ-èéí æèøýýí äýýð) .......................................... 35 ÊÒÌÑ.-èéí áàãø ß.Áàçàðñàä, À.Áîëîðìàà

Îþóòíû áèå äààõ àæëûã ä¿ãíýõýä ñóðàëöàã÷èéí ººðèéí ¿íýëãýýã õýðýãæ¿¿ëýõ íü .......................................................................................... 52 ØÓÒÈÑ. ÁÈÀÑ. Èíæåíåðèéí çóðàãç¿éí áàãèéí ïðîôåññîð Î.Àëòàíãýðýë Äîê. (Ph.D), äýä ïðîôåññîð

Îþóòíû áèå äààñàí àæëûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àñóóäàëä .............. 64 ÕÀÀÈÑ. ÈÁÑ-èéí òýíõìèéí ýðõëýã÷ Î.Ýíõòóÿà Äîê. (Ph.D) Íèéãìèéí óõààíû òýíõìèéí áàãø Ñ.Ìºíõöýöýã Äîê. (Ph.D) ÌÓÈÑ- èéí ôèëîñîôèéí òýíõìèéí áàãø Ä.Îþóíãýðýë Äîê. (Ph.D)

Îþóòàí áèå äààõ àæèëäàà ººðèéí ¿íýëãýý õèéõ àðãàç¿é .................. 72 ÌÓÁÈÑ. ÁîÑÑ- èéí áàãø Ð.Íàìæèëäàãâà Äîê. (Ph.D)

Îþóòíû áèå äààõ àæëûã ìýðãýæëèéí ÷èãëýë, õóâü õ¿í, íèéãìèéí ýðýëò õýðýãöýýòýé óÿëäóóëàõ àñóóäàë ................................ 80 ØÓÒÈÑ. ÌÈÑ. Ãàäààä õýëíèé òýíõìèéí ýðõëýã÷ Ñ.Ñàðàíòóÿà Äîê. (Ph.D) Äýä ïðîôåññîð, Ã.Àðèóíàà àõëàõ áàãø

Èíæåíåðèéí ìàòåìàòèêèéí õè÷ýýëýýð îþóòíû áèå äààõ àæëûí ºíººãèéí áàéäàë, ò¿¿íèéã ñàéæðóóëàõ àðãà çàì ................................. 93 Äàðõàíû ÒÈÑ. Áàéãàëèéí óõààíû òýíõìèéí áàãø Ã.Öýíäìàà, Ó.Ìºíõöýöýã, Ñ.Îäöýöýã

Îþóòíû áè÷èõ óð ÷àäâàðûã áèå äààëòûí àæëààð ñàéæðóóëàõ íü .. 118 ØÓÒÈÑ. ÍÒÑ. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàã Ä.Ñýðäàðàì Äîê. (Ph.D), äýä ïðîôåññîð

10. Îþóòíû áèå äààæ àæèëëàõ ÷àäâàðûí õºãæèëä ýëñýã÷äèéí áýëòãýëèéí ò¿âøíèé ¿ç¿¿ëýõ íºëºº .................................................... 129 ØÓÒÈÑ. Äàðõàíû ÒÈÑ-èéí áàãø Í.Òýãøæàðãàë Äîê. (Ph.D), äýä ïðîôåññîð

11. Îþóòíû áèå äààõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõýä èðãýíëýã, àæèë õýðýã÷ ÷àäâàðûí ¿ç¿¿ëýõ íºëºº ........................................................................ 150 ØÓÒÈÑ. Äàðõàíû ÒÈÑ-èéí áàãø Í.Òýãøæàðãàë Äîê. (Ph.D), äýä ïðîôåññîð

12. Áèå äààñàí àæëààð îþóòàí ñóäàëãàà õèéõ àðãà áàðèë ýçýìøèæ áóé áàéäàë, à÷ õîëáîãäîë .............................................................................. 165 ÌÓÁÈÑ. Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààíû òýíõèì. Ø.È÷èíõîðëîî äýä ïðîôåññîð

13. Èäýâõèòýé ñóðãàëòûí àðãàä ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéã àøèãëàõ íü 176 ØÓÒÈÑ. ÁÈÀÑ. Èíæåíåðèéí çóðàãç¿éí áàãèéí òýðã¿¿ëýõ ïðîôåññîð Õ.Òàìèð Äîê. (Ph.D), ÕÀÀÈÑ. ÁÓÑ. Ñóðãàëòûí àëáàíû àæèëòàí Á.Áîëîðìàà

14. Îþóòíû áèå äààõ àæëûã ã¿éöýòãýõýä îþóòàíä òîõèîëäîõ áýðõøýýë ................................................................................................... 190 ÝÌØÓÈÑ. ÁîÀÑ ÃÕÒ-èéí áàãø Ò.Óíäàðìàà, Ò.Àëäàðìàà, Á.Ìàðò

15. Àíàãààõûí ìýðãýæëèéí àíãëè õýëíèé îþóòíû áèå äààõ àæèëä ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè àøèãëàõ íü ...................................................... 194 ÝÌØÓÈÑ. ÁèîÀÑ. Ãàäààä õýëíèé òýíõìèéí áàãø Ò.Óíäàðìàà, Á.Ìàðò, Ò.Àëäàðìàà

16. Îþóòíû áèå äààõ àæëûí ¿ð ä¿íã äýýøë¿¿ëýõ àðãà çàì ................... 201 ØÓÒÈÑ. ÌÈÑ. Ãàäààä õýëíèé òýíõèìèéí áàãø Ý.Ýðäýíýöýöýã

17. Ìýðãýæëèéí ñóóðü õè÷ýýëèéí îþóòíû áèå äààõ àæëûí ¿íýëãýýíèé øèíý àðãà÷ëàë àøèãëàñàí òóðøëàãà (Áàíê ñàíõ¿¿ãèéí õè÷ýýëèéí æèøýýí äýýð) ...................................... 214 Ñàíõ¿¿ Ýäèéí Çàñãèéí Äýýä Ñóðãóóëèéí áàãø Î.Á¿ðýíæàðãàë

18. Îþóòíû áèå äààõ àæëûí ¿íýëãýýã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, îþóòíû ººðèéí ¿íýëãýýã õýðýãæ¿¿ëýõ àñóóäàëä .............................. 234 ÌÓÁÈÑ. ÁîÑÑ. ÁÑÀÇ-èéí òýíõìèéí áàãø Ï.Àëòàíöýöýã

19. Îþóòíû áèå äààõ àæëûã ã¿éöýòãýõýä òîõèîëäîæ áàéãàà áýðõøýýë . 248 Îðõîí Èõ Ñóðãóóëèéí áàãø Ñ.Äàâààñàìáóó

20. Çàéíû ñóðãàëòûí òåõíîëîãè àøèãëàí îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ íü ................................................................... 272 ØÓÒÈÑ. ÊÒÌÑ-èéí áàãø Ç.Àãèéìàà, Á.Îþóíöýöýã

21. Îþóòíû äàäëàãûí àæëûí ºíººãèéí áàéäàë, ò¿¿íèé ¿ð ä¿íã äýýøë¿¿ëýõ àñóóäàë (ÑÝÇÄÑ-èéí Áèçíåñèéí ìåíåæìåíòèéí áàêàëàâðûí õºòºëáºðèéí êåéñ ñóðãàëò, äàäëàãà àæëûí æèøýýí äýýð) ........................................................................................... 280 ÑÝÇÄÑ. Áèçíåñèéí ìåíåæìåíòèéí òýíõìèéí áàãø Ã.Ñàéíáèëýã

22. Îþóòíû áèå äààõ àæèëä õèéñýí ñóäàëãààíû çàðèì ¿ð ä¿íãýýñ ..... 295 ÌÓÁÈÑ. ÁîÑÑ. Áîëîâñðîëûí ñóäàëãàà-àðãàç¿éí òýíõìèéí áàãø Ñ.Ýíõò¿âøèí

23. Ëåêöèéí õè÷ýýëèéí ¿ð ä¿íã îþóòíû áèå äààñàí àæëààð ñàéæðóóëàõ áîëîìæ (Õ¿íèé õºãæèë õè÷ýýëèéí æèøýýí äýýð) ..... 310 ÌÓÁÈÑ. ÁîÑÑ-èéí áàãø Á.Îíîíòóóë, Á.Õîíãîðçóë

24. Àëÿñêà Ôåéðáàíêñûí Èõ ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíû òóðøëàãààñ ............................................................................................... 318 ÀÍÓ-ûí Àëÿñêà Ôåéðáàíêñûí Èõ ñóðãóóëèéí Óóë-óóðõàéí, Ãåîëîãèéí òýíõìèéí ýðõëýã÷ Ðàæèâ Ãàíãóëè Äîê. (Ph.D), ïðîôåññîð, çºâëºõ èíæåíåð

ÀÍÓ-ûí Àëÿñêà Ôåéðáàíêñûí Èõ ñóðãóóëèéí Óóë-óóðõàéí, Ãåîëîãèéí òýíõìèéí ýðäýì ñîëèëöîîíû áàãø Ï.Àðèóíáîëîð Äîê. (Ph.D) ØÓÒÈÑ. Å-íýýëòòýé ñóðãóóëèéí çàõèðàë Ð.Òºðáàò Äîê. (Ph.D), ïðîôåññîð

25. Ñîëîíãîñ óëñûí áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí õºãæèë .............................. 330 ÁÍÑÓ. ×îíáóêèéí Èõ ñóðãóóëèéí Èíæåíåðèéí Êîëëåæèéí äîêòîðàíò Æ.Àçæàðãàë

26. Îþóòíû áèå äààëòûã ã¿éöýòãýõýä áàãø, îþóòíû îðîëöîî ............. 348 ØÓÒÈÑ. ÕÁÑ-èéí áàãø À.Àðèóíàà, Á.Áóðìàà

27. Êóðñîâàÿ ðàáîòà ïî èíæåíåðíîé ãðàôèêå êàê ñðåðäñòâî ââåäåíèÿ ñòóäåíòîâ â ñôåðó êîíñòðóêòîðñêîé äåÿòåëüíîñòè ......................... 360 ÎÕÓ. Íîâîñèáèðñêèéí Òåõíèêèéí Èõ Ñóðãóóëü ×óäèíîâ À.Â. Òåõíèêèéí øèíæëýõ óõààíû äýä ýðäýìòýí, ïðîôåññîð ÎÕÓ. Íîâîñèáèðñêèéí Òåõíèêèéí Èõ Ñóðãóóëü. Èíæåíåðèéí ãðàôèêèéí Òýíõìèéí ýðõëýã÷ Èâàíöèâñêàÿ Í.Ã. Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààíû äýä ýðäýìòýí, äîöåíò 28. Èíæåíåðèéí áîëîâñðîëûí øèíý÷ëýëèéí çîðèëòóóäûã

áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü ......................................................................... 368 ÕÀÀÈÑ. ÈÑ. Èíæåíåðèéí áîëîâñðîë ñóäëàëûí òýíõèì Ñ.×èíòîãòîõ Äîê. (Ph.D), ×.Îòãîí äîêòîðàíò

29. Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã õóâü õ¿í, ìýðãýæëèéí ÷èãëýë, íèéãìèéí ýðýëò õýðýãöýýòýé óÿëäóóëàõ àñóóäàë .............................. 376 ØÓÒÈÑ. Ýðäýíýòèéí ÒÈÑ-èéí áàãø Ñ.Öýýëýé

30. Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí ¿ð ä¿íã äýýøë¿¿ëýõ àðãà çàì ............ 391 Í.Íîìèíõàíä, ÕÈÁÑ-èéí áàãø, ìàãèñòð (M.Sc) Ë.Äàìäèíñ¿ðýí, ÕÈÁÑ-èéí äýä ïðîôåññîð, äîêòîð (Sc.D)

“Íàðò åðòºíöºä ýãíýøã¿é íàíäèí ñàéõàí àëáà ãàãöõ¿¿ áàãø õ¿íä ë çàÿàæýý” ß.À.Êîìåíñêèé ªÌÍªÕ ¯Ã Ìàíàé îðíû äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãà íü íèéãìèéí á¿õèé ë ñàëáàðò àæèëëàæ ìàòåðèàëëàã áîëîí îþóíû áàÿëãèéã á¿òýýã÷ ºíäºð ìýðãýøñýí, á¿òýýë÷, ÷àäâàðëàã èðãýí, áèå õ¿íèéã áîëîâñðóóëàí òºëºâø¿¿ëýõ õ¿íäòýé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéíà. Ýíý íü ýðòíèé ñóðâàëæèò ìîíãîë îðíû îäîî áîëîí èðýýä¿éí ºìíº õ¿ëýýõ ºíäºð äýýä õàðèóöëàãà, èòãýë þì. Ýíý óòãààðàà äýýä áîëîâñðîëòîé ìýðãýæèëòíèé áýëòãýëèéí ÷àíàðûí ò¿âøíèéã ºíäºðæ¿¿ëýõ øààðäëàãûí ¿¿äíýýñ èõ, äýýä ñóðãóóëüä ÿâàãäàæ áàéãàà ñóðàõ, ñóðãàõ ¿éë àæèëëàãààíû ÷àíàð, ¿ð íºëººíä ¿íýëãýý, ä¿ãíýëò õèéæ, áîëîâñðîíãóé áîëãîí òºãºëäºðæ¿¿ëæ áàéõ íü õºãæëèéí øààðäëàãà ìºíèéí äýýð àìüäðàë, ñóðãàëòûí ïðàêòèêààñ óðãàí ãàð÷ áàéíà. Èõ, äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöàõ õóãàöààíäàà îþóòàí õ¿í àìüäðàëûí õýðýãöýýò ìýäëýã, ÷àäâàð, ÷àäàìæ ººðòºº øèíãýýæ àâäàã ñóðãàëòûí øàëãàðñàí õýëáýð íü îþóòíûã á¿òýýë÷ àæèëëàãààíä îðóóëàõ çîðèëãî á¿õèé áèå äààõ õýëáýðèéí ñóðãàëòóóä áàéäàã. Ýíý íü õ¿í òºðºëõòºí ºíº ýðòíýýñ åðòºíöèéã òàíèí ìýäýæ, ñóð÷, ñóðãàæ, õºãæèæ, áîëîâñîð÷ ºíººã õ¿ðñýí àðãà, ò¿¿íèé ç¿é òîãòîë þì. Îþóòíû áèå äààõ àæëûí ÷àíàð, ¿ð ä¿íã äýýøë¿¿ëýõèéí òóõàéä àñóóäëûã îíîë, ïðàêòèêèéí ò¿âøèíä îëîí òàëààñ íü ñóäëàí òóñ ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðàëä îþóí óõààí, ìýäëýã òóðøëàãà, ¿íýò öàã, õºäºëìºðºº çîðèóëñàí ¿éëñ, çîðèëãî íýãò ýðõýì ñóäëàà÷, ýðäýìòýí ìýðãýä, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷ òà á¿õýíä ÷èí ñýòãýëèéí òàëàðõëàà èëýðõèéëüå. Î.Àëòàíãýðýë 6

ÈÕ, ÄÝÝÄ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ ÎÞÓÒÍÛ ÁÈÅ ÄÀÀÕ ÀÆËÛÍ ¯Ð Ä¯ÍÃ ÍÝÌÝÃÄ¯¯ËÝÕ ÀÑÓÓÄÀËÄ Ì.Íàðàíòóÿà, Ph.D, ÌÓÈÑ, ÍØÓÑ, ÑÑÑÕÓ-íû òýíõèì, Ä.Ãàíáîëä, ØÓÒÈÑ, ÊÒÌÑ, Ñàíõ¿¿ãèéí óäèðäëàãûí òýíõèì narantuyamend@yahoo.com; hdganbold@yahoo.com;

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: îþóòíû áèå äààõ àæèë, îþóòíû ñóðëàãûí ÷àíàð, ñóðãàëòûí çîõèîí áàéãóóëàëò, òºëºâëºëò. Òîâ÷ àãóóëãà: Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû á¿òýýëä èõ, äýýä ñóðãóóëèéí îþóòíû áèå äààõ àæëûí çîðèëãî, ¿ð ä¿í, îþóòíû á¿òýýë÷ ñýòãýõ¿éã õºãæ¿¿ëýõ õýðýãöýý øààðäëàãûã òîäîðõîéëæ, áèå äààõ àæëûí ¿ð ä¿íã íýìýãä¿¿ëýõ òàëààð çàðèì íýã ñàíàëûã äýâø¿¿ëæ áàéíà. ¯íäýñëýë Áîëîâñðîëûí ñàëáàðò íèëýýä èõ ººð÷ëºëò, øèíý÷ëýëò õèéãäýæ áàéíà. Èõ, äýýä ñóðãóóëü òºãñºã÷èä íèéãýì-óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, òåõíèê òåõíîëîãèéí äýâøëèéí ÷èã õàíäëàãàä ¿íýëãýý ºãºõ, òààìàãëàõ, ã¿éöýòãýõ áîëîí á¿òýýí áàéãóóëàõ ¿éë ÿâöàä îðæ áóé ººð÷ëºëòºä ººðèéí ¿íýëãýýã ºãºõ, òîäîðõîé àñóóäëààð ººðèéí áàéð ñóóðèéã ýçëýí ¿ð ä¿íòýé ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààíä áèå äààí îðîëöîõ ÷àäâàðòàé áîëñîí áàéõ øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà. Îþóòíóóäàä ººðñäèéí áèå äààñàí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõ, ººðèéãºº õºãæ¿¿ëýõ áîëîí õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ ÷àäâàðûã ýçýìø¿¿ëýõ øèíýëýã ñóðãàëòûí àðãà ç¿é á¿õèé ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõ íü ñóðãóóëèéí øèíý÷ëýëèéí ¿íäñýí ÷èãëýë áîëæ áàéíà. Ñóðãàëòûí øèíýëýã õýëáýð, àðãà, õýðýãñë¿¿ä íü îþóòíóóäûã ñîðîíçîí ìýò òàòàõ á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààíä áîäèòîîð òàòàí îðîëöóóëàí, áèå äààí àæèëëàõàä òóëãàðäàã áýðõøýýë¿¿äòýé òàíèëöóóëàí, ò¿¿íèéã øèéäýõ òóðøëàãà õóðèìòëàãäàõ à÷ õîëáîãäîëòîéãîîðîî îíöëîã þì. 7

Îð÷èí ¿åèéí äýýä áîëîâñðîëûí õºãæëèéã õî¸ð õàíäëàãààð òîäîðõîéëæ áàéíà: áîëîâñðîëûí òàñðàëòã¿é ÷àíàð áà îþóòíû áèå äààñàí áîëîí á¿ëãèéí çîõèîí áàéãóóëàëò á¿õèé ñóðãàëòûí ÷àíàðûã õàíãàõ ÿâäàë. Òàñðàëòã¿é áîëîâñðîëûí ¿íäñýí íºõöºë áîë èðýýä¿éí áîëîâñîí õ¿÷íèé áèå äààí ñóðàëöàõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàëä þì. Áèå äààí ñóðàëöàõ ÷àäâàðûí äîð õóâèàðàà áèå äààí ñóðàõ, ñàíàà÷ëàãàòàé, çîðèëãî òýì¿¿ëýëòýé ñóðàõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõ ÷àäâàðûã îéëãîíî. Îþóòàíä ýçýìø¿¿ëæ áóé ìýäëýãèéí à÷ õîëáîãäîë, ã¿éöýòãýõ áóé ¿¿ðãèéí ¿íýëýìæèéã ýðãýæ õàðàõ õýðýãöýý ºíººäºð íýìýãäýæ áàéíà. Ýíý íü øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí ìýäýýëëèéí ¿ñðýëòòýé õºãæëèéí äàãóóëæ áóé ººð÷ëºëò, áèé áîëæ áóé áîëîìæèéã öàã àëäàëã¿é ìýäðýõ, òààìàãëàõ, ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàõ, á¿òýýë÷ýýð ñýòãýõ, ººðèéí ¿çýë õàíäëàãûã áèå äààí áîëîâñðóóëàí õàìãààëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé á¿òýýë÷ ìýðãýæèëòíèé õýðýãöýý øààðäëàãà ºäðººñ ºäºðò ºñºí íýìýãäýæ áàéãààòàé õîëáîîòîé. Îþóòíóóäûã áîäèò ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé áîëîí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààíä òàòàí îðîëöóóëàõ íü òýäýíä ñîíèðõîëòîé áàéõààñ ãàäíà áèå äààí àæèë õºäºëìºð ýðõëýõ ÿâöàä òóëãàðàõ àñóóäàë, áýðõøýýë, çºð÷ëèéã èëð¿¿ëýõ, øèéäâýðëýõ ÷àäâàð îëãîíî. Á¿òýýë÷ ñýòãýõ¿éã ñóäëàà÷èä îëîí òàëààñ íü ñóäàëæ òîäîðõîéëîõûã îðîëäîæ èðñýí áà ºãºãäñºí ñàíààã îéëãîæ, ò¿¿íèé äàëä óòãàä ä¿ãíýëò ºã÷, ýðãýëçýýòýé àñóóäëûã èëð¿¿ëýí òàâèõ, ò¿¿íèéã ººð ¿çýë ñàíààòýé õàðüöóóëàí õîëáîãäîõ áîäèò áàðèìòààð áàÿæóóëàí áàòòàé áîëãîõ çýðãèéã áàãòààõ áà ýíý á¿õýíä òóëãóóðëàí ººðèéí áîäîë ñàíààãàà ÷ºëººòýé èëýðõèéëíý ãýæ îéëãîäîã1. Îð÷èí ¿åä á¿òýýë÷, ø¿¿ìæëýëò ñýòãýõ¿éã ñàëãàæ îéëãîõîîñ òàòãàëçàæ, äýýä ýðýìáèéí òàíèí ìýäýõ¿éí ¿éë¿¿ä äýýð ¿íäýñëýí õýðýãæäýã ñýòãýõ¿éí íýãäìýë îéëãîëòûí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çýõ 1

ÌÍÍÕ “Á¿òýýë÷ýýð ñýòãýã÷ óíøèã÷èéã òºëºâø¿¿ëýõ íü” çºâëºìæ, 2000 îí.

õàíäëàãà íýìýãäñýýð áàéíà. Àëèâàà àñóóäëûã øèéäâýðëýõèéí òóëä íºõöºë áàéäàëä ¿íýëãýý ºãºõèéí òóëä áîëîìæèéí õóâèëáàðóóäûã á¿òýýë÷ýýð èëð¿¿ëýí ãàðãàñíû ä¿íä òóõàéí íºõöºëä õàìãèéí îíîâ÷òîé ñîíãîëòûã õèéäýã òóë á¿òýýë÷ áîëîí ø¿¿ìæëýëò ñýòãýõ¿éí ÷àíàðóóä çýðýã õýðýãæèæ áàéäàã ãýäýãòýé ýðäýìòýä ñàíàë íýã áàéíà. Á¿òýýë÷ ñýòãýõ¿é íü áîëîìæèéí õóâèëáàðóóäûã äýâø¿¿ëýí õýëýëö¿¿ëäýã ñýòãýõ¿éí ÷èã õàíäëàãà áîë ø¿¿ìæëýëò ñýòãýõ¿é íü õóâèëáàðóóäàä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, ¿íýíèéã òîãòîîí øèéäâýðëýõ ñýòãýõ¿éí ÷èã õàíäëàãà þì. Ñýòãýí áîäîõ ¿éë íü àëèâààä õàðèóëò ýðýëõèéëýõ, ñîíãîõ, øèéäâýðëýõ ¿éë áàéäàã áà ¿¿íèé òóëä þìñ ¿çýãäýëä òàéëáàð ºãºõ, òîäîðõîé øèíæ ÷àíàð, ¿çýë áîäîë, õàíäëàãûí ¿¿äíýýñ àíãèëàõ, øààðäëàãà ¿¿ñäýã. Íºãºº òàëààð, ñýòãýõ ¿éë íü õà íýãòýý ýõýëäýãòýé àäèë õàà íýãò ¿ð íºëººãºº ¿ç¿¿ëäýã. ¯¿íýýñ ¿çýõýä, îþóíû ¿éë íü çîðèëò, àñóóëò, ìýäýýëýë, òàéëáàð, ä¿ãíýëò, òààìàãëàë, ¿çýë áàðèìòëàë, íºëººëëèéã òîäîðõîéëæ ¿íýíèéã õàéæ áàéäàã. Èéíõ¿¿, á¿òýýë÷ áîëîí ø¿¿ìæëýëò õýìýýãäýõ ýíýõ¿¿ äýýä ýðýìáèéí ñýòãýõ¿éã õºãæ¿¿ëýõ íü çîðèëãî çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëýõ, òàéëáàð ºãºõ, òîäîðõîéã¿é áàéãàà ç¿éëèéã èëð¿¿ëýõ, óëìààð øèéäâýðëýõ àñóóäëûã òîäîðõîéëîõ, ìýäýýëýë, òîî áàðèìòûã öýãöëýõ, ¿íýëýõ, îéëãîöûã òîãòîîõ, òààìàãëàë, õàðèëöàà õàìààðëûã òîãòîîõ, äàëä ñàíàà, ¿ð äàãàâðûã øèíæëýõ, àëèâàà þìñ ¿çýãäýëä íýãýýñ èë¿¿ ¿çýë áàðèìòëàë, õàíäëàãûí ¿¿äíýýñ òàéëáàð ºãºõ, ººðèéãºº òîäîðõîé èëýðõèéëýõ, áè÷èõ, óíøñàí ç¿éëýýñ ÷óõàë ÷óõàë áèø õýñãèéã àíãèëàõ, äàëä óòãà ñàíààã òîãòîîõ, îëîí òàëò, ÿðâèãòàé àñóóäëûã ñîíèðõîõ, øèéäâýðëýõ ýðìýëçýëòýé áàéõ, áóñäûí ¿çýë áîäîë, õàíäëàãûã çààâàë òîîöîõ çýðýã îþóíû çàí ¿éëèéã òºëºâø¿¿ëýõ äàâóó òàëòàé þì (B.Bloom). Èõ, äýýä ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûã á¿òýýë÷ ñýòãýõ¿éã õºãæ¿¿ëýõ òåõíîëîãèéí ¿éë ÿâö, ìýðãýæëèéí ¿éë àæèëëàãàà9

íû õ¿ðýýíä øèíæëýõ óõààíû ìýäëýãò ñóóðèëñàí, ã¿íçãèé áîäîæ áîëîâñðóóëñàí øèéäâýð ãàðãàõ ÷àäâàðòàé, èäýâõè ñàíàà÷ëàãàòàé áèå õ¿íèéã òºëºâø¿¿ëýõ ¿éë ÿâö ãýæ îéëãîæ áîëíî. Õýäèéãýýð çàðèì ýðäýìòýä (Ã.Àéçåíê, Ê.Äæåêñîí) á¿òýýë÷ ñýòãýõ¿éí õºãæèëä óäàìøëûí, òºðºëõèéí õ¿÷èí ç¿éë äàâàìãàéëñàí ¿¿ðýãòýé ãýæ ¿çýæ áàéõàä (Ô.Áàðòëåòò, Þ. Ìàëüöìàí) íàð ñýòãýöèéí á¿õ õýëáýð, òºðºë íü õ¿íèé òàñðàëòã¿é ººð÷ëºãäºõ îð÷èíä ¿å øàòòàé ÿâàãäàõ äàñàí çîõèöîõ ¿éë ÿâöûí ¿ð ä¿í, çàí áàéäëûí íýã õýëáýðèéí õóâüä äàñãàë, ñóðãàëòûí íºëººíä îðäîã ãýæ ¿çñýí áàéíà. Õ¿íèé á¿òýýë÷ ñýòãýõ¿éí õºãæëèéí óäèðäàãäàõ ìºí ÷àíàðûí òàëààðõ îíîëûí ¿çýë áàðèìòëàëûã òóðøèëòààð áàòàëñàí áàéäàã. Òóõàéëáàë,ñóðàëöàã÷äûí îþóí óõààíûã ñýòãýöèéí õºãæëèéí òîäîðõîé ç¿é òîãòëóóä äýýð ¿íäýñëýí íºõöºëä ñóðãàëò õºãæ¿¿ëýõ ¿ð íºëººòýé áàéäàã òàëààð Á.Áëóì (2000) òàéëáàðëàñàí áàéäàã. Íºãºº òàëààð, áèå äààõ ÷àíàð áîëîí ñóðàëöàã÷èéí îþóíû õºäºëìºð, ¿éë àæèëëàãààã ñîíèðõîõ, à÷ààëàëòàé àæèëëàæ, ñóðàõ õýðýãöýý çýðýã áèå õ¿íèé çàí òºëºâèéí îíöëîãòîé õîëáîî õàìààðàëòàé òàëààð ýðäýìòýä áè÷ñýýð áàéíà. Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä õ¿íèé îþóí ñàíààíû õºãæëèéã õàíãàõ áîäèò õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä íºëººëæ áàéãààã òîäîðõîéëæ, äàðààõ íºõöºëä ¿ð ä¿íòýé õýðýãæèõ áîëîìæòîé áîëîõûã òîãòîîñîí áàéíà. ¯¿íä: -

á¿òýýë÷ ñýòãýõ¿éã õºãæ¿¿ëýõ íü õóâü õ¿íä áîëîí íèéãýìä à÷ õîëáîãäîëòîé çîðèëãî ãýäãèéã áàãø, ñóðàëöàã÷äûí àëü àëèí íü óõàìñàðëàõ; îþóí ñàíààíû õºãæèë íü õóâü õ¿íèé, àìüäðàëûí òºëºâëºãºº, òóðøëàãàòàé óÿëäàà õîëáîîòîé õºãæäºã, º.õ á¿òýýë÷ ñýòãýõ¿éã õºãæ¿¿ëýõýä ¿éë àæèëëàãààíû áîëîí õóâü õ¿íèé õºãæëèéí çàð÷ìóóäûí íýãäëèéã õàíãàõ;

áàãø îþóòíû îþóí ñàíààíû õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã òîãòîîõ, ÷èãë¿¿ëýõ áîëîí ¿íýëãýýíèé àðãà áàðèë ýçýìøñýí áàéõ; îþóòàí áèå äààñàí ñóðàëöàã÷ áàéõàä øààðäàãäàõ ìýäëýã, ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ, á¿òýýë÷ õàíäëàãûã ýðõýìëýõ, á¿òýýë÷ ñýòãýõ¿éãýý õºãæ¿¿ëýõ, “ººðèéí ¿íýëãýý”-íèé àðãà áàðèëûã ýçýìøèæ, ººðèéí äàâóó òàëóóäûã õºãæ¿¿ëýõ, ñóë òàëóóäàà çàñàõ, ñàéæðóóëàõ õýðýãöýýã óõàìñàðëàõ; óÿí õàòàí, á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý íü áàãøèéí óäèðëàãûí àñóóäàë øèéäâýðëýæ ñóð÷, ààæìààð þìñ ¿çýãäëèéí çºð÷èëòýé òàëóóäûã èëð¿¿ëæ, ò¿¿íèéã øèéäâýðëýæ ñóðäàã áàéíà; õ¿íä õýëáýðèéí áîäëîãî, äààëãàâðûã øèéäâýðëýõèéí òóëä îþóíû ¿éëäëèéí ñèñòåìòýé òàíèë, àðãà, àðãà÷ëàë, çàð÷ìóóäûí òàëààð ìýäëýãòýé áàéæ, ò¿¿íä ¿å øàòòàé ñóðàëöàõ øààðäëàãàòàé. ¯¿íèé òóëä, áàãøèéí ç¿ãýýñ çàãâàð, æèøýý áàðèìòûã äýëãýí òàéëáàðëàõ, ñýòãýõ¿éí òóíãààí áîäîõ, ýðãýö¿¿ëýõ ÷àíàðûã õºãæ¿¿ëýõ, øèéäëèéí ¿å øàòóóäàä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, á¿òýýë÷ õàíäëàãûã äýìæñýí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé; ñóðãàëòûí ¿ð ä¿í áîë çºâõºí îíîëûí àñóóäëûã ø¿¿í òóíãààõ ÷àäâàð îëãîõ áóñ, àìüäðàëûí ïðàêòèê àñóóäëûã îíîâ÷òîé, ¿ð ä¿íòýé øèéäâýðëýõ ÷àäâàð ãýäãèéã îéëãîõ ÿâäàë þì.

Îþóòàí áèå õ¿íèé èäýâõòýé, áèå äààñàí ¿éë àæèëëàãàà íü ñàéòàð òóíãààæ áîäñîí, òîãòìîë, òîãòâîðòîé ñýäýë äýýð ¿íäýñëýõ áà ýíý íü èðýýä¿éí ìýðãýæëèéí àæèëä ººðèéãºº áýëäýõ ñýäýë þì. Áèå äààõ àæëûí àìæèëòûí òîäîðõîéëîõ äîòîîä õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýä: Ã¿éöýòãýæ áóé áèå äààõ àæëûí à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàë. Îðîëöîæ áóé, ýñâýë áèå äààí ã¿éöýòãýæ áóé 11

àæëûí ¿ð ä¿í íü õýâëýãäýõ, çºâëºìæèíä îðîõ, òàéëàí ìýäýýíä òóñãàãäàõ, áóñäàä ñóðòàë÷ëàãäàõ çýðãýýð õóâü õ¿íä áîëîí íèéãýìä à÷ õîëáîãäîëòîé ãýäãèéã îþóòàí îéëãîñîí òîõèîëäîëä áèå äààëòûí ã¿éöýòãýë, ÷àíàð, ¿ð ä¿í íýìýãääýã. Îþóòíû ýðäýì øèíæèëãýýíèé, òóðøèëò-ñóäàëãààíû, ýðýë õàéãóóëûí ¿éë àæèëëàãààíä òàòàí îðîëöóóëàõ íü ìýðãýæëèéí áàðèìæàà, ÷àäâàð îëãîõ òîìîîõîí à÷ õîëáîãäîëòîé. Îþóòàíä çàäëàí øèíæëýõ, íýãòãýí ä¿ãíýõ ÷àäâàð, á¿òýýë÷ ñýòãýõ¿éã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ñóðãàëòûí øèíýëýã àðãà ç¿éã àøèãëàí õàìòðàí àæèëëàõ. Ìýäëýã øàëãàõ, õÿíàõ ìåõàíèçì íü ñýäýëæ¿¿ëýõ õ¿÷èí ç¿éë õýëáýðýýð àøèãëàãäàõ. Óðàëäààí òýìöýýíä îðîëöîæ àìæèëò ãàðãàñàí áàéäàë, èëòãýë, ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºã¿¿ëýë íü õýâëýãäñýí áàéäëààð ñóðëàãûí àìæèëòûã òîãòîîæ, ¿íýëýõ. Áèå äààëòûí ãàíöààð÷èëñàí õàíäëàãà íü ÷àäàõ ¿éë àæèëëàãààíä õàìðàãäàõ, áîëîìæòîé õóãàöààíä áèå äààëòûã õèéæ ã¿éöýòãýõ çýðãýýð õóâü õ¿íèé õóâüä ñýòãýë ç¿éí òîìîîõîí äýìæèõ õ¿÷èí ç¿éë áîëäîã. Áèå äààõ àæëûí îëîí õýëáýð, ò¿âøèí, àðãà ç¿é áàéõ áîëîâ÷, ¿ð ä¿í íü íýã áºãººä îþóòíûã á¿õ òàëààð ìýðãýæëèéí ¿ð ä¿íòýé ¿éë àæèëëàãàà, õàðèëöààíä áýëäýõ àñóóäàë þì. Ìàíàé èõ, äýýä ñóðãóóëèóä îþóòíû áèå äààõ àæëûã õýðõýí çîõèîí áàéãóóëæ áàéãààã ñóäëàõ çîðèëãîîð îþóòíóóäààñ ñàíàë àñóóëãà àâ÷ ä¿ãíýñýí þì. Ñóäàëãààíä ÌÓÈÑ-èéí 1-4 ä¿ãýýð êóðñèéí íèéò 103 îþóòàí, ÊÒÌÑ-èéí 1-4 ä¿ãýýð êóðñèéí 90 îþóòàí îðîëöñîí áà õàðüöóóëàëòàíä çºâõºí 1 áà 4 ä¿ãýýð êóðñèéí îþóòíóóäûí õàðèóã àâñàí áîëíî. Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã íýãòãýæ ¿çâýë, 12

1. Îþóòíóóäûí 80% ãàðóé íü êóðñ õàðãàëçàëã¿é “Áèå äààëòûí äààëãàâðûã òîäîðõîé áàéëãàõûã øààðäàæ” áàéãàà íü áàãø íàð áèå äààëòûã ºãºõäºº ìàø åðºíõèé, ¿íýëãýýíèé ¿ç¿¿ëýëò íü òîäîðõîéã¿é, íºãºº òàëààð çîðèëãî òîäîðõîéëîõ, îþóòíû ÷àäâàðûã òîîöîæ ÿëãàâàðòàé õàíäàõ, òóëãàðàõ áýðõøýýëèéã òîîöîõ çýðýã áàãø íàðûí áýëòãýë çîõèîí áàéãóóëàëòòàé õîëáîîòîé àñóóäëóóäûã îðõèãäóóëäàã õàíäëàãàòàé ãýæ ä¿ãíýõýýð áàéíà. 2. Áàãø íàðûí ç¿ãýýñ îþóòíóóäàä íîìòîé àæèëëàí, çîõèîã÷èéí ñàíàà, òóõàéí ¿åèéí íºõöºë áàéäàëòàé õîëáîæ ä¿ãíýõ, óíøñàí ç¿éëýý òàéëáàðëàõ, ººðèéí ¿çýë áîäîë, õàíäëàãûã õàìãààëàõ, íîòëîõ áàðèìò ìýäýýëëýýð áàÿæóóëàõ àæèë áàãà õèéãäýæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. 3. Áàãø íàð áèå äààëò ºãºõäºº òóõàéí áèå äààëòûã ã¿éöýòãýõýä øààðäàãäàõ õóãàöàà áîëîí îþóòíû à÷ààëëûã òºäèéëºí òîîöîîëäîãã¿é ãýæ ä¿ãíýõýýð áàéíà. 4. Îþóòíóóäûí ç¿ãýýñ áàãø íàðûí õè÷ýýëèéã èë¿¿ íàðèéí áýëòãýë çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ÿâóóëæ, á¿òýýë÷ýýð ñýòãýõ, àñóóäàë øèéäýõ, òóðøëàãà õóðèìòëóóëàõ, íýãòãýí ä¿ãíýõ ÷àäâàð îëãîõóéö àãóóëãûã áýëäýæ, õè÷ýýëèéã ¿ð ä¿íòýé çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà õýðýãñëèéã øààðäàæ áàéíà. 5. Îþóòíóóäûí äèéëýíõè îëîíõè íü ñóðàõ ÿâöäàà öýýæëýõýä íèëýýä àíõààðäàã òóõàé õàðèóëñàí íü “áèå äààëò áîëîí ñóðãàëòûí ¿íýëãýý” íü îþóòíóóäûí íýãòãýí ä¿ãíýõ, õàðüöóóëàõ, çàäëàí øèíæëýõ ÷àäâàðûã ñîðüñîí áèø, õàðèí ºãñºí àãóóëãûã á¿ðýí, ä¿¿ðýí ñýðãýýí ñàíàõàä ñóóðèëñàí áàéãààã íýã òàëààñ õàðóóëæ áàéíà.

6. Äýýðõòýé õîëáîîòîé áàñ íýã ä¿ãíýëò áîë, áèå äààëò, òýíõìèéí ñóðãàëò íü îþóí óõààí ñîðüñîí, òóíãààí áîäîõ, øèéäâýð ä¿ãíýëò ãàðãóóëàõ çýðýã ñýòãýöèéí äýýä ¿éëèéã øààðäñàí, õºãæ¿¿ëñýí áàéäëààð çîõèîí áàéãóóëàãäàõ õýðýãöýý áàéãààã ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í õàðóóëæ áàéíà. 7. Áèå äààëòààð àâ÷ áóé ìýäýýëýë îþóòíóóäàä ýðãýëçýý òºð¿¿ëýõ íü 4-ð êóðñèéíõýíä áàãà áîëæ áàéãàà íü ìýðãýæëèéí îíîë àðãà ç¿éí àñóóäëààð îëîí ¿çýë áàðèìòëàë, õàíäëàãûã õýëýëöäýãã¿é, áàãà õýëýëöäýã, áàãø íàð íýã ¿çýë áàðèìòëàëààð çààäàã õàíäëàãûã õàðóóëàõ òàëòàé. Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã ñóðãóóëü òóñ á¿ðèéí õ¿ðýýíä, ìºí õàðüöóóëàí ñóäàëæ ¿çñýí. Òóõàéëáàë, áèå äààëòûí õýð îéëãîìæòîé áàéãààã ñóäàëñàí ¿ð ä¿íãýýñ ¿çýõýä êóðñ ¿ë õàðãàëçàí áèå äààëòûã òîäîðõîé áîëãîõ õýðýãöýý áàéãààã õàðæ áîëíî.

Áèå äààõ àæëûã ã¿éöýòãýõýä àíõààðàõ àñóóäëûã íýã áîë îþóòàí òóõàéí áèå äààëòûí õ¿ðýýíä ÿã ÿìàð ¿ð ä¿í ãàðãàõ òàëààð îéëãóóëàõ, ¿ð ä¿íã õàíãàõ àðãà çàìûí òàëààð õàðèëöàí ÿðèëöàæ íýãäñýí îéëãîëòòîé áîëîõ ÿâäàë þì. Áàãø íàð áèå äààëòûã õýðõýí ¿íýëýõ òàëààð ñàéòàð òºëºâëºæ, óðüä÷èëàí ìýäýãäýõ íü àæëûí ã¿éöýòãýë, èäýâõè îðîëöîî, ñýòãýë õàíàìæ, ¿íýëãýýíèé áîäèò áàéäàëä íºëººëäºã áàéíà. Ìºí áèå äààí ä¿ãíýëò õèéõ, íýãòãýõ, çàãâàð÷ëàõ ÷àäâàð îëãîõ ¿éë ÿâö ýõíèé ¿åä áàãøèéí óäèðäëàãàí äîð ÿâàãäàæ, á¿òýýë÷ýýð ñýòãýõ, çàäëàí øèíæëýë õèéõ òîäîðõîé àðãà ç¿éä ñóðàëöàí, æèøýý áàðèìòààð áàòàòãàæ, ä¿ãíýëò, øèéäëèéã îëîí òàëààñ õýëýëöýõ çàìààð ÷àäâàðæäàã áàéíà. Äîîðõ ¿ð ä¿íãýýñ ¿çýõýä, îþóòíóä êóðñ ¿ë õàðãàëçàí áýðõøýýëòýé òóëãàð÷ áàéíà. 25. ɏɷɞɢɣɝɷɷɪ ɛɢ ɛɚɪɢɦɬ, ɡɚɪɢɦ ɬɨɞɨɪɯɨɣ ɯɷɫɝԛԛɞɢɣɝ ɫɚɣɧ ɫɚɧɚɠ ɛɚɣɝɚɚ ɱ ɧɷɝɞɦɷɥ ɨɣɥɝɨɥɬ, ɡɭɪɚɝɥɚɥɵɝ ɝɚɪɝɚɯ ɧɶ ɯԛɧɞɪɷɥɬɷɣ ɛɚɣɞɚɝ. (IP1, 0.46) 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0%

40% 33%

13%

Ɇɍɂɋ 4 ɤɭɪɫ

13%

50% ɋɚɧɚɥ ɨɝɬ ɧɢɣɥɷɯɝԛɣ 45% 40% 35% ȿɪԧɧɯɢɣɞԧԧ ɫɚɧɚɥ 30% ɧɢɣɥɷɯɝԛɣ ɛɚɣɧɚ 25% ɏɚɪɢɭɥɚɯɚɚɫ 20% 15% ɬɚɬɝɚɥɡɚɠ ɛɚɣɧɚ ȿɪԧɧɯɢɣɞԧԧ ɫɚɧɚɥ 10% 5% ɧɷɝ ɛɚɣɧɚ 0% ɋɚɧɚɥ ɛԛɪɷɧ ɧɢɣɥɠ ɛɚɣɧɚ

25. ɏɷɞɢɣɝɷɷɪ ɛɢ ɛɚɪɢɦɬ, ɡɚɪɢɦ ɬɨɞɨɪɯɨɣ ɯɷɫɝԛԛɞɢɣɝ ɫɚɣɧ ɫɚɧɚɠ ɛɚɣɝɚɚ ɱ ɧɷɝɞɦɷɥ ɨɣɥɝɨɥɬ, ɡɭɪɚɝɥɚɥɵɝ ɝɚɪɝɚɯ ɧɶ ɯԛɧɞɪɷɥɬɷɣ ɛɚɣɞɚɝ. (IP1, 0.46) 46% ɋɚɧɚɥ ɨɝɬ ɧɢɣɥɷɯɝԛɣ ȿɪԧɧɯɢɣɞԧԧ ɫɚɧɚɥ ɧɢɣɥɷɯɝԛɣ ɛɚɣɧɚ

13%

17%

ɏɚɪɢɭɥɚɯɚɚɫ ɬɚɬɝɚɥɡɚɠ ɛɚɣɧɚ ȿɪԧɧɯɢɣɞԧԧ ɫɚɧɚɥ ɧɷɝ ɛɚɣɧɚ

Ɇɍɂɋ 1 ɤɭɪɫ

ɋɚɧɚɥ ɛԛɪɷɧ ɧɢɣɥɠ ɛɚɣɧɚ

45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0%

25. ɏɷɞɢɣɝɷɷɪ ɛɢ ɛɚɪɢɦɬ, ɡɚɪɢɦ ɬɨɞɨɪɯɨɣ ɯɷɫɝԛԛɞɢɣɝ ɫɚɣɧ ɫɚɧɚɠ ɛɚɣɝɚɚ ɱ ɧɷɝɞɦɷɥ ɨɣɥɝɨɥɬ, ɡɭɪɚɝɥɚɥɵɝ ɝɚɪɝɚɯ ɧɶ ɯԛɧɞɪɷɥɬɷɣ ɛɚɣɞɚɝ. (IP1, 0.46) 40% ɋɚɧɚɥ ɨɝɬ ɧɢɣɥɷɯɝԛɣ 30% ȿɪԧɧɯɢɣɞԧԧ ɫɚɧɚɥ ɧɢɣɥɷɯɝԛɣ ɛɚɣɧɚ 20% ɏɚɪɢɭɥɚɯɚɚɫ ɬɚɬɝɚɥɡɚɠ ɛɚɣɧɚ 5%

40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% ȿɪԧɧɯɢɣɞԧԧ ɫɚɧɚɥ 5% ɧɷɝ ɛɚɣɧɚ 0% ɋɚɧɚɥ ɛԛɪɷɧ ɧɢɣɥɠ ɛɚɣɧɚ

ɄɌɆɋ 4 ɤɭɪɫ

25. ɏɷɞɢɣɝɷɷɪ ɛɢ ɛɚɪɢɦɬ, ɡɚɪɢɦ ɬɨɞɨɪɯɨɣ ɯɷɫɝԛԛɞɢɣɝ ɫɚɣɧ ɫɚɧɚɠ ɛɚɣɝɚɚ ɱ ɧɷɝɞɦɷɥ ɨɣɥɝɨɥɬ, ɡɭɪɚɝɥɚɥɵɝ ɝɚɪɝɚɯ ɧɶ ɯԛɧɞɪɷɥɬɷɣ ɛɚɣɞɚɝ. (IP1, 0.46) 35% ɋɚɧɚɥ ɨɝɬ ɧɢɣɥɷɯɝԛɣ 27% ȿɪԧɧɯɢɣɞԧԧ ɫɚɧɚɥ ɧɢɣɥɷɯɝԛɣ ɛɚɣɧɚ 19% 8%

ɏɚɪɢɭɥɚɯɚɚɫ ɬɚɬɝɚɥɡɚɠ ɛɚɣɧɚ

12%

ȿɪԧɧɯɢɣɞԧԧ ɫɚɧɚɥ ɧɷɝ ɛɚɣɧɚ ɋɚɧɚɥ ɛԛɪɷɧ ɧɢɣɥɠ ɛɚɣɧɚ

ɄɌɆɋ 1 ɤɭɪɫ

Õýäèéãýýð îþóòíóóä à÷ààëàëòàé áàéõûã òèéì ÷ ìóó ç¿éë ãýæ ¿çäýãã¿é íü õàðàãäàæ áàéãàà ÷, áèå äààëòûã ã¿éöýòãýõ õóãàöàà, õèéõ àæëûí öàð õ¿ðýý íü ò¿¿íèé ¿ð ä¿í, ã¿éöýòãýëä íºëººòýé áîëîõûã äîîðõ ¿ð ä¿í õàðóóëæ áàéíà. Òóõàéëáàë, íèéò îþóòíóóäûí ãóðàâíû íýãýýñ äîîøã¿é õóâü íü õýò èõ à÷ààëàëòàé áàéõ, ºãñºí õóãàöààíä áèå äààëòûã àìæóóëàõûã õè÷ýýæ èõýýõýí ýíåðãè, õó÷ çàðöóóëäàã íü íºãºº òàëààñ çàëõàõ, ¿ð ä¿íã áóóðóóëàõ ñºðºã íºëººòýé áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà. 6. Ɍɚɫɪɚɥɬɝԛɣ ԧɝԧɝɞԧɯ ɛɢɟ ɞɚɚɥɬɭɭɞ, ɯɭɝɚɰɚɚ ɡɚɚɫɚɧ, ԧɪɫԧɥɞԧԧɧ ɧɚɦɚɣɝ ɡɚɥɯɚɚɠ, ɹɞɚɪɝɚɚɬɚɣ ɫɚɧɚɝɞɞɚɝ. (FF1, 0.59) ɋɚɧɚɥ ɨɝɬ ɧɢɣɥɷɯɝԛɣ

33%

35% 30% 25% 20% 15%

30%

27% 27% 27%

ɋɚɧɚɥ ɨɝɬ ɧɢɣɥɷɯɝԛɣ

25% ȿɪԧɧɯɢɣɞԧԧ ɫɚɧɚɥ ɧɢɣɥɷɯɝԛɣ ɛɚɣɧɚ

ȿɪԧɧɯɢɣɞԧԧ ɫɚɧɚɥ 20% ɧɢɣɥɷɯɝԛɣ ɛɚɣɧɚ

21% 17%

17% 13%

ɏɚɪɢɭɥɚɯɚɚɫ ɬɚɬɝɚɥɡɚɠ ɛɚɣɧɚ ȿɪԧɧɯɢɣɞԧԧ ɫɚɧɚɥ ɧɷɝ ɛɚɣɧɚ

10% 5%

ɋɚɧɚɥ ɛԛɪɷɧ ɧɢɣɥɠ ɛɚɣɧɚ

0% МУИС 1 курс

6. Ɍɚɫɪɚɥɬɝԛɣ ԧɝԧɝɞԧɯ ɛɢɟ ɞɚɚɥɬɭɭɞ, ɯɭɝɚɰɚɚ ɡɚɚɫɚɧ, ԧɪɫԧɥɞԧԧɧ ɧɚɦɚɣɝ ɡɚɥɯɚɚɠ, ɹɞɚɪɝɚɚɬɚɣ ɫɚɧɚɝɞɞɚɝ. (FF1, 0.59)

15%

ɏɚɪɢɭɥɚɯɚɚɫ ɬɚɬɝɚɥɡɚɠ ɛɚɣɧɚ

13%

10%

ȿɪԧɧɯɢɣɞԧԧ ɫɚɧɚɥ ɧɷɝ ɛɚɣɧɚ ɋɚɧɚɥ ɛԛɪɷɧ ɧɢɣɥɠ ɛɚɣɧɚ

0% Ɇɍɂɋ 4 ɤɭɪɫ

6. Ɍɚɫɪɚɥɬɝԛɣ ԧɝԧɝɞԧɯ ɛɢɟ ɞɚɚɥɬɭɭɞ, ɯɭɝɚɰɚɚ ɡɚɚɫɚɧ, ԧɪɫԧɥɞԧԧɧ ɧɚɦɚɣɝ ɡɚɥɯɚɚɠ, ɹɞɚɪɝɚɚɬɚɣ ɫɚɧɚɝɞɞɚɝ. (FF1, 0.59) 70%

ɋɚɧɚɥ ɨɝɬ ɧɢɣɥɷɯɝԛɣ

60%

45% 40%

50%

35% ȿɪԧɧɯɢɣɞԧԧ ɫɚɧɚɥ 30% ɧɢɣɥɷɯɝԛɣ ɛɚɣɧɚ

40%

25%

ɏɚɪɢɭɥɚɯɚɚɫ ɬɚɬɝɚɥɡɚɠ ɛɚɣɧɚ

30% 20% 10% 0%

15%

ɄɌɆɋ 4 ɤɭɪɫ

ȿɪԧɧɯɢɣɞԧԧ ɫɚɧɚɥ ɧɢɣɥɷɯɝԛɣ ɛɚɣɧɚ

27% 19%

20% 15%

10%

ɏɚɪɢɭɥɚɯɚɚɫ ɬɚɬɝɚɥɡɚɠ ɛɚɣɧɚ 12%

ȿɪԧɧɯɢɣɞԧԧ ɫɚɧɚɥ ɧɷɝ ɛɚɣɧɚ 10% ɋɚɧɚɥ ɛԛɪɷɧ ɧɢɣɥɠ 5% ɛɚɣɧɚ 0%

6. Ɍɚɫɪɚɥɬɝԛɣ ԧɝԧɝɞԧɯ ɛɢɟ ɞɚɚɥɬɭɭɞ, ɯɭɝɚɰɚɚ ɡɚɚɫɚɧ, ԧɪɫԧɥɞԧԧɧ ɧɚɦɚɣɝ ɡɚɥɯɚɚɠ, ɹɞɚɪɝɚɚɬɚɣ ɫɚɧɚɝɞɞɚɝ. (FF1, 0.59) 42% ɋɚɧɚɥ ɨɝɬ ɧɢɣɥɷɯɝԛɣ

ȿɪԧɧɯɢɣɞԧԧ ɫɚɧɚɥ ɧɷɝ ɛɚɣɧɚ ɋɚɧɚɥ ɛԛɪɷɧ ɧɢɣɥɠ ɛɚɣɧɚ

ɄɌɆɋ 1 ɤɭɪɫ

Áèå äààõ àæëûí íýã òîìîîõîí ¿ð ä¿í áîë îþóòíû á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý, ìýðãýæëèéí ïðàêòèê óð ÷àäâàð áàéòàë, ñóäàëãààíû äîîðõ ¿ð ä¿íãýýñ ¿çýõýä îþóòíóóäûí áèå äààëò, ñóðãàëò íü äýýðõ ¿ð ä¿íä ÷èãëýñýí áóñ õàðèí òîäîðõîé àãóóëãûã ñýðãýýí ñàíàõàä ÷èãëýãäýæ, îþóòíóóä ìýäëýãýý õèéæ, ã¿éöýòãýæ õàðóóëäàãã¿é, õàðèí ºãñºí àãóóëãûã õýð ñàéí òîãòîîñíîîð ¿íýë¿¿ëæ áàéíà.

Ñóðãóóëü, êóðñýýñ ¿ë õàìààðàí îþóòíóóäûí 90%-ýýñ äîîøã¿é õóâü íü öýýæèëæ, òîãòîîæ ñóðãàëòàíä îðîëöîã áàéíà.

Èéìä, ìàíàé èõ, äýýä ñóðãóóëèóä îþóòíóóäûí áèå äààñàí, ¿ð ä¿íòýé ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäýñ áîëñîí ñýòãýöèéí äýýä ¿éë¿¿äèéã õºãæ¿¿ëýõýä íýí òýðã¿¿íä àíõààð÷, òýäíèé òàíèí ìýäýõ ñîíèðõîëûã òàòàõóéö áàéäëààð ñóðãàëòàà çîõèîí áàéãóóëàõ õýðýãòýé áàéíà. Äîîðõ õàðèóëòààñ ¿çýõýä, îþóòíóóä ñýòãýöèéí äýýä ¿éëèéã øààðäñàí ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààã èõýýð õ¿ñ÷ áàéäàã íü òîäîðõîé áàéíà.

Ä¿ãíýëò Îþóòíû áèå äààõ àæëûã îð÷èí ¿åèéí õýðýãöýý øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí çîõèîí áàéãóóëàõûí òóëä äîîðõ ÷èãëýëýýð ººð÷ëºëòèéã õèéõ íü çºâ ãýæ ¿çýæ áàéíà. ¯¿íä: 1. Áàãø íàðûí á¿òýýë÷ ñýòãýõ¿éã õºãæ¿¿ëýõ îíîë àðãà ç¿éí ìýäëýã, ÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëýí, áèå äààëòûí ¿ð ä¿íã óðüä÷èëàí òºëºâëºæ, ÷èãë¿¿ëæ, ¿íýëæ àæèëëàõ òóðøëàãûã íýìýãä¿¿ëýõ. 2. Îþóòíû áèå äààõ àæëûã íàðèéí çîõèîí áàéãóóëàõàä àíõààð÷, îþóòàíä îéëãîìæòîé, õýðýãæèõ áîëîìæòîé, ¿ð ä¿í íü òîäîðõîé áàéäëààð çîõèîí áàéãóóëàõ. 3. Ìºí áèå äààí ñóðàëöàõ ¿éë àæèëëàãààã ñóðãàëòûí õºòºëáºðò òîäîðõîé çààæ, õýëáýð, àðãà ç¿éã îð÷èí ¿åèéí ¿éëäâýðëýë, ïðàêòèêòàé óÿëäóóëàí çîõèîí áàéãóóëàõ. Èíãýõäýý, áóñàä õè÷ýýëýýð ã¿éöýòã¿¿ëæ áóé áèå äààëòòàé óÿëäàà õîëáîîòîé, íýãäìýë ¿ð ä¿íä ÷èãëýñýí áàéõààð çîõèîí áàéãóóëàõ. 4. Ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðûã ýçýìøèõýä øààðäàãäàõ ìýäëýã ÷àäâàðûã îëãîõîä íýí òýðã¿¿íä áèå äààëòûã ÷èãë¿¿ëýõ, ìýðãýæëèéí ñàëáàðûí õ¿ðýýíä ñóäàëãààíû ÷èãëýëýýð ÷àäâàðæóóëàõàä áèå äààëòûã ÷èãë¿¿ëýõ. 19

5. Áàãøèéí àæëûí ¿íýëãýýíä á¿òýýë÷ ñýòãýõ¿éã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí àðãàç¿é, ¿éë àæèëëàãààíû öàð õ¿ðýý, îþóòíóóäûí ñýòãýë õàíàìæèíä ñóóðèëàí ¿íýëæ, óðàìøóóëàõ . 6. Õè÷ýýëèéí òîäîðõîéëîëòûã øèíý÷èëæ, îþóòàíä ÷èãëýñýí áàðèìò áè÷ãèéí õóâüä áèå äààí õèéæ ã¿éöýòãýõ àæëûã ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðòàé óÿëäóóëàí áîëîâñðóóëàõ, áèå äààëòûí õýëáýð, æàãñààëòûã ãàðãàæ, ¿íýëýõ àðãà ç¿éã òîäîðõîé áîëãîõ.

Íîì ç¿é 1. À.Öàíæèä, ×.Ëõàãâàæàâ, Á.Äàìäèíñ¿ðýí. Ìîíãîëûí åðºíõèé áîëîâñðîëûí õºãæëèéí ñòðàòåãè”, ×àíàðíàé áîëîâñðîë-õºãæëèéí áàòàëãàà, èëòãýëèéí ýìõòãýë, õ.12 2. Creative and Critical thinking skills, B.Bloom, 2000 3. Alec Fisher. Critical thinking. Cambridge University Press. 2007 4. TEACHING FOR CREATIVITY: TWO DOZEN TIPS, By Robert Sternberg and Wendy M. Williams 5. Felder, R.M. & Silverman, L.K. (1988) Learning and Teaching Styles Engineering Education, April, pp674-681 6. How to Develop Student Creativity,by Robert J. Sternberg and Wendy M. Williams

Âýá ìàòåðèàëóóä: 1. de Bono, E (1992) Serious Creativity. New York: Harper Collins Publishing. 20

2. Critical thinking. Cambridge University Press. 2007 3. Higgins, JM (1994) 101 Creative Problem Solving Techniques. Winter Park, FL: New Management Publishing Company. 4. Koberg, D and Bagnall, J (1981) The All New Universal Traveler: A Soft-Systems Guide To Creativity, ProblemSolving, And The Process Of Reaching Goals. Los Altos, CA: William Kaufmann, Inc. 5. Mary Bellis, USPTO, 2006 6. McGartland, G (1994) Thunderbolt Thinking: Transform Your Insights and Options Into Powerful Results. Austin, TX: Bernard-Davis. 7. Michalko, M (1991) Thinkertoys: A Handbook of Business Creativity for the 90s. Berkeley, CA: Ten Speed Press. 8. Nadler, G and Hibino, S (1994) Breakthrough Thinking, 2nd Edition. Roklin, CA: Prima. 9. Plsek, PE (1997) Creativity, Innovation, and Quality. Milwaukee, WI: ASQC Quality Press. 10. VanGundy, AB (1992) Idea Power. New York: American Management Association. 11. Wonder, J and Donovan, P (1984) Whole Brain Thinking. New York: Ballantine. (Back)

ÎÞÓÒÍÛ ÁÈÅ ÄÀÀËÒÛÍ ÀÆËÛÍ ªÍªªÃÈÉÍ ÁÀÉÄÀË, ÕÀÍÄËÀÃÀ Æàãäàãèéí Äàâàà ÌÓÈÑ, ÍØÓÑ j_davaa_03@yahoo.com

Õóðààíãóé: Îþóòíû áèå äààëòûí àæèë íü èðýýä¿éí ìýðãýæèëòýí öîî øèíèéã ýðæ õàéõ, íýýí èëð¿¿ëýõ, àñóóäëûã á¿òýýë÷ýýð øèéäâýðëýõ ÷àäâàðàà èë¿¿ õºãæ¿¿ëýõýä íýí à÷ õîëáîãäîëòîé. Îþóòíû áèå äààëòûí àæèë íü îþóòàí á¿òýýë÷ ñýòãýõ¿éãýý õºãæ¿¿ëýõèéí çýðýãöýý ëåêö, ñåìèíàðûí ÿâöàä á¿ðýí ýçýìøýýã¿é ìýäëýã, ÷àäâàðàà á¿ðýí ã¿éöýä ººðèéí áîëãîõ, ìýäëýãýý ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, ºðãºæ¿¿ëýõ, àâüÿàñ ÷àäàâõàà íýýí õºãæ¿¿ëýõ, ººðèéíõºº ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõ, òºëºâëºõ, õÿíàí îíîøèëîõ, áèå äààæ îíîâ÷òîé øèéäâýð ãàðãàõ, ä¿ãíýëò õèéõ, çºð÷èëò áàéäëààñ ãàðàõ àðãà áàðèë ýçýìøèõ, õàðèóöëàãàòàé áàéõ, áóñàäòàé õàìòðàõ çýðýã àðãà áàðèë ýçýìøèõýä òóñòàé. Ñóðãàëòûí õºòºëáºð, òºëºâëºãºº, ñóäëàãäàõóóíû õºòºëáºðò îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí çîðèëãî, ñýäýâ, òºðºë, òîî; òýäãýýðèéã õèéõ àðãà, çààâàð çºâëºãºº, àøèãëàõ íîì, õýðýãëýãäýõ¿¿í, òàâèãäàõ øààðäëàãà, îþóòàí áèå äààëòûí àæëàà ºãºõ õóãàöàà (ñàð, ºäºð), îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí ÿâö, ò¿¿íèé ¿íýëãýý çýðãèéã òóñëàõ íü ñóðãàëòûí ÷àíàðò øóóä íºëººëíº. Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: áèå äààñàí áèø ò¿âøíèé àæèë, á¿òýýë÷ èäýâõèéí ò¿âøíèé àæèë, ñóðãàëòûí õºòºëáºð, ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, ñóäëàãäàõóóíû õºòºëáºð Îðøèë: Îþóòíû áèå äààëòûí àæèë áîë îþóòàí á¿òýýë÷ ÷ºëººò ñýòãýõ¿éãýý õºãæ¿¿ëýõ ýðýëò õýðýãöýýã õàíãàõàä ÷èãëýñýí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, òºëºâëºãºº, ñóäëàãäàõóóíû õºòºëáºðèéí ñàëøã¿é ÷óõàë õýñýã áºãººä ò¿¿íèéã íàðèéí 22

òºëºâëºí õýðýãæ¿¿ëýõ ó÷èðòàé. Áèå äààëòûí àæèë íü îþóòíû áèå äààæ ñóðàëöàõ á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà áºãººä áàãøèéí ÷èãë¿¿ëýã çºâëºãºº ÷óõàë áàéäàã. Îþóòíû áèå äààëòûí àæèë, ò¿¿íèé òºðºë, àðãà ç¿éí òàëààð àâ÷ ¿çñýí á¿òýýë¿¿ä áîëîí äèññåðòàöè2 áàéäàã áºãººä òýäãýýðò îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí òàëààðõ ñóðãàõ ç¿éí àñóóäëóóä òóñãàãäñàí áàéäàã. ¯íäñýí õýñýã: Îð÷èí ¿åä õ¿í øèíèéã ýðæ õàéõ, íýýí èëð¿¿ëýõ, àñóóäëûã á¿òýýë÷ýýð øèéäâýðëýõ ÷àäâàðàà èë¿¿ õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ýíýõ¿¿ ÷àäâàð íü ìýäýð÷ òàíèí ìýäýõ¿éãýýñ ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààíä òóëãóóðëàí îéëãîõ, áîäîìæ, îþóí ä¿ãíýëò ãàðãàõ ÿâäàë þì. Îþóòàí þìñ ¿çýãäëèéí íýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé åðºíõèé øèíæèéã òóñãàí àâ÷, òýäãýýðèéí õîîðîíäûí õîëáîî, øèíæ ÷àíàðóóäûí óÿëäàà õîëáîîã áîäîìæîîð èëýðõèéëýí, õýä õýäýí áîäîìæîîñ ººð áîäîìæèéã áèé áîëãîõ ÷àäâàðò ñóðàëöàæ áóéãàà ÿìàãò óõàìñàðëàõ ÿâäàë íýí ÷óõàë áàéíà. Îþóòàí óðüä íü ìýäýãäýæ áàéñàí åðºíõèé áàéäàëä ¿íäýñëýí òîäîðõîé òîõèîëäëûí òóõàé ä¿ãíýëò ãàðãàõ, òîõèîëäîëä ¿íäýñëýí åðºíõèé ä¿ãíýëò ãàðãàõ, á¿ðýí ñóäëàëã¿éãýýð þìñ ¿çýãäëèéí çàðèì èæèë òºñòýé áàéäàëä ¿íäýñëýí ä¿ãíýëò ãàðãàõ çýðãýýð îþóí ä¿ãíýëò áàéíãà ãàðãàí ñýòãýæ ñóðàõàä áèå äààëòûí àæèë íýí à÷ õîëáîãäîëòîé. Îþóòíû áèå äààëòûí àæèë îþóòàí á¿òýýë÷ ÷ºëººò ñýòãýõ¿éãýý õºãæ¿¿ëýõ ýðýëò õýðýãöýýã õàíãàõàä ÷èãëýñýí ñóðãàëòûí ñòàíäàðò, õºòºëáºð, ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, ñóäëàãäàõóóíû õºòºëáºðèéí ñàëøã¿é ÷óõàë õýñýã áºãººä ò¿¿íèéã íàðèéí òºëºâëºí õýðýãæ¿¿ëýõ ó÷èðòàé áàéäàã. Áèå 2

Äýýä ñóðãóóëèéí ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ç¿é. ÓÁ., 2003. Äýýä ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí òåõíîëîãè ÓÁ., 2007. Äàãèéìàà Ö. Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí çîõèîí áàéãóóëàëòûí çàðèì àñóóäàë. ÓÁ., 1999. 123õ, ×¿ëòýì Ð. Ñàìîñòîÿòåëüíàÿ ðàáîòà ñòóäåíòîâ âûñøåé øêîëû Ìîíãîëèè êàê óñëîâèå ïîâûøåíèÿ èõ òâîð÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè. Ì., 1980. ñ.165, Æ.Äàâàà Ïðîáëåìû ïîâåøåíèÿ íàó÷íîãî óðîâíÿ ñàìîñòîÿòåëíîé ðàáîòû ñòóäåíòîâ âóçà //Îáðàçîâàíèå è íàóêà: àêòóàëüíûå ïðîáëåìû è ïðåñïåêòèâû ðàçâèòèÿ ÓÁ., ÌÍÊ. 2005

äààëòûí àæèë íü îþóòíû áèå äààæ ñóðàëöàõ á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà áºãººä áàãøèéí ÷èãë¿¿ëýã çºâëºãºº ÷óõàë áàéäàã. Ìàíàé îðíû õîò, õºäººãèéí 29 èõ, äýýä ñóðãóóëü, êîëëåæèéí 2051 îþóòàí, 785 áàãø îðîëöñîí ñóäàëãààã 2011 îíû 10-ð ñàðä ÌÓÈÑ-èéí áàãø íàð õèéñýí. Óã ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí îþóòíóóäûí 14,8% íü ñóäàëãàà õèéëãýõ áèå äààëòûí àæëûã òîãòìîë, 23,2% íü èõýâ÷ëýí, 30,7% íü çàðèìäàà, 19,4% íü õààÿà õèéäýã, õàðèí 11,8% íü îãò õèéäýãã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí îþóòíû 68,7% íü ñóäëàõ áèå äààëòûí àæèë åðºíõèéäºº õèéäýã ãýæ ¿çñýí íü ýíý áèå äààëòûí àæëûã ã¿éöýòãýõäýý îþóòíóóä áèå äààñàí áîëîí á¿òýýë÷ èäýâõ ãàðãàäàãèéã õàðóóëæ áàéíà. Çóðàã 1.

Çóðàã 1. Ñóäàëãàà õèéëãýõ áèå äààëòûí àæèë Ýðäýì øèíæèëãýýíèé èëòãýë áè÷èõ àæëûã îþóòíû 12,2% íü òîãòìîë, 17,8% íü èõýâ÷ëýí, 25,4% íü çàðèìäàà, 20,6% íü õààÿà õèéäýã, 24% íü îãò õèéäýãã¿é ãýæýý. Îþóòíû 13,7% íü áàãø íàð îþóòíûã ñóäàëãààíû àæèëä òàòàí îðîëöóóëàõ àæèë òîãòìîë, 18,5% íü èõýâ÷ëýí, 30,2% íü çàðèìäàà, 23,3% íü õààÿà õèéäýã, 14,3% íü õèéäýãã¿é ãýñýí áàéíà. Ýíý íü ñóäëàí øèíæëýõ àæèë îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí íýãýí òºðºë áîëîí õýðýãëýãäýæ áàéãààã èëòãýæ áàéãàà ÷ ò¿¿íèé ÷àíàð, 24

á¿òýýë÷ áàéäëûã òîäðóóëàí ñóäëàõ õýðýãöýý áàéíà.3 Çóðàã 2.

Çóðàã 2. Ñóäëàí øèíæëýõ áèå äààëòûí àæèë Ìàíàé îðíû äýýä áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãàä îþóòíû áèå äààëòûí äàðààõ òºðëèéí àæëûã ò¿ãýýìýë õýðýãëýæ áàéíà. ¯¿íýýñ ðåôåðàò áè÷¿¿ëýõ, õèéæ á¿òýýõ äààëãàâàðûã èõ õýðýãëýäýã áàéíà. Õàðèí äèïëîìûí àæèë õèéõ íü áàãàñàæ áàéíà. Çóðàã 3, 4.

Çóðàã 3. Äèïëîìûí àæèë

Èõ, äýýä ñóðãóóëü, êîëëåæèéí áàãøèéí õºãæèë òºñëèéí ñóäàëãààíààñ

Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí äàðààõ òºðë¿¿äèéí ñóðãàëòàíä õýðýãëýãäýæ áóé áàéäëûã ñîíèðõîíî óó. Çóðàã 4.

Çóðàã 4. Îþóòíû áèå äààëòûí àæèë Îþóòíû áèå äààëòûí àæèë íü îþóòàí á¿òýýë÷ ñýòãýõ¿éãýý õºãæ¿¿ëýõèéí çýðýãöýý ëåêö, ñåìèíàðûí ÿâöàä á¿ðýí ýçýìøýýã¿é ç¿éëýý á¿ðýí ã¿éöýä ººðèéí áîëãîõ, ìýäëýãýý ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, ºðãºæ¿¿ëýõ, àâüÿàñ ÷àäàâõàà íýýí õºãæ¿¿ëýõ, ººðèéíõºº ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõ, òºëºâëºõ, õÿíàí îíîøèëîõ, áèå äààæ îíîâ÷òîé øèéäâýð ãàðãàõ, ä¿ãíýëò õèéõ, çºð÷èëò áàéäëààñ ãàðàõ àðãà áàðèë ýçýìøèõ, õàðèóöëàãàòàé áàéõ, áóñàäòàé õàìòðàõ, öàã áàðèõ çýðýã àðãà áàðèë ýçýìøèõýä òóñòàé. Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã ã¿éöýòãýõ èäýâõèéí ò¿âøèíãýýð íü äàðààõ áàéäëààð àíãèëæ áîëíî. ¯¿íä: Áèå äààñàí áèø ò¿âøíèé àæèë: òàíèëöàõ, ñýðãýýõ ñàíàõ áàéäëààð îþóòàí ìýäëýãèéã áàòàòãàæ áýëýí çàãâàð àøèãëàæ ñóðàõ ¿éëèéã õèéíý. ªºðººð õýëáýë ºìíº íü áèé áîëñîí ìýäëýã, ìýäýýëëèéã õóóëáàðëàíà. Èéì ò¿âøíèé áèå äààëòûí àæèë íü ìýäëýãèéã òàíèõ, óõàìñàðëàõ, òîãòîîõ ¿éë àæèëëàãàà ã¿éöýòãýõýä 26

÷èãëýíý. ¯¿íä: ýõ ñóðâàëæààñ ìýäýýëëèéã õóóëáàðëàõ, äàñãàë ã¿éöýòãýõ, áîäëîãî áîäîõ, ìýäýýëýë õèéõ çýðýã àæèë îðíî. Õàãàñ áèå äààñàí èäýâõèéí ò¿âøíèé àæèë: îþóòàí ëåêö, ñåìèíàðààð ñóäàëñàí ñýäâèéí äàãóó äààëãàâàð ã¿éöýòãýõ áºãººä ò¿¿íèéã õèéõ íºõöºë íü ºìíº ¿çñýíòýé èæèë áàéíà. ªºðººð õýëáýë, ñåìèíàð äýýð õýëýëöñýí, õèéñýí ç¿éëýý äàõèí äàâòàõ áàéäëààð áèå äààëòûí àæèë ã¿éöýòãýíý. Òóõàéëáàë: àæëûí òºëºâëºãººã äàõèí õèéæ èðýõ, õàðüöóóëàëòûã äàâòàõ çýðýã. Áèå äààñàí èäýâõèéí ò¿âøíèé àæèë: ýíý ò¿âøíèé àæëûã õèéõäýý îþóòàí ººðò áàéãàà ìýäëýã, ÷àäâàðàà øèíý íºõöºëä õýðýãëýõ àðãà áàðèë, ÷àäâàðàà èëýðõèéëíý. ¯¿íèé òóëä îþóòàí óíøñàí àãóóëãààðàà òºëºâëºãºº çîõèîõ, èëòãýë, ýññý, ðåôåðàò áè÷èõ, ÿðèëöëàãà, àñóóëãà àâàõ çýðýã àæèë õèéæ áîëíî. Á¿òýýë÷ èäýâõèéí ò¿âøíèé àæèë: ýíý ò¿âøíèé àæèë íü îþóòàí àëèâàà þìñ ¿çýãäýë, àñóóäàë, íºõöºë çýðãèéã ñóäëàí ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, ä¿ãíýëò, çºâëºìæ ãàðãàõ çýðãýýð á¿òýýë÷ õàíäàõûã øààðäàíà. Îþóòàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ àðãà õýðýãñýë, õýðýãëýãäýõ¿¿í çýðãèéã áèå äààæ ñîíãîí àâàõ, øèíý ìýäëýã á¿òýýæ áèé áîëãîõ çýðýã àðãà áàðèë, ÷àäâàðûã ýçýìøèíý. Àñóóäàë ÷ºëººòýé íýýëòòýé áàéíà. Øèéäâýðëýõ àñóóäëûã õàéæ îëîõ, øèéäýõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëîõ, òºñºë áîëîâñðóóëàõ, ñóäàëãàà õèéõ, ñóäàëãààíû áîëîâñðóóëàëò õèéõ, òàéëàí áè÷èæ õàìãààëàõ, áèçíåñ òºëºâëºãºº õèéõ, àíãèéí àæèë áîëîí äèïëîìûí àæèë áè÷èõ çýðýã àæëûí á¿òýýë÷ òàë íü èë¿¿ áàéõ õýðýãòýé. Îð÷èí ¿åä îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí íýã ÷óõàë òàë íü á¿òýýë÷ èäýâõèéí ò¿âøèí øààðäñàí àæèë áàéõûí çýðýãöýý 27

íèéãýì, øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãè, ñî¸ëûí õºãæèëä õóâü íýìýð îðóóëàí òóðøëàãà õóðèìòëóóëàõàä ÷èãëýñýí áàéõ íü à÷ òóñòàé áàéíà. Èéì àæëûí íýã íü ÝÌØÓÈÑ-èéí äàðààõ áèå äààëòûí àæèë áàéæ áîëíî. ¯¿íä: Íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäýä ÷èãëýñýí “õàíäëàãûã” òºëºâø¿¿ëýõ áèå äààëò Àíàãààõûí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý íü õ¿íèéã ºâ÷èëñíèé äàðàà áóñ, ºâäºõººñ íü ºìíº àíõäàã÷, õî¸ðäîã÷ ñýðãèéëýëòèéã ÿâóóëàõ ÷èãëýëä èë¿¿ àíõààð÷ áàéãàà áèëýý. Íèéãýìä ÷èãëýñýí ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë îëãîõ ñóðãàëòàíä àíàãààõûí 2-ð äàìæààíû îþóòíóóä îðîëöîæ áèå äààëò õèéí øàëãóóëäàã. Ýíýõ¿¿ ñóðãàëòàíä îþóòíóóä áèå äààëòûã àëáàí áàéãóóëëàãà áîëîí àðâàí æèë, öýöýðëýãèéí íàñíû õ¿¿õä¿¿äýä çºâ õîîëëîëò, õºäºëãººí áîëîí ýð¿¿ë àæ òºðºõ ¸ñ, ºâ÷ëºëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òàëààð õè÷ýýë çààæ òàíèëöóóëäàã. Îþóòíóóä ýíýõ¿¿ ñóðãàëòàíä áýëòãýõ ÿâöäàà ººðñäºº ìýäëýã îëæ àâäàã áºãººä ¿¿íèéãýý îëíû ºìíº òàíèëöóóëíà. Îþóòíóóä ñóðãàëòàíä áýëòãýõäýý âýáñàéò áîëîí íîì ñóðàõ áè÷ãýý ãîëëîí àøèãëàæ õè÷ýýë çààäàã. Íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäýä ÷èãëýñýí “õàíäëàãûã” òºëºâø¿¿ëýõ áèå äààëòûã äîîðõè ç¿éëñýýð òîîöíî. ¯¿íèéã òîîöñîíîîð äàðààãèéí øàòíû øàëãàëò áîëîõ òºëºâëºãäñºí çîðèëãîòîé ýìíýëç¿éí äàäëàãà øàëãàëòàí (OSCE-I)-ä îðîõ ýðõýý àâäàã. ¯¿íä: 1. Àëáàí áàéãóóëëàãààñ òîäîðõîéëîëò àâíà. Ýíý òóõàéí àëáàí áàéãóóëëàãà, öýöýðëýã, ñóðãóóëüä õèéñýí íü ¿íýí áîëíî ãýñýí òàìãàòàé àëáàí áè÷èã áàéõ áîëíî. 2. Òàéëàí. ¯¿íä õèéñýí àæëûíõàà ¿ð ä¿íã äýëãýðýíã¿é áè÷íý. 28

3. ¯ç¿¿ëýí ìàòåðèàë. Àâñàí ñýäâèéíõýý äàãóó õèéæ áýëòãýñýí ìàòåðèàë, çóðàã, õàíûí ñàìáàð áýëòãýíý. Õè÷ýýëèéí ñýäýâ: 4. Áèî-õýìíýëèéí òóõàé åðºíõèé îéëãîëò, àæèëëàõ ÷àäâàðûí áèîõýìíýëèéí îíöëîã, îþóíû ÷àäàâõèéí ò¿âøèíãýý ñýòãýë ç¿éí ñîðèëîîð ¿íýëýõ 5. Ýð¿¿ë çàí ¿éë, ýð¿¿ë àæ òºðºõ ¸ñíû òóõàé îéëãîëò 6. Ýð¿¿ë çàí ¿éë, ýìãýã çàí ¿éë, õîðò çóðøèë ò¿¿íýýñ ñýðãèéëýõ íü Àãààðûí áîõèðäîëòûí õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäýä ¿ç¿¿ëýõ íºëºº, ò¿¿íèéã áàãàñãàõ àðãà çàì 7. Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû òóõàé åðºíõèé îéëãîëò, àòìîñôåðèéí àãààðûí ýð¿¿ë ìýíäèéí à÷ õîëáîãäîë 8. Õ¿í àìûí áèå áÿëäðûí ÷èéðýãæèëò, äàñãàë õºäºëãººíèé òóõàé 9. Óñíû ýð¿¿ë ìýíäèéí à÷ õîëáîãäîë, óñíû áîõèðäîëòòîé õîëáîîòîé ¿¿ñýõ ºâ÷èí ýìãýã 10. Õºðñíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí à÷ õîëáîãäîë, õºðñíèé áîõèðäîëòòîé õîëáîîòîé ¿¿ñýõ ºâ÷èí ýìãýã.”4 Ò¿¿í÷ëýí îð÷èí ¿åèéí ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéí äàâóó òàëûã àøèãëàñàí, îþóòàí çàëóóñò ñîíèðõîëòîé õ¿ðòýýìæòýé òàëûã íýìýãä¿¿ëñýí áàéõààð îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã òºëºâëºõ õýðýãòýé áàéíà. “Ñóðãàëòûí ñàéò íü îþóòíû áèå äààõ àæëûí îíîë àðãà ç¿éí ÷óõàë õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëæ áàéíà. Ñóðãàëòûí ñàéòàíä òóõàéí õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëîõ õºòºëáºð, öàõèì ëåêö, äàäëàãà, ëàáîðàòîðèéí àæèë, öàõèì ñóðàõ áè÷èã, øàëãàëòûí àñóóëò, èæ á¿ðýí ñîðèë, ñåìèíàð, ðåôåðàò, àíãèéí àæëûí ñýäýâ çýðýã îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí ñýäýâ, òýäãýýðèéã õèéõ àðãà÷ëàë áàãòäàã”.5

4 5

http://education.hsum-ac.mn/index.php?option=com Åíè Â.Â., Êóðäþêîâà Å.À., Ó÷åáíûé ñàéò êàê ó÷åáíî-ìåòîäè÷åñêîãî îáåñïå÷åíèÿ ñàìîñòîÿòåëüíîé ðàáîòû ñòóäåíòîâ ïðè èçó÷åíèè äèñöèïëèíû “ÁÆÄ” //http://ele74197079.narod.ru/uchebnyi_sait.pdf

Ñóðãàëòûí õºòºëáºð, òºëºâëºãºº, ñóäëàãäàõóóíû õºòºëáºðò îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí çîðèëãî, ñýäýâ, òºðºë, òîî; òýäãýýðèéã õèéõ àðãà, çààâàð çºâëºãºº, àøèãëàõ íîì, õýðýãëýãäýõ¿¿í, òàâèãäàõ øààðäëàãà, îþóòàí áèå äààëòûí àæëàà ºãºõ õóãàöàà (ñàð, ºäºð), îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí ÿâö, ò¿¿íèé ¿íýëãýý çýðãèéã òóñëàõ íü ñóðãàëòûí ÷àíàðò øóóä íºëººëíº. Èíãýõäýý õè÷ýýëèéí æèë, óëèðëûí òóðø îþóòíû à÷ààëàë æèãä áàéõààð òºëºâëºí çîõèîí áàéãóóëàõ õýðýãòýé. Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã çààâàë õèéõ, ñîíãîæ õèéõ ãýæ àíãèëàí áýëòãýõ áºãººä îþóòàí ººðºº ñàíàà÷ëàí àñóóäàë, ñýäâýý ñîíãîí õèéõ áîëîìæèéã îëãîõîä àíõààðàõ íü ç¿éòýé áàéíà. Ãýâ÷ ìàíàé óëñûí èõ, äýýä ñóðãóóëü, êîëëåæ ñóðãàëòûí õºòºëáºðºº øààðäëàãûí ò¿øâèíä áîëîâñðóóëàõ àñóóäàë õàíãàëòã¿é áàéíà. Ýíý íü ÷óõàì ÿìàð ¿çýë áàðèìòëàëààð ìýðãýæèëòýí áýëòãýõ ãýæ áàéãàà, òýä ÿìàð ÷àäâàð, äàäàë, õàíäëàãàòàé áàéõ, ¿¿íä ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº õýðõýí ÷èãëýõ, ñóðãàëòûí òºëºëâëºãººíä òóñãàãäñàí õè÷ýýë¿¿äèéí õºòºëáºð ò¿¿íä áàñ õýðõýí ÷èãëýõ íü îéëãîìæã¿é áàéäàã. Õè÷ýýëèéí õºòºëáºðò îþóòíû áèå äààëòûí àæèë, ò¿¿íèéã ã¿éöýòãýõ àðãà÷ëàë òóññàí áàéâàë èðýýä¿éí ìýðãýæèëòíèé óð ÷àäâàð á¿ðýëäýí òºëºâøèõºä íýí òóñòàé. Áîäèò àìüäðàë äýýð ýäãýýð áàðèìò áè÷ãèéí óÿëäàà õîëáîî õàíãàëòã¿é áàéãàà íü äýýä áîëîâñðîëûí ÷àíàðò íºëººëäºã. “Áîëîâñðîëûí òîäîðõîé áàéãóóëëàãûí ñóðãàëòûí õºòºëáºð íü ñóðãàëòûí ¿çýë áàðèìòëàë, ¿íäñýí çàð÷èì, çîðèëãî, çîðèëòóóä, àãóóëãà, òýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ îð÷èí, íºõöºë, àðãà ç¿é, ¿íýëãýýíèé òîãòîëöîî, óã õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ìåíåæìåíò, áàãøëàõ áîëîâñîí õ¿÷èí, õºòºëáºðèéí óäèðäëàãà, ñàíõ¿¿æèëò, õ¿ðýõ ¿ð ä¿í çýðãèéã èæ á¿ðýí òóñãàñàí áàéõ íü ò¿ãýýìýë áàéíà.”6 Ñóðãàëòûí 6

Äàâàà Æ. Èõ, äýýä ñóðãóóëü, êîëëåæèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿é ÓÁ., 2012

õºòºëáºðèéí ñàëøã¿é íýã õýñýã íü ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº áàéäàã. Ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº áîë ñóðãàëòûí õóãàöààíä ¿çýõ ñóäëàãäàõóóíû (õè÷ýýë) öîãöûã àãóóëæ áàéäàã. ªºðººð õýëáýë, òóõàéí ò¿âøèíä ñóäëàõ ¸ñòîé áîëîâñðîëûí àãóóëãûã êóðñ, ñóäëàãäàõóóíààð áîëîí æèë, ñåìåñòðýýð õóâààðèëàñàí áàðèìò áè÷èã áºãººä îíîë, ïðàêòèêèéí õàðüöàà, àãóóëãà àðãà ç¿éí îíöãîé íàðèéí àñóóäëûã ñóðãàëòûí õºòºëáºðò òóñãàñàí ¿çýë áàðèìòëàëä ¿íäýñëýí õýðýãæ¿¿ëýõ ä¿ðñëýëèéã ãàðãàæ ºãäºã. Ò¿¿íä òóñãàãäñàí ñóäëàãäàõóóí á¿ð ººðººð õýëáýð, ìàíàéõíû íýðëýæ çàíøñàí õè÷ýýë á¿ð ººðèéí õºòºëáºðòýé áàéíà. Ñóäëàãäàõóóíû õºòºëáºð áîë ñóðàëöàã÷èä ¿éë àæèëëàãààãàà ¿ð ºãººæòýé ÷èãë¿¿ëýõ óäèðäàìæ þì. Äýýä áîëîâñðîëûí àãóóëãûã èëýðõèéëýõ áàðèìò áè÷ã¿¿ä áîëîõ ñóðãàëòûí õºòºëáºð, òºëºâëºãºº, ñóäëàãäàõóóíû õºòºëáºð äàÿàðøëûí ¿åèéí ¿çýë áàðèìòëàëààð áàÿæèí ñýëáýãäýõ íýí øààðäëàãàòàé áàéíà. Äàÿàðøëûí ¿çýë áàðèìòëàë íü õ¿í çºâõºí ìýðãýæèë ýçýìøèõ ãýæ èõ, äýýä ñóðãóóëüä ñóðäàãã¿é, õàðèí àìüäðàõ àðãà óõààíû ÷àäâàðóóä áîëîõ ººðòºº èòãýëòýé áàéõ, õàðèëöàõ ÷àäâàð, á¿òýýë÷ ø¿¿ìæëýëòýé ñýòãýõ, òºëºâëºõ, øèéäâýð ãàðãàõ, õàìòðàí àæèëëàõ, ìýäýýëëèéã ýðæ õàéõ, îëîõ, õýðýãëýõ, öàãèéí áîëîí õóâèéí ìåíåæìåíò ñàéíòàé áàéõ, ìýðãýæëèéí áîëîâñðîë, óð ÷àäâàðòàé áàéõ ãýæ ñóðàëöäàã ãýäýãò ÷èãëýæ áàéãàà. ªºðººð õýëáýë, èðýýä¿éãýý ÷óõàë÷èëñàí äýýä áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûí àãóóëãà, àðãà ç¿éí ººð÷ëºëò íü ñóðàëöàã÷äûí ýðýëò õýðýãöýý, íèéãýì ñî¸ëûí øèíý ¿íýò ç¿éëä ÷èãëýñýí áàéõ ¿¿äíýýñ îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã îíîâ÷òîé òºëºâëºæ, õýðýãæ¿¿ëñíýýð àëèâàà áîëîâñðîëûí ¿íäýñ áîëñîí áèå äààí ñóðàõ ÷àäâàð íü îþóòíû õýðýãöýý áîëíî. Îþóòíû ñóðàõ ¿éë àæèëëàãàà, òàíèí ìýäýõ ¿éë ÿâöûã èäýâõæ¿¿ëýõ çàéëøã¿é íºõöºë íü áèå äààñàí ÷àíàð áºãººä ýíý 31

íü áàéíãà õºãæèæ ººð÷ëºãäºí øèíý÷ëýãäýæ áàéãàà øèíæëýõ óõààí, òåõíèê òåõíîëîãè, îþóí ñàíààíû áîëîí ñî¸ëûí õºãæëèéí ¿åä àìüäàð÷ õºäºëìºðëºõºä õ¿íä íýí õýðýãöýýòýé øèíæ ÷àíàð þì. Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã ÷àíàðæóóëàõàä ëåêö, ñåìèíàð, ëàáîðàòîðè, àíãèéí àæèë, ¿éëäâýðëýëèéí áîëîí áàãøëàõ äàäëàãà, ø¿¿ëýã øàëãàëòàíä áýëòãýõ, òºñºë, ñóäàëãààíû áà çîõèîí á¿òýýõ àæèëä îðîëöîõ, äèïëîìûí àæèë õèéõ, òîäîðõîé ñýäâýýð áàãø áîëîí áóñàä îþóòàíòàé õàìòðàí ñóäàëãàà õèéæ èëòãýõ çýðýã íü òóñòàé. Á¿òýýë÷ ñàíàà÷ëàãà ºâºðìºö àðãà áàðèë, ÷ºëººò ñýòãýëãýý øààðäñàí àæèë õèéõäýý îþóòàí ñóð÷ òàíèí ìýäýõ àðãà áàðèëàà ñàéæðóóëàõ, ìýðãýæèëòýí áèåõ¿íèé øèíæ ÷àíàðàà òºãºëäºðæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé áàéõ íü ÷óõàë. ×óõàìõ¿¿ ¿¿íä áàãø îþóòíû íàñ, ñýòãýöèéí îíöëîãèéã õàðãàëçàí, òàíèí ìýäýõ ñîíèðõîë ºðíºõ íºõöëèéã áèé áîëãîõîä íü àíõààð÷ ìýðãýæëèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ó÷èðòàé. Îþóòíû áèå äààñàí àæèë òóõàéí øèíæëýõ óõààíûã ã¿í ã¿íçãèé, óë ñóóðüòàé ñóäëàõ õàíäëàãûã á¿ðýëä¿¿ëýõ, ñóðãàëòààñ îëæ àâñàí ìýäëýãèéã àìüäðàëûí æèøýý áàðèìò, áîäèò ¿çýãäëýýð áàÿæóóëàí îéëãîõîä ñóðãàõ, ýõ çîõèîëòîé àæèëëàõ, çàäëàí øèíæèëãýý, ¿íýëýëò ä¿ãíýëò áè÷èæ òýìäýãëýõ, õàìãààëàõ, þìñ ¿çýãäýëä àíàëèç õèéõ, îð÷óóëãà õèéõ, èíòåðíåò àøèãëàí ìýäýýëýëä ä¿ãíýëò õèéõ, áàãààð àæèëëàõàä ÷èãëýñýí áàéõ íü à÷ õîëáîãäîëòîé. Ä¿ãíýëò: Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã òºëºâëºõ, õýðýãæ¿¿ëýõ, õÿíàõ, ¿íýëýõ íü ñóðãàõ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààíû ñóäàëãààíû àñóóäàë áàéñààð èðñýí. Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã ã¿éöýòãýõäýý ãàðãàæ áàéãàà èäýâõèéí ò¿âøèíãýýð íü áèå äààñàí áèø èäýâõ, õàãàñ áèå äààñàí èäýâõ, áèå äààñàí èäýâõ, á¿òýýë÷ èäýâõèéí ò¿âøèíãèéí àæèë ãýæ àíãèëæ áîëíî. 32

Ìàíàé îðíû èõ, äýýä ñóðãóóëü, êîëëåæèä îþóòíû áèå äààñàí áèø èäýâõ, õàãàñ áèå äààñàí èäýâõ, áèå äààñàí èäýâõ èëðýõ ò¿âøíèé áèå äààëòûí àæëûã ã¿éöýòã¿¿ëýõ íü ò¿ãýýìýë áàéíà. Õàðèí îþóòíû á¿òýýë÷ èäýâõèéí ò¿âøèí èëðýõ áèå äààëòûí àæèë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Ãýõäýý àíãèéí àæèë áè÷èõ áèå äààëò ýðñ áóóð÷ áàéíà. Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí ñýäýâ íü òýäíèé èðýýä¿éí àæèëä õýðýã áîëîõ òèéì ïðàêòèê, òóëãàìäñàí (íýí ÷óõàë) àñóóäàë áàéâàë ò¿¿íèéã îþóòàí îäîî ñóäëàñíààð ñóðãóóëèà òºãñººä òèéì àñóóäàëòàé òóëãàðàõàä òîäîðõîé õýìæýýãýýð øèéäâýðëýõ ÷àäâàðòàé áîëîõ òàëààð õàðãàëçàí áîëîâñðóóëàõ íü ç¿éòýé. Ñýäýâ á¿ðèéí ýöýñò: îþóòàí áèå äààæ ýíãèéí àæèãëàëò õèéõ, øààðäëàãàòàé íîì, ñýòã¿¿ë óíøèæ òýìäýãëýë õºòëºõ, çîõèõ õ¿ì¿¿ñýýñ ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, òºðºë á¿ðèéí á¿òýýë÷ àñóóëò, äààëãàâàð ºãºõ, àñóóëò, òºëºâëºãºº, áîäëîãî çýðãèéã çîõèîõ, òîäîðõîé àñóóäëûã ãàíöààðàà ýñâýë áàãààðàà ñóäëàí ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, øèéäýõ àðãà ç¿éã äýâø¿¿ëýõ çýðýãò ñóðàëöàõ íü ºíººãèéí òîäîðõîéã¿é èðýýä¿éä äàñàí çîõèîöîõ ÷àäâàð ýçýìøèõýä íºëººòýé. Èéìýýñ ýäãýýð ¿çýë ñàíààã ñóðãàëòûí îðö õýñýãò áóþó ñóðãàëòûí õºòºëáºð, òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ ¿å îíöãîé àíõààðàõ õýðýãòýé áàéíà. Èíãýæ ÷àäâàë ñóäëàãäàõóóíû õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõàä ¿çýë áàðèìòëàë òîäîðõîé ó÷èð òýíõèì, ïðîôåññîðûí áàã, áàãø íàðò ÷óõàë ÷èãë¿¿ëýã áîëæ ºãíº. Ýíý íü äýýä áîëîâñðîëûí ÷àíàðò àõèö ãàðàõàä íºëººæ, ñóðàëöàã÷äûí õàíäëàãà, óð ÷àäâàð öýãöòýé òºëºâøèõºä òóñòàé þì. Àøèãëàñàí íîì, õàÿã [1] Äýýä ñóðãóóëèéí ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ç¿é ÓÁ., 20038, Äýýä ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí òåõíîëîãè ÓÁ., 2007, Äàãèéìàà Ö. Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí 33

çîõèîí áàéãóóëàëòûí çàðèì àñóóäàë ÓÁ., 1999. 123 õ, ×¿ëòýì Ð. Ñàìîñòîÿòåëüíàÿ ðàáîòà ñòóäåíòîâ âûñøåé øêîëû Ìîíãîëèè êàê óñëîâèå ïîâûøåíèÿ èõ òâîð÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè. Ì., 1980. ñ.165, Äàâàà Æ. Ïðîáëåìû ïîâåøåíèÿ íàó÷íîãî óðîâíÿ ñàìîñòîÿòåëíîé ðàáîòû ñòóäåíòîâ âóçà //Îáðàçîâàíèå è íàóêà: àêòóàëüíûå ïðîáëåìû è ïðåñïåêòèâû ðàçâèòèÿ. ÓÁ., ÌÍÊ. 2005, [2] Èõ, äýýä ñóðãóóëü, êîëëåæèéí áàãøèéí õºãæèë òºñëèéí ñóäàëãààíààñ ÓÁ., 2011 [3] http://education.hsum-ac.mn/index.php?option=com [4] Åíè Â.Â., Êóðäþêîâà Å.À., Ó÷åáíûé ñàéò êàê ó÷åáíîìåòîäè÷åñêîãî îáåñïå÷åíèÿ ñàìîñòîÿòåëüíîé ðàáîòû ñòóäåíòîâ ïðè èçó÷åíèè äèñöèïëèíû “ÁÆÄ” // http:// ele74197079.narod.ru/uchebnyi_sait.pdf [5] Äàâàà Æ. Èõ, äýýä ñóðãóóëü, êîëëåæèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿é ÓÁ., 2012.

ÎÞÓÒÍÛ ÁÈÅ ÄÀÀÕ ÀÆËÛÍ ªÍªªÃÈÉÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ, Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ (ÊÒÌÑ-èéí æèøýýí äýýð) ß. Áàçàðñàä*, À. Áîëîðìàà* *ØÓÒÈÑ, Êîìïüþòåðèéí Òåõíèê Ìåíåæìåíòèéí Ñóðãóóëü ya_zardas4@yahoo.com, abela1209@yahoo.com

Õóðààíãóé Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû àæëààð ÊÒÌÑ-ä îþóòíû áèå äààõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëæ áàéãàà áàéäàë, ò¿¿íèé îëîëò, äóòàãäëûí òàëààð áàãø, îþóòíóóäààñ äýëãýðýíã¿é ñàíàë àñóóëãà àâñàí. Áàãø, îþóòíóóäûí ñàíàà áîäîë äýýð ¿íäýñëýí îþóòíû áèå äààõ àæëûí ºíººãèéí áàéäëûí ä¿ð çóðãèéã ãàðãàí, öààøèä çîõèîí áàéãóóëàëòàíäàà àíõààðàí õýðýãæ¿¿ëýõ ñàíààíóóäûã èëð¿¿ëæ, õèéñýí ä¿í øèíæèëãýýíèéõýý ¿ð ä¿íã òàíèëöóóëæ áàéíà. Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: îþóòíû ñóðëàãûí ÷àíàð, áèå äààõ àæëûí ¿íýëãýý, à÷ààëàë, ºãººæ, õàìààðàë, øèíæèëãýý Ñóäàëãààíû çîðèëãî Ñóðãàëòûí êðåäèò ñèñòåìèéã õýâø¿¿ëæ áàéãàà ºíºº ¿åä îþóòíû ñóðëàãûí ÷àíàðò íºëººëõ ãîë õ¿÷èí ç¿éë íü îþóòíû áèå äààñàí àæèëëàãàà áèëýý. ØÓÒÈÑ-èéí õýìæýýãýýð ìºðäºãäºæ áàéãàà á¿õ õè÷ýýëèéí ñòàíäàðòàä îþóòàí õýðõýí áèå äààæ ëåêöèéí ìàòåðèàëóóäûã áàòàòãàõ áîëîí õè÷ýýëòýé õîëáîãäîëòîé øèíý ìýäýýëëèéã íîì ñóðàõ áè÷èã áîëîí èíòåðíåòýýñ îëæ àâàõ, ººðèéãºº õºãæ¿¿ëýõ òàëààð íýã á¿ð÷ëýí çààñàí áàéäàã. Ýíý íü îþóòàíä çºâõºí ¿¿ðýã õ¿ëýýëãýýä îðõèíî ãýñýí ¿ã áèø, áàãø íü óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëæ, õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë ÿâöûí òºëºâëºãºº ãýñýí 35

¿ã þì. Ýíý ¿éë àæèëëàãààã áàãø, îþóòíóóä ÿàæ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà àðãà õýëáýðýýñ õàìààðàí ÷àíàðûí ººð ººð ò¿âøèíä ÿâàãäàæ, ¿ð ä¿í òýð áîëãîí ºãººæòýé áèø áàéãàà ó÷ðààñ îíöãîéëîí àâ÷ ¿çýæ ¿éë àæèëëàãàà, çîõèîí áàéãóóëàëòàíä ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºã÷ öààøèä ñàéæðóóëàõ íü ºíººãèéí õàìãèéí õîéøëóóëøã¿é àñóóäàë áîëæ áàéíà. ªíãºðñºí æèë¿¿äýä ýíý àñóóäëààð òîäîðõîé çîðèëãîòîéãîîð äýëãýðýíã¿é ñóäàëãàà àâ÷ àðãà õýëáýðèéã ººð÷ëºõ äîðâèòîé àæèë òýð áîëãîí çîõèîæ áàéãààã¿é þì. Èéìýýñ áàãø, îþóòíóóäààñ áèå äààõ àæëûí ÷àíàð, ¿ð ºãººæ, öààøèä àíõààðàõ ç¿éëèéí òàëààð äýëãýðýíã¿é ñóäàëãàà àâ÷ ä¿í øèíæèëãýý õèéí àæèëäàà òóñãàõ øààðäëàãà óðãàí ãàð÷ áàéãàà þì. Íºãºº òàëààñ ÊÒÌÑ-ä õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà ¿ð ä¿íä ñóóðèëñàí ìåíåæìåíò, Îëîí óëñûí ìàãàäëàí èòãýìæëýëèéí òàéëàí çýðýãò õºíäëºíãèéí ¿íýëãýý ãàðãàí àâàõ áîëîí ñóðàëöàã÷äûí ñýòãýë õàíàìæèéã ¿íýëýõýä îþóòíû ñóðàõ ¿éë àæèëëàãààíû ã¿éöýòãýëèéí õýìæ¿¿ð, ÷àíàðûí øàëãóóð, áèäíèé õ¿ðñýí ºíººãèéí ¿ð ä¿íãèéí òîîí ¿ç¿¿ëýëò ãýõ ìýò áîäèò òîîí ìýäýý áàðèìòóóä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéãàà þì. Òýãâýë áèäíèé ýíý ñóäàëãààíû ä¿íãèéí ìýäýý áàðèìòóóä íü ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíä ìîíèòîðèíã õèéõ, ñàéæðóóëñàí õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýýä ¿ð ä¿íã íü õàðüöóóëàõàä ¿íäñýí òóëãóóð áàðèìò, ºìíºõ øàòíû ¿íýëãýý áîëæ ºãºõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Ñóäàëãààíû õýñýã 1. Áàãø íàðààñ àâñàí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í “¯ð ä¿íä ñóóðèëñàí ìåíåæìåíò” òºñëèéí ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä ÊÒÌÑ-èéí 54 áàãøààñ îþóòíû áèå äààõ àæëûí çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿ð ä¿íãèéí òàëààð àâñàí òîâ÷ ñóäàëãààíààñ òîéìëîí õàðóóëúÿ.

1. Òà ººðèéí óäèðääàã ñåìèíàðûí ãðóïïèéí òîî áîëîí îþóòíû òîîãîî áè÷íý ¿¿? ãýñýí ýõíèé àñóóëòàíä äàâõàðäñàí òîîãîîð 4929 îþóòíû ìýäýýëýë äàðààõè áàéäëààð òóñãàãäæýý. Ãðóïïèéí òîî 1 2 3 4 5 6 7

Áàãøèéí òîî 10 8 7 5 7 5 4

Õóâü 21,7 17,4 15,8 10,8 15,8 10,8 8,7

39,1 26,1 26,1 8,6

2. Ñóäàëãààãààð áèå äààõ àæëûí ãîëëîõ õýëáýð¿¿ä äàðààõ áàéäëààð èëýðñýí. Õ¿ñíýãò 2

3. Áàãø íàð áèå äààëòàà õýðõýí ä¿ãíýäýã òàëààð äàðààõè áàéäëààð õàðèóëñàí áàéíà. - Áèå äààëò áîëãîí îíîîòîé ó÷ðààñ õèéñíèéã øàëãàæ, òîõèðîõ îíîîã ºãäºã. - Áèå äààëòûã òóõàéí ñýäâèéí îíîëûí àñóóäëûã ñóäëóóëæ, äàñãàë àæèëëóóëàõ çàìààð ÿðèëöäàã. 37

Ã¿éöýòãýë áîëîí õóãàöààíäàà õèéæ áàéãàà áàéäëûã ÷óõàë÷èëäàã. - Õ¿¿õýä ººðºº õèéñýí, îéëãîñîí ýñýõèéã øàëãàæ òîãòîîäîã. - Óäèðäàìæèéí äàãóó õèéãäñýí ýñýõèéã ãîë áîëãîäîã. - Á¿òýýë÷ õàíäëàãûã òîîöîí ä¿ãíýäýã. - Äààëãàâðàà è-ìýéëýýð õóðààí àâ÷ äàðàà äîëîî õîíîãò íü äààëãàâðàà õèéñýí îþóòíóóäààð íýã á¿ð÷ëýí õàìãààëóóëæ ä¿ãíýäýã. Èæèë ìàòåðèàë ÿâóóëñàí áîë îíîîã íü õóâààæ òàâüäàã. - ªºðèéãºº õºãæ¿¿ëñýí áàéäëûã íü ÷óõàë÷èëäàã. - 7 õîíîã á¿ð ººð ººð äààëãàâàð ºã÷, ãàíöààð÷ëàí ÿðèëöàæ ä¿ãíýäýã. 4. Îþóòíû áèå äààõ àæëûã óäèðäàõ ºíººãèéí õýëáýðèéã õýð îíîâ÷òîé ãýæ ¿çäýã âý? ãýñýí àñóóëòàíä õàðèóëñàí áàéäëûã ¿çâýë Õ¿ñíýãò 3

5. Òàíû áîäëîîð îþóòíû áèå äààõ àæëûã ÿìàð õýëáýðýýð, õýðõýí çîõèîí áàéãóóëàõ íü ç¿éòýé âý? ãýñýí àñóóëòàíä äîîðõè õàðèóëòóóä çîíõèëæýý. - Áèå äààëòûí öàã õè÷ýýëèéí öàãòàé äàâõöäàãèéã çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé. - Áèå äààõ àæëûã îþóòíû óð ÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëýõ 38

çîðèëãîä íèéö¿¿ëìýýð áàéíà. Ïðàêòèê òàë ðóó íü ÷èãë¿¿ëñýí äààëãàâðûã ºãºõºä àíõààðàõ õýðýãòýé. Äààëãàâàð íü öººí òîîíû, öîìõîí, öîãö õýëáýðòýé, áàãà à÷ààëàëòàé áàéõ íü ç¿éòýé. Ýñâýë ñåìèíàðûí öàãò íü îðóóëæ òîîöîæ, õè÷ýýëëýõ õýëáýðýýð ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé. Áèå äààëòûí àæëûí çºâëºãºº ºãºõ àíãè òàíõèì õ¿ðýëöäýãã¿é, öàã äýíä¿¿ îðîé òàâèãääàã ó÷ðààñ áèå äààõ öàãèéí õóâààðüò ººð÷ëºëò îðóóëàõ øààðäëàãàòàé. Ãàíöààð÷èëñàí, áàãèéí, õàìò îëíîîð íü çîõèîí áàéãóóëàõ, ýäãýýð õýëáýðèéã õîñëîõ íü ¿ð ä¿íòýé. Îþóòàíä ºãººæòýé õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëàõ àðãûã îëîõ õýðýãòýé. Àëü áîëîõ íîì çîõèîë ñàéí óíøóóëäàã áàéõ. Îëîí æèæèã áèå äààëò ºã÷ àíãèä õàìãààëóóëàõ, áàãø çààâàë 7 õîíîã á¿ð áèå äààëòûí öàãóóäàä àíãèä ñóóæ áàéõ øààðäëàãàã¿é, õàðèí õè÷ýýëèéí ÿâöàä 1 áàãö áèå äààëò ºãººä ÿâöàà áàãøèä õÿíóóëæ, ýöñèéí òàéëàíãàà õàìãààëàõ õýëáýð ç¿ãýýð. Áèå äààëò ãýñýí óòãûã á¿ðýí èëýðõèéëäýã áàéõ, ìýðãýæëèéí îíöëîãîîñ øàëòãààëàí íýã îþóòàí òóõàéí óëèðàëä çýðýãöýí îðæ áàéãàà õè÷ýýë¿¿äèéã õàìàðñàí íýãäìýë àæèë õèéâýë èë¿¿ îéëãîëòîî áàòàòãàíà. Îþóòíóóäààñ ñàíàë àñóóëãà àâ÷ ñàíàëûã òóñãàí àæèëëàõ. 12 äîëîî õîíîãèéí 9-ä íü áàãø çºâëºãºº ºã÷, ñ¿¿ëèéí 3 äîëîî õîíîãò íü øàëãàæ ä¿ãíýäýã áàéõ. Îþóòàíòàé òóëæ àæèëëàõ öàãèéã èõýñãýõ. Õýëýëö¿¿ëýõ õýëáýðò îðóóëàõ 39

Äýýðõ ¿çýë áîäëûã èëýðõèéëñýí áàãø íàðûí 27,4% íü 1-5 æèë, 23,5% íü 6-10, 15,7% íü 11-15, 5,9% íü 16-20, 11,8% íü 21-25, 15,7% íü 25-ààñ äýýø æèë áàãøèëñàí áàéñàí. 2. Îþóòíóóäààñ àâñàí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í Îþóòíóóä áèå äààõ àæèëäàà õýðõýí õàìðàãääàã áîëîí áèå äààõ àæëûíõàà îíîîã á¿òýí àâ÷ ÷àääàã ýñýõ, áèå äààõ àæëûí õýìæýý, à÷ààëàë, ºãººæ, ¿íýëãýýíèé òàëààðõè ñàíàà áîäîë, òýäýíä òîõèîëäîæ áàéãàà áýðõøýýë¿¿ä, áèå äààõ àæëûí çîõèîí áàéãóóëàëò, àðãà õýëáýðèéí òàëààð 652 îþóòíààñ ñàíàë àñóóëãà àâ÷ ¿ð ä¿íã áîëîâñðóóëàí ãàðãàëàà. Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí êóðñèéí ÿëãàà áîëîí áèå äààëòàíä õàìðàãäñàí áàéäëûã ¿ç¿¿ëáýë: Õ¿ñíýãò 4

Õ¿ñíýãò 5

Õè÷ýýë¿¿äèéí ¿ç¿¿ëýëòèéã õàðüöóóëñàí ãðàôèê:

ñóðãóóëèéí

äóíäàæòàé Õ¿ñíýãò 6

60 50 40 30 20 10 0

48.6 29.4

ɯɷɥɧɢɣ 13.5

4.5

ɧɢɣɬ ɞɭɧɞɚɠ ɠ ɧɢɣɝɦɢɣɧ ɷɞɢɣɧ ɡɚɫɚɝ

Õ¿ñíýãò 7

Îþóòàí áèå äààõ àæëààñàà àâñàí îíîîíû õàðüöóóëàëòûã õàðóóëúÿ.

Õ¿ñíýãò 8

Õ¿ñíýãò 8-ààñ ¿çâýë ìàòåìàòèêèéí òºðëººñ áóñàä õè÷ýýë¿¿äýä 100% îíîîãîî àâ÷ ÷àääàã îóþòíû õóâü äóíäæààñàà áàãàã¿é áàéãàà áîë ìàòåìàòèê, êîìïüþòåð, ýäèéí çàñãèéí õè÷ýýë¿¿äýä 75-100%-èéã àâ÷ ÷àääàã õóâü äóíäæààñàà äýýã¿¿ð áàéíà. Õàðèí êîìïüþòåðèéí óõààí áà ìàòåìàòèêèéí õè÷ýýëä 25-50%-èéã àâ÷ ÷àääàã õóâü äóíäæààñàà äýýã¿¿ð áàéíà. Áèå äààõ àæëûí õýìæýý, à÷ààëàë, ºãººæ, ¿íýëãýýíèé òàëààð àâñàí ñóäàëãààíû ä¿íã íýãòãýí õàðóóëúÿ. Õ¿ñíýãò 9

Õ¿ñíýãò 9-èéí õºíäëºí øóãàìóóä íü ñóðãóóëèéí äóíäæèéã èëýðõèéëíý. Õýëíèé, íèéãìèéí óõààíû, ìàòåìàòèêèéí, êîìïüþòåðèéí õè÷ýýë¿¿äèéí äààëãàâðûí õýìæýýã èõýíõ íü áîëîìæèéí ò¿âøèíä ãýæ ¿íýëñýí áàéíà. Õàðèí ýäèéí çàñàã, 42

ìàòåìàòèê áîëîí ìýðãýæëèéí õè÷ýýë¿¿äèéí äààëãàâðûã èõ õýìýýí ¿çäýã îþóòíóóäûí õóâü ñóðãóóëèéí äóíäæààñ àðàé äýýã¿¿ð áàéíà. Õýëíèé õè÷ýýëèéí äààëãàâàð áàãà ãýæ ¿çñýí îþóòíû õóâü ñóðãóóëèéí äóíäæààñ äîîãóóð, íèéãìèéí óõààíû õè÷ýýëèéí õóâü äóíäæààñ äýýã¿¿ð, áóñàä íü äóíäàæ ò¿âøèíä áàéãààã ãðàôèê õàðóóëæ áàéíà. Õ¿ñíýãò 10

Áèå äààõ àæëûí à÷ààëëûã íèéò ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí äóíäæààð 36,96% íü õ¿íä òàëäàà, 51,96% íü áîëîìæèéí ò¿âøèíä, 3,71% íü õºíãºí ãýæ ¿íýëæýý. Õ¿ñíýãò 10-ààñ õè÷ýýë á¿ðèéí à÷ààëëûã äýýðõ äóíäæóóäòàé õàðüöóóëáàë ìàòåìàòèê áîëîí ìýðãýæëèéí õè÷ýýëèéí à÷ààëàë äóíäæààñàà äýýã¿¿ð áàéíà. Õàðèí íèéãìèéí óõààí, õýëíèé õè÷ýýë¿¿äèéã õºíãºí òàëäàà ãýæ ¿çæýý. Õ¿ñíýãò 11

Õýë, êîìïüþòåð, ìýðãýæëèéí õè÷ýýë¿¿äèéí áèå äààõ àæëûí ºãººæèéã áóñäààñ èë¿¿, õàðèí ìàòåìàòèê, íèéãìèéí óõààí, ýäèéí çàñãèéí õè÷ýýë¿¿äèéí õóâüä ºãººæ òààðóó ãýæ ¿çñýí áàéíà. Ãýñýí õýäèé ÷ ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí 5% íü ìýðãýæëèéí õè÷ýýëèéã ºãººæã¿é õýìýýí ¿çñýí íü ñîíèðõîë òàòàæ áàéíà. Õ¿ñíýãò 12

Õ¿ñíýãò 12-îîñ ¿çâýë, îþóòíóóäûí áèå äààõ àæëààñàà àâñàí ¿íýëãýý íü åðºíõèéäºº ñýòãýëä íü íèéöäýã áàéíà (82.5%). Õàðèí 10 îð÷èì õóâü íü ñýòãýëä íèéöäýãã¿é õýìýýí õàðèóëñíû çîíõèëîõ õóâèéã ìàòåìàòèê, ýäèéí çàñãèéí õè÷ýýë¿¿äýä ºãñíººñ ãàäíà 9.2% íü ìýðãýæëèéí õè÷ýýëýýñ àâñàí ¿íýëãýýíäýý ñýòãýë äóíäóóð áàéäàã õýìýýí ä¿ãíýñíèéã òýìäýãëýå. Ñóäàëãààíä ñîíãîëòòîé õàðèóëò á¿õèé àñóóëòóóäààñ ãàäíà áèå äààõ àæëûí çîõèîí áàéãóóëàëòûí àðãà õýëáýð, ä¿ãíýõ õýëáýð, òýäýíä òîõèîëäîæ áóé áýðõøýýëèéí òàëààð íýýëòòýé àñóóëòóóäûã îðóóëæ õàðèóëò àâñàí þì. Ýäãýýð õàðèóëòàä çîíõèëæ áàéãàà ñàíààíóóäûã ò¿¿âýðëýí ¿ç¿¿ëáýë:

Çîõèîí áàéãóóëàëòûí àðãà õýëáýðèéí òàëààð - õè÷ýýë ýõëýõýä áèå äààëòûí öàãèéã õè÷ýýëèéí õóâààðüò áóñàä õè÷ýýëòýé äàâõöàõã¿éãýýð îðóóëæ ºãºõ - íýã õè÷ýýëýýð õî¸ðîîñ èë¿¿ã¿é áèå äààëò ºãºõ, áèå äààëò ìàø ÷àíàðòàé áàéõ õýðýãòýé áàéíà. - ìýðãýæëèéí õè÷ýýëèéí áèå äààëòûã íýìýõ, ìýðãýæëèéí áóñ õè÷ýýëèéíõèéã áàãàñãàõ, - ñîíãîí ñóðàëöàõ õè÷ýýë áèå äààëòã¿é áàéõ - áèå äààëòûí õóâààðèéã õè÷ýýëèéí õóâààðüòàé öóã ñîíãîõ áîëîìæòîé áîëãîõ - áèå äààëòûã îíëàéí õýëáýðýýð àâàõ - 7 õîíîã á¿ð áèå äààõ àæëûã àâàõã¿é áàéõ. - õýñýã õýñãýýð áàã áîëîí õàðèëöàí ÿðèëöàæ, õàìãààëàõ ñèñòåìýýð ÿâáàë ç¿ãýýð - áèå äààëò õîîðîíäûí õóãàöààã îíîâ÷òîé áîëãîõ - áèå äààõ àæëûí öàãèéã íýìýãä¿¿ëýõ õýðýãòýé. - áàãø íàð ¿¿äýíäýý îþóòíóóäûã áººíººð íü õýäýí öàãààð äàðààëàë ¿¿ñãýäýã ñèñòåìèéã ººð÷ëºõ - áèå äààëòûã ñåìèíàðûí õè÷ýýë ìýò áàãøòàéãàà õàðèëöàí ÿðèëöàæ, çºâëºãºº àâ÷ õèéìýýð áàéíà. - îþóòíóóä òºñòýé äààëãàâðóóäûã áèå áèåíýýñýý õóóëäàã ó÷ðààñ õ¿í á¿ðò ººð ººð äààëãàâàð ºãºõ õýðýãòýé. - õóðäàí øóóðõàé øàëãàäàã áîëîìæîîð õàíãàõ - áèå äààõ àæëûã ïðàêòèê òàë ðóó ÷èãë¿¿ëæ áàéâàë ç¿ãýýð - ìýðãýæëèéí õè÷ýýë äýýð õàìòðàí àæèëëàõ êîìïàíèóäòàé áîë îþóòíóóäàä èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áàéíà. Ó÷èð íü ïðàêòèê äýýð ãàðààä þó õèéõ ¸ñòîéã èë¿¿ îéëãîæ ìýäýõ áîëîìæòîé.

ÁÄÀ-ã ä¿ãíýõ õýëáýðèéí òàëààð - áèå äààõ àæëûã õàìãààëàõäàà íèéòýýð íü øàëãàëò ìàÿãààð àâáàë ç¿ãýýð - áèå äààëòûí îíîîã íýìýãä¿¿ëýõ - áèå äààëòûí àæëûã øóóä õóðààæ àâàõã¿éãýýð àìààð õàìãààëóóëàõ íü ç¿éòýé - íýìýëò îíîîíû äààëãàâàð ºã÷ ä¿ãíýäýã áîëîõ - øóäàðãà ä¿ãíýõ - àëäñàí îíîîãîî çàñàõ çàð÷èìòàé áàéâàë ç¿ãýýð - èõ áàãààð áóñ, á¿òýýìæ ñàéòàéãààð íü ¿íýëýõ - ÿã ººðºº õèéñíèéã íü èëð¿¿ëæ ä¿ãíýæ áàéõ - èë¿¿ èõ ç¿éë ìýäñýí áàéõûí òóëä òóõàéí ñýäâèéí õ¿ðýýíä àìàí õýëáýðýýð ø¿¿ëýã ºã÷ áàéõ íü èë¿¿ õýðýãòýé.

Õýäèéãýýð äýýðõ ñàíààíóóäûã äýâø¿¿ëñýí áîëîâ÷ áàãø íàð áîëîí ñóðãàëòûí àëáà, ñóðãóóëèéí çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé ø¿¿ìæëýë¿¿äèéã íèëýýä áè÷ñýí áàéíà. Òóõàéëáàë: Áàãø íàðò õàíäàæ - çàðèì áàãø íàðûí çààõ àðãà áàðèë, ìýäëýã ÷àäâàðûã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. - áàãø íàð õýí íü õèéãýýä, õýí íü õóóëààä áàéãààã ìýääýãã¿é. - þó ÷ çààäàãã¿é, ëåêöýý õàðààä óíøäàã ìºðòëºº áèå äààëòàà ÷àíãà àâäàã áàãø íàð áàéäàã. - áàãø íàð ººðòºº õýðýãòýé ç¿éëýý îþóòíóóäààð õèéëãýäýã. - ìýðãýæëèéí ÷èãëýëýýð ºãñºí áèå äààëòóóä ÿìàð ÷ ºãººæã¿é, íîì õîìñ, àðãà÷ëàëàà ñàéí çààäàãã¿é, ººðñäèéí ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ õèéëãýäýã. - áàãø íàð áèå äààëòûí öàã äýýðýý áàéäàãã¿é òîõèîëäîë áàéäàã. - õè÷ýýëòýé õîëáîãäîëã¿é ìàø èõ îð÷óóëàõ þì ºãäºã - áàãø íàð èõ çàíòàé, îþóòíûã õ¿í ãýæ ¿çäýãã¿é - îãò çààãààã¿é ç¿éëèéã õèéæ èð ãýäýã - êîìïüþòåðèéí õè÷ýýë¿¿äèéã ñàéí òàéëáàðëàæ ºãäºãã¿éí óëìààñ îéëãîäîãã¿é, òèéìýýñ ïðîãðàììûí õè÷ýýëèéí áèå äààëòûã õèéæ ÷àääàãã¿é - ìàòåìàòèêèéí õè÷ýýëèéí áèå äààëòûí àãóóëãà õ¿íä, õè÷ýýëèéã èõýíõäýý îéëãîäîãã¿é - çàðèì áàãø öàðàé, ìºíãº, ãàäíàõè áàéäëààð ä¿ãíýäýã - áàãø íàð õ¿íä ñóðòàëòàé ààøòàé. - çàðèì áàãø íàð õýò õàòóó ä¿ãíýäýã 46

Ñóðãóóëèéí çàõèðãàà, ñóðãàëòûí àëáàíä õàíäàæ - ìýðãýæëèéí (êîìïüþòåðèéí óõààíû) õè÷ýýëèéí íîì äóòàãäàëòàé. - õè÷ýýë¿¿äèéí áèå äààõ öàã äàâõöäàãèéã çîõèöóóëäàãã¿é, áàðàã ìýääýãã¿é. - áèå äààëòûí öàãèéí äàâõàðäóóëæ õóâààðü çîõèîäîã - áèå äààëòûí öàãèéã õýò îðîé òàâüäàã. - íîìûí ñàí õ¿ðýëöýý ìóóòàé, äàâ÷óó - àíãè òàíõèìûã òîõèæóóëàõ, òåõíîëîãè õýðýãñëýýð õàíãàõ - ñóðãàëòûí àëáàíû àæèëòóóä àæëàà õèéõèéã ìýääýãã¿é, õ¿í çàãíàõ, õýðýëäýõèéã èë¿¿ä ¿çäýã íü ìýääýãã¿é ç¿éëýý àñóóõàä õ¿íäðýëòýé - õè÷ýýëèéí àíãè òàíõèì õ¿éòýí - ñóðãóóëü äîòîðõè áè÷èã õýðãèéí ¿éë÷èëãýý õ¿ðýëöýýã¿é - îþóòíû çºâëºëèéí ãèø¿¿äèéí àæèë õàíãàëòã¿é

Äýýðõ ø¿¿ìæëýë¿¿äýýñ ãàäíà èõýíõ ñàíàëóóä íü ýåðýãýýð ä¿ãíýñýí, ºíººãèéí ¿éë àæèëëàãààã ç¿éòýé õýìýýí ¿çñýí, çîõèîí áàéãóóëàõ õýëáýð áîëîí ä¿ãíýõ àðãóóäûã õ¿ëýýí çºâøººðñºí, ººð÷ëºõ øààðäëàãàã¿é áîëîìæèéí áàéíà õýìýýñýí áàéëàà. “Òàíä ÿìàð áýðõøýýë òîõèîëäîæ áàéíà âý?”, “ÁÄÀ-ûí òàëààð òàíä ººð ñàíàë áàéâàë áè÷íý ¿¿?” ãýñýí àñóóëòóóäàä õàðèóëñàí áàéäëûã òîéìëîí íýãòãýâýë: ÁÄÀ-ã ã¿éöýòãýõýä òîõèîëäîëæ áóé áýðõøýýë¿¿ä - îëîí áèå äààëò äàâõöàõààð à÷ààëàë íýìýãääýã - ñóðàõ áè÷èã õ¿ðýëöäýãã¿é - áèå äààëòûí áîëîí õè÷ýýëèéí öàãóóä õîîðîíäîî äàâõöàæ áàéíà - èõ áèå äààëò ºãºõººð õóãàöààíäàà àìæäàãã¿é - íîìûí ñàí òààëàãääàãã¿é - ñóðàõ áè÷èã, õè÷ýýë õèéõ îð÷èí äóòìàã, ñóðãóóëèéí èíòåðíåòèéí õóðä ìóó - áàãø íàð çààâàð÷èëãàà, çºâëºìæ ìóó ºãäºã, àñóóõ þì ãàðààä î÷èõîîð áàãø íàð îëääîãã¿é - õýëíèé áýðõøýýë áàéíà - àíãè äýâøèõ òóòàì á¿õ õè÷ýýë àíãëè õýë äýýð, òýãýýä òýð íîìóóä íü õîâîð áàéäàã - ñóðãóóëüä çàðèì õè÷ýýëèéí áèå äààëòûí òóõàé íîì ç¿é àøèãëàãäàõ ìàòåðèàë õàíãàëòã¿é áàéäàã. - ìàòåìàòèêèéí òºðëèéí õè÷ýýë¿¿äèéí ëåêö¿¿ä íü çàðèì áàãø íàðààñàà øàëòãààëààä ¿ð ºãººæ ìóóòàé áàéíà. ¯¿íýýñ áîëîîä áèå äààëòûã õèéõýä õ¿íäðýëòýé. - íîìûí ñàí èõ øóóãèàíòàé, îþóòíóóä èõ óõàìñàðã¿é, òàíõèì õ¿ðýëöýý ìóóòàé - ìýðãýæëèéí õè÷ýýëèéí çààâàð îéëãîìæã¿é áàéäàã.

ÁÄÀ-ûí òàëààðõè ººð ñàíàëóóä - ÁÄÀ íü èë¿¿ äàäëàãàæóóëäàã - áàãø íàð îþóòíûã óíàãààõ áèø, þì ñóðàõàä íü äýì áîëîîñîé - êîìïüþòåðèéí ñóðãóóëü áàéæ WiFi-àà ñàéæðóóëæ áîëíî ø äýý - áàãààð áèå äààëòàà õèéâýë èë¿¿ çîõèñòîé áîëîâ óó - õóâü õ¿íèé óõàìñàð ó÷èð øàõàõ íü áóðóó áàéõ - áèå äààõ àæèë õèéñíýýð ºìíºõ ìýäëýãýý áàòàòãàí, ººðòºº ýçýìø¿¿ëæ ÷àääàã - îþóòàíä ìýäëýã îëãîõ, ò¿¿íèéã áàòàëãààæóóëàõ ¿íäñýí äýýð ÷àíàðòàé õýäýí áèå äààëò áàéâàë ç¿ãýýð - ñîíãîõ õè÷ýýë¿¿äèéí áèå äààëòûã áàãàñãàõ, ìýðãýæëèéí õè÷ýýë õèéìýýð áàéõàä ñààä áîëäîã - áèå äààëòûã ñåìåñòðèéí òóðø ãàíö óäàà õèéäýã áîëãîâîë ÷àíàð íü èë¿¿ áàéíà - õóãàöààíààñ áîëæ îíîî õàñóóëäàã àñóóäëûã çºâ ýñýõèéã øèéäýõ 47

“Îþóòàí ººðºº ñóðàëöàæ áàéãàà ãýäýã ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë õè÷ýýë¿¿ä çààâàë áèå äààõ àæèëòàé áàéõ íü õýð ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà âý?” ãýñýí àñóóëòàíä õýðõýí õàðèóëñíûã äàðààõè çóðãààñ õàðæ áîëíî. Õ¿ñíýãò 13

Ä¿ãíýëò 1. Àñóóëãà, ñóäàëãààãààð ØÓÒÈÑ-èéí õýìæýýíä ìºðäºæ áàéãàà îþóòíû áèå äààõ àæëûí îäîîãèéí õýëáýðèéã áàãø íàðûí 51%, îþóòàí ñóðàã÷äûí 46,2%-58,4% íü áîëîìæòîé õýìýýí ¿çýæ õ¿ëýýí çºâøººð÷ýý. Áàãø íàðûí 39,1% íü 1-2 ñåìèíàðûí ãðóïïòýé, 26,1% íü 3-4 ãðóïïòýé, 26,1% íü 5-6, 8,6% íü 7-îîñ îëîí ãðóïïòýé áàéãàà íü åðºíõèéäýý à÷ààëàë èõ, íýã áàãøèä îíîãäîõ îþóòíû òîî îëîí áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Õàðèí îþóòíû áèå äààõ àæëûí õýìæýý, à÷ààëàë íü îþóòíû ñýòãýëä íèéöäýã, áèå äààõ àæëûí ºãººæ ¿íýëãýý ñýòãýëä íü õ¿ðäýãã¿é ãýæ ãàðñàí íü îþóòíû áèå äààõ àæëûí ºíººãèéí áàéäëûã õàðóóëàõ ¿ç¿¿ëýëò áºãººä öààøèä àíõààðàë õàíäóóëàí, ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé àñóóäëóóä áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. 2. Îþóòíû áèå äààõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ áîëîí ä¿ãíýõ àðãà õýëáýðèéí òàëààð îþóòàí áàãø íàð äàðààõè àñóóäëóóä äýýð ¿íäñýíäýý ñàíàë íèéëæ áàéíà. ¯¿íä: 48

áèå äààëòûí áà õè÷ýýëèéí öàãèéí äàâõöëûã àðèëãàõ ìåõàíèçìûã îëæ õè÷ýýëèéí õóâààðèéã çîõèöóóëàõ áèå äààëòûí äààëãàâðóóäûã ïðàêòèêò õýðýãëýõ¿éö, ºãººæòýé áàéõààð òºëºâëºõ îëîí äààëãàâðûã öîìõîí áîëãîæ íýãòãýõ, áàãààð ºãºõ áèå äààëò, çºâëºãºº ºãºõ àíãè òàíõèìûí õ¿ðýëöýýã ñàéæðóóëàõ áèå äààëòûã ñåìèíàðûí õè÷ýýë ìýòýýð õóâààðüò òóñãàæ, õè÷ýýëëýõ õýëáýðýýð ÿâóóëàõ àñóóäëûã øèéäýõ áèå äààëòûã ä¿ãíýõäýý òóõàéí îþóòíû óð ÷àäâàðûã ãîë÷ëîí ä¿ãíýõ ÿã ººðºº õèéñíèéã íü èëð¿¿ëæ ä¿ãíýæ áàéõ Ìºí îþóòàí, áàãø íàðààñ îëîí äàâòàìæòàéãààð äýâø¿¿ëñýí äàðààõè ñàíàëûã àâ÷ ¿çýæ øèéäâýðëýõ íü ç¿éòýé: ñîíãîí ñóðàëöàõ õè÷ýýë¿¿äèéã áèå äààëòã¿é áàéõààð ñòàíäàðòûã ººð÷ëºõ àëü áîëîõ íîì çîõèîë óíøèæ ñóðãàõààð äààëãàâàð ºãºõ îþóòàíòàé òóëæ àæèëëàõ áàãøèéí öàãèéã èõýñãýõ àëäñàí îíîîãîî íºõºõ íýìýëò äààëãàâàð ºãäºã áàéõ áèå äààëòàà õàìãààëàõäàà óäààí õóãàöààãààð äóãààðëàí çîãñîæ õ¿ëýýäýã áàéäëûã àðèëãàæ, íèéòýýð íýã äîð øàëãóóëàõ õýëáýðèéã íýâòð¿¿ëýõ

3. Îþóòíóóäûí ñóðàëöàõ òààòàé íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõýä àíõààð÷ íîìûí ñàíãèéí îð÷èí, ìýðãýæëèéí íîì ñóðàõ áè÷ãèéí õàíãàëò, èíòåðíåòèéí õóðä, áèå äààõ àæëûí çºâëºìæ, òóñëàõ ìàòåðèàëóóäûã íýìýãä¿¿ëñíýýð îþóòàíä ó÷èð÷ áóé áýðõøýýë¿¿ä áàãàñàæ, ñóðëàãûí ÷àíàðò çîõèõ ¸ñîîð íºëººëíº õýìýýí ¿çýæ áàéíà. 49

Ýöýñò íü ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýý ¿íäýñëýí áèå äààõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ àæëûí õ¿ðýýíä äàðààõ ñàíàëóóäûã äýâø¿¿ëæ áàéíà. Íýã áà 2-ð êóðñèéí îþóòíóóäûí õóâüä áèå äààõ öàãóóäûã ñåìèíàðûí ãðóïï á¿ðò õè÷ýýëëýõ öàã ìýòýýð (ñåìèíàðûí öàãòàé íü àäèë òýíö¿¿ öàãààð) õè÷ýýëèéí õóâààðüò òóñãàõ. Èíãýâýë áàãøèéí òàëààñ, áèå äààõ öàã äýýðýý çºâëºãºº ºã÷, îþóòàíòàéãàà õàìòðàí àæèëëàõààñ ãàäíà áèå äààõ àæëàà øàëãàõ öàã áîëîõ þì. Îþóòíû òàëààñ, áóñàä õè÷ýýë áîëîí ººð áèå äààëòòàé äàâõàðäàõã¿é, áàãøààñ àñóóæ ëàâëàõ áîëîìæ èë¿¿ áàòàëãààæèæ, òýäíèé ñýòãýë ç¿éä ñàéíààð íºëººëæ, ñýòãýë õàíàìæ íü äýýøëýíý õýìýýí ¿çýæ áàéíà. 3-ð êóðñèéí îþóòíóóäûí õóâüä àëáàí ¸ñíû áèø áàéäëààð áèå äààõ öàãèéã õóâààðüò òóñãààä (çààâàë àíãè òàâèõã¿é áàéæ áîëíî, çºâõºí áàãøèä íü öàã ãàðãàõ) îþóòíóóä ººðñäèéí õ¿ñëýýð èðæ çºâëºãºº àâ÷ õàðèëöàí ÿðèëöäàã, ä¿ãí¿¿ëäýã áàéõààð çîõèîí áàéãóóëàõ. Õàðèí 4-ð êóðñèéí õóâüä àëáàí ¸ñíû áèå äààõ öàã ãàðãàõã¿éãýýð á¿òýýë÷ äààëãàâàð ºã÷ ººðñäººð íü øèéä¿¿ëýõ çàìààð ¿ð ä¿íã íýã á¿ð÷ëýí øàëãàäàã áàéõààð õè÷ýýëèéí ñòàíäàðòààðàà çîõèöóóëàõ íü çºâ áîëîâ óó. Äýýðõ áàéäëààð çîõèîí áàéãóóëáàë îþóòàí ààæìààð ººðºº áèå äààæ ñóðàëöàõ àðãà áàðèëä õýâøèæ, äàðààãèéí øàòíû ñóðãàëòàíä õàìðàãäàõäàà õýíýýð ÷ õýë¿¿ëýëòã¿é áèåý äààæ àæèëëàæ ñóðàõ áîëíî õýìýýí ¿çýæ áàéíà. Èíãýæ ÷àäàõ àâààñ îþóòíû ñóðëàãûí ÷àíàðò áàãà ÷ ãýñýí àõèö ãàð÷ áèäíèé õ¿ñýí õ¿ëýýñýí ¿ð ä¿í îéðòîõ áèëýý.

Àøèãëàñàí íîì, õýâëýë [1] Ìîíãîë óëñûí áîëîâñðîëûí òºëºâëºãºº, 2006-2015. 2005 îí.

ñàëáàðûí

ìàñòåð

[2] Ä.Áàäàð÷ Àìåðèê äýýä áîëîâñðîë, Óëààíáààòàð õîò, 1999 îí. [3] ÀÍÓ-ûí áîëîâñðîëûí Óëààíáààòàð õîò, 2012 îí.

ìàãàäëàí

èòãýìæëýë,

[4] http://www.lib-www.ucr.edu/search/ucr_insearch.html [5] http://www.eriche.org

Çîõèîã÷èéí òóõàé: ßäàìûí Áàçàðñàä 1979 îíä ÌÓÈÑ-èéã òºãññºí. 1996 îíä ìàòåìàòèêèéí óõààíû ìàãèñòð, 1997 îíä ìàòåìàòèêèéí óõààíû äîêòîðûí (Ph.D) çýðýã õàìãààëñàí. ØÓÒÈÑèéí Êîìïüþòåðèéí Òåõíèê Ìåíåæìåíòèéí Ñóðãóóëèéí Ýêîíîìåòðèê, ¿éëäëèéí ñóäàëãààíû áàãèéí òýðã¿¿ëýõ ïðîôåññîð. Ñóäàëãààíû àæëûí ÷èãëýë: Îíîâ÷ëîë, ã¿äãýð ïðîãðàìì÷ëàë. Àþóðçàíûí Áîëîðìàà 1993 îíä ÎÕÓ-ûí Ýðõ¿¿ãèéí Áàãøèéí èõ ñóðãóóëèéã òºãññºí. 2003 îíä ØÓÒÈÑ-èéí õýë øèíæëýëèéí ìàãèñòðûí çýðýã õàìãààëñàí. ØÓÒÈÑ-èéí Êîìïüþòåðèéí Òåõíèê Ìåíåæìåíòèéí Ñóðãóóëèéí Ãàäààä õýëíèé òýíõèìèéí àõëàõ áàãø. Ñóäàëãààíû àæëûí ÷èãëýë: Îé òîãòîîëòûã õºãæ¿¿ëýõ çàìààð ãàäààä õýë çààõ àðãûã ñàéæðóóëàõ.

ÎÞÓÒÍÛ ÁÈÅ ÄÀÀÕ ÀÆËÛÃ Ä¯ÃÍÝÕÝÄ ÑÓÐÀËÖÀÃ×ÈÉÍ ªªÐÈÉÍ ¯ÍÝËÃÝÝÃ ÕÝÐÝÃÆ¯¯ËÝÕ ÍÜ Î.Àëòàíãýðýë ØÓÒÈÑ, ÁÈÀÑ, Èíæåíåðèéí çóðàãç¿éí ïðîôåññîðûí áàã E-mail: soyombo_alt2000@yahoo.com

Õóðààíãóé Ñóðàõ ¿éëèéí ¿íýëãýýã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ò¿¿íèé äîòðîîñ îþóòíû áèå äààõ àæëûã ä¿ãíýõ ¿éë ÿâöàä ñóðàëöàã÷èéí ººðèéí ¿íýëãýýã õàðãàëçàõ àñóóäëûã ñóðãàëò, òóðøèëò ñóäàëãàà, àæèãëàëòûí ¿ð ä¿íä òóëãóóðëàí ýíýõ¿¿ ºã¿¿ëýëä äýâø¿¿ëýí òàâüæ áàéãàà áîëíî. Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Ñóðãàëòûí óäèðäëàãà, ñóðàõ ¿éë, ñóðãàëòûí ¿íýëãýý, îþóòíû áèå äààõ àæëûí ¿íýëãýý, ººðèéí ¿íýëãýý ¯íäýñëýë Ñóðàõ ¿éë íü òîãòîëöîîò, óäèðäëàãàò ¿éë ÿâö áºãººä ò¿¿íèé òîãòîëöîîíû íýã ÷óõàë êîìïîíåíò íü ñóðàõ ¿éëèéí ¿ð ä¿í áîëîõ ñóðàëöàã÷èéí ýçýìøñýí ìýäëýã, ÷àäâàð, õºãæëèéí ò¿âøíèéã ¿íýëæ ä¿ãíýõ àñóóäàë þì. Ñóðãàëòûí ¿íýëãýý íü ò¿¿íèé çîðèëãûí áèåëýëòèéí ¿ç¿¿ëýëò áºãººä ñóðàõ ¿éë ÿâöûã á¿õýëä íü óäèðäàõ ÷óõàë íºõöºë ìºí (Á¿ä¿¿â÷ 1).

Á¿ä¿¿â÷ 1 Ñóðãàëòûí çîðèëãî

Àãóóëãà ñóäëàãäàõóóí

Ñóðãàëòûí îð÷èí õýðýãëýãäýõ¿¿í

Ñóðãàëòûí àðãà, òåõíîëîãè

¯íýëãýý

Òîõèðóóëãà

Àëü ÷ øàòíû ñóðãàëòàíä ¿íýëãýý íü ñóðãàõ, õºãæ¿¿ëýõ, àìæèëòààð íü õºõ¿¿ëýí óðàìøóóëàõ, èäýâõæ¿¿ëýõ, õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ çýðýã ¿íäñýí ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Ìàíàé îðíû ñóðãóóëèóäûí ñóðãàëòûí ¿íýëãýýíèé çàð÷èì äýýðõ çîðèëòîíä á¿ðýí íèéöýõã¿é, èõýíõ òîõèîëäîëä ñóðàëöàã÷èéí õºãæëèéã áèø ýçýìøñýí ìýäëýãèéí õýìæýýã ñýðãýýí ñàíàõ, äàâòàí õýðýãëýõ ò¿âøèíä çºâõºí áàãøèéí òàëààñ øàëãàõ, ñóðàëöàã÷èéã ººð õîîðîíä íü õàðüöóóëàõ, àëäààã òîîöîõ õýëáýð çîíõèëæ áàéäàã íü àæèãëàëò, ñóðãàëòûí ïðàêòèêààñ òîäîðõîé áàéíà. Í.Áýãç: “Àëäààã ¿íýëýõ íü àëäàõã¿é áàéõàä ñóðãàäàã ÷ äýíä¿¿ ¿íýòýé îëäîæ áàéãàà ¿ð ä¿í þì. Àëäàà ¿íýëäýã òîãòîëöîî íü õ¿íèéã çîðèãã¿é, áýýðýã, õàÿàãàà ìàíàñàí, õ¿íèé àÿûã òààðóóëñàí, ººðèéí ãýõ òîäîðõîé áàéð ñóóðüã¿é õ¿íèéã òºëºâø¿¿ëäýã ãýæ ¿çýæ áîëíî. Èéì òîãòîëöîî íü ñóðãàëòûí õàðèëöààíä áàãø äàâàìãàéëæ, á¿õíèéã ìýäýæ, çààæ çààâàðëàõàä õ¿ðãýäýã” ãýæ áè÷ñýí áàéäàã [2]. Õ¿í àëèâàà øèíý ç¿éëèéã îãò àëäàà ãàðãàõã¿éãýýð íýã ìºñºí ã¿éöýä òàíèí ìýäýõ áîëîìæã¿éãýýñ ãàäíà ò¿¿íèéã õ¿í á¿ð ººðèéí ãýñýí õýìæýýñò îðîí çàé, öàã õóãàöààíä òîäîðõîé ¿å øàòûã äàìæèí ýçýìøèõ áîëîìæòîé áàéäãèéã õ¿íèé òàíèí ìýäýõ¿éí äèàëëåêòèê ç¿é òîãòîë, îþóí ñýòãýöèéí ¿éë àæèëëàãààíû ìºí ÷àíàðààñ òàéëáàðëàæ áîëíî.

Ýíý ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë ñóðàõ ¿éë ÿâö äàõü ñóðàëöàã÷èéí áýðõøýýë, ìýäëýãèéí á¿ðýí áèø áàéäàë, ò¿¿íèéã õýðýãëýõ ¿åèéí àëäàà çýðýã íü äàðààãèéí øàòíû õºãæëèéí ñóóðü áîëæ áàéäàã. Ïðîôåññîð Í.Áýãçèéí ¿çýæ áàéãààãààð ... àëäàà áîë ¿íýí õýðýãòýý õºãæëèéí áýðõøýýë þì. Ñóðãàëòûã á¿õýëä íü õ¿ì¿¿íëýã, àðä÷èëñàí íýýëòòýé, ñóðàëöàã÷ òºâòýé áîëãîõ îð÷èí ¿åèéí ¿íäñýí íèéòëýã øààðäëàãûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëëàãààã çîðèëãî, çîðèëòîîð óäèðäàõ ÷èãëýëä íèéö¿¿ëýí ¿íýëãýýíèé ñèñòåìèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîí õºãæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë. Íýã. Ñóðàõ ¿éë äýõ îþóòíû ººðèéí ¿íýëãýý Àëèâàà ìýäëýã, ÷àäâàð íü ñóðãàëòûí ÿâöàä áàãøààñ ñóðàëöàã÷èéí îþóí ñýòãýõ¿éä øóóä øèëæèí çººãääºãã¿é áºãººä ãàãöõ¿¿ áàãø, ñóðàëöàã÷èéí õàðèëöàí óãòàæ ÷èãëýñýí èäýâõòýé ¿éë, íýí ÿëàíãóÿà ñóðàëöàã÷ ººðºº ã¿éöýòãýñýí ìàòåðèàëëàã (ãàäààä) áîëîí îþóí ñýòãýõ¿éí (äîòîîä) õèéñâýð ¿éëèéí ¿ð ä¿í áîëæ òóõàéí õ¿íèé îþóí ñýòãýõ¿éä øèíýýð á¿òýýãääýã ºâºðìºö á¿òýýãäýõ¿¿í þì. Èéì ó÷ðààñ ìýäëýã ýçýìøèëò íü õ¿í á¿ðèéí õóâüä õàðèëöàí àäèëã¿é õóðä, ò¿âøèí, àãóóëãà, áàãòààìæòàé áàéõ áîëíî. ªºðººð õýëáýë õ¿íèé ýçýìøñýí ìýäëýã, õºãæëèéí ò¿âøèí íü äýýð äóðäñàí ãàäààä, äîòîîä ¿éëòýé øóóä õàìààðàëòàé. Ýíý ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë ñóðãàëòûí òºëºâëºëò, çîõèîí áàéãóóëàëò, òåõíîëîãè, ¿íýëãýý ãýõ ìýò á¿õèé ë ¿å øàòàíä ñóðàëöàã÷èéí îðîëöîîã äýìæèí ºðãºæ¿¿ëýõ íü ñóðãàëòûã ¿ð á¿òýýëòýé áàéõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéõ áîëíî. Äýýðõ çîðèëòîíä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãààíû íýã çîõèñòîé õýëáýð íü ñóðãàëòàíä ñóðàëöàã÷èéí ººðèéí ¿íýëãýýã õýðýãæ¿¿ëýõ àñóóäàë áºãººä ñóðàõ ¿éëèéí çîõèîí 54

áàéãóóëàëòûí áîëîí ¿íýëãýýíèé ¿éë ÿâöàä ñóðàëöàã÷èéí ººðèéí îðîëöîîã ºðãºæ¿¿ëýõ øààðäëàãûã äîîðõè çàðèì õ¿÷èí ç¿éëýýð òàéëáàðëàæ áîëíî. Îäîîãèéí íºõöºëä ñóðãàëòûí á¿õèé ë ¿éë ÿâöûã áàãø óäèðäàõ íýã òàëûí ¿éë àæèëëàãàà çîíõèëñîîð áàéãàà íü ñóðàëöàã÷èéã èäýâõèã¿é îáúåêòûí áàéðàíä òàâèõàä õ¿ðãýäýã õ¿÷èí ç¿éë áîëæ áàéíà (Á¿ä¿¿â÷ 2). Á¿ä¿¿â÷ 2 Áàãø (ñóáúåêò)

Ñóäëàãäàõóóí (îáúåêò)

Ñóðàëöàã÷ (îáúåêò)

Ýíä ñóðàõ ¿éë íü ñóäëàãäàõóóíààð äàìæèæ ñóðàëöàã÷èä õ¿ðýõ íýã ÷èãëýëòýé áàéíà. ¯¿íèé ¿íäñýí äóòàãäàë íü ñóðàëöàã÷èéã èäýâõèã¿é, ººðòºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõã¿é á¿õíýý áàãøèä äààòãàñàí øèíæòýé áîëãîäîã. Èéì ¿åä ñóðàëöàã÷èä ººðèéí õºãæëèéí òàëààðõè ìýäýýëýë òóí õîìñ áàéõ áîëíî. Ñóðàëöàã÷ààñ ººðèéí îþóíû õºãæèë äýâøëèéã ìýäýð÷ áàéõ íü ñóðàõ ¿éëä èäýâõèòýé õàíäàõûí äîòîîä õºäºëãºã÷ õ¿÷íèé ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã. Á¿òýýë÷ áèø, èäýâõèã¿é ñóðãàëòààñ ãàðàõ àðãà çàìóóäûí íýã íü áàãø, ñóðàëöàã÷èéí íýãýí çîðèëãîä õàíäñàí, á¿òýýë÷ õàìòûí àæèëëàãààã ñóðàõ ¿éëèéí á¿õèé ë ¿å øàòàíä ºðãºæ¿¿ëýõýä îðøèíî. Ñóðàõ ¿éë ÿâöûã áàãø, ñóðàëöàã÷èéí õàðèëöàí óãòñàí, ýðõ òýãø õàìòûí ¿éëä òóëãóóðëàâàë ñóðàõ ¿éëèéí çîðèëãî, ÷èãëýë íü äàðààõ áàéäàëòàé áîëíî (Á¿ä¿¿â÷ 3). Á¿ä¿¿â÷ 3 Áàãø (ñóáúåêò) Cóðàëöàã÷ (ñóáúåêò)

Ñóðãàëòûí aãóóëãà (îáúåêò)

Õàìòûí õºãæèë, õàìòûí ¿ð ä¿í (çîðèëãûí áèåëýëò)

Ýíý á¿ä¿¿â÷ýýñ ¿çâýë áàãø ñóðàëöàã÷ õî¸óëàà èäýâõèòýé ñóáúåêòèéí áàéðàíä ãàð÷, ñóðàõ ¿éëèéí ÷èãëýë îáúåêò ðóó õàíäñàí áàéíà. Ýíý íü àëü ÷ øàòíû ñóðãàëòûí îð÷èí ¿åä òàâèãäàæ áàéãàà ¿íäñýí øèíæ ÷àíàðûã òîäîðõîéëîõ ó÷èðòàé. Màíàé îðíû ñóðãóóëèóäàä ñóðãàëòàíä ¿íýëãýý íü çºâõºí áàãøèéí ¿¿ðýã, äàðõëàãäñàí ýðõ ìýòýýð ¿çýõ õàíäëàãà, õýâøìýë îéëãîëò, äàâàìãàéëæ áàéäãààñ ñóðàëöàã÷, îþóòíóóä á¿õíýý áàãøèä äààòãàõ, ñóðãàëòàíä á¿òýýë÷ áèø, õýëáýðäýõ ¿çýãäýë ýëáýã ãàðàõûí íýã ¿íäñýí íºõöºë þì. Íºãºº òàëààð ¿íýëãýý íü îþóòíóóäûí õóâüä èõýíõè òîõèîëä õààëòòàé, òîäîðõîé áóñ áàéäàã. 2011 îíû íàìðûí óëèðàëä ED101 Ä¿ðñëýõ ãåîìåòð õè÷ýýëýýð ëåêöèéí 1 ïîòîêèéí 50 ãàðóé îþóòíû áèå äààõ àæëûí ã¿éöýòãýëèéã ä¿ãíýõäýý îþóòíû ººðèéí ¿íýëãýýã õýðýãëýñýí òóðøèëòûí ä¿íã äîîð òàíèëöóóëæ áàéíà. “Ä¿ðñëýõ ãåîìåòð ED 101” õè÷ýýëýýð îþóòíû áèå äààõ àæëûã õàìãààëàõ àñóóëò, ¿íýëýõ øàëãóóðóóä 1 áà 2-ð áèå äààõ àæèë: Õàìãààëàõ àñóóëò: Ä¿ãíýõ øàëãóóð:

Áàãøèéí ¿íýëãýý

Øàëãóóðóóä

ªºðèéí ¿íýëãýý

1.1. ªºðèéí áèå äààëòûí àæëààñ äºëãººí õîëáîëòûí íóìûí òºâ, øèëæèëòèéí öýã, õîëáîëòûí ðàäèóñûã çààæ òàéëáàðëàõ 1.2. Äºëãººí õîëáîëòûí ÿìàð òºðºë (òîéðãèéí ãàäààä, äîòîîä, òîéðîã øóëóóíû ãýõ ìýò) áàéãààã òàéëáàðëàõ

Àâáàë çîõèõ îíîî

Õ¿ñíýãò 1

1.3. Õýâèéëòèéí áàéãóóëàëò, òýìäýãëýãýýã òàéëáàðëàõ

1à. Äààëãàâðûã á¿ðýí, çºâ 4 ã¿éöýòãýñýí ýñýõ 1á. Ã¿éöýòãýëèéí ÷àíàð: - Çóðààñíû ñòàíäàðò, 2 øðèôò áè÷èãëýë, ¿íäñýí áè÷ýýñ, ìàñøòàá, çîõèîìæ

1.4. Ëåêàëèéí ìóðóéí áàéãóóëàëòûã òàéëáàðëàõ

1â. Äààëãàâðûã àñóóëòûí 2 äàãóó õàìãààëñàí ò¿âøèí

2.2. 2-ð áîäëîãîîð ÿìàð àñóóäëûã îíîëûí ÿìàð íºõöºë ä¿ðìèéã áàðèìòëàí øèéäâýðëýñýí áý? - α áà β õàâòãàé õàðèëöàí ÿìàð áàéðøèëòàé, òýäãýýðèéí õîîðîíä ÿìàð õýìæýýíèé çàéòàé âý?

2à. Áîäëîãî òóñ á¿ðèéí çîðèëòûã á¿ðýí øèéäâýðëý- 5 ñýí áàéäàë

2.3. 3-ð áîäëîãîîð ÿìàð àñóóäëûã îíîëûí ÿìàð íºõöºë, ä¿ðìèéã áàðèìòëàí øèéäâýðëýñýí áý?

2á. Çóðãèéí ã¿éöýòãýëèéí ÷àíàð: Çóðààñíû ñòàíäàðò, 3 øðèôò áè÷èãëýë, áóëàíãèéí õ¿ñíýãò

2.4. α áà ω õàâòãàéíóóäûí õàðèëöàí ┴ ãýäãèéã áàòàë. 2.5. 4-ð áîäëîãîîð ÿìàð àñóóäëûã îíîëûí ÿìàð íºõöºë, ä¿ðìèéã áàðèìòëàí øèéäâýðëýñýí áý? 2.6. ÕÕÈÕØ, ò¿¿íèé ïðîåêöûí õàâòãàéä íàëàõ ºíöãèéã çààæ òàéëáàðëàõ

2â. Áîäëîãî á¿ðèéã àñóóëòûí äàãóó õàìãààëñàí 4 îþóòíû îíîë, ïðàêòèêèéí ìýäëýãèéí ò¿âøèí

Áàãøèéí ¿íýëãýý

Øàëãóóðóóä

ªºðèéí ¿íýëãýý

2.1. 1-ð áîäëîãîîð ÿìàð àñóóäëûã îíîëûí ÿìàð íºõöºë, ä¿ðìèéã áàðèìòëàí øèéäâýðëýñýí áý?

Àâáàë çîõèõ îíîî

Õ¿ñíýãò 2

“Ä¿ðñëýõ ãåîìåòð ED101” õè÷ýýëèéí áèå äààõ àæëààð îþóòíû ººðèéí ¿íýëãýýã áàãøèéí ¿íýëãýýòýé õàðüöóóëñàí ¿ç¿¿ëýëò

1á

2-ð áèå äààõ àæèë

1â

2à

2á

¯íýëãýýíèé íèéëáýð îíîî Îþóòíû àâáàë çîõèõ äýýä îíîîíû íèéëáýð Íèéëáýð äýýä îíîîíû õàðüöóóëñàí õóâü ¯íýëãýýíèé íèéëáýð îíîî Îþóòíû àâáàë çîõèõ äýýä îíîîíû íèéëáýð Íèéëáýð äýýä îíîîíû õàðüöóóëñàí õóâü ¯íýëãýýíèé íèéëáýð îíîî Îþóòíû àâáàë çîõèõ äýýä îíîîíû íèéëáýð Íèéëáýð äýýä îíîîíû õàðüöóóëñàí õóâü ¯íýëãýýíèé íèéëáýð îíîî Îþóòíû àâáàë çîõèõ äýýä îíîîíû íèéëáýð Íèéëáýð äýýä îíîîíû õàðüöóóëñàí õóâü ¯íýëãýýíèé íèéëáýð îíîî Îþóòíû àâáàë çîõèõ äýýä îíîîíû íèéëáýð Íèéëáýð äýýä îíîîíû õàðüöóóëñàí õóâü

167,8

156

180

93.2

86,6

63,3

87.7

70,3

87.7

212

178

220

96.3

80,9

121

107

132

91.6

Áàãøèéí ¿íýëãýýã îþóòíû ººðèéí ¿íýëãýýòýé õàðüöóóëñàí çºðºº (+ - õóâèàð)

Áàãøèéí ¿íýëãýý

1-ð áèå äààõ àæèë

1à

Àñóóëòóóä

Îþóòíû ººðèéí ¿íýëãýý

¯íýëãýýíèé øàëãóóðûí äóãààð

Õ¿ñíýãò 3

-6,6

-17

-5,4

-15

-11

2â

3-ð áèå äààõ àæèë

3à

3á

3â

4-ð áèå äààõ àæèë

4à

4á

4â

148

113

176

84.1

64,2

199

169

205

96.8

82,4

98.7

80,4

98.5

123

63,4

121

113

132

91,6

85,6

-20

-14

-18

-17

-6

-14

“Ä¿ðñëýõ ãåîìåòð ED101” õè÷ýýëýýð îþóòíû áèå äààõ àæëûã ¿íýëñýí îþóòíû ¿íýëãýý, áàãøèéí ¿íýëãýýíèé õàðüöóóëàëòûí äèàãðàìì Äèàãðàìì 1 Áèå äààõ 1-ð áèå 2-ð áèå 3-ð áèå 4-ð áèå àæëûí äààõ àæèë äààõ àæèë äààõ àæèë äààõ àæèë äóãààð

ä¿í

¯íýëãýýíèé 1a 1á 1â 2a 2á 2â 3a 3á 3â 4a 4á 4â øàëãóóðûí êîä

¯íýëãýýíèé äýýä ò¿âøèí

¯íýëãýýíèé íèéò àâáàë çîõèõ îíîîòîé áàãøèéí ¿íýëãýýã õàðüöóóëñàí õóâü

Áàãøèéí ¿íýëãýýíèé õóâèéã îþóòíû ººðèéí ¿íýëãýýíèé õóâüòàé õàðüöóóëàëòûí çºðºº

¯íýëãýýíèé íèéò àâáàë çîõèõ îíîîòîé îþóòíû ººðèéí ¿íýëãýýã õàðüöóóëñàí õóâü

“Ä¿ðñëýõ ãåîìåòð ED101”õè÷ýýëèéí áèå äààëòûí àæëûí îþóòíû ººðèéí ¿íýëãýý, áàãøèéí ¿íýëãýýíèé ñàíàë íèéëýìæèéí á¿òýö Äèàãðàìì 2 1%

30%

69%

Îþóòíû ººðèéí ¿íýëãýýíýýñ ºñãºæ ¿íýëñýí áàãøèéí ¿íýëãýýíèé ýçëýõ õóâü

Áàãøèéí ¿íýëãýýòýé ¿íýëãýýíèé ýçëýõ õóâü

Îþóòíû ººðèéí ¿íýëãýýíýýñ çºðñºí (áóóðóóëñàí) áàãøèéí ¿íýëãýýíèé ýçëýõ õóâü

òîõèðñîí

îþóòíû

ººðèéí

Íèéò ¿íýëãýýíèé òîî 486. ¯¿íýýñ: - Îþóòàí áàãøèéí ñàíàë íèéëñýí ¿íýëãýý íèéò òîî 337 - Çºðººòýé (îþóòíû ¿íýëãýýíýýñ áóóðóóëñàí) ¿íýëãýýíèé òîî 144 - Îþóòíû ¿íýëãýýã áàãø ºñãºæ ¿íýëñýí ¿íýëãýýíèé òîî 5 Îþóòíû ººðèéí ¿íýëãýý, áàãøèéí ¿íýëãýýíýýñ çºðºõ õàçàéëòûã äîîðõ òîìú¸îãîîð òîäîðõîéëæ áîëíî. 61

K= Ýíä ê - Îþóòíû ¿íýëãýý áàãøèéí ¿íýëãýýíýýñ çºðºõ çºðººíèé êîýôôèöèåíò : ∑m - Áèå äààõ àæëààð îþóòíû àâáàë çîõèõ äýýä îíîîíû íèéëáýð ∑à - Îþóòíû ººðèéí ¿íýëãýýíèé íèéëáýð ∑6 - Áàãøèéí ¿íýëñýí îíîîíû íèéëáýð Òîìú¸îíä îðëóóëæ çºðººíèé êîýôôèöèåíòèéã òîîöâîë:

K= ∑m = 1628 ∑à = 1490 ∑6 = 1197 ¯íýëãýýíèé çºðººíèé êîýôôèöèåíò íü 0-ººñ 1-èéí õîîðîíä áàéíà ãýæ ¿çñýí áºãººä 0,8 - 1 ¿íýëãýýíèé ñàíàë íèéëýìæ ºíäºð 0,6 - 0,8 ¿íýëãýýíèé ñàíàë íèéëýìæ ñàéí 0,6 - 0,4 ¿íýëãýýíèé ñàíàë íèéëýìæ äóíä 0,3 - 0 ¿íýëãýýíèé ñàíàë íèéëýìæ áàãà. Ýíäýýñ ¿çâýë òóðøèëòûí îþóòíû ¿íýëãýý, áàãøèéí¿íýëãýýíèé çºðººíèé êîýôôèöèåíò 0,8 áàéãàà íü ñàíàë íèéëýìæ ºíäºð áà Ä¿ãíýëò Îþóòíû áèå äààõ àæëûã ä¿ãíýõ ¿éë àæèëëàãààíä îþóòàí ñóðàõ ¿éëèéíõýý ¿ð ä¿íã ººðºº ¿íýëæ, ä¿ãíýõ õýëáýðèéã àøèãëàõ íü áàãøèéí ¿íýëãýýíèé ñóáúåêòèâ õàíäëàãûã áàãàñãàõ, ¿íýëãýýã íýýëòòýé, òîäîðõîé áîëãîõ, ò¿¿íèé 62

áîäèò ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ, ñóðàëöàã÷ òóõàéí øàòíû õ¿ðñýí àìæèëòàà ººðºº ìýäýð÷ óðàìøèõ, ñóðàëöàõóéí äîòîîä õ¿ñýë, ñýäëèéã èäýâõèæ¿¿ëýõýä íºëººëíº. Ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çýõýä îþóòàí ººðèéí ¿íýëãýýíä áîäèòîé õàíäàõ òàë íü èë¿¿òýé áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ñóðàõ ¿éëä õèéõ ººðèéí ¿íýëãýý íü äèäàêòèêèéí áîëîí õ¿ì¿¿æëèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéõ áîëíî. Ñóðãàëòàíä ò¿¿íèé äîòðîîñ îþóòàí ñóðàëöàã÷äûí áèå äààõ àæëûí ã¿éöýòãýë, ¿ð ä¿íä ººðèéí ¿íýëãýýã õýðýãæ¿¿ëýõ íü îð÷èí ¿åèéí ñóðãàëòûí øààðäëàãà, ìºí ÷àíàðààñ óðãàí ãàð÷ áàéãàà áºãººä öààøèä ñóðãàòûí ïðàêòèêò òàë òàëààñ íü ñóäëàí ¿ð ä¿íã òîîöîõ øààðäëàãàòàé þì. Àøèãëàñàí íîì, õýâëýë 1. Àëòàíãýðýë Î. Ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã õýðýãëýý òºâòýé áîëîâñðóóëàõ àðãàç¿éí çàðèì àñóóäàë. Äèñ. ÓÁ:. 2008. 2. Áýãç Í. Áîëîâñðîëûí õºãæëèéí îíîë àðãàç¿éí àñóóäëóóä. ÓÁ:. 2005 3. Âàí÷èãñ¿ðýí Ä. Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð Óðèàíõàéí îâîãò Äîîõ¿¿ãèéí Âàí÷èãñ¿ðýí. ÓÁ:. 2006. 4. Ï¿ðýâäîðæ ×. Áàãøëàõóéí ìåíåæìåíò. ÓÁ:. 2011 5. Ï¿ðýâ Î. Ìîíãîëûí áîëîâñðîë, ñóðãàëòûã õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ îíîë, àðãàç¿éí çàðèì àñóóäàë. ÓÁ:. 2007. 6. Ñàíæààáàäàì Ñ. Áîëîâñðîëûí ÷àíàðûí ¿íýëãýý. ÓÁ:. 2006 7. Æàâçàí Á. íàð. Áîëîâñðîëûí ñýòãýë ñóäëàë. ÓÁ:. 2009.

ÎÞÓÒÍÛ ÁÈÅ ÄÀÀÑÀÍ ÀÆËÛÃ ÁÎËÎÂÑÐÎÍÃÓÉ ÁÎËÃÎÕ ÀÑÓÓÄÀËÄ Î.Ýíõòóÿà* / äîêòîð (Ph.D) Ñ.Ìºíõöýöýã** / äîêòîð (Ph.D) Ä.Îþóíãýðýë*** / äîêòîð (Ph.D) *ÕÀÀÈÑ, ÈÁÑ-ûí òýíõèìèéí ýðõëýã÷ **ÕÀÀÈÑ, Íèéãìèéí óõààíû òýíõèìèéí áàãø ***ÌÓÈÑ, Ôèëîñîôèéí òýíõèìèéí áàãø e.onol@yahoo.com, mumb2006@yahoo.com, gerel_num@yahoo.com

Õóðààíãóé Ìàíàé îðíû èõ, äýýä ñóðãóóëèéí ñóðãàëòàä íèéãìèéí óõààíû õè÷ýýëýýð îþóòíû áèå äààñàí àæëûã çîõèîí áàéãóóëæ èðñýí òóðøëàãàä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, ¿ð ºãººæòýé áîëãîõ ÿìàð àðãà çàì, áîëîìæ áàéãàà áîëîõûã ñóäëàõûã çîðèëîî. Ìýäýýëëèéã àëü áîëîõ õóðäàí îëîõ, ò¿¿íèéãýý çºâ àøèãëàõ ÿâäàë áîë îð÷èí ¿åä ñàéí ìýðãýæèëòýí áîëîõîîð áýëòãýãäýæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä íýí ÷óõàë þì. Ýíý òóõàé Ôðàíöûí ýðäýìòýí À.Ïóàíêàðå “Áàéøèíã òîîñãîîð áàðüäãèéí àäèë øèíæëýõ óõààíûã ìýäýý áàðèìòààð áàðüäàã þì. Ãýõäýý îâîîëñîí òîîñãûã áàéøèí ãýäýãã¿éí àäèë îâîîëîîñòîé áàðèìòûã øèíæëýõ óõààí ãýäýãã¿é” ãýñýí áàéäàã íü äýýðõ ñàíààã èëýðõèéëæ áàéíà. Ò¿ëõ¿¿ð áàéãóóëàëò

¿ã:

áèå äààëò, óäèðäàìæ, ¿ð ä¿í, çîõèîí

Îðøèë Îþóòíû áèå äààõ àæèë (ÎÁÄÀ)-ûí çîðèëãî íü îþóòàí õè÷ýýëýýð îëæ àâñàí ìýäëýãýý ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, àâúÿàñ ÷àäàâõàà íýýí õºãæ¿¿ëýõ, áèå äààæ ñýòãýí áîäîõ, õÿíàæ æîëîîäîõ, áèå äààæ îíîâ÷òîé øèéäâýð ãàðãàõ, ¿éë àæèëëàãààãàà çîõèîí áàéãóóëàõ, àëèâàà ç¿éëä ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàõ, õàðèóöëàãàòàé áàéõ, áóñàäòàé õàìòðàõ çýðýã ÷àäâàðûã ýçýìø¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Îþóòíû áèå äààñàí àæëûã áàãø, òýíõèìýýñ îíîâ÷òîé çîõèîí áàéãóóëàõ íü áèå äààæ ñóð÷, àæèëëàõ ÷àäâàðëàã ìýðãýæèëòýí áýëòãýõèéí ãîë ¿íäýñ ìºí. Óëèðëûí ýõýíä áàãø çààäàã õè÷ýýëèéí õ¿ðýýíä îþóòíóóäàä ºãºõ áèå äààñàí àæëûí çîðèëãî, òîî, òºðëèéã áîëîâñðóóëæ òýäýíä òàíèëöóóëàí ýäãýýðèéã ÿàæ õèéõ çààâàð çºâëºãºº, àøèãëàõ õýðýãëýãäýõ¿¿í, òàâèãäàõ øààðäëàãà, õóãàöàà (cap, ºäºð), ÎÁÄÀ-ûí ÿâö áîëîí ã¿éöýòãýë çýðãèéã ÿàæ õÿíàæ, òóñëàõ òàëààð äýëãýðýíã¿é áºãººä òîäîðõîé ìýäýýëýõ õýðýãòýé. Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààíä ÎÁÄÀ-ûã ñýðãýýí õóóëáàðëàõ, ººð÷ëºí õóâèðãàõ á¿òýýë÷ ãýñýí ãóðâàí ò¿âøèíä ã¿éöýòãýäýã áîëîõûã ä¿ãíýñýí áàéäàã. Æèøýý íü: 1. Äàâòàí õóóëáàðëàõ ò¿âøíèé áèå äààñàí àæëûí çîðèëò áîë îþóòíû ìýäëýãèéã áàòàòãàæ óëìààð ¿¿íä ÷àäâàð äàäàë òºëºâø¿¿ëýõ ÿâäàë áºãººä ò¿¿íýýñ áýëýí çàãâàð àøèãëàæ ñóðàõ ¿éëèéã õèéõèéã øààðäàíà. Ýíý ò¿âøíèé ÎÁÄÀ-ûí ìºí ÷àíàð íü ìýäëýãèéã òàíèõ, óõàìñàðëàõ, òîãòîîõ çýðýãò îðøèíî. Ò¿¿íä äààëãàâàð, äàñãàë ã¿éöýòãýõ, áîäëîãî áîäîõ, êîëëîêâèóì ºãºõ, ìýäýýëýë õèéõ, õ¿ñíýãò áºãëºõ ãýõ ìýò àæèë áàãòäàã áàéíà. 2. ªºð÷ëºí õóâèðãàõ ò¿âøíèé áèå äààñàí àæëûí çîðèëò áîë îþóòàíä ìýäëýãýý ººð íºõöºëä øèëæ¿¿ëýí 65

õýðýãëýõ àðãà áàðèë, ÷àäâàð îëãîõ ÿâäàë þì. ¯¿íèé òóëä îþóòíààð óíøñàí ç¿éëèéí òºëºâëºãºº çîõèîõîîñ ýõëýýä òîäîðõîé àñóóäëààð ººðèéí ñàíàà áîäëîî íàéðóóëàí áè÷èõ àæëóóäûã õèéëãýíý. Æèøýý íü îþóòàí ýññå áè÷èõ, áîäëîãî çîõèîæ, ðåôåðàò áè÷èõ ãýõ çýðýã àæëûã õèéäýã áàéíà. 3. Á¿òýýë÷ ò¿âøíèé àæëûí çîðèëò áîë îþóòàíä òîäîðõîé ¿çýãäýë, àñóóäàë, íºõöºë ãýõ çýðýãò àíàëèç õèéõ, ò¿¿íèéã øèéäâýðëýõ àðãà çàì õýðýãëýãäýõ¿¿í çýðãèéã áèå äààæ ñîíãîæ àâàõ, øèíý ìýäëýã á¿òýýæ áèé áîëãîõ ãýõ çýðýã àðãà áàðèëûã îëãîõ ÿâäàë þì. ¯¿íèé òóëä îþóòíààð àñóóäëûã ñîíãóóëàõ, ò¿¿íèéã õýðõýí øèéäýõ òàëààð ýðýë õàéãóóë õèéëãýõ, òºñºë áîëîâñðóóëàõ áà ñóäàëãàà õèéëãýõ, ñóäàëãààíû ìàòåðèàëä áîëîâñðóóëàëò õèéëãýõ, òàéëàí áè÷èæ õàìãààëóóëàõ, àíãèéí àæèë, äèïëîìûí àæèë áè÷èõ çýðýã àæëûã õèéëãýíý. Îíîëûí õóâüä äýýðõ ìàÿãààð ÎÁÄÀ-ûã çîõèîí áàéãóóëàõ ¸ñòîé. ªíººäºð áîëîâñðîëûí ñóóðü õè÷ýýë¿¿äèéí õóâüä íýã áà õî¸ðäóãààð ò¿âøíèé àæëûã èë¿¿ ò¿ëõ¿¿ õèéäýã. Öààøèä ãóðàâäóãààð ò¿âøíèé àæëûã îþóòíóóäààð õèéëã¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé þì. Èíãýõäýý áàãø á¿ð ººðèéí óð ÷àäâàð, ñóðàëöàã÷äûí ìýðãýæèë, õýðýãöýý ÷àäâàð çýðãèéã õàðãàëçàí á¿òýýë÷, óÿí õàòàí àæèëëàõ õýðýãòýé. Áèä èõ, äýýä ñóðãóóëèéí îþóòíóóä íèéãìèéí óõààíû ÷èãëýëèéí õè÷ýýëèéí áèå äààëòûí àæëûã õýðõýí ¿íýëæ ä¿ãíýæ áàéãààã ÕÀÀÈÑ-èéí, ÌÓÈÑ-èéí 1 áà 2-ð êóðñûí íèéò 124 îþóòíààð òºëººë¿¿ëýí ñóäàëãàà àâëàà. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí îþóòíû ñàíàëûã íýãòãýí ä¿ãíýæ ¿çâýë:

Àñóóëò ¹1. ÎÁÄÀ-ûã áàãø íàð èõýíõäýý ÿìàð õýëáýðýýð àâäàã âý? ¹ Ñîíãîëòóóä 1 Ðåôåðàò, àíãèéí àæèë áè÷èæ õàìãààëàõ 2 Èëòãýë áè÷èæ, õýëýëö¿¿ëýõ 3 ßðèëöëàãà, õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëàõ Ñàíàë, çºâëºìæ, àðãà÷ëàë, òºñºë 4 áîëîâñðóóëàõ 5 Ýññý áè÷èõ 6 Ñýäýâ óíøèæ ÿðèóëäàã 7 Òàéëàí áè÷èõ 8 Ìýäýýëýë õèéõ

Òîî 28 8 7

Õóâü 22.5% 6.4% 5.6%

20 46 15

16.1% 37% 0% 12.1%

Àñóóëò ¹2. ÎÁÄÀ-ûí ãîë çîðèëãûí õàìãèéí ÷óõàë íü òàíûõààð àëü íü âý? ¹ 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Ñîíãîëòóóä Îíîëûí ìýäëýãèéã ººðèéí áîëãîæ áàòàòãàõ Ìýäëýãýý ã¿íçãèéð¿¿ëýí ºðãºæ¿¿ëýõ Àâúÿàñ ÷àäàâõàà íýýí õºãæ¿¿ëýõ Áèå äààí ñýòãýí áîäóóëàõ ªºðèéãºº óäèðäàæ ñóðàõ Áèå äààí øèéäâýð ãàðãàõ Õàðèóöëàãàä ñóðàëöàõ Ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàæ ñóðàõ Õàìòà÷ ÷àíàð òºëºâøèõ

Îþóòíû òîî

Õóâü

20.16%

29 4 19 9 11 8 7 12

23.4 % 3.22% 15.3% 7.25% 8.9% 6.45% 5.6% 9.67%

Àñóóëò ¹3. ÎÁÄÀ-ûã ÿìàð õýëáýðýýð ã¿éöýòãýâýë èë¿¿ ¿ð ºãººæòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà? ¹ 1 2 3 4

Ñîíãîëòóóä Áè÷ãýýð ºãºõ /Ýññý, ðåôåðàò áè÷èõ, áè÷èõ, òåñò áºãëºõ Àìààð àñóóãäàõ Îíëàéí õýëáýðýýð àâàõ Õîëèìîã õýëáýð

Îþóòíû òîî

Õóâü

29%

13 57 18

10.5 % 46% 14.5% 67

Àñóóëò ¹4. Áàãø ÎÁÄÀ-ä ÿìàð îðîëöîîòîé áàéäàã âý? ¹ 1 2 3 4 5 6

Ñîíãîëòóóä Çºâëºæ äýìæäýã Çºâõºí ¿íýëæ, ä¿ãíýäýã ×àäâàð ñóóëãàõ òàëààð àíõààðäàã Õîëèìîã õýëáýð Óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëäàã Îãò îðîëöäîãã¿é

Îþóòíû òîî 9 84 20 18 5 6

Õóâü 7.25% 67.7 % 16.12% 14.5% 4% 4.83

Àñóóëò ¹5. ÎÁÄÀ-ûã öàãò íü õèéæ àìæäàã óó? ¹ 1 2 3

Ñîíãîëòóóä Àìæäàã Àìæäàãã¿é Çàðèìäàà

Îþóòíû òîî 56 37 31

Õóâü 45.16% 29.83% 25%

Àñóóëò ¹6. Õýðâýý ÎÁÄÀ-ûã öàãò íü ºã÷ àìæäàãã¿é áîë øàëòãààíàà íýðëýíý ¿¿. (68 îþóòàí õàðèóëñíààñ) ¹ 1 2 3 4

Ñîíãîëòóóä Õóãàöàà íü áîãèíî áàéäàã Õè÷ýýë¿¿äèéí áèå äààëò äàâõàöäàã Ã¿éöýòãýõ àæèë èõòýé Áóñàä

Îþóòíû òîî 13 42 9 4

Õóâü 19.11% 61.76% 13.23% 5.88%

Àñóóëò ¹7. ÎÁÄÀ-ûã ã¿éöýòãýñíýýð òà ÿìàð ¿ð ä¿íä õ¿ðñýí áý? ¹ 1 2 3 4 68

Îþóòíû òîî Ñòàíäàðòûí ìýäëýãèéã á¿ðýí ýçýìøñýí 25 Áèå äààí ñóðàëöàõ àðãà áàðèëä ñóðàëöñàí 48 Õàðèóöëàãàà óõàìñàðëàõ, õàìòðàí 19 àæèëëàæ ñóðñàí Øèéäâýð ãàðãàõ, õè÷ýýíã¿é íÿìáàé 5 ÷àíàðóóä òºëºâøñºí Ñîíãîëòóóä

Õóâü 20.16% 39.7% 15% 4%

5 6

Îíîëûí ìýäëýãèéã ïðàêòèêòàé õîëáîæ ñóðñàí Áóñäààñ ñóðàëöàõ àðãà áàðèëòàé áîëñîí

5.64%

16%

Àñóóëò ¹8. Áàãø íàð ÎÁÄÀ-ûí óäèðäàìæ ºãäºã ¿¿? ¹ 1 2 3

Îþóòíû òîî Óäèðäàìæèéí äàãóó ÎÁÄÀ-ûã ã¿éöýòãýäýã 58 Óäèðäàìæ ºãäºãã¿é 56 Ìýäýõã¿é 10 Ñîíãîëòóóä

Õóâü 46.8% 45.2% 8%

Àñóóëò ¹9. Áàãø íàð ÎÁÄÀ-ûã ÿìàð öàãò àâäàã âý? ¹ 1 2 3

Ñîíãîëòóóä Õè÷ýýëèéí áóñ öàãààð Õè÷ýýë äýýðýý Îíëàéí áàéäëààð öàã õàðãàëçäàãã¿é

Îþóòíû òîî 71 24 29

Õóâü 57.25% 19.35% 23.4%

Àñóóëò ¹10. ÎÁÄÀ-ûã óäèðäàõäàà áàãø ÿìàð àëäàà ãàðãàäàã âý? ãýñýí íýýëòòýé àñóóëòàä: ¹ 1 2 3 4 5 6 7

Ñîíãîëòóóä Õè÷ýýëä õîëáîãäîëã¿é ç¿éë ºãäºã Øàëãàæ çºâëºãºº ºãäºãã¿é Õóãàöàà òóëãàæ ºãäºã ªºðèéíõºº þìûã õèéëãýäýã Àìðàëòûí ºäð¿¿äýä øàëãàäàã Ìýäýõã¿é Õàðèóëààã¿é

Îþóòíû òîî 13 26 34 11 7 14 19

Õóâü 10.5% 21% 27.4% 8.9% 5.64% 11.3% 15.32%

Ä¿ãíýëò Ñóäàëãààíààñ äàðààõ ä¿ãíýëòèéã õèéæ áàéíà. Òóõàéí õè÷ýýëèéí áîëîí ìýðãýæëèéí îíöëîãò òºäèéã¿é îþóòíû ìýäëýã, ÷àäâàðûí ò¿âøèíä íèéö¿¿ëýí áèå äààõ àæëûí õýëáýð, ã¿éöýòãýëèéí ò¿âøèíã àâ÷ ¿çäýã áàéõ ñóðãàëòûí øààðäëàãà áèé áîëñîí áàéíà. Îþóòàí óëèðëûí ÿâöàä íýã õè÷ýýëýýð 2-3 áèå äààñàí àæèë õèéæ õàìãààëàõ íü ñóðãàëòûí ÷àíàðò ýåðãýýð íºëººëíº. Áàãøèéí öàãèéí à÷ààëàëä îþóòíû áèå äààõ àæëûã ã¿éöýòãýõýä çàðöóóëàõ öàãèéã íýìýãä¿¿ëýí ¿íýëýìæòýé áîëãîõ çàìààð çºâëºí ÷èãë¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã ÷óõàë÷ëàí àâ÷ ¿çýõ õýðýãòýé áàéíà. ÎÁÄÀ-ûí ã¿éöýòãýõ òîãòñîí óäèðäàìæèéí äàãóó õè÷ýýë¿¿äèéí áèå äààëòûã çºð¿¿ëæ õóâààðü ãàðãàæ “Îþóòíû áèå äààñàí àæëûí ãðàôèê” ãàðãàí àæèëëàõ íü îþóòíû à÷ààëëûã óëèðëûí òóðø õýò èõýñãýõã¿é æèãä áàéëãàõ áîëîìæòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà. ¯¿íèé òóëä áàãø á¿ð ººðèéí çààäàã õè÷ýýëèéí “Îþóòíû áèå äààõ àæëûí óäèðäàìæ”-èéã ãàðãàæ, ò¿¿íä á¿õ àíõààðàõ ç¿éë, øààðäëàãà, õóãàöàà, ä¿ãíýõ æóðàì, àøèãëàõ ìàòåðèàë ãýõ ìýò ç¿éëèéã òóñãàæ îþóòíóóäàä òàíèëöóóëäàã áàéõ íü ÷óõàë þì. Àøèãëàñàí íîì, õýâëýë: 1. Ïåäàãîãèêà è ïñèõîëîãèÿ âûñøåé øêîëû. Ñàìûãèí Ñ.È. Ðîñòîâ-íà-Äîíó. 1998. ñ.99-114

Ðåä.

2. Áàòõóÿã Ñ, È÷èíõîðëîî Ø. Îþóòíû áèå äààæ õèéõ àæëûã îíîâ÷òîé çîõèîí áàéãóóëàõ íü ñóðãàëòûí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ íýã àðãà çàì. “Ìýäëýãèéí çóóí70

äýýä áîëîâñðîëûí ÷àíàð”. ÓÁ.: 2001 ñ.96-99 3. Áàéêîâà Ë.À, Ãðåáåíêèí Ë.Ê. Ïåäàãîãè÷åñêîå ìàñòåðñòâî è ïåäàãîãèåñêèå òåõíîëîãèè. Ì., 2001 ñ.148-149 Çîõèîã÷èéí òóõàé Îíîëûí Ýíõòóÿà ÓÁÄÑ-èéã òºãññºí. 2005 îíä “Îþóòíû ñýòãýõ¿éí õºãæèëä ñóðãàëòûã èäýâõæ¿¿ëýõ àðãóóäûí íºëºº” ñýäâýýð ñýòãýë ñóäëàëûí óõààíû (Ph.D) äîêòîðûí çýðýã õàìãààëñàí. Ñîñîðáàðàìûí Ìºíõöýöýã 1986 îíä ÓÁÄÑ-èéã ä¿¿ðãýñýí. 2001 îíä ÎÕÓ-ä “XIII-XVIII çóóíû ¿åèéí òºðò ¸ñ, õóóëü öààç ò¿¿íèé îð÷èí ¿åèéí à÷ õîëáîãäîë” ñýäâýýð ò¿¿õèéí óõààíû (Ph.D) äîêòîðûí çýðýã õàìãààëñàí. Äàøäîðæèéí Îþóíãýðýë 2001 îíä ÌÓÈÑ-èéã òºãññºí. 2011 îíä “Íèøèäà Êèòàðîãèéí ôèëîñîôèéí ¿çëèéã ø¿¿í øèíæëýõ íü” ñýäâýýð ôèëîñîôèéí óõààíû (Ph.D) äîêòîðûí çýðýã õàìãààëñàí.

ÎÞÓÒÀÍ ÁÈÅ ÄÀÀÕ ÀÆÈËÄÀÀ ªªÐÈÉÍ ¯ÍÝËÃÝÝ ÕÈÉÕ ÀÐÃÀ Ç¯É Ð.Íàìæèëäàãâà ( PhD), ÌÓÁÈÑ-èéí ÁîÑÑ-èéí áàãø e-mail: namjaa_123@yahoo.com

Abstract Teachers today are experimenting with alternatives to traditional tests. Performance assessment, portfolio collections, classroom observation, peer assessment, and self-evaluation are joining the unit test and the final exam in the repertoire of the skillful teacher. Such teachers ensure that an over-reliance on testing does not seriously distort instruction or impede important school improvement efforts. Accordingly, their programs are based on a range of assessment approaches. Teachers who include authentic assessment in their repertoires are driven by a belief that curriculum-assessment experiences should prepare students for life. While teacher-made tests and standardized tests give us information about student learning, they do not provide all the information. Alternate forms of assessment can generate that other information. For the last two years (from 2010 to 2012) we have been working with teachers at all grade levels to develop alternate forms of authentic student assessment strategies. The research evidence accumulating in our studies, and the data produced by other researchers, make us optimistic about the impact of one form of authentic assessment -- self-evaluation -- on the learning of students and their teachers. Self-evaluation is defined as students judging the quality of their work, based on evidence and explicit criteria, for the purpose of doing better work in the future. Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: ¯íýëãýýíèé îíîë çàãâàð, 4 àëõàìò çàãâàð÷ëàë, 4 àëõàìò æèøèã çàãâàð. 72

Îðøèë Îþóòíû áèå äààõ àæëûí ººðèéí ¿íýëãýý íü õèéñýí àæëûíõàà ÷àíàðûã áîäîò áàðèìò, òîäîðõîé øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòýýð ¿íýëæ, ã¿éöýòãýëýý óëàì ñàéæðóóëàõ çîðèëãûã àãóóëäàã. Îþóòàí àìæèëòàà ÿàæ ¿íýëæ ñóðàëöàõ âý, áàãø áèä íàð ÿàæ òóñëàõ âý ãýäýã àñóóäàë òóí õóðöààð òàâèãäàæ áàéíà. ªºðèéí ¿íýëãýý áîë òóõàéí îþóòíààñ èõýýõýí óð ÷àäâàð øààðääàã òºäèéã¿é, ººðèéí õ¿÷èíä èòãýõ èòãýë, ñýäýë òýì¿¿ëëèéã ¿¿ñãýã÷, ýåðýã áîëîí ñºðãººð íºëººëºã÷ õ¿÷èí ç¿éë áîëäîã. Îþóòíû ã¿éöýòãýëä ººðèéí ýåðýã ¿íýëãýýíèé òàëààð õ¿íä àñóóäàë, òóëãàðäàã áýðõøýýë¿¿äèéã (Maehr & Stallings, 1972; Arter., 1994), îíîë ãîëëîñîí ñóðãóóëèóäàä çîíõèëäîã ãýäýã àñóóäëûã (Hughes., 1985) òóñãàé õýðýãöýýò áîëîâñðîëä àíõààðàõ ¸ñòîé òàëààð (Henry, 1994) ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä ºã¿¿ëýë, íèéòëýëäýý òîäîðõîé òóñãàñàí. ªºðèéãºº ¿íýëíý ãýäýã îþóòíû õýðýãöýý áàéäàã òºäèéã¿é, òýä ººðñäèéãºº ¿íýëýõ äóðòàé áàéäàã. Ýíý áîëîìæ, õýðýãöýýã áèä ìýäýð÷, àøèãëàõ íü ÷óõàë ç¿éë. Ýðäýìòýí, ñóäëàà÷ (Carol Rolheiser, John A. Ross) íàðûí õàìòðàí áîëîâñðóóëñàí ¿íýëãýýíèé çàãâàð÷ëàëóóäûã îð÷óóëàí, ÌÓÁÈÑ-èéí áàãøààð áýëòãýãäýæ áàéãàà îþóòíóóäûí áèå äààëòûí àæëóóääàà ººðèéí ¿íýëãýý õèéõýä àøèãëàæ (2010-2012 îí), ¿ð ä¿íã òîîöñîí áîëíî. Îþóòíû ººðèéí ¿íýëãýýíèé ïðàêòèê ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í, çàãâàð÷ëàëóóäàä òà á¿õíèé àíõààðëûã õàíäóóëüÿ.

1. ÎÞÓÒÍÛ ªªÐÈÉÍ ¯ÍÝËÃÝÝÍ ÄÝÕ ÎÍÎË ÇÀÃÂÀÐ (1) çîðèëòóóä

(2) ÷àðìàéëò

(3) ã¿éöýòãýë ººðèéãºº öýãíýñýí ýðãýö¿¿ëýë (4) ººðèéí ä¿í øèíæèëãýý

ªºðèéãºº ¿íýëýõ óð ÷àäâàð, àðãà ç¿éã õýðõýí ýçýìøèõýýñ àìæèëòûí ¿ð ä¿í õàìààðàõ íü ýíý çàãâàðààñ õàðàãäàæ áàéíà.

(5) ººðèéãºº òàíèõ ìýäðýìæ ìýäðýìæ (6) ººðòºº èòãýõ èòãýë 2. ÄªÐÂªÍ ÀËÕÀÌÒ ÇÀÃÂÀÐ×ËÀË ÀËÕÀÌ 1 - Îþóòíûã ã¿éöýòãýëýý ¿íýëýõ øàëãóóðàà òîäîðõîéëîõîä íü èäýâõòýé îðîëöóóëàõ. Ýíý àëõàì íü äàðààõ ¿éëäëèéã ã¿éöýòãýíý: • ¿íýëãýýíèé øàëãóóðàà õàìòààð õýëýëöýõ • áàãø, îþóòíóóä øàëãóóðàà òîõèðîëöîõ • ñòàíäàðò øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëàí ãàðãàõàä îþóòíû ñàíàë, õ¿ñëèéã ºðãºíººð òóñãàõ • ÀËÕÀÌ 2 - Øàëãóóðûã ººðèéí áèå äààëòàäàà õýðõýí àøèãëàõ àðãà ç¿éä ñóðãàõ. Ýíý àëõàì íü äàðààõ ¿éëäëèéã ã¿éöýòãýíý: 74

• æèøýý òàòàõ • áîëîâñðóóëñàí øàëãóóðàà àøèãëàí, æèøýý õóâèëáàðóóäààð äàäàë õèéõ • ÀËÕÀÌ 3 - ªºðéèí ¿íýëãýý õèéõýä îþóòàíä çºâëºìæ ºãºõ. Ýíý àëõàì íü äàðààõ ¿éëäëèéã ã¿éöýòãýíý: • õàðüöóóëñàí ìýäýýëýëýýð õàíãàõ • èæèë áîëîí ÿëãààòàé òàëóóäûã ÿðèëöàõ • ÀËÕÀÌ 4 - Îþóòíû á¿òýýë÷ çîðèëò, ¿éëèéí òºëºâëºëòºº áîëîâñðóóëàõàä òóñàëæ, äýìæèõ. Ýíý àëõàì íü äàðààõ ¿éëäëèéã ã¿éöýòãýíý: • õàðüöóóëñàí ìýäýýëýë äýýð òóëãóóðëàí äàâóó, ñóë òàëûã òîäîðõîéëîõ • çîðèëòîî äýâø¿¿ëýõ • çîðèëòîä õ¿ðýõ ãîë ¿éëýý òºëºâëºõ. 3. ÄªÐÂªÍ ÀËÕÀÌÒ ÆÈØÈÃ ÇÀÃÂÀÐ (ÎÞÓÒÍÛÃ ÀËÕÀÌ ÀËÕÀÌÀÀÐ ÕÝÐÕÝÍ ÎÐÎËÖÓÓËÀÕ) ÀËÕÀÌ 1 - ªºðèéí ¿íýëãýý õèéõ òàëààðõ îéëãîëòòîé áîëîõ. ÀËÕÀÌ 2 - ªºðèéí ¿íýëãýý áîë öààøèä õèéñýí àæëàà óëàì ñàéæðóóëàõ ÷óõàë ç¿éë ãýäãèéã ìýäðýõ. ÀËÕÀÌ 3 - ªºðéèí ¿íýëãýý õèéõýä îþóòàíä çºâëºìæ ºãºõ. ÀËÕÀÌ 4 - Îþóòàíû á¿òýýë÷ çîðèëò, ¿éëèéí òºëºâëºëòºº áîëîâñðóóëàõàä òóñàëæ, äýìæèõ Ã¿éöýòãýë/¿ð ä¿í: Áèå äààëò: ýññå áè÷èõ, õºòºëáºð, àðãà÷ëàë, èëòãýë, òºñºë, 75

ñóäàëãààíû òàéëàí áîëîâñðóóëàõ, ìýäýýëýëä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ ãýõ ìýò. Õ¿ñíýãò 1 ¯íýëãýý Ã¿éöýòãýë/¿ð ä¿í: ______________________________ Íýð: ____________________________________________ Îí, ñàð, ºäºð: _________________________________ ¯íýëãýý: __ ªºðèéí __ ¯å ÷àöóóòíû __ Áàãøèéí __ Ýöýã, ýõèéí __ Áóñàä ____ 1

Øàëãóóð:

ÑÓË

1. Ðåéòèíã: __________ 2. Ðåéòèíã: __________ 3. Ðåéòèíã: __________ ÇÎÐÈËÒÓÓÄ: Ã¯ÉÖÝÒÃÝÕ ÃÎË ÀÆËÓÓÄ: 1. 2. 3.

ÍÈÉÒ ÎÍÎÎ:

ÄÓÍÄ

ªÍÄªÐ

Ä¿ãíýëò • Ýðäýìòýí, ñóäëàà÷äûí ¿íýëãýýíèé çàãâàð÷ëàë, øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã àøèãëàí ÿâóóëñàí òóðøèëò ¿ð ä¿íã¿¿äýýñ õàðàõàä îþóòíûã ººðèéãºº ¿íýëýõ àðãà ç¿éä ñóðãàõ, ººðèéãºº õºòëºí æîëîîäîõîä ÷èãë¿¿ëýõ, òóñàëæ äýìæèõ, ýð÷èìæ¿¿ëýõýä áàãøèéí ¿¿ðýã íýí ÷óõàë áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. • ªºðèéí ¿íýëãýý õèéõýä áàãø, îþóòíû õàìòûí á¿òýýë÷ õàðèëöàà, õàìòûí ýð÷èìòýé õºäºëìºð ýåðýã õàíäëàãûã áèé áîëãîäîã. • ªºðèéãºº ¿íýëýõ óð ÷àäâàðûí õýëáýð¿¿ä íü îþóòíû àìæèëòûã àõèóëæ, ººðòºº èòãýõ, óðàì çîðèã íýìýõ ñàéí òàëòàé. • Ýðýë õàéãóóë, îíîëä òóëãóóðëàñàí áàðèìò, íîòîëãîî, øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü îþóòíûã àìæèëò ðóó õºòëºõ ëóóöèí áîëäîã. • ªºðèéõºº àìæèëòûã ¿íýëæ ñóðàõ íü íèéãìèéí ¿íýò ç¿éë òºäèéã¿é, áîëîâñðîëä îðóóëæ áóé õóâü íýìýð ãýæ ¿çýæ áîëîõ òàëòàé. • Õýñýã, á¿ëýã, õîñîîðîî õàìòðàí àæèëëàõ íü àìæèëòûí ýõëýë ãýäãèéã óõààð. Ãýõäýý ¿íýëãýý õèéõäýý áàãààñ/ õºíãºíººñ ÷èãëýæ àæèëëàõ íü àøèãòàé çýðýã ïðàãìàòèê ¿éëèéí ¿ð ä¿íã¿¿ä ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýñ õàðàãäàæ áàéãàà þì. Àøèãëàñàí íîì, õýâëýë: 1. Arter, J., Spandel, V., Culham, R. & Pollard, J. (1994). The impact of training students to be self-assessors of writing, paper presented at the Annual Meeting of the American Educational Research Association, New Orleans, April. 2. Áàãø áîëîâñðîëûí ¿íäýñ. ÓÁ.: 2010. 3. Áîëîâñðîë ñóäëàë ñýòã¿¿ë. ÓÁ.: 2011. 77

4. Bandura, A. (1997). Self-efficacy: The exercise of control. New York: W.H. Freeman. 5. Baron, J. (1990). Performance assessment: Blurring the edges among assessment, curriculum and instruction, in: A. Champagne, B. Lovitts & B. alinger (Eds.). Assessment in the Service of Instruction, 127-148. (Washington, DC, American Association for the Advancement of Science). 6. Bateson, D. (1994). Psychometric and philosophical problems in “authentic” assessment: Performance tasks and portfolios, Alberta Journal of Educational Research, 40, 233-245. 7. Bellanca, J. & Bermam. S. (1994). How to grade the thoughtful, cooperative classroom (if you must), paper presented at the International Conference on Cooperative Learning, Portland. 8. Briscoe, C. (1994). Making the grade: Perspectives on a teacher’s assessment practices, Mid-Western Educational Researcher, 7, 14-16, 21-25. 9. ×.Ï¿ðýâäîðæ. Áàãøëàõóéí ìåíåæìåíò. ÓÁ.: 2010. 10. Oosterhof, A. (1995). An extended observation of assessment procedures used by selected public school teachers, paper presented at the Annual Meeting of the American Educational Research Association, San Francisco, CA, April. 11. Pajares, F. (1996). Self-efficacy beliefs in academic settings. Review of Educational Research, 66(4), 543-578. 12. Raizen, S. & Kaser, J. (1989). Assessing science learning in elementary school: What, why, and how?, Phi Delta Kappan, 70, 718-722. 13. Rolheiser, C (Ed.). (1996). Self-evaluation... Helping students get better at it! Ajax, ON: Visutronx.

Çîõèîã÷èéí òóõàé: Ðààø îâîãòîé Íàìæèëäàãâà. ÃÕÄÑèéã îðîñ õýë, óòãà çîõèîëûí áàãøààð òºãññºí. Áîëîâñðîëûí ñàëáàðò 24 äýõ æèëäýý àæèëëàæ áàéãàà. ÅÁÑ-ä îðîñ, àíãëè õýëíèé áàãø, ÁÑÃ-ò ãàäààä õýëíèé ñóðãàëò õàðèóöñàí ìýðãýæèëòýí, ÁÑØÓß-íû õàðüÿà ÀÁÁÇÑ¯Ò-ä ìýðãýæèëòýí, îäîî ÌÓÁÈÑ-èéí ÁîÑÑ-ä áàãøààð àæèëëàæ áàéíà. 2009 îíû 5 äóãààð ñàðûí 29-íä ÌÓÁÈÑ äýýð áîëîâñðîëûí óäèðäàõóéí óõààíû äîêòîð (Ph.D) ýðäìèéí çýðýã õàìãààëñàí. Ýðäìèéí àæëûí óäèðäàã÷ øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð ×.Ï¿ðýâäîðæ. Ýðäýì ñóäëàëûí àæèë - áîëîâñðîëûí óäèðäàõóéí óõààí. Áàãøëàõóéí ìåíåæìåíò, áàãøëàõóé íü øèíæëýõ óõààí, óðëàã áîëîõ íü, ìåíåæìåíòèéí çàð÷ìóóä, íàñàí òóðøèéí áîëîâñðîëûí ÷èãëýëýýð ýðäýì øèíæèëãýýíèé íèéòëýë¿¿ä îëíû õ¿ðòýýë áîëñîí.

ÎÞÓÒÍÛ ÁÈÅ ÄÀÀÕ ÀÆËÛÃ ÌÝÐÃÝÆËÈÉÍ ×ÈÃËÝË, ÕÓÂÜ Õ¯Í, ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÝÐÝËÒ ÕÝÐÝÃÖÝÝÒÝÉ ÓßËÄÓÓËÀÕ ÀÑÓÓÄÀË Ñ.Ñàðàíòóÿà, ØÓÒÈÑ, Ìåõàíèê Èíæåíåðèéí Ñóðãóóëèéí ãàäààä õýëíèé òýíõèìèéí ýðõëýã÷, äýä ïðîôåññîð forlanmes@yahoo.com Ã.Àðèóíàà, ØÓÒÈÑ, Ìåõàíèê Èíæåíåðèéí Ñóðãóóëèéí ãàäààä õýëíèé òýíõèìèéí àõëàõ áàãø mesforlanar@yahoo.com

Õóðààíãóé Îþóòíû áèå äààëòûí àæèë íü ñóðãàëòûí àæëûí ñàëøã¿é íýã õýñýã áîëîõûí îþóíòíû ìýäëýãèéã áîäèòîé ¿íýëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã ó÷ðààñ îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã çºâ îíîâ÷òîé, ¿ð ºãººæòýé çîõèîí áàéãóóóëàõ íü áàãø áèäíèé ¿¿ðýã. Èéìýýñ áèä Ìåõàíèê Èíæåíåðèéí Ñóðãóóëèéí îþóòíóóäûí Ìýðãýæëèéí Àíãëè õýëíèé õè÷ýýëèéí áèå äààõ àæëûí çîõèîí áàéãóóëàëò áîëîí ñóðãàëòûí àæèëä áèå äààëò ÿàãààä áàéõ ¸ñòîé, áèå äààëòûí àæëûí ¿ð íºëºº, áèå äààëòûí àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà, õýëáýð, áèå äààëòûí àæëûã øàëãàõ ä¿ãíýõ õýëáýð çýðãèéã ººðñäèéí àæëûí òóðøëàãà äýýð ¿íäýñëýí áè÷èâ. Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: áèå äààëò, ìýäëýã, øàëãàõ õýëáýð, ä¿ãíýõ àðãà Îðøèë: Øèíæëýõ Óõààí Òåõíîëîãèéí Èõ Ñóðãóóëü íü êðåäèò ñèñòåìä øèëæèí îðíîîñ õîéø îþóòíû áèå äààëòûí àæèë íü îþóòíû ìýäëýãèéã ¿íýëýõ íü ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíä ÷óõàë áàéðûã ýçëýõ áîëñîí. Îþóòíû áèå äààëòûí àæèë ãýäýã áîë ìýäëýãèéã äàìæóóëàõ áàñ íýã ººð àðãà áºãººä ñóðàõ ¿éë àæèëëàãààíû ñàëøã¿é íýã õýñýã þì. Ìºí îþóòíû òàíõèìä 80

îëæ àâñàí ìýäëýãýý ººð îð÷èíä, ººð àðãà çàìààð èðýýä¿éí àæèë, àìüäðàë, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëä á¿òýýë÷ýýð õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì þì. Áèå äààëòûí àæèë íü îþóòíû óëàìæëàëò îéëãîëò áîëîõ ìýäëýãèéã èäýâõã¿é õýðýãëýã÷ýýñ èäýâõòýé õýðýãëýã÷ áîëæ, àëèâàà àñóóäàëä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, ò¿¿íèéã øèéäýõ áîëîìæèéã îëãîõ çýðýã îëîí ñàéí òàëòàé. Áèå äààëòûí àæëûã îþóòíû áîëîí íèéãìèéí, àæèë îëãîã÷èéí ýðýëò õýðýãöýý, á¿òýýë÷ áàéäàë çýðãèéã õàðãàëçàí ¿çýýã¿é, çºâ îíîâ÷òîé çîõèîí áàéãóóëààã¿é çýðãýýñ áîëæ ýíý àæëûí ¿ð íºëºº áóóð÷, îþóòíû ¿íýëãýýíä ñºðãººð íºëººëæ, òýð÷ áàéòóãàé çàðèì áàãø íàð áèå äààëòûí àæëûã ñóðãàëòûí õýñãýýñ õàñàõ ñàíàë õ¿ðòýë ãàðãàäàã ÿâäàë áàéäàã. Áèäíèé ýíýõ¿¿ àæëûí çîðèëãî áîë äýýðõ îéëãîëòûã ýâäýæ, áèå äààëòûí àæèë äýýä ñóðãóóëèéí îþóòíû õóâüä õèð èõ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõ, áàãø áèä áèå äààëòûã õýðõýí çîõèîí áàéãóóëàõ òàëààð ñàíàë áîäëîî õóâààëöàõ ÿâäàë þì. Áèå äààëòûí àæëûí äààëãàâðûã õèð îíîâ÷òîé çºâ ñîíãîõ, ò¿¿íèéã ã¿éöýòãýõ îþóòíû ñýäëèéã òºð¿¿ëýõ, çîõèîí áàéãóóëàõ çýðãýýñ ò¿¿íèé ¿ð ºãººæ õàìààðíà. Îþóòíû ñýäëèéã òºð¿¿ëýõ õàìãèéí ñàéí õ¿÷èí ç¿éë íü òýä èðýýä¿éí ìýðãýæëýýðýý õýðõýí ñàéí àæèëëàõàä áýëòãýõ ÿâäàë þì. ¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí áèä ìýðãýæëèéí Àíãëè õýëíèé õè÷ýýëèéí îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã íèéòýä íü èðýýä¿éí ÷àäâàðëàã, ººðòºº èòãýëòýé Ìîíãîëûí èðýýä¿éí øèíý áîëîâñîí áýëòãýõýä ÷èãë¿¿ëäýã. Áèå äààëòûí àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà, õýëáýð Áèå äààõ àæëûí ÷àíàð, ¿ð íºëººã äýýøë¿¿ëýõ, õàìðàõ õ¿ðýýã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä áàãø áèå äààõ àæëûí çààâàð çºâëºìæèéã ñàéòàð áîëîâñðóóëæ, á¿ðýí ìýäýýëëýýð õàíãàõààñ ýõýëäýã. Áèå äààëòûí òºëºâëºãººíä á¿õ ç¿éë íü 81

òîäîðõîé áàéäàã ÷ îþóòíóóäàä íýìýëò òàéëáàð ºãºõ ÷óõàë øààðäëàãàòàé áàéäàã. Ýíý íü îþóòíóóäûí öàãèéã õýìíýæ , õèéõ ç¿éëýý ýðãýëçýõã¿éãýýð õèéõ áîëîìæèéã îëãîæ, ìºí çîðèãæóóëæ ºãäºã. Áèå äààëòûí àæëûí òºëºâëºãººãºº ìàø òîäîðîõîé ºãäºã íü áèäíèé ãîë áàðèìòàëäàã ç¿éë. Òºëºâëºãººíäºº ÿìàð ñýäâýýð þó õèéõ, õýðõýí ÿàæ ã¿éöýòãýõ, õýçýý, õààíà, õýíä ÿìàð äààëãàâàðàà ºãºõ, ìýäýýëèéí ÿìàð ýõ ñóðâàëæ àøèãëàæ áîëîõ, õýäýí îíîî àâ÷ áîëîõ çýðãèéã òóñãàæ õàðóóëäàã. Äàðààõ õ¿ñíýãò äýýð òºëºâëºãººã õàðóóëàâ. Õ¿ñíýãò Ìýðãýæëèéí Àíãëè õýëíèé õè÷ýýëèéí áèå äààëòûí àæëûí òºëºâëºãºº Approved by ……………………….. /S. Sarantuya Head of Foreign Language Department/ Plan for Assignment of EL310 Academic year 2011-2012 Topic Teacher’s names Scores Books S.Sarantuya 1. Write your CV. 50 New (Writing) - Personal Details: surname, points Insights into forlanmes@yahoo. first name, date of birth, Business. com marital status, addresses Pages 21-22. VI week and phone number www. Monday 11:20- Educational background: jobsearch. 12:50 years, name universities about.com Tuesday 13:20or schools, degrees and 14:50 1. profession, high school Room-224 subjects with grades - Professional experience: (Teacher’s room) years, current position, name of organization or company and responsibility - Skills: foreign language and computer skills, additional skills 82

Teacher will provide Teacher will materials. Business provide materials One: One, by Rachel in advance. Appleby, John Bradley

1. Read the text “Lubrication and Filters”. 2. Work on vocabularies and translate the text. 3. Do the tasks. (for engineering students)

Points are vary (Depend on the tasks)

- Social activities or hobbies : membership - Awards: - Reference 2. Write a job letter of application (Use a real job advertisement from the Mongolian daily newspapers). - Address of applicant/ Date 1. - Address of an employer (receiver)/ Name of the employer - Where did you know about this job position? - Relationship between your interests and company’s - Your contribution to the job with your education, profession and skills - Conclusion 1. Read the text “Pin G.Ariunaa Numbers”. (Reading) 2. Work on vocabularies VII week - III/07 and translate the text. Wednesday 3. Do the tasks (for 13:20-14:50 management students). Room -124 (Teachers’ Room) 2.

1. Read the text “The G.Ariunaa Marketing Research (Reading) System and Process”. IX week – III/21 2. Work on vocabularies Wednesday : and translate the text. 13:20-14:50 3. Do the tasks. Room-224 (for management students) (Teacher’s room) 4. 1. Read the text “Maglev Train”. 2. Work on vocabularies and translate the text. 3. Do the tasks. (for engineering students) Talk about choosing your career. Para 1: Why did you choose your profession? What did you want to be when you were a child? Did your childhood dream 5. come true? Did someone help to choose this profession? Para 2: What have you learned at the school to become a Transport Manager / an engineer? 84

New Insights into Business. Pages 14-24. www.jobinterviewquestions.org

50 points

S.Sarantuya (Speaking ) VIII week Monday 11:2012:50 Tuesday 13:2014:50 Room-224 (Teacher’s room)

Points are vary (Depend on the tasks)

Job Interview - Bring your CVs - Use the interview stages - Work in groups

Teacher will provide materials. Conducting Marketing Research and Forecasting Demand, chapter 4 Teacher will provide materials in advance.

6. 1. Read the text “How Does a Jet Engine Work?” 2.Work on vocabularies and translate the text. 3. Do the tasks. ( for engineering students)

10 points for composition. 10 points for grammar. Points are vary (Depend on the tasks)

S.Sarantuya Do you think that you (Writing) are ready to work as a forlanmes@yahoo. manager/ an engineer? com List your personal and X week career interests, natural Monday 11:20abilities, job skills, 12:50 academic achievements Tuesday 13:20and values. 14:50 Para 3: What qualities Room-224 must managers/engineers (Teacher’s room) 5. have? Do you have these qualities to become a good manager/ a good engineer? Para 4: What are the responsibilities of Transport Managers/ engineers? Para 5: What are your short-and long –term goals? 1. Read the text “Larger G.Ariunaa than Life” (Reading) 2. Work on vocabularies XI week – IV/04 and translate the text. Wednesday: 3. Do the tasks. 13:20-14:50 ( for management Room-224 students) (Teacher’s room)

Teacher will provide materials. Business One: One, by Rachel Appleby, John Bradley Teacher will provide materials.

Basic Marketing by Jerome McCarthy, Ph.D. Effective Presentations” by Jeremy Comfort

50 points

1. Choose one of the S.Sarantuya following cases. Make a (Writing) XI -XII weeks presentation. 1. McDonald’s “Fast Food” forlanmes@yahoo. com Restaurant.-Page 632 2. Alta Foods, Inc-Page 632 G.Ariunaa ( 3. Gerber Products Writing) Company-Page 633 XI -XII weeks 4. Mario’s-Page 638 mesforlanar@ 5. Holiday Inn versus Days yahoo.com Inn.-Page 639 6. Nike and Walking ShoesPage 641 7. Kodak’s Ektar-Page 645 7. 8. McMiller’s Ski Shop. Page 646 9. Nelson Company-Page 649 10. DeWitt State Bank-Page 651 Note: You can use additional information from their website. (for management students) Make a presentation on one of the biggest companies related to your professions. (for engineering students) G.Ariunaa & Giving a presentation. 50 S.Sarantuya You can use Power Point points Program while presenting. XIII-XIV weeks Monday 11:208. 12:50 Tuesday 13:2014:50 Room-224 (Teacher’s room)

G.Ariunaa & S.Sarantuya XV week Monday 11:2012:50 Tuesday 13:2014:50 Room-224 (Teacher’s room)

5 points for team organization 5 points for design 5 points for speaking abilities

Creative work in groups: 1. Advertise new products (car, equipment, machines, mobile phones and computer etc,) technology and service.

Students have to choose one of them.

Äýýðõè õ¿ñíýãòýýñ áèå äààëòûí àæëûã ÿìàð òºðºë, õýëáýðýýð äààëãàâàð ºãäºãèéã õàðæ áîëíî. Òóõàéí äààëãàâðóóäûí òºðëººñ õàðàõàä áèä îþóòíû àíãëè õýëíèé áè÷èõ, ÿðèõ, óíøèõ, îð÷óóëàõ, îëíû ºìíº ÿìàð íýã ñýäâýýð èëòãýë, òàíèóëãà õèéõ ÷àäâàðûã æèãä õºãæ¿¿ëýõýýñ ãàäíà òýäíèé áàãààð àæèëëàõ ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëæ ºãäºã. 2006 îíîîñ ýõëýí ìàíàé ñóðãóóëèéí áàãø íàð ãàäààä õýëèéã ä¿ðýì, ÿðèõ, áè÷èõ, óíøèõ, ñîíñîõ ÷àäâàðààð íü ñàëãàæ çààæ ýõýëñýí. Ýíý àðãà íü îþóòíû ãàäààä õýëíèé ÷àäâàðóóäûã æèãä õºãæ¿¿ëæ, òýäíèé õýë ñóðàõ ñîíèðõëûã äýýøë¿¿ëäýã áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéãàà þì. Áàãø íàðûí õóâüä õè÷ýýëèéã öàãèéí íÿãòðàë ñàéæèð÷, óëìààð áàãø ººðèéí çààäàã ÷àäâàðûí äàãóó çààõ àðãàà ñàéæðóóëæ, ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ñóðãàëòûí àðãà òåõíîëîãèéã ýðæ õàéõ, àæèëäàà òóðøèõ çýðýã áîëîìæèéã îëãîäîã ñàéí òàëòàé þì. Ìýðãýæëèéí Àíãëè õýëíèé õè÷ýýëèéí õóâüä áèø äààëòûí àæëûã ìºí ÷àäâàðóóäûã õàìðóóëàí òºðºë á¿ðèéí àæëûã îþóòíóóäààð ã¿éöýòã¿¿ëäýã áîëîõûã äýýð äóðäàæ õ¿ñíýãòýýñ õàðóóëñàí áèëýý. ¯¿íä, ìýðãýæëèéí øèíæ ÷àíàð á¿õèé 87

òåêñòèéã ìýðãýæëèéí òîëü áè÷èã àøèãëàí óíøèõ, îéëãîõ, îéëãîñíîî ÿðèõ ãýõ ìýò äààëãàâàð áàéíà. Òóõàéí õè÷ýýëèéí ñòàíäàðò øààðäëàãûí äàãóó îþóòàí ìýðãýæëèéí õîëáîãäîëòîé òåêñòèéã óíøèæ îéëãîõ ãýäýã óòãààðàà óíøèæ îð÷óóëàõ ÷àäâàðûã ò¿ëõ¿¿ õºãæ¿¿ëýõ áîëîâ÷, áàãø îþóòíû îéëãîñîí ýñýõèéã òºðºë á¿ðèéí äààëãàâðóóäààð øàëãàæ áîëíî. Îþóòíóóäûí áè÷ãèéí áîëîí ÿðèàíû ÷àäâàðûã õºãæë¿¿ëýõ äààëãàâàðóóä áîëîõ òîâ÷ íàìòàð (CV), àæèëä îðîõ çàõèäàë, òàíèëöóóëãà (making a presentation) áè÷èõ, àæëûí ÿðèëöëàãà àâàõ, àæëûí ÿðèëöëàãà ºãºõ (a job interview), àæëûí çàð, èðýýä¿éí àæèë ìýðãýæèë (future career), øèíý á¿òýýãäýõ¿¿í, øèíý ¿éë÷èëãýý ñóðòàë÷èëàõ (advertising new products and services) çýðãèéã ýõëýýä õè÷ýýë äýýð äýëãýðýíã¿é ¿çýæ äàñãàë õèéëãýýä äàðàà íü ºãäºã ó÷ðààñ îþóòíóóä ìàø ñàéí ã¿éöýòãýäýã. Ýíý äààëãàâàðóóäûã ìåíåæìåíòèéí áîëîí èíæåíåðèéí àíãèéí îþóòíóóäàä ºãºõºä òýäíèé èðýýä¿éä àæèëä îðîõîä ìàø èõ òóñ äýì áîëäîã íü áàãøëàõ ÿâöàä õàðàãäàæ áàéíà. Îþóòíóóä àæèëä îðîõäîî õ¿íýýñ òóñëàìæ ãóéõã¿éãýýð øààðäëàãàòàé áè÷èã áàðèìòûã áèå äààí áîëîâñðóóëæ, àæèëä îðîõ ÿðèëöëàãàä áèåý áýëòãýõ, áèåý çºâ àâ÷ ÿâàõ, ººðèéãºº àæèë îëãîã÷èä çºâ òàíèóëæ, õèéñýí ç¿éëýý çºâ öýãöòýé òàíèëöóóëæ ÷àääàã áîëãîõîä ýíý äààëãàâàðóóäûí çîðèëãî îðøäîã. Öººíã¿é óäàà îþóòíóóäààñ òàëàðõàëûí ¿ã ñîíñîæ áàéñàí óäààòàé. Ýíý íü õóâü õ¿í òàëäàà ÷ àæèë îëãîã÷ òàëäàà ÷ õî¸óëàíä íü ¿ð ºãººæòýé áàéäàã ñàéí òàëòàé. Áèå äààëòûí àæëûã øàëãàõ ä¿ãíýõ õýëáýð Áèä áèå äààëòûí àæëàà òóõàéí äààëãàâàðûí îíöëîãîîñ õàìààð÷ áè÷ãèéí õýñãèéã îíëàéíààð àâ÷ õèéñýí àæëûã íü øàëãàæ ¿íýëãýý ºã÷ àëäààã íü çàñààä, ñàíàìæ çºâëºãººãºº áè÷ýýä îþóòàíäàà õàðèóã èëãýýäýã. Ýíýõ¿¿ õýëáýðèéí ñàéí 88

òàë íü äààëãàâàð ã¿éöýòãýõ, èëãýýõ õóãàöààã íü òàâèó ºãäºã áîëîõîîð îþóòíóóä ÿìàð ÷ áàéñàí àìæóóëààä ÿâóóëäàã çàðèì òîõèîëäîëä õóãàöàà õîöîðñîí ÷ áàãø õ¿ëýýí àâààä ¿íýëãýý ºãäºã. Ìºí áàãøààð àëäààãàà çàñóóëààä àâñàí áîëîõîîð äàðàà íü ò¿¿íèéãýý àøèãëàõàä í¿¿ð áàðäàì áàéäàã áàéõ ãýæ áîäîæ áàéíà. Äàðààãèéí íýã õýëáýð áîë áàãààð àæèëëóóëæ ã¿éöýòãýëèéã øàëãàäàã. Æèøýýëáýë: 3-ð áèå äààëòûã ºãºõäºº îþóòíóóä 4-5 ãèø¿¿íòýé áàã áîëæ 2 íü àæèë îëãîã÷ áàéãóóëãûí õ¿íèé íººöèéí àæèëòàí (interviewers) áóñàä íü àæèëä îðîõîîð ÿðèëöëàãàíä îðæ áàéãàà õ¿í (interviewees) áîëæ àæëûí ÿðèëöëàãûí äýãèéã áàðèìòëàí äààëãàâàðàà ã¿éöýòãýäýã. Äàðàà íü áàãø àæèë îëãîã÷îîñ àëü íü èë¿¿ çàðëàãäñàí îðîí òîîí äýýð òîõèð÷ áàéãààã àñóóäàã. Ýíý àðãà íü îþóòíóóäûíõàà àëèâàà þìûã ä¿ãíýæ õýëýõ, øèéäâýð ãàðãàõ ÷àäâàðûã øàëãàæ áàñ õºãæ¿¿ëæ áàéíà ãýñýí ¿ã. Áàñ 9-ð áèå äààëòûã áàãààð àæèëëóóëàí øàëãàõàä ìàø òîõèðîìæòîé áàéäàã. Îëîí æèëèéí òóðøëàãààñ õàðàõàä îþóòíóóä ãîëäóó ¿íäýñíèé òåëåôîí îïåðàòîðóóä áîëîõ Mobicom, Unitel, Skytelèéí òóõàéí öàã õóãàöààíä ãàðö èðæ áàéãàà øèíý ¿éë÷èëãýý, Pepsi, Coca Cola-èéí øèíý ä¿ð òºðõèéã ñóðòàë÷èëàõààñ ãàäíà çàðèì ýðýãòýé îþóòíóóä íü ººðèéíõºº ãàð óòàñ, Ipod, êîìïüòåðèéí îíöëîã õ¿÷èí ÷àäëûã ñóðòàë÷èëäàã áîë çàðèì ýìýãòýé îþóòíóóä ãîî ñàéõàíû áàðààã ñóðòàë÷èëäàã. Áàãààð àæèëëóóëàõ íü îþóòíóóä áèå áèåíýýñýý ñóðàëöàæ, áèå áèåíäýý øààðäëàãà òàâüæ, áóñäûíõàà ñàíàà áîäîëûã õ¿íäýòãýõ, ñîíñîõ, ýöýñò íü çºâ øèéäâýð ãàðãàæ õàìòàð÷ àæèëëàõ äàâóó òàëòàé áàéäàã òóë õóâü õ¿í òºëºâøèæ, íèéãýìøèõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ñàíàãääàã. Ìºí áàãø áîëîí îþóòíóóäûí öàãèéã õýìíýäýã. Ýíý õýëáýðèéí àæëûã ä¿ãíýõýäýý áàãø áàãèéí ãèø¿¿ä áîëîí áóñàä áàãóóäûí ãèø¿¿äèéí ñàíàë áîäëûã ñîíñîæ ä¿ãíýäýã áîëîõîîð îþóòíóóä ¿íýëãýýíä ñýòãýë õàíàìæ ºíäºð áàéäàã. Çàðèì 89

òààðóóõàí îíîî àâñàí îþóòíóóä ººðèéãºº ÿàæ àæèëëàñàí, ÿìàð äóòàãäàë ãàðãàñàíàà áóñäààñàà ñîíññîí ó÷ðààñ ñýòãýë ãîíñãîð áàéãàà íü õàðàãääàãã¿é. Áàãààð àæèëëóóëàõàä áàãøèéí ç¿ãýýñ óðüä÷èëàí íàðèéí çààâàð çºâëºãºº ºãºõ, áàãèéí àõëàã÷èéã ñîíãîæ áàãèéí ãèø¿¿äèéã îþóòíû ñàíàà áîäîë äýýð òóëãóóðëàí á¿ðä¿¿ëýõýä àæëûí ã¿éöýòãýë ºíäºð ¿ð ºãººæòýé áàéíà. Îëîí æèëèéí õóãàöààíä áèå äààëòûí óíøèõ áîëîí îð÷óóëãûí àæëûí äààëãàâàð áîëîâñðóóëæ, îþóòíààð ã¿éöýòã¿¿ëæ, øàëãàõ ÿâöàä äàðààõ äýâøèëòýò áîëîí äóòàãäàëòàé òàëóóä àæèãëàãäàæ áàéíà. Îð÷óóëãûí äààëãàâðûã õèéõýä îþóòíóóä ìýðãýæëèéí õîëáîãäîëòîé ¿ã õýëëýã öýýæëýõ, îð÷óóëãûí ÷àäâàð ýçýìøèõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã õýäèé ÷ ýíý íü çºâõºí èäýâõòýé áîëîí ÷àäâàðòàé îþóòíóóäûí õ¿ðýýã õàìðàõ, áóñàä èäýâõã¿é íýã íü áóñäààñ õóóëæ ¿ç¿¿ëýõ ÿâäàë ãàðäàã. Ìºí ýíý áàéäëûã òàñëàí çîãñîîõûí òóëä òîäîðõîé íýã õýñãèéã îíîîæ îð÷óóëàõ äààëãàâàð ºã÷ ãàíöààð÷ëàí øàëãàæ òóõàéí îþóòíû ñóë òàëûã èëð¿¿ëæ áàãøèéí ç¿ãýýñ òóñàëäàã íü öààøèä òóõàéí îþóòàí áèå äààí ìýðãýæëèéí òåêñòèéã óíøèæ îð÷óóëàõàä äºõºì áîëäîã ãýæ ¿çýæ áàéíà. Áèäíèé àæèãëàëòààñ õàðàõàä îð÷óóëãûí àæëûí ÷àíàð òºäèéëºí ñàéí áîëîõã¿é áàéãàà íü òóõàéí ìýðãýæëèéí ¿ã, ¿ã õýëëýã, íýð òîìú¸îã îíîâ÷òîé îð÷óóëñàí òîëü áè÷èã õîâîð áàéäãààñ øàëòãààëäàã. Áàãø óíøèõ äààëãàâðûí õóâüä îð÷óóëàõààñ ãàäíà, ººð òºðºë á¿ðèéí äààëãàâàð áîëîâñðóóëæ òåñò õýëáýðýýð àâàõàä îþóòíû ìýäëýãèéã îëîí òàëààñ øàëãàõ, îþóòíûã á¿ðýí õàìðóóëàõ, áèå äààëòûí àæëûí òóñãàé öàãèéã îíîâ÷òîé ¿ð íºëººòýé ºíãºð¿¿ëýõ çýðýã îëîí äàâóó òàëóóä àæèãëàãäñàí. Áèä áèå äààëòûí àæëàà áóñàä ìýðãýæëèéí áàãø íàðòàé õàðèëöàí ÿðèëöàæ ÿìàð ñýäýâýýð òàíèëöóóëãà (a presentation) õèéëãýõýý òîõèðîëöäîã. Æèøýýëáýë ëîãèñòèê,òýýâðèéí ìåíåæìåíòèéí áàãèéí áàãø Ö.Ãàíòºìºðòýé õàìòðàí 90

àæèëëàäàã. Òóõàéí áàãøèéí çààæ, àæèëëàñàí êýéñýýð îþóòíóóä ñýäâýý ñîíãîí òàíèëöóóëãà õèéäýã. Òàíèëöóóëãûã ýõëýýä áè÷ãýýð äàðàà íü àìààð Power point ïðîãðàì äýýð áýëòã¿¿ëýí íýã íýãýýðýý àâäàã. Ýíý áèå äààëòûã ñàéí õèéëãýõèéí òóëä áàãø õè÷ýýëèéí ÿâöàä ãýðèéí äààëãàâàð ºã÷ èëòãýõ äàäàë ýçýìø¿¿ëäýã ó÷ðààñ ýíý äààëãàâàðûã ºã÷ áàéãàà îþóòíóóäûí ÷àäâàð ìàø ñàéí áîëñîí áàéäàã. Òóñãàé ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí äàãóó áàãø áîëîí îþóòíóóä ýíý àæëûã ä¿ãíýäýã ó÷ðààñ ¿íýëãýý ìàø áîäèòòîé áîëæ ÷àääàã. ¯ç¿¿ëýëò¿¿ä íü îþóòíû èëòãýõ ÷àäâàð, ¿ãñèéí ñàíãèéí áàÿæèëò, äóóäëàãà, àñóóëòûã îéëãîæ õàðèóëàõ õóðä, ÿðüæ áàéãàà ç¿éë íü ñýäýâòýéãýý óÿëäñàí áàéäàë, õèéö, çóðãèéí ñîíãîëò çýðãèéã áàãòààí ä¿ãíýäýã. Îþóòíóóäûíõàà áýëòãýæ èðñýí ìàòåðèàë, ãàðãàñàí øèéäýë, áîäñîí ñàíààã íü ¿íýëæ ºãäºã áîëîõîîð õýäèéãýýð á¿õ îþóòíóóäûí ÿðèõ ÷àäâàð ñàéí áèø ÷ ãýñýí õè÷ýýëäýý õàðèóöëàãàòàé áîë ñóë îþóòàí ÷ õèéãýýä èðäýã íü ñàéõàí ñàíàãääàã. Çºâõºí õè÷ýýëýý èõ òàñàëäàã áîëîí õàðèóöëàãà ñóë îþóòíóóä ë ýíý äààëãàâàðûã ºãäºãã¿é. Áèå äààëòûí àæëûí ¿ð ä¿í Ìýðãýæëèéí Àíãëè õýëíèé õè÷ýýëèéí áèå äààõ àæëûí äààëãàâðóóäûã ã¿éöýòãýñíýýð îþóòàí èðýýä¿éí àæèë ìýðãýæëèéí ãàðààã ýõëýõýä ÷àìëàõààðã¿é òóñ äýì áîëäîã ãýæ áèä ¿çýæ áàéíà. ßàãààä ãýâýë îþóòàí òóõàéí õè÷ýýëèéã ñóäàëñíààð òîäîðõîé õýìæýýíèé ìýðãýæëèéí ¿ãèéí íººöòýé áîëæ, àëáàí áè÷èã áîëîâñðóóëàõ ÷àäâàð ýçýìøèæ, ººðèéíõºº áîëîí àæèë ìýðãýæèë, ¿¿ðýã õàðèóöëàãà, áàéãóóëãûí á¿òýö ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð áèçíåñèéí õ¿ðýýíä ÿðèõ ÷àäâàðòàé áîëäîã. Ìàíàé îþóòíóóä ýäãýýð ÷àäâàðûã ýçýìøñýíýýð àëü ÷ àæèë îëãîã÷èéí òàâèõ ºíººãèéí øààðäëàãàä íèéöñýí áîëîâñîí õ¿÷èí áîëæ òºëºâøèíº. 91

Èøëýë òàòñàí íîì, çîõèîëûí íýðñ 1. ªºðñäèéí àæëûí òóðøëàãààñ 2. Graham Tullis &Tonya Trappe, New Insights into Business 3. Jeremy Comfort, Effective Presentations 4. Eric H. Glendinning & Norman Glendinning, Electrical and Mechanical Engineering Çîõèîã÷èéí òóõàé Ñ.Ñàðàíòóÿà, ØÓÒÈÑ, Ìåõàíèê Èíæåíåðèéí Ñóðãóóëèéí ãàäààä õýëíèé òýíõèìèéí ýðõëýã÷, äýä ïðîôåññîð. 1992 îíîîñ õîéø òóñ ñóðãóóëüä àæèëëàæ áàéãàà. 1985 îíä ÎÕÁÄÑóðãóóëèéã Îðîñ õýë, óòãà çîõèîëûí áàãø ìýðãýæëýýð, 2000 îíä ÌÓÈÑ-èéí Àíãëè ñóäëàëûí ñóðãóóëèéã Àíãëè õýëíèé áàãø, îð÷óóëàã÷ ìýðãýæëýýð òóñ òóñ òºãññºí. Ã.Àðèóíàà, ØÓÒÈÑ, Ìåõàíèê Èíæåíåðèéí Ñóðãóóëèéí ãàäààä õýëíèé òýíõèìèéí àõëàõ áàãø. 1994 îíîîñ õîéø òóñ ñóðãóóëüä ãàäààä õýëíèé áàãøààð àæèëëàæ áàéãàà. 1985 îíä ÎÕÁÄÑóðãóóëèéã Îðîñ õýë, óòãà çîõèîëûí áàãø ìýðãýæëýýð, 2000 îíä ÌÓÈÑ-èéí Àíãëè ñóäëàëûí ñóðãóóëèéã Àíãëè õýëíèé áàãø, îð÷óóëàã÷ ìýðãýæëýýð òóñ òóñ òºãññºí.

ÈÍÆÅÍÅÐÈÉÍ ÌÀÒÅÌÀÒÈÊÈÉÍ ÕÈ×ÝÝËÝÝÐ ÎÞÓÒÍÛ ÁÈÅ ÄÀÀÕ ÀÆËÛÍ ªÍªªÃÈÉÍ ÁÀÉÄÀË Ò¯¯ÍÈÉÃ ÑÀÉÆÐÓÓËÀÕ ÀÐÃÀ ÇÀÌ

ØÓÒÈÑ-èéí Äàðõàíû Òåõíîëîãèéí ñóðãóóëü, Áàéãàëèéí óõààíû òýíõèì Ã.Öýíäìàà, Ó.Ìºíõöýöýã, Ñ.Îäöýöýã e-mail: Galsant@yahoo.com, Serod_odtsetseg@yahoo.com Muugii0109@yahoo.com

Õóðààíãóé Îð÷èí ¿åä äýëõèé äýýð àëü ÷ ìýðãýæèëòýíä çºâõºí òîäîðõîé ìýäëýã, ÷àäâàð òºëºâø¿¿ëýýä çîãñîõã¿é, ýçýìøñýí ìýäëýã ÷àäâàðàà ïðàêòèêò õýðýãëýæ, øèíý ºðñºëäºõ ÷àäâàðòàé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã çîõèîí á¿òýýæ ÷àääàã öîãö ÷àäàìæèéã òºëºâø¿¿ëýõ àñóóäàë ÷óõëààð òàâèãäàæ áàéíà. Èéìä èðýýä¿éí èíæåíåðèéí öîãö ÷àäàìæèéã òºëºâø¿¿ëýõýä çºâõºí ìýðãýæëèéí õè÷ýýë òºäèéã¿é ñóóðü óõààíû õè÷ýýë¿¿äèéã ñàéí ýçýìø¿¿ëýõ ¸ñòîé áîëæ áàéíà. ßëàíãóÿà èðýýä¿éí èíæåíåðèéí áîäèò åðòºíöèéã ñóäàëæ, çàãâàð÷ëàõ òºãñ õýë áîëñîí ìàòåìàòèê ãîë ¿¿ðýãòýé áºãººä ýíý íü òýäíèé ñýòãýõ¿éã ÷ òºëºâø¿¿ëæ ºãíº. Èðýýä¿éí èíæåíåð¿¿ä äýýä ìàòåìàòèêèéí ºíäºð ò¿âøíèé ìýäëýãòýé áàéõààñ ãàäíà ò¿¿íèéã àìüäðàë ïðàêòèêò õýðýãëýæ ñóðàõ íü çàéëøã¿é áîëîîä áàéíà. Îð÷èí ¿åèéí øààðäëàãûí äàãóó òýäíèéã ìýäëýã á¿òýýõ, øèíæëýí ñóäëàõ àðãà ç¿éä ñóðãàõ òàëààð áàãø íàð áèä àíõààðàõ õýðýãòýé þì. ªíºº ¿åä îþóòàíä áèå äààæ ñóðàëöàõ àðãà áàðèë, ÷àäâàð, äàäàë ýçýìø¿¿ëýõ íü ñóðãàëòûí ãîë çîðèëãî áîëîîä áàéíà. Ýíýõ¿¿ çîðèëò íü ìºí îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí ¿íäñýí çîðèëò áîëæ îþóòàíä ñóðàõ îëîí ¿éë, ¿éëäëèéã áèå äààæ õèéõ àðãà áàðèë ýçýìø¿¿ëýõ õýðýãòýé ãýäãèéã èëýðõèéëíý. Îþóòíû Áèå Äààõ Àæèë (ÎÁÄÀ)-ã çºâ 93

çîõèîí áàéãóóëàõ,øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé óäèðäàí ÿâóóëàõ ÷èãëýëýýð ñóäàëãàà ÿâóóëæ ò¿¿í äýýð ò¿øèãëýí ¿ð ä¿íòýé àæëóóäûã çîõèîõ çàìààð îþóòíû áèå äààí ñóðàëöàõ ¿éëèéã õºãæ¿¿ëýõýä òýíõèì áàãø íàð õàðèëöàí çºâøèëöºæ àíõààð÷ àæèëëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Îðøèë ÎÁÄÀ ãýäýã áîë ñóðãàëòûí ñòàíäàðò, õºòºëáºð, îþóòíû õýðýãöýý, ñîíèðõîë, ÷àäàâõè, èðýýä¿éí ìýðãýæëèéí øààðäëàãà çýðãèéã ¿íäýñëýí õè÷ýýëèéí áóñ öàãààð øóóä áóñ àðãà ç¿éí óäèðäëàãà òóñëàëöàà äîð ÿâàãäàæ áóé îþóòíû áèå äààí ñóðàëöàõ, ñóäëàõ, á¿òýýë ãàðãàõ ¿éë ÿâö þì (Öýðýíæàâ 3.2010). Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí à÷ õîëáîãäîë íü îþóòàí ëåêö, ñåìèíàðûí õè÷ýýëèéí ÿâöàä á¿ðýí ýçýìøýýã¿é ç¿éëýý á¿ðýí ã¿éöýä ººðèéí áîëãîõ, ìýäëýãýý ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, ºðãºæ¿¿ëýõ, àâúÿàñ ÷àäâàðàà íýýí õºãæ¿¿ëýõ, áèå äààæ ñýòãýí áîäîõ, ººðèéíõºº ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõ, òºëºâëºõ, õÿíàí æîëîîäîõ, áèå äààæ îíîâ÷òîé øèéäâýð ãàðãàõ, ä¿ãíýëò õèéõ, çºð÷èëò áàéäëààñ ãàðàõ àðãà áàðèë ýçýìøèõ, õàðèóöëàãàòàé áàéõ, áóñàäòàé õàìòðàõ, öàã áàðèõ çýðýã îëîí òàëûí àðãà áàðèë ýçýìøèõ äàâóó òàëòàé. Óëèðëûí ýõýíä áàãø áîëãîí çààäàã õè÷ýýëèéíõýý õ¿ðýýíä îþóòíóóäààð áèå äààëãàæ õèéëãýõ àæëûí çîðèëãî, òîî, òºðëèéã óðüä÷èëàí áîëîâñðóóëæ òýäýíä òàíèëöóóëàí ýäãýýðèéã ÿàæ õèéõ çààâàð çºâëºãºº, àøèãëàõ íîì, áóñàä õýðýãëýãäýõ¿¿í, òàâèãäàõ øààðäëàãà, îþóòàí áàãøèä áèå äààæ õèéñýí àæëàà õýäèéä ºãºõ õóãàöàà (ñàð, ºäºð), îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí ÿâö, ã¿éöýòãýë çýðãèéã ÿàæ õÿíàí òóñëàõ òàëààð áàãø äýëãýðýíã¿é áºãººä òîäîðõîé ìýäýýëýë ºãºõ õýðýãòýé. ÎÁÄÀ íü òýäíèé õýðýãöýý, ñîíèðõîë, ìýðãýæëýýðýý ÷àäâàðëàã áîëîâñîí õ¿÷èí áîëæ òºëºâøèí ÷èí ýðìýëçýë, õè÷ýýíã¿é ç¿òãýë ãýõ ìýò îëîí òºðëèéí àæèë ¿éëñèéí áîëîí ñýòãýõ¿éí ¿éë àæèëëàãààíä 94

òóñãàëàà îëæ òîäîðñîí ¸ñ ç¿éòýé ÷àíàðóóäûí íýã áîëîõ “áèå äààñàí ÷àíàðòàé” íÿãò õîëáîîòîé. Èéìä îþóòíû îëîí òàëò ÷àíàðóóäààñ áèå äààñàí ÷àíàðûã õºãæ¿¿ëýõ, óëàì òîäîðõîé áîëãîõ ÿâäàë èíæåíåð áýëòãýäýã èõ, äýýä ñóðãóóëüä ÷óõàë áàéð ñóóðü ýçëýõ àñóóäàë ìºí. Îäîîãèéí áàéäëààð ÎÁÄÀ-ã óäèðäàõ ÷èã õàíäëàãà íü ãýðèéí äààëãàâàð õèéëãýõ, ðåôåðàò õèéëãýæ, àíãèéí àæèë ã¿éöýòã¿¿ëæ õàìãààëóóëàõ, äàäëàãà õèéëãýõ ÷èãëýë çîíõèëæ áàéíà. Á¿òýýë÷ ò¿âøèíèé àæèëä ÎÁÄÀ-ã ÷èãë¿¿ëýõ õàíäëàãà ÷ ç¿é ¸ñîîð òàâèãäàæ áàéíà. Îþóòíû õè÷ýýëèéí áóñ öàãèéã ¿ð á¿òýýëòýé ºíãºð¿¿ëýõýä áèä áèå äààñàí àæëûã óëàì ýð÷èìæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð àæëàà ñàéæðóóëàõ íü ÷óõàë áàéíà. Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Ñóðãóóëü, òýíõèì, áàãø, îþóòàí, öàã õóãàöàà, àãóóëãà Ñóäàëãààíû õýñýã: Îþóòíû ñóðëàãûí àìæèëòàíä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ: 1. Ñóðãóóëèéí òºëºâ áàéäàë, ïðîãðàìì, õè÷ýýëèéí õóâààðü, ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëò 2. Áàãø íàðûí ìýðãýæëèéí ò¿âøèí, ÷àäàìæ 3. ¯ç¿¿ëýí òàíèóëàõ ìàòåðèàë, ñóðàõ áè÷èã, ñóðãàëòûí ëàáîðàòîðè êàáèíåòèéí õàíãàëò 4. Õ¿ì¿¿æëèéí çîõèîí áàéãóóëàëò, àðãà ç¿é, àæëûí ¿éë÷ëýëèéí ò¿âøèí 5. Ñóðàëöàãñäûí àâúÿàñ ÷àäâàð ºìíºõ áýëòãýëòèéí ò¿âøèí 6. Ñóðàëöàãñäûí áèå ôèçîëîãè, ïñèõîëîãèéí õ¿÷èí ç¿éëñ. Ýäãýýðýýñ ñóðëàãûí àìæèëòàíä õàìãèéí õ¿÷òýé íºëººòýé õ¿÷èí ç¿éë áîë îþóòíû áèå äààí ã¿éöýòãýõ àæëûí ò¿âøèí þì. 95

à) S.MT101, S.MT102, S.MT103 õè÷ýýëèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãººíä áèå äààëòûí ýçëýõ öàã õàìðàõ õ¿ðýýã àâ÷ ¿çüå. “ÌÒ101” Õè÷ýýëèéí ñýäýâ÷èëñýí òºëºâëºãºº ä/ä

Äîëîî õîíîã

III

VII

VIII

Ñýäýâ Ìàòðèö, ò¿¿íèé ¿éëäë¿¿ä. Òîäîðõîéëîã÷, ò¿¿íèé ÷àíàðóóä, Ìàòðèöûí ðàíã Øóãàìàí òýãøèòãýëèéí ñèñòåì. Êðàìåðûí ä¿ðýì. Óðâóó ìàòðèö, øóãàìàí òýãøèòãýëèéí ñèñòåìèéã óðâóó ìàòðèöûí àðãààð áîäîõ. Øóãàìàí òýãøèòãýëèéí ñèñòåìèéã áîäîõ Ãàóññ, Æîðäàíû àðãà. Ìàòðèöûí õóâèéí óòãà, õóâèéí âåêòîð. Âåêòîð, òýäãýýð äýýð õèéõ øóãàìàí ¿éëäë¿¿ä. Âåêòîðóóäûí øóãàìàí õàìààðàë. Âåêòîðûí òýíõëýã äýýðõ ïðîåêö. Âåêòîðûí òýãø ºíöºãò êîîðäèíàò. Âåêòîðûã òýíõëýã¿¿äèéí îðòóóäààð çàäëàõ. Õýð÷ìèéã ºãºãäñºí õàðüöààãààð õóâààõ. Âåêòîðóóäûí ñêàëÿð áà âåêòîð ¿ðæâýð. 3 âåêòîðûí õîëèìîã ¿ðæâýð. Îãòîðãóé äàõü õàâòãàé áîëîí õàâòãàé äýýðõ øóëóóíû åðºíõèé òýãøèòãýë¿¿ä, òýäãýýðèéí òóõàéí òîõèîëäîëóóä. Õî¸ð õàâòãàéí áîëîí õàâòãàé äýýðõ 2 øóëóóíû õîîðîíäîõ ºíöºã. Øóëóóíû ïàðàìåòðò áà õÿëáàð òýãøèòãýë (I ñîðèëûí àæèë) Îãòîðãóé äàõü øóëóóíû åðºíõèé òýãøèòãýë. Øóëóóí, õàâòãàé õî¸ðûí õîîðîíäîõ ºíöºã. Öýãýýñ øóëóóí áà õàâòãàé õ¿ðòýëõ çàé. II ýðýìáèéí ìóðóéíóóä Ôóíêöèéí õÿçãààð áà òàñðàëòã¿é áàéõ ÷àíàð, áàãàñàæ áàðàãäàøã¿é ôóíêö, òýäãýýðèéã æèøèõ, õÿçãààðûí òîäîðõîéã¿éã òàéëàõ Ôóíêöèéí óëàìæëàë ãåîìåòð áà ìåõàíèê óòãóóä, äèôôåðåíöèàë÷ëàõ ä¿ðì¿¿ä, (íèéëáýð, ¿ðæâýð íîîãäâîð, äàâõàð, óðâóó, äàëä, ïàðàìåòðò õýëáýðýýð ºãºãäñºí ôóíêöèéí óëàìæëàëóóä). Óëàìæëàëûí òàáëèö

XII

XIII

XIV

XVI

Ôóíêöèéí äèôôåðåíöèàë, äýýä ýðýìáèéí óëàìæëàë áà äèôôåðåíöèàë, äèôôåðèíöèàë÷ëàãäàõ ôóíêöèéí ¿íäñýí òåîðåìóóä, Ëîïèòàëèéí ä¿ðýì Ôóíêöèéí ºñºëò áà áóóðàëò, ýêñòðåìóì, ôóíêöèéí õàìãèéí èõ õàìãèéí áàãà óòãà ( II ñîðèëûí àæèë) Ôóíêöèéí ãðàôèêèéí õîòãîð, ã¿äãýð, íóãàðàëòûí öýã. Ôóíêöèéí àñèìïòîò, ãðàôèê áàéãóóëàõ åðºíõèé ñõåì Êîìïëåêñ òîî, òýäãýýð äýýð õèéõ ¿éëäë¿¿ä. Êîìïëåêñ òîîíîîñ ÿçãóóð ãàðãàõ. Òîéì ëåêö

Áèå äààëò: ä/ä 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Äîëîî õîíîã V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV

Ñýäýâ Ìàòðèö, Òîäîðõîéëîã÷, Øóãàìàí òýãøèòãýëèéí ñèñòåì Âåêòîð Âåêòîð Õàâòãàé øóëóóíû òýãøèòãýë Õàâòãàé øóëóóíû òýãøèòãýë Ôóíêöèéí õÿçãààð Ôóíêöèéí óëàìæëàë áà äèôôåðåíöèàë Ôóíêöèéí óëàìæëàë áà äèôôåðåíöèàë Ôóíêöèéí ýêñòðåìóì Ôóíêöèéí øèíæèëãýý

“ÌÒ102” Õè÷ýýëèéí ñýäýâ÷èëñýí òºëºâëºãºº ä/ä

Äîëîî õîíîã

III

Ñýäýâ Ýõ ôóíêö, òîäîðõîéã¿é èíòåãðàë, ÷àíàðóóä, èíòåãðàë÷ëàõ ¿íäñýí àðãóóä, òàáëèöûí èíòåãðàëóóä. Õÿëáàð ðàöèîíàëü áóòàðõàéíóóäûã èíòåãðàë÷ëàõ. Ðàöèîíàëü èëýðõèéëëèéã èíòåãðàë÷ëàõ. Çàðèì èððàöèîíàëü èëýðõèéëëèéã èíòåãðàë÷ëàõ. Òðèãîíîìåòðèéí èëýðõèéëëèéã èíòåãðàë÷ëàõ

Òîäîðõîé èíòåãðàë, ò¿¿íèé ÷àíàðóóä, áîäîõ àðãóóä, ºðãºòãºñºí èíòåãðàëóóä Òîäîðõîé èíòåãðàëûí õýðýãëýý. (Òàëáàé, ýçýëõ¿¿í, íóìûí óðò, ìàññ, õ¿íäèéí òºâ) Îëîí õóâüñàã÷èéí ôóíêöèéí ¿íäñýí îéëãîëò. Ò¿¿íèé õÿçãààð áà òàñðàëòã¿é áàéõ ÷àíàð, II ýðýìáèéí ãàäàðãóóíóóä. Òóõàéí óëàìæëàë Äàëä áà äàâõàð ôóíêöèéí òóõàéí óëàìæëàë. Á¿òýí äèôôåðåíöèàë. Ø¿ðãýã÷ õàâòãàé áà íîðìàëèéí òýãøèòãýë Äýýä ýðýìáèéí òóõàéí óëàìæëàë, ôóíêöèéí õàìãèéí èõ õàìãèéí áàãà óòãà. Õî¸ð õóâüñàã÷èéí ôóíêöèéí ýêñòðåìóì. Íºõöºëò ýêñòðåìóì. Äèôôåðåíöèàë òýãøèòãýëèéí åðºíõèé îéëãîëò áà ¿íäñýí îéëãîëòóóä, õóâüñàã÷ íü ÿëãàãäñàí áà ÿëãàãäàõ òýãøèòãýë¿¿ä. Íýãýí òºðëèéí äèôôåðåíöèàë òýãøèòãýë. Ò¿¿íä øèëæäýã òýãøèòãýë¿¿ä. Øóãàìàí äèôôåðåíöèàë òýãøèòãýë, Áåðíóëëèéí òýãøèòãýë. Á¿òýí äèôôåðåíöèàë òýãøèòãýë. Èíòåãðàë÷ëàã÷ ¿ðæèãäýõ¿¿í. Êëåðî Ëàãðàíæèéí òýãøèòãýë. Äýýä ýðýìáèéí äèôôåðåíöèàë òýãøèòãýë. Ýðýìáý íü áóóðàõ òýãøèòãýë¿¿ä. Äýýä ýðýìáèéí øóãàìàí òýãøèòãýë. Íýãýí òºðëèéí äýýä ýðýìáèéí øóãàìàí òýãøèòãýë

VII

VIII

XII

Íýãýí òºðëèéí áèø äýýä ýðýìáèéí äèôôåðåíöèàë òýãøèòãýë. Âàðèàöûí àðãà

XIII

Òîãòìîë êîýôôèöèåíòòýé áàðóóí òàë íü òóñãàé õýëáýðò áè÷èãäñýí íýãýí òºðëèéí áèø äýýä ýðýìáèéí øóãàìàí äèôôåðåíöèàë òýãøèòãýë.

XIV

Äèôôåðåíöèàë òýãøèòãýëèéí ñèñòåì. Íîðìàëü ñèñòåì. Ò¿¿íèéã äýýä ýðýìáèéí äèôôåðåíöèàë òýãøèòãýëä øèëæ¿¿ëæ áîäîõ. I ýðýìáèéí òýãøèòãýëèéí ñèñòåì

I ýðýìáèéí øóãàìàí ñèñòåì. Òîãòìîë êîýôôèöèåíò á¿õèé øóãàìàí ñèñòåì.

XVI

Òîéì ëåêö

øóãàìàí

Áèå äààëò: ä/ä 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Äîëîî õîíîã V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV

Ñýäýâ Òîäîðõîéã¿é èíòåãðàë Òîäîðõîéã¿é èíòåãðàë Òîäîðõîéã¿é èíòåãðàë Èíòåãðàëûí õýðýãëýý Èíòåãðàëûí õýðýãëýý Äèôôåðåíöèàë òýãøèòãýë Äèôôåðåíöèàë òýãøèòãýë Äèôôåðåíöèàë òýãøèòãýë Äèôôåðåíöèàë òýãøèòãýë Äèôôåðåíöèàë òýãøèòãýë Äèôôåðåíöèàë òýãøèòãýëèéí ñèñòåì

“ÌÒ103” Õè÷ýýëèéí ñýäýâ÷èëñýí òºëºâëºãºº ä/ä

Äîëîî õîíîã

III

VII

Ñýäýâ Òîîí öóâààíû ¿íäñýí îéëãîëò. Íèéëäýã öóâààí äýýðõ õèéõ ¿éëäýë, öóâàà íèéëýõ çàéëøã¿é íºõöºë. Ýåðýã ãèø¿¿äòýé öóâààíû íèéëýëòèéí øèíæ¿¿ð¿¿ä. Õóâüñàõ òýìäýãòýé öóâàà, àáñàëþò áà íºõöºëò íèéëýëò. Òýìäýã ñººëæëºõ öóâàà, Ëåéáíèöèéí øèíæ¿¿ð. Ôóíêöàí öóâàà, ¿íäñýí îéëãîëòóóä. Çýðýãò öóâààíû íèéëýëòèéí ðàäèóñ áà íèéëýëòèéí èíòåðâàë. Ôóíêöèéã çýðýãò öóâààíä çàäëàõ. (Òåéëîðûí öóâàà, Ìàêëîðåíû öóâàà) Çýðýãò öóâààíû õýðýãëýý: (Ôóíêöèéí óòãûã îéðîëöîî áîäîõ, òîäîðõîé èíòåãðàë áîëîí äèôôåðåíöèàë òýãøèòãýëèéã îéðîëöîî áîäîõ) Ôóðüåãèéí öóâàà, 2ï ¿åòýé ôóíêöèéí Ôóðüåãèéí öóâààíä çàäëàõ. Òýãø áà ñîíäãîé ôóíêöèéã Ôóðüåãèéí öóâààíä çàäëàõ. Äóðûí ¿åòýé ôóíêöèéã Ôóðüåãèéí öóâààíä çàäëàõ. Õî¸ðëîñîí èíòåãðàë, ¿íäñýí îéëãîëòóóä. Ò¿¿íèé ãåîìåòð áîëîí ôèçèê óòãà. Õî¸ðëîñîí èíòåãðàëä õóâüñàã÷èéã ñîëîèõ. 99

VIII

XII

XIII

XIV

XVI

Õî¸ðëîñîí èíòåãðàëûã òóéëûí êîîðäèíàòàä áîäîõ. Õî¸ðëîñîí èíòåãðàëûí õýðýãëýý. Ãóðâàëñàí èíòåãðàë, ò¿¿íèéã äåêàðò êîîðäèíàò, öèëèíäð áîëîí áºìáºðöºã êîîðäèíàòàä áîäîõ. Ãóðâàëñàí èíòåãðàëûí õýðýãëýý. 1-ð òºðëèéí ìóðóé øóãàìàí èíòåãðàë, ò¿¿íèé õýðýãëýý. 2-ð òºðëèéí ìóðóé øóãàìàí èíòåãðàë, çàìààñ ¿ë õàìààðàõ íºõöºë. Ãðèíû òîìú¸î. 2-ð òºðëèéí ìóðóé øóãàìàí èíòåãðàëûí õýðýãëýý. 1-ð òºðëèéí ãàäàðãóóãèéí èíòåãðàë, ò¿¿íèé õýðýãëýý. 2-ð òºðëèéí ãàäàðãóóãèéí èíòåãðàë, ¿íäñýí îéëãîëò. Ãàóññ-Îñòðîãðàäñêèéí áîëîí Ñòîêñèéí òîìú¸î. Çàðèì õýðýãëýý. Ñêàëÿð àðãóìåíòèéí âåêòîð ôóíêö, ñêàëÿð îðîí, ò¿¿íèé ÷àíàðóóä. Ò¿âøíèé ãàäàðãóó áîëîí ÷èãëýëò óëàìæëàë, ãðàäèåíò. Âåêòîð îðîí, îðíû óðñãàë, äèâåðãåíö, öèðêóëÿö, ðîòîð. Ãàìèëüòîíû áîëîí Ëàïëàñûí îïåðàòîð. Ñîëåíîéäîëü îðîí. Òîéì ëåêö

Áèå äààëò: ä/ä 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

100

Äîëîî õîíîã V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV

Ñýäýâ Òîîí öóâàà Ôóíêöûí öóâàà Öóâààíû õýðýãëýý Õî¸ðëîñîí èíòåãðàë Õî¸ðëîñîí èíòåãðàëûí õýðýãëýý Ãóðâàëñàí èíòåãðàë Ãóðâàëñàí èíòåãðàëûí õýðýãëýý Ìóðóé øóãàìàí èíòåãðàë I õýëáýðèéí ãàäàðãóóãèéí èíòåãðàë II õýëáýðèéí ãàäàðãóóãèéí èíòåãðàë Îðîíãèéí îíîëûí ýëåìåíò¿¿ä

S.MT101, S.MT102, S.MT103 õè÷ýýëèéí ÎÁÄÀ-ã õèéõýä àøèãëàäàã ñóðàõ áè÷ã¿¿ä: 1. Æ.Áààñàíäîðæ, Ò.Áàâóóäîðæ, Ä.Áàòõóÿã, À.Â.Ëîùåíêî, ª.Öýðýí, Ð.Ýíõáàò, Ã.ßðãàé “Èíæåíåðèéí ìàòåìàòèê–I”. ÓÁ 2000 2. Æ.Áààñàíäîðæ, Ò.Áàâóóäîðæ, Ä.Áàòõóÿã, Ã.ßðãàé, Ä.Äàðüñ¿ðýí, Ö.Ñàðàíòóÿà, Ä.Íÿìñ¿ðýí, À.Â.Ëîùåíêî, ª.Öýðýí, ß.Áàçàðñàä “Èíæåíåðèéí ìàòåìàòèê–II” ÓÁ 1999 3. Ìàòåìàòèêèéí áîäëîãûí õóðààìæ. ÓÁ., 2004 4. Æåâíÿê Ð.Ì, Êàðïóê À.À, “Âûñøàÿ ìàòåìàòèêà” ÷àñòü 1, 2, 3 5. Ä.Íÿìñ¿ðýí “ÌÒ101 Ìàòåìàòèê-1 ñåìèíàðûí ãàðûí àâëàãà”. ÓÁ., 2009

õè÷ýýëèéí

6. Á.Øèéäýâ “Ìàòåìàòèê-1” Ýðäýíýò., 2006. Æ.Áààñàíäîðæ, Ä.Áóÿíòîãòîõ íàð “ÌÒ102 õè÷ýýëèéí ñåìèíàðûí ãàðûí àâëàãà”, ÓÁ., 2005 7. Á.Øèéäýâ, À.Àðèóíæàðãàë “Ìàòåìàòèê-2” Ýðäýíýò., 2005 8. Ìàòåìàòèê-3 õè÷ýýëèéí õóðààìæ. 2004.

ñåìèíàðûí

áîäëîãûí

9. Æ.Áààñàíäîðæ “ÌÒ103 Ìàòåìàòèê-3 ñåìèíàðûí ãàðûí àâëàãà”. ÓÁ., 2009

õè÷ýýëèéí

10. Á.Øèéäýâ “Ìàòåìàòèê-3”. Ýðäýíýò., 2006 ãýõ ìýò 198 øèðõýã àøèãëàæ áîëîõ íîì ñóðàõ áè÷ãèéí æàãñààëò áàéíà. Ýíý õýñýãò ä¿ãíýëò õèéõýä áèå äààëò íü òºëºâëºãººíä òóñãàãäñàí ñýäâýý 100% õàìàðñàí áàéíà.

101

Ã¿éöýòãýõýä ãàðàõ õ¿íäðýë áýðõøýýë ò¿¿íèéã äàâàí òóóëàõ àðãûã îëîõûí òóëä ØÓÒÈÑ-èéí ÄàÒÑ-èéí 872 îþóòíààñ ñóäàëãàà àâ÷ ä¿ãíýëò õèéëýý. Ýíý ¿åä äàâõàðäñàí òîîãîîð äàðààõ àæëóóä ÿâàãääàã áàéíà. 1. Áàãø õàìòðàí àæèëëàõ áèå äààëòûí öàãèéí õóâààðü ãàðãàí õÿíàëò òàâüæ àæèëëàäàã. ßâàãäàõ õýëáýð íü õè÷ýýë á¿ðèéí îíöëîã, áàãø íàðûí àðãà áàðèëààñ øàëòãààëàí Äàðààãèéí îðîõ õè÷ýýëä áýëòãýõ Ðåôåðàò áè÷¿¿ëýõ Õè÷ýýë, ñýäýâ á¿ðýýð ã¿éöýòãýõ äààëãàâàð ºã÷ õÿíàæ, ¿íýëæ ä¿ãíýõ Äèïëîìûí àæèë ã¿éöýòã¿¿ëýõ ÝØ-íèé àæèãëàëò, ãàðãóóëàõ

òóðøèëò

ÿâóóëæ

ä¿ãíýëò

Îþóòíóóäûã áàã áîëãîí áîäëîãî ºã÷ áóñäàä òàéëáàðëóóëàí ¿íýëæ ä¿ãíýõ 2. ¯éëäâýðëýëèéí áîëîí òàíèëöàõ ã¿éöýòãýæ òàéëàí õàìãààëóóëàõ

äàäëàãûí àæèë

3. Áèå äààëãàõ áóñàä àæèë áóþó îþóòíû áèå äààæ àæèëëàõ ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ ã¿éöýòãýõ àæëûí õýëáýð¿¿ä Äóãóéëàí õè÷ýýëë¿¿ëýõ ÝØÎÏ-èéí áàãà õóðàë çîõèîæ, èëòãýë áè÷¿¿ëæ, òàâèóëàõ Îëèìïèàä, óðàëäààí, ÀÕÀ, çîõèîæ îðîëöóóëàõ Ìýðãýæëèéí ºäð¿¿ä çîõèîí áàéãóóëæ, ñóðòàë÷èëàõ

102

Îþóòíû àâüÿàñ ÷àäâàðûã íýýí èëð¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ óðëàã ñïîðòûí íààäàì çîõèîõ Õóóëü, ä¿ðýì , æóðàì òàíèëöóóëàõ Áèå äààí êîìúïþòåð, òåõíèê òåõíîëîãè ýçýìøèõ áîëîìæîîð õàíãàõ Õýðýãëýãäýõ íîì ñóðàõ áè÷ãèéã íîìûí ñàíãààð äàìæóóëàí àâ÷ áîëîõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ ãýõ ìýò àæëóóä õèéãäýæ áàéíà. Ãýõäýý ýäãýýð àæëóóäûí ¿ð ä¿í íü îþóòíû áèå äààñàí àæëûã õýðõýí çîõèîí áàéãóóëæ áàéãààãààñ èõýýõýí õàìààðàëòàé. ÎÁÄÀ ¿ð ä¿íòýé áàéõ ýñýõ íü þóíû ºìíº áàãøààñ íºãºº òàëààñ îþóòíû èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãààíààñ õàìààðàëòàé þì. Èíæåíåðèéí ìàòåìòèêèéí õè÷ýýëýýð îþóòíû áèå äààëòûí àæèë õýðõýí ÿâàãääàã òàëààð ÄàÒÑ-èéí I-IV êóðñèéí íèéò 872 îþóòàí, ìàòåìàòèêèéí 7 áàãøààñ ñàíàë àñóóëãà àâñàíûã õàðóóëúÿ: Îþóòíóóäààñ àâñàí ñàíàë àñóóëãà: 1. ÎÁÄÀ-ã ÿìàð õóãàöààíä õè÷íýýí õýìæýýãýýð áîäëîãî áîäîæ ã¿éöýòãýäýã âý? Õ¿ñíýãò 1.

103

Ýíäýýñ õàðàõàä îþóòíóóäûí 47% íü 7 õîíîãò 14 áîäëîãî, 40% íü 14 õîíîãò 20 áîäëîãî áîäîæ ã¿éöýòãýäýã áàéíà. 2. ÎÁÄÀ-ã ã¿éöýòãýõýä òóëãàð÷ áóé áýðõøýýë þó âý? Õ¿ñíýãò 2.

Ýíýõ¿¿ àñóóëòàíä îþóòíóóäûí 27% íü õè÷ýýë îéëãîîã¿éãýýñ, 17% íü ººðñäèéí çàëõóó áàéäëààñ áîëæ, 15% íü ëåêö äóòóó áè÷ñýíýýñ ÎÁÄÀ-ã õèéæ ã¿éöýòãýõýä áýðõøýýëòýé áàéäàã ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Ýíý íü S.MT101, S.MT102, S.MT103 õè÷ýýë íü ìýðãýæèë õàðãàëçàõã¿é èæèë òºëºâëºãººòýé áàéäàã õýðýãëýý ìóóòàé îíîë çààäàã, ìºí õàðèóöëàãàã¿é ÷àäâàð ñóë îþóòàí ýëñ¿¿ëäýãòýé õîëáîîòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà. Áàãø á¿ð îþóòíû õè÷ýýëèéí öàãèéã ¿ð ä¿íòýé ºíãºðººõ, ìºí õè÷ýýë òàñëàëò õîöðîëòûã àðèëãàõ òàë äýýð æèãä øààðäëàãà òàâüæ àæèëëàõ õýðýãòýé áàéíà. 3. ÎÁÄÀ-ã ñàéæðóóëàõ ÿìàð àðãà çàì áàéíà âý?

104

Õ¿ñíýãò 3.

Ýíý àñóóëòàíä 46% íü ÎÁÄÀæèëä ºãñºí áîäëîãîòîé èæèë æèøýý áîäëîãûã áàãøààð ñàéí òàéëáàðëóóëàõ, 23% íü áàãààð áîäëîãî áîäîõ ñîíèðõîëòîé íü õàðàãäàæ áàéíà. 4. Áàãø îþóòíû ÎÁÄÀ-ã ÿìàð áàéäëààð ä¿ãíýâýë ç¿ãýýð âý? Õ¿ñíýãò 4.

Ýíäýýñ õàðàõàä 31% íü ðåôåðàò, 23% íü áîäñîí áîäëîãîî àìààð òàéëáàðëàæ, 17% íü áîäñîí áîäëîãîîñ íü ò¿¿æ àñóóõ ãýæ õàðèóëñàí áàéíà.

105

5. ÎÁÄÀ-ã ã¿éöýòãýõýä áàãøèéí ç¿ãýýñ ÿìàð áàéãààñàé ãýæ õ¿ñ÷ áàéíà âý? Õ¿ñíýãò 5.

Ýíý àñóóëòàíä 32% íü áàãø îþóòàí òóñ á¿ðòýé òóëæ àæèëëàõ, 31% íü áàãø áèå äààëòûí áîäëîãîòîé àäèë æèøýý áîäëîãî òàéëáàðëàæ ºãºõ, 22% íü îþóòíûã áàãààð àæèëëóóëàõûã õ¿ññýí áàéíà. 6. ÎÁÄÀ-ã ÿìàð õóãàöààíä, õè÷íýýí áîäëîãî áîäâîë ç¿ãýýð âý? Õ¿ñíýãò 6.

Ýíä 48% íü 14 õîíîãò 20 áîäëîãî, 38% íü 7 õîíîãò 10 áîäëîãî áîäâîë ç¿ãýýð ãýæ õàðèóëñàí áàéíà.

106

Îþóòíóóä àì ÿðèëöëàãà õèéæ áàéõàä ñýäýâ á¿ð äýýð õÿëáàð îëîí áîäëîãî áîäîõ íü öººõºí õýö¿¿ áîäëîãî áîäñîíîîñ èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé ãýæ õýëæ áàéñíûã òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé áàéõ ãýæ áîäîæ áàéíà. Áàãø íàðààñ àâñàí ñàíàë àñóóëãà: 1. ÎÁÄÀ íü õè÷ýýëèéí ñýäâèéí àãóóëãûã á¿ðýí õàíãàæ ÷àääàã óó? Õ¿ñíýãò 7.

2. Òà îþóòàíä áèå äààëòûí àæëûã ÿìàð õýëáýðýýð ã¿éöýòã¿¿ëäýã âý? Õ¿ñíýãò 8.

Áàãø íàðûí 46% íü áè÷ãýýð äýâòýðò áîäëîãî áîäóóëäàã, 27% íü áîäëîãîî áîäîæ, êîìïüþòåðò øèâ¿¿ëæ ã¿éöýòã¿¿ëäýã áàéíà. 107

3. Îþóòàíä ÎÁÄÀ-ã íýã á¿ëýã ñýäâèéí õ¿ðýýíä ÿìàð õóãàöààòàé ºãäºã âý? Õ¿ñíýãò 9.

4. Òà îþóòàíä íýã á¿ëýã ñýäâýýð õýäýí áîäëîãî ºãäºã âý? Õ¿ñíýãò 10.

Ýíýõ¿¿ àñóóëòàíä áàãø íàðûí 50% íü ÎÁÄÀ-ã íýã á¿ëýã ñýäâèéí õ¿ðýýíä 7-14 õîíîãò ºãäºã áà 62% íü äóíæààð 10 áîäëîãî ºãäºã áàéíà.

108

5. Îþóòíû áèå äààëòûã ä¿ãíýõýä ÿìàð áýðõøýýë òóëãàðäàã âý? Õ¿ñíýãò 11.

Ýíýõ¿¿ àñóóëòàíä áàãø íàðûí 54% íü îþóòíû ìýäëýã äóòóó áàéäãààñ õóóëñàí áàéõ, 30% íü îþóòàí õóãàöààíäàà ¿ç¿¿ëæ, ä¿ãí¿¿ëýõã¿é áàéõ ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. 6. ÎÁÄÀ-ã õýðõýí òºëºâëºâºë ¿ð ä¿íòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà âý? Õ¿ñíýãò 12.

Áàãø íàðûí 76% íü ÎÁÄÀ-ã îþóòàí áàãààð õàìòàð÷ àæèëëàâàë ¿ð ä¿íòýé ãýæ ¿çñýí áàéíà. Ìàòåìàòèêèéí áàãø áà îþóòíóóäààñ àâñàí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä:

109

à. Öàã õóãàöààã çºâ õóâààðèëàõ, ÎÁÄÀ-ã ºãººæòýé, õ¿ðòýýìæòýé, ñîíèðõîëòîé ºã÷ áîäèòîé ¿íýëýõ á. ÎÁÄÀ õèéõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ (Àíãè òàíõèìä ÷ºëººòýé õàìòðàí ÿðèëöàæ õèéõ, íîì ñóðàõ áè÷ãèéí õ¿ðýëöýý ñàéí áàéõ, áàãø îþóòàíòàé ÷ºëººòýé õàðüöàõ) â. Õè÷ýýë îãò òàñëàõã¿é áàéõ (Áàãø àæèë òàñëàõ ¸ñã¿éòýé àäèë øààðäëàãà òàâèõ). Áàãøèéí òàëààñ: ä/ä 1 2 3 4 5

Áàãøèéí ç¿ãýýñ ÷èãë¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà ÎÁÄÀ-ã èäýâõæ¿¿ëýí ã¿éöýòã¿¿ëýõ àæëûí äàðààëàë çîðèëãûã òîãòîîõ,òºëºâëºõ õÿíàõ àðãà áàðèëàà òîäîðõîé áîëãîõ Îþóòíóóäàä ìýäýýëýõ, ñàíàë ñîëèëöîí òýäíèé ñîíèðõëûã õàðãàëçàõ Àðãà ç¿éí çºâëºìæ òóñëàëöàà ºãºõ. Àøèãëàõ íîì, áóñàä õýðýãëýãäõ¿¿íèéã òîäîðõîé çààõ Õýäèéä ÿìàð õýëáýðýýð ÿàæ øàëãóóëàõ òàëààð äýëãýðýíã¿é ìýäýýëýë ºãºõ

Ñóðãóóëü, òýíõèìèéí ç¿ãýýñ: ä/ä 1 2

Ñóðãóóëü, òýíõèìèéí ç¿ãýýñ ÷èãë¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà ÎÁÄÀ-ûã óäèðäàõ áàãø á¿ðèéí òºëºâëºëòèéã íýãòãýí îþóòíû à÷ààëàë óëèðëûí òóðøèä æèãä áàéõààð çîõèîí áàéãóóëàëò õèéäýã ÄàÒÑ-èéí õóâüä îþóòíû áèå äààñàí àæèëä çºâëºãºº ºãºõ, òýäýíä òóñëàõ, áèå äààëòûã õÿíàõ òóñãàé ºäºð, ãðàôèê ãàðãàí ìºðäºæ áàéíà.

Îþóòíû áèå äààí àæèëëàõ ¿éëèéã èäýâõæ¿¿ëýõ àæèë çîõèîõ. ä/ä 1 2 3 110

Îþóòíû áèå äààí àæèëëàõ ¿éëèéã èäýâõæ¿¿ëýõ àæèë çîõèîõ. Îþóòíû çààâàë ã¿éöýòãýõ àæëûí ñýäâèéã òîäîðõîé ãàðãàæ ºãºõ. Îþóòíû ã¿éöýòãýõ áèå äààñàí àæëûí á¿òýö,òºðºë,ç¿éë òàâèãäàõ øààðäëàãûã òîäîðõîé ºãºõ. Îþóòíû áèå äààí ã¿éöýòãýõ àæèëä çºâëºæ òóñëàõ

4 5 6 7

Áèå äààõ àæëûí çîðèëãî, çîðèëò, øèéäâýðëýõ àñóóäëûã òîäîðõîé ºãºõ Çàðèì õîâîð ìàòåðèàëûã îëøðóóëæ ºã÷ òóñëàõ Òýäýíä çºâëºæ òóñëàõ Øàëãàõ, ¿íýëýõ àðãà õýëáýðýý îéëãóóëàõ øààðäëàãàòàé

Èéìä ñóðãóóëü, òýíõèì, áàãø, îþóòíû õàìòûí ¿éë àæèëëàãààã çºâ õîñëóóëàí çîõèîí áàéãóóëàõ çàìààð ÎÁÄÀ-ã õºãæ¿¿ëáýë çîõèíî ãýæ ¿çýæ áàéíà. Îþóòíû ñóðëàãûí àìæèëòàíä áèå äààñàí àæèëä çàðöóóëæ áóé õóãàöàà õýðõýí íºëººëæ áóé õàìààðëûã ñóäàëúÿ. Òóõàéí õè÷ýýëýýð áèå äààõ àæèëä çàðöóóëàõ öàãèéã óã õè÷ýýëèéí õóâààðèéí öàãò õàðüöóóëñàí õàðüöààã áèå äààõ àæëûí êîýôôèöèåíò ãýíý. Áèå äààõ àæëûí òºëºâëºñºí êîýôôèöèåíòèéã äàðààõü òîìú¸îãîîð áîäíî.

t äõ

1 = ⋅ n

∑t

i =1

ti - Òóõàéí õè÷ýýëýýð òýíõèìýýñ òºëºâëºñºí áèå äààëòûí àæëûí öàãèéí õýìæýý n - Òóõàéí õè÷ýýëèéí õóâààðèéí öàã täõ - Áèå äààõ àæëûí òºëºâëºñºí êîýôôèöèåíò Ýäãýýðýýñ áèå äààõ àæëûí òºëºâëºñºí êîýôôèöèåíòèéã æèøèæ òóõàéí õè÷ýýëèéã ñóäëàõàä õýð çýðýã áýðõøýýëòýéã ìýäýõýýñ ãàäíà ñóðàëöàã÷ áèå äààõ àæëàà õýðõýí íàðèéí õóâààðèëàõ øààðäëàãàòàé íü õàðàãäàíà. Áèå äààõ àæèëä çàðöóóëæ áóé õóãàöàà t-èéí òàðõàëòûí íÿãò íü íîðìàëü òàðõàëòòàé ãýâýë f (t ) =

1 2πσ

⋅l

−

(t −tc )2 2σ 2

111

Òàðõàëòûí íÿãòûí ôóíêö íü ÿíç á¿ðèéí ñóðàëöàã÷äûí à÷ààëëûí òóõàé áîëîí áàãø îþóòàíòàéãàà ãàíöààð÷ëàí àæèëëàñàí áàéäàë îþóòíû áýëòãýëèéí ò¿âøèí áà àâúÿàñ ÷àäâàð, áàãøèéí çààõ óð ÷àäâàðûã òîäîðõîé õýìæýýãýýýð ¿íýëýõ áîëîìæèéã îëãîäîã. Ìàòåìàòèêèéí õè÷ýýëèéí ÎÁÄÀ-ä çàðöóóëñàí õóãàöààíààñ îþóòíû øàëãàëòûí ä¿í õýðõýí õàìààð÷ áàéãàà õàìààðëûã ðåãðåññèéí øóãàìàí òýãøèòãýë çîõèîæ ¿çüå. S(t) = a + B - Áèå äààõ àæèëä çàðöóóëñàí õóãàöàà - Øàëãàëòûí ä¿í n

∑ (t ⋅ s ) − n ⋅ t ⋅ s(t ) i

1 ⋅ n

∑ i =1

i =1

s (t ) =

n ⋅ σ t2 1 n

∑

i =1

σ t2

1 = n

∑ (t

− t)

i =1

Äýýðõ ðåãðåññèéí òýãøèòãýëýýñ Â>0 áàéâàë ÎÁÄÀ-ä çàðöóóëñàí õóãàöàà øàëãàëòûí ä¿íòýé õýðõýí õàìààðàëòàé áàéãààã õàðóóëæ áàéíà ãýñýí ¿ã. Â<0 áîë ¿ð àøèãã¿é ÎÁÄÀ-ã çîõèîí áàéãóóëñàí ãýæ ¿çíý. Â = 0 áîë ëàáîðàòîðè ïðàêòèê àæèëä çàðöóóëñàíã öàã õóãàöàà øàëãàëòûí ä¿í õî¸ð ÿìàð ÷ õàìààðàëã¿é ãýñýí ¿ã. Áèå äààõ àæèëä çàðöóóëñàí t áà øàëãàëòûí ä¿í õî¸ðûí êîððåëÿöûí êîýôôèöèåíòèéã 112

rt , s (t ) =

t ⋅ s (t ) − t ⋅ s (t ) σ t ⋅ σ s (t )

Øóãàìàí õàìààðàëòàé ãýäãèéã Ñòüþäåíòèéí t øèíæ¿¿ðýýð

rt , s ⋅ n − 2 1 − r 2t ,s

f = n - 2 ¿åä òàáëèöûí óòãûã æèøèæ ä¿ãíýëò ãàðãàíà. Ðåãðåññèéí êîýôôèöèåíò áà êîððåëÿöûí êîýôôèöèåíò íü

B = rt , s ⋅

σs áàéíà. σt

Ö1, ÓÓÁ1 àíãèóäûí Ìàòåìàòèê-1 õè÷ýýëèéí ÎÁÄÀ-ûí ã¿éöýòãýë áîëîí 30 îíîîíû øàëãàëòûí õàðüöóóëñàí ä¿í ä/ä 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Íýðñ Áàòñ¿ðýí Áàòòºìºð Áààñàíäîðæ Áàíçðàã÷ Áàçàðã¿ð Äàâààäàëàé Äàâààæàðãàë Äîðæöýðýí ªëçèéáààòàð Ò¿ìýíáàÿð Áàòáîëä Öýíãýë Áàòìºíõ Áàÿðìàà Ýíõáàÿð

Xi ÎÁÄ Àæèë

Øàëãàëòûí ä¿í Yi

Xi2

Yi2

Xi Y i

92 90 90 95 92 100 80 100 80 100 89 100 85 90 90

75 79 85 88 86 89 74 83 68 87 69 85 78 67 81

8464 8100 8100 9025 8464 10000 6400 10000 6400 10000 7921 10000 7225 8100 8100

5625 6241 7225 7744 7396 7921 5476 6889 4624 7569 4761 7225 6084 4489 6561

6900 7110 7650 8360 7912 8900 5920 8300 5440 8700 6141 8500 6630 6030 7290 113

16 17 18 19 20 21 22

Ëõàãâàäóëàì ªëçèéìàà Íÿìãýðýë Ìÿãìàðñ¿ðýí Îòãîíáààòàð Äºëãººí Ìºíõ-Ýðäýíý

95 90 90 95 85 90 80

74 78 67 85 76 72 74

9025 8100 8100 9025 7225 8100 6400

5476 6084 4489 7225 5776 5184 5476

7030 7020 6030 8075 6460 6480 5920

Áèå äààõ àæëûí òºëºâëºñºí êîýôôèöèåíòèéã äàðààõü òîìú¸îãîîð áîäíî. t 8 α Òõ = Òõ = = 0.5 t õö 2 Áèå äààõ àæëûí äóíäàæ õóãàöàà t äõ =

1 ⋅ n

∑t i =1

1 180 = 2 90

Ýäãýýðýýñ áèå äààõ àæëûí òºëºâëºñºí êîýôôèöèåíòèéã òóõàéí õè÷ýýëèéã ñóðàëöàã÷ áèå äààõ àæëàà õýðõýí íàðèéí õóâààðèëàõ øààðäëàãàòàé íü õàðàãäàíà. Åð íü äóíäàæ îþóòàí õè÷ýýëèéí á¿õ ìàòåðèàëûã áèå äààõ àæëûí òºëºâëºñºí õóãàöààíä õèéæ àìæäàã áàéõ áà ñóðëàãààð ñàéí îþóòàí íü ÎÁÄÀ-ã õóãàöààíààñ ºìíº ºã÷, ñóðëàãààð òààðóóõàí ñóðàëöàã÷ õóãàöààíû ñ¿¿ëýýð ã¿éöýòãýæ áàéâàë óã áàãøèéí óð ÷àäâàð áîëîìæèéí áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ýíý ¿åä òàðõàëòûí íÿãòûí ãðàôèê òýãø õýìòýé áàéíà. Äóíäàæ êâàäðàò õàçàéëòûí õýìæýý íü îþóòíû áèå äààõ àæëûí òºëâèéã õàðóóëíà. Ýíý íîðìàëü òàðõàëòòàé äàâõöäàã. Ìàòåìàòèêèéí õè÷ýýëèéí ÎÁÄÀ-ä çàðöóóëñàí õóãàöààíààñ îþóòíû øàëãàëòûí ä¿í õýðõýí õàìààð÷ áàéãàà õàìààðëûã ðåãðåññèéí øóãàìàí òýãøèòãýë çîõèîæ ¿çüå.

114

S (t ) = 34 + 0.47t n

∑ (t ⋅ s ) − n ⋅ t ⋅ s(t ) i

i =1

n ⋅ σ t2

= 0.47

Äýýðõ ðåãðåññèéí òýãøèòãýëýýñ Â>0 áàéâàë ÎÁÄÀ-ä çàðöóóëñàí õóãàöàà øàëãàëòûí ä¿íòýé õýðõýí õàìàðàëòàé áàéãààã õàðóóëæ áàéíà ãýñýí ¿ã. Áèå äààõ àæèëä çàðöóóëñàí t áà øàëãàëòûí ä¿í õî¸ðûí êîððåëÿöûí êîýôôèöèåíòèéã Ñòüþäåíòèéí t øèíæ¿¿ðýýð

rt , s ⋅ n − 2 1 − r 2t ,s

= 12.5

f = n - 2 ¿åä òàáëèöûí óòãûã æèøèæ ä¿ãíýëò ãàðãàëàà. òàáëèöûí óòãààñ èõ áàéíà ãýäýã íü ðåãðåññèéí òýãøèòãýëèéí ¿íýí áîäèòîéã èëýðõèéëæ áàéíà. Ä¿ãíýõýä: 1. ÎÁÄÀ-ä çàðöóóëñàí õóãàöàà íü îþóòíû ñóðëàãûí àìæèëòàíä õýðõýí íºëººëºõ íºëººëëèéã àâ÷ ¿çëýý. 2. Ñàíàë àñóóëãààð ÎÁÄÀ-ä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñèéã ãàðãàëàà. 3. ÎÁÄÀ-í ã¿éöýòãýõ õóãàöàà ñóðëàãûí àìæèëòàíä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëèéí ðåãðåññèéí òýãøèòãýëèéã ãàðãàëàà. ªºðººð õýëáýë äýýðõ ãóðâàí ¿éë àæèëëàãààíû çºâ õîñëîëûã áèä á¿ðä¿¿ëýí ÎÁÄÀ-ã óäèðäâàë çîõèíî ãýæ áèä ¿çýæ áàéíà. 115

Ä¿ãíýëò Èðýýä¿éí áîëîâñîí õ¿÷èí íü ìýðãýæëèéí õóâüä áîëîâñðîõîîñ ãàäíà áèå äààí àæèëëàæ àìüäðàõ, àëèâàà àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ, ººðèéãºº õºãæ¿¿ëýõ, õèéõ áà õèéñýí àæèëäàà ä¿í øèíæèëãýý õèéõ ñóäàëãààòàé áàéæ õ¿ì¿¿ñòýé õàðüöàõ àðãà óõààíä ñóðàëöàí òºëºâøèõ þì. • Òàíõèì äàõü õè÷ýýëèéí ÿâöàä îëæ àâñàí ìýäëýãèéã áàòàòãàí ã¿íçãèéð¿¿ëýí îéëãîõ, ýçýìøýýã¿é ç¿éëýý òîäðóóëàí á¿ðýí ã¿éöýä ººðèéí áîëãîõ • Àâüÿàñ ÷àäâàðàà õºãæ¿¿ëýõ, áèå äààí ñýòãýí áîäîõ • Áèå äààí ñóðàõ àðãà áàðèë ýçýìøèæ, á¿òýýë ãàðãàõ, ñóäàëãàà õèéæ ñóðàõ • Àæëàà òºëºâëºõ, îíîâ÷òîé øèéäâýð ãàðãàõ, çºâ ä¿ãíýëò ãàðãàõ ÷àäâàðòàé áîëîõ • Áóñàäòàé õàìòðàí àæèëëàõ, àñóóäàëä õàðèóöëàãàòàé, çîðèëãîòîé õàíäàõ çýðýã àðãà ÷àäâàð äàäàëòàé áîëîõ þì. • Áàêàëàâðûí ñóðãàëòûí õè÷ýýë ñîíãîëòûã öýãöëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ñóðãóóëü á¿ðò òîäîðõîé ÷èãëýëèéã íü õàðãàëçàí áàãøèéã õóâààðèëàí ñîíãóóëæ, ýäãýýð áàãø íàðûã òóõàéí ìýðãýæëèéí ìàòåìàòèê õýðýãëýýòýé òàíèëöóóëæ óëìààð ìýðãýæëèéí áàãø íàðòàé íü õàìòàð÷ ñóäàëãàà ÿâóóëàõ ÷àäâàðòàé áîëãîõîä ÷èãëýñýí àðãà õýìæýý àâàõ • Ìàãèñòð, äîêòîðûí ñóðãàëòàíä øèíý õè÷ýýë¿¿äèéã íýìýõ, 2-3 áàãøèéã ìýðãýæèë á¿ðýýð äàãíóóëæ, òýäãýýðò õýðýãëýãäýõ ìàòåìàòèê àïïàðàò ýçýìø¿¿ëñíèé ä¿íä ýäãýýð õè÷ýýë¿¿äèéí èíæåíåðèéí õýðýãëýýíä òîõèðñîí õÿëáàðøóóëñàí å-ôàéëûã á¿ðä¿¿ëýõ 116

• Ìýðãýæëèéí ïðîôåññîðûí áàã áà Ìàòåìàòèêèéí ìýðãýæëèéí áàãóóäûí õàìòàðñàí õóðàë, ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëàõ, õàìòàð÷ áàêàëàâð, ìàãèñòð, äîêòîðûí äèïëîìûí àæèë óäèðäàõ, ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæèë õèéõ • Èíæåíåðèéí ìýðãýæëèéí áàãø íàðûí ìàòåìàòèêèéí ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõ ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ • Ìàtlab, Ìàtcad, Maple çýðýã ìàòåìàòèêèéí õýðýãëýýíèé ïðîãðàììóóäûí ñóðãàëòàíä èíæåíåðèéí ìýðãýæëèéí áàãø íàðûã õàìðóóëàõ • Ìàãèñòð, äîêòîðûí ñóðãàëòàíä ýëåêòðîí ñóðãàëòûí àðãûã õýðýãëýõ áîëîëöîîòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà.

117

ÎÞÓÒÍÛ ÁÈ×ÈÕ ÓÐ ×ÀÄÂÀÐÛÃ ÁÈÅ ÄÀÀËÒÛÍ ÀÆËÀÀÐ ÑÀÉÆÐÓÓËÀÕ ÍÜ ØÓÒÈÑ. ÍÒÑ-èéí Ò¿¿õ - Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ïðîôåññîðûí áàãèéí Äýä ïðîô. Ä.Ñýðäàðàì (Ph.D, äýä ïðîô.) E-mail: serdaram@hanmail.net web site: http://serdaram.origo.mn/

Õ¿í áè÷èæ ñóðàõààñàà ºìíº óíøèæ ñóðàõ óó? Óíøèæ ñóðàõààñàà ºìíº áîäîæ ñóðäàã óó? Ýíý íü ÿìàð äàðààëëààð áàéõ âý? ãýäýã íü ÷óõàë áèø õ¿í áîëîâñðîë ýçýìøèõ ÿâöäàà ººðèéí óíøèæ, áè÷èõ ÷àäâàðàà á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýãýýð õºãæ¿¿ëæ áàéãàà íü ÷óõàë áàéäàã. Èõ ñóðãóóëüä îþóòíóóä óíøèæ ñóäëàõààñ ãàäíà áè÷èõ ÷àäâàðàà õºãæ¿¿ëýõ íü õàìãèéí ÷óõëààð òàâèãääàã. Ñàéí îþóòàí ãýæ ÿìàð îþóòàíã õýëýõ âý? Øèíæëýõ óõààíû ìýäëýã ìýäýýëýëä á¿òýýë÷ýýð õàíäàæ ÷àääàã, ººðèéí ¿çýë áîäëîî çºâ èëýðõèéëäýã, Ìýäýýëëèéã á¿òýýë÷ýýð óíøèæ, ìýäñýí ç¿éëýý òîäîðõîé, öýãöòýé áè÷èæ ÷àääàã îþóòíûã ñàéí îþóòàí ãýæ òîäîðõîéëæýý7. Ìàíàé óëñûí á¿õ øàòíû áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãà ñàéí ñóðàëöàã÷èéã áèø “ñàéí ìýðãýæèëòýí”-ã áýëòãýäýã ñòàíäàðòààð ñóðãàëòàà ÿâóóëäàã îð÷èí ¿åèéí øààðäëàãàä çàðèì òàëààðàà õîöðîãäñîí áàéíà. Õºãæèë äýâøèë õîöðîãäëûã çàðëàäàã ÷ áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãà ýíý õîöðîãäëûí ýãíýýíä áóñ ÿìàãò ººðèéãºº øèíý÷èëæ òýðã¿¿í ýãíýýíä íü ÿâæ áàéõ ó÷èðäàã. Õ¿í òºðºëõòíèé 3 äàõü òîì àãóó íýýëò Ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéí õºãæèë, Èíòåðíåò õºãæñíººð áîëîâñðîëûí ñàëáàðò òºñººëøã¿é øèíý÷ëýë, ººð÷ëºëòèéã àâ÷èðñàí. Èíòåðíåòèéí ñ¿ëæýý 20 õ¿ðýõã¿é æèëèéí äîòîð äýëõèéí õ¿í òºðºëõòíèéã çîõèîìîë îð÷èíä õîëáîñíîîð Ñî¸ë Èðãýíøëèéí öîî øèíý õýâ ìàÿã á¿òýýãäýæ Áîëîâñðîëûí õºãæèë ¿íäñýýðýý 7

118

“Óíøóóëæ áè÷¿¿ëæ Á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýã õºãæ¿¿ëýõ íü” îëîí óëñûí ñóðãàíû òºñºë. Ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà. ÓÁ õîò

ººð÷ëºãäºâ. Èíòåðíåò õàðèëöàà, Êèáåð åðòºíö, Îëîí íèéòèéí ñ¿ëæýý çýðýã øèíý òåõíîëîãèóä á¿ãä íèéòèéí ÁÈ×ËÝÃ-èéã òàòàí îðóóëñàí êîììóíèòè äýýð òóëãóóðëàæ áàéíà. Øèíý ¿åèéí òåõíèê òåõíîëîãè, èíòåðíåò íü õ¿íèéã á¿ðýí ýçýìäýæ, õàðèëöààã íü çîõèöóóëàõ áîëîìæèéã ººðòºº àâñàí åðòºíö áîëñîí ó÷ðààñ õ¿í òºðºëõòºí ò¿¿íä õºòëºãäºæ, ò¿¿íèé áèé áîëãîñîí øèíý ¸ñ ç¿éä çîõèöîõ áîëñíîî îéëãîõîîñ ººð àðãàã¿é áîëæýý. Ýíý îð÷èíä ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéí õýë, áè÷ëýãèéí õºãæèë õàìãèéí õóðäàí õºãæèæ áàéíà. Ýíý øèíý îð÷èíä äàñàí çîõèöîõ, õýðýãòýé ìýäýýëëýý õàéæ óíøèõ, á¿òýýë÷ýýð ººðèéãºº çºâ èëýðõèéëýí áè÷èõ ÷àäâàðóóäûã Áîëîâñðîëûí ñàëáàð ñóðãàëòûí õºòºëáºðòºº îðóóëàõ øààðäëàãà ãàð÷ èðëýý. Õýðýâ áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóä ñóðãàëòûí õýëáýðýýðýý çàëóó ¿åýñ õîöðîãäîîä áàéâàë ìàíàé çàëóó ¿å Êèáåð îð÷èíãèéí çºâõºí õýðýãëýã÷, ýñâýë ñºðºã ç¿éë¿¿äèéíõ íü çîëèîñ áîëîõ àþóë õ¿ëýýæ áàéíà. Áè÷ëýã ãýäýã áîë ººðèéãºº èëýðõèéëýõ õàðèóöëàãà, áóñäàä íºëººëºõ çýâñýã ãýäãèéã Êèáåð îðîí çàé ýíý õóãàöààíä òîä õàðóóëæ ÷àäæýý. Íýã òàëààñ îþóíû ºì÷ºº çàðæ çºâõºí àøèã îëîõûí òºëºº áèçíåñ õèéæ áàéãàà, íºãºº òàëä íü ãàð ãàðààñàà áàðèàä õºãæèõèéã óðèàëæ îþóíû ºì÷ºº ¿íýã¿é òàðààæ áàéãàà, ýñâýë ç¿ãýýð ë ýíý 2 á¿ëãèéã àëü àëèíûã íü ¿ã¿éñãýñýí õ¿ì¿¿ñ çýðýã ñîíèðõîëûí á¿ëýãëýë¿¿äèéí óóëçâàð íü Êèáåð îðîí çàéä îëîí íèéòèéí õàðèëöààã8 á¿òýýæýý. Ýíý îð÷èí õ¿í ìýäýýëýë õàéõ ÷àäâàð, áè÷èõ ÷àäâàðààðàà ºðñºëäºæ áàéíà. Ñóðãóóëèéí á¿õ øàòàíä õ¿í áè÷èæ ñóðäàã óó? Áè÷èæ ñóðàõ ÷àäâàðûã ÿìàð ñòàíäàðòààð òîãòîîäîã âý? Á¿õ øàòíû ñóðãóóëü ñóðàëöàã÷äûãàà áè÷¿¿ëæ ñóðãàæ ÷àäàæ áàéíà óó? Ñàéí ñóðàëöàã÷èéã áè÷¿¿ëæ ñóðãàõàä ñóðãàëòûí ÿìàð 8

Social Networking System - web 2.0, blog, facebook, twitter, portal site, mail list group, forum

119

àðãà, õýðýãëýë ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áàéõ óó? çýðýã àñóóäëóóä ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷äèéí òóëãàìäñàí àñóóäàë ¿ðãýëæ áàéñààð áàéíà. Áàãø íàð õè÷ýýëäýý áàéíãà øèíý÷ëýë õèéæ, îð÷èí ¿åèéí ñòàíäàðòààð ïàòåíòëàæ, ñóðàëöàã÷äûí ñîíèðõëûã òàòàæ áàéâàë äýýðõ òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûã áàãø ñóðàëöàã÷èä õàìòðàí øèéäâýðëýõ îëîí áîëîìæóóä ãàð÷ èðýõ þì. Ýíý áîë ýññå áè÷ëýãèéí õºòºëáºð. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ýññåíèé à÷ õîëáîãäîë ìàø ºíäºð áîëæ áàéíà. Ýññå ìóó áè÷äýã õ¿í õ¿ññýí ñóðãóóëüäàà îðîõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë áîëíî èõ ñóðãóóëèóä, áàéãóóëëàãóóä ºðãºäºë õ¿ëýýí àâàõäàà çààâàë ººðèéíõºº äàâóó òàëûã õàðóóëñàí Ýññå áè÷èõèéã øààðääàã. Ñóðàëöàã÷èéã ÿìàð ÷àäâàðòàé, ÿìàð ñýòãýëãýýòýé, ÿìàð çîðèëãîòîé, ººðèéíõºº þóã äàâóó òàë ãýæ áîääîã çýðýã á¿õ àñóóëòàíä ñóðàëöàã÷èéí áè÷ñýí ýññå ë õàðèóëò ºãíº. Áàðóóíû íîì, ñîíèí ñýòã¿¿ëèéí íèéòëýë¿¿ä, êèáåð îð÷íû áëîã, ïîðòàëóóä á¿ãä ýññåíèé õýëáýðýýð áè÷èãääýã. Áèå äààëòûã îþóòíóóäààð áè÷¿¿ëæ ÷àäàæ áàéíà óó? Èõýíõ áèå äààëòóóä copy&paste áàéäàã òºäèéã¿é çàðèì òîõèîëäîëä íîìíîîñ õýðýãòýé ìýäýýëëýý îëæ óíøèõã¿é èíòåðíåòýýñ õàéæ îëñîí ìýäýýëýëäýý ä¿í øèíæèëãýý õèéëã¿é, øóóä õóóëàí áè÷èæ áèå äààëòûí äààëãàâðàà õèéõ ýëáýã áîëæýý. Ìîíãîë õýë íü èíòåðíåò îð÷íû õýë áîëæ “íóòàãøèõ” ¿éë ÿâö óäààí, ìîíãîë äýýðõ ìýäýýëýë õîìñ, âåá¿¿ä äýýðõ ìýäýýëýë îëîí äàõèí äàìæèí õóóëàãäñàí ìýäýýëýë áàéäàã çýðãýýñ áîëæ áè÷èõ áèå äààëòóóä íü ñóðàëöàã÷äûí ìýäëýãèéã øàëãàõ øèëäýã àðãà áîëæ ÷àäàõã¿é ë áàéíà. Îëîí óëñûí æèøèã áîëñîí èõ ñóðãóóëèóä îþóòíû ìýäëýã, áè÷èõ ÷àäâàðûã èëòãýë (report), Ýññå áè÷ëýãýýð øàëãàäàã, ýññå áè÷ëýãèéí îëîí æèëèéí óëàìæëàë, ñóðãàëòûí àðãàòàé áàéæýý. Áàêàëàâðò ñóðàëöàæ áóé îþóòàí íü èëòãýë, ýññå áè÷èõ íàðèéí áºãººä õàòóó ñòàíäàðòûã ñóð÷, òîãòñîí 120

ä¿ãí¿¿ëýõ æóðìààð ìýäëýãýý ä¿ãí¿¿ëäýã áàéíà. Îþóòàí ýññå áè÷èæ ñóðàõûí òóëä íîì, ñóðàõ áè÷èã äýýð àæèëëàæ ñóðàõ õýðýãòýé áîëíî. Ìºí èøëýëèéã ÿàæ õýðýãëýõ, Ìýäýýëýë ÿàæ öóãëóóëàõ, Ìýäýýëëèéí áîëîâñðóóëàëò, Ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé ìîäóëü, çàãâàð÷ëàë õýðõýí ãàðãàõ çýðãýýñ ñóðàëöäàã. Õàðèí ìàíàé áîëîâñðîëûí ñèñòåì äýõ “ÁÈ×ËÝÃ” íü íèéãýì, óëñ òºðºº äàãààä áººí õóëãàéí ñ¿ëæýý áîëæýý. Ãåðìàíä ñóðãóóëü òºãññºí Îòãî÷óëóó àíäûí (Öàõèì ªðòºº ñ¿ëæýý) îëîí íèéòëýë Ìîíãîëä õýðõýí òàðõñaíûã Öàõèì ñ¿ëæýýãýýð õýëýëöýí ÿðèëöàæ áàéíà. www.tsahimurtuu.mn // Sayahnii neg oedor huuchnaar ih delguur orood nom sonirhood yavj baital Bankny tuhai yeronhii oilgolt gesen 6000 tugrugiin unetei nom taarav. Avaad guilgej harj baital “Moengo” gesen bueleg ni jigteihen tanil sanagdaad. Dahiad unshtal oo hoorhii manai ZEZ Clubyn web deer baisan oeguullegees tasdaad ueg ueseg zoeruulelgui huulaad bichchihej. Tegeed yamar ch ishlel zaagaagggui. Moen ashiglasan material dotor ni yu ch alga. Bichsen zaluu ni hudaldaa hoegjliin bankind ajillaj baigaad garsan odoo UB hotyn tomoohon duurgiin seter, myandagtai bas neg darga bololtoi yum. Zaluu hun gehed surhii l devshssen baih aj. Uls ornoo gej bodood nom ene ter hevluuldeg ni saihan l yum. Gehdee ulaim tsaim hulgai hiideg ni yaj baigaa yum bol doo za tegeed hulgaid oertson heseg eheeree end bii:http://www.asuult. net/zez/modules.php?name=News&file=article&sid=77 Daraa ni ug nomyg scan-dej baigaad hulgailsan hesgiig ni taniltsuulj boloh yum Yer ni ingej hulgai hiih ni Mongold odoo ene engiin uzegdel bolson yum boluu.// Îòãî÷óëóó.

//duugui unguruhiin orond uur luu ni utasdaj lavlaval yamar hariu uguh ni sonirholtoi baina. Yadaj tsaashid tegj bolohgui yum baina gej oilgoj avag dee....//Ä.Ñàéíáàÿð (ÀÍÓ-ààñ) 121

//Hi all, Za iimerhuu yuman deer zarga meduulsen ni deer. Otgochuluu and end baisan hun medej baigaa. Herew ishlel tataagui l bol end shuud shuuhed duudagdaad yamar ch nairaa helee baihgui olon tumnii shiwshig bolgono. Harin ch neg serioz huleen awna daa. Hunii diplomyn ajil deer gehed end ishlel tatsan hesgees busad hesgiig ni bi uuruu tsever hiisen. Es buguus hariutslagyg ni bi huleene gej heden udaa garyn useg zuruuldag bilee. Bi l law 3 zurj baisan. Ih deed surguulid ni ch eniig anhaarch uriig ni zuw tarih heregtei baigaam daa.//Ñ.Áàäðàë (Ãåðìàíààñ) //za ene ch odoo garsaar l baigaa ed, ug ni sain temtsej “ujig evchin” bolokhoos ni emne zogsooj avakh estoi zuil baigaa yum. bi ch bas neg eeriin bichij web huudsandaa tavisan jijig eguullee Mongold “hulgaid aldaad” ezniig ni olj chikhdej avaad sonintoi zarga hiij suugaa, zohih esoor uuchlal guij sonindoo tavikhgui bol shuuhed nehemjlel gargakh l bolokh bolov uu. eeriin turshlagaas huvaaltsval neg iimmerkhuu baih shiv dee... //Ã.Ãàíçîðèã (ÀÍÓ-ààñ) //Er ni iimerhuu yumyg barimttai bol tavidag, olond hurgedeg suvag, bulan neechihvel yaasan yum? Barimttai l yum bol iimerhuu zuiltei temtsethed demjleg boloh ni bidnii huvid yaaj ch baisan ur duntei, uls orond heregeti zuil bolno. Ergelzeh, aih zuilgui. Sonirhdog, uzdeg, tsash medeeldeg heseg ch bii boloh baih.. ene talaar sanaachlaga gargaval yaah ve? Mgl-d odoogoor sudalgaany ajil yaaj hiideg, yaaj isheldeg, ug usgee yaaj daraaluuladag,fontoo yaaj songodog geh met dor hayaj oyutnuudad diplomoo yaaj bichih talaar oligtoi zuvlodog bagsh, surgagch ch hovor (barag bhgui) bna. Eronhiidoo 1980-aad onyhooroo...Getel internet hugjson ene ued yag 1980-aad ony arga barilaar yuu yum bichiheer shuud ichihee ch medehgui huulaad bgaa yum... Sudalgaa hiih, sudalgaany ajlyg bichih mgl arga barilyg ers shinechleh heregtei 122

bgaa yum. Uuniig hiihed, haramsaltai ni, unendee odoogiin professor, basgsh nar yuu ch hiij chadahgui, chadvargui, uursdoo ch medehgui bna // Á.Íàéäëàà. Áèä èéì “õóëãàé÷ íàðûã” 10 æèëèéí ñóðãóóëèàñ ýõëýýä Èõ ñóðãóóëèéí ýõíèé óëèðëààñ ë Ðåôåðàò, Áèå äààëò, Íýìýëò äààëãàâàð ãýäãýýð áýëòãýäýã. ¯¿íèé ¿ð ä¿í íü îþóòàíä ä¿í, Ñóðãàëòûí àëáà, Áàãø íàðò íîîðîã öààñ áîëæ ¿ëääýã. Ðåôåðàò, Áèå äààëò “õèéæ ñóðñàí” îþóòíóóä 4 æèë ñàíàà çîâîëã¿é áýëýí ìàòåðèàë õóóëæ, “copy”-äîæ äèïëîìîî áè÷èõ íü îéëãîìæòîé. Èõ ñóðãóóëüä ñóðàëöàõ õóãàöààíäàà äýýä áîëîâñðîë ýçýìøèõèéí õàìò çºâººð óíøèæ, áè÷èõ ÷àäâàðûã ýçýìøèõ íü ÷óõàë. Áè÷èõ àæèë íü ñóðàëöàã÷èä îëîí ÷àäâàðûã îëãîäîã. Ýñýý áè÷èõýä øààðäëàãàòàé ÷àäâàðóóä: • • • • • •

Ñýòãýõ ÷àäâàð Óíøèõ ÷àäâàð Áè÷èõ ÷àäâàð Õàìòðàí àæèëëàõ ßðèõ ÷àäâàð Ñîíñîõ ÷àäâàð çýðãèéã õºãæ¿¿ëäýã. Áè÷èõ àæèë íü ýíý îëîí ÷àäâàðûã øààðääàã ó÷èð ñóðàëöàã÷èéí ìýäëýãèéã øàëãàõ õàìãèéí ÷óõàë àðãà áîëäîã áàéíà.

Áè÷ëýã ãýäýã áîë ººðèéãºº èëýðõèéëýõ õàðèóöëàãà, áóñäàä íºëººëºõ çýâñýã ãýäãèéã îð÷èí ¿åèéí êèáåð îðîí çàé òîä õàðóóëæ áàéíà. ªíººäºð ñàéí áëîã áè÷äýã ãýðèéí ýçýãòýé áèçíåñ íü àìæèëòòàé ÿâàà ìåíåæåðýýñ èë¿¿ áàÿëàã õóðèìòëóóëæ, ººðèéí ñîíèðõîë òàòñàí blog, twitter áè÷ëýãýýðýý ººðèéí óëñ îðîí òºäèéã¿é äýëõèé íèéòýä òàíèãäàæ õ¿ðýýëëýý õýäýí ñàÿ äàõèí ºñãºõ áîëîìæóóä áàéäàã. Êèáåð åðòºíö õºãæèõ òóñàì áè÷ëýã óëàì òîâ÷, òîäîðõîé, ýíãèéí áîëæ ìýäýýëëèéã áàãöëàõ áîëñîí áàéíà. ªºðèéí ãýñýí áè÷ëýãèéí õýëáýð, îéëãîëöîõ õ¿ðýýëýë, 123

¿ãèéí òîâ÷ëîë, ¸ãòëîëóóä ÷ øèíýýð áèé áîëæ áàéíà. Ýíý íü óëàìæëàëò ñýòãýëãýýíèé ¿¿äíýýñ îëîí ç¿éëèéí ø¿¿ìæëýëèéã äàãóóëäàã áîëîâ÷ áè÷èæ, óíøèõàä øààðäëàãàòàé äýýðõ ÷àäâàðóóä ñóðàëöàã÷äàä óðüäûí àäèë øààðäëàãàòàé õýâýýðýý áàéíà. ªºðººð õýëáýë Áè÷ëýãèéí õýëáýð òåõíèê òåõíîëîãèéí õºãæèëòýé õàìò õºãæèæ áàéíà ãýäãèéã áèä õ¿ëýýí çºâøººðºõ áîëæýý. Á¿õ áè÷ëýãèéã 4 õýñýãò õóâààäàã. 1. Åðäèéí áè÷ëýã. 2. Àëáàí áè÷ëýã. 3. Óòãà çîõèîëûí áè÷ëýã. 4. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áè÷ëýã. Ýä á¿ãäýýðýý òóñ òóñäàà òºðºë õýëáýð¿¿ä, áè÷ëýãèéí ñòàíäàðòòàé áàéäàã áîëîâ÷ áè÷èã÷ýýñ äýýðõ 6 ÷àäâàðûã øààðääàã. Èõ, äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ áàéãàà îþóòíóóä îíîëîîð îëæ àâñàí ìýäëýã, òóðøëàãàà Article, Report, Review paper ãýñýí áè÷ëýã¿¿äýýð èëýðõèéëäýã. Îþóòíóóä õè÷ýýëèéí òóõàéí ñýäâ¿¿äèéí õ¿ðýýíä ººðèéí òóðøëàãà äýýð ¿íäýñëýí áè÷èõèéã ÐÅÏÎÐÒ áè÷ëýã íü ýññå áè÷ëýãèéí ¿íäñýí çàð÷ìààð áè÷èãääýã. Ðåïîðò íü íîìûí òîâ÷ëîë, ýðäýì øèíæèëãýýíèé èëòãýëèéí, ñýäâèéí áîëîí äàäëàãûí òàéëàíãèéí, øàëãàëòûí ãýýä îëîí òºðëººð á¿õ õè÷ýýë¿¿äýä ºðãºí õýðýãëýãääýã áàéíà. Èõ ñóðãóóëèéí åðºíõèé ýðäìèéí áîëîí ìýðãýæëèéí ñóóðü õè÷ýýë¿¿äýä ðåïîðò áè÷ëýãèéã áèå äààëòûí àæëûã øàëãàõàä ºðãºí õýðýãëýõ áîëîìæòîé. Èõ äýýä ñóðãóóëèéí åðºíõèé ýðäìèéí áîëîí ìýðãýæëèéí ñóóð õè÷ýýëèéí àãóóëãà, õºòºëáºð¿¿ä íü îþóòíû áèå äààõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõàä ýíãèéí, ìýäëýãýý øàëãóóëàõàä òºõºì áàéõ øààðäëàãàòàé. ¯¿íä òóõàéí ìýðãýæëèéí îíöëîã, õè÷ýýëèéí àãóóëãà, áàãòààìæ çýðýã ç¿éëñ íºëººëæ áàéõ áîëîâ÷ ñóðàëöàã÷äûí á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý, áè÷èõ óð ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí íýã ñòàíäàðòûíõ áàéõ ¸ñòîé. Ìàòåìàòèê, Ôèçèê, Èíæåíåðèéí çóðàã ç¿é, Îíîëûí ìåõàíèêûí õè÷ýýëèéí áèå äààëòààð ÷ îþóòíóóä ýññå áè÷èæ áîëîõ ñýòãýëãýýã áàãø, ñóäëàà÷èä 124

ñóðàëöàã÷äàä òºëºâø¿¿ëýõ õýðýãòýé. ªºðººð õýëáýë áàãø íàðûí á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý ñóðàëöàã÷äûã áàéëäàí äàãóóëæ çºâ ñýòãýëãýýòýé îþóòíóóäûã òºëºâø¿¿ëæ ÷àäíà. Ñóðàëöàã÷èéí áè÷èõ ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõýä Áèå äààëûã äàðààõ áàéäëààð õèéëãýæ áîëíî. Õè÷ýýëèéí òóõàéí ñýäýâòýé õîëáîîòîé ìýäýýëýëä õàéëò õèéí ä¿í øèíæèëãýý õèéñíèé äàðàà òýìäýãëýë õºòëºõ - BLOG õºòë¿¿ëýí, êîììåíò ñýòãýãäë¿¿äýýð ä¿ãíýõ Óëèðëûí õè÷ýýëèéí ñýäâýýð ä¿ãíýëò Ýññå áè÷¿¿ëýõ Òîäîðõîé ñýäâèéí õ¿ðýýíä íýã çîðèëòûã øèéäâýðëýõ ÌÀÐÀÔÎÍ ÁÈ×ËÝÃÈÉÍ àðãà - twitter, mail listing, Forum áè÷ëýãèéã ýíä àøèãëàæ áîëíî. Ìàòåìàòèê, ÎÌ, ÝÇÎ, Ìåíåæìåíòèéí òºðëèéí á¿õ õè÷ýýë¿¿äèéí áèå äààëòàíä ýíý àðãà èõ òîõèðîìæòîé. Îëîí áîëîìæèéã áàãø, ñóðàëöàã÷äàä îëãîíî. Òîäîðõîé çîðèëãîä íèéö¿¿ëýí á¿ä¿¿â÷, ñõåì, äèàãðàì çîõèîõ Ñóäàëñàí ñýäâýýð ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãºõ Òóõàéëñàí ñýäâýýð õàìòàðñàí òåñò áîëîí ñîðèë çîõèîõ çýðýã îëîí àðãààð áèå äààëò õèéæ ñóðàëöàã÷äûí áè÷èõ ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëæ áîëíî. Äýýðõ àðãààð ØÓÒÈÑ-ä SS102 - “Ìîíãîëûí ò¿¿õ” 3 êðåäèò õè÷ýýë ñóäàëæ áàéãàà îþóòíóóäûí áè÷èõ ÷àäâàðûã áèå äààëòûí àæëààð àìæèëòòàé äýýøë¿¿ëæ áàéíà. Ýíý õè÷ýýëèéí áèå äààëò on line õýëáýðýýð ÿâàãäààä íèëýýäã¿é õóãàöààã ¿çëýý. Öààøäàà on line õýëáýðèéã óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëæ îð÷èí ¿åèéí îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí ñ¿ëæýý õýëáýðýýð ýíý õè÷ýýëèéã ºðãºæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëëîî. Ìýäýýëýë áîë áàÿëàã ãýäãèéã Networking Communication áóþó SNS 125

âåáèéí øèíý øèéäë¿¿ä á¿ðýí íîòîëæ áàéíà. Òèéìýýñ ýíý õè÷ýýëýýðýý äàìæóóëàí “Ìîíãîëûí ò¿¿õ” õè÷ýýëèéí õàìãèéí òîì SNS Community ¿¿ñãýæ ÷àäâàë ØÓÒÈÑ-ä Èíæåíåð, Òåõíèê Òåõíîëîãèéí ìýðãýæëýýð ñóðàëöàæ áàéãàà îþóòíóóäûã õ¿ì¿¿íëýãèéí òºðëèéí õè÷ýýë¿¿äèéã ìýðãýæëèéí áàãø íàðààñàà èë¿¿ îéëãîõ õ¿ì¿¿ñ áýëòãýæ áîëîõîûã 6 æèëèéí òóðø õóðèìëàãäñàí âèðòóàëü îð÷íû áè÷ëýã¿¿ä õàðóóëæ áàéíà. Ýññå áè÷¿¿ëýõ áèå äààëòûí àæëûã ñóðàëöàã÷ íàðò äààëãàâàð áîëãîí ºãñíººð âèðòóàëü îð÷èíä îþóòíû áè÷èõ ÷àäâàðûã äàðààõ áàéäëààð õºãæ¿¿ëæ áàéíà: 1. Ýññå áè÷¿¿ëæ Áëîã õºòë¿¿ëýõ. Òºðºëæñºí ìýäýýëëýýð öóãëóóëãà õèéõ, ººðñäèéí ñîíèðõëûí äàãóó Áëîã õºòëºõ íü çàëóó÷óóäûí äóíä ýëáýã áîëæ áàéíà. Ãýõäýý ¿¿íèéã çºâõºí õîááè ñîíèðõëîîð áèø ìýðãýæëèéí õè÷ýýë, ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé áèå äààëòûí äààëãàâàð ºã÷ ã¿éöýòãýëèéã øàëãàõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé ñàíàãäñàí. Òóõàéëáàë ÁÍÑÓ-ä îþóòàí çàëóóñûí ìýäýýëýë, õè÷ýýëèéí ôàéë, ñóäàëãààíû àæëûí ìýäýýëýë ñîëèëöäîã 100.000 ãàðóé áëîã, ïîðòàë ñàéò áàéíà ãýñýí ñóäàëãàà ãàðñàí áàéíà9. Áè÷èõ íü õàðèóöëàãà áîëîõûã êèáåð îðîí çàé óëàì áàòàëæ áàéãààã Netizen ãýñýí øèíý äàâõàðãà, twitter, Áëîã÷äûí íèéãýì äýõ íºëººëëººñ õàðæ áîëíî. Êèáåð îð÷èí äàõü Netizen-óóäûí ñàíàë áîäîë Ñîëîíãîñ, ßïîí, Õÿòàä çýðýã ç¿¿í ºìíºä àçèéí óëñ îðíóóäàä èõ íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéãàà áîë ìàíàé óëñàä ÷ èéì òºðëèéí íºëººëºë áèé áîëæ áàéíà. SS102 õè÷ýýëèéí âåáýýð äàìæóóëàí îëîí îþóòíóóä Áëîã áè÷ëýãýýð áèå äààëòàà õèéæ áàéãààãààñ áëîã áè÷ëýãýýðýý àëäàðøñàí öººíã¿é áëîã÷èä ãàð÷ èðæýý. Ýíý õóãàöààíä íèéòäýý 2500 ãàðóé áëîã õóóäàñ íýýãäýæ áèå äààëòûí àæëàà áè÷èõ äàñãàëààð õèéæ ã¿éöýòãýñýí íü òîäîðõîé õýìæýýãýýð ¿ð ä¿íãýý ºãñºí ãýæ áîäîæ áàéíà. 9

126

http://cafe.daum.net/miniimongol?t__nil_cafemy=item

2. Îð÷èí ¿åèéí õàðèëöààã Google-÷ëýãäñýí åðòºíö, ìýäýýëëèéã áèå áèåäýý õóâààëöàõ áóþó share õèéõ ãýæ ñóäëàà÷èä îäîîãîîð ä¿ãíýæ áàéíà. Äýýä áîëîâñðîëûí ñóóðü óõààíû áîëîí ìýðãýæëèéí õè÷ýýë¿¿äèéí ìýäëýã, ìýäýýëë¿¿äèéí äèéëýíõ íü íýýëòòýé õóâèëáàð äýýð òóëãóóðëàñàí áàéäàã. Õàìãèéí ãîë íü ýíý ìýäýýëëèéã õóâààëöàõ, õàìòðàí àøèãëàõ, õàéëò õèéõ ¿éë ÿâöóóä ãîëäóó Networking Communication áóþó SNS õýëáýðò òóëãóóðëàäàã áîëæýý. Ìýäýýëëèéí ñîëèëöîî, ò¿¿íèé ¿íýëãýý, àðèëæààíû õýëáýð ÌÒ õºãæñºí áóñàä îðîíä íàðèéí çîõèöóóëàãääàã áîë ìàíàé óëñàä ýíý íü ýõëýëèéí òºäèé, çàðèì íýã àñóóäàë íü ÿìàð ÷ çîõèöóóëàëòã¿é áàéíà. 3. Áè÷èæ ñóðàõàä îþóíû ºì÷, çîõèîã÷èéí ýðõèéã îíöãîéëîí àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãà ãàð÷ èðäýã. Êèáåð îð÷èíä îþóòàí çàëóóñ ìýäýýëëèéí ¿íý öýíèéã îéëãîäîã, õóâààëöäàã, äàìæóóëäàã, ¿íýëæ ÷àääàã íºõöºë á¿ðýëäýæ ýõýëæ áàéãààã øèíýýð áèé áîëñîí âåá, áëîãóóäààñ õàðæ áîëíî. Õýí âèðòóàëü îð÷èí ìýäýýëëèéã õàìãèéí ò¿ð¿¿íä ãàðãàæ áàéíà òýð íü çîõèîã÷èéí áîëîí áóñàä ýðõèéí äàâóó òàëûã àâ÷ ÷àäàæ áàéíà. Òóõàéëáàë, Wikipedia ìýäýýëýë îðóóëàõ, Ñàí õºìðºãèéã íü áàÿæóóëàõ õýðýãöýý øààðäëàãà ìîíãîë õýëýíä, ìîíãîë÷óóäàä èõ ÷óõàë áàéäàã. ªºðñäèéí áè÷ñýí ñóäàëãààíû àæèë, äèïëîì, òºñëèéã on line-ààð òàâüæ áàòàëãààæóóëàõ, ñîëèëöîõ, õóäàëäàõ ñîíèðõîë çàëóó÷óóäûí êèáåð ñî¸ë õºãæèõèéí õýðýýð íýìýãäýæ õîîñîí õóóëàã÷, àøèãëàã÷äûí õ¿ðýý óëàì õóìèãäàõ áîëíî. Îþóíû ºì÷èéã áàðèìòàëñàí êèáåð îðîí çàéã á¿ðä¿¿ëýõýä ìàíàé óëñàä êîìïüþòåðèéí õýë øèíæëýë, ìýäýýëëèéí ¿íý öýíý, íýýëòòýé ýõ ñóðâàëæ, ¿íäýñíèé ïðîãðàì õàíãàìæ çýðýã äýä á¿òöýýñ ãàäíà áîëîâñðîëûí ñàëáàðò ñóðàëöàã÷äûã áè÷èõ ÷àäâàðò ñóðãàõ íü õàìãèéí ÷óõàë àñóóäàë áàéíà.

127

4. Îëîí íèéòèéí Networking Communication áóþó SNS õýëáýðèéã áîëîâñðîëûí ñàëáàðò çºâ àøèãëàæ ÷àäâàë èõ äýýä ñóðãóóëèóäûí ñóóðü áîëîí ìýðãýæëèéí õè÷ýýë¿¿äèéí øèíý÷ëýë, îð÷èí ¿åèéí õýðýãöýý øààðäëàãàä íèéöñýí ñóðãàëòûí õºòºëáºð ÷óõàë õýðýãöýýòýé áàéíà. Àøèãëàñàí áîëîí äýëãýð¿¿ëæ óíøèõ ìàòåðèàë: 1. Joyce, B. and Showers, B. (1981) Evaluation of Professional Development 2. Soros foundation (1998). Writing Training Programs. Budapest: Berrett-Koehler Publishers, Inc. 3. Äèïëîì áè÷èõ àðãà (¨íñåé Èõ ñóðãóóëèéí áè÷èõ õºòºëáºð Ñîëîíãîñ õýë äýýð). 4. ÀËÁÀÍ ÕÝÐÝÃ ÕªÒËªÕ ÆÓÐÀÌ. Óëààíáààòàð. 2004 îí. Ñî¸ìáî ïðèòèíã 5. 사회과학도를 위한 연구방법론 \íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû ñóäàëãààíû îíîë àðãà ç¿é\ Ñº¿ë. 2004 6. UNESCO 등록 일본과 한국의 전통문화 유산 Ñº¿ë 2008 7. www.serdaram.origo.mn tsahimurtuu.mn

128

www.tanhim.net

www.

ÎÞÓÒÍÛ ÁÈÅ ÄÀÀÕ ×ÀÄÂÀÐÛÃ ÕªÃÆ¯¯ËÝÕÝÄ ÈÐÃÝÍËÝÃ, ÀÆÈË ÕÝÐÝÃ× ×ÀÄÂÀÐÛÍ ¯Ç¯¯ËÝÕ ÍªËªª Í.Òýãøæàðãàë ØÓÒÈÑ. Äàðõàíû òåõíîëîãèéí ñóðãóóëü Å-ìàéë: tegsh_2005@yahoo.com

Õóðààíãóé Óëñ îðíû õºãæèëä øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãè, èííîâàöèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã øèéäâýðëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ, èíæåíåð òåõíèêèéí ÷àäâàðëàã áîëîâñîí õ¿÷íèé ýðýëò õýðýãöýý óðä óðäààñ èë¿¿ ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà ºíºº ¿åä äýýä áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûí ÷àíàð, îþóòíû ºðñºëäºõ õºðâºõ ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ ÿâäàë äýýä áîëîâñðîëûí øèíý÷ëýëèéí íýã òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëæ áàéíà. Ýíý ºã¿¿ëýëä èõ, äýýä ñóðãóóëèéí 1-ð êóðñûí îþóòíû áèå äààõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ àæëûí ÿâö áàéäàë, ò¿¿íä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñèéã ¿íýëæ, öààøèä ñàéæðóóëàõ çàðèì àðãà çàìûí òàëààð òîëèëóóëæ áàéíà. Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Áèå äààæ àæèëëàõ ÷àäâàð, õàðèóöëàãà, õóâèéí çîõèîí áàéãóóëàëò, ñàõèëãà áàò Îðøèë Äýýä áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà áîë ñóðãóóëü, áàãø, îþóòíû á¿òýýë÷, õàìòûí ¿éë ÿâö ìºí. Äýýä ñóðãóóëèéí òàíõèì äàõü ñóðãàëòûí ÷àíàð, ¿ð ä¿í íü äýýðõ õî¸ð ñóáúåêòýä õàìààðàëòàé äàðààõ á¿ëýã õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýýñ õàìààðäàã ãýæ ñóäëàà÷èä ¿çñýí áàéäàã [1, 119]. (1-ð õ¿ñíýãò)

129

1-ð õ¿ñíýãò. Òàíõèì äàõü ñóðãàëòûí ÷àíàð, ¿ð ä¿íä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ Áàãøòàé õîëáîîòîé õ¿÷èí ç¿éëñ

Îþóòàíòàé õîëáîîòîé õ¿÷èí ç¿éëñ

Áàãøèéí çààõ àðãà

Èðýýä¿éí çîðèëãî, òîäîðõîé áàéäàë

çîðèëò

Áàãøèéí äàäëàãà, òóðøëàãà

Îþóòíû ñóðàëöàõ ÷àðìàéëò, èðö

èäýâõè,

Õè÷ýýëèéí àãóóëãà

Ìýðãýæèëäýý áàéäàë

¯ç¿¿ëýí, íîì, ãàðûí àâëàãûí õ¿ðýëöýý

Áèå äààæ àæèëëàõ ÷àäâàð

Õè÷ýýëèéí áýëòãýë

Ñóðàõ àðãà áàðèë, ìýäëýãèéí ò¿âøèí

Îþóòàíòàé àæèëëàõ áàéäàë

Õè÷ýýë äàâòàëò

Õàðèëöààíû ñî¸ë, ¸ñ ç¿é

Íèéãìèéí èäýâõè

Áàãøèéí öàã àøèãëàëò

Îþóòíû õîîðîíäûí õàðèëöàà

Áèå äààëòûí õè÷ýýëèéí ÿâö, óäèðäëàãà

Õóâèéí çîõèîí áàéãóóëàëò

Áàãøèéí õ¿ðýëöýý, õàíãàìæ

Ñàíõ¿¿ãèéí ÷àäâàð

ñîíèðõîëòîé

ñóóðü

Èíæåíåðèéí ºðñºëäºõ ÷àäâàðûí íýã ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ áèå äààñàí ÷àíàð íü îþóòàí ñóðàëöàõ õóãàöààíäàà óëàì õºãæ¿¿ëæ òºãºëäºðæ¿¿ëáýë çîõèõ íýã ÷àäàìæ ìºí. ªíººäºð òºãñºã÷äèéí àæëûí áàéðàíä î÷îîä ãîëîãäîæ áàéãàà ¿ç¿¿ëýëòèéí íýã íü áèå äààæ àæèëëàõ ÷àäâàðûí ò¿âøèí äîîð áàéãààòàé õîëáîîòîé. ªºðººð õýëáýë àëèâàà àñóóäàëä áèå äààæ ¿íýëýëò ºãºõ, øèéäâýð ãàðãàõ, ã¿éöýòãýõ, öºõðºëòã¿é óéãàã¿é îðîëäîõ, õè÷ýýæ ÷àðìàéí ç¿òãýõ, ººðèéí ¿éë àæèëëàãààã îíîâ÷òîé çîõèîí áàéãóóëàõ çýðýã ÷àäàìæóóäûã õàíãàëòã¿é ýçýìøñýíòýé õîëáîîòîé þì.

130

Áèå äààæ àæèëëàõ ÷àäâàð íü áèå õ¿íä áàãà íàñíààñ ñóóðü íü ýõëýí òàâèãäàæ åðºíõèé áîëîâñðîë îëãîõ ÿâöàä àëõàì òóòàìä íü äýñ äàðààòàéãààð òºëºâø¿¿ëæ õºãæ¿¿ëäýã ÷àäâàð, ÷àäàìæ áºãººä èõ, äýýä ñóðãóóëèéí òàíõèìä áîë óëàì òºãºëäºðæ¿¿ëæ, áýðõøýýëèéã òýâ÷ýýð ç¿òãýëýýð óõàìñàðòàéãààð äàâàí òóóëæ ñóðàõ, èíæåíåðèéí á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý òºëºâøèõ¿éí ñóóðü ÷àäàìæ ìºí ãýæ õýëæ áîëíî. Ýíý áîë àæèë õýðýã÷, ¿¿ðýã õàðèóöëàãàà á¿ðýí ä¿¿ðýí óõàìñàðëàñàí, ìýðãýæëèéí õóâüä ÷àäâàðëàã áèå õ¿í òºëºâøèõèéí íýã ÷óõàë ¿íäýñ íü ÿàõ àðãàã¿é ìºí. Èéì ó÷ðààñ ñóðãàëòûí ÿâöàä îþóòíû áèå äààæ àæèëëàõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàë äýýä áîëîâñðîëûí íýã ãîë çîðèëò áîëäîã. Áèå äààñàí ÷àíàð áóþó áèå äààæ àæèëëàõ ÷àäâàð ãýäýã íü áèå äààñàí òºðºë á¿ðèéí àæëûã ã¿éöýòãýõ ÿâöäàà ñóðàëöàã÷ ººðèéí ºìíº àëèâ ¿éëäëèéí çîðèëãî ººðòºº òàâèõ, ººðºº òºëºâëºõ, ò¿¿íèéã áèå÷ëýí ººðºº ã¿éöýòãýæ çîõèîí áàéãóóëàõ, ººðºº õÿíàæ øàëãàõ, ãàðñàí àëäààãàà ¿íýëýõ, ººðºº çàñàæ çàëðóóëàõ ãýõ ìýò áèå äààñàí íèéòëýã àðãà áàðèëóóäàä ñóðàëöàõ çàìààð òºëºâøèæ õºãæäºã, îëîí á¿ðäýë (êîìïîíåíò) õýñã¿¿äýýñ á¿ðääýã áèå õ¿íèé ñîöèàëü-ñýòãýë ç¿éí øèíæ ÷àíàðóóäûí öîãö þì áàéíà. Äýýä ñóðãóóëèéí òàíõèìä îþóòíû áèå äààæ àæèëëàõ ÷àäâàðûã áèå äààñàí àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ ÿâöàä õºãæ¿¿ëäýã. Áèå äààñàí àæèë áîë ìýäëýã, ÷àäâàð, äàäàë, õóâèéí ÷àíàðàà õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð òºðºë á¿ðèéí ¿éëäýë, äààëãàâðûã ñóðàëöàã÷ áàãøèéí øóóä áà øóóä áóñ óäèðäëàãààð áèå÷ëýí ã¿éöýòãýõ ÿâöàä øèéäâýðëýãäýæ áóé ñóðàõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõ õýëáýð þì. ×óõàìäàà áèå äààñàí àæëûí òóñëàìæòàéãààð îþóíû õºäºëìºðèéí ºíäºð ñî¸ëûã òºëºâø¿¿ëýýä çîãñîõã¿é ººðèéãºº çîõèîí áàéãóóëàõ ÷àäâàð, áèå äààñàí ¿éë àæèëëàãààíû õýðýãöýý áèé áîëãîæ, àñóóäëûí ìºí ÷àíàðûã ã¿í ã¿íçãèé ñóäëàæ ýçýìøèõ ýðìýëçýë áèé áîëäîã. 131

“Áèå äààñàí àæèë áîë ñóðãàëòûí íýã àðãà þì” (Ïèäêàñèñòûé Ï.È) [6], “Ñóðàëöàãñäûí áèå äààñàí àæèë áîë áàãøèéí øóóä îðîëöîî, óäèðäëàãàã¿éãýýð ã¿éöýòãýæ áàéãàà ñóðàã÷èéí ãàíöààð÷èëñàí áîëîí õàìòûí ñóðàõ ¿éë àæèëëàãàà þì” [4], “Áèå äààñàí àæèë áîë åðòºíöèéã ººðºº íýýæ òàíèí ìýäýæ ìýäëýã á¿òýýæ, ººðèéãºº áîëîâñðóóëàõ õýëáýð, ñóðàã÷èéí ñóðàõ ¿éë àæèëëàãààíû äýýä õýëáýð ìºí” (È.À.Çèìíÿÿ) ãýæ ýðäýìòýä òýìäýãëýñýí áàéäàã [5]. Ñóðàëöàã÷èéí áèå äààñàí àæèë áîë áàãøèéí äààëãàâðààð, çîðèóäûí òàâüñàí çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä óõàìñàðòàéãààð ýðìýëçýë ñýäýë áèé áîëãîí ñýòãýë ñàíàà, îþóíû áîëîîä áèå áÿëäðûí ¿éëäëèéí ¿ð ä¿íä èäýâõè, õ¿÷ ÷àðìàéëòàà äàé÷èëæ, áàãøèéí øóóä îðîëöîîã¿éãýýð ò¿¿íä òóñãàéëàí çîðèóëñàí öàãò ã¿éöýòãýãäýæ áàéãàà àæèë þì. Îþóòíû áèå äààñàí àæëûí õýëáýðèéã ¿íäñýíä ãóðâàí á¿ëýã õ¿ðýýëýëä õóâààí ¿çäýã. ¯¿íä: 1. Òàíõèìä ÿâàãäàõ áèå äààñàí àæèë (áàãøèéí øóóä óäèðäëàãûí äîð) 2. Òàíõèìààñ ãàäóóð ÿâàãäàõ áèå äààñàí àæèë (áàãøèéí øóóä áóñ óäèðäëàãûí äîð) 3. Ñóðàëöàã÷èéí áèå äààñàí á¿òýýë÷ àæèë Áèå äààñàí àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõàä áàðèìòëàõ ¿íäñýí çàð÷èì: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Öîãöîîð õàíäàõ (á¿õ ¿å øàò, ò¿âøíèé èíòåãðàöè) Áàéíãà òàñðàëòã¿é áàéõ Äýñ äàðààòàé áàéõ Àðãà, õýëáýðèéã çîõèñòîé óÿëäóóëæ õîñëóóëàõ ¨ñ ñóðòàõóóíû áà ìàòåðèàëëàã óðàìøóóëàë õýðýãëýõ Õóâü õ¿íèé á¿òýýë÷ ÷àäàâõè, õóâèéí ÷àíàðûã á¿ðýí ä¿¿ðýí àøèãëàõ 7. Õóâü õ¿íèé äîòîîä ñýòãýë ç¿éí íººöºä òóëãóóðëàõ 8. Ñèñòåìòýé õÿíàëò-äýìæëýã 132

Áèå äààñàí àæèë àìæèëòòàé áàéõ ¿íäñýí òóëãóóð íºõöºë áóþó íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éë: 1. Ñóðàõ çîðèëãîî îþóòàí ººðºº äýýä çýðãýýð óõàìñàðëàñàí, çîðèëò òàâüñàí áàéäàë 2. Áèå äààæ àæèëëàõàä îþóòàí ñýòãýë ç¿éí õóâüä áýëýí áàéäàë 3. Îþóòíû òàíèí ìýäýõ¿éí èäýâõè, ñýäýë ºíäºð áàéõ 4. Ñóóðü ìýäëýãèéí ò¿âøèíã õàíãàëòòàé ýçýìøñýí áàéõ 5. Îþóòíû ñóðàõ àðãà áàðèëûí ò¿âøèí ºíäºð, áèå äààæ àæèëëàõ àðãà, õýëáýðýý ñîíãîõ ÷àäâàðòàé áàéõ 6. Îþóòàí ººðèéí îþóíû õºäºëìºðèéí ¿ð ä¿íãýý áîäèòîé ¿íýëýõ ÷àäâàð 7. Ñóðãàëò-àðãà ç¿éí õýðýãëýãäýõ¿¿íèé õ¿ðòýýìæ ñàéí áàéõ 8. Îþóòàí áèå äààëòûí àæëàà ã¿éöýòãýõ áîëîìæ, òîõèòîé íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõ 9. Áàãøèéí ç¿ãýýñ áèå äààëòûã óäèðäàõ àðãà ç¿éí ìýäëýã, óð ÷àäâàðûí ºíäºð ò¿âøèí 10. Ñóðàëöàã÷èéí ººðèéãºº óäèðäàõ õóâèéí çîõèîí áàéãóóëàëò ºíäºð áàéõ 11. Ñóðãóóëèéí ç¿ãýýñ ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõ áîäëîãî, ìåíåæìåíò Ñóðàëöàã÷èä åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ òºãñººä äàðààõ øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõ. ¯¿íä: •

• •

Ñóðàëöàõóé íü áèå õ¿íèé àìüäðàõ óõààíû íýã ñóóðü ÷àäàìæ, àìüäðàë õºäºëìºðò ººðèéãºº áýëòãýõ ñóóðü ÷àíàð, ººðèéãºº õºãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí àðãà ìºí ãýäãèéã á¿ðýí óõààðñàí áàéõ Ñóðàõ ¿éë àæèëëàãààíä á¿ðýí áýëòãýãäýæ, ñóðàõ õºäºëìºðèéí ñî¸ë ýçýìøñýí áàéõ Õè÷ýýë ñóðãàëòûí ¿éë àæèëàãààã õ¿ëýýí àâàõ ñýòãýë ç¿éí áýëòãýë òºëºâøñºí áàéõ 133

• • •

•

Íîì, ñóðàõ áè÷èãòýé àæèëëàæ, áè÷ãýí ìýäýýëëèéí àãóóëãûã á¿ðýí õ¿ëýýæ àâàõ ÷àäâàðòàé áîëñîí áàéõ Öàãèéã ¿íýëæ, õè÷ýýëèéí õóâààðèéã ìºðäºõ, õè÷ýýëä õîöðîõã¿é îðîëöäîã õýâøèë òîãòñîí áàéõ Ñóðãàëòûí ÿâöàä àíõààðëàà á¿ðýí òºâëºð¿¿ëýõ, áóñäàä ñààä ó÷ðóóëàõã¿é áàéõ, áóñäûã õ¿íäýòãýõ, ººðèéãºº áîäèòîé ¿íýëýõ, ººðèéí ¿éëäëýý õÿíàõ ÷àäâàðûã ýçýìøñýí áàéõ\ Áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõ ñýòãýëèéí òýíõýý, òýñâýð õàòóóæèë, õè÷ýýë ç¿òãýë, óéãàã¿é îðîëäëîãî, ººðèéãºº ýçýìäýõ äàäàë õýâøëèéã ýçýìøñýí áàéõ Ñóðàõ ¿¿ðýã, õàðèóöëàãàà óõàìñàðëàõ ÷àäâàð òºëºâøñºí áàéõ çýðýã ñîöèàëü-ñýòãýë ç¿éí ÷àäàìæóóäûã ñóðàëöàã÷ á¿õýí ººðòºº õºãæ¿¿ëæ òºëºâø¿¿ëñýí áàéõ íü áèå äààñàí ÷àíàðûí õºãæèõ òààòàé õºðñ ñóóðü, õàìãèéí ÷óõàë òàë íü þì. Ýäãýýð íü èõ, äýýä ñóðãóóëüä ýëñýã÷èä ººðòºº òºëºâø¿¿ëæ ýçýìøñýí áàéâàë çîõèõ ÷àäàìæ-÷àäâàðóóä, ýëñýã÷äýä òàâèãäàõ øààðäëàãà ìºí.

Çºâõºí èéì îð÷èí íºõöºëä èõ ñóðãóóëüä ýëñýí îðñîí îþóòíû áèå äààñàí àæèë ¿ð àøèãòàé, á¿òýýë÷ áàéíà. Îþóòíû áèå äààæ àæèëëàõ ÷àäâàð öààøèä óëàì õºãæèõ ñóóðü äýâñãýð áîëæ ÷àäíà. Ñóäàëãààíû ä¿í Ñóäàëãààíä íèéò áàãø, 245 îþóòàí õàìðàãäñàí. Ñóäàëãààã àñóóëãûí àðãààð ÿâóóëæ, àñóóëãûí õóóäñàíä áàãø, îþóòàí ãýñýí 2 ¿íäñýí á¿ëýãò õàìðàãäàõ íèéò 20 õ¿÷èí ç¿éëýýñ çºâõºí îþóòàíä õàìààðàõ 10 õ¿÷èí ç¿éë, îþóòíû ººðèéí äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëèéã ñóäëàí òîäîðõîéëîõ çîðèëãî òàâèëàà. Îþóòíóóä õ¿÷èí ç¿éëñèéí áîäèò áàéäàëä 5 îíîîíû ñèñòåìýýð îíîî ºãºõ ¸ñòîé áàéâ. Àñóóëãûí ä¿íã 2-ð õ¿ñíýãòýä õàðóóëàâ. 134

2-ð õ¿ñíýãò. Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí ¿ð ä¿íä íºëººëºõ äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëñèéã ¿íýëñýí áàéäàë Îþóòàíòàé õîëáîîòîé õ¿÷èí ç¿éëñ

Îþóòíû ººðèéí ¿íýëãýý

Áàãøèéí ¿íýëãýý

Ñóðàõ çîðèëãîî îþóòàí ººðºº äýýä çýðãýýð óõàìñàðëàñàí, çîðèëò òàâüñàí áàéäàë

3,38

3,05

Ñóðàõ õ¿ñýë ýðìýëçýë, ìýðãýæèëäýý ñîíèðõîëòîé áàéäàë

3,95

2,88

Îþóòíû ñóðàëöàõ èäýâõè, ñýäýë ºíäºð áàéãàà ýñýõ

3,22

2,75

Îþóòíû áèå äààæ àæèëëàõ àðãà, õýëáýðýý ñîíãîõ ÷àäâàð

2,98

2,43

Ñóóðü ìýäëýãèéí ò¿âøèí

2,53

2,21

Îþóòíû ýçýìøñýí ñóðàõ àðãà áàðèëûí ò¿âøèí

2,50

2,24

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýë, õóâèéí áýëòãýëèéí õàíãàëò

3,01

3,04

Îþóòàí áèå äààëòûí àæëàà ã¿éöýòãýõ áîëîìæ, òîõèòîé íºõöºë á¿ðä¿¿ëæ õè÷ýýëýý äàâòàæ ÷àääàã áàéäàë

2,79

2,32

Îþóòíû ººðèéí õóâèéí çîõèîí áàéãóóëàëò

2,40

2,12

Õè÷ýýëä îðîëöîõ îðîëöîî (õè÷ýýëèéí èðö, 10 èäýâõè)

3,12

3,00

¯íýëãýýíèé åðºíõèé äóíäàæ

Ñóäàëãààíû äýýðõ ä¿íãýýñ õàðàõàä îþóòíû áèå äààõ ÷àäâàðûí õºãæèëä õàìãèéí èõ íºëººòýé õ¿÷èí ç¿éëñýýñ îþóòíû ñóðàõ àðãà áàðèëûí òºëºâøèë, ºìíºõ øàòíû ìýäëýãèéí ò¿âøèí, õóâèéí çîõèîí áàéãóóëàëò çýðýã õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä ìàíàé îþóòíóóäûí õóâüä õàíãàëòã¿é ò¿âøèíä áàéãàà áºãººä òýäãýýð íü îþóòàí ìóó ñóðàõ øàëòãààí áîëæ, ñóðëàãûí ÷àíàðò ñºðãººð íºëººëäºã þì áàéíà. ¯¿íèéã òîäîðõîé áîëãîõûí òóëä íýã õè÷ýýëýýð æèøýý àâúÿ. 135

Íýãýíò äýýä ñóðãóóëüä ýëñýí îðñíû äàðàà 1-ð êóðñûí îþóòíû õè÷ýýëä õàíäàõ õàíäëàãà, õè÷ýýëèéí îðîëöîî, òàñëàëò, õîæèìäîëò, áàãøààñ ºã÷ áàéãàà áèå äààëòûí àæëûã ã¿éöýòãýæ áàéãàà áàéäàë, ñóðàõ àðãà áàðèëûí ò¿âøèí, õàíãàëòã¿é ñóðàëöñàí øàëòãààíàà 1-ð ñåìåñòðèéí ä¿í ãàðñíû äàðàà îþóòíààð ººðñäººð íü ä¿ãí¿¿ëñýí ¿íýëãýýíèé ä¿íã äîîð õàðóóëàâ. Îþóòíû ººðèéãºº ¿íýëñýí ¿íýëãýý íü áàãø íàðûí ¿íýëãýýòýé íèéöýæ áàéãàà þì. Ó÷èð íü ýíýõ¿¿ ººðèéí ¿íýëãýý áîë óëèðàëûí ä¿í ãàðñàí, ñóðëàãûí áîäèòîé ä¿í äýýð òóëãóóðëàñàí ó÷ðààñ áîäèòîé ¿íýëãýý áîëæ áàéíà. Õàðèí èéì ººðèéí ¿íýëãýýã íàìàð ýëñýæ îðñíû äàðààõàí îþóòíààð ¿íýë¿¿ëñýí áîë èéì ä¿í ãàðàõã¿é áºãººä õèéñâýð áîëäîã. ED101 õè÷ýýëýýð ñóóðü ìýäëýãèéí ò¿âøèíã òîãòîîõ ñîðèëûã 2011-2012 îíû õè÷ýýëèéí æèëä ýëññýí 1-ð àíãèéí 275 îþóòíààñ àâ÷ ä¿ãíýæ ¿çýõýä ÅÁÑ-ä ñóäàëñàí “Çóðàã òºñºë” õè÷ýýëèéí ñóóðü ìýäëýãèéí ò¿âøèí íü äýýä ñóðãóóëüä ¿ðãýëæë¿¿ëýí ñóðàëöàõ, îþóòíû áèå äààñàí àæèëä ñ¿ðõèé ìóóãààð íºëººëæ áàéíà [7]. Àíõ ýëñýí îðñîí îþóòíû îäîîãîîð õè÷ýýë ñóðãàëòûí ïðîöåññò îðîëöîæ áàéãàà áàéäëûã ¿çýõýä òèéì ÷ ýåðýã ä¿ð çóðàã õàðàãäàõã¿é áàéãààã ØÓÒÈÑ-ûí áàãø íàð îéëãîæ áàéãàà áàéõ. ¯¿íèéãýý ÷ îþóòàí ººðñäºº áîäèòîé ¿íýëñýí áàéäàã (1-ð ãðàôèê). Îþóòíû çºâõºí 25,7% íü õè÷ýýë îãò òàñëàõã¿é, õîæèìäîõã¿é á¿ðýí îðîëöäîã áàéíà. 1-ð ãðàôèê

136

2-ð ãðàôèê

Ãýòýë îþóòíû áèå äààæ àæèëëàõ ÷àäâàðûí õºãæèëä òýäíèé ººðñäèéí õè÷ýýëä îðîëöîõ îðîëöîî èõýýõýí íºëººëäºã. Îþóòíû õè÷ýýëä îðîëöîæ áàéãàà áàéäàë, òàñëàëò, õè÷ýýëýýñ õîöðîëòûã ººðñäººð íü ¿íýë¿¿ëýõýä ÷ îþóòíû åðºíõèé èäýâõè, ñóðàõ õºäºëìºðèéí ñî¸ë, ñàõèëãà òààðóó, íàçãàé áàéäàë íèéòëýã õàðàãäàæ áàéíà (1, 2-ð ãðàôèê). Õè÷ýýëä îðîëöîæ áàéãàà îþóòíû ýíý èäýâõèã¿é áàéäàë, õ¿ì¿¿æèë, õóâèéí çîõèîí áàéãóóëàëò èéíõ¿¿ ìóó áàéãàà íü ÅÁÑ-èéí ñóðãàëò-õ¿ì¿¿æëèéí àæëûí ¿ð ä¿í, ÷àíàð òóéëûí õàíãàëòã¿é áàéãààã èëòãýæ áàéíà. Õè÷ýýë åðººñ òàñàëäàãã¿é, õîöîðäîãã¿é, èäýâõòýé ñóðãàæ, çºâ òºëºâø¿¿ëæ, ñóðàõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã íü ñàéí óõàìñàðëóóëæ ÷àääàã îð÷íûã áèé áîëãîæ áàéãàà ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãà ãàäààä îðíóóäàä áîëîîä ìàíàéä ÷ áàéíà ø¿¿ äýý. Ñóðãàëòûí ÿâöàä õè÷ýýë òàñëàõã¿é, õîæèìäîõã¿é èäýâõòýé îðîëöîæ õè÷ýýëèéí àãóóëãûã àëü áîëîõ á¿ðýí ýçýìøäýã áàéõ õàíäëàãà, óõàìñàð òºëºâø¿¿ëæ äàäàë çóðøèë áîëãîõ íü çºâõºí îþóòíû áèå äààõ ÷àäâàðûã ñàéæðóóëààä çîãñîõã¿é, õºäºëìºðèéí ñàõèëãàòàé, õàðèóöëàãàòàé ìýðãýæèëòýé áîëîâñîí õ¿÷èí òºëºâø¿¿ëýõ íýã àðãà çàì áîëäîã. Ýíý óòãààð ¿çâýë îþóòàí õè÷ýýëä á¿ðýí îðîëöîõ ¸ñòîé. Ãýòýë ÅÁÑ-ààñ ýëñýí îðæ áàéãàà ñóðàã÷äûí õè÷ýýëäýý õàíäàõ õàíäëàãûí òºëºâøèë, ñóðàõ àðãà áàðèë, õóâèéí 137

çîõèîí áàéãóóëàëòûí ò¿âøèí ØÓÒÈÑ-èéí ñóðãàëòûí çîõèîí áàéãóóëàëò, ìåíåæìåíòèéí áîäëîãîòîé íèéöýõã¿é áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëíî. 3-ð õ¿ñíýãò Îþóòíû ñóðëàãûí ¿íýëãýý áà õè÷ýýëèéí îðîëöîîíû õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîî õè÷ýýë áàéíãà òàñàëäã 1 2 3 4 5 Á¿ãä

À îíîîòîé Â îíîîòîé Ñ îíîîòîé D îíîîòîé F îíîîòîé

5 5

õààÿà õààÿà èäýâõòýé òàñàëäàã õîöîðäîã îðîëöäîã

2 6 3

2 13 2

3 5 2

Íèéò ¿íýëýãäñýí 3 7 17 13 8 48

Íýãä¿ãýýð êóðñûí 48 îþóòíû 2011-2012 îíû õè÷ýýëèéí æèëèéí íàìðûí óëèðàëûí ¿íýëãýýã íýãòãýæ, ñóðëàãûí ¿íýëãýýíýýñ õàðàõàä ñóðëàãûí àìæèëò áà õè÷ýýëèéí îðîëöîî õî¸ð õîîðîíäîî øóóä õàìààðàëòàé íü õàðàãäàæ áàéíà (3-ð õ¿ñíýãò). Ýíý áîë îéëãîìæòîé ç¿éë. Ãýòýë ØÓÒÈÑ-èéí îäîî ìºðäºæ áàéãàà æóðàì, äóòìàã áîäëîãûí óðøãààð õàðèí ÷ õè÷ýýëä ñóóõã¿é òàñàëæ, õîæèìäîæ äóðààð ÿâæ áîëîõ þì áàéíà ãýñýí îéëãîëò ò¿ãýýìýë õàíäëàãûã áèé áîëãîæ áàéíà. Õºäººíººñ ýëñýí èðñýí îþóòàí òºâ ñóóðèí ãàçðûí á¿õèé ë ìóó íºëººíä “ñóðàëöàæ” (õè÷ýýëýý òàñàëæ, äýìèé ñýëã¿¿öýæ, ïèñèäýæ, áààðäàæ, àðõè óóæ, õàðèóöëàãàã¿é áàéõàä ñóð÷) Èéì íàçãàé áàéäëûã îíîâ÷òîé áîäëîãîîð òàñëàí çîãñîîæ èðãýíëýã ÷àíàð òºëºâø¿¿ëýõýä ñóðãóóëü àíõààðàõã¿é áàéíà. Õàðèí îäîîíîîñ îþóòàíä ºã÷ ýõýëñýí ¿íäýñíèé òýòãýëãèéã ýäèéí çàñãèéí õºø¿¿ðýã áîëãîõ çàìààð õè÷ýýë òàñëàëòûã çîõèöóóëæ, îþóòíû ñóðëàãûí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõýä áàãà ÷ áîëòóãàé íºëººëºõ áîëîìæòîé þì. 138

Áàãøààñ îþóòàíä ºãñºí äààëãàâàð, áèå äààëòûí àæëûã öàãò íü, ÷àíàðòàé ã¿éöýòãýõýýñ èðýýä¿éí ìýðãýæèëòýí, èíæåíåðèéí çàõ çýýëä õºðâºõ ÷àäâàðûí íýã ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ àæèë õýðýã÷ ÷àíàð, ñàõèëãà õàðèóöëàãûí ìýäðýìæ òºëºâøäºã. Áèå äààëòûí àæèë áîë áèå õ¿íèéã õºãæ¿¿ëýõ èéì ÷óõàë õýðýãñýë þì. Ãýòýë ýíý òàëààð ïðîôåññîð áàãø íàðûí õóâüä àíõààðìààð, ã¿íçãèé ñóäàëìààð, îþóòíàà ñóäëààä õýðýãæ¿¿ëìýýð ç¿éë îëîí áàéäàã. ªºðººð õýëáýë ìàíàé ñóðãóóëèéí áîäëîãîä ÷, áàãø íàðûí õàíäëàãàä ÷ îþóòíû áèå äààëòûí àæèë, õè÷ýýë ñóðëàãàä õàíäàõ ãàäààä òàëûí íºëººã àíõààðàõààñ áèø, òýäíèé õºãæëèéí äîòîîä õ¿÷èí ç¿éë áîëîõ ñýòãýë ç¿éí ¿íäýñ, óõààðàë, ¸ñ ñóðòàõóóíû ÷àíàð, àæèë õýðýã÷ ÷àíðóóäûã òºëºâø¿¿ëýõýä áàðàã àíõààðàõã¿é áàéíà. Ãýòýë çàõ çýýë ìààíü ºíººäºð ìýðãýæèëòýí òºãñºã÷äººñ ìýðãýæëèéí áýëòãýëýýñ ãàäíà àæèëäàà õàíäàõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãà ñàõèëãà, õàðèëöàõ ñî¸ë, öàã áàðèìòëàõ ñî¸ë, óõàìñàð çýðýã àæèë õýðýã÷ ÷àäâàðûã íýí òýðã¿¿íä øààðääàã. ¯¿íèéã õàíãàæ áàéãàà ìîíãîë õ¿í, ìîíãîë èíæåíåð áàéõã¿é ãîëîãääîã ó÷èð ãàäíûõíûã öàðàé÷èëäàã. Èõ äýýä ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí àãóóëãà, àðãà ç¿éí øèíý÷ëýë, èííîâàöè ¿¿íä ÷èãëýõ ¸ñòîé. 3-ð ãðàôèê

139

Áèå äààæ àæèëëàõ ÷àäâàð, ñóðàõ àðãà áàðèëûí ò¿âøèí ÷ òèéì õàíãàëòòàé áèø áàéãààã îþóòíû ººðèéí ¿íýëãýýíèé ä¿í õàðóóëæ áàéíà (3, 4-ð ãðàôèê). ªºðèéí ¿íýëãýýíä îðîëöñîí 285 îþóòíû äºíãºæ 24,5% íü áàãøààñ ºãñºí áèå äààëòûí àæëàà öàãò íü ÷àíàðòàé õèéæ ã¿éöýòãýäýã áàéíà. Ýíý áîë îþóòàíä áèå äààæ àæèëëàõàä øààðäàãäàõ ñýòãýë ç¿éí, ¸ñ ñóðòàõóóíû áýëòãýë, õóâü õ¿íèé òºëºâøèë, àæèë÷ õè÷ýýíã¿é ÷àíàð, äýíä¿¿ õàíãàëòã¿é òºëºâøñºí áà ò¿¿íèéã íü èõ ñóðãóóëèéí òàíõèìä îðæ èðýõýä íü çàëãàìæ ÷àíàðûã íü àëäàãäóóëàõã¿éãýýð öààø õºãæ¿¿ëýõ òàëààð ñóðãàëòûí ìåíåæìåíò òóí òààðóó áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. 4-ð ãðàôèê

Îþóíû õºäºëìºðèéí ñî¸ë áóþó ñóðàõ àðãà áàðèëûã ýçýìø¿¿ëýõ öààø õºãæ¿¿ëýõ àæëûí òàëààð èõ ñóðãóóëèàñ áàðèìòëàõ áîäëîãî ÷ áàéõã¿é áàéíà. Ò¿¿íèé óðøãààð áàãø íàðûí äóíä øààðäëàãà æèãä áèø, ýíý òàëààð îþóòàí æèãä îéëãîëò áàéõã¿é, òýð õýðýýð õè÷ýýë ñóðãàëò, áèå äààëòàíä õàíäàõ îþóòíû õàíäëàãà òààðóó áàéíà. Ýíý áîë íýëýíõ¿éäýý ñóðëàãà, òºëºâøëèéí ò¿âøèí òààðóóõàí ýëñýã÷äèéí îíöëîãò íèéö¿¿ëñýí ñóðãàëòûí ìåíåæìåíòèéí áîäëîãî, ñòðàòåãè, 140

òàêòèêàà ýðãýí õàðæ ¿çýõ õýðýãòýé ãýäãèéã õýëýýä áàéíà. Ó÷èð íü ºíººãèéí ýíý áîäëîãîîð áýëòãýñýí òºãñºã÷èä çàõ çýýëèéí ºíººãèéí ýðýëò õýðýãöýýã õàíãàæ ÷àäàõã¿é áàéíà ø¿¿ äýý. 5-ð ãðàôèê

Îþóòíû ººðèéí áèå äààæ àæèëëàõ ÷àäâàð ìóó, õàíãàëòã¿é ñóðàëöàæ áàéãàà øàëòãààíûã ¿íýëñýí ä¿íãýýñ õàðàõàä 1-2-ð àíãèéí îþóòíû õóâüä õóâèéí çîõèîí áàéãóóëàëò, ººðèéí 141

çàëõóó, õýíýãã¿é áàéäàë íü æèíòýé õóâèéã ýçýëæ áàéíà (5-ð ãðàôèê). Ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çýõýä îþóòàí ºìíºº çîðèëãî òàâèõ, ñóðãàëòûí ÿâöàä àíõààðëàà á¿ðýí òºâëºð¿¿ëýõ, áóñäàä ñààä ó÷ðóóëàõã¿é áàéõ, áóñäûã õ¿íäýòãýõ, ººðèéãºº áîäèòîé ¿íýëýõ, ººðèéí ¿éëäëýý õÿíàõ ÷àäâàðûã ýçýìøñýí áàéõ, áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõ ñýòãýëèéí òýíõýý, òýñâýð õàòóóæèë, õè÷ýýë ç¿òãýë, óéãàã¿é îðîëäëîãî, ººðèéãºº ýçýìäýõ äàäàë õýâøèë ýçýìøñýí áàéõ, ñóðàõ ¿¿ðýã, õàðèóöëàãàà óõàìñàðëàõ ÷àäâàð òºëºâøñºí áàéõ çýðýã ñîöèàëü-ñýòãýë ç¿éí ÷àäàìæóóäûã ñóðàëöàã÷ á¿õýí ººðòºº õàíãàëòòàé õºãæ¿¿ëæ òºëºâø¿¿ëæ ÷àäààã¿é áàéãàà íü áèå äààñàí àæèë ã¿éöýòãýõýä, ñóðëàãûí ÷àíàðò ýöñèéí ýöýñò òýäíèé ÷àäâàðëàã ìýðãýæèëòýí áîëæ òºëºâøèõºä ñºðãººð íºëººëæ áàéíà. 4-ð õ¿ñíýãò. Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí ¿ð ä¿íä íºëººëºõ ãàäààä õ¿÷èí ç¿éëñèéã ¿íýëñýí áàéäàë õ¿÷èí ç¿éëñ

Ìàø ñàéí òîî

1 Áàãøèéí çààõ àðãà Íîìûí ñàí, íîì, 2 ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãûí õ¿ðýëöýý Áàãøèéí õàðèëöààíû ñî¸ë, îþóòàíä 3 çºâëºæ àæèëëàõ óð ä¿é Áàãøèéí áèå äààëòûã óäèðäàõ àðãà 4 ç¿éí ìýäëýã, óð ÷àäâàð Îþóòíû ìýäëýãèéã áîäèòîé ¿íýí çºâ 5 øóäàðãà ¿íýëäýã ýñýõ 142

Ñàéí òîî

Äóíä çýðýã òîî

Ìóó Òîî

Ìýäýõã¿é òîî

171

182

117

135

179

Ñóðãàëòûí áàãàæ, òî6 íîã òºõººðºìæ, õý- 23 ðýãñëèéí õ¿ðòýýìæ Àíãè òàíõèì, ñàíäàë 7 45 øèðýýíèé õ¿ðýëöýý 139 Åðºíõèé äóíäàæ

7,4

152

185

1040

54,8

472

24,9

163

8,6

4,2

Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí ¿ð ä¿íä íºëººëºõ ãàäààä õ¿÷èí ç¿éëñèéã íèéò 285 îþóòíààð ¿íýë¿¿ëæ ¿çýõýä ñóðãàõóéí ÿâö, ¿ð ä¿í åðºíõèéäºº ñàéí ò¿âøèíä áàéãàà þì áàéíà. Õàðèí îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã óäèðäàõ áàãøèéí àðãà ç¿éí ìýäëýã, óð ÷àäâàð õàíãàëòã¿é áàéãàà þì áàéíà. 7-ð ãðàôèê

Îþóòàí õýðõýí ººðèéãºº çîõèîí áàéãóóëæ ¿ð ºãººæòýé ñóðàõ òàëààð ìýäëýã, ÷àäâàð õàíãàëòã¿é áàéíà. Äýýðõ áàðèìòààñ ¿çýõýä íýãýíò äóíä ñóðãóóëüä ñóðàõ àðãà áàðèë õàíãàëòòàé ýçýìøýýã¿é ó÷ðààñ äýýä ñóðãóóëüä ñàéí ñóðàëöàõûí òóëä ñóðàõ àðãà áàðèëûí òàëààð ñóðãóóëü áàãø íàðààñ àðãà ç¿éí òóñëàëöàà àâúÿ ãýñýí îþóòàí ñóäàëãààíä îðîëöîãñäûí 56%-èéã (7-ð ãðàôèê) ýçýëæ áàéãàà íü ñóðãóóëü, áàãø íàðûí ç¿ãýýñ òîäîðõîé àæèë õèéõèéã ñàíóóëààä áàéãàà õýðýã þì. Îþóòíû õýíýãã¿é, çàëõóó, õè÷ýýë òàñàëäàã, ñóðàëöàõ 143

¿¿ðýãòýý õàðèóöëàãàã¿é õàíääàã çàíã àðèëãàõ, õóâèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûã ñàéæðóóëàí ¸ñ ñóðòàõóóíëàã èðãýí áîëãîæ ºíºº öàãèéí èíæåíåð õ¿íä áàéâàë çîõèõ, àæèë îëãîã÷äûí ýðýëòèéã õàíãàæ ÷àäàõ ÷àäâàð, ÷àíàðóóäàä ñóðãàæ õýâø¿¿ëýõ öîî øèíý îð÷íûã áîäëîãîîð áèé áîëãîõ óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûí òîäîðõîé àëõàì õèéõèéã ñóðãóóëü, áàãø íàðò àíõààðóóëæ áàéíà. Äýýðõ áàðèìòóóäààñ ¿çýõýä îþóòíààñ ººðººñ íü øàëòãààëàõ äîòîîä õ¿÷èí ç¿éë áîëîõ 1) ñóðàëöàõ õºäºëìºðèéí ñî¸ë, 2) îþóòíû áèå äààæ àæèëëàõ ÷àäâàð, 3) õóâèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí ÷àäâàðûã áàãø, îþóòàíä ýçýìø¿¿ëýõ ÿâäàë ÷óõëààð øààðäàãäàæ áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. Èéìä èðýýä¿éí ìýðãýæèëòíèé èðãýí ÷àíàð, àæèë õýðýã÷ ÷àíàð, îþóíû õºäºëìºðèéí äîòîîä íººö ÷àäàâõèéã õºãæ¿¿ëýõ çàìààð îþóòíû ººðèéíõ íü õóâèéí çîõèîí áàéãóóëàëò, áèå äààæ àæèëëàõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýí ñóðëàãûí ÷àíàðûã øèíý øàòàíä ãàðãàæ áîëíî ãýñýí ñàíàëûã äýâø¿¿ëæ áàéíà. ØÓÒÈÑ-ä ñóðãàëòûí ìåíåæìåíòèéí èéì ë áîäëîãî ¿ã¿éëýãäýæ áàéíà. Ýíä ÷èíü ë èííîâàöè ¿ã¿éëýãäýæ áàéíà. Îþóòíû áèå äààæ àæèëëàõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ àæëûã öààøèä áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àðãà çàì •

• •

144

Îþóòàíä øèíýýð ýëññýí öàãààñ íü èðãýí ÷àíàð, ìýðãýæèëòíèé àæèë õýðýã÷ ÷àíàðûã öîãöîîð òºëºâø¿¿ëýõ ñóðãàëòûí ìåíåæìåíòèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëæ ìºðäºõ Íèéò ïðîôåññîð èíæåíåð áàãø íàðûí ÑÕÓ, ñýòãýë ñóäëàë, ñîöèîëîãèéí áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ Øèíýýð ýëññýí 1-ð êóðñûí îþóòàíä îþóíû õºäºëìºðèéí ñî¸ë, áèå äààæ àæèëëàõ àðãà áàðèëä ñóðãàõ, ÷èãëýë ºãºõ, õàíäëàãûã ººð÷ëºõ çîðèëãîîð õè÷ýýëèéí æèëèéí ýõýíä “Ñóðàëöàõ õºäºëìºðèéí ñî¸ë”, “Õóâèéí çîõèîí áàéãóóëàëò” ñýäâýýð ñóðàëöàõ

•

• •

•

àðãà ç¿éí öóâðàë õè÷ýýëèéã æèë á¿ð òýíõèì, áàãààñ çîõèîí áàéãóóëàõ Îþóòíû áèå äààñàí àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ îþóòàíä çîðèóëñàí íèéòëýã æóðàì áîëîâñðóóëæ ñóðãóóëèéí õýìæýýíä ñóðòàë÷èëæ ìºðäºõ Áèå äààñàí àæëûí ÷àíàð, ¿ð ºãººæèéã îþóòíû ñóðàõ õºäºëìºðèéí åðºíõèé çîõèîí áàéãóóëàëòòàé õîëáîõûí òóëä óëèðàëä îþóòíû äóíä àòòåñòàò÷ëàë 1-2 óäàà ÿâóóëæ (öîãö áàéäëààð ðåéòèíã òîãòîîäîã) áàéõ Îþóòíû áèå äààñàí àæèëä òàâèãäàõ áàãø íàðûí øààðäëàãà æèãä áàéõ. ¯¿íèé òóëä “Áèå äààõ àæëûí ìåíåæìåíò” ñýäâýýð ñåìèíàð, çºâëºãººã áàãø íàðûí äóíä áàéíãà çîõèîí áàéãóóëæ áàéõ Îþóòíû áèå äààñàí àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ áàãøèä çîðèóëñàí íýãäñýí óäèðäàìæ áàòàëæ ìºðäºõ Áàãøèéí àæëûã ¿íýëýõ, øèëäýã áàãø øàëãàðóóëàõàä îþóòíû áèå äààñàí àæëûã çîõèîí áàéãóóëñàí ÷àíàð, ºãººæ, ¿ð ä¿íã íýã ¿ç¿¿ëýëò áîëãîí îðóóëæ ä¿ãíýäýã áàéõ Åð íü îþóòàíòàé àæèëëàõ, òýäíèé áèå äààæ àæèëëàõ ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ çàìààð ÷àíàðòàé, ÷àäâàðëàã èíæåíåð áýëòãýõ òàëààð ýðãýëòèéí øèíæòýé öîãö áîäëîãî áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäàë ºíºº ¿åä ØÓÒÈÑ-ä òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëæýý.

Ä¿ãíýëò 1. Îþóòíû áèå äààæ àæèëëàõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõýä ãàäààä, äîòîîä îëîí õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä íºëººëäºã áºãººä òýäãýýðýýñ íèéãýì-ñýòãýë ç¿éí ÷àäâàðóóä, íèéãýìøèõ¿éí öîãö ÷àäàìæûí ñóóðü õºãæèë, òºëºâøèë èë¿¿ õóâèéã ýçýëæ áàéíà. 2. ªìíºõ øàòàíä åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóóðü ìýäëýã, ÷àäâàðûí ò¿âøèíã õàíãàæ, ñóðàõ àðãà áàðèëûã á¿ðýí 145

ýçýìøèæ ÷àäààã¿é ñóðàã÷èä ØÓÒÈÑ-ä ýëñýæ áàéãàà íü áèå äààæ àæèëëàõ ÷àäâàðûí õºãæèë, öààøëààä ñóðëàãûí ÷àíàðò øóóä ñºðãººð íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éë áîëæ áàéíà. 3. Çàõ çýýëèéí ýðýëòèéã õàíãàæ ÷àäàõ ìýðãýæèëòíèé èðãýí ÷àíàð, àæèë õýðýã÷ ÷àíàð, îþóíû õºäºëìºðèéí äîòîîä íººö ÷àäàâõèéã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ñóðãàëòûí ìåíåæìåíò, èííîâàöèéí áîäëîãûã áîëîâñðóóëæ ìºðäºõ öàã áîëæ. Àøèãëàñàí íîì, õýâëýë [1] Îþóíöýöýã Ë. Ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñèéí ñóäàëãàà. ÓÁ., ÌÓÒÈÑ. ÝØÁ. 2001. [2] ØÓÒÈÑ. Ýðäýì Øèíæèëãýýíèé Á¿òýýëèéí ýìõòãýë, 2009. 8/110. 184 [3] Áîëîâñðîë ñóäëàë ñýòã¿¿ë. 2010/06. [4] Ïåäàãîãè÷åñêàÿ ýíöèêëîïåäèÿ. M., 2005 [5] Ïåäàãîãèêà è ïñèõîëîãèÿ âûñøåé øêîëû. Ïîä ðåä. Ý.À.Þñóïÿíö. ã. Ðîñòîâ-íà-Äîíó., 2004. [6] Ïåäàãîãèêà. Ïîä ðåä. Ï.È.Ïèäêàñèñòîãî. -Ì., 1995. [7] Í.Òýãøæàðãàë. Îþóòíû áèå äààæ àæèëëàõ ÷àäâàðûí õºãæèëä ýëñýã÷äèéí áýëòãýëèéí ò¿âøíèé ¿ç¿¿ëýõ íºëºº. ªã¿¿ëýë.

Çîõèîã÷èéí òóõàé: Áàâóó îâîãò Íàìñðàéí Òýãøæàðãàë. ØÓÒÈÑ-èéí Äàðõàí-Óóë àéìàã äàõü Òåõíîëîãèéí ñóðãóóëüä áàãøèëäàã. Äýä ïðîôåññîð. äîêòîð (Ph.D). Îþóòàíä çîðèóëñàí íîì, ñóðàõ áè÷èã ãàðûí àâëàãà 13, íèéòëýã íîì çîõèîë 13, ýðäýì øèíæèëãýýíèé èëòãýë, ºã¿¿ëýë 30 ãàðóéã áè÷èæ íèéòë¿¿ëñýí. Îþóòíû ºðñºëäºõ ÷àäâàð, áîëîâñðîëûí óäèðäëàãûí àñóóäëààð ñóäàëãààíû àæèë õèéäýã. 146

2011-2012 îíû íàìðûí óëèðàëä çàðèì õè÷ýýëýýð ¿íýëýãäñýí 70 îíîîíû äóíäàæûã õóâèàð èëýðõèéëáýë: 70 îíîîíû ä¿í 3140

4150

5160

6170

11,1%

32,4%

12,4%

1 21 156 145 16 5.8 43.8 40.7 4.4 5 73 173 170 52 0.1 14.0 33.9 32.8 10.0 17 63 119 148 87 3.2 12.0 22.7 28.2 16.6 13 19 105 83 30 4.7 6.8 38.0 30.0 10.2 7 69 132 139 30 1.7 17,0 32.6 34.4 7.4 43 245 685 685 215 2,0%

Ýçëýõ õóâèéí äóíäàæ

9,7%

Ä¿ãíýãäñýí Õè÷ýýëèéí íýð, îþóòíû òîî îþóòíû 1-30 òîî Îþóòíû òîî 356 18 PH101 Ýçëýõ õóâü 5.0 Îþóòíû òîî 518 45 ÌÒ101 Ýçëýõ õóâü 8.6 Îþóòíû òîî 523 89 ED101 Ýçëýõ õóâü 17.0 276 26 CT101 Åðºíõèé Îþóòíû òîî õèìè Ýçëýõ õóâü 9.4 404 27 Êîìïúþòåðèéí Îþóòíû òîî õýðýãëýý-1 Ýçëýõ õóâü 6.6 Íèéò îþóòíû òîî 2077 205

2011-2012 îíû õè÷ýýëèéí æèëèéí íàìðûí óëèðëûí çàðèì õè÷ýýëèéí áàãøèéí 70 îíîîíû ¿íýëãýý Õè÷ýýëèéí íýð

PH101 Ôèçèê

Ä¿ãíýãäñýí îþóòíû òîî Îðîëìàà 116 Ì.Ãîíãîð 107 Ã.Áîëä 132 356 Ä¿í Áàãøèéí íýð

70 îíîîíû ä¿í 1-30 31-40 41-50 51-60 61-70

12 6 18

9 6 1 16

1 1

1 9 11 21

38 58 53 39 65 48 156 145

147

96 25 18 23 11 173 14 90 15 119 61 44 105 66 23 21 22 132 685 32,9

34 11 21 3 84 16 19 9 12 13 170 52 12 13 39 34 97 44 148 87 33 20 50 10 83 30 27 16 23 52 6 37 8 139 30 685 215 15,1

43 1 26 3 73 23 34 6 63 11 8 19 29 3 9 28 69 245

32,9

1 2 2 5 1 8 8 17 7 6 13 4 1 2 7 43

11,7

Ýçëýõ õóâèàð

13 12 17 3 45 3 34 48 89 12 14 26 3 2 4 18 27 205

2,0

198 64 161 51 44 518 66 239 218 523 144 132 276 145 52 92 115 404 2077

9,8

Ñ.Îäöýöýã Ñ.Áàòáîëä Ï.Íÿìáàÿð ÌÒ101 Ìàòåìàòèê Ä.Îþóíòóÿà Í.Äýëãýðìàà Ä¿í Ñ.Îòãîíñ¿ðýí Í.Òýãøæàðãàë ED101 Ä.×óëóóíöýöýã Ä¿í Ö.Áóëãàí Åðºíõèé Ñ.Ï¿ðýâñ¿ðýí õèìè Ä¿í ×.Ò¿ìýííàñàí Î.Áàÿðõ¿¿ Êîìïüþòåðèéí Í.Áóÿíòîãòîõ õýðýãëýý-1 Ä.Äóëàìñ¿ðýí Ä¿í Íèéò ä¿í

70 îíîîíû ¿íýëýãäñýí äóíäàæûã õóâèàð èëýðõèéëáýë: Õè÷ýýëèéí íýð Ôèçèê Ìàòåìàòèê ED101 Åðºíõèé õèìè Êîìïúþòåðèéí õýðýãëýý-1

1-30 5.0 8.6 17.0 9.4 6.6

Äóíäàæ

9,8

148

70 îíîîíû ¿íýëãýýíèé äóíäàæ 31-40 41-50 51-60 61-70 5.8 43.8 40.7 0.1 14.0 33.9 32.8 3.2 12.0 22.7 28.2 4.7 6.8 38.0 30.0 1.7 17,0 32.6 34.4 2,0

11,7

32,9

W 4.4 10.0 16.6 10.2 7.4 15,1

2011 îíû õàâàð, 2012 îíû íàìðûí óëèðàëä ¯ÃÎ íü 1,00 õ¿ðýõã¿é àíõààðóóëàõ õóóäàñ àâñàí îþóòíû òîî ¹

Ýëññýí ìýðãýæëèéí íýð

1 2 3 4 5

Áèçíåñèéí óäèðäëàãà Êîìïúþòåðèéí ïðîãðàìì õàíãàìæ Óóë óóðõàéí öàõèëãààí Ýð÷èì õ¿÷íèé ìåíåæìåíò Öàõèëãààíû èíæåíåð Áàðèëãûí ìàòåðèàëûí ¿éëäâýðëýëèéí òîíîã òºõººðºìæèéí èíæåíåð Õîîë ¿éëäâýðëýë ¿éë÷èëãýýíèé òåõíîëîãè èíæåíåð Õ¿íñíèé ¿éëäâýðëýëèéí òåõíîëîãè Àøèãò ìàëòìàëûí ýðýë õàéãóóë ¯éëäâýðëýëèéí ìåõàíèêæóóëàëò Óóë óóðõàéí áàÿæóóëàëòûí èíæåíåð Ìåòàëëóðãèéí èíæåíåð Óóë óóðõàéí ìåíåæìåíò Óóë óóðõàéí àøèãëàëòûí èíæåýåð Ìàøèí ¿éëäâýðëýëèéí òåõíîëîãè Áàðèëãûí ìàòåðèàëûí òåõíîëîãè Äóëààíû èíæåíåð Èðãýíèé áà ¿éëäâýðëýëèéí áàðèëãûí èíæåíåð Óñ õàíãàìæ àðèóòãàõ òàòóóðãûí èíæåíåð Õàëààëò, àãààð ñýëãýëòèéí èíæåíåð Íèéò ä¿í

6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

1-ð êóðñûí îþóòíû òîî 4 3 2 6

2-ð êóðñûí îþóòíû òîî 4 8 25 5 46

3 3 6 3 2 3 5 3 3

6 13 7 8 5 17 17 12 19 13

4 59

4 247

Íèéò

934

Íèéò îþóòàí 3274

149

ÎÞÓÒÍÛ ÁÈÅ ÄÀÀÆ ÀÆÈËËÀÕ ×ÀÄÂÀÐÛÍ ÕªÃÆÈËÄ ÝËÑÝÃ×ÄÈÉÍ ÁÝËÒÃÝËÈÉÍ Ò¯ÂØÍÈÉ ¯Ç¯¯ËÝÕ ÍªËªª Í.Òýãøæàðãàë ØÓÒÈÑ. Äàðõàíû òåõíîëîãèéí ñóðãóóëü Å-ìàéë: tegsh_2005@yahoo.com

Õóðààíãóé Óëñ îðíû õºãæèëä øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãè, èííîâàöèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã øèéäâýðëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ, èíæåíåð òåõíèêèéí ÷àäâàðëàã áîëîâñîí õ¿÷íèé ýðýëò õýðýãöýý óðä óðäààñ èë¿¿ ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà ºíºº ¿åä äýýä áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûí ÷àíàð, îþóòíû ºðñºëäºõ õºðâºõ ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ ÿâäàë äýýä áîëîâñðîëûí øèíý÷ëýëèéí íýã òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëæ áàéíà. Ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä äýýä áîëîâñðîëûí ñóóðü õè÷ýýë¿¿äèéí ñóðãàëòûí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ, ò¿¿íä íºëººëæ áàéãàà äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëñèéã ñóäëàõ õýðýãöýý, øààðäëàãà ãàð÷ áàéíà. Ýíý ºã¿¿ëýëä èõ, äýýä ñóðãóóëèéí îþóòíû ñóðëàãà, áèå äààæ àæèëëàõ ÷àäâàðûí õºãæèëä ýëñýã÷äèéí áýëòãýëèéí ò¿âøèí õýðõýí íºëººëäºã òàëààð ñóäàëæ, öààøèä ñàéæðóóëàõ çàðèì àðãà çàìûí òàëààð òîëèëóóëæ áàéíà. Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Áèå äààæ àæèëëàõ ÷àäâàð, ñóóðü ìýäëýã, ÷àäâàð, ñóðàõ àðãà áàðèë Îðøèë Çàõ çýýëèéí òîãòîëöîîíä øèëæèæ áàéãàà ìàíàé îðíû ýäèéí çàñàã, òåõíèê òåõíîëîãèéã õºãæ¿¿ëýõ, òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäñèéã òàâèõ ýðýëò õýðýãöýý óðä óðäààñ èë¿¿ èõýýð ºñºæ áàéãàà ºíºº ¿åä äýëõèéí ò¿âøèíä ºðñºëäºõ ÷àäâàðòàé, ìýðãýæëèéí èíæåíåð-òåõíèêèéí ÷àäâàðëàã 150

áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ íü èõ, äýýä ñóðãóóëèéí ãîë çîðèëãî ìºí. Ýíý çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëæ, îþóòíû áèå äààæ àæèëëàõ ÷àäâàðûí õºãæèëòýé èõ äýýä ñóðãóóëüä ýëñýã÷äèéí áýëòãýë, ñóóðü ìýäëýã ÷àäâàð, ýçýìøñýí ñóðàõ àðãà áàðèëûí ò¿âøèíòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé. Îþóòíû áèå äààæ àæèëëàõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë íºëººòýé äýýä áîëîâñðîëûí ñóóðü õè÷ýýë¿¿ä áîëîõ Ìàòåìàòèê, Ôèçèê, Ä¿ðñëýõ ãåîìåòð, Òåõíèêèéí çóðàã ç¿é çýðýã õè÷ýýë¿¿ä íü èíæåíåðèéí áîëîâñðîëûí ñàëøã¿é íýã õýñýã íü áºãººä èíæåíåðèéí á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý, ñýòãýí áîäîõ ÷àäâàðûã òºëºâø¿¿ëýõ ñóóðü ÷àäàìæ îëãîõ õè÷ýýë¿¿ä ìºí. Áàêàëàâðûí øàòíû îþóòíóóä èíæåíåðèéí çóðàã ç¿éí áîëîâñðîë îëãîõ ñóðãàëò íü çàõ çýýëä ºðñºëäºõ ÷àäâàðòàé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ñýäýæ çîõèîí á¿òýýõ ÷àäâàð, øèíèéã ýðýëõèéëýí ñýòãýõ, ò¿¿íèéã àìüäðàë ïðàêòèêò õýðýãæ¿¿ëýõ äàäàë, ìýðãýæëèéí ñóóðü ìýäëýã îëãîõîä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã ó÷ðààñ ýëñýã÷äèéí áýëòãýëèéí ò¿âøèíã ýíý õè÷ýýë¿¿äèéí æèøýýí äýýð ñóäëàâ. Èíæåíåðèéí áîëîâñðîëûí ñóóðü õè÷ýýëèéí ñóðãàëòûí ÷àíàð, ñóðãàëòààð ýçýìøèæ áàéãàà îþóòíû ìýäëýã, ÷àäâàð íü ºíººãèéí øààðäëàãûã õàíãàõã¿é áàéãàà øàëòãààí, íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã ñóäëàí òîäîðõîéëîõ, ñóðãàëòûí ¿ð ºãººæèéã äýýøë¿¿ëýõ àðãà çàìûã ýðýëõèéëýí îíîâ÷òîé òîäîðõîéëîõ ÿâäàë ºíººãèéí òóëãàìäñàí çîðèëòûí íýã áîëæ áàéíà. ¯íäýñëýë Èíæåíåðèéí çóðàã ç¿éí áîëîâñðîë îëãîõûí òóëä ØÓÒÈÑ-ä ñóðãàëòûí òºëºâëºãººíèé äàãóó Èíæåíåðèéí ä¿ðñëýõ ãåîìåòð (ED101), Òåõíèêèéí çóðàã ç¿é (ED201) õè÷ýýë¿¿äèéã îþóòàí ñóäàëäàã. 2011 îíû õàâàð, 2012 îíû íàìàð ñóäàëñàí ED101, ED201 õè÷ýýëèéí 70:30 îíîî, ¿íýëãýýíèé äóíäàæ ãîë÷ ä¿íã ØÓÒÈÑ-èéí ÄàÒÑ-èéí æèøýýí äýýð àâ÷ ¿çýâ. (1, 2-ð õ¿ñíýãò). 151

1-ð õ¿ñíýãò ED101 õè÷ýýëèéí 70:30 îíîî, ¿íýëãýýíèé äóíäàæ ãîë÷ ä¿í õ/æèë

Õè÷ýýëèéí íýð

2012 îíû íàìàð

ED101

Ä¿ãíýãäñýí Ãîë÷ 70 30 íèéò ä¿íãèéí îíîî îíîî îþóòàí äóíäàæ 545 46,7 12,8 1,7

ED201 õè÷ýýëèéí 70:30 îíîî, ¿íýëãýýíèé ãîë÷ ä¿íãèéí äóíäàæ õ/æèë

Õè÷ýýëèéí íýð

Íèéò îþóòàí

2011 îíû õàâàð

ED201

290

70 30 îíîî îíîî 49,8

14,1

Ãîë÷ ä¿íãèéí äóíäàæ 1,89

2-ð õ¿ñíýãò ED101, ED201 õè÷ýýëèéí äóíäàæ ãîë÷ ä¿íã õàðüöóóëñàí áàéäàë Õè÷ýýë, õóãàöàà

ED101 ED201

2005-2006 îíû íàìàð 2007-2008 îíû íàìàð 2011-2012 îíû íàìàð 2005-2006 îíû õàâàð 2007 -2008 îíû õàâàð 2010-2011 îíû õàâàð

Ãîë÷ ä¿íãèéí äóíäàæ (ÄàÒÑ) 2.20 2,18 2.13

Ãîë÷ ä¿íãèéí äóíäàæ (ØÓÒÈÑ) 2,03 1.98 2,22 2.05

Äýýðõ ä¿íãýýñ ÄàÒÑ-èéí îþóòíû ED101, ED201 õè÷ýýëèéí 70:30 îíîî, ¿íýëãýýíèé äóíäàæ ãîë÷ ä¿í íü ØÓÒÈÑ-èéí á¿ðýëäýõ¿¿í ñóðãóóëèóäòàé õàðüöóóëàõàä äîîãóóð áàéãàà íü ºíººãèéí øààðäëàãûã õàíãàõã¿é áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. Ñóðëàãûí ÷àíàðò íºëººëæ áàéãàà õ¿÷èí ç¿éë, øàëòãààíûã òîäîðõîéëîõ íü ñóðëàãûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ íýã àëõàì ìºí. 152

Ñóäàëãààíû õýñýã Èíæåíåðèéí çóðàã ç¿éí áîëîâñðîë îëãîõ ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãàà íü áàãø îþóòíû á¿òýýë÷, õàìòûí ¿éë ÿâö ìºí áºãººä ýíýõ¿¿ ñóðãàëòûí ÷àíàð, ¿ð ä¿íä áàãøèéí ìýðãýæëèéí ìýäëýã, óð ÷àäâàð, ñóðãàëòûí àðãà òåõíîëîãè, äýâøèëò õýëáýð, ñóðãàëòûí òîíîã òºõººðºìæ, íîì ñóðàõ áè÷ãèéí õàíãàìæ, õ¿ðýëöýý, õè÷ýýëèéí îð÷èí çýðýã ãàäààä õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýýñ ãàäíà îþóòíû ººðèéí ìýðãýæëýý ñîíãîñîí ñîíèðõîë, ñóðàõ àðãà áàðèë, ñóóðü ìýäëýãèéí ò¿âøèí, õóâèéí çîõèîí áàéãóóëàëò, ñóðàëöàõ ÷àäâàð çýðýã äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëñýýñ èõýýõýí õàìààðäàã. Èíæåíåðèéí ãðàôèêèéí áîëîâñðîë îëãîõ ñóðãàëòûí ÷àíàðò íºëººëæ áàéãàà õ¿÷èí ç¿éëñèéã îëæ òîãòîîõ, ¿íýëýõ, óëìààð òóëãàìäñàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëîõûí òóëä äàðààõ ÷èãëýëýýð ñóäàëæ, ä¿í øèíæèëãýý õèéëýý. ¯¿íä: •

ÅÁÑ-ä ñóäàëñàí ñóóðü ìýäëýãèéí ò¿âøèí, ñóäàëñàí áàéäàë

•

ED101 ED201 õè÷ýýë¿¿äèéí 70:30 îíîîíû ñóðëàãûí ä¿íãèéí àíàëèç

•

Ä¿ðñëýõ ãåîìåòðèéí ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààðõ çîõèîí áàéãóóëàëò, ÿâöûí ¿íýëãýý, õè÷ýýë çààæ áàéãàà áàãø íàðûí ¿íýëãýý

•

ØÓÒÈÑ-ä ýëñýã÷äèéí åðºíõèé áîëîâñðîëûí õè÷ýýëèéí ìýäëýã, ò¿âøèíã ÅD101 õè÷ýýëèéí ä¿íòýé õàðüöóóëñàí àíàëèç

153

Ýëñýã÷äèéí ÅÁÑ-ä “Çóðàã òºñºë” õè÷ýýëèéã ñóäàëñàí áàéäàë Ýëñýã÷äèéí åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóóðü ìýäëýã íèìãýí, áèå äààæ àæèëëàõ ÷àäâàð, ñóðàõ àðãà áàðèë õàíãàëòã¿é ýçýìøñýí ñóðàã÷èä äýýä ñóðãóóëüä îëíîîð ýëñýõ áîëñîí íü äóíä ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí ÷àíàðòàé õîëáîîòîé þì. 1. Çóðàã òºñºë õè÷ýýëèéã ñóäàëñàí õóãàöààã àíãèàð íü àâ÷ ¿çâýë äàðààõ ä¿ð çóðàã õàðàãäàæ áàéíà. 1-ð äèàãðàìì

Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíààñ õàðàõàä Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãººíä òóñãàãäñàí áîëîâ÷ “Çóðàã òºñºë” õè÷ýýëèéã ñóäàëñàí áàéäàë õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. 2. ÅÁÑ-èéí 10, 11-ð àíãèä “Ä¿ðñëýõ ãåîìåòð”, “Çóðàã òºñºë” õè÷ýýëèéã äîëîî õîíîãò ñóäëàõ öàã ÷ õàðèëöàí àäèëã¿é áàéãààãààð áàðàõã¿é çàðèì ñóðãóóëüä ýíý õè÷ýýëèéã îãò ñóäëààã¿é áàéãàà ÿâäàë ÷ áàéíà.

154

2-ð äèàãðàìì

Ñóäàëãààíä îðîëöñîí îþóòíóóäûí çîíõèëîõ õóâü íü ÅÁÑ-ä çààãääàã “Çóðàã òºñºë” õè÷ýýë áîë äàéâàð õè÷ýýëä òîîöîãääîã, õºäººãèéí çàðèì ñóðãóóëüä ìýðãýæëèéí áàãø ¿ã¿é ó÷èð ººð ìýðãýæëèéí áàãø çààõ ÿâäàë áàéäàã, ñóðãàëòûí ÷àíàð õàíãàëòã¿é ò¿âøèíä ÿâàãääàã ãýæ àñóóëãàä õàðèóëñàí áàéäàã íü ýíý õè÷ýýëèéí íýð õ¿íä ÅÁÑ-ä òóí äîîãóóð áàéäàã áîëîõûã èëòãýæ áàéíà. 3. ÅÁÑ-ä “Çóðàã òºñºë” õè÷ýýëèéã ÿìàð õýëáýðýýð ñóäàëñàí áàéäëûã 4-ð õ¿ñíýãòýä ¿ç¿¿ëýâ. 4-ð õ¿ñíýãò Çààâàë ñóäëàñàí 280 îþóòàí 54,9%

Ñîíãîæ ñóäëàñàí 130 îþóòàí 25,4%

Îãò ¿çýýã¿é 110 îþóòàí 21,5%

Ñóäëàãààíä îðîëöñîí íèéò 520 îþóòíû 80,3% íü ÅÁÑ-ä ÿìàð íýã áàéäëààð ñóäëàñàí áàéõ þì. 4. “Çóðàã òºñºë” õè÷ýýëèéí ñóóðü ìýäëýãèéí ò¿âøèíã òîäîðõîéëîõ çîðèëãîîð 2011-2012 îíû õè÷ýýëèéí æèëä ÄàÒÑ-ä ýëññýí 348 îþóòíààñ (¿¿íýýñ îðîí íóòãààñ 238, õîò, àéìãèéí òºâººñ 110 îþóòàí) ìýäëýã ñîðèõ òåñò àâ÷ ä¿ãíýâ. Ñîðèëûã ã¿éöýòãýñýí áàéäëûã äóíäàæ îíîîãîîð õàðóóëáàë èéì áàéíà. (5-ð äèàãðàìì) 155

5-ð äèàãðàìì

Àâáàë çîõèõ íèéò 15 îíîîíîîñ òåñòèéí øàëãàëòûí ä¿íãèéí äóíäàæ îíîî íü 7,8 îíîî áàéãàà íü ä¿ðñëýõ ãåîìåòðèéí õè÷ýýëèéí ñóóðü ìýäëýãèéí ò¿âøèí ØÓÒÈÑèéí äóíäàæ îíîîíîîñ äîîãóóð áàéíà. ªºðººð õýëáýë äóíä ñóðãóóëüä ýçýìøñýí åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóóðü ìýäëýã, áèå äààæ àæèëëàõ, ñóðàõ àðãà áàðèëûí õóâüä ñóë áàéãàà íü öààøèä èõ, äýýä ñóðãóóëüä ¿ðãýëæë¿¿ëýí ÷àíàðòàé ñóðàëöàõàä áýðõøýýëòýé áàéäàë àæèãëàãäàæ áàéíà. 5. Äýýä áîëîâñðîëûí ñóóðü õè÷ýýë¿¿ä áîëîí Èíæåíåðèéí ä¿ðñëýõ ãåîìåòð õè÷ýýëèéã ñóäëàõàä åðºíõèé áîëîâñðîëûí ò¿âøèí õàíãàëòòàé áàéãàà ýñýõ òàëààð òîäîðõîéëîõîä äàðààõ ¿ð ä¿í õàðàãäàæ áàéíà. 3-ð äèàãðàìì

156

Ýíý ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ÄàÒÑ-ä ýëñýã÷äèéí 80 ãàðóé õóâü íü Èíæåíåðèéí ä¿ðñëýõ ãåîìåòðèéí õè÷ýýëýýð öààøèä àìæèëòòàé ñóðàëöàõûí òóëä ýíý õè÷ýýëèéí ñóóðü ìýäëýãèéí ò¿âøèíãýý äýýøë¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé ãýñýí ØÓÒÈÑ-ä ýëñýã÷äèéí ôèçèêèéí õè÷ýýëýýð õèéñýí äîêòîð Ä.Ãàíáààòàð, äîêòîðàíò Æ.Àìàðñàíàà íàðûí ä¿ãíýëòòýé ä¿éöýæ áàéíà [3,188]. ØÓÒÈÑ-ä 2009 îíä ýëñýã÷äèéí ìàòåìàòèê, ôèçèêèéí õè÷ýýëýýð ºãñºí ýëñýëòèéí Åðºíõèé øàëãàëòûí ä¿íä õèéñýí àíàëèçààñ õàðàõàä ÷ åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëüä ýçýìøñýí ìýäëýãèéí ò¿âøèí õýò õàíãàëòã¿é áàéíà [2,68]. (5-ð õ¿ñíýãò) 5-ð õ¿ñíýãò 2011 îíû ýëñýã÷äèéí åðºíõèé øàëãàëòûí ä¿í

Õè÷ýýëèéí íýð

ìàòåìàòèê ôèçèê

Àâáàë çîõèõ îíîîíîîñ 40 Òóõàéí áà ò¿¿íýýñ õè÷ýýëýýð äýýø õóâèéí øàëãàëò ºãñºí ã¿éöýòãýëòýé ýëñýã÷äèéí òîî ñóðàã÷èéí ýçëýõ õóâü 527 4% 351 9,6%

Àâáàë çîõèõ îíîîíîîñ 30 áà ò¿¿íýýñ äýýø õóâèéí ã¿éöýòãýëòýé ñóðàã÷èéí ýçëýõ õóâü 18% 21,3%

Ýëñýã÷äèéí 79-90% íü åðºíõèé øàëãàëòûí àâáàë çîõèõ îíîîíûõîî 60-70 %-èéã àâ÷ ÷àäààã¿é ãýñýí ¿ã. ÅÁÑ-ààñ èéì á¿òýýãäýõ¿¿í õ¿ëýýí àâäàã íü ñóðãàëòûí ¿ð ä¿íä ñºðãººð íºëººëæ áàéíà. 6. Îäîî ñóäàëæ áàéãàà èíæåíåðèéí ä¿ðñëýõ ãåîìåòðèéí õè÷ýýëèéã ÿìàð ò¿âøèíä îéëãîæ áàéãààã ¿íýëýí òîäîðõîéëæ äàðààõ äèàãðàììààð õàðóóëàâ (4-ð äèàãðàìì).

157

4-ð äèàãðàìì

Äýýðõ ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ñóóðü ò¿âøèíãýýð õàíãàëòã¿é ýëññýí îþóòíóóäûí çîíõèëîõ õóâü íü õè÷ýýëýý òààðóóõàí îéëãîæ áàéíà. 7. Ä¿ðñëýõ ãåîìåòðèéí õè÷ýýë áîë îþóòíû áèå äààæ àæèëëàõ ÷àäâàðûí, óéãàã¿é òýñâýð òýâ÷ýýðèéí, õàðèóöëàãûí, öààøäàà ÿìàð èíæåíåð áîëîõûí øàëãóóð õè÷ýýë ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ó÷èð íü “Èíæåíåðèéí ä¿ðñëýõ ãåîìåòð, Ìàòåìàòèê, Ôèçèê çýðýã õè÷ýýë¿¿äýä õàíãàëòòàé ¿ç¿¿ëýëòòýé ñóðàëöñàí îþóòàí ØÓÒÈÑ-èéí àëü ÷ ñàëáàðò àìæèëòòàé ñóðàëöàæ òºãñäºã ç¿é òîãòîë øàõóó ïðàêòèê áèé” [2,69]. ¯¿íèéã àëü ÷ ñàëáàðûí 1-ð àíãèéí îþóòíû 2011-1012 îíû õè÷ýýëèéí æèëèéí íàìðûí óëèðàëûí õýä õýäýí õè÷ýýëýýð ¿íýëñýí áàãøèéí 70 îíîîíû ä¿í (6-ð äèàãðàìì), íýã àíãèéí åðºíõèé ä¿íãýýñ õàðæ áîëíî (6-ð õ¿ñíýãò).

158

6-ð äèàãðàìì

Ä¿ðñëýõ ãåîìåòðèéí õè÷ýýëèéí ¿íýëãýýíèé äóíäàæ äîîãóóð áàéãààãààñ õàðàõàä ñ¿¿ëèéí ¿åä îþóòíû ñóðàõ ÷àäâàð, àðãà áàðèë õàíãàëòã¿é, äèéëýíõ íü òóí çàëõóó áîëæýý ãýæ õýëæ áîëîõîîð áàéíà. Ýíý íü ìàíàé òºð, çàñãèéí á¿õíèéã õàëàìæëàí òýòãýõ, õàâòãàéðóóëàí áýëýí÷ëýõ áîäëîãûí ¿ð äàãàâàð ãýæ õýëýõýä õèëñ áîëîõã¿é. Îþóòàíä çàñãèéí ãàçðààñ ºã÷ áàéãàà ¿íäýñíèé òýòãýëãèéã îþóòíû õàðèóöëàãà, ñóðàõ ÷àäâàð, ¿ð ä¿íòýé õîëáîí ò¿¿íèéã äýýøë¿¿ëýõ ñàíõ¿¿ãèéí ìåõàíèçì áîëãîõ íü ç¿éòýé þì. Õè÷ýýëèéí ÿâöàä îþóòàí õýðõýí áèå äààæ àæèëëàñíààñ óëèðàëûí øàëãàëòûí ä¿í øàëòãààëäàã áîëîõ íü õè÷ýýë¿¿äèéí ä¿íãýýñ õàðàãäàæ áàéíà. (6-ð õ¿ñíýãò)

159

160

MS11D001 MS11D002 MS11D003 MS11D004 MS11D005 MS11D006 MS11D007 MS11D008 MS11D009 MS11D010 MS11D011 MS11D012 MS11D013 MS11D014 MS11D015 MS11D016 MS11D017 MS11D019 MS11D020 MS11D021 MS11D022 MS11D023 MS11D024 MS11D025

Îþóòíû êîä

N.MS101 Ìýðãýæëèéí óäèðòãàë 67.00 12.00 63.00 14.00 67.00 21.00 66.00 19.00 64.00 21.00 64.00 21.00 63.00 12.00 64.00 11.00 66.00 12.00 65.00 16.00 64.00 17.00 65.00 14.00 66.00 12.00 63.00 13.00 63.00 14.00 63.00 14.00 63.00 13.00 62.00 13.00 63.00 12.00 68.00 22.00 65.00 18.00 67.00 20.00 63.00 65.00 15.00

S.CS101 S.CT101 S.ED101 Êîìïüþòåðèéí Åðºíõèé õèìè Ä¿ðñëýõ ãåoìåòð õýðýãëýý 61.00 12.00 61.00 16.00 56.00 11.00 66.00 23.00 55.00 14.00 63.00 14.00 62.00 17.00 61.00 17.00 58.00 10.00 57.00 17.00 62.00 16.00 57.00 12.00 67.00 21.00 62.00 25.00 55.00 23.00 68.00 23.00 62.00 19.00 67.00 22.00 69.00 17.00 54.00 24.00 58.00 6.00 52.00 15.00 24.00 12.00 23.00 6.00 63.00 18.00 56.00 13.00 60.00 7.00 49.00 13.00 59.00 18.00 60.00 20.00 68.00 18.00 62.00 12.00 56.00 12.00 61.00 18.00 56.00 18.00 60.00 12.00 61.00 12.00 61.00 15.00 56.00 9.00 60.00 15.00 59.00 20.00 58.00 15.00 57.00 12.00 50.00 16.00 54.00 9.00 59.00 17.00 57.00 15.00 59.00 13.00 56.00 9.00 54.00 13.00 54.00 7.00 43.00 11.00 37.00 12.00 18.00 5.00 67.00 19.00 56.00 11.00 57.00 12.00 50.00 17.00 60.00 16.00 61.00 10.00 51.00 21.00 64.00 16.00 56.00 14.00 47.00 17.00 57.00 12.00 60.00 8.00 45.00 33.00 28.00 61.00 18.00 49.00 16.00 61.00 6.00 Ãîë÷ ä¿íãèéí åðºíõèé äóíäàæ 53.00 66.00 68.00 62.00 61.00 60.00 62.00 46.00 53.00 52.00 63.00 53.00 53.00 50.00 55.00 52.00 50.00 46.00 50.00 57.00 59.00 52.00 41.00 50.00

16.00 28.00 11.00 24.00 15.00 21.00 26.00 15.00 1.00 15.00 8.00 9.00 16.00 21.00 14.00 15.00 3.00 9.00 14.00 23.00 20.00 23.00 8.00 13.00

S.MT101 Ìàòåìàòèê I 61.00 61.00 61.00 68.00 58.00 63.00 64.00 52.00 54.00 55.00 62.00 56.00 63.00 57.00 59.00 60.00 51.00 55.00 66.00 61.00 60.00 61.00 51.00 59.00

13.00 19.00 10.00 12.00 26.00 9.00 17.00 23.00 11.00 14.00 17.00 15.00 13.00 14.00 9.00 16.00 13.00 13.00 12.00 18.00 16.00 14.00 5.00 11.00

1,65 2,53 2,13 2,27 2,78 2,85 2,47 0,82 1,28 1,56 2,12 1,74 1,65 1,91 0,93 1,70 0,82 0,37 1,76 1,99 2,01 1,61 0,32 1,35 1.69

Ãîë÷ ä¿í

6-ð õ¿ñíýãò

S.PH101 Ôèçèê I

MS -1 àíãèéí íèéò îþóòíû 2011 îíû íàìðûí óëèðàëûí ñóðëàãûí ä¿í

Äýýðõ ä¿íãýýñ õàðàõàä Ìàòåìàòèê, Èíæåíåðèéí ä¿ðñëýõ ãåîìåòð õè÷ýýë¿¿äèéí ä¿í íü òóõàéí îþóòíû åðºíõèé ãîë÷ îíîîòîé ä¿éæ, ñóðëàãûí åðºíõèé ò¿âøèíã åðºíõèéä íü òîäîðõîéëæ áàéíà. Íýã àíãèéí îþóòíû ñóðëàãûí ä¿í, ãîë÷ îíîîíû (ãîë÷ ä¿íãèéí åðºíõèé äóíäàæ 1,69 áàéíà) áàéäëààñ õàðàõàä ìàíàé îþóòàí åðºíõèéäºº äóíä ò¿âøèíä ñóðàëöàæ áàéãàà íü òýäíèé ÅÁÑ-ä ñóðàëöñàí åðºíõèé áýëòãýëèéí ò¿âøíýýñ øóóä õàìààð÷ áàéíà. Ýíä îþóòíûã ñóðàëöàõ õºäºëìºðèéí ñî¸ëä ñóðãàõ òàëààð áàãø íàðààñ òàâüæ áàéãàà øààðäëàãà, îþóòàíòàé àæèëëàõ àðãà áàðèë ÷ íºëººëæ áàéíà. Áàãø íàðààñ àâñàí ñóäàëãàà Áàãø íàðûí äóíä àñóóëãà ÿâóóëæ, ñàíàë áîäëîî õàðèëöàí ñîëèëöîæ ÿðèëöëàãà õèéñýí áàéäëààñ ä¿ãíýæ ¿çâýë ED101, ED201 õè÷ýýëèéã çààæ áàéãàà áàãø íàðò ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä äîîð äóðäñàí ó÷èð÷ áàéãàà áýðõøýýë, íºëººëæ áàéãàà ç¿éëñ íü ñóðãàëòûí ÷àíàð äîîãóóð áàéõ øàëòãààí íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà ãýæ ¿çæýý. ¯¿íä: 1. Ñåìèíàðûí õè÷ýýëèéí áàãø, òàíõèìä íîîãäîõ îþóòíû òîî õýò îëîí ó÷èð îþóòàí á¿ðòýé àæèëëàõ áîëîëöîî ìóó áàéäàã 2. Îþóòíû áèå äààëòûí õè÷ýýë ÿâóóëàõ àíãè òàíõèìûí õ¿ðýëöýý ìóó 3. Îþóòíû åðºíõèé áîëîâñðîëûí õè÷ýýëèéí ñóóðü ìýäëýã õàíãàëòã¿é

çóðàã

òºñëèéí

4. Îþóòíû áèå äààæ àæèëëàõ, ñóðàõ àðãà áàðèë õàíãàëòã¿é 5. Îþóòíû äèéëýíõ õýñýã íü ñóðàõ õ¿ñýë ýðìýëçýëã¿é ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. Èéì ¿íýëãýý, ä¿ãíýëò ØÓÒÈÑ-èéí áóñàä õè÷ýýëèéí áàãø íàðûí 2010 îíû õè÷ýýëèéí æèëèéí ä¿íä õèéñýí ¿íýëãýýòýé àäèëõàí áàéíà [3, 185]. 161

Ä¿ðñëýõ ãåîìåòð, çóðàã ç¿éí ñóðãàëòàíä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñèéí ñóäàëãàà Àëü ÷ øàòíû äýýä áîëîâñðîëûí òàíõèì äàõü ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãàà áîë áàãøèéí ñóðãàõ ¿éë àæèëëàãàà, îþóòíû ñóð÷ òàíèí ìýäýõ ¿éë àæèëëàãàà ãýñýí õî¸ð òàëûí á¿òýýë÷, õàìòûí ¿éë ÿâö ìºí ãýæ ¿çäýã. Ýíý óòãààðàà ñóðãàëòûí ¿ð ä¿í íü áàãø, îþóòíû õî¸óëàíãèéíõ íü èäýâõè ç¿òãýë, ¿¿ðýã õàðèóöëàãààñ øóóä õàìààðíà. Ñóðàëöàãñäûí ìýäëýã, ÷àäâàðò áàãøèéí ç¿ãýýñ íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñèéí õàìààðëûã òîäîðõîéëîõûí òóëä àíêåòûí àðãààð ED101, ED201 õè÷ýýëèéã çààæ áàéãàà áàãø íàðûí õè÷ýýëä õàíäàõ õàíäëàãûí òàëààðõ ñóäàëãààã àâñàí áºãººä ýíý ñóäàëãààíä ED101, ED201 õè÷ýýëèéã ñóäàëæ áàéãàà 245 îþóòàí õàìðàãäàâ (3-ð õ¿ñíýãò). 3-ð õ¿ñíýãò ED101, ED201 õè÷ýýëèéã çààæ áàéãàà áàãø íàðûí õè÷ýýëä õàíäàõ õàíäëàãà Õ¿÷èí ç¿éëñ 1 Áàãøèéí ñóðãàõ óð ÷àäâàð 2 Òàíõèì äàõü öàã àøèãëàëò 3 Áàãøèéí õàðèëöààíû ñî¸ë, îþóòàíä çºâëºæ àæèëëàõ óð ä¿é 4 Îþóòíû áèå äààëòûã óäèðäàõ àðãà ç¿éí ìýäëýã, óð ÷àäâàð 5 Îþóòíû ìýäëýãèéã áîäèòîé ¿íýí çºâ øóäàðãà ¿íýëäýã ýñýõ Åðºíõèé ä¿í, ýçëýõ õóâü

162

Ìàø ñàéí òîî %

Ñàéí òîî %

Äóíä çýðýã òîî %

Ìóó òîî %

11.0%

134

54.6

34,4

13%

125

51%

36%

11%

37,1%

127

51,9%

7,3%

34,8%

137

55,9%

9,7%

145

59,1%

31%

128

10,4% 580 57,7%

47,3%

512

41,7% 5 42,3%

0,04%

¯¿íýýñ ¿çýõýä ñóðàëöàãñäûí 65,9% íü áàãø õè÷ýýëýý áàéíãà ñàéí çààäàã, 8,7% íü ñàíàñàí õýìæýýíä õ¿ðòýë ñàéí çààäàãã¿é. Áàãø îþóòíû ìýäëýãèéã áîäèòîé ¿íýëäýã 71%, õàíãàëòã¿é ¿íýëäýã 12,8%, õè÷ýýë õîæèìääîã 2%, ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààã ÷àíàðòàé ÿâóóëäàã 90,7% ãýæ õàðèóëæýý. Ä¿ãíýëò 1. Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä èíæåíåðèéí ãðàôèêèéí áîëîâñðîë îëãîõ ñóðãàëòûí ÷àíàð, ¿ð ä¿íä áàãøèéí áýëòãýë, ñóðàëöàãñäûí ºìíºõ øàòàíä ýçýìøâýë çîõèõ ñóóðü ìýäëýã, ÷àäâàðûí ò¿âøèí, áèå äààæ àæèëëàõ ÷àäâàð, îþóòíû õè÷ýýëä îðîëöîõ îðîëöîî, ñóðàëöàõ ÷àäâàð çýðýã õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä èë¿¿òýé íºëººëæ áàéíà. Ýäãýýð õ¿÷èí ç¿éëä áàãø öààøàä àíõààðëàà òºâëºð¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé þì áàéíà. 2. Èíæåíåðèéí ãðàôèêèéí áîëîâñðîë îëãîõ ñóðãàëòûí ÷àíàð õàíãàëòã¿é áàéãààãèéí ººð íýã øàëòãààí íü ýëñýã÷äèéí áýëòãýëèéí ò¿âøèí ìàø õàíãàëòã¿é áàéãààòàé øóóä õîëáîîòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ýíý íü ØÓÒÈÑ-èéí ñóðãàëòûí ñòàíäàðòûí àãóóëãûã õ¿ëýýí àâ÷ ýçýìøèõýä áýðõøýýë ó÷ðóóëæ áàéíà ãýñýí áóñàä õè÷ýýëýýð ñóäàëñàí ýðäýìòäèéí ä¿ãíýëòòýé ñàíàë íèéëæ áàéíà [2, 71]. 3. Îþóòíûã ñóðàëöàõ õóãàöààíä íü ñóðàõ õºäºëìºðèéí ñî¸ë, õóâèéí çîõèîí áàéãóóëàëòàä ñóðãàõ àðãà ç¿éä íèéò áàãø íàðûã ñóðãàí äàäëàãàæóóëàõ, îþóòíûã èäýâõæ¿¿ëýõ, ñóðàõ õàðèóöëàãûã íü äýýøë¿¿ëýõ, òºãñºã÷äèéí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ çýðýãò ÷èãëýñýí äîðâèòîé öîãö ººð÷ëºëò õèéõ øààðäëàãà ºíººãèéí ØÓÒÈÑ-èéí ºìíº òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëæýý.

163

Àøèãëàñàí íîì, õýâëýë [1] Ïåäàãîãèêà è ïñèõîëîãèÿ âûñøåé øêîëû: Ó÷åáíîå ïîñîáèå. Ðîñòîâ í/Ä:Ôåíèêñ, 2002. [2] Áîëîâñðîë ñóäëàë ñýòã¿¿ë. 2010/06. [3] ØÓÒÈÑ. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýëèéí ýìõòãýë, 2009. 8/110.

Çîõèîã÷èéí òóõàé: Áàâóó îâîãò Íàìñðàéí Òýãøæàðãàë. ØÓÒÈÑ-èéí Äàðõàí-Óóë àéìàã äàõü Òåõíîëîãèéí ñóðãóóëüä áàãøèëäàã. Äîêòîð (Ph.D), äýä ïðîôåññîð. Îþóòàíä çîðèóëñàí íîì, ñóðàõ áè÷èã ãàðûí àâëàãà 15, íèéòëýã íîì çîõèîë 13, ýðäýì øèíæèëãýýíèé èëòãýë, ºã¿¿ëýë 30 ãàðóéã áè÷èæ íèéòë¿¿ëñýí. Îþóòíû ºðñºëäºõ ÷àäâàð, áîëîâñðîëûí óäèðäëàãûí àñóóäëààð ñóäàëãààíû àæèë õèéäýã.

164

“ÁÈÅ ÄÀÀÑÀÍ ÀÆËÀÀÐ ÎÞÓÒÀÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ ÕÈÉÕ ÀÐÃÀ ÁÀÐÈË ÝÇÝÌØÈÆ ÁÓÉ ÁÀÉÄÀË, À× ÕÎËÁÎÃÄÎË” Äýä ïðîô. Ø.È÷èíõîðëîî

Õóðààíãóé ÌÓÁÈÑ-èéí 2 áîëîí 4-ð êóðñèéí îþóòíóóä áèå äààñàí àæèë õèéõ ÿâöàä ñóäàëãàà õèéõ ÷àäâàð õýð ýçýìøèæ áàéãàà áàéäëûã àñóóëãûí àðãààð òàíäàí ñóäëàâ. Òóõàéëáàë, ñóäàëãàà õèéõ ÷àäâàð ãýäýãò òýä áèå äààñàí àæëûí ñýäýâòýé õîëáîîòîé ýõ çîõèîë óíøèõ, àæèãëàëò õèéõ, ÿðèëöëàãà àâàõ, àñóóëãà àâàõ áîëîí á¿òýýë÷ áóñàä àðãûã õýð ýçýìøèæ áóéã îþóòíóóä ººðèéí ¿íýëãýý ºãºõ àðãà çàìààð õàðèóëñàí. Óã ñóäàëãààíä 140 îþóòàíä õàìðàãäñàí (3-ð êóðñèéí îþóòíóóä õî¸ð ñàðûí áàãøëàõ äàäëàãàä ãàðñàí ó÷èð ñóäàëãààíä õàìðàõ áîëîìæ áàéñàíã¿é). Ñóäàëãààíû ìàòåðèàëä áîëîâñðóóëàëò õèéõýä îþóòíóóäûí ñóäàëãàà õèéõ ÷àäâàð òèéì ÷ ñàéí áàéñàíã¿é. Æèøýý íü, 4 îþóòíû íýã áèå äààñàí àæëûí ñýäýâòýé õîëáîîòîé ýõ çîõèîë óíøäàã, àæèãëàëò õèéäýã áîë ¿ëäñýí ãóðàâ íü àëäàã îíîã õèéäýã áóþó ¿íäñýíäýý ¿ã¿é, 2 îþóòíû íýã íü ÿðèëöëàãà õèéõ, àñóóëãà àâàõ àðãûã õýðýãëýäýã áàéõàä íºãºº íýã ¿ã¿é, 3 îþóòíû íýã íü ãàäààä õýëíýýñ îð÷óóëãà õèéæ çîõèõ ìýäýýëýë îëæ àâäàã áîë ¿ëäñýí 3 îþóòàí èéì áèø, 4 îþóòíû íýã ñýäýâòýé õîëáîîòîé øèíý øèéäýë äýâø¿¿ëæ ÷àääàã áîë ¿ëäñýí 3 íü ¿ã¿é áàéõ æèøýýòýé. Îþóòíóóäûí õàìãèéí ñàéí õèéäýã áèå äààñàí àæëûí òºðºë áîë ìýäýýëýë õèéõ ÿâäàë áàéãàà íü õàíãàëòã¿é ç¿éë. Îþóòíóóäûí 87,8 íü èðýýä¿éä ìýðãýæëýýðýý àæèëëàõàä ñóäàëãàà õèéõ ÷àäâàð õýðýãòýé ãýæ ¿çýæ áàéãàà áîëîâ÷ òýäíèé áîäèò ÷àäâàð ¿¿íýýñ äîîãóóð áàéâ. Èéìä íèéò áàãø íàð îþóòàíä áèå äààñàí àæëààð ñóäàëãàà õèéõ ÷àäâàð òºëºâø¿¿ëýõýä àíõààðàõ öàã áîëñîí. Ó÷èð íü ýíý ÷àäâàð íü ºðñºëäºõ ÷àäâàðûí ñàëøã¿é íýã õýñýã þì. 165

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ãñ Ýõ çîõèîë óíøèõ àðãà, àæèãëàëòûí àðãà, ÿðèëöëàãûí àðãà, àñóóëãûí àðãà, ºðñºëäºõ ÷àäâàð. Îðøèë Çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæèæ áóé ºíºº ¿åä äýýä áîëîâñðîëòîé ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ ºðñºëäºõ ÷àäâàðòàé áàéõ õýðýãöýý óëàì ÷óõàë áîëæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã îþóòàí ñóðàã÷äàä ñóðàëöàõ ¿åä íü òºëºâø¿¿ëíý. Èðýýä¿éí ìýðãýæèëòýí áîëîõ îþóòàíä ºðñºëäºõ ÷àäâàð òºëºâø¿¿ëýõ õàìãèéí áîëîìæèéí àðãà çàì áîë áèå äààñàí àæëààð äàìæóóëæ ñóäàëãàà õèéõ àðãà áàðèë, ÷àäâàð òºëºâø¿¿ëýõ ÿâäàë ãýæ ¿çëýý. ªã¿¿ëëèéí ¿íäñýí õýñýã Îð÷èí ¿åä áîëîâñðîëûí ÷àíàð áîë õóðäàöòàé ººð÷ëºãäºæ áàéãàà äýëõèé åðòºíö, ìýäýýëýë õàðèëöààíû òåõíîëîãè, çàõ çýýëèéí íèéãìèéí ºðñºëäººí çýðýãòýé óÿëäàæ ¿íäñýíäýý ºðñºëäºõ ÷àäâàðòàé ìýðãýæèëòýí áèå õ¿í áýëòãýõèéã øààðäàæ áàéíà. ªðñºëäºõ ÷àäâàðûí ãîë õýñýã íü õóâü õ¿í àæèë àìüäðàëä íü òîõèîëäîõ àëèâàà àñóóäëûã áèå äààí ñóäàëæ øèéäâýðëýõ ÷àäâàðòàé áîëîõ ÿâäàë ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ýíý èëòãýëä ÌÓÁÈÑèéí ÿíç á¿ðèéí ìýðãýæëýýð ñóðàëöàæ áàéãàà îþóòíóóä öààø áàãøèéí ìýðãýæëýýð àæèëëàõàä òîõèîëäîõ ÿíç á¿ðèéí àñóóäëûã *ñóäàëæ òàíèí ìýäýõ, *ò¿¿íèéã øèéäâýðëýõ ìýäëýã ÷àäâàðòàé áîëæ áàéãàà ýñýõèéã ñóäàëñàí. Àñóóäëûã ñóäàëæ òàíèí ìýäýõ, öààøèëáàë øèéäâýðëýõ ìýäëýã ÷àäâàðòàé áîëíî ãýäýã íü îþóòàíä ìýðãýæëèéí ñóðãóóëèéí 1-ð êóðñýýñ ýõëýí òºãñòëºº ñóäàëãààíû àæèë õèéõ 166

ìýäëýã, àðãà áàðèë, ÷àäâàð ýçýìøèíý ãýñýí ¿ã. Ýíý ñàíààã ºíºº ¿åä ìýðãýæëèéí á¿õ øàòíû ñóðãóóëü ñóðãàëòûíõàà ¿íäñýí çîðèëãîî áîëãîõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà. Çàðèì õ¿ì¿¿ñ ñóäàëãààíû àæëûã äýýä ñóðãóóëèéí áàãø íàð ë õèéõ ¸ñòîé ýñâýë ýðäìèéí çýðýã õàìãààëàõ ãýæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí õèéäýã àæèë ãýæ áîääîã íü òóí ÿâöóó áîäîë áîëñîí. Èéìä ýíý ¿çëèéã ººð÷èëæ, îþóòàí ÷ ñóäàëãàà õèéõ ìýäëýã àðãà áàðèëòàé áîëîõ òèéì öàã ¿å èðñýí. Ñóäàëãààíû àæëûã îþóòíû õèéäýã áèå äààñàí àæèëòàé õîëáîí ¿çýõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çñýí. Ýíý õî¸ð ç¿éëèéã õîëáîîã¿é, õî¸ð ººð ç¿éë ìýò ¿çýõ íü ìºí ÿâöóó îéëãîëò áîëíî. Äýýðõ ç¿éëòýé õîëáîîòîéãîîð îþóòíû áèå äààñàí àæëûí òóõàé îéëãîëòîî áèä ººð÷ëºõ õýðýãòýé áîëíî. Æèøýý íü, îþóòíû áèå äààñàí àæèë (ÎÁÄÀ) áîë îþóòàí ìýðãýæèëòýí áèå õ¿í áîëæ òºëºâøèõ çîðèëãîòîé áèå äààæ ñóðàõ, ñóäëàõ á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà ãýæ îéëãîæ áàéíà. ÎÁÄÀ-ûí çîðèëãî áîë îþóòàí áèå äààí: 1/*ñóðàëöàõ, 2/*àñóóäëûã ñóäàëæ øèéäâýðëýõ ìýäëýã ÷àäâàðòàé áîëîõ çýðýã. Îþóòàí áèå äààñàí àæëûã õèéõ ÿâöàä ñóäàëãàà õèéõ ìýäëýã àðãà áàðèëòàé áîëîõ íü ÿìàð à÷ õîëáîãäîëòîé âý? Þóíû ò¿ð¿¿íä îþóòàí *àñóóäëûã õýðõýí øèéäâýðëýõ òàëààð øèíý øèéäýë, ñàíàà, àðãà çàì çýðãèéã õàéæ îëîõ, *ñóäàëãààíû ýöýñò øèíý á¿òýýë, á¿òýýãäýõ¿¿í ãàðãàõ: ýññý, ìýäýýëýë, ñàíàìæ, àðãà÷ëàë, èëòãýë ãýõ ìýò. Æèøýý íü, áàãøèéí ìýðãýæëýýð ñóðàëöàæ áàéãàà îþóòíóóä çàõ çýýëèéí íèéãìèéí áîëîí ñóðàëöàã÷äûí áîëîâñðîëûí ýðýëò õýðýãöýýã ñóäàëæ, ¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ñóðãàëòûí õºòºëáºð, ãàðûí àâëàãà ãàðãàõ ìýäëýã ÷àäâàðòàé áîëîõ íü çàõ çýýëèéí ºðñºëäººíò íèéãýìä øóäàðãààð ºðñºëäºõ ÷àäâàðòàé áîëîõ þì.

167

Ýíý ñýäâýýð àñóóëãà áîëîâñðóóëæ ÌÓÁÈÑ-èéí õàðúÿà 7 ñóðãóóëèéí 2-ð êóðñèéí 70 îþóòàí, 4-ð êóðñèéí 70 îþóòàí, íèéò 140 îþóòíààñ àñóóëãà àâñàí. ¹

Ñóðãóóëü

1 2 3 4 5 6 7

ÁÓÑ ÃÕÑ ÊÌÒÑ ÌàÑÑ ÌîÑÑ ÒÍÓÑ ÔÒÑ

2-ð êóðñ, 2-ð êóðñ, 4-ð êóðñ, 4-ð êóðñ, ýìýãòýé ýðýãòýé ýìýãòýé ýðýãòýé 5 5 5 5 7 3 6 4 5 5 5 5 7 3 5 5 10 9 1 7 3 6 4 9 1 7 3 50 20 43 27

Íèéò 20 20 20 20 20 20 20 140

1. Áèå äààñàí àæèë õèéõ ¿åä ÷è ÿìàð íýã ýõ çîõèîë (èëòãýë, ºã¿¿ëýë...) óíøèæ àøèãëàäàã óó? Äèàãðàìì 1 70

62,8 57,1

60 50 40 30

2-ɪ ɤɭɪɫɢɣɧ ɨɸɭɬɧɵ ɯɚɪɢɭ 22,8

4-ɪ ɤɭɪɫɢɣɧ ɨɸɭɬɧɵ ɯɚɪɢɭ

25,7 18,5

11,4

1,7

0 ɛɚɣɧɝɚ

ɯɷɪɷɝɬɷɣ ԛɟɞ

ɯɚɚɹɚ

ԛɝԛɣ

Äýýðõ äèàãðàììààñ ¿çâýë 4 îþóòíû íýã íü ÁÄÀ õèéõäýý ýõ ìàòåðèàë òîãòìîë óíøäàã, 4 îþóòíû 2 íü õýðýãòýé ¿åä óíøäàã, 4îþóòíû íýã íü ¿íäñýíäýý ýõ ìàòåðèàë óíøäàãã¿é áàéäàë àæèãëàãäàæ áàéãàà íèéò áàãø íàð îþóòíû ýõ ìàòåðèàë óíøèõ õýýðãöýý øààðäëàãûã îéëãóóëàõ õýðýãòýéã õàðóóëæ áàéíà. 168

2. Áèå äààñàí àæèë õèéõ ÿâöàä ÷è çîðèóä àæèãëàëò õèéæ áàéñàí óó? Äèàãðàìì 2 57,1 55,7

60 50 40 30

27,1

2-ɪ ɤɭɪɫɢɣɧ ɨɸɭɬɧɵ ɯɚɪɢɭ 4-ɪ ɤɭɪɫɢɣɧ ɨɸɭɬɧɵ ɯɚɪɢɭ

15,7 14,2

10 0 ɬɢɣɦ

ɯɚɚɹɚ

ԛɝԛɣ

Ýíýõ¿¿ äèàãðàììûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ºìíºõ îéðîëöîî áàéäëûã õàðóóëæ áàéíà. Æèøýý íü, ÁÄÀ õèéõýä 4 îþóòíû íýã íü àæèãëàëò õèéäýã, 2 íü õààÿà áóþó àëäàã îíîã õèéäýã, ¿ëäñýí íýã îþóòàí àæèãëàëò õèéäýãã¿é ãýñýí ¿ã. Ãýòýë öààøèä ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ àæèëä ýíý àðãà øèã õýðýãòýé àðãà ººð áàéõã¿é. 3. Áèå äààñàí àæëûí ñýäýâòýé õîëáîîòîé ìýäýýëýë îëæ àâàõûí òóëä ÷è õ¿ì¿¿ñòýé ÿðèëöëàãà õèéæ áàéñàí óó? Äèàãðàìì 3 50 45 40

44,2

42,8

40 34,2

35 30 25

2-ɪ ɤɭɪɫɢɣɧ ɨɸɭɬɧɵ ɯɚɪɢɭ

21,4 17,1

4-ɪ ɤɭɪɫɢɣɧ ɨɸɭɬɧɵ ɯɚɪɢɭ

15 10 5 0 ɬɢɣɦ

ɯɚɚɹɚ

ԛɝԛɣ

2, 4-ð êóðñèéí îþóòíóóäûí 40%-44% íü ÿðèëöëàãà õèéäýã ãýæ òýä õàðèóëñàí íü íýã òàëààñ áîëîìæèéí ¿ç¿¿ëýëò þì øèã 169

áîëîâ÷ õàíãàëòòàé ñàéí ¿ç¿¿ëýëò áèø. ßàãààä ãýâýë 2 îþóòíû íýã íü ÿðèëöëàãà õèéõ àðãûã õýðýãëýäýã ãýñýí ¿ã. Îþóòíû ¿ëäñýí 56%-60% íü ¿íäñýíäýý ÿðèëöëàãà õèéäýãã¿é íü ÷àíàðûí ñóäàëãààíû ýíý ñàéõàí àðãûã õýðýãëýõã¿é áàéíà ãýäýã ººðºº òààðóóõàí ç¿éë ìºí. Èéìä íèéò áàãø íàð îþóòíóóäàä ÿðèëöëàãà õèéõ àðãà òåõíèêèéã ýçýìø¿¿ëæ, ýíý àðãûã òýä õýðýãëýäýã áîëîõîä àíõààð÷ àæèëëàõ õýðýãòýé. 4. Áèå äààñàí àæëûí ñýäýâòýé õîëáîîòîé ìýäýýëýë îëæ àâàõûí òóëä ÷è õ¿ì¿¿ñýýñ àñóóëãà àâ÷ áàéñàí óó? Äèàãðàìì 4 60 50

54,2 47,1 37,1

32,8

2-ɪ ɤɭɪɫɢɣɧ ɨɸɭɬɧɵ ɯɚɪɢɭ

4-ɪ ɤɭɪɫɢɣɧ ɨɸɭɬɧɵ ɯɚɪɢɭ

8,5

10 0 ɬɢɣɦ

ɯɚɚɹɚ

ԛɝԛɣ

Äýýðõ äèàãðàììààñ õàðàõàä 2 îþóòíû íýã íü àñóóëãà àâàõ àðãûã õýðýãëýäýã, íºãºº íýã íü õýðýãëýäýãã¿é áàéäàë àæèãëàãäàæ áàéíà. Óãòàà àñóóëãûí àðãà íü ÷àíàðûí ñóäàëãààíû ñàéí àðãûí íýã áºãººä ò¿¿íèéã àøèãëàæ ñóðàõ ÿâäàë ñóäàëãààíû ÷óõàë íýã õýñýã ìºí. Èéìä áàãø íàð îþóòàíä àñóóëãûí àðãûí ìºí ÷àíàðûã îéëãóóëæ, ò¿¿íèéã õýðýãëýõ àðãà áàðèë ýçýìø¿¿ëýõýä àíõààð÷ àæèëëàõ õýðýãòýé. 5. Áèå äààñàí àæëûí ñýäýâòýé õîëáîîòîé ìýäýýëýë îëæ àâàõûí òóëä ÷è ãàäààä õýëíýýñ îð÷óóëãà õèéæ áàéñàí óó?

170

Äèàãðàìì 5 45 38,5

38,5

40 35

31,4

32,8 28,5

2-ɪ ɤɭɪɫɢɣɧ ɨɸɭɬɧɵ ɯɚɪɢɭ

4-ɪ ɤɭɪɫɢɣɧ ɨɸɭɬɧɵ ɯɚɪɢɭ

15 10 5 0 ɬɢɣɦ

ɯɚɚɹɚ

ԛɝԛɣ

Äèàãðàììààñ ¿çâýë ãóðâàí îþóòíû íýã íü ÁÄÀ õèéõäýý ãàäààä õýëíýýñ îð÷óóëãà õèéäýã, ¿ëäñýí õî¸ð íü ¿íäñýíäýý èéì ç¿éë õèéäýãã¿é íü òîäîðõîé. Îð÷èí ¿åä àëèâàà ñóäàëãàà õèéõýä ãàäààä õýë äýýðõ ìàòåðèàëûã àøèãëàõã¿é, çºâõºí ìîíãîë õýë äýýð áóé ìàòåðèàëûã àøèãëàíà ãýäýã áîë ÿàõ àðãàã¿é õîöðîãäîë ìºí. Èéìä íèéò áàãø íàð õè÷ýýë äýýð áîëîí áèå äààñàí àæèëä ìýðãýæëèéí çîõèõ õýìæýýíèé ãàäààä õýë äýýð õýâëýãäñýí ìàòåðèàë àøèãëàõ äàñãàë, äààëãàâàð àøèãëàæ áàéõ õýðýãòýé. 6. ßìàð òºðëèéí áèå äààñàí àæëûã ÷è õàìãèéí ñàéí õèéæ ÷àäàõ âý? Äèàãðàìì 6 60

52,8 47,1

50 40 30 20 10

2-ɪ ɤɭɪɫɢɣɧ ɨɸɭɬɧɵ ɯɚɪɢɭ 22,8 20

20 8,5 8,5

4-ɪ ɤɭɪɫɢɣɧ ɨɸɭɬɧɵ ɯɚɪɢɭ

21,4 10

108,5

171

Äýýðõ äèàãðàìûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä þó õàðóóëæ áàéíà âý? ãýâýë ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí îþóòíû 50% íü ìýäýýëýë õèéõ ãýñýí õàìãèéí ýíãèéí òºâøíèé áèå äààñàí àæëûã ñàéí õèéæ ñóðñàí áàéíà. Äàðàà íü ýññý áè÷èõ àðãûã 3 îþóòíû íýã íü ñàéí ýçýìøñýí áàéíà. Õàðèí îþóòíààñ á¿òýýë÷ ÷àäâàð øààðääàã, òýäíèé öààøäûí àæèëä õàìãèéí èõ õýðýã áîëäîã ñàíàìæ, çºâëºìæ áè÷èæ áîëîâñðóóëàõ, èëòãýë áè÷èõ ÷àäâàð õàìãèéí äîîãóóð áàéãààä áàãø áèä íàð ç¿é ¸ñîîð àíõààðàõ öàã áîëñîí. 7. ßìàð íýã áèå äààñàí àæëûã õèéõ ÿâöàä ÷è öîî øèíý øèéäýë (ñàíàà...) äýâø¿¿ëæ áàéñàí óó? Äèàãðàìì 7 70 58,5 58,5

60 50 40 30

2-ɪ ɤɭɪɫɢɣɧ ɨɸɭɬɧɵ ɯɚɪɢɭ 25,7

4-ɪ ɤɭɪɫɢɣɧ ɨɸɭɬɧɵ ɯɚɪɢɭ 21,4 15,7

10 0 ɬɢɣɦ

ɯɚɚɹɚ

ԛɝԛɣ

Äýýðõ äèàãðàììûí ¿ç¿¿ëýëò íü ìàíàé îþóòíóóäûí á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý òºäèéëºí ñàéí õºãæººã¿éã õàðóóëæ áàéíà. Òóõàéëáàë, ÁÄÀ õèéæ áóé 4 îþóòíû íýã öîî øèíý ñàíàà, øèéäýë äýâø¿¿ëäýã ãýäýã ¿ç¿¿ëýëò äýýðõ ñàíààã íîòîëíî. 4 îþóòíû ãóðàâ íü ¿íäñýíäýý øèíý øèéäýë, ñàíàà äýâø¿¿ëäýãã¿é ãýäýã òóí õàíãàëòã¿é ¿ç¿¿ëýëò ìºí. Èéìä íèéò áàãø íàð îþóòíààð áèå äààñàí àæèë õèéëãýõäýý øèíý ñàíàà äýâø¿¿ëýõ øààðäëàãà òàâèõ õýðýãòýé. Èíãýõã¿é áîë îþóòàí áèå äààæ á¿òýýë÷ýýð ñýòãýõ ÷àäâàð íü õºãæèõã¿é áàéñààð áàéãààä ñóðãóóëü òºãñºæ ìàãàäã¿é. 8. Èðýýä¿éä ìýðãýæëýýðýý àæèëëàõàä ÷àìä ñóäàëãàà õèéõ ìýäëýã ÷àäâàð õýðýã áîëîõ áîëîâ óó? 172

Äèàãðàìì 8 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

87,188,5

2-ɪ ɤɭɪɫɢɣɧ ɨɸɭɬɧɵ ɯɚɪɢɭ 4-ɪ ɤɭɪɫɢɣɧ ɨɸɭɬɧɵ ɯɚɪɢɭ

7,4 8,5

5,7

ɦɚɲ ɢɯ ɯɷɪɷɝ ɛɨɥɠ ɯɷɪɷɝ ɛɨɥɧɨ ɦɚɝɚɞɝԛɣ

11,4 1,4

ɫɚɣɧ ɦɷɞɷɯɝԛɣ ɛɚɣɧɚ

0 ԛɝԛɣ ɝɷɠ ɛɨɞɨɠ ɛɚɣɧɚ

Äèàãðàììààñ ¿çâýë îþóòíóóäûí 87,8% ìýðãýæëýýðýý àæèëëàõàä ñóäàëãàà õèéõ ìýäëýã ÷àäâàð õýðýãòýé ãýæ ¿çñýí íü ñóäàëãàà õèéõã¿éãýýð àëü ÷ ñàëáàðò àìæèëò îëîõã¿é ãýäãèéã îþóòíóóä îéëãîñîí ãýäãèéã õàðóóëæ áóé ¿ç¿¿ëýëò. 9. Äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöàõ õóãàöààíä ÷è àñóóäëûã ñóäàëæ øèéäâýðëýõ àðãà áàðèëûã ýçýìøèæ ÷àäñàí óó? Äèàãðàìì 10 70

60 50

34,2

4-ɪ ɤɭɪɫɢɣɧ ɨɸɭɬɧɵ ɯɚɪɢɭ 18,5

20 10

2-ɪ ɤɭɪɫɢɣɧ ɨɸɭɬɧɵ ɯɚɪɢɭ

25,7

8,5

5,7 2,8

0 ɛԛɪɷɧ ɱɚɞɫɚɧ

ɱɚɞɫɚɧ

ɞɭɬɭɭ ɯɚɝɚɫ

4,2

ɬɢɣɦ ɱ ɨɝɬ ɫɚɣɧ ɱɚɞɚɯɝԛɣ ɱɚɞɚɯɝԛɣ

Óã ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí 2-ð êóðñèéí îþóòíû 2,8%, 4-ð êóðñèéí îþóòíû 5,7% “á¿ðýí ÷àäñàí” ãýñýí õàðèóëò áîäèò áàéäëûã õàðóóëæ áóé ¿ç¿¿ëýëò ãýæ ¿çýæ áàéíà. Õàðàìñàëòàé íü ýíý èõ äîîãóóð ¿ç¿¿ëýëò. Äàðààãèéí “÷àäñàí” ãýñýí ¿ç¿¿ëýëò 2-ð êóðñèéí îþóòíóóäûíõ 40%, 4-ð êóðñèéí îþóòíóóäûíõ 60% áàéãàà 173

íü áîäèò áàéäëààñ ãàæñàí, àðàé ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâ óó. Ó÷èð íü ìàíàé îþóòíóóäûí ººðèéí ¿íýëãýý áîäèò áàéäëààñ ¿ðãýëæ àðàé ºíäºð áàéäàã. Äàðààãèéí “äóòóó õàãàñ” ãýñýí ¿ç¿¿ëýëò 2-ð êóðñèéí îþóòíóóäûõ 34,2%, 4-ð êóðñèéí îþóòíóóäûõ 25,7% áàéãàà íü àíõààðàë òàòñàí ç¿éë áîëñîí. Ó÷èð íü 2-ð êóðñèéí îþóòíóóäûí ¿ç¿¿ëýëò ºíäºð ãàðñàí íü òýä ººðèéãºº àðàé ºíäºð ¿íýëäýãòýé, õàðèí 4-ð êóðñèéí îþóòíû ººðèéí ¿íýëãýý àðàé áîäèòîé áîëæ ýõýëäýã þì áîëîâ óó ãýæ ¿çýæ áàéíà. Äàðààãèéí “òèéì ÷ ñàéí ÷àäàõã¿é” ãýñýí ¿ç¿¿ëýëò 2-ð êóðñèéí îþóòíóóäûõ 18,5%, 4-ð êóðñèéí 8,5% áàéãàà íü ºìíºõòýé èæèë áàéäàë õàðàãäàæ áàéãàà áºãººä òàéëáàð ìºí àäèë áàéíà. Ýíý àñóóëòàä ºãñºí õàðèó ºìíºõ àñóóëòûí õàðèóòàé ýðñ çºðæ áàéíà. Æèøýý íü, îþóòíóóäûí 87,8% íü èðýýä¿éä ìýðãýæëýýðýý àæèëëàõàä ñóäàëãàà õèéõ ÷àäâàð õýðýãòýé ãýæ ¿çñýí áîë áîäèò áàéäàë äýýð 2-ð êóðñèéí îþóòíóóäûí 42,8%, 4-ð êóðñèéí îþóòíóóäûí 65,8% ñóäàëãàà õèéõ ÷àäâàðòàé áîëñîí ìýò õàðàãäàíà (“äóòóó õàãàñ”, “òèéì ÷ ñàéí áèø” ãýñýí õàðèóíóóä áîäèòîé áèø ó÷èð îðõèñîí áîëíî). 42,8% áîëîí 65,8% ãýñýí ¿ç¿¿ëýëò íü óã àñóóëãûí 1, 2, 3, 4, 5-ð àñóóëòûí õàðèóëòóóäààð íîòëîãäîõã¿é áàéãàà ó÷èð áîäèò áàéäëààñ àðàé ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé. ªºðººð õýëáýë, îþóòíóóäûí ñóäàëãàà õèéõ ÷àäâàð äîîãóóð áàéíà ãýñýí ¿ã. Ä¿ãíýëò ÌÓÁÈÑ-èéí îþóòíóóäûí áèå äààñàí àæèë òýäýíä ñóäàëãàà õèéõ ÷àäâàð òºëºâø¿¿ëæ áóé áàéäëûã çºâõºí àñóóëãûí àðãààð ñóäàëæ ¿çýõýä áàéäàë òèéì ÷ ñàéí áèø áàéíà. Òóõàéëáàë, ÌÓÁÈÑ-èéí 2 áîëîí 4-ð êóðñèéí 140 îþóòíààñ ýíý òàëààð àñóóëãà àâàõàä 4 îþóòíû íýã íü ÁÄÀ õèéõäýý ýõ ìàòåðèàë òîãòìîë óíøäàã, àæèãëàëò õèéäýã, 2 îþóòíû íýã íü ÿðèëöëàãà õèéõ áîëîí àñóóëãà àâàõ àðãûã õýðýãëýäýã, ãóðâàí îþóòíû íýã íü ÁÄÀ õèéõäýý ãàäààä õýëíýýñ îð÷óóëãà õèéäýã, ñóäàëãààíä 174

õàìðàãäñàí îþóòíû 50% íü ÁÄÀ-ûí õàìãèéí ýíãèéí òºâøíèé àæèë áîëîõ ìýäýýëýë õèéõèéã ñàéí ñóðñàí, ýññý áè÷èõ àðãûã 3 îþóòíû íýã íü ñàéí õèéæ ñóðñàí, 4 îþóòíû äºíãºæ íýã íü öîî øèíý ñàíàà, øèéäýë äýâø¿¿ëäýã çýðýã áàéäàë èëýðñýí. Ýäãýýðýýñ ¿çâýë ìàíàé îþóòíóóäûí ñóäàëãàà õèéõ ÷àäâàð òèéì ÷ ñàéí áèø áàéãàà áà ýíý íü ýðãýýä òýäíèé ºðñºëäºõ ÷àäâàð òóí äîîãóóð áàéíà ãýñýí ¿ã. Èéìä äýýä ñóðãóóëèéí îþóòíû áèå äààñàí àæèë íü òýä íàðààð ñóäàëãàà õèéõ àðãà áàðèë, ÷àäâàð òºëºâø¿¿ëýõ çîðèëãîòîé áàéíà. Æèøýý íü, ÎÁÄÀ-ûí ñýäýâ íü: *òîäîðõîé àñóóäàë àãóóëñàí, *òýäíèé èðýýä¿éí ìýðãýæëèéí àæèëòàé õîëáîîòîé, *èðýýä¿éí àæèëä íü ãàð÷ áîëçîøã¿é àñóóäëûã á¿òýýë÷ýýð øèéäâýðëýõ ÷àäâàð òºëºâø¿¿ëýõ çýðýã øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéíà. Çîõèîã÷èéí òóõàé Øàãææàâ îâîãòîé È÷èíõîðëîî íü 1996 îíä ñóðàã÷äàä ñóðàõ àðãà ýçýìø¿¿ëýõ àñóóäëààð äýä ýðäýìòíèé çýðýã õàìãààëñàí áºãººä åðºíõèé äèäàêòèêèéí ¿íäñýí àñóóäëóóäààð ìýðãýæøñýí. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ñóðãàëòûí àãóóëãà, ñóðãàëòûí õºòºëáºð, õè÷ýýë ñóäëàë, õ¿¿õäèéí õºãæèë õ¿ì¿¿æëèéí ÷èãëýëýýð çîõèõ ñóäàëãàà õèéæ á¿òýýë¿¿ä ãàðñàí. Ýäãýýð íü, “Áàãøèéí íîì” (ÓÁ, 2011), “Õ¿¿õäèéí õºãæèë” (ÓÁ, 2011), “Ñóðãàëò” (ÓÁ, 2011), “Îð÷èí ¿åèéí õè÷ýýëèéí òóõàé ºã¿¿ëýõ íü” (ÓÁ, 2011), “Ñóðãàëòûí àðãà ç¿éí øèíý÷ëýë” (ÓÁ, 2011), “Ñóäàëãààíû àæëûí ¿íäýñ” (ÓÁ, 2012), “Ñóðàõ àðãà” (ÓÁ, 2011), “”Ñóðãàëòûí çàðèì ¿çýë îíîë” (ÓÁ, 2011), “Äýýä ñóðãóóëèéí ñóðãàëò: îíîë àðãà ç¿é” (ÓÁ, 2011), “Äèññåðòàöèéí àæëûí àðãà ñóäëàëûí ¿íäýñ” (ÓÁ, 2011), “Áîëîâñðîëûí ñîöèîëîãèéí óäèðòãàë” (ÓÁ, 2011), “Áîëîâñðîëûí ôèëîñîôè ¿çýë ñàíàà: ýðò áà ýä¿ãýý” (ÓÁ, 2011), “Õ¿¿õäýý õýðõýí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ âý?” (ÓÁ, 2012) ãýõ ìýò á¿òýýëèéã íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîñîîð áàéíà. 175

ÈÄÝÂÕÒÝÉ ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÀÐÃÀÄ ÌÝÄÝÝËÝË ÕÎËÁÎÎÍÛ ÒÅÕÍÎËÎÃÈ ÀØÈÃËÀÕ ÀÑÓÓÄÀËÄ Õ.Òàìèð*, Á.Áîëîðìàà** *ØÓÒÈÑ, ÁÈÀÑ, Èíæåíåðèéí çóðàãç¿éí ïðîôåññîðûí áàã **ÕÀÀÈÑ, ÁÓÑ, Ñóðãàëòûí àëáà

Õóðààíãóé: Àëèâàà ñóðãàëòûí àðãà, òåõíîëîãèä ñóðãàëòûí äàäëàãûã îíöãîé àíõààð÷ èðñýí, öààøèä ÷ öàõèì ñóðãàëòûí îíîë àðãàç¿éä äàäëàãàä ñóóðèëñàí ñóðãàëòûí àðãà õýëáýð¿¿äèéã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýõ ¸ñòîé þì. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ñóðãàëòàä îðîëöîã÷èéã õýäýí áàã áîëãîæ ãðóïï ¿¿ñãýõ çàìààð ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõ, íýã áàãèéí ¿ð ä¿íã áóñäàä ìýäýýëýõ, çààõ, ýñâýë ìýòãýëöýýí - ìàðãààí çîõèîí áàéãóóëàõ õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëàõ ãýõ çýðýã àðãûã èäýâõòýé ñóðãàëòûí àðãà ãýæ ¿çýõ áîëæýý. Ýíý àðãóóä ìàíàé ñóðãàëòàä íýâòð¿¿ëýõ àðãàç¿éí òóðøèëò ñóäàëãàà ÿâóóëàõ àæèë õàíãàëòòàé áóñ áàéíà. Öàõèì ñóðãàëòûí îð÷èí ãðóïï ¿¿ñãýõ, äàäëàãà ÿâóóëàõ, âèðòóàë îð÷èí ¿¿ñãýõ, õàðèëöàí ìýäýýëýë ñîëèëöîõ, íýãýíäýý îíëàéí áàéäëààð çààõ òóðøëàãà ñîëèëöîõ àðãàç¿éã õºãæ¿¿ëýõ àñóóäàë äóòàãäàæ “öàõèì ñóðãàëò”-ûã çºâõºí ìýäýýëýë äàìæóóëàõ òºäèé òºâøíººð õÿçãààðëàæ áîëîõã¿é þì. Èéìä ýíý èäýâõòýé ñóðãàëòûí àðãóóäûã îíëàéí îð÷èíä àøèãëàõ àðãàç¿éí õºãæèëä ººðèéí ¿çýë ñàíààã äýâø¿¿ëæ áàéíà. Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Ñóðãàëòûí àðãà, Äàäëàãà õè÷ýýëèéí àðãàç¿é, Öàõèì ñóðãàëò, Îíëàéí áèå äààëò

176

Îðøèë: Âåáýä ñóóðèëñàí äàäëàãà õè÷ýýë íü ìýäëýãèéã äàìæóóëàõàä áóñ ìýäëýãèéã õàðèëöàí õóâààëöàõ, õàìòðàí àæèëëàõ, áàãø ñóðàëöàã÷ áîëîí ñóðàëöàã÷èä ººð õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãààíû öîî øèíý òàëáàð áîëäîã. Ýíý áîëîìæ íü ò¿¿íèéã çàéí ñóðãàëòàä àøèãëàõ ºðãºí áîëîìæèéã íýýæ ºãäºã áèëýý. Îíëàéí ñóðãàëòûã àðãà õýëáýðèéã àøèãëàí äàäëàãà àæèë áîëîí áèå äààõ àæëûã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ çàìààð ÷àäâàð, äàäàë ýçýìø¿¿ëýõ ñóðãàëòàä õýðýãëýæ áàéãàà òóðøëàãà äýëõèéí îëîí îðîíä áàéäàã áºãººä îíëàéí ñóðãàëò íü òóõàéí öàã ¿åèéíõýý õàìãèéí äýâøèëòýò òåõíîëîãèéã àøèãëàäàã îíöëîãòîé. Ýíä ÌÕ-íû äýâøèëòýò òåõíîëîãè àøèãëàí ÷àäâàð, äàäàë ýçýìø¿¿ëýõ àðãàç¿éí òóõàé ºã¿¿ëíý. 1. Ñóðãàëòûí àðãûí òóõàé 1994 îíä ãàðñàí Áàðíåòûí ñóðãàëòûí ïèðàìèä íü ñóðàëöàã÷èéí äóíäàæ îé òîãòîîëò ñóðãàëòûí àðãà òåõíîëîãèîñ õàìààð÷ ÿìàð áàéõûã òóðøèëòààð òîäîðõîéëîí çààæ ºãñºí áàéäàã.

177

Çóðàã 1.1. Ñóðãàëòûí ïèðàìèä Ýíýõ¿¿ ïèðàìèä íü ñóðãàëòûí àðãûã ¿íäñýí 2 õýñýãò õóâààæ íýã õýñýã íü ñóðãàëòûí èäýâõã¿é àðãàä õàìààðàõ áà ýäãýýð àðãóóäààð ñóðãàëò ÿâóóëàõ ¿åä ñóðàëöàã÷èä ¿ëäýõ ìýäëýãèéí õýìæýý áàãà áàéäàã áîë ñóðãàëòûí èäýâõòýé àðãà õýðýãëýñýí òîõèîëäîëä ñóðàëöàã÷èéí îëæ àâàõ ìýäëýãèéí õýìæýý èõ áàéäàã íü íýãýíò áàòëàãäñàí àñóóäàë áèëýý. Ñóðãàëòûí àðãûã îíîâ÷òîé õýðýãëýõ áîëîí ñóðãàëòûí àðãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä öàõèì ñóðãàëòûí àðãà, õýëáýðèéã àøèãëàõ àñóóäàë ñóðãàëòûí ¿éë ÿâöàä àëõàì òóòàì äýâøèãäýæ áàéíà. Òèéìýýñ áèä ýíä èäýâõòýé ñóðãàëòûí àðãàä öàõèì òåõíîëîãè õýðýãëýõ àðãàç¿é òàëààð áîëîí çàðèì àðãà çàìûã àðãàç¿é áîëãîõ àñóóäëûí òóõàé ºã¿¿ëæ áàéíà.

178

2. Èäýâõòýé ñóðãàëòûí àðãà, õýëáýð ¯íýõýýð îð÷èí ¿åä ñóðãàëòûí ¿ð ºãººæèéã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîðÌÕÒñóðàëöàõ¿éë àæèëëàãààíä õýðýãëýæ, öàõèì ñóðãàëòûí àðãà òåõíîëîãèéã îíîâ÷òîé áîëãîõ, òýð äóíäàà ÷àäâàð, äàäàë ýçýìø¿¿ëýõ ñóðãàëòûí àðãàç¿éä öàõèì ñóðãàëòûí àðãà õýëáýðèéã ýð÷èìòýé íýâòð¿¿ëæ õýðýãöýý áàéíà. ªíºº ¿åä óëàìæëàëò ñóðãàëòàä ÌÕÒ íýâòð¿¿ëýõ, òýð òóñìàà÷àäâàð, äàäàë ýçýìø¿¿ëýõ ïðàãìàòèê ñóðãàëòàä çîðèóëñàí ñóðãàëòûí öàõèì ìàòåðèàë áýëòãýõ àðãàç¿éã áîëîâñðóóëàõ ÷àäâàð ýçýìøèõ øààðäëàãà áàãø á¿ðä òàâèãäàæ áàéíà. Èäýâõòýé ñóðãàëòûí àðãà õýëáýðèéã ìýäëýãèéã õýðýãëýý áîëãîõ, ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõ, äàäàë òºëºâø¿¿ëýõ ãýñýí ¿íäñýí 3 õýñýãò õóâààí àâ÷ ¿çýæ áîëæ. Ýäãýýð íü öàõèì ñóðãàëòàä íýâòýð÷ áàéãàà çàéíààñ ñóðàëöàõ, õàðèëöàí ñóðàëöàõ, ñóðàëöàã÷èä ìýäëýãýý õóâààëöàõ, á¿òýýë÷ýýð ñóðàëöàõ çýðýã öîî øèíý ñóðãàëòûí õýëáýð¿¿ä áèé áîëãîæ òýð íü Áàðíåòûí ñóðãàëòûí ïèðàìèäûí èäýâõòýé ñóðãàëòûí õýëáýð¿¿äýä õàìààð÷ áàéãàà þì. Ìýäëýãèéã õýðýãëýý áîëãîõ ñóðãàëò íü øèíý ç¿éë ìýäýõìýäëýãèéã õýðýãëýõ-õýðýãëýýíýýñ ìýäýõ ãýñýí äèäàêòèê çàð÷èìòàé ãýæ ¿çâýë öàõèì ñóðãàëò íü ìýäýýëýõ ¿¿ðãýýñ ãàäíà õýðýãëýõ òàíèóëàõ áîëîí õýðýãëýýíä îðóóëàõ äàäëàãà õèéõ ýëåìåíò¿¿ä îðñîí áàéõ õýðýãòýé áîëäîã. Ìºí õýðýãëýýäàäëàãà õèéõ ÿâöàä øèíý ¿çýãäýë, ¿éë ÿâöûí ìýäëýã øèíýýð îëæ àâàõ áà áàòàòãàõ õýñýã àãóóëãàä òºëºâëºãäñºí áàéõ ¸ñòîé áàéäàã. Ýíäýýñ èäýâõòýé ñóðãàëòûí àðãà, õýëáýð óðãàí ãàð÷ áàãøèä àðãà òåõíîëîãèéí õîîðîíä íàâèãàö õèéõ áîëîìæ áèé áîëãîæ ºãäºã ×àäâàð ýçýìø¿¿ëýõ ñóðãàëò íü ìýäëýãèéã õýðýãëýý áîëãîõ ¿éë ÿâö äýýð ñóóðèëàõ áºãººä ÷àäàõ òºäèé áóñ “óð ÷àäâàð” 179

ýçýìøèõýä ÷èãëýñýí àãóóëãà áàéõ õýðýãòýé áîëäîã áàéíà. Ýíä áàãøèä àðãàç¿éí óð ÷àäâàðààñ ãàäíà ÌÒ-èéí ÷àäâàð èõýýõýí õýðýãòýé áîëíî. ×àäâàðûã çºâõºí âèðòóàë ïðîãðàìûí òóñëàìæòàé îëãîíî ãýæ õÿçãààðëàõ áóñ. ÌÕ-íû õýðýãñëèéã àøèãëàí îíëàéí áîëîí îôôëàéí õàðèëöààíû õýëáýð¿¿äèéã îíîâ÷òîé àøèãëàõ àñóóäàë ãýæ îéëãîõ õýðýãòýé þì. Äàäàë òºëºâø¿¿ëýõ ñóðãàëò íü äàäëàãà áîëîí áèå äààëòûí õýëáýðýýñ ãàäíà îíëàéí õýëáýðýýð òàñðàëòã¿é ¿íýëýõ àðãàç¿é ÷ áàéæ áîëäîã. Öàõèì ñóðãàëòûí îíöëîãóóä áîëîí áîëîìæóóäûã ñàéí ýçýìøèõ àñóóäàë íü èäýâõòýé ñóðãàëòûí àðãûã öàõèì òåõíîëîãè àøèãëàí ¿ð ä¿íòýé ñóðãàëò ÿâóóëàõ íºõöºëèéã áàãøèä íýýæ ºãäºã ó÷èð ýíä öàõèì ñóðãàëòûí îíöëîã áîëîìæèéí òîâ÷ àâ÷ ¿çýâ. Exploration (Øèíæëýõ ñóäëàõ): Ñóðàëöàã÷ ìýäýýëýë áà ò¿¿íèé íººöèéã ñóäëàõäàà âåáèéí óäèðäàõ õýðýãñëèéã àøèãëàí ñóäëàõ øèíæëýõ õýëáýðýýð ñóðàëöäàã. Èéìýýñ öàõèì ñóðãàëòûã øèíæëýõ, ñóäëàõ ñóðãàëòûí õýëáýðò øèëæ¿¿ëýõ õýðýãòýé. Ýíä òîìîîõîí àðãàç¿é ÿðèãääàã áèëýý. Experience (Òóðøëàãàæèõ, äàäëàãàæèõ): Ñóðàëöàã÷ ººðºº òóðøëàãà õóðèìòëóóëàí ººðèéí ñóðàõ õýìíýëä òîõèðóóëàí ñóðàëöàõ áîëîìæèéã àãóóëíà. ªºðººð õýëáýë ýëåêòðîí ñóðãàëò ãýäýã íü òóðøëàãàæèõ, äàäëàãàæèõ ñóðãàëò þì. Èéìýýñ àãóóëãûã “Experience” áàéäëààð áîëîâñðóóëàõ àðãàç¿é õýðýãòýé áîëäîã. Engagement (Óóëçàëò): Ñóðàëöàã÷èä ñóðàëöàõ ÿâöäàà õîîðîíäîî îéðòîõ, á¿òýýë÷ýýð õàìòðàí àæèëëàõ, áèå áèåäýý òóñëàõ, õàðèëöàí òóðøëàãà ñîëèëöîõ áîëîìæèéã íýýæ ºãäºã. Ýíäýýñ ¿çýõýä ýëåêòðîí ñóðãàëò ãýäýã íü õàðèëöàí áèå áèåýñýý ñóðàëöàõ ñóðãàëò þì. Ýíä ãðóïï ¿¿ñãýõ âèðòóàë êëàññ áèé áîëãîõ, óäèðäàõ, çîõèîí áàéãóóëàõ àðãàç¿éí ÷àäâàð áàãøèä õýðýãòýé áîëäîã. 180

Easy to use (õýðýãëýõýä õÿëáàð): Çºâõºí ñóðàëöàã÷èä ñóðàëöàõàä õÿëáàð (æèøýýëáýë: ººðèéí ñàéí ìýäýõ âåá õºòº÷ àøèãëàí àæèëëàäàã ãýõ ìýò) áàéõààñ ãàäíà àãóóëãûã ¿¿ñãýõ, ñóðàëöàã÷äàä õ¿ðãýõýä õÿëáàðõàí áàéäàã. Èéìýýñ ýëåêòðîí ñóðãàëò ãýäýã íü àøèãëàõàä õÿëáàð ñóðãàëò þì. Ýíä àãóóëãûã ýçýìøèõýä õÿëáàð áàéõ, àðãàç¿éí ýëåìåíòàð áàéõ ãýõ çýðãýýð áàãøààñ öàõèì ñóðãàëòûí àãóóëãà, àðãàç¿éí áîëîâñðóóëàëò õèéõ óð ÷àäâàð èõýýõýí øààðäàíà. Empowerment (ýðõ ÷ºëººò): Ýíý ñóðãàëòàä ñóðàëöàã÷èéí ñóðàõ àãóóëãà íü ñîíãîëòòîé áàéõ. ªºðººð õýëáýë õýë ÿðèàíû õºãæèë ñàéòàé õ¿í òåêñòýýð, õàðààíû õ¿ðòýõ¿é ñàéòàé õ¿í çóðàã ãðàôèêààð, ëîãèê ñýòãýëãýý ñàéí õºãæñºí õ¿í õ¿ñíýãò äèàãðàìààð ¿çýõ áîëîìæ îëãîæ àãóóëãûã áîëîâñðóóëäàã. Õàðèí õàìãèéí ¿ð á¿òýýëòýý õýðõýí ñóðàëöàõàà ñóðàëöàã÷ ººðºº ñîíãîäîã. Èéìýýñ ýëåêòðîí ñóðãàëò ãýäýã íü ñóðàõ õàìãèéí òîõèðîìæòîé õýëáýðýý ººðºº ñîíãîæ áîëîõ ýðõ ÷ºëººò ñóðãàëò þì. Õàðèí ñóðàëöàã÷èä õýðõýí íºëººëæ, ÿìàð ¿ð ä¿í ºãºõ òàëààð àâ÷ ¿çâýë: Àþóëã¿é õàìãààëàëòûí ÷àäâàð. Íýã èæèë ÷àíàðòàé ìýäýýëëýýð á¿õ ñóðàëöàã÷äûã õàíãàõ áîëîìæèéã ýëåêòðîí ñóðãàëò îëãîäîã. Á¿õ ñóðàëöàã÷äàä ñóðëàãàäàà àõèö äýâøèë ãàðãàõàä øààðäëàãàòàé áàéãàà ìýäëýã, óð ÷àäâàðûã îëæ àâàõ áîëîìæ, çàâøààíûã ºãäºã. Ñóðàëöàã÷ òºâòýé ñóðãàëò. Çîðèëòîä á¿ëãèéí áèå äààñàí ñóðàëöàã÷äûí óðüä÷èëñàí õ¿ñýëòèéã áèåë¿¿ëýõýä ýëåêòðîí ñóðãàëò ìàø õÿëáàð áàéäàã. Ñóðàëöàã÷èéí áàéðëàæ áàéãàà áàéðëàëààñ øàëòãààëàí ñóðãàëòòàé õîëáîîòîé ãàäààä þìñ áîëîí ñóðãàëòûí àãóóëãûã ººð ººð õóâèëáàðààð õèéæ ã¿éöýòãýæ áîëäîã. Ñóðàëöàã÷ òºâòýé ñóðãàëò íü õ¿ì¿¿æëèéí áîëîí öàã õýìíýñýí ¿ð ä¿íòýé ñóðãàëò áàéäàã.

181

Òîìîîõîí çîðèëòîò á¿ëãèéí õóâüä ¿íèéí ¿ð àøèã èõòýé áàéäàë. Ýëåêòðîí ñóðãàëòûí ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèã íü ñóðàëöàã÷äûí á¿ðýëäýõ¿¿í, õýñã¿¿ä íü ººð ººð ãàçàð áàéðëàäàã áàéñàí ÷, àæèë ¿¿ðãèéí øóãàìààð õààíà ÷ ÿâæ áàéñàí, õààíà ÷ áàéðëàæ áàéñàí ñóðãàëòàä øóóðõàé õàìðàãäàõ á¿ðýí áîëîìæòîé áàéäàã. Øóóä íºëººëºë. Èíòåðíåòýä îðîõ áîëîìæ íü 24 öàãèéí äàâòàìæòàéãààð ÿâàãäàõ ñóðãàëòàä á¿õ ñóðàëöàã÷ îðîëöîõ áîëîìæòîé ó÷ðààñ ýëåêòðîí ñóðãàëòûí õàìðàõ íºëººëºë ñààäã¿é áàéäàã. ¯ë õÿçãààðëàãäàõ áîëîìæ. Ñóðàëöàã÷ íü áîëîìæòîé öàã õóãàöààíäàà (áîëîìæòîé ¿åäýý) ýëåêòðîí ñóðãàëòûã àâàõ áîëîìæòîé þì. Ýíý íü èíòåðíåòýä õîëáîãäñîí ÿìàð÷ ãàçàðò õ¿ðýõ áîëîìæòîé ãýñýí ¿ã. Äàâòàæ àñóóõ áîëîí çºâëºãºº àâàõ. Ñóðàëöàã÷èä ¿çñýí ç¿éëýý ñýðãýýõ õýðýã ãàðâàë òóõàéí ñóðãàëòûã õýäýí ÷ óäàà äàâòàí àñóóæ áîëíî. Ýíý íü ñóðàëöàã÷äûã øèíý ¿¿ðýã äààëãàâàðòàéãàà õýð õóðäàí òàíèëöàæ áàéíà âý ãýäãèéã á¿ðòãýæ ìýäýæ àâàõ ¿ð ä¿íòýé àðãà þì. Ýëåêòðîí ñóðãàëòûí ìýäëýãèéí ºãºãäëèéí ñàí íü çºâëºãºº ºãºõ áîëîìæòîé. Ñîðèë àâàõ, ¿íýëãýý ºãºõ. Ýëåêòðîí ñóðãàëòààð ñóðàëöàã÷äûí ìýäëýãèéã òåñòýýð ñîðèõ àìàðõàí. Ñóðàëöàã÷äûí òóñëàìæòàéãààð òýäíèé ñóðãàëòûí ¿ð ä¿í, õºãæèë äýâøëèéí áàéäëûã íü òîäîðõîéëäîã. Á¿õ ìýäýýëýë ìýäýýëëèéí ñàíä öóãëàæ, õàäãàëàãääàã áà ò¿¿íèéã çààâàðëàã÷ ¿çýõýä àìàðõàí áîëäîã. Õ¿ì¿¿æëèéí áàéäàë, ìýäýýëëèéí õýðýãñýë. Àñóóäàëäñóóðèëñàí ñóðãàëò ÿâóóëæ, ò¿¿õ ÿðüæ, æ¿æèã÷ëýõ íü ñóðàëöàã÷äûã ºäººæ, òýäíèéã õºäºëãººíòýé áàéäàëä îðóóëæ ñýðýýäýã. Ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð ñàíàë áîëãîäîã á¿õ áîëîìæóóäûã ¿çýýä äàâóó òàëòàéã íü àâäàã. Òóõàéëáàë, êèíî, 182

âèçóàë, äóó, õàðèëöàí ¿éëäýë çýðãèéã àøèãëàõàä ñóðàëöàã÷èä õóðäàí ñóð÷, ñóðãàëòûí ¿ð ºãººæèéã îëæ õàðäàã. Õèéæ áàéõäàà ñóðàõ íü óëàìæëàëò áàãø òºâòýé ñóðãàëòààñ á¿ð èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé þì. 3. ÌÕÒ èäýâõòýé ñóðãàëòàä íýâòýðñýí òóõàé Èäýâõòýé ñóðãàëòûí àðãàä ÌÕÒ íýâòýðñýí ¿å øàòûã äàðààõ áàéäëààð àâ÷ ¿çíý. ¯¿íä: a) Áàãøèä òóëãóóðëàñàí ñóðãàëò (ILT). (1983 îíîîñ ºìíºõ ¿å áóþó êîìïüþòåð àøèãëàõ áîëîìæ á¿ðäýæ ýõýëñýí ¿å. ILT íü ñóðàëöàã÷äàä áàãø áîëîí õàìò ñóðàëöàã÷òàéãàà õîëáîãäîí ìýäýýëýë àâàõ áîëîìæ á¿ðä¿¿ëñýí. Òóõàéí ¿åä ILT íü ¿íýòýé áºãººä öàã õóãàöàà èõýýð øààðäàæ áàéñàí. Çºâõºí ñóðãàëòàä á¿õ öàãàà çàðöóóëàõ øààðäëàãà ãàð÷ áàéæýý). Ýíý ¿åèéí èäýâõòýé ñóðãàëòûí àðãàä ÌÕÒ àøèãëàõ ýõýí ¿å ãýæ õýëæ áîëíî. á) Ìóëüòèìåäèà ýðèí (1984-1993 ¿å áóþó Êîìïüþòåðò òóëãóóðëàñàí ñóðãàëò (CBT) áèé áîëæ ñóðãàëòûí ìàòåðèàëûã CD àøèãëàí äóðûí ãàçàðò õ¿ðãýõ áîëîìæòîé áîëñîí ¿å. Ýíý ¿åä 1980-1990 îíû ¿åä êîìïüþòåðèéí õºãæèëä äýâøèë ãàðñàí áºãººä õ¿ì¿¿ñ êîìïüþòåðèéí à÷ òóñûã îéëãîæ ýõýëñýí. Windows, Macintosh, Apple çýðýã ¿éëäëèéí ñèñòåì¿¿ä áîëîí ãðàôèê èíòåðôåéñ íü õýðýãëýõýä èë¿¿ õÿëáàð áîëñîí. Îôôèñèéí õýðýãëýýíèé ïðîãðàìóóä áèé áîëæ PPT íü å-ñóðãàëòûí ãîë õýðýãë¿¿ð áîëñîí òºäèéã¿é CD ROM ãàðñíààð ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ, çººâºðëºõºä èë¿¿ õÿëáàð áîëñîí). Õýäèéãýýð ºìíºõººñºº ¿å øàòíààñ äàâóó òàëòàé ÷ áàãøîþóòàí õîîðîíäûí õîëáîîñ äóòàãäàæ áàéñàí. â) ÂÝÁ òåõíîëîãè íýâòýð÷ ýõýëñýí ¿å (1944-1999 îíû ¿å áóþó Èíòåðíýò áîëîí www íýâòýð÷ ýõýëñýí ¿å. Ýíý ¿å øàòàíä Å-ìýéë, Âýá áðîâçåð, ìåäèà òîãëóóëàã÷, áàãà õóðäòàé 183

äóó ä¿ðñ äàìæóóëàëò, Java ïðîãðàì÷ëàë çýðýã íü ìóëüòèìåäèà ñóðãàëòûí ä¿ð òºðõèéã ººð÷èëñºí). Ýíý ¿å øàò Èäýâõòýé ñóðãàëòûí àðãûã õýðýãëýõ îíëàéí îð÷èíä á¿ðýí óòãààð íü õýðýãëýõ áîëîìæ îëãîñîí ¿å þì. Ãýñýí õýäèé ÷ CBT íü òåêñò áîëîí ãðàôèê ìýäýýëýë äàìæóóëàõ áîëîìæ îëãîñîí õýäèé ÷ ãðàôèê ìýäýýëýë íü ÷àíàð ìóóòàé áàéñàí. Ìºí èíòåðíåòèéí çóðâàñûí ºðãºí õÿçãààðëàãäìàë áàéñàí ó÷ðààñ äàìæóóëàõ ôàéëûí õýìæýý áàãà áàéñàí ã) ÂÝÁ òåõíîëîãèéí äàðààãèéí ¿å (2000 îíîîñ õîéøèõ ¿å áóþó Òåõíîëîãèéí äýâøë¿¿ä íü ºíººãèéí å-ñóðãàëòûã áèé áîëãîñîí ¿å øàò). Ýíý ¿å øàòàä Java, IP ïðîòîêîëûí õýðýãëýý íü å-ñóðãàëòûí àãóóëãûã áàÿæóóëàõ, ò¿ãýýõ, ãýäðýã õîëáîî ¿¿ñãýõ, õàðèëöàí ìýäýýëýë ñîëèëöîõ ºðãºí áîëîìæ îëãîñîí áºãººä ºíäºð õóðäòàé ñ¿ëæýýãýýð îíëàéí ILT ñóðãàëòûã Âýá õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëàõ á¿ðýí áîëîìæèéã îëãîñîí íü èäýâõòýé ñóðãàëòûí àðãàä ÌÕÒ õýðýãëýõ øèíý ýðèí ýõýëñýí ãýæ ¿çäýã áàéíà. Óëìààð Ãàð óòàñ, áîëîí áóñàä ºðãºí çóðâàñûí óòàñã¿é ñèñòåì¿¿äèéã àøèãëàí å-ñóðãàëòàíä õýçýý ÷ õààíààñ ÷ õàìðàãäàõ áîëîìæ á¿ðäñýí íü ñóðãàëòûí àðãà õýëáýðèéã óëàì á¿ð áàÿëàã áîëãîâ. Ýëåêòðîí ñóðãàëòûã áîëîâñðîëûí á¿õ øàòàíä äýëõèéí óëñ îðîí á¿ð ºðãºí àøèãëàæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä äàäëàãà àæèë, áèå äààëòûí àæèë, ëàáîðàòîðèéí àæèë ã¿éöýòãýõ, ººðèéí áîëîí õºíäëºíãèéí ¿íýëãýý ÿâóóëàõ çýðýãò âèðòóàë ñóðãàëòûí àðãà òåõíîëîãèéã ºðãºí àøèãëàõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ ýíý ÷èãëýëä õèéõ ñóäàëãàà òóðøèëòûí àæèë èä ÿâàãäàæ áàéíà. Áèä ÷ ýíý àæëààñ õîöðîõã¿é, òóðøèëò ñóäàëãàà ÿâóóëàõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð òàâèãäàæ áàéíà. Ýíý àæèëä õóâü íýìýð áîëîõ ¿¿äíýýñ èäýâõòýé ñóðãàëòûí àðãàä ÌÕÒ õýðýãëýõ àðãà õýëáýðèéí íýãýí õóâèëáàðûã äýâø¿¿ëæ áàéíà.

184

Ñóäàëãààãààð îð÷èí ¿åèéí òåõíîëîãè àøèãëàñàí ñóðãàëò 1998 îíû áàéäëààð ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéí ñóðãàëòûí íèéò çàõ çýýëèéí 2 õ¿ðòýëõõóâèéã ýçýëæ áàéñàí áîë 2007 îíä ýíý òîî 30%, 2011 îíä 43 % õ¿ðòýë ºññºí áàéãàà íü ýíý ñóðãàëòûí ýðýëò õýðýãöýý, çàõ çýýëèéí öàð õ¿ðýýã áîëîí õºãæëèéí õóðäöûã èëòãýæ áàéãàà þì (International Data Corporation (IDC) idc.com) Ìºí ò¿¿í÷ëýí íýýëòòýé èõ ñóðãóóëü áóþó çàéí ñóðãàëòààð áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëäýã èõ, äýýä ñóðãóóëèóä ãàäààä îðíóóäàä îëíîîðîî áèé áîëæ áàéíà. 4. ÌÕÒ õýðýãëýæ èäýâõòýé ñóðãàëòûí àðãûã õýðýãæ¿¿ëýõ àñóóäàë Èäýõòýé ñóðãàëòûí àðãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä öàõèì ñóðãàëòûí õýëáýðèéã àøèãëàõ àñóóäàë íü áàãøèéí óð ÷àäâàðòàé øóóä õîëáîîòîé ç¿éë áîëîõûã ºìíº íýãýíò ÿðüñàí ó÷èð ýíä ñóðãàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä áàãøèéí õ¿ëýýõ ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëîí ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëæ, ìºí õýðýãæ¿¿ëýõýä áàãøèä òóëãàìäàæ áóé àñóóäàë Öàõèì ñóðãàëòûí ¿åä áàãø íü õºò÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áà äàðààõ ¿¿ðã¿¿äòýé áàéíà. ¯¿íä: • Îþóòíû ñóðàëöàõ ¿éë àæèëëàãààã õóðäàñãàõàä òóñàëíà. • Çºâëºõ áóþó óäèðäàã÷ áîëîõ (Ýíý íü õ¿íä õýëáýðèéí ñýäâ¿¿ä äýýð íü çºâëºæ, ñàíàà ºã÷ óäèðäàíà ãýñýí ¿ã). • Àãóóëãààð õºòëºã÷ (Òóõàéí àñóóäëûã øèéäýõ áîëîìæèò ÿìàð àðãà çàìóóä áàéãààã ñàíóóëàõ áà õ¿í á¿ðèéí õóâüä õàìãèéí ñàéí àðãà çàìàà ñîíãîõîä íü òóñëàõ). • Ñóðàëöàã÷èéí ñóäëàõ ìàòåðèàëûã áýëäýõ. • Øèéäëèéã ýõë¿¿ëýõ (Ñóðàëöàã÷èéã ºäººñºí àñóóëò, ìýäýý áàðèìòûã ãàðãàæ òàâèõ) õýëáýð íü ÿìàð ÷ áàéæ 185

• • •

•

áîëíî. Òóõàéëáàë ôîðóì õýëáýðòýé ýñâýë ÷àò áàéæ áîëîõ æèøýýòýé. Ñóðàëöàõ ïðîöåññûã õÿíàõ (Àëáàí áà àëáàí áóñ ¿íýëãýý ºãºõ,ººðèéí ¿íýëãýýã ãîëëîõ). Ñóðãàëòûí óäèðäëàãà áàéäëààð õàíäàõ (Ñóðãàëòûí ¿ð ä¿íã òóõàé á¿ðä íü ä¿ãíýõ). Ìàø îéð áàéõ áóþó õóâü õ¿íä õàíäñàí çºâëºã÷, óäèðäàã÷ (supervision) áàéõ (Åðäºº ë îþóòíûã èäýâõæ¿¿ëýã÷, óðàìøóóëàã÷ áàéõ). Ñóðàëöàã÷èéã ãàíöààðäëààñ õîë áàéëãàõ ãýõ ìýò.

Ñóðãàëòàä öàõèì ìàòåðèàë áýëòãýí õýðýãëýõ íü òóõàéí àãóóëãûã ñóðàëöàã÷äàä èë¿¿ îéëãîìæòîé õ¿ðãýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëäýã. Òóõàéëáàë ôèçèêèéí ¿çýãäëèéí ó÷èð øàëòãààí, áàðèìò äýýð òóëãóóðëàñàí àñóóäàë áàéõ æèøýýòýé. Äàðààõ ¿å øàòûã àøèãëàí öàõèì ñóðãàëòûí àãóóëãûã õýðýãæ¿¿ëäýã. ¯¿íä:

1. Ñóäàëãààíû ¿å: Òóõàéí àãóóëãààð þó ¿ç¿¿ëýõèéã çîðüæ áàéãàà, ãîë ãîë àãóóëãà íü þó áàéõ, ÿìàð õýëáýðòýé áàéõ çýðãèéã õàðãàëçàí èäýâõòýé ñóðãàëòûí àðãà õýðýãëýõ öàõèì àãóóëãà, àðãàç¿é ÿìàð áàéõ òàëààð ñóäàëãàà õèéíý. 2. Òºëºâëºõ ¿å: Öàõèì àãóóëãûã á¿òýýõ õèéãýýä ñóðãàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ öàã õóãàöààã òºëºâëºíº. Ìºí ÿìàð àðãà õýðýãñë¿¿ä àøèãëàõ, ÿàæ õýðýãëýõ, õýí õýí îðîëöîõ, õýçýý äóóñãàñàí áàéõ, ÿìàð çàðäëóóä ãàðàõ, øààðäëàãàòàé áîë çàðäëûã õààíààñ ÿàæ ãàðãàõ çýðãèéã íàðèéí òºëºâëºíº. 3. Öàõèì àãóóëãûí çîõèîë, õàð çóðãèéã ãàðãàõ: Ýíý íü ¿ç¿¿ëýõ òåêñò, ä¿ðñ, äóó, çýðãèéí ñîíãîëò, ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà, íàâèãàö õèéõ õóâèëáàð, õàðèëöàà õîëáîî òîãòîîõ, ¿íýëãýý ÿâóóëàõ ãýõ ìýòýýð á¿ãäèéã òîãòîëöîîíä îðóóëæ çóðàãëàë õèéõ ¸ñòîé. Åðºíõèé çóðàãëàë ãàðãàñíààð äàðààõ à÷ õîëáîãäëóóäòàé: 186

• Îëîí õ¿íèé ñàíààãààð áàÿæóóëàõ • Öàõèì ñóðãàëòûí òàëààð óðüä÷èëñàí ä¿ðñëýëòýé áîëîõ • Öàã õóãàöàà, íººö áîëîëöîîãîî á¿ðýí ä¿¿ðýí àøèãëàõ • Äàðàà íü ¿éë àæèëëàãààíû õààíà, õýðõýí õàíäàõ ¿éë ÿâöàä òîõèðãîî õèéõ, á¿òíýýð íü õàðàõ, òºëºâëºõ, õÿíàõ • Àãóóëãà çàñâàðëàõ öàã õóãàöààã áàãàñãàõ • Áàãèéí ãèø¿¿ä á¿ãä íýã èæèë îéëãîëò, ìýäýýëýëòýé áàéõ • Íýã äîð õèéæ áîëîõ ¿éë àæèëëàãààã áîëîìæ àëäàëã¿é õèéõ ãì. Ãýõäýý åðºíõèé çóðàãëàë ãàðãàõ íü ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í áèø ó÷ðààñ öàã õóãàöàà èõ çàðöóóëàõ õýðýãã¿é. Ò¿¿íèé äàðàà Àãóóëãà á¿òýýõ, áèé áîëãîõ ¿å, Ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, õÿíàí çàñâàðëàõ ¿å, Àãóóëãà õºãæ¿¿ëýëòèéí ¿å øàòóóä áèé. Åðºíõèéäººöàõèì çºâõºí áàãø á¿òýýõ áóñ ñóðàã÷, îþóòíóóäûã îðîëöóóëàõ òîõèîëäîë áèé. Ýíý íü òýäíèé á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýã õºãæ¿¿ëýõýýñ ãàäíà àãóóëãûí òàëààð èë¿¿ ìýäëýã, òóðøëàãà õóðèìòëóóëàõ áîëîìæ îëãîäîã òºäèéã¿é òýä ººðèéí îéëãîõîä õÿëáàð àðãàç¿éí õóâèëáàðûã ãàðãàæ áîëîõ äàâóó òàë áèé. Ýíý íü èäýâõòýé ñóðãàëòûí àðãûí ãðóïï ¿¿ñãýõ, äàäëàãà õèéõ, áàñ áóñäàä çààõ ãýñýí 3 ¿éëèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà ó÷èð ºíäºð ¿ð ä¿íòýé áàéäàã. Îþóòíûã “Òà áàãø” áîë ýíý ñýäâèéã ÿàæ îéëãóóëàõ âý, õýðõýí îþóòàíä ÷àäâàð, äàäàë òºëºâø¿¿ëýõ âý ãýñýí áèå äààëòûí àæèë õýä õýä áàéõ íü ¿ð ä¿íòýé íýã àðãà áîëäîã áèëýý.

187

Ä¿ãíýëò: Ýíý á¿õíýýñ ä¿ãíýõýä öàõèì ñóðãàëò ãýäýã íü ºðãºí óòãà àãóóëãà á¿õèé ñóðãàëòûí íýã õýëáýð áîëîõ õèéãýýä èäýâõòýé ñóðãàëòàä àøèãëàõàä óëàìæëàëò ñóðãàëòààñ èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áàéõ áîëîìæòîé þì. Ãàãöõ¿¿ àãóóëãà àðãàç¿éí øààðäëàãà ºíäºð áàéäàã. ¯¿íèéã õÿëáàð øèéäýõ àñóóäàë íü ººðºº ñóðãàëòûí àðãàç¿é áîëîí ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè àøèãëàõ óð ÷àäâàð þì. Áàãøèä óëàìæëàëò ñóðãàí çààõ àðãààñ ãàäíà öàõèì ñóðãàëòûí îíîë, àðãàç¿é òýð äîòðîî èäýâõòýé ñóðãàëòûã öàõèì õýëáýðýýð ÿâóóëàõ àðãàç¿éí ìýäëýã ÷àäâàð ýçýìøèõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð òóëãàð÷ áàéíà. Ó÷èð íü öàõèì ñóðãàëò íü èäýâõòýé ñóðãàëòûí àðãàä òóëãóóðëààã¿é áîë ìýäýýëëèéí öóãëóóëãà èäýâõã¿é ìýäëýã ºãºõ õýðýãñýë áîëäîã þì. Ýíäýýñ áàãø íàðò äàðààõ çîðèëòóóä òóëãàð÷ áàéíà. ¯¿íä: 1. Öàõèì àãóóëãûí á¿òöèéã òîäîðõîéëîõ, ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, á¿ëýã ñýäâèéí õºòºëáºðèéã ¿íäýñëýí òîäîðõîé õè÷ýýëèéí öàõèì àãóóëãà ñîíãîõ àðãàç¿éä ñóðàëöàõ 2. Ñóðãàëòûí öàõèì ìàòåðèàëä òàâèõ ¿íäñýí øààðäëàãûí äàãóó ýõ ìàòåðèàë áýëòãýõ, áîëîâñðóóëàõ àðãàä ñóðàëöàõ 3. Õè÷ýýëèéí çîðèëãî, çîðèëòûã îíîâ÷òîé äýâø¿¿ëæ, àãóóëãûã öàõèì õýëáýðò çîðèóëàí òîìü¸îëîí áè÷èõ, áýëòãýõ àðãàç¿éä ñóðàëöàõ 4. Öàõèì õè÷ýýëýýð (ñóðãàëòûí çîðèëãî, çîðèëòûí õýðýãæèëòèéã ¿íýëýõ) ñóðàëöàã÷äûí ýçýìøñýí ìýäëýã, ÷àäâàð, òºëºâøëèéã èëð¿¿ëæ, òîäîðõîéëîõ 5. Îíëàéí áîëîí îôëàéí òåñòýä çîðèóëæ òåñòèéí ýõ áîëîâñðóóëàõ, áýëòãýõ àðãàç¿éä ñóðàëöàõ

188

6. Ñóðãàëòûí öàõèì îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõýä áàãøèéí ¿¿ðýã îðîëöîîã ìýäýõ, å-îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ àðãàç¿éä ñóðàëöàõ 7. Òåêñò, äóó, ä¿ðñ áîëîâñðóóëàõ, õºðâ¿¿ëýõ ñóóðü ïðîãðàìûí àæèëëàõ çàð÷ìûã ìýäýõ, àøèãëàõ àðãàä ñóðàëöàõ 8. Öàõèì õè÷ýýë áîëîâñðóóëàõ õýðýãëýõ àðãà ç¿éä ñóðàëöàõ

ïðîãðàì

õàíãàìæ

9. Òåñò áýëòãýõ ïðîãðàì õàíãàìæ õýðýãëýæ òåñò áîëîâñðóóëàõ ò¿¿íèéã îíëàéí áîëãîí àøèãëàõ àðãàç¿éä ñóðàëöàõ, öàõèì ìàòåðèàëä íýãòãýë õèéõ.

Àøèãëàñàí íîì õýâëýë: 1. Õ.Òàìèð íàð “Ñóðãàëòûí öàõèì ìàòåðèàë áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿é” ñóðãàëòûí ìàòåðèàë. ÓÁ., 2011. www.esurgalt.mn 2. Carol A. Twigg. The Changing Definition of Learning // Educom Review. –July/August 1994

189

ÎÞÓÒÍÛ ÁÈÅ ÄÀÀËÒÛÍ ÀÆËÛÃ Ã¯ÉÖÝÒÃÝÕÝÄ ÎÞÓÒÀÍÄ ÒÎÕÈÎËÄÎÕ ÁÝÐÕØÝÝË Ò.Óíäàðìàà, Ò.Àëäàðìàà, Á.Ìàðò ÝÌØÓÈÑ, ÁÀÑ, Ãàäààä õýëíèé òýíõèì undraa_to@yahoo.com, aldarmaa_hsum@yahoo.com, bmart48@yahoo.com

Õóðààíãóé Îð÷èí öàãèéí äàÿàðøèæ áóé íèéãýìä Àíãëè õýëíèé õè÷ýýëèéí à÷ õîëáîãäîë õýðýãëýý óëàì ºñºí íýìýãäýæ áàéãààòàé õîëáîãäóóëàí õýëíèé ìýðãýæëèéí áóñ èõ, äýýä ñóðãóóëèóäûí íèéò îþóòíóóäàä àíãëè õýëíèé ìýäëýãèéã ò¿ãýýõ çîðèëãîîð 1-ð äàìæààíä åðºíõèé àíãëè õýë, 2-ð äàìæààíä ìýðãýæëèéí àíãëè õýëíèé õè÷ýýë¿¿äèéã òóñ òóñ çààäàã. Õýëíèé ìýðãýæëèéí èõ, äýýä ñóðãóóëèóäààñ ÿëãààòàé íü Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Øèíæëýõ Óõààíû èõ ñóðãóóëüä àíãëè õýëíèé õè÷ýýëèéã ýõíèé 2 æèë áóþó 8 êðåäèò ¿çäýã áîëîâ÷ îþóòàíä òóõàéí õè÷ýýëèéí òàëààðõè á¿ðýí ã¿éöýä îéëãîëòûã òîãòîîñîí õóãàöààíä ýçýìø¿¿ëýõýä õàíãàëòã¿é ó÷èð áàãø íàð áèå äààëò õýëáýðýýð íýìýëò äààëãàâàð ºãºõ øààðäëàãòàé áîëäîã. ÎÁÄÀ íü ìàðãàíã¿é äàâóó òàë îëîíòîé ÷ õèéæ ã¿éöýòãýõýä áàãàã¿é áýðõøýýë¿¿ä òóëãàðäàã íü áèäíèé ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä áîëîâñðóóëàí àâñàí áàãø, îþóòíû ñàíàë àñóóëãààñ õàðàõàä îéëãîìæòîé áàéâ. Ò¿ëõ¿¿ð ¿ãñ: àíãëè õýë, áèå äààëò, îþóòíû áèå äààõ ÷àäâàð, öîãö ÷àäàìæ ¯íäýñëýë Åðºíõèé àíãëè õýëíèé õè÷ýýëèéí çîðèëãî íü ãàäààä õýë äýýðõ íîì çîõèîëäóóäûã óíøèæ îéëãîõ, ººðèéí ñàíàààãàà áè÷ãýýð áîëîí ÿðèàãààð îéëãîõ äàäëûã ýçýìø¿¿ëýõ þì. Õýëíèé ìýðãýæëèéí ñóðãóóëèàñ ÿëãààòàé íü ÝÌØÓÈÑ-ä 190

àíãëè õýëíèé õè÷ýýëèéí öàã íü áàãà áàéäàã ó÷èð îþóòàíä øààðäëàãàòàé ìýäëýãèéã á¿ðýí ºã÷ ÷àääàãã¿é. Èéìýýñ õè÷ýýëòýé õîëáîãäîëòîé íýìýëò îéëãîëò, ìýäýýëë¿¿äèéã áèå äààëòààð ºãºõ øààðäëàãà çàéëøã¿é òóëãàðäàã. ÎÁÄÀ ãýæ þó âý? Îþóòíû áèå äààõ àæèë ãýäýã íü íýã òàëààñ ñóðãàëòûí ñòàíäàðò, õºòºëáºð íºãººòýéã¿¿ð îþóòíû ñîíèðõîë, ÷àäàâõè çýðãèéã õàðãàëçñàí õè÷ýýëèéí áîëîí õè÷ýýëèéí áóñ öàãààð áàãøèéí øóóä áóñ óäèðäëàãà äîð ÿâàãääàã îþóòíû áèå äààæ ñóðàëöàõ á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà þì. ÝÌØÓÈÑ-ä Äýýä áîëîâñðîëûí ñóóðü õè÷ýýë áîëîõ àíãëè õýë-1, àíãëè õýë-2 õè÷ýýë¿¿äèéã 8 êð öàãààð îðäîã. ¯¿íä àíãëè-1 õè÷ýýëèéã elementary, pre-intermediate, intermediate, advanced (TOEFL) ãýñýí 4 ò¿âøèíä õóâààæ îðäîã. 2-ð äàìæààíû ìýðãýæëèéí àíãëè õýëíèé õè÷ýýëèéã Bio-Medicine, Dentistry, Medical English, Oral Hygiene ãýæ ìýðãýæëýýð íü òóñ òóñ àíãèëæ çààäàã. Ýäãýýð õè÷ýýë òóñ á¿ðä çîõèõ ò¿âøèíä íü òîõèðñîí áèå äààëòûã îð÷óóëãà, èëòãýë (presentation), òåêñòòýé àæèëëàõ õýëáýð¿¿äýýð ºãäºã õýäèé ÷ îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã èë¿¿ ÷àíàðòàé, ¿ð ºãººæòýé áîëãîõ çàéëøã¿é øààðäëàãà áàéñààð áàéíà. Îþóòíû áèå äààëòûí àæèë ÿìàð à÷ õîëáîãäîëòîé âý? Îþóòàí ëåêö, ñåìèíàðûí õè÷ýýëèéí ÿâöàä á¿ðýí ýçýìøýýã¿é ç¿éëýý ã¿éöýä ººðèéí áîëãîõ, ìýäëýãýý ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, ºðãºæ¿¿ëýõ, àâúÿàñ ÷àäàâõàà íýýí õºãæ¿¿ëýõ, áèå äààæ ñýòãýí áîäîõ, ººðèéíõºº ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõ, òºëºâëºõ, áèå äààæ îíîâ÷òîé øèéäâýð ãàðãàõ, ä¿ãíýëò õèéõ, çºð÷èëò áàéäëààñ ãàðàõ àðãà áàðèë ýçýìøèõ, õàðèóöëàãàòàé áàéõ, áóñàäòàé õàìòðàõ, öàã áàðèõ çýðýã îëîí òàëûí àðãà áàðèë ýçýìøèõ äàâóó òàëòàé. Äýýðõè á¿ãäýýñ ¿çýõýä ÎÁÄÀ íü îþóòàíä ¿ð ºãººæòýé, áàãøèéí àæëûí ¿ð ä¿íã õàðóóëàõóéö áàéëãàõ íü íýí òýðã¿¿íèé àñóóäàë áºãººä îþóòíóóäàä àíãëè õýëíèé áèå äààëòûí àæèë ¿ð ä¿íòýé áàéãàà ýñýõ, ìºí ÿìàð áýðõøýýë òóëãàðäàã, öààøèä ÿàâàë ñàéæðàõ òàëààð ñàíàë àñóóëãà àâ÷ ä¿ãíýëò ãàðãàõ õýðýãöýýòýé áàéãààã îëæ õàðëàà. 191

Çîðèëãî ÝÌØÓÈÑ-èéí îþóòàíä áèå äààõ àæèë õèéõýä íü òóëãàðàõ áýðõøýýë¿¿äèéã èëð¿¿ëýí ãàðãàõ ò¿¿íèéã øèéäâýðëýõ àðãà çàìûã òîãòîîõ çîðèëãî òàâèëàà. Çîðèëò 1. ÝÌØÓÈÑ-èéí 1-2 äóãààð êóðñèéí îþóòíóóäààñ ñàíàë àñóóëãà àâàõ 2. Ñàíàë àñóóëãàà SPSS ïðîãðàììààð áîëîâñðóóëæ ãàðãàõ 3. Òóëãàð÷ áóé áýðõøýýë¿¿äèéã òîäîðõîéëîí òýäãýýðèéã øèéäâýðëýõ àðãà àðãà÷ëàëûã òîäîðõîéëîõ. Àðãà àðãà÷ëàë Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû àæëûã ÝÌØÓÈÑ-èéí 1, 2-ð êóðñèéí 120 îþóòàí, Ãàäààä õýëíèé òýíõìèéí áàãø íàðààñ àñóóëãûí àðãûã àøèãëàí àâëàà. Îþóòíóóäûã ò¿âøèí òóñ á¿ðýýð íü àíãèëæ ñóäàëãààíû ä¿ãíýëò ãàðãàëàà. Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í Îþóòíóóäààñ àâñàí ñàíàë àñóóëãûí ¿ð ä¿íãýýñ õàðàõàä áàãø íàð ÎÁÄÀ-ã èõýâ÷ëýí (41%) òåêñòòýé àæèëëàõ áóþó òåêñò öýýæëýõ õýëáýðýýð ºã÷ õè÷ýýë äýýð áîëîí õè÷ýýëèéí áóñ öàãààð ýðã¿¿ëýí øàëãàäàã (37% áà 31%). ÎÁÄÀ àæëûã ã¿éöýòãýõýä öàã õóãàöààíû õóâüä õàíãàëòã¿é áàéäàã ãýñýí ä¿ãíýëò õèéæ áîëîõîîð áàéíà. Ýíýõ¿¿ ñàíàë àñóóëãàíäàà áèä ÎÁÄÀ-ûí áýðõøýýëòýé áîëîí äàâóó òàëóóäûã åðºíõèéä íü òîäîðõîéëëîî. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí íèéò îþóòíóóäûí 60% íü ÎÁÄÀ ãîë ÷óõàë ¿¿ðýãòýé, 25% íü çîõèõ ò¿âøèíèé ìýäëýã ºãºõ¿éö áàéâàë áèå äààëòûí àæèë íü õèéõ íü ÷óõàë, 5% - áàãààð àæèëëàõ, 1% - õºãæèëòýé àðãààð, õàðèí 2% ÎÁÄÀ îãò õýðýãã¿é, áàãø íàð ººðò õýðýãòýé ç¿éëñýý õèéëãýäýã ãýæ ¿çæýý.

192

Äàâóó òàë Áýðõøýýëòýé òàë Îíîëûí áîëîí ïðàêòèê øèíý Íýã äîð èõ õýìæýýíèé áèå ìýäëýã á¿òýýõ äààëòûí ìàòåðèàë Èõ õýìæýýíèé áèå äààëòûí Íýìýëò ä¿í àâàõ àæëûã ÿàðóó õèéñíýýð ººðò ìýäëýã ¿ëääýãã¿é Áàãø þóã, ÿàæ õèéõèéã Á¿òýýë÷ ñýòãýõ¿é õºãæ¿¿ëíý îéëãîìæòîé òàéëáàðëàäàãã¿é ¯íýëãýýíèé õýëáýð òóõàéí áèå Ñîíèðõîëòîé ñýäâèéí äàãóó äààëòààñ øàëòãààëààä íàðèéí îþóòàíûã èäýâõæ¿¿ëýõ òºâºãòýé Òîäîðõîé õàì ñýäâèéí äàãóó ¯íýëãýýíèé ÷àíàð ñóáüåêòèâ ã¿íçãèé ìýäëýãòýé áîëîõ øèíæòýé

Ä¿ãíýëò Ñóäàëãààíààñ ¿çâýë áàãø îþóòàíä òîõèðñîí ñîíèðõîë òàòàõóéö, ¿ð ä¿íòýé áèå äààëòûã ºãºõ íü ç¿éòýé. Îþóòíû áèå äààëò ãýäýã íü îþóòàíû á¿òýýë÷ áàñ áèå äààñàí ñýòãýõ¿éã õºãæ¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé. Ìºí õýë øèíæëýëèéí õè÷ýýëèéí áèå äààëò îþóòíû õ¿ñýë ñîíèðõîëä íèéöñýí ñýäýâ áîëæ ÷àäâàë îþóòíû èìïëèñèò îé òîãòîîëò, íàéðóóëëàãà ç¿é, ñýâýä÷èëñýí ìýäëýã çýðýã öîãö ÷àäàìæèíä ñóóðèëñàí øóóä áóñ õýëíèé ÷àäâàðóóäûã õºãæ¿¿ëýõ õàíäëàãaòàé áàéíà. Èøëýë http://en.wikipedia.org/wiki/Independent_study http://en.wikipedia.org/wiki/Directed_Studies_at_Yale_ University http://directedstudies.yale.edu/ http://homeworktips.about.com/od/studymethods/a/ independent.htm http://www.bu.edu/cgs/students/fact-sheets/directedstudy/ http://www.cde.ca.gov/sp/eo/is/cefindependentst.asp

193

ÀÍÀÃÀÀÕÛÍ ÌÝÐÃÝÆËÈÉÍ ÀÍÃËÈ ÕÝËÍÈÉ ÎÞÓÒÍÛ ÁÈÅ ÄÀÀÕ ÀÆÈËÄ ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ ÒÅÕÍÎËÎÃÈ ÀØÈÃËÀÕ ÍÜ Ò.Óíäàðìàà. Á.Ìàðò, Ò.Àëäàðìàà ÝÌØÓÈÑ-èéí Áèî-Àíàãààõûí Ñóðãóóëü, ÃÕÒ undraa_to@yahoo.com, aldarmaa_hsum@yahoo.com

Õóðààíãóé ¯íäýñëýë: Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ãàäààä õýë çààõ áîëîí ñóðàëöàõ óëàìæëàëò àðãàç¿éä ìýäëýãèéã ýðñ òýëýõ, ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè àøèãëàõ íü íýí ò¿ð¿¿íä òàâèãäàæ áàéíà. ßëàíãóÿà ÎÁÄÀ-ä òîäîðõîé ñòàíäàðò áàéõã¿é óëìààñ õýë øèíæëýëèéí ñàëáàðò òóõàéí àæëûã îþóòàí ã¿éöýòãýõýä äàí ãàíö õýëç¿é, îð÷óóëãà, õàðèëöàí ÿðèà, äàñãàë äààëãàâàð òºäèéã¿é òóõàéí ñóðàã÷èéí õ¿ñýë ýðìýëçýë á¿òýýë÷ ñýòãýõ¿é çýðýã øóóä áóñ õ¿÷èí ç¿éëñ íýí øààðäëàãàòàé áàéäàã. Îð÷èí öàãèéí ìýäýýëýë òåõíîëîãèéí ýðèí çóóíä õýë ñóð÷ áóé îþóòíû õóâüä çóðàãò òåëåâèç, ðàäèî, öàõèì õóóäàñ ãýõ çýðãýýñ õýëíèé ã¿í á¿òýö ººðººð õýëáýë ñóðàëöàæ áóé ãàäààä õýëíèé ñýòãýõ¿éã îëæ õàðàõàä òóñ äºõºìòýé áàéäàã. Èéìýýñ áàãø, õýë øèíæëýëèéí ìýðãýæèëòí¿¿ä Ìýäýýëýë Õàðèëöàà Õîëáîîíû Òåõíîëîãè (ÌÕÕÒ)-èéí õýðýãñë¿¿ä ãàäààä õýëíèé ñóðãàëò áîëîí ÎÁÄÀ-ä íýí øààðäëàãàòàé áàéãààã öîõîí òýìäýãëýæ áàéíà. Çîðèëãî: Àíàãààõûí ìýðãýæëèéí àíãëè õýëíèé õè÷ýýëèéí ÎÁÄÀ-ä Ìýäýýëëèéí Òåõíîëîãè àøèãëàõ íü ¿ð ä¿íòýé ýñýõèéã ñóäàëæ, ä¿ãíýëò ãàðãàõ. Àðãà àðãà÷ëàë: Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû àæèëä ÌÀÕ-íèé õè÷ýýë ñóäàëäàã 2-ð äàìæààíû íèéò 120 îþóòàí îðîëöëîî. ¯¿íýýñ: 194

1. Èíòåðíåòýýñ ñîíãîæ àâñàí õàìãèéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí íèéòëýë¿¿ä äýýð ñóóðèëñàí ÁÄÀ 2. Íºãºº õýñýã íü óëàìæëàëò ñóðàõ áè÷èã äýýð ñóóðèëñàí ÁÄÀ õèéëãýæ, ñóäàëãààíû áîëîí õÿíàëòûí á¿ëýã áîëãîí õóâààñàí. Ãîë àíõààðàõ ç¿éë íü àøèãëàãäàõ ìàòåðèàëóóä á¿ãä èæèë ò¿âøèíä áàéõ ÿâäàë áàéñàí. Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í: Èíòåðíåòýýñ ñîíãîñîí àíàãààõ óõààíû ìýðãýæëèéí ºã¿¿ëýë, íèéòëýë äýýð ñóóðèëñàí ÁÄÀ õèéñýí îþóòíóóä ñýòãýë õàíãàëóóí áàéãàà (77.2%) áºãººä 72,3% íü öààøäàà ýíý ìàÿãààð ÁÄÀ õèéõ õ¿ñýëòýé áàéæ, òýäíèé èõýíõè íü (75%) ñ¿¿ëèéí øàëãàëòàí äýýðýý ñàéí ¿íýëãýý àâëàà. Ä¿ãíýëò: Ãàäààä õýëíèé õè÷ýýëèéí ÎÁÄÀ-ä ÌÕÕÒ àøèãëàõ íü óëàìæëàëò àðãà õýëáýð áîëîõ òåêñò îð÷óóëàõ, ¿ã õýëëýã öýýæëýõýýñ èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áàéíà. Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Àíãëè õýëíèé õè÷ýýë, áèå äààëò, îþóòíû ñóðàõ ýðìýëçýë Îðøèë Ãàäààä õýëèéã çààõ ÷óõàë àðãà áàðèëóóäûí íýã íü ñóäëàãäàõóóí, ñóðàëöàã÷ áîëîí àãóóëãàòàé íÿãò óÿëäóóëæ çààõ àðãàç¿éã àøèãëàõ ÿâäàë þì. Ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ñóäàëãààíóóä èõýâ÷ëýí ãàäààä õýë ñóðàëöàã÷äûí ñóðëàãà ñàéí áàñ õóðäàí ¿ð ä¿íòýé áàéõ íü òýäíèéã õýð çýðýã èäýâõèæ¿¿ëýõ, óðàìøóóëàõòàé õîëáîîòîé áàéäãèéã äóðäñàí áàéíà. Çààõ àðãàç¿éã äýýøë¿¿ëýõ áóþó ÿëàíãóÿà èíòåðíåò õýðýãëýõ, ñ¿ëæýýíä õîëáîãäîõ çýðýã íü ìýðãýæëèéí àíãëè õýë çààäàã áàãø íàðûí õóâüä èë¿¿ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ áàéíà. Ìýðãýæëèéí àíãèóäàä àíãëè õýëèéã çààõàä áàãø íàð þóíû ò¿ð¿¿íä ñóðàëöàãñäûí õ¿ñýë ñîíèðõîë àíãëè õýëíèé åðºíõèé ìýäëýã ãýõýýñýý èë¿¿ òóõàéí ìýðãýæëèéíõýý òàëààð 195

á¿õ òºðëèéí ýñâýë òîäîðõîé ìýäëýãèéã îëæ àâàõàä ÷èãëýæ áàéãààã ìýäýæ áàéõ õýðýãòýé. Ýíýõ¿¿ õè÷ýýë íü äàí ãàíö àíãëè õýëíèé ìýäëýã îëãîõîîñ èë¿¿òýéãýýð àíãëè õýëèéã ººðñäèéí àæèë ìýðãýæèëä õýðýãëýõèéí òóëä íèéãìèéí õàðèëöààíû õýñã¿¿ä, îð÷èí òîéðíû õàðèëöàà õîëáîîíäîî àíãëè õýëèéã àøèãëàæ ñóðãàõàä ÷èãëýãääýã áîëîõûã òýìäýãëýæ áàéíà. ¯¿íýýñ ¿¿äýí áèä àíàãààõûí îþóòíóóä ÌÀÕ-èéã èíòåðíåòýýñ òàòñàí ìàòåðèàëóóä äýýð àæèëëàæ ñóðãàõ, ÌÀÕ-íèé ñóðàõ áè÷èãèéí òåêñòèéã àøèãëàí ÁÄÀ ºãºõ àðãûã õàðüöóóëàí ¿ð ä¿íã òîäîðõîéëîõ çîðèëãî òàâüëàà. Ñóäàëãààíû õýðýãëýãäýõ¿¿í, àðãàç¿é Ñóäàëãààíä àíàãààõ óõààíû ìýðãýæëèéí àíãëè õýëíèé õè÷ýýë ¿çäýã 2-ð äàìæààíû íèéò 120 îþóòàí õàìðàãäëàà. Ýäãýýð îþóòíóóäûã õî¸ð õýñýãò õóâààí, òóðøèëòûí á¿ëýã (èíòåðíåò àøèãëàäàã á¿ëýã-62), õÿíàëòûí á¿ëýã (óëàìæëàëò àðãàä ñóóðèëñàí ÁÄÀ õèéñýí-58). Ñóäàëãààã ñàíàë àñóóëãà, àæèãëàëòûí àðãààð õèéëýý. Èíãýýä íýã õýñýãò íü àíàãààõûí îþóòíóóäûí ìýðãýæëèéí àíãëè õýëíèé õè÷ýýëèéí óëàìæëàëò ñóðàõ áè÷ãýýð äààëãàâàð ºã÷, õàðèí íºãºº õýñýãò íü àíàãààõûí õîëáîãäîëòîé íèéòëýë¿¿äèéã èíòåðíåòýýñ òàòàæ àøèãëàõ äààëãàâàð ºãñºí. Õî¸ð õýñãèéí ÁÄÀ-óóäûí ñýäýâ, àãóóëãà, ò¿âøèí íü íýã èæèë áàéëàà. Õî¸ð õýñãèéí îþóòíóóäûí ä¿íãèéí ãîë÷èéã õîîðîíä íü õàðüöóóëæ ¿çëýý. ¯ð ä¿í Áèäíèé ñóäàëãààíààñ ÎÁÄÀ-ûã ÌÕÕÒ àøèãëàí ã¿éöýòãýõ íü îþóòíû ñóðëàãûí ä¿íä òîäîðõîé õýìæýýãýýð íºëººëæ áàéãàà íü õàðàãäëàà.

196

Õ¿ñíýãò 1 Õî¸ð á¿ëãèéí îþóòíóóäûí ñóðëàãûí ä¿íãèéí õàðüöóóëàëò Ñóðëàãûí ä¿íãèéí ò¿âøèí Ñàéí Õàíãàëòòàé Òààðóó Íèéò îþóòàí

Òóðøèëòûí á¿ëýã (%) 46(75%) 12(18.75%) 4(6.25%) 62

Õÿíàëòûí á¿ëýã (%) 16(28%) 28(50%) 14(21.4%) 58(46.6%)

Õ¿ñíýãòýýñ õàðàõàä òóðøèëòûí á¿ëãèéí îþóòíóóäûí ñóðëàãûí ò¿âøèí ìàø ñàéí (75%) áàéñàí áà õÿíàëòûí á¿ëãèéí ñóðëàãûí ä¿í õàíãàëòòàé íü 50%-òàé áàéëàà. (Õ¿ñíýãò 1) Õ¿ñíýãò 2 ÌÕÕÒ àøèãëàí ÁÄÀ õèéñýí îþóòíóóäûí õàíäëàãûí áàéäàë Òà ìýðãýæëèéí àíãëè õýëíèé õè÷ýýëèéí ÌÕÕÒ àøèãëàí ã¿éöýòãýõäýý ñýòãýë õàíãàëóóí áàéíà óó? Òà äàõèàä ýíý òºðëººð ÁÄÀ õèéõ õ¿ñýëòýé áàéíà óó? ÌÕÕÒ àøèãëàæ ÁÄÀ õèéõ íü ¿ð ä¿íòýé áàéñàí óó? ÌÕÕÒ àøèãëàæ ÁÄÀ õéèõ íü òàíä ìýðãýæëèéí àíãëè õýëèéã öààøèä ñóðàõ ñýäëèéã òºð¿¿ëæ áàéíà óó?

Òèéì

¯ã¿é

Õàðèóëààã¿é

77.2

12.1

10.7

72.3

10.1

17.6

81.1

9.2

9.7

83.2

9.8

Õ¿ñíýãò 2-ñ õàðàõàä èíòåðíåò àøèãëàñàí õýñãèéí íèéò îþóòíóóäûí 77,2% íü ÌÕÕÒ-ã àøèãëàõàä ñýòãýë õàíãàëóóí áàéñàí áîë 72.3% íü áóñàä õè÷ýýë¿¿äèéí ÁÄÀ-ã ÷ ýíý ìàÿãààð ã¿éöýòãýõ õ¿ñýëòýé áàéãààã õàðóóëæýý. ¯¿íèé õàæóóãààð, îþóòíóóäûí 81,1% íü ýíý õýëáýðèéã ¿ð ºãººæòýé ãýæ, 83,2% íü ÌÕÕÒ àøèãëàæ ÁÄÀ õèéõ íü òýäíèéã öààøèä áèå äààí 197

ìýðãýæëèéí ÷èãëýëèéí àíãëè õýëýý ñóðàõàä íü àõèö ¿ç¿¿ëíý ãýäýãò èòãýëòýé áàéíà ãýæýý. (Õ¿ñíýãò 2) Õýëýëöýìæ Äýýðõ ñóäàëãààíààñ õàðàõàä ìýðãýæëèéí àíãëè õýëíèé õè÷ýýëä èíòåðíåòýýñ àâñàí ºã¿¿ëýë àøèãëàí ÁÄÀ ºãºõ íü óëàìæëàëò ñóðàõ áè÷èã àøèãëàí ÁÄÀ õèéëãýõýýñ ¿ð ä¿í ñàéòàé áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. Èíòåðíåòýä áàéãàà ìýäýýëë¿¿ä ¿ðãýëæ øèíý÷ëýãäýæ áàéäàã áîë óëàìæëàëò ñóðàõ áè÷ãèéí ìàòåðèàëóóä çàðèìäàà 10 õ¿ðòýë æèëèéí ºìíºõ áàéäàã. Îþóòíóóä øèíý, áàòàëãààòàé áîäèò ìàòåðèàëóóäûã ¿çýæ ñóäëàõ ñîíèðõîëòîé áàéäãèéã õàðóóëæ áîëíî. Øèíæëýõ óõààí ìàø ýð÷èìòýé õºãæèæ áàéãàà ºíºº ¿åä îþóòíóóäûí ¿çýæ ñóäëàõ ìàòåðèàëóóä ÷ áàñ øèíýëýã áàéõ õýðýãòýé þì. Æèøýýëáýë àíàãààõûí ñàëáàðò óðüä ºìíº íü Crimean-Congo Hemorrhagic Fever, òýãýýä Ebola ãýäýã ºâ÷ëºë¿¿ä ãàð÷, õàðèí º÷èãäºð SARS ãàðñàí áîë ºíººäºð áàñ äàõèí ººð øèíý íºõöºë áàéäàë áèé áîëñîîð áàéíà. Ìýðãýæëèéí àíãëè õýëíèé õè÷ýýëèéã ¿çýæ áàéãàà îþóòíóóä ººðñäèéí èðýýä¿éä õèéõ àæèë, ìýðãýæèëäýý õýðýãöýýòýé ìýäýýëëèéã îäîîíîîñ ýõëýí ñóäàëæ, öààøèä áàéíãà õýðýãëýæ õýâøèõ õýðýãòýé. Òýãâýë îäîî ¿åä ýíý øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí èíòåðíåòèéã ñóðãàëòàíä àøèãëàõ íü çàéëøã¿é õýðýãöýýòýé áîëæ áàéíà. Îþóòíóóäàä õè÷ýýë äýýðýý ÿã îäîîãîîð çóðàãò, õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð ãàð÷, öàöàãäàæ áàéãàà ìýäýýëë¿¿äýýñ ¿çýæ õè÷ýýëëýõ íü óëàì ñîíèðõîëòîé ñàíàãäàæ, óëìààð òýäíèé õè÷ýýëèéí èäýâõè íýìýãääýã. Èíãýæ áèäíèé ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í íü èíòåðíåòýýñ àíãëè õýë äýýðõè ìýðãýæëèéí ºã¿¿ëë¿¿äèéã ñîíãîæ, ò¿¿íèéãýý áàãøààð õÿíóóëàõ íü õýäýí àðâàí æèëèéí ºìíº õýðýãëýãääýã áàéñàí ¿íýòýé ºðòºã èõòýé íîì ñóðàõ áè÷ã¿¿äèéí îðîíä õýðýãëýæ áîëîõ äàâóó òàëûã õàðóóëæ áàéíà.

198

Ä¿ãíýëò 1. Àíàãààõûí ìýðãýæëèéí àíãëè õýëíèé õè÷ýýëèéí ÁÄÀ-ä ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè àøèãëàõ íü óëàìæëàëò àðãà áîëîõ òåêñò îð÷óóëàõ, ¿ã õýëëýã öýýæëýõ çýðãýýñ èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áàéíà. 2. ÎÁÄÀ-ä ÌÒ àøèãëàõ íü îþóòíóóäûí öààøèä ñóðàëöàõ õ¿ñýë ýðìýëçëèéã íýìýãä¿¿ëæ õè÷ýýëèéã ¿ð ä¿íòýé áîëãîæ áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. Íîìç¿é 1. Davies A. Text book situations and idealized language. AILA Seminar: University of Lancaster; 1973. 2. Mackay R. Teaching the information gathering skills. RELC Journal 1974; 5(2):. 3. Heaton JB. Studying in English. Longman Publ; 1975. 4. Murphy J. Communicative Syllabus Design. Cambridge: Cambridge University Press; 1985. 5. Cooper MD. A report on the University of Malaya ESP project. 11th Regional Seminar, SEAMEO Regional Language center; 1975. 6. Stervens P. Special-purpose language learning: a perspective. Language Teaching and Linguistics: Abstracts 1977; 10(3):. 7. Crystal D, Derek D. Investigating English style. Longman Publ; 1969. 8. Jones S, Creese E. E-education: creating partnerships for learning. Melbourne, RMIT University Press; 2003. 9. Stervens P. New orientations in the teaching of English. Oxford University Press; 1977. 199

10.Halliday MAK. Language in social perpectiveâ&#x20AC;&#x2122;. In: Arnold E. Exploration in the functions of Language; 1973. 11.Rivers W. Teaching Foreign Language skills. Chicago: University of Chicago Press; 1968. http://en.wikipedia.org/wiki/Independent_study http://en.wikipedia.org/wiki/Directed_Studies_at_Yale_ University http://directedstudies.yale.edu/ http://homeworktips.about.com/od/studymethods/a/ independent.htm http://www.bu.edu/cgs/students/fact-sheets/directedstudy/ http://www.cde.ca.gov/sp/eo/is/cefindependentst.asp

200

ÎÞÓÒÍÛ ÁÈÅ ÄÀÀÕ ÀÆËÛÍ ¯Ð Ä¯ÍÃ ÄÝÝØË¯¯ËÝÕ ÀÐÃÀ ÇÀÌ Ý.Ýðäýíýöýöýã - ÌÈÑ-èéí Ãàäààä õýëíèé òýíõèìèéí àõëàõ áàãø Erdee_22@yahoo.com

Õóðààíãóé ÅÁÑ-ä îðîñ õýëèéã ñèñòåìòýé ¿çýõýý áîëüñîíòîé õîëáîîòîéãîîð îðîñ õýëýýð óíøèæ áè÷èæ ÷àäàõã¿é , ä¿ðìèéí àíõàí øàòíû ìýäëýãã¿é îþóòíóóä îëøèðñíîîîð òóõàéí õè÷ýýëèéã èõ äýýä ñóðãóóëèóäàä çààõ àæèëä èõýýõýí õ¿íäðýë ãàð÷ áàéãàà þì. Äýëõèéí äàÿàð÷ëàë ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ áàéãàà ýíý öàãò ãàäààä õýë, òýð òóñìàà îðîñ õýëèéã ¿çýæ ñóäëàõ íü èðýýä¿éí áîëîâñîí õ¿÷íèé òåõíèêèéí ñàëáàðò àìæèëòòàé àæèëëàõàä íü äºõºìòýé áàéõ ¿¿äíýýñ îðîñ õýëíèé õè÷ýýëýýð îþóòíûã ñóðãàõ ÷àíàð, õè÷ýýëèéí ¿ð ºãººæèéã äýýøë¿¿ëýõ ÿâäàë òóí ÷óõàë þì. Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Áèå äààëò, ÷àíàð, óíøèëò, îð÷óóëãà, ¿ãñèéí ñàí, õàðèëöàí ÿðèà, àñóóëò õàðèóëò. Îðøèë Áè ØÓÒÈÑ-èéí Ìåõàíèê-èíæåíåðèéí ñóðãóóëüä 8 äàõü æèëäýý Îðîñ õýë -1 õè÷ýýëèéã çààæ áàéíà. Ýíý õè÷ýýë ìààíü Ñóðãàëòûí ñòàíäàðòûí äàãóó îþóòíóóäûí çààâàë ¿çýõ õè÷ýýë þì. Îðîñ õýë-1 õè÷ýýë ëåêö, ñåìèíàð ãýñýí 2 õýëáýðýýð ÿâàãääàã. Ìàíàé Ìåõàíèê-èíæåíåðèéí ñóðãóóëèéí õóâüä ãàäààä õýëíèé õè÷ýýëèéã ÿðèà, áè÷èã, ä¿ðýì ãýæ ñàëãàí çààäàã áîëîîä íèëýýä õýäýí æèë áîëæ áàéíà. Èíãýæ õè÷ýýë 201

çààõ íü áàãøèä áîëîí îþóòíóóäàä ýåðýã ¿ð ä¿í èõòýé áàéäàã. Ýíý àæèë áîë ñóðãàëòûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, ò¿¿íèé ¿ð ºãººæèéã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð ìàíàé áàãø íàðûí õèéæ áàéãàà àæëóóäûí íýã þìàà. Åð íü ÅÁÑ-ä îðîñ õýëíèé õè÷ýýëèéã ¿çýõ öàã áàãàññàí, àõëàõ àíãèéíõàí óã õè÷ýýëèéã ñîíãîí ¿çýõ áîëñîíòîé õîëáîîòîéãîîð îðîñ õýëíèé àíõàí øàòíû ìýäëýã ìóó, áàðàã óíøèæ ÷àääàãã¿é õ¿¿õä¿¿ä ìàíàé îþóòíóóä äîòîð èõýíõ õóâèéã ýçëýæ áàéãàà íü ñóðãàëòàíä õ¿íäðýë ó÷ðóóëæ áàéíà ãýõýä íýã èõ áóðóóäàõã¿é áàéõ. ªã¿¿ëëèéí ¿íäñýí õýñýã Îðîñ õýëíèé ñåìèíàðûí õè÷ýýë äýýð òºëºâëºãººíèé äàãóó ¿çýæ áóé ñýäâýý áàòàòãàí ýõ óíøèõ, îð÷óóëàõ, ä¿ðìèéí äàñãàë àæèëëàõ ãýýä õîöðîãäîëòîé îþóòíóóäòàé àæèëëàõ áîëîìæ áàãà áàéäàã. Èéìä òóõàéí õè÷ýýëèéí áèå äààëòûã çºâ ¿ð ä¿íòýé çîõèîí áàéãóóëàõ ÿâäàë èõ ÷óõàë áàéíà. Õè÷ýýë á¿ðèéí îþóòíû áèå äààëòûí àæèë ñóðãàëòûí òºëºâëºãººíèé äàãóó V-XV äàõü äîëîî õîíîãóóäàä çîõèîí áàéãóóëëàãääàã. Îðîñ õýëíèé õè÷ýýëýýð íýã îþóòàí äýýðõè õóãàöààíä 10 óäàà (äîëîî õîíîãò íýã óäàà) áèå äààëò ºãºõ áîëäîã. Áèä îþóòíûã òóõàéí õè÷ýýëèéí áèå äààëòûí àæëààð þó õèéæ õààíà, àëü àíãèä, õýäýí öàãò ÿìàð õýëáýðýýð øàëãóóëæ, õèéñýí àæëàà õàìãààëàõ ¸ñòîé âý ãýäãèéã óðüä÷èëàí îþóòíóóäàä (ÿíç á¿ðèéí õýëáýðýýð) ìýäýýëäýã. Õàìãèéí ãîë íü îþóòíóóäàä õèéõ ç¿éëýý òîäîðõîé ìýäýæ, öàãàà çºâ òºëºâëºæ áàéõûã ÷óõàë÷èëäàã. Çàðèìäàà äîëîî õîíîã á¿ð îþóòíààñ îðîñ õýëíèé õè÷ýýëýýð áèå äààëò àâíà ãýäýã íü òýäíèéã çàëõààõàä õ¿ðãýäýã áîëîâ óó õýìýýí ñàíàà çîâäîã ÷ íýãýíò òºëºâëºãººð õèéãäýõ àæèë òóë àëü áîëîõîîð îíîâ÷òîé äààëãàâàð ºãºõèéã èë¿¿ä ¿çäýã. 202

ªíãºðñºí õóãàöààíä îðîñ õýëíèé õè÷ýýëèéí áèå äààëòûã ÿàæ îþóòíóóäàä ºãâºë ¿ð ä¿í íü èõ áàéõ áîë ãýæ îëîí àðãà õýðýãëýæ òóðøëàà. ¯¿íä: Òîäîðõîé íýã ñýäýâ äýýð ÿðüÿ. “Áàðèëãûí ìàòåðèàëóóä” ãýäýã ñýäýâ (“Íàóêà è òåõíîëîãèÿ” 2010ã.) ñóðàõ áè÷ãèéí 20-ð õóóäñàíä áèé. Ýíý ñýäâýýð áèå äààëò àâàõàä îþóòíóóäàä óðüä÷èëàí äîîðõè äààëãàâðóóäûã ºã÷ ¿çëýý. ¯¿íä: Òåêñò: “Ñòðîèòåëüíûå ìàòåðèàëû” (ªãºãäñºí äààëãàâðóóäààñ æèøýý áîëãîí àâ÷ áàéíà). I ÕÓÂÈËÁÀÐ Çàäàíèå ¹1. Ïåðåâåäèòå íà ìîíãîëüñêèé ÿçûê ñëåäóþùèå ñëîâà è âûðàæåíèÿ. 1. Ñòðîèòåëüíàÿ ïëîùàäêà 2. Áåòîííûå ïëèòû 3. Òðóáû ñèíòåòè÷åñêèõ ìàòåðèàëîâ 4. Ñâîéñòâà ñòðîèòåëüíûõ ìàòåðèàëîâ Çàäàíèå ¹2. Äàííûå ñëîâà è ñëîâîñî÷åòàíèÿ ïåðåâåäèòå íà ðóññêèé ÿçûê. 1. Ýëñ 2. Øîõîé 3. ×óëóó 4. Áîðæèí Çàäàíèå ¹3 Ïåðåâåäèòå ïðåäëîæåíèÿ íà ðóññêèé ÿçûê. 1. Øîõîéí ÷óëóó áà øàâàð íü öåìåíòèéí ¿íäñýí ò¿¿õèé ýä áîëäîã. 2. Öåìåíòèéí ¿íäñýí ò¿¿õèé ýäèéã øîõîéí ÷óëóó áà øàâàð á¿ðä¿¿ëäýã. 3. Øîõîéí ÷óëóó áà øàâðûã öåìåíòèéí ¿íäñýí ò¿¿õèé ýä ãýæ íýðëýäýã. 203

Çàäàíèå ¹4. Îòâåòüòå íà âîïðîñû. 1. Êàêèå ìàòåðèàëû âõîäèò â ñòðîèòåëüíûå ìàòåðèàëû? 2. ×òî íàçûâàþò ñîïðîòèâëåíèåì ìàòåðèàëîâ? Çàäàíèå ¹5. Âûáåðèòå ïðàâèëüíûé âàðèàíò. 1. Íàóêà, êîòîðàÿ çàíèìàåòñÿ èçó÷åíèåì ïðî÷íîñòè ìàòåðèàëîâ, ... ñîïðîòèâëåíèÿ ìàòåðèàëîâ. à. íîñÿò íàçâàíèå, á.ÿâëÿåòñÿ, â. íîñèò íàçâàíèå, ã. áûëî íàçâàíî. 1

Çàäàíèå ¹6. Ïî êàêèì êîíñòðóêöèÿì ñîñòàâëåíû äàííûå ïðåäëîæåíèÿ? Ïîñòàâüòå ê íèì âîïðîñû. 1. Âñå ýòè ìàòåðèàëû íîñÿò íàçâàíèÿ ñòðîèòåëüíûõ ìàòåðèàëîâ. ..................................................................................................... ..................................................................................................... Çàäàíèå ¹7. Ïîäáåðèòå 5 îïðåäåëåíèé ê ñëîâó “ÌÀÒÅÐÈÀË”, èñïîëüçóÿ òåêñò. … … … … … … … … … … … … … ………………………………………… ãýõ ìýò äààëãàâðóóä óðüä÷èëàí ºãºãäºâ. ¯¿íä äààëãàâàð á¿ðèéí àãóóëãûã àâ÷ ¿çâýë:

204

7 äààëãàâàð Õîëáîî ¿ã çîõèîõ

ªã¿¿ëáýðèéí çàãâàð çîõèîõ

Öýãèéí îðîíä ¿ã íºõºõ (òåñò)

Àñóóëòàíä õàðèóëàõ

¯ã áîëîí õîëáîî ¿ã îð÷óóëàõ

ªã¿¿ëáýð îð÷óóëàõ (ºã¿¿ëáýðèéí çàãâàðûí äàãóó)

1 2 3 4 5 6 äààëãàâàð äààëãàâàð äààëãàâàð äààëãàâàð äààëãàâàð äààëãàâàð

Äýýðõè äààëãàâðûí áèåëýëòýíä ¿íýëãýý ºãºõäºº (îþóòàí çààâàë á¿õ äààëãàâðûã ã¿éöýòãýñýí áàéõ ¸ñòîé): Îð÷óóëãà 1-3-ð äààëãàâàðò - 1 îíîî Ä¿ðýì 5-7-ð äààëãàâàðò - 1 îíîî Àñóóëòàíä õàðèóëàõ 4-ð äààëãàâàð - 1 îíîî / íèéò 3 îíîî

1 2 äààëãàâàð äààëãàâàð

3 äààëãàâàð

¯ã áîëîí õîëáîî ¿ã îð÷óóëàõ

ªã¿¿ëáýð îð÷óóëàõ (ºã¿¿ëáýðèéí çàãâàðûí äàãóó)

Àñóóëòàíä õàðèóëàõ

Öýãèéí îðîíä ¿ã íºõºõ (òåñò)

ªã¿¿ëáýðèéí çàãâàð çîõèîõ

Õîëáîî ¿ã çîõèîõ

Íýã áèå äààëòààñ îþóòàí 3 îíîî àâàõ ¸ñòîé. Ýäãýýð äààëãàâðóóäûí ã¿éöýòãýëèéã íýã ãðóïïûí 30 îþóòíû õèéñíýýð õóâèëàí àâ÷ ¿çâýë (äààëãàâàð á¿ðýýð ã¿éöýòãýë 100% ãýâýë):

50%

20%

50%

60%

30%

70%

4 5 6 7 äààëãàâàð äààëãàâàð äààëãàâàð äààëãàâàð

Ýíäýýñ ÿìàð ä¿ãíýëò õèéæ áîëîõ âý?

Õîëáîî ¿ã çîõèîõ

ªã¿¿ëáýðèéí çàãâàð çîõèîõ

Öýãèéí îðîíä ¿ã íºõºõ (òåñò)

¯ã áîëîí õîëáîî ¿ã îð÷óóëàõ

Àñóóëòàíä õàðèóëàõ

2 3 4 5 6 7 äààëãàâàð äààëãàâàð äààëãàâàð äààëãàâàð äààëãàâàð äààëãàâàð ªã¿¿ëáýð îð÷óóëàõ (ºã¿¿ëáýðèéí çàãâàðûí äàãóó)

1 äààëãàâàð

205

Õàðèí äààëãàâàð á¿ðèéí äóòóó õóâü áîë îþóòíóóä òóõàéí äààëãàâðóóäûã îãò õèéãýýã¿éã õàðóóëæ áàéíà. ¯¿íèé íýã øàëòãààí áîë óíøèæ ÷àäàõã¿éòýé õîëáîîòîé.

Ýíý õóâèëáàðûí äàâóó òàë áîë îþóòíóóäàä ñóðàõ ¿éë àæèëëàãààíû á¿õèé ë ÷àäâàðóóäûã ýçýìø¿¿ëýõ çîðèëãîòîé ÷ ñóë òàë íü ìýäëýã ìóóòàé îþóòíûã çàëõààäàã, óëìààð áèå äààëòûã òàñàëäàã.

II ÕÓÂÈËÁÀÐ: Äýýðõè äààëãàâðóóäûã ñîíãîëòîîð øàëãàõ. ¯¿íä: ¯íýëãýý 1-ð õóâèëáàðòàé àäèë. Õàðèí øàëãàõäàà ºãºãäñºí äààëãàâðóóäààñ àëü ÷àäàõûã íü, àëü õèéñíèéã íü ñîíãîæ ¿íýëãýý òàâèíà.

1. Îð÷óóëãûí 3 äààëãàâðààñ îþóòíààð ñîíãóóëíà.

206 Ýõ äîòðîîñ îëæ áè÷èõ ¸ñòîé. ïðî÷íûé ìàòåðèàë ãýæ áè÷ñýí áàéâàë ò¿¿æ áè÷èæ ÷àääàã. ... ÿâëÿåòñÿ ïðî÷íûì ìàòåðèàëîì ãýæ áàéâàë àíõíû õýëáýðýýð íü áèø ýíý õýëáýðýýð Òï. äýýð ë áè÷äýã.

ªã¿¿ëáýðèéí çàãâàðóóäàà ìýääýã îþóòíóóä ñàéí îð÷óóëäàã.

Òèéí ÿëãàëûí íºõöë¿¿ä ìýääýãã¿éòýé õîëáîîòîé.

Îð÷óóëãà ìóó õèéñýí ó÷ðààñ îéëãîæ áèø ÿã òåêñòèéí ¿ãýýð öýýæèëæ ÿðèõ ãýæ îðîëääîã. Îéëãîæ ÿðèàã¿éãýýñ àìàðõàí ìàðòàãäàõ áóþó îéðîëöîî óòãàòàé ¿ãèéã îðëóóëàí àñóóõàä ìýääýãã¿é.

×òî ÿâëÿåòñÿ ÷åì ×òî ñîñòàâëÿåò ÷òî ×òî íàçûâàþò ÷åì ãýñýí ºã¿¿ëáýðèéí çàãâàðóóäààð îð÷óóëàõ ¸ñòîé Ýíä òèéí ÿëãàëûí àñóóëò, íýð ¿ãèéí íºõöºë ìýäýõã¿éãýýñ àëäàæ áàéíà.

Äàí íýð ¿ãèéã îð÷óóëæ ÷àääàã.

Íýð ¿ãèéí àíõíû õýëáýðèéã òîëü áè÷ãýýñ õàðæ ÷àäàõã¿éãýýñ õîëáîî ¿ãèéí îð÷óóëãûã õààíààñ íü õèéõýý ìýääýãã¿é. Ïðèë+ñóù Äýýðõè çàãâàðààð á¿òñýí õîëáîî ¿ãèéã îð÷óóëäàã. Ñóù+ñóù Èõýíõ íü ÷àääàãã¿é

2. Ä¿ðìèéí 5-7 äààëãàâàðààñ ñîíãîæ õèéíý. 3. Àñóóëòàíä õàðèóëàõ äààëãàâàðààñ ÷àäàõàà ñîíãîíî. Ýíý õóâèëáàðûí äàâóó òàë áîë: • Îþóòàí áèå äààëò ºãºõººð èðýõäýý çààâàë õèéñýí ç¿éëòýé èðäýã. • Áèå äààëò òàñàëäàãã¿é. Ãýõäýý èõýâ÷ëýí áèå áèåíýýñýý õóóëñàí áàéäàã. Òýãýõýýð îëîí äààëãàâðóóäààñ íýãýíò ñîíãîñîí òîõèîëäîëä òóõàéí îþóòàíûã õèéñýí äààëãàâðàà ººðºº õèéñíýý áàòëàæ õàðóóëàõ äàäàëä ñóðãàõ íü ÷óõàë. III ÕÓÂÈËÁÀÐ: Ýíý õóâèëáàðò 2 äààëãàâàð ºãºõºä ë õàíãàëòòàé. 1. ªãºãäñºí òåêñòèéã îð÷óóëæ àãóóëãûã îéëãîõ. 2. Àñóóëòàíä õàðèóëàõ. Òóõàéí ñýäâèéã çºâ îéëãîñîí íü àñóóëòàíä õýðõýí õàðèóëñíààð õàðàãäàõ áà ìºí ä¿ðìèéí ìýäëýã, ÿðèõ ÷àäâàð, ¿ãèéí ñàíãèéí áàÿæèëò ãýõ ìýò äàäëóóäûã õýðõýí ýçýìøñýí íü äàâõàð ä¿ãíýãäýíý. Òóõàéí îþóòàí øóóä õàðààä àñóóëòàíä õàðèóëàõ áèø, áîäîæ, óðüä ¿çñýí ìàòåðèàëàà àøèãëàæ íèëýýí áîäèòîé àæèëëàãàà øààðäàõóéö, ºã¿¿ëáýðèéí íýã çàãâàðààñ íºãºº çàãâàð ðóó ÷ºëººòýé õºðâºõ òèéì ÷àäâàð ýçýìøèõýýð àñóóëòûã ìýäýýæ òýäýíä ºãºõ õýðýãòýé. Ìºí òóõàéí ñýäýâ õ¿íä áîë àñóóëòûã óðüä÷èëàí ºãºõ, õºíãºí áîë àñóóëòûã ºãºõã¿é áàéæ áîëíî. (Íà ñòðîèòåëüíîé ïëîùàäêå ìû ìîæåì óâèäåòü êàìåíü, áåòîííûå ïëèòû, êèðïè÷ è äåðåâî, æåëåçíûå òðóáû è òðóáû èç ñèíòåòè÷åñêèõ ìàòåðèàëîâ, ñòåêëî è öåìåíòíûé ðàñòâîð è ìíîãîå äðóãîå. Âñå ýòè ìàòåðèàëû íîñÿò íàçâàíèå ñòðîèòåëüíûõ ìàòåðèàëîâ) ãýñýí õî¸ð ºã¿¿ëáýðèéí 207

àãóóëãûã äîð ºãºãäñºí àñóóëòààð àâàõ þì. Ýíý òîõèîëäîëä õýðýâ îþóòíóóä îð÷óóëãà õèéãýýã¿é áîë àñóóëòàíä õàðèóëæ ÷àäàõã¿é. 1. Êàêèå ìàòåðèàëû?

ìàòåðèàëû

âõîäÿò

ñòðîèòåëüíûå

Âî ÷òî? âõîäèò ÷òî? ×òî? âõîäèò âî ÷òî? Â ÑÒÐÎÈÒÅËÜÍÛÅ ÌÀÒÅÐÈÀËÛ ÂÕÎÄßÒ ÊÀÌÅÍÜ, ÁÅÒÎÍÍÛÅ ÏËÈÒÛ, ÊÈÐÏÈ×, ÄÅÐÅÂÎ, ÆÅËÅÇÍÛÅ ÒÐÓÁÛ, ÒÐÓÁÛ ÈÇ ÑÈÍÒÅÒÈ×ÅÑÊÈÕ ÌÀÒÅÐÈÀËÎÂ, ÑÒÅÊËÎ, ÖÅÌÅÍÒÍÛÉ ÐÀÑÒÂÎÐ È ÌÍÎÃÎÅ ÄÐÓÃÎÅ. (Íàóêà, êîòîðàÿ çàíèìàåòñÿ èçó÷åíèåì ïðî÷íîñòè ìàòåðèàëîâ, íàçûâàåòñÿ ñîïðîòèâëåíèåì ìàòåðèàëîâ). 2. ×òî íàçûâàþò ñîïðîòèâëåíèåì ìàòåðèàëîâ? ×òî? íàçûâàþò ÷åì? ÍÀÓÊÓ, ÊÎÒÎÐÀß ÇÀÍÈÌÀÅÒÑß ÈÇÓ×ÅÍÈÅÌ ÏÐÎ×ÍÎÑÒÈ ÌÀÒÅÐÈÀËÎÂ, ÍÀÇÛÂÀÞÒ ÑÎÏÐÎÒÈÂËÅÍÈÅÌ ÌÀÒÅÐÈÀËÎÂ. Äýýðõè äààëãàâðûí áèåëýëòýíä ¿íýëãýý ºãºõäºº îíîîã òýíö¿¿, ýñâýë îð÷óóëãà, ÿðèà õî¸ðûí àëü íýãèéã èë¿¿ãýýð ¿çýæ áîëíî. Èíãýýä ýíý ãóðâàí õóâèëáàðûí àëü íü îþóòíóóäàä ºãººæ èõòýé âý? Äýýðõè ãóðâàí õóâèëáàðààñ III õóâèëáàð îëîí òàëûí äàâóó òàëòàé. ¯¿íä: 1. Îþóòàí áóñäààñ õóóëàõ ÿâäàë ýðñ áàãàñíà. 2. Íýãýíò îð÷óóëæ îéëãîñîí îþóòàí ÿíç á¿ðèéí ºã¿¿ëáýðèéí çàãâàðóóäààñ àøèãëàæ ÷àäíà. 208

3. Öýýæëýõ îé òîãòîîëò ñàéæèðíà. 4. Óíøèõ ÷àäâàð äýýøèëíý. 5. ªºðèéí ¿ãýýð õÿëáàð÷èëàí ÿðèõ ÷àäâàð ýçýìøèíý. 6. Áàãøèéí öàã õýìíýíý ãýõ ìýò òóõàéí îþóòíû ìýäëýã, äàäàë, ÷àäâàð òóõàéí àñóóëòóóäààð á¿ðýí øàëãàãäàíà. Ìºí ýíý õóâèëáàðûí ¿åä ÿðèõ ÷àäâàðûã ãóðâàí çàìààð øàëãàæ áîëíî. Ýíä òóõàéí îþóòíû îþóíû ÷àäàâõèéã õàðãàëçàí ÿëãàâàðòàéãààð õàíäàæ áîëîõ þì. • • •

Îþóòàíä òóëãóóð ¿ã ºãºõ Àñóóëòóóäûã õàðóóëæ ÿðèóëàõ Îéëãîñíîî ººðèéí ¿ãýýð ÿðèõ çýðýã áîëíî.

Õ¿íäðýëòýé áàéäëààñ ãàðàõ àðãà çàìóóä: Ñóðãàëòûí ÿâöàä õè÷ýýë äýýð áîëîí áèå äààëòûí öàã äýýð îþóòíóóä äàñãàë àæèëëàõ, áè÷èõ, àñóóëòàíä õàðèóëàõ, îð÷óóëàõ, ¿çñýí ñýäâ¿¿äýýðýý ÿðèëöàõ, ìºí èëòãýë òàâèõ, ìýäýýëýë õèéõ õýðýãòýé áîëäîã áà ýíý á¿õ ¿éë àæèëëàãààíóóä “óíøèõ” äàäàë, ÷àäâàð äýýð ñóóðèëàãäàíà. Àíãèä àæèëëàõàä äºõºìòýé “ãàéã¿é”, ººðººð õýëáýë “óíøäàã” îþóòíóóä áàéõ áîëîâ÷ òýä 2-3 ãýñýí òîîíä ë áàãòäàã. Èéìýýñ õýë ñóðàõàä òàâèãäàõ øààðäëàãóóäûí õàìãèéí íýãä¿ãýýðò óíøóóëæ ñóðãàõ ÿâäàë ãýæ ¿çýæ áàéíà. Õýäèéãýýð îðîñ ìîíãîë õýëíèé öàãààí òîëãîéí ¿ñã¿¿ä àäèë áîëîâ÷ äóóäëàãûí õóâüä ÿëãààòàé ¿ñã¿¿ä áèé. Ìîíãîë îþóòíóóäûí õóâüä óíøèõ ÿâöàä “Æ, Ç, Ñ-Ø, Ñ-×, ×, Ø-Ù” áà çººëºðñºí ãèéã¿¿ëýã÷èéã äóóäàõàä õ¿íäðýë ãàðäàã. Ìºí îðîñ õýëíèé Ð ¿ñãèéã àíãëè õýëíèé “R” ¿ñãýýð äóóäàõ òîõèîëäîë èõ àæèãëàãääàã. Òîãòìîë óíøèëò õàðààã õºãæ¿¿ëäýã, ìºí îé òîãòîîëòûã ñàéæðóóëäàã, óíøèõ õóðäûã íýìäýã. Ò¿¿í÷ëýí òóõàéí ýõèéã îéëãîõîä íºëººëºõ ¸ñòîé. Æèøýý íü óäààí óíøèõàä í¿ä ¿ã á¿ð äýýð òîãòîæ óíøäàã. Èíãýæ óíøèõàä ýõèéí óòãà á¿ðýí 209

òîãòîîãäîõã¿é. Õàðèí óíøèëòûí õóðäûã íýìýõýä í¿äíèé íýã õºäºëãººíººð øóóä õýä õýäýí ¿ãèéã çýðýã õàðæ óíøèõ ¸ñòîé þì. Èíãýæ óíøñàíààð òóõàéí ñýäýâ äîòîðõè óòãàò õýñã¿¿äèéã îéëãîõîä äºõºìòýé áàéäàã. Àíõíààñàà çºâ, òîä óíøèæ ñóðàõ íü ìàø ÷óõàë. Ìàíàé îþóòíóóä ¿ãèéã òîä áèø õýëäýã áà ¿ãèéã òºãñãºëèéã “çàëãèäàã”. Ìºí õýðýãòýé ãàçàð íü çîãñîëò (ïàóç) õèéäýãã¿é. Óíøèõ àðãà áàðèëä îþóòíûã ñóðãàõ õýðýãòýé áàéíà. ¯¿íä: öýã, òàñëàëò äýýð çîãñîñõèéõ, òåìï, õóðä, ìºí àìüñãààãàà çºâ àâàõ, èíòîíàöè ãàðãàõ ãýýä óíøèõ òåõíèêò ñóðàëöàõ íü ç¿éòýé. Èíãýýä îþóòíóóäàä ººðèéí óíøèõ àðãà áàðèëàà ¿íýëýõýä ñîíèðõîëòîé áàéõ ¿¿äíýýñ òºðºë á¿ðèéí ñîðèëòóóä õèéæ áîëîõ þì. 1. Òà ººðèéãºº õóðäàí óíøäàã ãýæ áîääîã óó? 2. Êèíî ¿çýõäýý ò¿¿í äýýð ãàðäàã áè÷ã¿¿äèéã òà óíøèæ àìæäàã óó? 3. Óíøèõ õóðäàà ñîëüäîã óó, ýñâýë á¿õ òåêñòèéã àäèë õóðäòàé óíøäàã óó? 4. ªºðòºº äóóãàð÷ óíøäàã óó? 5. Óíøèõ ¿åäýý ìºð¿¿äèéã õóðóóãààðàà çààæ, õàðàíäààãààð çóðæ ýñâýë òîëãîéãîî õºäºëãºæ óíøäàã óó? 6. Òàíä ýõèéí óòãûã ÿðèõ ýñâýë àñóóëòàíä õàðèóëàõûí òóëä ýõèéã åðäºº íýã óäàà óíøèõàä õàíãàëòòàé þó? 7. Òóõàéí òåêñòèéã óíøèõ ÿâöàä ò¿¿íèéã îéëãîõîä ¿ðãýëæ õ¿íäðýëòýé áàéäàã óó? ¯ð ä¿íã ÒÎÎÖÎÕ: • • • • • 210

Àñóóëò 1: òèéì- +1, ¿ã¿é- -1, áàðàã ¿ã¿é – 0; Àñóóëò 2: òèéì- +1, ¿ã¿é- -1, áàðàã ¿ã¿é- – 0; Àñóóëò 3: òèéì- +1, ¿ã¿é- -1, áàðàã ¿ã¿é- – 0; Àñóóëò 4: òèéì- +1, ¿ã¿é- -1, áàðàã ¿ã¿é- – 0; Àñóóëò 5: òèéì- +1, ¿ã¿é- -1, áàðàã ¿ã¿é- – 0;

• •

Àñóóëò 6: òèéì- +1, ¿ã¿é- -1, áàðàã ¿ã¿é- – 0; Àñóóëò 7: òèéì- +1, ¿ã¿é- -1, íå ñîâñåì- – 0;

Àñóóëòàíä õàðèóëñàí îíîîíû íèéëáýðýýð òîîöíî. Õýðýâ íèéëáýð: +5-7 îíîî - òà óíøèõ àðãà áàðèë ýçýìøñýí; +3-5 îíîîòà ýíãèéí äààëãàâðóóäûã ñàéí ã¿éöýòãýäýã ÷ çàðèìäàà øààðäëàãà ºíäºð òàâèãäñàí òîõèîëäîëä á¿ãäèéã çºâ õèéæ ÷àääàãã¿é; +3-ààñ áàãà îíîî - òàíüä óíøèõ àðãà áàðèëàà äýýøë¿¿ëýõ íü òóí ÷óõàë. Åð íü ººðèéí ñàíààã òîâ÷ òîäîðõîé áè÷ãýýð áîëîí ÿðüæ ãàðãàõûí òóëä õ¿ðýëöýõ¿éö ¿ãèéí íººö áàéõ ¸ñòîé. Õýäèé ÷èíýý ¿ã ñàéí ìýäíý, òºäèé ÷èíýý ¿çýë áîäîë ìààíü çºâ ãàðíà, òºäèé ÷èíýý ÿðèà îéëãîìæòîé áàéíà ø¿¿ äýý. Èéìä ¿ãèéí íººöºº àëü áîëîõîîð àðâèæóóëæ íýìæ áàéõ ¸ñòîé. Íºãºº òàëààñ áóðóó öýýæèëñýí ¿ãñ çºâ ÿðèõàä ñààäòàé áàéäàã òóë ñàéí óíøèæ ¿ãýý çºâ õàðæ àíõíû õýëáýðýýð íü òîãòîîæ ñóðàõ íü ÷óõàë. Îäîî ¿åä õýëíèé õè÷ýýëýýð ä¿ðýì çààõ õýðýãã¿é, àëü áîëîõîîð îþóòíûã ÿðèóëæ ñóðãà ãýäýã. Áè õóâüäàà ¿¿íèé ýñðýã ñàíàëòàé áàéäàã. Ó÷èð íü òîîíû õ¿ðä ìýäýõã¿éãýýð òîî áîäîæ ÷àäàõã¿éòýé àäèë îðîñ õýëíèé íýð ¿ãèéí òîî, õ¿éñ, òèéí ÿëãàë, ìºí ò¿¿í÷ëýí íýð ¿ãòýé õîëáîãäîõ áóñàä ¿ãñèéí àéìãóóäûí òóõàéä ñóóðü ìýäëýã áàéõã¿é îþóòàí ÿàæ ¿ãñèéí ñàíãàà áàÿæóóëàõ âý ãýäýã àñóóäàëòàé. Õàìãèéí ò¿ð¿¿íä ë ãýõýä òîëü áè÷èãòýé õàðüöàæ ÷àääàãã¿é. Áèä ÿìàð íýã õýëíèé áàÿëàã ãýäýã áîë ¿ãñèéí ñàíãèéí õýðýãëýýãýýð èëýðõèéëýãäýíý. ¯¿íä: îéðîëöîî óòãàòàé ¿ãñ, ç¿éðëýë, ç¿éð ¿ãñ, õýâøìýë õýëëýã¿¿ä ãýõ ìýò. Ãýõäýý ìàíàé èõýíõ îþóòíóóäûí õóâüä ýíý íü îäîîõîíäîî áîëîìæã¿é þì. ¯ãèéí íººöèéã õýðõýí ÿàæ áàÿæóóëàõ âý? ¯¿íèéã áàãààñ íü ýõëýõ õýðýãòýé. 211

Ìèíèé áîäëîîð áîë ¿ã, õîëáîî ¿ãèéã îéðîëöîî áîëîí ýñðýã óòãàòàé ¿ãñýýð íü òàéëáàðëàõ, ¿ãèéí ñ¿ëæýý áºãëºõ, ¿ãèéí òààâàð çîõèîõ ãýýä ¿ãèéí íººöèéã íýìýõ àðãà áèé. Ìºí ìàíàé îþóòíóóäûí õóâüä ºã¿¿ëáýðèéí çàãâàðóóäûã àøèãëàæ ñóðàõ íü ¿ãèéí íººöèéã íýìýõýä ìàø ÷óõàë þì. ¯ã ÿðèà òîä îéëãîìæòîé áàéõ ¸ñòîé. Ýíý íü þóíû ºìíº þóíû òóõàé ÿðèõàà ñàéòàð ìýäýæ áàéæ ººðèéí áîäëûã ¿ã ÿðèàãààð äàìæóóëàí îíîâ÷òîé çºâ èëýðõèéëíý ãýñýí ¿ã. Õýðýâ ººðèéí ÿðèõ ç¿éëýý ñàéí ìýäýõã¿é áàéâàë ¿éë ÿâäëààñ õàçàéõ, áàðèìòóóäûã õîëüæ õóòãàõ, õ¿¿ðíýõ äýñ äàðàà àëäàãäàõ ãýõ ìýò áýðõøýýë¿¿ä ãàðàõ áîëíî. Òýãýõëýýð áèä ÿäàæ ºãºãäñºí ãàð÷èãèéí äîð ºãºãäñºí ñýäâèéí àãóóëãûã çºâ ãàðãàíà ãýäýã íü ¿ãèéí óòãûã ìýäýõ õýðýãòýé ãýñýí ¿ã. ¯¿íä îð÷óóëãà ÷óõàë áèëýý. Îð÷óóëãà áîë ¿ãèéí íººöèéã áàÿæóóëàõàä òóí ÷óõàë. Óíøäàã, òîäîðõîé ¿ãèéí íººöòýé, þó ÿðèõ ãýæ áàéãààãàà íýãýíò îéëãîñîí îþóòíóóäòàé õàðèëöàí ÿðèàã õºãæ¿¿ëýõ îëîí àðãà áàéäàã. Áèå äààëòûí öàã äýýð ÷ ¿¿íèéã òóðøèõàä èë¿¿äýõã¿é ãýäãèéã III õóâèëáàð õàðóóëæ áàéíà. Ýäãýýð àðãóóäûí íýã íü “àñóóëò - õàðèóëò” þì. Ýíý íü ãàíö õ¿íèé ÿðèàã õàðèëöààíä îðóóëæ îþóòíóóäûã ÿðèàíä ñóðãàõ, òýäíèé àíõààðëûã òºâëºð¿¿ëýõ, óëìààð ÷àäâàðëàã ñîíèðõîëòîéãîîð òàâüñàí àñóóëò áîë òóõàéí àíãèéã ÷ á¿õýëä íü èäýâõæ¿¿ëäýã. Òýãýõëýýð àñóóëòàíä çºâ áà á¿ðýí õàðèóëñíààð òóõàéí òåêñòèéã îéëãîñîí áàéíà ãýæ ä¿ãíýæ áîëîõ þì. Àñóóëò - õàðèóëò áîë áèäíèé ÿðèàíû ãîë öºì þì. Èíãýõýýð ÿðèàã çºâ áàéëãàõûí òóëä àñóóëò îíîâ÷òîé òàâèãäàõ ¸ñòîé. Õýäèé ÷èíýý ¿ãèéí íººö áàãà áàéíà, òºäèé ÷èíýý õýë ÿðèà ìààíü ÿäóó áàéõ áà ÿðèàíä àëäàà èõ ãàðíà. Ä¿ãíýëò Õè÷ýýë áîëîí áèå äààëòûí àæëûí ÷óõàë çîðèëòóóäûí íýã áîë îþóòàíä ÓÍØÈÕ-¯ÃÑÈÉÍ ÑÀÍ-ÎÐ×ÓÓËÀÕ-ßÐÈÕ 212

÷àäâàðóóäûã ýçýìø¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Ñàéõàí òîä, çºâ óíøäàã îþóòàíòàé àæèëëàõàä èõ õºíãºí áàéäàã. Èéìä òîëãîéäîî “÷àäàõã¿é, ìýäýõã¿é” ãýäýã äîõèîã ºãºõººñ ºìíº ñàéòàð óíøèæ áàéõ, ¿ãýý çºâ í¿äëýí òîãòîîõ, îð÷óóëãà õèéõ, èíýãñíýýð ¿ãñèéí ñàíã áàÿæóóëàõ, àñóóëòàíä òîâ÷ áºãººä òîäîðõîé õàðèóëæ õàðèëöàí ÿðèàãàà õºãæ¿¿ëýõ äàäàë ÷àäâàðóóäûã ýçýìøèõ ãýõ ìýò àæëóóäûã äýñ äàðàðààòàé õèéæ ñóðàõ íü îþóòíû áèå äààõ àæëûí ÷àíàðò ýåðýãýýð íºëººëíº ãýäýãò ýðãýëçýõã¿é áàéíà. Îðîñ õýë ñóäëàõûí à÷ õîëáîãäîë ºíºº ¿åä èõ áîëæ áàéíà. Îð÷èí ¿åòýé õºë íèéë¿¿ëýí àëõúÿ ãýâýë õºðø îðíûõîî õýëèéã ¿çýæ øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí äýâøèëòèò òåõíîëîãóóäààñ ñóðàëöàõ íü ìàíàé èðýýä¿éí èíæåíåð¿¿äèéí íýã çîðèëãî áàéõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà. Çîõèîã÷èéí òóõàé Ý.Ýðäýíýöýöýã 1985 îíä ÎÕÁÑ-èéã îðîñ õýë, óòãà çîõèîëûí áàãøèéí ìýðãýæëýýð òºãññºí. 2005 îíîîñ ØÓÒÈÑ-èéí Ìåõàíèê-èíæåíåðèéí ñóðãóóëèéí Ãàäààä õýëíèé òýíõèìä àõëàõ áàãøààð àæèëëàæ áàéíà. Àøèãëàñàí íîì çîõèîë: 1. ªºðèéí àæëûí òóðøëàãà 2. Ä.Òóóë. Ã.Òîìòîãòîõ, Ã.Òóÿà, Ö.Òóíãàëàã “Íàóêà è òåõíîëîãè”. Óëààíáààòàð. 2010 3. Ã.Ê. Ñåëåâêî Íàó÷è ñåáÿ ó÷èòüñÿ. Ìîñêâà. 2006 4. Ë.À.Ââåäåíñêàÿ è äð. Êóëüòóðà ðå÷è äëÿ èíæåíåðîâ Ðîñòîâ íà Äîíó, 2004.

213

ÌÝÐÃÝÆËÈÉÍ ÑÓÓÐÜ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÎÞÓÒÍÛ ÁÈÅ ÄÀÀÕ ÀÆËÛÍ ¯ÍÝËÃÝÝÍÈÉ ØÈÍÝ ÀÐÃÀ×ËÀË ÀØÈÃËÀÑÀÍ ÒÓÐØËÀÃÀ: ÁÀÍÊ ÑÀÍÕ¯¯ÃÈÉÍ ¯ÍÄÝÑ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÆÈØÝÝÍ ÄÝÝÐ Î.Á¿ðýíæàðãàë Ñàíõ¿¿ Ýäèéí Çàñãèéí Äýýä Ñóðãóóëü Burenjargal.o@ife.edu.mn

Õóðààíãóé Îþóòíààð õèéëãýæ áàéãàà áèå äààëòûí àæëóóä íü òóõàéí õè÷ýýëèéí çîðèëãî, õè÷ýýëýýð îëãîõûã çîðüæ áóé ìýäëýã ÷àäâàðóóäòàé íÿãò óÿëäàà õîëáîîòîé áàéõ ¸ñòîé. Öààøèëáàë õè÷ýýë á¿ðèéí çîðèëãî íü õºòºëáºð áîëîí ñóðãóóëèéí çîðèëãîòîé íèéöýæ áàéõ øààðäëàãàòàé áîëíî. Èéì ó÷ðààñ ÑÝÇÄÑ íü õºòºëáºð øèíý÷ëýëèéí õ¿ðýýíä á¿õ ò¿âøíèé çîðèëãóóäûí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîã èë¿¿ íàðèéâ÷ëàõ àæëóóäûã õèéñýí. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä îëîí àõèö äýâøèë ãàðñàíû íýã íü õè÷ýýëèéí ò¿âøèíä çîðèëãûí áèåëýëòèéã õýìæèæ, ¿ð ä¿íã íü ¿íýëýí, öààøèä àíõààðàõ øààðäëàãàòàé àñóóäëóóäûã òîäîðõîéëäîã áîëñîí ÿâäàë þì. Ýíý íü ýðãýýä òàñðàëòã¿é õºãæäºã áàéõ ãýñýí ñóðãóóëèéí çîðèëãîòîé á¿ðýí íèéöýæ áàéíà. Èíãýýä ýíýõ¿¿ ººð÷ëºëòèéí ¿ð ä¿íã Áàíê Ñàíõ¿¿ãèéí ¯íäýñ õè÷ýýëèéí æèøýýí äýýð ºìíºõ áà îäîîã õàðüöóóëàí õàðóóëñàíààñ ãàäíà áèå äààëòûí àæèëä àøèãëàõ áîëñîí ¿íýëãýýíèé øèíý àðãà÷ëàëûí òóðøëàãà, ¿ð ä¿í äýýð ãîë àíõààðëàà õàíäóóëëàà. Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Áèå äààëòûí àæèë, ¿ð ºãººæèéã äýýøë¿¿ëýõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä, óäèðäàìæ, ¿íýëãýý

214

Îðøèë Ñ¿¿ëèéí 3-4 æèëèéí äîòîð ÑÝÇÄÑ íü ñóðãóóëèéí õýìæýýíä õè÷ýýë¿¿äèéí õºòºëáºðèéã øèíý÷ëýõ àæëûã õèéæ áàéãàà. Ýíý àæëûí õ¿ðýýíä ñóðãóóëü, òýíõèì, õºòºëáºð, õè÷ýýë¿¿äèéí çîðèëãî õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîã óëàì ñàéæðóóëàõ, òýäãýýð çîðèëãóóäûí áèåëýëòèéã õýìæèæ, òàñðàëòã¿é õºãæ¿¿ëýõ àæëóóäûã ýð÷èìòýé õèéñýí. Òèéìýýñ õè÷ýýë¿¿äèéí õºòºëáºðò òóñãàãäñàí áèå äààëòûí àæëóóä íü çîðèëãîòîé íü õýðõýí óÿëäàæ áàéãàà, òýäãýýðèéã õýðõýí ¿íýëýõ âý ãýñýí àñóóäëóóä ãàðöààã¿é òàâèãäàæ, òîäîðõîé àæëóóäûã õèéæ, àíõíû ¿ð ä¿íã õýìæñýí áàéãàà. Èéìýýñ ýíý òóðøëàãà äýýðýý ¿íäýñëýí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéí ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëîõ îþóòíû áèå äààõ àæëûí ºíººãèéí áàéäëûã ìýðãýæëèéí ñóóðü õè÷ýýëèéí õóâüä ñóäëàõ ñýäâèéã ñîíãîí àâ÷ Áàíê Ñàíõ¿¿ãèéí ¯íäýñ õè÷ýýëèéí æèøýýí äýýð ºíãºðñºí áîëîí ºíººãèéí òóðøëàãûã õàðüöóóëàí õàðóóëæ, ä¿ãíýýä, öààøèä àíõààðàõ ç¿éëñèéã ýíýõ¿¿ àæèëäàà òóñãàñàí áîëíî. 1. Áèå äààëòûí àæëûí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä Áèå äààëòûí àæèë ãýäýã íü õè÷ýýëèéí áîëîí õè÷ýýëèéí áóñ öàãààð áàãøèéí øóóä áóñ óäèðäëàãà äîð îþóòàí áèå äààí ñóðàëöàõ á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà áºãººä ñóðãàëòûí ñòàíäàðò õºòºëáºðò òóñãàãäñàí áàéõ ¸ñòîé ç¿éë þì. Ãýõäýý îþóòàí ººðèéí ñîíèðõñîí ñýäýâ, ÷èãëýëýýð õºòºëáºðò òóñãàãäñàíààñ ãàäóóð ñîíèðõëîîðîî áèå äààí ñóäàëãàà õèéõ áîëîìæ ÷ ¿ðãýëæ íýýëòòýé áàéäàã. Òèéìýýñ ñîíèðõñîí ñýäâýýðýý ñóäàëãàà õèéæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé õóðàëä õýëýëö¿¿ëýõ, ñóäàëãààíû àæëàà áîäèò àæèë õýðýã áîëãîõ çýðýã íü ýëáýã. Ðåôåðàò, êóðñûí àæèë, ýññå, èëòãýë, òºñºë, äèïëîìûí àæèë áè÷èõ, áîäëîãî äàñãàë, êåéñ àæèëëàõ, ìýäýýëýë õàéõ, 215

áîëîâñðóóëàõ, òàéëàí áè÷èõ ãýõ çýðýã õè÷ýýë, õºòºëáºð á¿ðèéí îíöëîãò òîõèðñîí îëîí ÿíçûí áèå äààëòûí àæëûí õýëáýð áàéæ áîëäîã. Ýäãýýð áèå äààëòûí àæëóóä íü õè÷ýýëèéí ÿâöàä á¿ðýí îéëãîîã¿é ç¿éëñýý á¿ðýí îéëãîæ, öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýí ã¿íçãèéð¿¿ëæ ñóäëàõ ýñâýë õè÷ýýëòýé õîëáîîòîé öîî øèíý ñýäâýýð ñóäàëæ ìýäëýãýý òýëýõ, ìýäýýëýë öóãëóóëàõ àðãà áàðèë ýçýìøèõ, öóãëóóëñàí ìýäýýëýë äýýðýý àæèëëàæ, áèå äààí ä¿ãíýëò ãàðãàæ, àñóóäëûã øèéäâýðëýõ, òºëºâëºãºº ãàðãàí ò¿¿í äýýðýý àæèëëàõ, õóãàöààíä íü àæëûã ÷àíàðòàé õèéæ ã¿éöýòãýõ, õèéñýí àæëàà îíîâ÷òîé òàíèëöóóëàõ, áàãààð àæèëëàõ çýðýã îëîí ÷àäâàðóóäûã îþóòàíä îëãîõ à÷ õîëáîãäîëòîé. Òèéìýýñ áèå äààëòûí àæëûí ¿ð àøèã áóþó òóõàéí àæëûã õèéñíýýð îþóòàíä ºãºõ áîäèò ºãººæèéã íü íýìýãä¿¿ëýõ òóõàé àñóóäàë òàâèãäàõ áºãººä ¿ð àøãèéã íýìýãä¿¿ëýõ øèíý øèíý àðãóóäûã áàéíãà ýðýëõèéëæ áàéõ íü ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷èä, ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãóóäûí íýã ÷óõàë àæèë þì. Áèå äààëòûí àæëûí ¿ð ºãººæòýé áàéäàëä äàðààõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä íºëººëäºã ãýæ ¿çýæ áàéíà: 1. ×óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàë áóþó õè÷ýýëýýð îëãîõûã çîðüæ áóé îþóòíû ìýäëýã ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõòýé óÿëäààòàé áàéäàë 2. Óäèðäàìæ 3. ßâöûí çºâëºãºº 4. Íîì ñóðàõ áè÷èã, ýõ ¿¿ñâýðèéí õàíãàìæ 5. Áè÷ëýãèéí íýãäñýí ñòàíäàðò øàëãóóðòàé áàéäàë 6. ¯íýëãýý 7. Áèå äààëòûí àæèë õèéëãýõ ÿâöàä áóñàä ÷àäâàðóóäûã õºãæ¿¿ëæ áóé áàéäàë. 216

Äàðààãèéí á¿ëýãò äýýðõ õ¿÷èí ç¿éë òóñ á¿ðýýð Áàíê Ñàíõ¿¿ãèéí ¯íäýñ õè÷ýýëýýðõ áèå äààëòûí àæëóóäûí ºìíºõ áà îäîîãèéí áàéäëûã ¿íýëæ, õàðüöóóëàõ áîëíî. ßëàíãóÿà 1) ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàë, 6) ¿íýëãýý ãýñýí ç¿éë¿¿äýä àíõààðëàà õàíäóóëæ, 1 òºðëèéí áèå äààëòûí àæèë äýýð æèøýý áîëãîí àâ÷ ¿çíý. 2. Áàíê Ñàíõ¿¿ãèéí ¯íäýñ õè÷ýýëýýðõ áèå äààëòûí àæëóóäûí ºìíº áà îäîîãèéí áàéäàë ÑÝÇÄÑ íü áàêàëàâðûí ò¿âøíèé 7 õºòºëáºð ñàíàë áîëãîäîã áà ýäãýýð á¿õ õºòºëáºð¿¿äýä ñóóðü áîëîí îðäîã õè÷ýýë¿¿äèéí íýã íü Áàíê Ñàíõ¿¿ãèéí ¯íäýñ (FIN121) þì. Óã õè÷ýýëèéã Ñàíõ¿¿ãèéí Óäèðäëàãûí òýíõèìýýñ ñàíàë áîëãîäîã áºãººä ìºíãº, ñàíõ¿¿, ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäûí òàëààð îþóòíóóäàä ñóóðü îéëãîëò ºãºõ çîðèëãîòîé. Ýíýõ¿¿ õè÷ýýëýýð ñýäâèéí øàëãàëò ºãºõ, äàñãàë áîäëîãûí íîì àæèëëàõ, êóðñûí àæèë, ãýðèéí äààëãàâðóóä õèéõ çýðýã ç¿éë¿¿äèéã îþóòíóóä õèéæ ã¿éöýòãýäýã. Áèå äààëòûí àæëûí ¿ð ºãººæòýé áàéäàëä íºëººëäºã õ¿÷èí ç¿éë òóñ á¿ðýýð øèíý÷ëýë õèéãäýõýýñ ºìíº áà îäîîãèéí áàéäëûã õàðüöóóëñàí øèíæèëãýýã 2.1 õýñãýýð àâ÷ ¿çüå. Õàðèí 2.2 õýñãýýð äýýðõ àæèëáàðóóäààñ êóðñûí àæèë õèéõ ãýñýí áèå äààëòûí àæëûã ñîíãîí àâ÷ ººð÷ëºëò õèéãäñýíèé äàðààõ ¿ð ä¿íã 1 áîëîí 6-ð õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýýð ¿íýëíý.

217

2.1. ªìíº áà îäîîãèéí áàéäëûí õàðüöóóëñàí øèíæèëãýý Õ¿ñíýãò ¹2.1.1. Áàíê Ñàíõ¿¿ãèéí ¯íäýñ õè÷ýýëèéí õóâüä áèå äààëòûí àæëûí ºìíº áà îäîîãèéí õàðüöóóëàëò ¹ Õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä

ªìíº Óÿëäàà õîëáîîã íàðèéí ãàðãàæ, ×óõàë à÷ õè÷ýýëèéí çîðèëãûã õîëáîãäîëòîé áèåëýãäñýí ýñýõèéã áàéäàë áóþó õýìæèæ ä¿ãíýäýãã¿é õè÷ýýëýýð áàéñàí. îëãîõûã çîðüæ Äàðààõ ç¿éëñèéã áóé îþóòíû õè÷ýýëèéí ÿâöàä ìýäëýã ÷àäâàðûã õèéæ ä¿ãí¿¿ëäýã: äýýøë¿¿ëýõòýé *Øàëãàëò óÿëäààòàé *Äàñãàë áîäëîãûí áàéäàë íîì àæèëëàõ *Êóðñûí àæèë *Íýãäñýí óäèðäàìæ áàéãààã¿é. *Çàðèì áàãø íàð óäèðäàìæ Óäèðäàìæ áîëîâñðóóëæ òàðààäàã áàéõàä çàðèì áàãø íàð þó õèéõ òóõàé òóõàé á¿ðò íü òàéëáàð õèéäýã áàéñàí.

ßâöûí çºâëºãºº

Íîì ñóðàõ áè÷èã, ýõ ¿¿ñâýðèéí õàíãàìæ

218

Îäîî *Óÿëäàà õîëáîîã íàðèéí õàðóóëàõ áîëñîí *Õè÷ýýëèéí çîðèëãûã áèåëýãäýæ áóé ýñýõèéã õýìæèæ, ä¿ãíýæ, öààøäûí ¿éë àæèëëàãààíäàà àíõààðàõ áîëñîí. *Õè÷ýýëèéí õ¿ðýýíä õèéëãýäýã áàéñàí áèå äààëòûí áîëîí ä¿ãí¿¿ëýõ àæëóóäûí àãóóëãûã ººð÷èëæ, ¿ð ä¿íã õýìæèæ ýõýëñýí.

*Õºòºëáºðèéí øèíý÷ëýëòýé õîëáîîòîéãîîð õè÷ýýë á¿ðýýð òóõàéí õè÷ýýëèéã îðäîã áàãø íàð íýãäýæ õè÷ýýëèéí áàãóóä ¿¿ññýí. *Èéìä øàëãàëòûí ìàòåðèàë, ºã÷ áàéãàà ãýðèéí äààëãàâàð, áèå äààëòûí àæëóóä èæèë áîëñîí. *Ìºí áèå äààëòûí àæëóóäààð íýãäñýí óäèðäàìæóóä ãàðãàñàí. *Áàãøèéí çºâëºãºº ºãºõ áîëîí ò¿¿íýýñ áóñàä öàãààð çºâëºãºº *Áàãøèéí çºâëºãºº àâàõ íü íýýëòòýé. ºãºõ áîëîí ò¿¿íýýñ áóñàä öàãààð çºâëºãºº *Áàãøòàé õàðèëöàõ ñóâãèéí òîî àâàõ íü íýýëòòýé. íýìýãäñýí (ñóðãóóëèéí äîòîîä ñ¿ëæýý), *Ãàäààä õýë äýýðõ ýõ íîì ñóðàõ *Îíëàéí ýõ áè÷ãèéí òîî íýìýãäýæ áàéãàà ñóðâàëæóóä äóòìàã *Ñóðãóóëèéí íîìûí ñàí òºëáºðòýé áàéñàí îíëàéí ýõ ñóðâàëæóóä àøèãëàõ áîëñîí

Áè÷ëýãèéí íýãäñýí ñòàíäàðò øàëãóóðòàé áàéäàë

¯íýëãýý

Áèå äààëòûí àæèë õèéëãýõ ÿâöàä áóñàä ÷àäâàðóóäûã õºãæ¿¿ëæ áóé áàéäàë

*Ýðäýì øèíæèëãýý, ñóäàëãàà, äîêòîðàíòóðûí àëáà 2009 îíä *Ñóðãóóëèéí øèíýýð áàéãóóëàãäñàí. õýìæýýíä *2011 îíä “Ýðäìèéí àæëûí áè÷èëò áàðèìòàëäàã íýãäñýí õèéõ ñòàíäàðòóóäûí ýìõýòãýë” ñòàíäàðò áàéãààã¿é. ãàðûí àâëàãà ãàðãàñíààð íýãäñýí ñòàíäàðòòàé áîëæ, ìºðäºõ áîëñîí. *Çîðèëò òàâüæ, àõèö äýâøëýý *Íýãäñýí àðãà÷ëàë õÿíàõ áîëñîí áàéãààã¿é. *Íýãäñýí àðãà÷ëàë áóþó *Áàãø á¿ð ººð ººðèéí ¿íýëãýýíèé õóóäàñ àøèãëàõ áîëñîí *Þóã öààøèä àíõààðàõ ¸ñòîéã àðãààð ¿íýëäýã íàðèéâ÷ëàí õàðàõ áîëîìæòîé áàéñàí. áîëñîí. *Çàðèì äààëãàâðóóäûã áàãààð ã¿éöýòã¿¿ëýõ áîëñîí (áàãààð àæèëëàõ) *Áàãøèä áèø àíãèéí îþóòíóóäûí *Äààëãàâðóóäûã ºìíº òàíèëöóóëãà áýëòãýæ èõýâ÷ëýí áèå äààí (òàíèëöóóëãà áýëòãýõ) ã¿éöýòãýæ, áàãøèä õàìãààëóóëàõ (èëòãýõ) çýðýã áèå÷ëýí õàìãààëäàã àðãóóäûã òóðøèõ áîëñîí áàéñàí *Àøèãëàñàí ýõ ¿¿ñâýð¿¿äýä ÷óõàë *Áèå äààëòûí àæèë àíõààðàë õàíäóóëñàíààð îþóòíóóä õèéõäýý àøèãëàñàí ãàäààä, äîòîîäûí îëîí ýõ ýõ ¿¿ñâýð çýðýãò íü ¿¿ñâýðýýñ ìýäýýëýë õàéõ (ìýäýýëýë íýãäñýí áàéäëààð öóãëóóëàõ ÷àäâàð áîëîí õýëíèé ÷óõàë àíõààðàë õàíäóóëäàãã¿é áàéñàí ìýäëýã) *Ò¿¿í äýýðýý àæèëëàõ ÷àäâàðóóä (íýãòãýõ, ä¿ãíýõ ÷àäâàð) íü ìºí ñàéæèð÷ áàéíà

2.2. ªíººãèéí áàéäëûí òóõàé äýëãýðýíã¿é (êóðñûí àæëûí æèøýýí äýýð) ªìíºõòýé õàðüöóóëàõàä õè÷ýýë¿¿ä, áèå äààëòûí àæëóóäûí õóâüä òîìîîõîí ººð÷ëºëò ãàðñàí õýñã¿¿ä íü á¿õ ò¿âøíèé çîðèëãóóäûã ýðãýí õàðæ çàëãàìæ óÿëäààã òîäîðõîéëñîí áîëîí ¿íýëãýýíèé øèíý àðãà÷ëàë àøèãëàæ, ò¿¿íèéãýý ä¿ãíýõ áîëñîí çýðýã þì. Òèéìýýñ ýäãýýð õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã íàðèéâ÷ëàí àâ÷ ¿çüå. 219

1) ×óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàë áóþó óÿëäàà õîëáîî Çóðàãëàë ¹2.2.1. Á¿õ ò¿âøíèé çîðèëãóóäûí óÿëäàà õîëáîî

ÑÝÇÄÑ-èéí ýðõýì çîðèëãî: Ýðäìýýðýý áàÿí ÷èíýýëýã àìüäðàõ áîëîìæèéã îþóòàíäàà îëãîõ. Ýðõýì áàÿí ýðäýì. Ýðäìèéã ýðõýì áàÿí áîëãîõûí òóëä: Áèä îþóòàí áîëãîíäîî îð÷èí ¿åèéí ìýäëýã ÷àäâàðûã õ¿íèé ñàéí ñàéõíû òºëºº àøèãëàõ èòãýë ¿íýìøèë òºëºâø¿¿ëýõèéã ýðõýìëýí àæèëëàíà Áèä ñóðãàëòûíõàà ÷àíàðûã òàñðàëòã¿é ñàéæðóóëäàã õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí òîãòîëöîîã á¿ðýí òºëºâø¿¿ëæ òºãºëäºðæ¿¿ëýõèéã ýðõýìëýí àæèëëàíà Áèä ñàéí çàñàãëàë, íèéãìèéí õàðèóöëàãàòàé áèçíåñèéã õºãæ¿¿ëýõ ¿éëñèéã ¿ëãýðëýí îðîéëîã÷ áàéõûã öàã ÿìàãò ýðõýìëýíý.

220

Áàêàëàâðûí îþóòíû ýçýìøâýë çîõèõ ìýäëýã, óð ÷àäâàð: ÑÝÇÄÑ íü ãàðö ¿ð ä¿íãèéí ¿íýëãýýíèé õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä áàêàëàâðûí õºòºëáºðò ñóðàëöàæ áàéãàà îþóòíóóäûí ýçýìøâýë çîõèõ 7 ìýäëýã, ÷àäâàðûã òîäîðõîéëîí ãàðãàñàí. Ýäãýýðèéã ñóðãàëòûí õºòºëáºð á¿ð ººðèéí îíöëîãò òîõèðóóëàí ººð÷èëæ òîäîðõîéëñîíîîñ ãàäíà õè÷ýýë á¿ðèéí çîðèëãî íü ýäãýýð ìýäëýã, ÷àäâàðóóäòàé øóóä óÿëäàà õîëáîîòîé áàéõààð áîäîæ, òýäãýýðèéã ýðãýí õàðæ, ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëò¿¿äèéã õèéñýí. Íýã õè÷ýýëýýð îëãîõ ìýäëýã ÷àäâàð íü 3-ààñ èõã¿é áàéõààð õÿçãààðëàñàí. Ó÷èð íü õºòºëáºðèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãººíä òóñãàãäñàí á¿õ õè÷ýýë¿¿äèéã ¿çýæ ñóäàëñàíû äàðàà îþóòíóóä 7 ìýäëýã, ÷àäâàðûã ýçýìøñýí áàéõ þì. ªºðººð õýëáýë õè÷ýýë á¿ðèéí çîðèëãî íü ýäãýýð 7 ìýäëýã, ÷àäâàðààñ õàìààðàëòàé õýñãèéã ýçýìø¿¿ëýõýä ÷èãëýäýã. Õ¿ñíýãò ¹2.2.1. Áàêàëàâðûí îþóòíóóäûí ýçýìøâýë çîõèõ ìýäëýã, óð ÷àäâàð

ÁÑ¯

7. ¨ñ ç¿éí òºëºâøèëò

6. Àæèë, àëáàí òóøààëûí øààðäëàãàä áýëòãýãäñýí áàéäàë

5. Àíãëè õýëíèé ìýäëýã

4. Êîìïüþòåðèéí õýðýãëýýíèé ÷àäâàð

3. Òîîí áîëîí ÷àíàðûí ºãºãäºë áîëîâñðóóëàõ ÷àäâàð

2. Õàðèëöààíû ÷àäâàð

1. Áèçíåñèéí õ¿ðýýíä õýðýãëýãäýõ ìýäëýã, ÷àäâàð, øèéäâýð ãàðãàõ ÷àäâàð

Ìýðãýæèëòýíä òàâèãäàõ ìýäëýã, óð ÷àäâàð

Áàíê Ñàíõ¿¿ãèéí ¯íäýñ õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ìºíãº, ñàíõ¿¿, ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóä, ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýë, ìºíãºíèé áîäëîãî, ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéí òàëààð ñóóðü ìýäëýã, óã ìýäëýãýý öààøèä ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõ ÷àäâàð 221

Áàíê Ñàíõ¿¿ãèéí ¯íäýñ õè÷ýýëýýð îþóòàíä îëãîõ ìýäëýã, ÷àäâàð: 1-ð ìýäëýã, ÷àäâàð: Ìºíãº, ñàíõ¿¿, ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóä, ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýë, ìºíãºíèé áîäëîãî, ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéí òàëààð ñóóðü ìýäëýã 2-ð ìýäëýã ÷àäâàð: Ýíýõ¿¿ õè÷ýýëýýð îëæ àâñàí ìýäëýãýý öààøèä ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõ ÷àäâàð

Áàíê Ñàíõ¿¿ãèéí ¯íäýñ õè÷ýýëýýð îëãîõ ìýäëýã, ÷àäâàðûã îþóòàíä ýçýìø¿¿ëýõèéí òóëä îþóòíààð õèéëãýõ àæëóóä: Ñýäâèéí øàëãàëòóóä Äàñãàë áîäëîãûí íîì àæèëëàõ Êóðñûí àæèë õèéõ Òóõàéí õè÷ýýëèéí õ¿ðýýíä õèéëãýæ áàéãàà áèå äààëòûí àæëóóä íü õè÷ýýëèéí çîðèëãîòîé íèéöýæ áàéõ ¸ñòîé.

Êóðñûí àæëûí çîðèëãî: Îþóòíóóä òóõàéí ñîíãîí àâñàí ñýäâèéí õ¿ðýýíä øààðäëàãàòàé ìýäýýëë¿¿äèéã öóãëóóëàí, öóãëóóëñàí ìýäýýëýë äýýðýý àæèëëàæ, ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, ººðèéí ¿íýëýëò ä¿ãíýëòèéã òóñãàí áè÷èæ, òàéëàãíàõ ¸ñòîé áèå äààëòûí àæëûí íýã õóâèëáàð áºãººä õè÷ýýëýýð îëæ àâñàí ìýäëýã, ÷àäâàðûã íü ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, øèíýýð ìýäëýã îëæ àâàõ, ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ, ä¿ãíýõ, áè÷èõ, òàéëàãíàõ ÷àäâàðóóäûã ýçýìø¿¿ëýõ çîðèëãîòîéãîîð Áàíê Ñàíõ¿¿ãèéí ¯íäýñ õè÷ýýëèéã ñóäàëæ áóé îþóòíóóäààð õèéëãýäýã. ¯íýëãýýíèé øèíý àðãà÷ëàë àøèãëàñàí ¿ð ä¿íã êóðñûí àæëûí æèøýýí äýýð 6) ¿íýëãýý õýñãýýð õàðóóëíà. 6) ¯íýëãýý Õè÷ýýëýýð òàâüñàí çîðèëãûã áèåë¿¿ëæ ÷àäàæ áàéãàà 222

ýñýõèéã ¿íýëýõäýý øóóä áîëîí øóóä áóñ àðãóóäûã àøèãëàõààð Ãàðö ¿ð ä¿íãèéí ¿íýëãýýíèé õºòºëáºðò òóñãàæ, òóñ á¿ðò íü çîðèëò òàâèõ áîëñîí. Èíãýñíýýð àõèö äýâøèë, àëäàà äóòàãäëàà íàðèéâ÷ëàí õàðàõ áîëîìæ îëäîæ áàéãàà þì. Òóõàéëáàë, õè÷ýýëèéí òºãñãºëä áàãø á¿ð áîëîí òóõàéí õè÷ýýëèéí íýãäñýí ¿ð ä¿íãèéí òàéëàí áè÷èæ, àñóóäëóóäûã (îþóòàíòàé, áàãøòàé, õè÷ýýëèéí àãóóëãàòàé õîëáîîòîé ãýõ ìýò) òîäîðõîéëæ áàéíà. Õ¿ñíýãò ¹2.2.2. ¯íýëãýýíèé àðãóóä áîëîí çîðèëò ¯ð ä¿íã ¿íýëýõ àðãóóä:

¯íýëýõ àðãóóä

1 Øàëãàëò

Øóóä àðãà

Îþóòíû äàñãàë 2 áîäëîãûí íîì àæèëëàõ 3

Øóóä áóñ àðãà

Êóðñûí àæèë

Íýýëòòýé (íýðã¿é) 1 ñàíàëûí õóóäàñ àøèãëàõ

¯íýëýõ ¯íýëãýý ìýäëýã, õèéõ õóãàöàà ÷àäâàð

Çîðèëò

Íèéò îþóòíóóäûí 90% íü 75%ààñ äîîøã¿é ¿íýëãýý àâàõ Õè÷ýýëèéí Íèéò îþóòíóóäûí 95%-ààñ ÿâöàä (öàã áàãàã¿é õóâü íü ãýðèéí 1 áîëîí ñýäâèéí äààëãàâðàà õèéñýí áàéõ 2-ð òºëºâëºáºãººä äóíäàæ ¿íýëãýý íü ãººíä çààñàí 80%-ààñ äîîøã¿é áàéõ õóãàöàà) Íèéò îþóòíóóäûí ä¿íãèéí 1 áîëîí äóíäàæ íü 80%-ààñ 2-ð äîîøã¿é áàéõ 1-ð

1 áîëîí 2-ð

Õè÷ýýëèéí òºãñãºëä

Îþóòíóóäûí 80%-ààñ äîîøã¿é õóâü íü ñàéí áîëîí ò¿¿íýýñ äýýø ¿íýëãýý ºãñºí áàéõ

Äýýðõè áèå äààëòûí àæëóóäààñ êóðñûí àæëûã æèøýý áîëãîí ñîíãîæ, øèíý ¿íýëãýýíèé àðãà÷ëàëûí ¿ð ä¿íã òàíèëöóóëúÿ. Åðºíõèéäºº ¿íýëãýý õèéõýä ãàðñàí ãîë ººð÷ëºëò íü ¿íýëãýýíèé õóóäñûã áîëîâñðóóëæ àøèãëàõ áîëñîí ÿâäàë þì. ¯¿íèé à÷ õîëáîãäîë íü: -

Òóõàéí õè÷ýýëèéã ¿çýæ àðãà÷ëàëààð ¿íýë¿¿ëýõ

áóé

îþóòíóóä

íýãäñýí

223

Áàãø á¿ðèéí îíöëîãîîñ õàìààðñàí ¿íýëãýýíèé çºð¿¿ àðèëãàõ Çîðèëò òàâüæ, àõèö äýâøëèéã õÿíàõ Öààøèä àíõààðàõ øààðäëàãàòàé ç¿éëñèéã òîäîðõîéëîõ áîëîìæ çýðýã áàéíà.

Õè÷ýýëèéí ãðóïï òóñ á¿ðýýð êóðñûí àæëààð àâñàí îþóòíóóäûí äóíäàæ ¿íýëãýýã øèíý÷ëýëòýíä òóñãàñàí çîðèëòòîé õàðüöóóëñàí õàðüöóóëàëò áîëîí áèåëýëòèéã Õ¿ñíýãò ¹4-ººð õàðóóëëàà. Õ¿ñíýãò ¹2.2.3. Äóíäàæ îíîî, ãðóïï òóñ á¿ðýýð ¹

Áàãø íàðûí íýðñ

Äóíäàæ îíîî

Äóíäàæ õóâü

Çîðèëòîò õóâü

Çºð¿¿

Çîðèëòîî õàíãàñàí ýñýõ

Áàãø 1

8.70

87%

80%

+ 7%

Õàíãàñàí

Áàãø 1

8.52

85.2%

80%

+ 5.2%

Õàíãàñàí

Áàãø 2

8.47

84.7%

80%

+ 4.7%

Õàíãàñàí

Áàãø 2

8.67

86.7%

80%

+ 6.7%

Õàíãàñàí

Áàãø 3

9.40

94%

80%

+ 14%

Õàíãàñàí

Çîðèëòûã õè÷ýýëèéí ãðóïï òóñ á¿ð õàíãàñàí áàéãàà íü ñàéí áîëîâ÷ àíõààðàõ øààðäëàãàòàé 2 ç¿éë áàéíà: I. Òàâüñàí çîðèëò äîîãóóð áàéãàà ýñýõ II. Çàðèì áàãø íàðûí õóâüä çîðèëãî áèåëýëòèéí çºð¿¿ áóñäààñ õýò ºíäºð áàéãàà øàëòãààíûã òîäðóóëàõ. Êóðñûí àæëûã ¿íýëýõäýý òóñ á¿ð íü 0-3 õ¿ðòýë îíîîãîîð ä¿ãíýõ 5 øàëãóóð á¿õèé ¿íýëãýýíèé õóóäàñ àøèãëàæ áàéíà. ¯íýëãýýíèé õóóäàñíû çàãâàðûã Õàâñðàëò ¹1-ýýñ õàðíà óó. Êóðñûí àæëûí äóíäàæ îíîîã ¿íýëãýýíèé øàëãóóð òóñ á¿ðýýð çàäàëáàë, ¿ð ä¿í íü äàðààõ áàéäàëòàé áàéíà.

224

2.2

Áàãø 1

2.11

2.33

Áàãø 2

2.4

Áàãø 2

2.3

Áàãø 3

2.7

10 îíîîíä øèëæ¿¿ëñýíýýð

2.5

Íèéò 15

Áàãø 1

Õàìãààëàëòûí áàéäàë

Êóðñûí àæèëä àøèãëàñàí áîäèò æèøýý áàðèìò

Öàã õóãàöààíäàà ã¿éöýòãýñýí áàéäàë

Áàãø íàðûí íýðñ

Áèå äààëòûí àæèë áè÷èõ àêàäåìèê áè÷ëýãèéí ñòàíäàðò õàíãàñàí áàéäàë

Ìýäýýëëèéí öàð õ¿ðýý

Õ¿ñíýãò ¹2.2.4. Äóíäàæ îíîî, øàëãóóð òóñ á¿ðýýð

2.8

2.9

2.65

13.05

8.70

2.78

2.56

12.78

8.52

2.6

2.9

2.4

12.7

8.47

2.4

2.8

2.5

8.67

2.8

14.1

9.40

¯íýëãýýíèé øàëãóóðóóä íü ¿ð ä¿íã íàðèéâ÷ëàí øèíæëýõ áîëîìæ îëãîæ áàéãàà íü ñàéí áîëîâ÷ äàðààõ ç¿éë¿¿äèéã ìºí öààøèä àíõààðàõ õýðýãòýé áàéíà: I. Øàëãóóðóóä îíîâ÷òîé ýñýõ II. 0-3 îíîî ºãºõ ñèñòåì îíîâ÷òîé ýñýõ (çàðèì ÷óõàë øàëãóóðóóäûã ºíäºð îíîîãîîð ¿íýëýõ, 1.5; 2.5 çýðýã îíîîíóóäààð áàÿæóóëàõ) III. Øàëãóóð á¿ðýýð çîðèëò òàâèõ øààðäëàãàòàé ýñýõ

225

Ãðàôèê ¹2.2.1. Êóðñûí àæëûí ¿íýëãýýíèé çàäàðãàà, áàãø á¿ðýýð

¯íýëãýýíèé øàëãóóðóóäûã òóñ á¿ðò íü àâ÷, áàãø á¿ðýýð õàðüöóóëàí õàðóóëáàë äàðààõ áàéäàëòàé áàéíà. Ãðàôèê ¹2.2.2. Ìýäýýëëèéí öàð õ¿ðýý

226

Ãðàôèê ¹2.2.3. Êóðñûí àæèëä àøèãëàñàí áîäèò æèøýý áàðèìò

Ãðàôèê ¹2.2.4. Àêàäåìèê áè÷ëýãèéí ñòàíäàðò

Ãðàôèê ¹2.2.6. Õàìãààëàëòûí áàéäàë

Ãðàôèê ¹2.2.5. Õóãàöààíäàà ã¿éöýòãýñýí áàéäàë

Ãðàôèê ¹2.2.7. Íèéò îíîî

Íýãäñýí ä¿ãíýëò áîëîí öààøèä àíõààðàõ ç¿éëñèéã øàëãóóð òóñ á¿ðýýð äàðààõ õ¿ñíýãòýýð õàðóóëàâ.

227

Õ¿ñíýãò ¹2.2.5. Ä¿ãíýëò áîëîí öààøèä àíõààðàõ ç¿éëñ, øàëãóóð á¿ðýýð ¹ Øàëãóóðóóä

Ä¿ãíýëò

Ìýäýýëëèéí Îþóòíû õóâüä: öàð õ¿ðýý - Áîëîìæèò ýõ ñóðâàëæóóäûã á¿ðýí àøèãëààã¿é - Ìýäýýëýë öóãëóóëàõàä õàíãàëòòàé õóãàöàà çàðöóóëààã¿é Áàãøèéí õóâüä: - Áîëîìæèò ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýð¿¿äèéã ñàéí çààæ, ÷èãë¿¿ëýýã¿é - Êóðñûí àæëûí ñýäâ¿¿äèéí òàëààð òàéëáàð õèéõ áàéäàë äóòìàã

Êóðñûí àæèëä àøèãëàñàí áîäèò æèøýý áàðèìò 2

228

Öààøèä àíõààðàõ ç¿éëñ Îþóòíû õóâüä: - Ñóðãóóëèéí íîìûí ñàí, îíëàéí ýõ ñóðâàëæóóäûã á¿ðýí àøèãëàõ - Êóðñûí àæëûí ñýäâèéã õè÷ýýëèéí óëèðàë ýõëýõýä îþóòíóóäàä ºã÷, óëèðëûí òºãñãºëä õóðààæ àâäàã ó÷ðààñ ìýäýýëýë öóãëóóëàõàä õàíãàëòòàé õóãàöàà çàðöóóëàõ

Áàãøèéí õóâüä: - I êóðñûí îþóòíóóä èõýâ÷ëýí ýíý õè÷ýýëèéã ñóäàëäàã ó÷ðààñ áîëîìæèò ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýð¿¿äèéã çààæ, ÷èãë¿¿ëýõ - Õóóëáàðëàõûã õîðèãëîõ, õÿçãààðëàõ - Êóðñûí àæëûí ñîíãîõ ñýäâ¿¿äèéã ýðãýæ õàðàõ, ñàéæðóóëàõ Îþóòíû õóâüä: Îþóòíû õóâüä: - Öóãëóóëñàí ìýäýýëýë äýýð - Öóãëóóëñàí ìýäýýëýë äýýðýý ñàéí àæèëëààã¿é àæèëëàõ ÷àäâàðàà ñàéæðóóëàõ - Ìýäýýëýë äýýðýý õýðõýí - Á¿òýýë÷ áºãººä èäýâõè ç¿òãýëòýé àæèëëàõ ìýäëýã äóòìàã áàéõ - Á¿òýýë÷ áàéäàë Áàãøèéí õóâüä: õàíãàëòã¿é - ßìàð æèøýý áàðèìòóóäààð Áàãøèéí õóâüä: õýðõýí áàÿæóóëæ áîëîõ òàëààð - ×èãë¿¿ëýã äóòìàã ÷èãë¿¿ëãèéã ñàéæðóóëàõ - Öóãëóóëñàí ìýäýýëýë äýýðýý õýðõýí àæèëëàæ, ä¿ãíýëò õèéõ òàëààð ÷èãë¿¿ëãèéã ñàéæðóóëàõ

Áèå äààëòûí àæèë áè÷èõ àêàäåìèê áè÷ëýãèéí ñòàíäàðò õàíãàñàí áàéäàë 3

Îþóòíû õóâüä: - Êóðñûí àæèë áè÷èõ, ôîðìàòûã ñàéæðóóëàõ òàë äýýð õàíãàëòòàé öàã çàðöóóëààã¿é - Îôôèñèéí ïðîãðàììóóä äýýð àæèëëàõ ìýäëýã äóòìàã - Îþóòíû ãàðûí àâëàãà áîëîí àêàäåìèê áè÷ëýãèéí ñòàíäàðòûí ãàðûí àâëàãûã á¿ðýí ñóäëààã¿é

Áàãøèéí õóâüä: - ×èãë¿¿ëýã äóòìàã áàéæ áîëîõ Îþóòíû õóâüä: Öàã õóãàöààíäàà - Çàðèì îþóòíóóä ã¿éöýòãýñýí õóãàöààíäàà ã¿éöýòãýæ ÷àäààã¿é íü öàãàà çºâ áàéäàë õóâààðèëààã¿é, öàãèéã íü òóëãàæ õèéñýíòýé õîëáîîòîé - Çàðèì îþóòíóóä õóãàöààíäàà ã¿éöýòãýæ ÷àäààã¿é íü áàãààð àæèëëàõ ÷àäâàð äóòìàã, ãèø¿¿ä õîîðîíäîî ñàéí îéëãîëöîîã¿éòýé õîëáîîòîé Áàãøèéí õóâüä: - Çàðèì áàãøèéí õóâüä õóãàöààã áàéí áàéí ñàíóóëæ õýëýõ øààðäëàãàòàé áàéñàí áàéæ áîëîõ

Îþóòíû õóâüä: - Öàãàà çºâ õóâààðèëæ, êóðñûí àæèë õèéõäýý õàíãàëòòàé öàã çàðöóóëàõ - Îþóòíû ãàðûí àâëàãà áîëîí àêàäåìèê áè÷ëýãèéí ñòàíäàðòûí ãàðûí àâëàãûã á¿ðýí ñóäëàõ - Øèíý îþóòíûã ÷èãë¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíä ñàéí îðîëöîõ Áàãøèéí õóâüä: - ×èãë¿¿ëýã, òàéëáàð õèéõýä íýìýëò öàã çàðöóóëàõ - Êóðñûí àæëûí óäèðäàìæèä íàðèéâ÷ëàí òóñãàõ

Îþóòíû õóâüä: - Öàãèéí õóâààðèëàëòûã çºâ õèéõ - Áàãààðàà ýõíýýñýý çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðæ àæèëëàõ Áàãøèéí õóâüä: - I êóðñûí îþóòíóóä ó÷ðààñ áóñàä êóðñûí îþóòíóóäûã áîäâîë ÷èãë¿¿ëýã èë¿¿ øààðäëàãàòàé. Èéìä õóãàöààã áàéí áàéí ñàíóóëæ õýëýõ - Áàãààðàà ýõíýýñýý çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðæ àæèëëàõ òàë äýýð íü àíõààðóóëàõ - Øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë áàãøèéí ç¿ãýýñ îþóòíóóäûã áàã áîëãîí õóâààõ

229

Õàìãààëàë- Îþóòíû õóâüä: òûí áàéäàë - Õàìãààëàëòûí áýëòãýë äóòìàã - Õèéñýí ç¿éëýý ººðèéí áîëãîñîí áàéäàë ó÷èð äóòàãäàëòàé 5

Áàãøèéí õóâüä: - Çàðèì áàãèéí 1 ãèø¿¿í èëòãýæ áàéõàä çàðèì áàãèéí ãèø¿¿ä á¿ãä èëòãýëýý õóâààí òàíèëöóóëäàã. Õ¿í á¿ðèéã èëòã¿¿ëýõ òàë äýýð àíõààðàõ.

Îþóòíû õóâüä: - Õàìãààëàëòàíä õàíãàëòòàé áýëòãýõ - Õèéñýí ç¿éëýý ñàéí îéëãîæ, ººðèéí áîëãîõ. - Îéëãîõã¿é áàéãàà ç¿éëñ äýýðýý áàãøààñ çºâëºãºº àâàõ Áàãøèéí õóâüä: - Îþóòàí á¿ðèéã êóðñûí àæëàà èëòãýæ, òàíèëöóóëàõààð çîõèîí áàéãóóëàõ

Ä¿ãíýëò Îþóòíààð õèéëãýæ áàéãàà áèå äààëòûí àæëóóä íü òóõàéí õè÷ýýëèéí çîðèëãî, õè÷ýýëýýð îëãîõûã çîðüæ áóé ìýäëýã ÷àäâàðóóäòàé íÿãò óÿëäàà õîëáîîòîé áàéõ ¸ñòîé. Öààøèëáàë õè÷ýýë á¿ðèéí çîðèëãî íü õºòºëáºð áîëîí ñóðãóóëèéí çîðèëãîòîé íèéöýæ áàéõ øààðäëàãàòàé áîëíî. Èéì ó÷ðààñ ÑÝÇÄÑ íü õºòºëáºð øèíý÷ëýëèéí õ¿ðýýíä á¿õ ò¿âøíèé çîðèëãóóäûí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîã èë¿¿ íàðèéâ÷ëàõ àæëóóäûã õèéñýí. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä îëîí àõèö äýâøèë ãàðñàíû íýã íü õè÷ýýëèéí ò¿âøèíä çîðèëãûí áèåëýëòèéã õýìæèæ, ¿ð ä¿íã íü ¿íýëýí, öààøèä àíõààðàõ øààðäëàãàòàé àñóóäëóóäûã òîäîðõîéëäîã áîëñîí ÿâäàë þì. Ýíý íü ýðãýýä òàñðàëòã¿é õºãæäºã áàéõ ãýñýí ñóðãóóëèéí çîðèëãîòîé á¿ðýí íèéöýæ áàéíà. Èíãýýä ýíýõ¿¿ ººð÷ëºëòèéí ¿ð ä¿íã Áàíê Ñàíõ¿¿ãèéí ¯íäýñ õè÷ýýëèéí áèå äààëò áîëîõ êóðñûí àæëûí øèíý ¿íýëãýýíèé àðãà÷ëàë äýýð õèéñýí ñóäàëãààãààðàà ä¿ãíýâýë äàðààõ áàéäàëòàé áàéíà: -

230

Áèå äààëòûí àæëûí ¿ð ºãººæòýé áàéäàëä íºëººëäºã õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä òóñ á¿ðýýð ººð÷ëºëòººñ ºìíºõ áîëîí

äàðààõ ¿ð ä¿íã õàðüöóóëàí ¿çýõýä äýýðõè àæèë íü ºíäºð ¿ð àøèãòàé àæèë áîëñîíûã õàðàõ áîëîìæòîé áàéñàí. ¯íýëãýýíèé õóóäàñ àøèãëàæ ýõýëñýíýýð Òóõàéí õè÷ýýëèéã ¿çýæ áóé îþóòíóóä íýãäñýí àðãà÷ëàëààð ¿íýë¿¿ëýõ Áàãøèéí õºäºëìºðèéã õºíãºâ÷ëºõ Áàãø á¿ðèéí îíöëîãîîñ õàìààðñàí ¿íýëãýýíèé çºð¿¿ àðèëàõ ¯íýëãýýòýé õîëáîîòîé îþóòíû ñýòãýë õàíàìæ ºñºõ Îþóòàí áîëîí áàãø ººðèéí ç¿ãýýñ øàëòãààëñàí àëäàà äóòàãäëûã îëæ õàðàõ, çàñàõ Òóõàéí áèå äààëòûã ºãºõ íü õè÷ýýëèéí çîðèëãîòîé íèéöýæ áàéãàà ýñýõèéã òîäîðõîéëîõ Çîðèëò òàâüæ, àõèö äýâøëèéã õÿíàõ Öààøèä àíõààðàõ øààðäëàãàòàé ç¿éëñèéã òîäîðõîéëîõ, òàñðàëòã¿é õºãæèõ áîëîìæ çýðýã áàéíà. ¯íýëãýýíèé àðãà÷ëàëûã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ñàéæðóóëàõûí òóëä àíõààðàõ ç¿éëñ ÷ áàéíà: Øàëãóóðóóä îíîâ÷òîé ýñýõèéã ¿ð ä¿íä ¿íäýñëýí òîäîðõîéëæ, øààðäëàãàòàé áîë ººð÷ëºëò îðóóëæ áàéõ 0-3 îíîî ºãºõ ñèñòåì îíîâ÷òîé ýñýõèéã ¿ð ä¿íä ¿íäýñëýí òîäîðõîéëæ, øààðäëàãàòàé áîë ººð÷ëºëò îðóóëæ áàéõ (çàðèì ÷óõàë øàëãóóðóóäûã ºíäºð îíîîãîîð ¿íýëýõ, 1.5; 2.5 çýðýã îíîîíóóäààð áàÿæóóëàõ) Øàëãóóð á¿ðýýð çîðèëò òàâèõ øààðäëàãàòàé ýñýõèéã ¿ð ä¿íä ¿íäýñëýí òîäîðõîéëæ, øààðäëàãàòàé áîë ººð÷ëºëò îðóóëæ áàéõ

231

Õàâñðàëò ¹1

Òºðºë/óð ÷àäâàð (¯íýëýõ õýìæ¿¿ð) 1. Ìýäýýëëèéí öàð õ¿ðýý áà äàðààëàë

0 îíîî Ìýäýýëëèéí öàð õ¿ðýý áàãà, ëîãèê äàðààëàëã¿é

2. Êóðñûí àæèëä Êóðñûí àæèëä àøèãëàñàí æèøýý áàðèìò áîäèò àøèãëààã¿é æèøýý áàðèìò

1 îíîî Ìýäýýëëèéí öàð õ¿ðýý áàãà, ëîãèê äàðààëàëòàé

2 îíîî Ìýäýýëëèéí öàð õ¿ðýý ºðãºí, ëîãèê äàðààëàë ìóó

Êóðñûí àæèëä öººí òîîíû æèøýý áàðèìò àøèãëàñàí áîëîâ÷ òîî áàðèìò íü õóó÷èðñàí

Êóðñûí àæèëä òîäîðõîé òîîíû øèíýëýã æèøýý òîî áàðèìò àøèãëàñàí Áèå äààëòûí Áèå äààëòûí àæèë áè÷èõ àæèë áè÷èõ àêàäåìèê àêàäåìèê áè÷ëýãèéí áè÷ëýãèéí ñòàíäàðòûã ñòàíäàðòûã õàíãàñàí, õàíãàñàí íàéðóóëãûí áîëîâ÷, õóâüä íàéðóóëãûí àëäààã¿é, õóâüä ëîãèê õîëáîî àëäààòàé, ñàéí áîëîâ÷, ¿ãèéí ñîíãîëò ¿ãèéí ñîíãîëò áóðóó, áóðóó, çºâ áè÷èõ çºâ áè÷èõ ä¿ðìèéí ä¿ðìèéí àëäààòàé àëäààòàé

3. Áèå äààëòûí àæèë áè÷èõ àêàäåìèê áè÷ëýãèéí ñòàíäàðò õàíãàñàí áàéäàë

Áèå äààëòûí àæèë áè÷èõ àêàäåìèê áè÷ëýãèéí ñòàíäàðòûã á¿ðýí õàíãààã¿é

4. Öàã õóãàöààíäàà ã¿éöýòãýñýí áàéäàë

Õóãàöààíäàà ã¿éöýòãýæ, õóðààëãààã¿é áîë òîîöîõã¿é (îíîî ºãºõã¿é)

232

3 îíîî Ìýäýýëëèéí öàð õ¿ðýý ºðãºí, ëîãèê äàðààëàëòàé Êóðñûí àæèëä øèíýëýã ñ¿¿ëèéí ¿åèéí òîî áàðèìò, æèøýýã îëíûã àøèãëàñàí.

Áèå äààëòûí àæèë áè÷èõ àêàäåìèê áè÷ëýãèéí ñòàíäàðò, áè÷ãèéí ñî¸ëûã á¿ðýí õàíãàñàí

Õóãàöààíäàà ºãñºí

Ä¿í

¯íýëãýýíèé ìàòðèö Õè÷ýýëèéí íýð: Áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ¿íäýñ Õè÷ýýëèéí êîä: FIN121 ¯íýëýõ àæëûí íýð: Êóðñûí àæèë

Õèéñýí ç¿éëýý ñàéòàð îéëãîñîí, õýë ÿðèàíû ÷àäàìæ ñàéí.

Õèéñýí ç¿éëýý áàãà çýðýã îéëãîñîí, áàãøèéí òàâüñàí àñóóëòàíä äóíä çýðýã õàðèóëñàí

Õèéñýí ç¿éëýý ñàéí îéëãîñîí áîëîâ÷ àñóóëòàíä õàðèóëæ ÿðèõ ÷àäâàð áàãà çýðýã äóòìàã

5. Õèéñýí ç¿éëýý îãò Õàìãààëàëìýäýõã¿é òûí áàéäàë

Íèéò ä¿í

Àøèãëàñàí íîì, õýâëýë: [1] Áàíê Ñàíõ¿¿ãèéí ¯íäýñ õè÷ýýëèéí áàã. FIN121 õè÷ýýëèéí ãàðö ¿ð ä¿íãèéí ¿íýëãýýíèé òàéëàí. ÑÓÒýíõèì. 2011. [2] ÑÝÇÄÑ. Áàãø àæèëòíû õºäºëìºðèéí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ áîäëîãî, æóðìûí ýìõýòãýë. ÑÝÇÄÑ. 2011 ñ. 5 õ. [3] Áàíê Ñàíõ¿¿ãèéí ¯íäýñ õè÷ýýëèéí áàã. FIN121 õè÷ýýëèéí ãàðö ¿ð ä¿íãèéí ¿íýëãýýíèé õºòºëáºð. ÑÓÒýíõèì. 2011.

233

ÎÞÓÒÍÛ ÁÈÅ ÄÀÀÕ ÀÆËÛÍ ¯ÍÝËÃÝÝÃ ÁÎËÎÂÑÐÎÍÃÓÉ ÁÎËÃÎÕ, ÎÞÓÒÍÛ ªªÐÈÉÍ ¯ÍÝËÃÝÝÃ ÕÝÐÝÃÆ¯¯ËÝÕ ÀÑÓÓÄÀËÄ Ï.Àëòàíöýöýã ÌÓÁÈÑ ÁîÑÑ

Õóðààíãóé: Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã ¿íýëýõäýý ººðèéí áîëîí õºíäëºíãèéí ¿íýëãýýã õèéëãýõ íü áîäèòîé, ¿ð ä¿íòýé, õ¿ðòýýìæòýé, àëèâàà çºð÷ëèéã àðèëãàñàí áàéäàã òóë òýäíèéã ººðèéí áà èæèë ò¿âøíèé îþóòíû áèå äààñàí àæëûã íü ¿íýëýõýä îðîëöóóëàõ, óëìààð ¿íýëýõ àðãà áàðèëä ñóðãàõ íü ÷óõàë áàéíà. Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: ¯íýëãýý, ººðèéí ¿íýëãýý, áàãøèéí ¿íýëãýý, èæèë ò¿âøíèé ÷àöóóòàí îþóòíû ¿íýëãýý, øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò ¯íäýñëýë: Áîëîâñðîëûí øèíý÷ëýë ººð÷ëºëò ÿâàãäàæ áàéãàà ºíºº ¿åä îþóòàí ñóðàëöàã÷äûí áèå äààñàí àæëûã çºâõºí áàãø óíøèæ òàíèëöàí ¿íýëæ ä¿ãíýõ íü ó÷èð äóòàãäàëòàé áàéãàà áºãººä îþóòíóóä ¿íýëæ ä¿ãíýõ àæèëä ººðñäºº îðîëöîí ººðèéíõºº áîëîí èæèë ò¿âøíèé îþóòíû õèéñýí àæèëä ¿íýëãýý ºã÷ ñóðàõ, òóðøëàãààñ íü õóâààëöàõ, ººðèéãºº ÿìàð ò¿âøèíä ñóð÷ áàéãààãàà áîäèòîéãîîð óõàìñàðëàí ìýäýæ àâàõ óëìààð öààøèä øèíýýð þó ñóð÷ ìýäýõ õýðýãòýé áàéãàà õýðýãöýýãýý òîäîðõîéëîõîä ººðèéí ¿íýëãýý õèéæ ñóðãàõ íü ÷óõàë áàéãàà ó÷ðààñ ýíý ñýäâèéã ñîíãîëîî. ¯íäñýí õýñýã: Ñóðãàëòûí ïðàêòèêò ¿íýëãýý íü ÷óõàë ìºðòëºº ìºí çºð÷èëòýé ¿çýãäëèéí íýã. ¯íýëãýý íü ñóðãàëòûí òåõíîëîãèéí 234

ñàëøã¿é õýñýã áºãººä ò¿¿íã¿éãýýð ñóðãàëò õýð àìæèëòòàé õýðýãæèæ áàéãàà áîëîí õýðýãæñýíèéã ìýäýõ àðãàã¿é. ¯íýëãýý áîë îþóòíû ìýäëýã ÷àäâàð òºëºâøèëä ÿìàð àõèö ººð÷ëºëò ãàðñàí òóõàé ñàíàë ä¿ãíýëò þì. Îð÷èí ¿åä ñóðãàëòûí ¿çýë îíîë ººð÷ëºãäºæ ñóðàëöàã÷ òºâòýé áîëæ ýõýëñíýýð ñóðãàëòûí çîðèëãî, àãóóëãà, àðãàç¿é çýðýã ººð÷ëºãäºí óëìààð ¿íýëãýýíä ÷ ººð÷ëºëò îðæ ýõýëëýý. Ýíý íü ¿íýëãýýã çºâõºí áàãø ºãºõ áóñ ò¿¿íä îþóòíóóä îðîëöîí ººðèéí ¿íýëãýý, õºíäëºíãèéí áóþó èæèë ò¿âøíèé îþóòíû ¿íýëãýý, áàãøèéí ¿íýëãýý ãýñýí îëîí ñóáúåêòèéã õàìàðñàí õàìòûí øèíæòýé áîëæ ýõýëëýý. ªíºº ¿åä îþóòíóóä ìýäëýã ÷àäâàðàà õÿíàõ, øàëãàõ, ¿íýëæ ä¿ãíýõ àðãà áàðèë ýçýìøèõ íü ÷óõàë áîëæ áàéíà. ¯íýëãýýíä îþóòíóóäûã òàòàí îðîëöóóëàõ íü òýäíèéã èäýâõæ¿¿ëýõ íºëººòýé áàéõààñ ãàäíà àëèâàà þìàíä ººðèéí áàéð ñóóðüòàé õàíääàã áîëîõ, ººðèéí ñóð÷ áàéãàà áàéäàëäàà áîäèò ä¿ãíýëò õèéæ ñóðàõ, áóñäààñ ñóðàëöàõ çýðýã à÷ õîëáîãäîëòîé Îþóòíû ººðèéí ¿íýëãýý íü òýäíèé ýçýìøñýí ìýäëýã ÷àäâàð çýðýã íü õýð çºâ, á¿ðýí ýñýõèéã òýð ººðºº õÿíàæ øàëãàæ, àëäààãàà ººðºº çàñ÷ çàëðóóëàõ ¿éëäë¿¿ä þì. ªºðèéí ¿íýëãýýíèé á¿òýö íü: À+Á+Ñ ãýñýí õýñã¿¿äèéí íýãäýë áºãººä àãóóëãà íü •

•

À: Îþóòàí øèíýýð þó îëæ ìýäñýí, ººðèéí àìüäðàëä ÿìàð à÷ õîëáîãäîëòîé ç¿éë ìýääýã áîëñîí òóõàé ñàíàë ä¿ãíýëò Á: Îþóòíóóäûí ººðèéíõ íü ìýäëýã ÷àäâàð òºëºâøèëä àíõààðàõ ã¿éöýýõ çàñ÷ çàëðóóëàõ ÿìàð ç¿éë áàéãàà òóõàé Ñ: Öààøèä ìýäýõèéã ÷àäàõûã õ¿ñ÷ áàéãàà ÿìàð ç¿éë áàéãàà òóõàé ñàíàë ä¿ãíýëò çýðýã áîëíî.

235

Îþóòíóóäûã ¿íýëãýýíä ÿàæ òàòàí îðîëöóóëæ áîëîõ âý? Áîëîìæòîé õóâèëáàðûí íýã áîë îþóòíû áèå äààñàí àæëûã ¿íýëýõýä òýäíèé ººðèéí áà èæèë ò¿âøíèé îþóòíààð óíøóóëæ ä¿ãí¿¿ëýí ¿íýëãýý õèéëãýõ ÿâäàë þì. Áèå äààæ ã¿éöýòãýõ àæèë õèéñíýýð îþóòàí òóõàéí ñóðãàëòààð ýçýìøñýí ìýäëýãýý òàíèë áîëîí øèíý íºõöºëä õýðýãëýõ çàìààð áàòàòãàí, ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóðàëöàæ óëìààð ÷àäâàð äàäàë ýçýìøèí, áèå äààí ñóð÷ õºãæèõ, ñóðàõ ¿éëýý ººðºº óäèðäàõ, ¿íýëýõ àðãà áàðèë ýçýìøäýã. Áèå äààëòûí àæèë íü ìýðãýæëèéí îíöëîãîîñ øàëòãààëæ ÿíç á¿ðèéí õýëáýðòýé áàéæ áîëîõîîñ ãàäíà ñóðãàëòûí àãóóëãà, öàãèéí õýìæýý, ñóðàëöàã÷èéí à÷ààëàë, ñóðãàëòûí îð÷èí íºõöëººñ õàìààðàí õ¿íä õºíãºíèéã òîõèðóóëàõ, óëèðëûí òóðøèä ã¿éöýòãýõ áèå äààëòûí àæëûí õýìæýý, õýëáýð, õèéõ õóãàöàà, ñýäýâ, ¿íýëýõ áàéäëûã ñóðãàëòûí õºòºëáºðòºº ñàéí òóñãàæ òýíõèì õàìò îëíîîðîî õýëýëöýí òîãòîîõ øààðäëàãàòàé. Íýãýíò ã¿éöýòãýñýí îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã òóõàéí áàãø óíøèæ òàíèëöàí ¿íýëæ ä¿ãíýõ íü ç¿é ¸ñíû àñóóäàë áºãººä ýíý ¿éë àæèëëàãààíä áèä íýãýíò äàñ÷ýý. ¯íýëæ ä¿ãíýõäýý þóã ÿàæ õýðõýí ¿íýëýõ âý? ãýäýã øàëãóóð íü ãîë àñóóäàë áºãººä ã¿éöýòãýæ áàéãàà îþóòíóóä ÷ áèå äààëòûí àæëàà õèéæ áàéõàä áàðèìæàà áîëîõ ó÷èðòàé. Áèå äààëòûí àæëûã ¿íýëýõäýý îþóòíû ººðèéí áà õºíäëºíãèéí ¿íýëãýýãýýð ¿íýëýõ íü èë¿¿ áîäèòîé, ¿ð ä¿íòýé áàéäàã. Õºíäëºíãèéí ¿íýëãýý íü áàãøèéí áà èæèë (÷àöóóòàí) ò¿âøíèé ñóðàëöàã÷ îþóòíû ¿íýëãýý áàéíà. Îþóòàí ñóðàëöàã÷èéí ñóð÷ áàéõ ¿åäýý ýçýìøñýí áàéõ íýã ÷àäâàð áîë ººðèéí áà ººð îþóòíû áèå äààõ áîëîí áóñàä õýëáýðèéí àæëûã ¿íýëæ ä¿ãíýõ àðãà áàðèëä ñóðàëöàõ ÿâäàë þì.

236

Îþóòíû ººðèéí ¿íýëãýý: Îþóòàí á¿ð áèå äààëòûí àæèë ã¿éöýòãýõ ÿâöàä ººðò ãàðñàí àõèö äýâøèë îëîëòòîé òàë, çàñàí ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé ç¿éë, àâñàí ñóðãàìæàà òîîí áà ÷àíàðûí õýëáýðýýð ¿íýëíý. Òîîí õýëáýð íü ÁÄÀ-ûí øàëãóóðààð ¿íýëæ îíîî ä¿í ºãºõèéã õýëæ áàéãàà áºãººä ÷àíàðûí ¿íýëãýý íü ýðýãö¿¿ëýìæ õýëáýðýýð ä¿ãíýí áè÷èæ áàéãàà õýëáýð áîëíî. Òóõàéí îþóòàí ÁÄÀ õèéæ äóóñààä õóðààëãàõ ¿åäýý ººðèéí áà ÷àöóóòíû ¿íýëãýý ø¿¿ìæèéã õàâñàðãàíà. Ýðýãö¿¿ëýìæèíä: Áèå äààëòûí àæëûã ÿìàð àëõàì äàðààëëààð õèéñýí Áèå äààëòûí àæëûã ã¿éöýòãýýä þó ñóð÷ ìýäñýí,þó õèéæ ÷àääàã áîëñîí Àëü õýñýãò õàìãèéí èõ àíõààðñàí Àëü õýñýã íü õàìãèéí ÷óõàë àæèë áîëñîí ãýæ áîäîæ áàéíà. Àëü õýñýã õèéõýä õàìãèéí õýö¿¿ áàéâ?, ò¿¿íèéã ÿàæ øèéäýâ? Áèå äààëòûí àæëûã öààøèä õýðõýí ÿàæ ñàéæðóóëàõ âý? ¿¿íèé òóëä þó õèéõ âý? Óã àæëûí òîîí (ä¿í îíîî) ¿íýëãýýã áè÷èõ Èæèë ò¿âøíèé (÷àöóóòíû) ¿íýëãýý: Áèå äààëòûí àæëûã áàãø õóðààæ àâàõààñàà ºìíº àíãèóäûã ñîëüæ îþóòíóóäûí ÁÄÀ-ûã áèå áèåä íü ºã÷ óíøóóëíà.ªºð îþóòíû àæëûã óíøààä ÷àöóóòàí îþóòàí ìààíü ñàíàë ø¿¿ìæ ºãíº. Ñàíàëäàà äàðààõè ç¿éëèéã òóñãàíà. 1. ×àíàðûã ¿íýëãýý áóþó ø¿¿ìæ áè÷íý. 2. Øàëãóóðûí äàãóó ä¿í îíîî ºãíº.

237

Ñàíàë ø¿¿ìæèä äàðààõ ç¿éëèéã òóñãàâàë ç¿ãýýð Áèå äààëòûí àæëûã óíøèõàä îéëãîìæòîé áàéñàí óó? Óã àæëûã îëîëòòîé äàâóó òàë þóãààð èëýð÷ áàéâ? Óã àæëûí äóòàãäàëòàé òàë þóãààð èëýð÷ áàéíà? ¿ð ä¿íãýý õ¿ñíýãò, äèàãðàìì, ãðàôèê çýðãýý îéëãîìæòîé òîäîðõîé èëýðõèéëæ ÷àäñàí áàéíà óó? Á¿òýýë÷ ¿ð ä¿íòýé õºäºëìºðëºñºí íü þóãààð èëýð÷ áàéíà Àæëûí á¿òýö, õýëáýð, óÿëäàà õîëáîî íü õýð çýðýã áàéíà ÁÄÀ-ûí áîëîâñðóóëàëò, ã¿éöýòãýëèéí ÷àíàð ÿìàð ò¿âøèíä áàéíà Ýíý àæëûã ñàéæðóóëàõûí òóëä þóã àíõààðâàë çîõèõ Ýðãýö¿¿ëýìæýý á¿òýýë÷ õèéñýí áàéíà óó? Áàãøèéí ¿íýëãýý Áàãø îþóòíóóäûí ÁÄÀ-ûã óíøèæ óã àæëûí çîðèëãî, çîðèëò áèåëñýí ýñýõ, õè÷ýýëýýð ýçýìøñýí îíîë àðãàç¿éí ìýäëýãýý àøèãëàñàí áàéäàë, ìýäëýã ÷àäâàð äàäëûí àõèö äýâøèë, õîëáîãäîõ íîì, çîõèîë ãàðûí àâëàãà ìàòåðèàëûã óíøèæ ñóäàëñàí ýñýõ, àæëûí çààâàð øàëãóóðûí äàãóó àæèëëàñàí áàéäàë,÷àöóóòíààñ ºã÷ áàéãàà ¿íýëãýý, ººðèéí ¿íýëãýý ò¿¿íèé á¿òýýë÷ øèíæ çýðãèéã õàðãàëçàí ¿íýëíý. Ìºí õºíäëºíãèéí ¿íýëãýý ºãñºí ÷àöóóòàí îþóòàíä ¿íýëãýýã õèð çýðýã á¿òýýë÷ õèéñýí áàéãààã íü õàðãàëçàí ¿íýëãýý ºãíº. Õàðèí áàãø ººðºº ¿íýëýõäýý ÷ òýð, îþóòíûã ººðººð íü ¿íýë¿¿ëýõäýý ÷ òýð áèå äààëòûí àæëûí çºâ, á¿ðýí ýñýõèéã þóòàé æèøèæ ¿íýëýõ âý? ãýñýí àñóóëò ãàðíà. Èéìýýñ õèéñýí àæëûã áîäèòîé ¿íýëýõèéí òóëä áàãø óðüä÷èëàí çºâ “ýõ çàãâàð” áóþó øàëãóóð áîëîâñðóóëíà.

238

Ýõ çàãâàð íü: • • • •

Ìýðãýæëèéí õè÷ýýëèéí ñòàíäàðò Ñóðãàëòûí õºòºëáºð Ñóðàõ áè÷èã ãàðûí àâëàãà Çààñàí ëåêö, ñåìèíàðûí õè÷ýýëèéí ìàòåðèàë áàéíà.

òºëºâëºëò,

Ñóäëàà÷ ìèíèé áèå ÌÓÁÈÑ-èéí ÁÓÑ-èéí õî¸ðäóãààð êóðñèéí îþóòíóóäàä ÑÕÓ-í õè÷ýýëèéí ëåêö, ñåìèíàð, ëàáîðàòîðèéã óäèðääàã áºãººä íèéò 7 êðåäèò öàã îðäîã. (32/32/16) Èéìýýñ 1 ñåìèñòåðò õè÷ýýëèéí õºòºëáºð ¸ñîîð îéðîëöîîãîîð 1-2 áèå äààëòûí àæèë õèéäýã. Èíãýýä áèå äààëòûí àæëûã “Ýýëæèò õè÷ýýëèéí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ” ñýäâýýð õèéñýí ÁÄÀ-ûã îþóòíààð ººðººð íü õýðõýí ¿íýë¿¿ëæ áàéãàà íýãýí õóâèëáàðûã àâ÷ ¿çüå. 1. 2. 3. 4.

Áèå äààñàí àæèë ¹1 ªãºõ õóãàöàà: ñåìèíàðûí õè÷ýýë ¹4 îðîõîä õóðààõ Ñýäýâ: Ýýëæèò õè÷ýýëèéí òºëºâëºëò áîëîâñðóóëàõ Àðãà÷ëàë:

•

Õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ àðãàç¿éí ëåêö ñåìèíàðûí ìàòåðèàë áîëîí ñóðàõ áè÷èã ãàðûí àâëàãà ìàòåðèàë óíøèæ ñóäëàõ Ìýðãýæëèéíõýý äàãóó íýã á¿ëýã ñýäâèéí äîòðîîñ 5,5 ñýäýâ ñîíãîí àâ÷ õºòºëáºðºº áîëîâñðóóëàõ Õóãàöààíäàà õóðààëãàæ, ººð îþóòíû õèéñýí áèå äààëòûí àæëûã óíøèæ øàëãóóðûí äàãóó ¿íýëæ, ñàíàëàà áè÷èæ ºãºõ Õºòºëáºðºº áè÷èõäýý ò¿¿íèé á¿òýö ýëåìåíòèéã òîäîðõîé áè÷èõ. ¯¿íä:

• •

•

Õºòºëáºðèéí ñýäýâ ¯íäýñëýë 239

Õàìðàõ õ¿ðýý Çîðèëãî Çîðèëò Àãóóëãà Àðãàç¿é Õýðýãëýãäýõ¿¿í ¯íýëãýý Õºòºëáºðòºº (áèå äààëòûí àæèëäàà) ¿íýëãýýíèé õ¿ñíýãòýý îðóóëæ ºãíº.

Áèå äààëòûí àæèëä ¿íýëãýý õèéõ àðãà÷ëàë (øàëãóóð): • • • • • ¹ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Ýýëæèò õè÷ýýëèéí õºòºëáºð¿¿ä áè÷èõ Àíãè ............................................................................ Õè÷ýýëèéí íýð .......................................................... Íýãæ ñýäâèéí íýð .................................................... Îþóòàí áàãø õºòºëáºðºº áîëîâñðóóëàõäàà áàðèìò áè÷èã àøèãëàñàí Áàðèìò áè÷ã¿¿ä Áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò Ñòàíäàðòûí çºâëºìæ Ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº Àãóóëãûí ¿ëãýð÷èñýí õ¿ðýý Ñóðàõ áè÷èã Áàãøèéí íîì Çºâëºìæ, ãàðûí àâëàãà Ñóðãóóëèéí õºòºëáºð Èíòåðíåòèéí ìýäýý, ìýäýýëýë Áóñàä

ÿìàð

Àøèãëàñàí áàéäàë

1. Õàìðàõ õ¿ðýý: • Òóõàéí ñýäâèéã àëü àíãèä ñóäëàõûã òîäîðõîéëñîí áîë: 1 îíîî 240

• •

Ñóðàã÷äûí íàñ ñýòãýõ¿éí îíöëîã, õºãæëèéí ò¿âøèíã òîäîðõîéëñîí áîë 1 îíîî Ñóðàã÷äûí ºìíºõ ìýäëýã, ÷àäâàð òóðøëàãûã îíîøëîñîí áîë 3 îíîî

2. Õýðýãöýý: • Ñóðàã÷äûí áèå áÿëäàð, òàíèí ìýäýõ¿é, íèéãýìøèõ¿éí õàðèëöààíä ñóðàëöàõ õýðýãöýýíä áàðèìæààëàí òîäîðõîéëñîí áîë: 3 îíîî • Ñóðàã÷äûí ñóðàëöàõ õýðýãöýýã åðºíõèé áàéäëààð òîäîðõîéëñîí áîë 2 îíîî • Õóâèéí áîëîí íèéãìèéí õýðýãöýýã ñòàíäàðòàä òîäîðõîéëñîí áàéäëààð ¿ã÷ëýí òîìú¸îëñîí áîë 1 îíîî 3. Õºòºëáºðèéí çîðèëãî: • Ñóðàëöàã÷èéí öîãö ÷àäàìæèíä õóâü íýìýð áîëîõóéö á¿õýëëýã áàéäëààð òîäîðõîéëñîí áàéâàë 3 îíîî • Ñóðàëöàã÷èéí öîãö ÷àäàìæèíä õóâü íýìýð îðóóëàõóéö áàéäëààð òîäîðõîéëñîí áîëîâ÷ æàãñààí áè÷ñýí áîë 2îíîî • Çºâõºí àãóóëãà ýçýìø¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí çîðèëãî òîäîðõîéëñîí áîë 1 îíîî 4. Çîðèëò íü: • Öîãö ÷àäàìæèíä áàðèìæààëàí òîäîðõîé, ¿íýëýãäýõ¿éö áàéäëààð òîäîðõîéëñîí áîë 3 îíîî • Öîãö ÷àäàìæèíä áàðèìæààëñàí áîëîâ÷, çàðèì íü ¿íýëýãäýõ¿éö áèø áàéäëààð òîäîðõîéëîãäñîí áîë 2 îíîî • Çºâõºí ìýäëýã ÷àäâàðóóäûã æàãñààñàí áîë 1 îíîî

241

5. Àãóóëãà íü: • Ñóðàëöàã÷èéí õýðýãöýýíä òóëãóóðëàæ ØÓ-íû áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû àðãûí òóõàé ìýäëýã, õèéæ á¿òýýõ ÷àäâàðûã áàãòààí òîäîðõîéëñîí áîë 3 îíîî • Ñóðàã÷äàä ýçýìø¿¿ëýõ ìýäëýã ÷àäââàðûã (ñóäëàãäaõóóí áà óð óõààíû) òîäîðõîéëñîí áîë 2 îíîî • Òóõàéí ØÓ-íû ñóäëàãäõóóíûã çºâõºí òîäîðõîéëñîí áîë 1 îíîî 6. Àðãàç¿é íü: • Ñóðàëöàã÷èéí õºãæëèéí ò¿âøèíä íèéö¿¿ëýí ìýäëýã á¿òýýõ, á¿òýýëãýõ àðãóóäûã õýðýãæèõ¿éö áàéäëààð áîëîâñðóóëñàí áîë 3 îíîî • Ñóðãàëòûí èäýâõèòýé àðãóóäûã ñîíãîñîí áîëîâ÷ õýðýãæèõ áîëîìæ íü òîäîðõîéã¿é áîë 2 îíîî • Çºâõºí ìýäëýã ìýäýýëýë äàìæóóëàõ (óëàìæëàëò) àðãûã ñîíãîñîí áîë 1 îíîî 7. Õýðýãëýãäõ¿¿íèéã ñîíãîñîí áîëîâñðóóëñàí áàéäàë: • Õºòºëáºðèéí çîðèëãî àãóóëãàä íèéö¿¿ëýí ñóðàëöàã÷èéí íàñ, ñýòãýõ¿éí îíöëîãò òîõèðóóëàí õýðýãëýãäõ¿¿íýý ñîíãîæ àøèãëàõ àðãàà òîäîðõîéëñîí áîë 3 îíîî • Õýðýãëýãäõ¿¿íýý ñîíãîñîí áîëîâ÷ àøèãëàõ àðãàà òîäîðõîéëîîã¿é áîë 2 îíîî • Õýðýãëýäõ¿¿íýý çºâõºí ñóðàõ áè÷èã, ñàìáàð øîõîé òºäèéõíººð õÿçãààðëàñàí áîë 1 îíîî 8. ¯íýëãýýã áîëîâñðóóëñàí áàéäàë: • ¯íýëãýý íü õºòºëáºðèéí çîðèëãî, çîðèëòòîé íèéöñýí, òàíèí ìýäýõ¿éí äºðâºí ò¿âøíèé øàëãóóðò òîõèðñîí õýìæýýñæ¿¿ëñýí ¿íýëãýýíèé äààëãàâàð áîëîâñðóóëñàí 242

• •

áàéâàë 3 îíîî Çºâõºí ¿íýëãýýíèé äààëãàâàð øàëãóóð áîëîâñðóóëñàí áîë 2 îíîî Äààëãàâàð áîëîâñðóóëààã¿é çºâõºí ¿íýëãýýíèé àðãà õýëáýðèéã òîäîðõîéëñîí áîë 1 îíîî

Îþóòàí áèå äààëòûí àæèëäàà ¿íýëãýýíèé õ¿ñíýãò õèéæ õàâñàðãàõ øààðäëàãàòàé.

ªºðèéí áà ÷àöóóòàí îþóòíû, áàãøèéí ¿íýëãýýíèé õ¿ñíýãòèéí çàãâàð (1-3 îíîîãîîð ä¿ãíýíý) Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò

ªºðèéí ¿íýëãýý

Èæèë ò¿âøíèé îþóòíû ¿íýëãýý

Áàãøèéí ¿íýëãýý

Õàìðàõ õ¿ðýý Õýðýãöýý Çîðèëãî, çîðèëò Àãóóëãà Àðãàç¿é Õýðýãëýãäýõ¿¿í ¯íýëãýý Ýðãýö¿¿ëýìæ Íîì ç¿é

Ñóäàëãààíû õýñýã: ÌÓÁÈÑ-èéí ÁÓÑ-èéí 2-ð êóðñûí îþóòíóóäûí ñ¿¿ëèéí 3 æèëèéí áèå äààëòûí àæèëä õèéñýí ä¿í øèíæèëãýý. (Íèéò 801 îþóòíû áèå äààñàí àæèë)

243

À. “Ýýëæèò õè÷ýýëèéí õºòºëáºð” áîëîâñðóóëàõ ñýäâýýð õèéñýí ÁÄÀ-äûí òîîí ¿íýëãýýíä õèéñýí õàðüöóóëñàí ñóäàëãàà Á. 2009-2010, 2010-2011 îíû õè÷ýýëèéí æèëä îþóòíû áèå äààõ àæëûã ººðèéí, ÷àöóóòíû, áàãøèéí ãýñýí ¿íýëãýýãýýð ¿íýëæ áàéõ ¿åä ¿íýëñýí ¿íýëãýýíä õèéñýí õàðüöóóëñàí ñóäàëãàà Áèå äààëòûí àæëûí ¿íýëãýý

A B C D

20082009 75 103 52 21

ÎÍ 20092010 82 105 58 11

20102011 92 114 48 7

Äèàãðàììààñ õàðàõàä áèå äààõ àæëûã îþóòíû ººðèéí, ÷àöóóòàí îþóòíû, áàãøèéí ¿íýëãýýãýýð ¿íýëýõýä ñóðëàãûí àìæèëò áîëîí ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëò àõèñàí ò¿âøèíä áàéíà. Ó÷èð íü îþóòíóóä ººðèéãºº áîëîí áóñäûã ¿íýëýõýýñ ãàäíà ººðèéíõºº ÁÄÀ-ûã õýðõýí õèéõ àðãà÷ëàëàà øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéí äàãóó ñàéí îéëãîñîíä îðøèíî. ÌÓÁÈÑ-èéí ÁÓÑ-èéí 2-ð êóðñûí 8 àíãèéí 260 îþóòíààñ “Áèå äààõ àæëûã ººðèéí áà ÷àöóóòíû, áàãøèéí ãýñýí ¿íýëãýýãýýð ¿íýëýõýä òîõèîëäîæ áàéñàí áýðõøýýëèéí òàëààð” õèéñýí ñóäàëãàà (Íýýëòòýé áà õààëòòàé àñóóëãà)-ã àâ÷ ¿çüå. 1. ªºðèéí õèéñýí áèå äààëòûí àæèëäàà ººðºº ¿íýëãýý õèéõýä ÿìàð áàéñàí áý à. ìàø õýö¿¿

244

á. Õýö¿¿

â. Õàðüöàíãóé ãàéã¿é

ã. Ìýäýõã¿é

ìàø õýö¿¿ õýö¿¿ õàðüöàíãóé ãàéã¿é ãàéã¿é

107 82 63 8

2. ªºð îþóòíû áèå äààõ àæëûã óíøààä ¿íýëãýý ºãºõºä ÿìàð áàéñàí áý à. Ìàø õýö¿¿ ìàø õýö¿¿ õýö¿¿ õàðüöàíãóé ãàéã¿é ìýäýõã¿é

á. õýö¿¿

â. Ãàéã¿é

ã. Áýðõøýýëã¿é

110 70 80 0

3. ÁÄÀ-ä ººðèéí áà õºíäëºíãèéí ¿íýëãýý õèéæ ñóðñàíààðàà þó ìýäýæ, ñóð÷ àâñàí áý ãýñýí íýýëòòýé àñóóëãûã àâ÷ ¿çüå. ..................................................................................................... À. ¿íýëãýý õèéäýã áîëñîí Á. Õºòºëáºðò ¿íýëãýý õèéæ ñóðñàí Â. Õºòºëáºð áè÷èæ ñóðñàí Ã. Áè÷èã áàðèìò áîëîâñðóóëæ ñóðñàí Ä. ¿íýëãýýíèé òóõàé èë¿¿ èõ îéëãîñîí Å. Áàãøèéí õºäºëìºðèéã îéëãîñîí ¨. ¿íýëãýý áîäèòîé áàéõ ¸ñòîéã îéëãîñîí

112 107 83 117 120 128 201 áàéíà.

245

Ýíäýýñ ÎÁÄÀ-ûã ¿íýëýõäýý îþóòíààð ººðñäººð íü ¿íýë¿¿ëýõýä ÿìàð ¿ð ä¿í áàéãààä SWOT øèíæèëãýý õèéæ ¿çëýý. Äàâóó òàë: 1. Çºâõºí áàãøèéí ¿íýëãýýãýýð áèø ººðèéí áîëîí ÷àöóóòàí ¿íýëæ áàéãàà òóë á¿òýýë÷, áîäèòîé áàéíà. 2. Õóãàöààíäàà õóðààëãàæ áàéñàí. 3. Àëèâàà çºð÷èë, ýðãýëçýý ãàðààã¿é 4. Îþóòíóóä þóã, ÿàæ, õýðõýí õèéõýý “øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò”-ýýñ ñàéí ìýäýæ àâ÷ áàéñàí. 5. ¯íýëãýý ºíäºð áàéñàí òóë óðàì èõòýé áàéâ. 6. Áóñäààñ òóðøëàãà ýçýìøèæ áàéâ 7. Àëèâààã ººðèéí áîäëîîð ¿íýëæ ä¿ãíýõýä àðãà ç¿é áîëîâ 8. Àëèâàà þìàíä øàëãóóð ãàðãàæ ñóðàâ 9. Áýðõøýýëèéã äàâæ ñóð÷ áàéëàà.

246

Ñóë òàë: 1. Áàãøààñ ìàø èõ áýëòãýë øààðääàã 2. Ìåíåæìåíò èõ øààðäàæ áàéâ. 3. Öàã èõ îðíî

Áîëîìæ: 1. ªºðèéí ¿íýëãýýã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîâîë îþóòíóóä áèå äààæ èõ ç¿éë õèéõ áîëíî. 2. Ñóðàõ çîðèëãî, çîðèëòîî çºâ òîäîðõîéëæ áàðèìæààëíà. 3. Ìýäëýã ÷àäâàð õàíäëàãà íü ñàéæèðíà. 4. Áè÷èã áàðèìò áîëîâñðóóëæ ñóðíà. 5. Ñóðàõ àðãà áàðèëä ñóðíà

Ýðñäýë: 1. Îþóòàí õóãàöààíäàà ºãºõã¿é áîë ä¿ãíýõýä èõ áýðõ áîëíî. 2. Áàãø ìàø ñàéí çîõèîí áàéãóóëàõã¿é áîë áýðõøýýë èõ òóëãàðíà. Õýí ãýäýã îþóòàíä õýíèé ÁÄÀ-ûã ºãºâ ã.ì 3. Áàãø ìàø ñàéí îéëãîìæòîé øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò ãàðãàõã¿é áîë îþóòíóóä ººðèéí áà õºíäëºíãèéí ¿íýëãýý õèéæ ÷àäàõã¿éä õ¿ðíý.

Íîì ç¿é: 1. Ø.È÷èíõîðëîî “Ñóäàëãààíû àæëûí ¿íäýñ” 2009 îí. ÓÁ 2. “Èõ äýýä ñóðãóóëèéí ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ç¿é” ðåä. Ñ.Áàòõóÿã, 2004 îí, ÓÁ 3. ÌÓÁÈÑ-èéí ÁÑÀëáàíààñ ãàðãàñàí çºâëºìæ “Îþóòíû áèå äààõ àæëûã ¿íýëýõ àðãà÷ëàë”, 2010 îí Ñóäëàà÷èéí òóõàé: ×èíã¿í îâîãò Ï¿ðýâäîðæèéí Àëòàíöýöýã 1984 îíä ÌÓÈÑ-èéí ãàçàðç¿éí ñàëáàðûã òºãññºí. 2001 îíä ÌÓÁÈÑèéã áîëîâñðîë ñóäëàëûí ìàãèñòð õàìãààëñàí. 2006 îíîîñ ÌÓÁÈÑ-ä áîëîâñðîë ñóäëàëûí ÷èãëýëýýð äîêòîðàíòóðò ýëñýí îðñîí. “Õè÷ýýëèéã áàãààð çîõèîí áàéãóóëàõ àðãàç¿éí ÷èãëýëýýð ñóäàëãààíû àæèë õèéæ áàéíà. ÌÓÁÈÑ-èéí ÁîÑÑèéí ÁÑÀÇÒ-ä áàãøààð àæèëëàäàã.

247

ÁÈÅ ÄÀÀÕ ÀÆËÛÃ Ã¯ÉÖÝÒÃÝÕÝÄ ÎÞÓÒÀÍÄ ÒÓËÃÀÐ× ÁÓÉ ÁÝÐÕØÝÝË Ñ¯ÕÝÝ îâîãòîé ÄÀÂÀÀÑÀÌÁÓÓ “Îðõîí èõ” ñóðãóóëü

Õóðààíãóé: Øèíæëýõ óõààí ¿¿ñýí õºãæñºí öàãààñàà õ¿íèé áèå ñýòãýöèéí îíöëîã, ãàðâàë øèíæèéã õºãæ¿¿ëýõ õàìãèéí îíîâ÷òîé, á¿òýýë÷, ò¿ãýýìýë àðãûã ýðæ õàéñààð èðñýí. Òýãâýë áèä á¿õýí ñóðãàëò ãýäýã îéëãîëòûã õýðõýí îéëãîõ íü ç¿éòýé âý? Ñóðãàëòûã ºðãºí áà ÿâöóó óòãààð íü îéëãîæ áîëîõ þì. Ñóðãàëòûã ºðãºí óòãààð íü àõìàä ¿åýýñýý õîé÷ ¿åäýý ººðèéí òóðøëàãà, îþóíû áîëîí ìàòåðèàëëàã ýä áàÿëãèéã äàìæóóëàõ ¿éë ÿâö, ßâöóó óòãààð íü îéëãîâîë òîäîðõîé ñòàíäàðòàä çààãäñàí àãóóëãà á¿õèé ìýäëýã, ÷àäâàð, äàäëûã òîäîðõîé õóãàöààíä ñèñòåìòýéãýýð çîðèóäûí çîõèîí áàéãóóëàõ ñóðàõ, ñóðãàõ (ýçýìøèõ, ýçýìø¿¿ëýõ) ¿éë ÿâö ãýæ îéëãîæ áîëíî. Òýãâýë ñóðãàëòûí ãîë öºì íü þó âý ãýñýí àñóóëò óðãàí ãàðíà. Õ¿í àëèâàà ìýäýýëëèéã îéëãîæ òîãòîîæ àâàõäàà óíøñàí ç¿éëèéíõýý 10%, ñîíññîí ç¿éëèéíõýý 20%, õàðñàí ç¿éëèéíõýý 30%, õàðààä ñîíññîí ç¿éëèéíõýý 50%, õýëñýí ç¿éëèéíõýý 80%, õºäºëãººí ¿éëäëýýð ¿ç¿¿ëñýí ç¿éëèéíõýý 90%-èéã õ¿ðòýæ, õ¿ëýýí àâäàã áîëîõûã òîãòîîæýý. Èéìä îþóòíû á¿òýýë÷ýýð ñýòãýõ, áàãààð àæèëëàõ, áèåý äààñàí áàéäëûã îëãîäîã áèå äààëò ñóðãàëòûí ãîë öºì íü áàéõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ãñ: Áèå äààëò, ýññý, òºñºë, õýëýëö¿¿ëýã, ìàðãààí ìýòãýëöýýí, èëòãýë, ðåôåðàò, çºâëºìæ áîëîâñðóóëàõ, êóðñûí àæèë, äèïëîìûí àæèë, îðøèë, ¿íäñýí õýñýã, ä¿ãíýëò, íîì ç¿é, õàâñðàëò. 248

Ìîíãîë óëñûí áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîíä îëãîæ áàéãàà áîëîâñðîëûí 80% Àêàäåìèê áîëîâñðîë áîþó îíîë, 20% Ýìïèðèê áîëîâñðîë áîþó Ïðàêòèê õýðýãëýý 20% íü ýçýëæ áàéäàã. Äýëõèé íèéòèéí ñóðãàëòûí ÷èã õàíäëàãà ¿¿íèé ýñðýãýýð, ººðººð õýëáýë, ïðàêòèê õýðýãëýý íü äèéëýíõ õóâèéã ýçýëæ, îíîëûí ÷óõàë øààðäëàãàòàé ìýäëýãèéã ë îëãîæ áàéäàã. 1990-ýýä îíîîñ ºìíºõ ñóðãàëòûí äèäàêòèêò áàãø áýëýí ìýäëýãèéã äàìæóóëàã÷, õÿíàã÷ øàëãàã÷ ä¿ãíýã÷, õàðèí îäîîãîîð áàãø õàìòðàí ñóðàã÷, òóñëàã÷, õ¿íèé õºãæëèéã óðüä÷èëàí òîäîðõîéëîã÷, ÷èãë¿¿ëýã÷, õºãæ¿¿ëýã÷, ñóäëàà÷ áàéõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà. Áàãø óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýã÷ áàéæ ìýäýýëëèéí 20%-30%èéã äàìæóóëæ, îþóòíóóä áèå äààí á¿òýýë÷ýýð ýðýë õàéãóóë õèéí, ìýäýýëëèéí 70%-80%-èéã íýìýí áàÿæóóëæ ñóäàëñíààð æèíõýíý óòãààðàà ñóðãàëò ÿâàãäàæ áàéíà ãýæ ¿çäýã. Ñóäàëíà ãýäýã íü áóñäûí áîäîæ ñýòãýæ áàéãààã çºâ òàëààñ íü îéëãîí ººðèéí ãýñýí ¿çýë ñàíààã ººðòºº áèé áîëãîí òºëºâø¿¿ëíý ãýñýí óòãà àãóóëãàòàé ä¿éöíý. ¯éë àæèë, ñýòãýí áîäîõ áàéäàë íü õ¿íèéã òàíèõ õàìãèéí òîäîðõîé àðãà áàéæ áîëäîã. Õ¿í þó õèéæ áàéíà ÿã ò¿¿í øèãýý áàéäàã. Õàìãèéí ÷óõàë íü óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýã÷, çîõèîí áàéãóóëàã÷ áîëîõ áàãø ë áàéõ ¸ñòîé. Áàãø áèå äààëòûí ñýäýâ, ñàíàà, àãóóëãà, à÷ õîëáîãäîë, ïðàêòèê õýðýãëýý çýðãèéã íàðèéí òóñãàí, ñýäâèéã çààõ ÿâöäàà ñýäýëæ¿¿ëæ ñýòãýí áîäîõîä íü ÷èãë¿¿ëæ, äýìæèí, çàíãèäàæ ºãºõ íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Ñýòãýíý ãýäýã “ººðòýéãýý ÿðèõ, ººðèéãºº ÷àãíàõûí íýð”, õýäèé òèéì ÷ èäýâõè ÷àðìàéëò ãàðãàí ñóðàëöàõàä ò¿ëõýö áîëæ ºãºõ íü áàãøèéí ¿¿ðýã. Èíãýæ ÷àäñàíààð îþóòíóóä áàãøèéí çààñàí õè÷ýýëèéí àãóóëãûã áèå äààõ àæëààð íýìýëò ìýäýýëýë îëæ àâàõ, öóãëóóëàõ, áîëîâñðóóëàõ, ò¿¿íèéãýý ïðàêòèê õýðýãëýý áîëãîõîä ÷èãëýñíýýð ñóðãàëòûí õàìãèéí ÷óõàë öºì õýñýã áóþó ¿ð á¿òýýìæòýé ñóðãàëò ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. 249

Ñ¿¿ëèéí ìº÷èä áàãøèéí óð ÷àäâàð, ýâ ä¿é õàìãèéí ÷óõàë. Áèå äààëòûí à÷ õîëáîãäëûã îéëãóóëàí, ººðèéí ¿íýëãýýãýýð óðàìøóóëæ, óäèðäàí ÷èãë¿¿ëæ ºãºõ íü ñóðãàëòûí õàìãèéí ÷óõàë íàíäèí ýöñèéí øàò áîëæ ºãäºã. Áàãø óðàì ºãºí ñýäýëæ¿¿ëæ, ¿éë àæèëëàãààíä îþóòíûã òàòàí îðóóëæ áàéõ ¸ñòîé. Áèå äààëò íü á¿òýýë÷ýýð ñýòã¿¿ëæ, áîäóóëæ ñóðãàæ áàéãàà ¿éë ÿâö, èíãýæ ÷àäñàíààð ë áàãø íàð ìýä¿¿ëëýý ñóðãàëàà ãýæ õýëæ áîëíî. Ìýä¿¿ëíý, ñóðãàíà ãýäýã íèéãìèéí õýì õýìæýýã äàãàæ ìºðäºõ ÷àäâàðòàé, îð÷íûõîî òóõàé ñèñòåìòýé ìýäëýãòýé, áèåý äààñàí ººðèéí ãýñýí ¿çýë áîäîëòîé, ººðèéãºº ÿëàí äèéëñýí, ñî¸ëûã ýçýìøñýí áèå õ¿í áîëæ òºëºâø¿¿ëýõ ¿éë ÿâöûã õýëíý. Ñóðãàëòûí ãîë öºì áèå äààëò þì áîë ýíý íü þó âý? ãýñýí àñóóëòàä õàðèóëúÿ. Îþóòíû áèå äààõ àæèë ãýäýã íü íýã òàëààñ ñóðãàëòûí ñòàíäàðò, õºòºëáºð, íºãººòýéã¿¿ð îþóòíû ñîíèðõîë, ÷àäàâõè çýðãèéã õàðãàëçñàí õè÷ýýëèéí áîëîí õè÷ýýëèéí áóñ öàãààð áàãøèéí øóóä áóñ óäèðäëàãà äîð ÿâàãääàã îþóòíû áèå äààí ñóðàëöàõ á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà. ªíºº ¿åä îþóòàíä áèå äààí ñóðàëöàõ àðãà áàðèë, ÷àäâàð, äàäàë ýçýìø¿¿ëýõ íü ñóðãàëòûí ãîë çîðèëãî áîëîîä áàéíà. Ýíý íü ìºí îþóòíû áèå äààõ àæëûí ¿íäñýí çîðèëò áîëîõ áºãººä îþóòàíä ñóðàõ îëîí ¿éë, ¿éëäëèéã áèå äààí ã¿éöýòãýõ àðãà áàðèëûã ýçýìø¿¿ëíý ãýñýí ¿ã þì. Îþóòíû áèå äààõ àæëûí à÷ õîëáîãäîë þó âý? Îþóòàí ëåêö, ñåìèíàðûí õè÷ýýëèéí ÿâöàä á¿ðýí ýçýìøýýã¿é ç¿éëýý ã¿íçãèéð¿¿ëýí íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ, ººðèéí áîëãîõ, àâúÿàñ ÷àäâàðàà íýýí õºãæ¿¿ëýõ, áèå äààæ ñýòãýí áîäîõ, ººðèéíõºº ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõ, òºëºâëºõ, õÿíàí æîëîîäîõ, áèå äààæ îíîâ÷òîé øèéäâýð ãàðãàõ, ä¿ãíýëò õèéõ, çºð÷èëò áàéäëààñ ãàðàõ àðãà áàðèë ýçýìøèõ, õàðèóöëàãàòàé áàéõ, 250

áóñàäòàé õàìòðàõ, öàã áàðèõ çýðýã îëîí òàëûí àðãà áàðèë ýçýìøèõ äàâóó òàëòàé. Óëèðëûí ýõýíä áàãø áîëãîí çààäàã õè÷ýýëèéíõýý àãóóëãûí õ¿ðýýíä îþóòíóóäààð áèå äààí õèéëãýõ àæëûí çîðèëãî, òîî, òºðëèéã óðüä÷èëàí áîëîâñðóóëæ, òýäýíä òàíèëöóóëàí ýäãýýðèéã õèéæ ã¿éöýòãýõ çààâàð çºâëºãºº, àøèãëàõ íîì, áóñàä õýðýãëýãäýõ¿¿í, òàâèãäàõ øààðäëàãà, õóãàöàà (ñàð, ºäºð), îþóòíû áèå äààõ àæëûí ÿâö, ã¿éöýòãýë çýðãèéã õÿíàí, òóñëàõ òàëààð áàãø äýëãýðýíã¿é áºãººä òîäîðõîé ìýäýýëýë ºãíº. Îþóòíû áèå äààõ àæëûã õè÷ýýëèéí áóñ öàãààð õÿíàí òóñëàõ íü áàãøààñ áîëîí îþóòíààñ öàã õóãàöààã èõ øààðäàõ òóë, ýäãýýðèéí çàðèìûã (áèå äààõ àæëûí) ñåìèíàðûí õè÷ýýë äýýð õýëýëöýõýýð òºëºâëºõ áºãººä èíãýõäýý îþóòíû à÷ààëàë óëèðëûí òóðø æèãä áàéõààð òºëºâëºí çîõèîí áàéãóóëàõ þì. Îþóòíû áèå äààëòûí àæèë íü: 1. Îþóòíû çààâàë õèéõ àæëûí ñýäýâ 2. Îþóòíû ñîíãîæ õèéõ àæëûí ñýäýâ 3. Îþóòàí ººðºº ñîíèðõñîí ñýäâýý äýâø¿¿ëæ ñóäëàõ ãýñýí õýëáýðòýé áàéæ áîëíî. Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí ñýäâèéã òýäíèé èðýýä¿éí àæèë, ìýðãýæèëä õýðýã áîëîõóéö, ïðàêòèê, òóëãàìäñàí (íýí ÷óõàë) àñóóäàë áàéâàë ò¿¿íèéã îþóòàí ñóäàëñíààð ñóðãóóëèà òºãñººä òèéì àñóóäàëòàé òóëãàðàõàä òîäîðõîé õýìæýýãýýð øèéäâýðëýõ ÷àäâàðòàé áîëîõ òàëààð õàðãàëçàí áîëîâñðóóëàõ íü ç¿éòýé þì. Ñýäýâ á¿ðèéí ýöýñò: îþóòàí áèå äààæ ýíãèéí àæèãëàëò õèéõ, øààðäëàãàòàé íîì, ñýòã¿¿ë óíøèæ òýìäýãëýë õºòëºõ, õ¿ì¿¿ñýýñ ÿðèëöëàãà, àñóóëãà àâàõ, òºðºë á¿ðèéí á¿òýýë÷ àñóóëò, äààëãàâàð ºãºõ, àñóóëò, òºëºâëºãºº, áîäëîãî çýðãèéã çîõèîõ, òîäîðõîé þìñ ¿çýãäýëä àíàëèç õèéõ, îð÷óóëãà õèéõ, èíòåðíåò àøèãëàí ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, áîëîâñðóóëàõ àæëûã 251

ãàíöààð áîëîí áàãààð áèå äààí ã¿éöýòãýõýýð òóñãàæ áîëíî. Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã 3 òºâøèíä õóâààí ¿çäýã. ¯¿íä:

1. Ñýðãýýí õóóëáàðëàõ: Ýíý òºâøíèé áèå äààñàí àæëûí çîðèëò íü îþóòíû ìýäëýãèéã áàòàòãàæ óëìààð ò¿¿íä ÷àäâàð, äàäàë òºëºâø¿¿ëýõ ÿâäàë. Ýíý òîõèîëäîëä îþóòàí áýëýí çàãâàð àøèãëàæ ñóðàõ ¿éëèéã õèéíý. Èéì òºðëèéí áèå äààëòûí àæëûí ìºí ÷àíàð íü ìýäëýãèéã òàíèõ, óõàìñàðëàõ, òîãòîîõ ¿éë àæèëëàãàà ã¿éöýòãýõýä ÷èãëýíý. ¯¿íä: äààëãàâàð, äàñãàë ã¿éöýòãýõ, áîäëîãî áîäîõ, ìýäýýëýë õèéõ, õ¿ñíýãò õèéõ, ãðàôèê çóðàõ ãýõ ìýò àæèë áàãòàíà. 2. ªºð÷ëºí õóâèðãàõ: Ýíý òºâøíèé áèå äààñàí àæëûí çîðèëò áîë îþóòàíä ìýäëýãýý ººð íºõöºëä øèëæ¿¿ëýí õýðýãëýõ àðãà áàðèë, ÷àäâàð îëãîõ ÿâäàë þì. ¯¿íèé òóëä îþóòíààð óíøñàí ç¿éëèéí òºëºâëºãºº çîõèîõîîñ ýõëýýä òîäîðõîé àñóóäëààð ººðèéí ñàíàà áîäëîî íàéðóóëàí áè÷èõ àæëóóäûã õèéëãýæ áîëíî. Òóõàéëáàë: îþóòàí ýññý, ðåôåðàò, èëòãýë áè÷èõ, áîäëîãî çîõèîõ ãýõ ìýò. 3. Á¿òýýë÷: Ýíý òºâøíèé îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí çîðèëò áîë îþóòàíä òîäîðõîé ¿çýãäýë, àñóóäàë, íºõöºë çýðýãò òîäîðõîéëîëò, ä¿ãíýëò ºãºõ, àñóóäëûã øèéäâýðëýõ àðãà çàì, õýðýãëýãäýõ¿¿í çýðãèéã áèå äààí ñîíãîæ àâàõ, øèíý ìýäëýã á¿òýýõ çýðýã àðãà áàðèëûã îëãîõ ÿâäàë þì. ¯¿íèé òóëä îþóòíààð øèéäâýðëýõ àñóóäëûí ìºí ÷àíàðûã îëîõ, ò¿¿íèéã õýðõýí øèéäýõ òàëààð ýðýë õàéãóóë õèéëãýõ, òºñºë áîëîâñðóóëàõ áà ñóäàëãàà õèéëãýõ, ñóäàëãààíû ìàòåðèàëä áîëîâñðóóëàëò õèéëãýõ, òàéëàí áè÷èæ õàìãààëóóëàõ, àíãèéí àæèë áîëîí äèïëîìûí àæèë õèéëãýõ ãýõ ìýò áàéíà. Óëèðëûí ÿâöàä ýäãýýð 3 òºâøíèé àæëóóä õîñîëæ áàéõààð îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã òºëºâëºí õýðýãæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë. Ìºí òýíõìèéí áàãø íàð îþóòíû áèå äààñàí àæëûã õÿíàõ, 252

çºâëºí òóñëàõ çîðèóëàëòààð “Îþóòíû áèå äààñàí àæëûí ãðàôèê” ãàðãàí ìºðäºæ àæèëëàõ íü îþóòíû à÷ààëëûã óëèðëûí ýöýñò õýò èõýñãýõã¿é æèãä áàéëãàõ áîëîìæòîé áîëãîäîã. Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ íü áàãøààñ ººðèéí íºõöºë áîëîìæ, ñóðàëöàã÷äûí ìýðãýæèë, õýðýãöýý, ÷àäâàð çýðãèéã õàðãàëçàí á¿òýýë÷, óÿí õàòàí õàíäàõûã øààðäàíà. Îþóòíû áèå äààëòûí ìàø îëîí òºðë¿¿ä áàéæ áîëíî. Òóõàéëáàë: îþóòàí ìýäýýëýë õàéõ, ýññý áè÷èõ, ñàíàë, çºâëºìæ áîëîâñðóóëàõ, òºñëèéí àæèë ã¿éöýòãýõ, ò¿¿íèé òàéëàíã áè÷èæ õàìãààëàõ, ÿðèëöëàãà, õýëýëö¿¿ëýã õèéõ, ìàðãààíä îðîëöîõ, èëòãýë, ðåôåðàò, àíãèéí àæèë, äèïëîìûí àæèë áè÷èæ õàìãààëàõ ãýõ ìýò áàéíà. Ýäãýýðýýñ áàãø îþóòíóóä ÷óõàì àëü íü òóõàéí íºõöºëä èë¿¿ òîõèðîõûã ººðñäºº ñîíãîí àâ÷ õîñëóóëàí õýðýãëýíý. Îþóòíû áèå äààëòûí àæèë íü á¿òöèéí õóâüä îðøèë, ¿íäñýí õýñýã, ä¿ãíýëò, õàâñðàëò, àøèãëàñàí íîì çîõèîëûí æàãñààëò ãýõ çýðãýýñ á¿ðäýíý.

Îðøèë õýñýãò îþóòàí ýíý àñóóäëûã ñîíãîæ àâñàí ¿íäýñëýë, îíîëûí áîëîí ïðàêòèê à÷ õîëáîãäîë, äýâø¿¿ëæ àæèëëàõ çîðèëò, ñóäàëãààíû àðãà, àðãà÷ëàë, àðãàç¿é çýðãýý òîäîðõîé áè÷íý. ¯íäñýí õýñýãò äýâø¿¿ëæ áóé àñóóäëûí á¿òýö, òºðºë, õýëáýð, ìºí ÷àíàðûã òîäîðõîéëîõ, òóëãóóð óõàãäàõóóíû óòãà ñàíàà, ñóäàëñàí áàéäëûã òîéìëîí ãàðãàõ, ò¿¿íä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, óã àñóóäàë àìüäðàë ïðàêòèêò ÿìàð áàéãààã ñóäàëæ ä¿í øèíæèëãýý õèéñýí áàéõ, îëîëòòîé áîëîí ø¿¿ìæëýëòòýé ç¿éëñ áàéãàà ýñýõ çýðãèéã á¿ðýí òóñãàíà. Ä¿ãíýëò õýñýãò äýâø¿¿ëñýí çîðèëòîî õýðõýí øèéäñýí, ñóäëàí øèéäýõ ÿâöàä øèíýýð îëæ òîãòîîñîí, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé òîäîðõîé ñàíàëóóä çýðãèéã òóñãàíà. 253

Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõèéí òóëä áàãø íàð òóõàéí áèå äààñàí àæèëä òàâèõ øààðäëàãûã óðüä÷èëàí áîëîâñðóóëàõ íü ¿ð ä¿íòýé áîëíî. Òóõàéëáàë: Ýññý áîë òîäîðõîé íýã àñóóäëààð áè÷èã÷ ººðèéíõºº ñàíàà áîäëûã áè÷ãýýð èëýðõèéëýõ áîëîìæ á¿õèé áîãèíî õýìæýýíèé ¿ðãýëæèëñýí ¿ãèéí á¿òýýë þì. Ýññýíä òàâèãäàõ íèéòëýã øààðäëàãà: -

Ýññýíèé ñýäâèéã ñîíãîñîí ¿íäýñëýëèéã ãàðãàõ, Òóëãóóð óõàãäàõóóíû óòãà ñàíààã òîäîðõîé èëýðõèéëñýí áàéõ, Òîäîðõîé ñýäâèéí äàãóó äýâø¿¿ëæ áóé àñóóäëûí òàëààð ººðèéí ñàíàà áîäîë, õàíäëàãàà èëýðõèéëýõ, Áàðèìò, ¿çýãäýëä îëîí òàëûí àíàëèç õèéæ, ò¿¿íèé ó÷èð øàëòãààí, ¿ð äàãàâàð çýðãèéã òîäîðõîé òàéëáàðëàñàí áàéõ, ªºðèéí ä¿ãíýëò õèéñýí áàéõ áà äýâø¿¿ëñýí àñóóäëûí òàëààð òîäîðõîé ñàíàë äýâø¿¿ëñýí áàéõ, Òîãòîîñîí ¿ãèéí òîîíä õ¿ðñýí áàéõ, Ëîãèê äýñ äàðààëàëòàé áè÷ñýí áàéõ, ¯ã ¿ñãèéí áîëîí íàéðóóëãûí àëäààã¿é áàéõ Òîãòîîñîí öàã õóãàöààíä íü ºãñºí áàéõ ãýõ ìýò.

Òîâ÷ëîë áîë óíøèæ ñóäàëñàí ìàòåðèàëûí ãîë ñàíààã òîâ÷ òîäîðõîé áè÷èæ òýìäýãëýñýí áè÷âýð þì. Òîâ÷ëîëä äàðààõ øààðäëàãà òàâèãäàíà. -

254

Óíøèæ ñóäàëæ áóé ìàòåðèàëûí çîõèîã÷èéí íýð, çîõèîëûí íýð, õýâëýñýí ãàçàð, îí çýðãèéã òýìäýãëýõ, Óíøñàí ç¿éëýý ¿ã÷ëýí õóóëàí áè÷èõýýñ çàéëñõèéæ, ãîë ñàíààã àëü áîëîõ ñàéòàð òóíãààí áîäîæ, ººðèéí ¿ãýýð òîâ÷ áè÷èõèéã õè÷ýýõ, Øààðäëàãàòàé ãýñýí ç¿éëèéã ¿ã÷ëýí áè÷âýë õàøèëòàä õèéæ, õóóäñûí äóãààðûí õàìò òýìäýãëýõ, Òîâ÷èëñîí ç¿éëýý ýðãýí õàðæ íÿãòëàí ¿çýõ ãýõ ìýò.

Ìýäýýëýë ãýäýã áîë òîäîðõîé íýã àñóóäëààð ÿíç á¿ðèéí àðãà õýðýãëýí öóãëóóëñàí ìàòåðèàëûí òóõàé íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõîîð òóñãàéëàí áîëîâñðóóëñàí ìàòåðèàë þì. Ìýäýýëýë íü äàðààõ øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéíà. -

Ìýäýýëëèéí ñýäýâòýé õîëáîîòîé íîì, ñýòã¿¿ë áóñàä ýõ ìàòåðèàëûã ñóäàëæ áîëîâñðóóëàëò õèéñýí áàéõ, Àìüäðàëûí òîäîðõîé áºãººä ò¿ãýýìýë øèíæòýé ¿çýãäýë, áàðèìò çýðýãò ä¿í øèíæèëãýý õèéñýí áàéõ, Ìýäýýëëèéí ñýäâýýð ãîë, òóëãóóð ñàíààíóóäûã òîäîðõîé ãàðãàñàí áàéõ, Ìýäýýëëèéã ëîãèê äàðààëàëòàé, ýìõ öýãöòýé áè÷ñýí áàéõ, Ìýäýýëýë õèéõ ñýäâýýð ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñýýñ ÿðèëöëàãà àâ÷ áîëîâñðóóëàëò õèéñýí áàéõ, Ä¿ãíýëò õèéæ òîäîðõîé ñàíàëóóä äýâø¿¿ëñýí áàéõ, Ìýäýýëýë íü 2-3 õóóäàñ áàéõ áà 5-7 ìèíóòàä áàãòààí ÿðèõ áîëîìæòîé áàéõ ãýõ ìýò…

Ñàíàìæ íü òîäîðõîé íýã àñóóäëûã àìæèëòòàé øèéäâýðëýõýä çîðèóëæ òîâ÷ áè÷ñýí áàãàõàí õýìæýýíèé çºâëºìæ áè÷âýð þì. Ñàíàìæèä äàðààõ ¿íäñýí øààðäëàãóóä òàâèãäàíà. -

Ñýäýâòýé õîëáîîòîé ãîë ç¿éë¿¿äèéã òîâ÷, òîäîðõîé, á¿ðýí ã¿éöýò áè÷ñýí áàéõ, Ñàíàìæèéí ºã¿¿ëáýð á¿ðèéã íýã óòãà ñàíààãààð îéëãîãäîõîîð áè÷ñýí áàéõ, Ñàíàìæèä áóé ç¿éëñ ëîãèê äýñ äàðààëàëòàé áàéõ, Íýã õóóäñààñ õýòðýõã¿é áàéõ çýðýã áîëíî.

Ðåôåðàò áîë òîäîðõîé íýã ñýäâýýð îíîëûí áîëîí ïðàêòèê ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã áè÷ãýýð èýëýðõèéëñýí á¿òýýë þì. Ýíý íü äàðààõ øààðäëàãûã ¿íäñýíäýý õàíãàñàí áàéíà. -

Ðåôåðàòûí ñýäâèéã òîâ÷ ¿íäýñëýñýí áàéõ, 255

Ðåôåðàòûí òóëãóóð óõàãäàõóóíû óòãà ñàíààã ãàðãàñàí áàéõ Øèíæèëãýý õèéñýí áàéõ Èøëýë, ç¿¿ëòèéã çºâ õèéñýí áàéõ Ðåôåðàòàä àâ÷ õýëýëöýæ áóé àñóóäàë ñóðãàëòûí ïðàêòèêò ÿìàð áàéãàà òàëààð ñóäàëãàà õèéæ ¿ð ä¿íä áîëîâñðóóëàëò õèéñýí áàéõ Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã ñõåì, äèàãðàìì çýðãýýð ¿ç¿¿ëñýí áàéõ Ðåôåðàòûí ýöýñò ¿íäýñëýë ñàéòàé á¿ðýí ä¿ãíýëò õèéñýí áàéõ Ðåôåðàòûí ñýäýâ áîëîí àãóóëãà õîîðîíäîî òîõèð÷ áàéõ Ðåôåðàòàä àøèãëàñàí íîì ç¿éã çºâ õèéñýí áàéõ Ñóäàëãààíû ìàòåðèàëûã õàâñàðãàñàí áàéõ Ðåôåðàò íü õýìæýýíèé õóâüä 8-12 õóóäàñ áàéõ ãýõ ìýò.

Èëòãýë áîë òîäîðõîé õóãàöààíä õèéñýí ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿íã òîâ÷ áè÷ñýí àìàí ìýäýýëýëä çîðèóëñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õýìæýýíèé á¿òýýë. Èëòãýë íü äàðààõ øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõ: 256

Óã èëòãýëèéã áè÷èõ áîëñîí ¿íäýñëýëèéã ãàðãàñàí áàéõ Èëòãýëèéí òóëãóóð óõàãäàõóóíû óòãà àãóóëãûã òîäîðõîéëñîí áàéõ Èëòãýëä äýâø¿¿ëæ áóé øèíýëýã ñàíààã ¿íäýñëýæ íîòîëñîí áàéõ Òîäîðõîé áàðèìò ñýëòýä ä¿í øèíæèëãýý õèéñýí áàéõ Òîâ÷ ä¿ãíýëò õèéñýí áà ò¿¿íä øèíýýð äýâø¿¿ëæ áóé ñàíààíóóä áàéõ Èëòãýëèéí ñýäýâ, àãóóëãà 2 õîîðîíäîî òîõèð÷ áàéõ Íîòîëãîîíû èøëýë, ç¿¿ëòèéã çºâ, çîõèõ æóðìûí äàãóó õèéñýí áàéõ Èëòãýë íü õýìæýýíèé õóâüä 5-7 õóóäàñ áàéõ Øààðäëàãàòàé ìàòåðèàëûã õàâñàðãàñàí áàéõ Àøèãëàñàí íîì çîõèîëûí æàãñààëòûã õèéñýí áàéõ

Èëòãýõ ÷àäâàðòàé áàéõ çýðýã áàéíà.

Ñóäàëãààíû òàéëàí íü òîäîðõîé àñóóäëààð çîõèõ õóãàöààíä ãàíöààð áîëîí õàìòàð÷ õèéñýí ñóäàëãààíû àæëûí ¿íäýñëýë, ¿ð ä¿í, ä¿ãíýëò çýðãèéã àãóóëñàí á¿òýýë þì. Ýíý íü äàðààõ øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéíà: -

Ñóäàëãààíû ñýäâèéã ¿íäýñëýñýí áàéõ Ñóäàëãààíû àæëûí çîðèëãî, çîðèëò çýðãèéã îíîâ÷òîé òîäîðõîéëñîí áàéõ Ñóäàëãààíû àæëûí ¿å øàò, õýðýãëýñýí àðãà çýðãèéã áè÷ñýí áàéõ Ñóäàëæ áóé àñóóäàë ïðàêòèêò ÿìàð áàéãààã ñóäëàõ: àæèãëàëò, ÿðèëöëàãà, àñóóëãà, òåñò ãýõ ìýò÷èëýí àðãûã õýðýãëýñýí áàéõ Ñóäàëãààíû ìàòåðèàëäàà òîîíû áîëîí ÷àíàðûí áîëîâñðóóëàëò õèéæ òîäîðõîé ä¿ãíýëò¿¿ä õèéñýí áàéõ Îíîëûí ñóäàëãàà áîëîí ïðàêòèê ñóäàëãààíû ìàòåðèàëûã õîîðîíä íü õàðüöóóëæ ä¿ãíýëò õèéñýí áàéõ Òàéëàíãèéí ýöýñò ä¿ãíýëò ñàíàë çýðãèéã äýâø¿¿ëñýí áàéõ ãýõ çýðýã áîëíî.

Àíãèéí àæèë áîë òîäîðõîé íýã þìóó õýä õýäýí õè÷ýýëòýé óÿëäóóëæ õèéñýí ñóäàëãààíû àæëûí àãóóëãà, ¿ð ä¿íãýýð õèéñýí á¿òýýë þì. Ýíý íü äàðààõ øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéíà: -

àíãèéí àæëûí ñýäâèéã ñîíãîñîí ¿íäýñëýëýý áè÷èõ ñýäâèéí îíîëûí áîëîí ïðàêòèê à÷ õîëáîãäëûã ãàðãàñàí áàéõ àíãèéí àæëûí ñýäâýýð ãîë íîì çîõèîëûã óíøèæ, ýäãýýðò ä¿í øèíæèëãýý õèéñýí áàéõ íîì çîõèîëûã ñóäëàõ ÿâöàä þó øèíýýð àâñàí òóõàé äóðäñàí áàéõ àíãèéí àæëûã õèéõ ÿâöàä øèíýýð õèéæ á¿òýýñýí ç¿éë, ñàíàë, ä¿ãíýëòýý òîäîðõîé áè÷èõ 257

ñóäàëãàà õèéõ ÿâöàä óã àñóóäàë ïðàêòèêò ÿìàð áàéãààã ñóäàëãààíû õýä õýäýí àðãààð ñóäàëæ ¿ð ä¿íä áîëîâñðóóëàëò õèéñýí áàéõ óã àñóóäëûí õýðýãæèëòýä ä¿í øèíæèëãýý õèéñýí áàéõ: îëîëòòîé áîëîí äóòàãäàëòàé ç¿éëèéã òîäîðõîé ãàðãàñàí áàéõ èøëýë, ç¿¿ëòèéã çºâ õèéñýí áàéõ ýöýñò íü ä¿ãíýëò, ñàíàëóóäûã îíîâ÷òîé õèéñýí áàéõ õýìæýýíèé õóâüä 15-20 õóóäàñ áàéõ ãýõ ìýò.

Äèïëîìûí àæèë áîë ñóðãàëòûí ýöýñò ìýðãýæëèéí òîäîðõîé àñóóäëûí õ¿ðýýíä õèéñýí ñóäàëãààíû àæëûí àãóóëãà, àðãà ç¿é, ¿ð ä¿íãýýð áè÷ñýí á¿òýýë þì. Ýíý íü äàðààõ øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéíà: -

258

äèïëîìûí àæëûí ñýäâèéã ñîíãîñîí ¿íäýñëýëèéã áàéõ äèïëîìûí àæëûí ñýäâèéí íýí ÷óõëûã ¿íäýñëýñýí áàéõ ñýäâèéí îíîëûí áîëîí ïðàêòèê à÷ õîëáîãäëûã òîäîðõîé ãàðãàñàí áàéõ óã ñýäýâòýé õîëáîîòîé ãîë íîì çîõèîëóóäûã ñóäàëæ ä¿í øèíæèëãýý, õàðüöóóëàëò õèéñýí áàéõ óã àñóóäàë ïðàêòèêò ÿìàð áàéãààã ñóäàëæ áàéäëûã áîäèòîé òîãòîîñîí áàéõ ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãèéí øàëãóóð, ¿ç¿¿ëýëò çýðãèéã ¿íäýñëýëòýé ãàðãàñàí áàéõ îíîëûí ñóäàëãàà áîëîí áîäèò áàéäàë çýðãèéã õàðüöóóëæ ä¿ãíýëò õèéñýí áàéõ ÿìàð àñóóäëûã õýðõýí øèéäñýí òóõàé ººðèéí äýâø¿¿ëñýí øèíý ñàíàà, àðãà çàì ãýõ ç¿éëèéã ¿íäýñëýëòýé, òîäîðõîé áè÷ñýí áàéõ äèïëîìûí àæëûã õèéõ ÿâöàä ÿìàð ç¿é òîãòîë, çàð÷èì, çºð÷èë ãýõ çýðãèéã îëæ èëð¿¿ëñýí òóõàé áè÷ñýí áàéõ (øèíýëýã òàë) ýöýñò íü ¿íäýñëýë ñàéòàé ä¿ãíýëò, ñàíàë çýðãèéã åðºíõèéëºí áè÷ñýí áàéõ

äèïëîìûí àæëûí ñýäýâ áîëîí äèïëîìûí àãóóëãà õîîðîíäîî íèéöýæ áàéõ áè÷ëýãèéí ñî¸ë: ¿ã, ¿ñýã, íàéðóóëãûí àëäààã¿é áàéõ èøëýë, ç¿¿ëòèéã çºâ õèéñýí áàéõ àøèãëàñàí íîì çîõèîëûí æàãñààëòûã ãàðãàñàí áàéõ ñóäàëãàà àâñàí ìàòåðèàëàà õàâñàðãàñàí áàéõ õýìæýýíèé õóâüä: 50-60 õóóäàñ ãýõ ìýò.

Ýäãýýð ç¿éëèéã îþóòàí ñóðàëöàõ õóãàöààíäàà ñèñòåìòýé õèéñíýýð ººðèéí “á¿òýýëèéí ñàí”-òàé áîëîõ áîëîìæòîé áîëíî. Îþóòíû áèå äààæ õèéñýí àæëûã îíîâ÷òîé ¿íýëæ ä¿ãíýõ íü ò¿¿íèéã èäýâõæ¿¿ëýõ ÷óõàë õºø¿¿ðýã þì. ¯íýëãýý áîäèòîé áàéõààñ ãàäíà îþóòàíä ñóðãàìæòàé ººðèéíõºº á¿òýýëèéã ººðºº ¿íýëýí àëäàà, îíîîãîî îëæ, çàñ÷ çàëðóóëàõ óõààíòàé áîëãîõ íü ÷óõàë. Ñóðãàëòûí ºíººãèéí ïðàêòèêò îþóòàí íü áèå äààñàí àæëûã çºâõºí áàãøèä ¿ç¿¿ëæ ä¿í àâàõûí òóëä õèéõ õàíäëàãà àæèãëàãääàã. Ýíý íü ìýðãýæèëòýíáèå õ¿íèé òºëºâøèëä òèéì ÷ òààòàé áóñ ¿ð äàãàâàðòàé áàéíà. Áèå äààëò ã¿éöýòãýõýä îþóòàíä òóëãàð÷ áóé áýðõøýýëèéã òîäîðõîéëîõ çîðèëãîîð àâñàí ñàíàë àñóóëãàä “Îðõîí èõ” ñóðãóóëèéí òºãñºõ àíãèéí ýìýãòýé 38, ýðýãòýé 13 íèéòäýý 51 îþóòàí îðîëöëîî.

259

Ãðàôèê 1 Ȼɢɟ ɞɚɚɥɬ ɝԛɣɰɷɬɝɷɯɷɞ ɨɸɭɬɧɵ ɛɷɥɬɝɷɥ ɸɭɧɚɚɫ ɯɚɦɚɚɪɚɥɬɚɣ ɜɷ? 3.4%

ɨɸɭɬɧɵ ɢɯ ɞɷɷɞ ɫ

96.6%

Ãðàôèê 1-ýýñ õàðàõàä áèå äààëò ã¿éöýòãýõýä îþóòíû áýëòãýë þóíààñ õàìààðàëòàé âý ãýñýí àñóóëòàä 96,6% íü îþóòíû õóâèéí áýëòãýë, 3,4% íü èõ äýýä ñóðãóóëü ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä áèå äààëò ã¿éöýòãýõýä îþóòíû õóâèéí áýëòãýë ÷óõàë áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. Ãðàôèê 2 Ȼɢɟ ɞɚɚɥɬ ɯɢɣɯ ɚɪɝɚ ɡԛɣɝ ɯɷɧɷɷɫ ɚɜɞɚɝ ɜɷ?

6.5%

6.5% 35.4%

ɛɚɝɲ ɫɭɪɝɚɧ ɯԛɦԛԛɠԛԛɥɷɝ ɧɨɦ ,ɫɭɪɚɯ ɛɢɱɢɝ 51.6%

ɢɠɢɥ ɬԧɪɥɢɣɧ ɛɢɟ ɞɚɚɥɬ ɧɚɣɡ ɧԧɯԧɞ ,ɚɧɝɢɣɧɯɧɚɚɫɚ

Ãðàôèê 2-îîñ õàðàõàä áèå äààëò õèéõ àðãà ç¿éã õýíýýñ àâäàã âý ãýñýí àñóóëòàä 51,6% íü íîì ñóðàõ áè÷èã, 6,5 % íü 260

èæèë òºðëèéí áèå äààëò, 6,5% íü íàéç íºõºä àíãèéíõíààñàà, 35.4% íü áàãø ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷ýýñ ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä îþóòíóóä áèå äààëò õèéõ àðãà ç¿éãýý íîì ñóðàõ áè÷ãýýñ àâäàã áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéãàà áà èæèë òºðëèéí áèå äààëò, íàéç íºõºä õàìò îëíîîñîî òºäèéëºí àâ÷ ÷àääàãã¿é áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. Ãðàôèê 3 əɦɚɪ ɬԧɪɥɢɣɧ ɛɢɟ ɞɚɚɥɬɵɝ ɫɚɣɧ ɝԛɣɰɷɬɝɷɞɷɝ ɜɷ? ɦɷɞɷɷɥɷɥ ɯɚɣɯ 6%

ɷɫɫɷ ɛɢɱɢɯ 38%

12%

ɫɚɧɚɥ , ɡԧɜɥԧɦɠ ɛɨɥɨɜɫɪɭɭɥɚɯ

ɬԧɫɥɢɣɧ ɚɠɢɥ ɝԛɣɰɷɬɝɷɯ , ɬɚɣɥɚɧ ɛɢɱɢɯ ɯɷɥɷɥɰԛԛɥɷɝ , ɦɷɬɝɷɥɰɷɷɧ

10% 4%

12%

ɢɥɬɝɷɥ ɪɟɮɟɪɚɬ

Ãðàôèê 3-ààñ õàðàõàä ÿìàð òºðëèéí áèå äààëòûã ñàéí ã¿éöýòãýäýã âý ãýñýí àñóóëòàä 38% íü ìýäýýëýë õàéõ, 12% íü ýññý áè÷èõ, 6% íü ñàíàë çºâëºìæ áîëîâñðóóëàõ, 4% íü òºñëèéí àæèë ã¿éöýòãýõ òàéëàí áè÷èõ, 10% íü õýëýëö¿¿ëýã ìýòãýëöýýí, 4% íü èëòãýë, 12% íü ðåôåðàò, 6% íü àíãèéí àæèë áè÷èæ õàìãààëàõ, 8% íü ÿðèëöëàãà ãýæ õàðèóëñàí áàéíà.¯¿íýñ ¿çýõýä îþóòíóóä ìýäýýëýë õàéõ òºðëèéí áèå äààëòûã èë¿¿ ñàéí ã¿éöýòãýäýã áà òºñëèéí àæèë, òàéëàí áè÷èõ áîëîí èëòãýë õýëáýðèéí áèå äààëòûã ñàéí ã¿éöýòãýæ ÷àääàãã¿é áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà.

261

Ãðàôèê 4 Ȼɢɟ ɞɚɚɥɬɵɧ ɚɠɥɵɧ ɛԛɬɰɷɷɫ ɚɥɢɣɝ ɧɶ ɯɢɣɯɷɞ ɛɷɪɯɲɷɷɥɬɷɣ ɛɚɣɞɚɝ ɜɷ?

8.9%

5.9% 29.4%

ɨɪɲɢɥ 23.5%

ԛɧɞɫɷɧ ɯɷɫɷ ɞԛɝɧɷɥɬ ɧɨɦ ɡԛɣ

32.3%

ɯɚɜɫɪɚɥɬ

Ãðàôèê 4-ººñ õàðàõàä áèå äààëòûí àæëûí á¿òöýýñ àëèéã íü õèéõýä áýðõøýýëòýé áàéäàã âý? ãýñýí àñóóëòàä 29.4% íü îðøèë, 32.3% íü ¿íäñýí õýñýã, 23.5% íü ä¿ãíýëò, 8.9% íîì ç¿é, 5.9% íü õàâñðàëò ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä áèå äààëòûí àæëûã ã¿éöýòãýõýä áýðõøýýëòýé áàéäàã õýñýã íü ¿íäñýí õýñýã áàéäàã áà õàâñðàëòûã áè÷èõýä òèéì ÷ õ¿íäðýëòýé áàéäàãã¿é íü õàðàãäàæ áàéíà. Ãðàôèê 5 Ȼɢɟ ɞɚɚɥɬɚɚɪ ɬɚɧɵ ɱɚɞɜɚɪ ɯɢɱɷɷɥ ɱɚɪɦɚɣɥɬɵɝ ԛɧɷɧ ɡԧɜ ԛɧɷɥɠ ɱɚɞɞɚɝ ɭɭ? 16.7%

6.6%

ɦɚɲ ɫɚɣɧ ԛɧɷɥɞɷɝ 26.7%

50%

ɫɚɣɧ ԛɧɷɥɞɷɝ ɞɭɧɞ ɡɷɪɷɝ ԛɧɷɥɞɷɝ ԛɧɷɥɷɯ ɛɨɥɨɦɠɝԛɣ

Ƚ ɮ

262

Ãðàôèê 5-ààñ õàðàõàä áèå äààëòààð òàíû ÷àäâàð õè÷ýýë ÷àðìàéëòûã ¿íýí çºâ ¿íýëæ ÷àääàã óó? ãýñýí àñóóëòàä 50% íü ñàéí ¿íýëäýã, 26,7% íü äóíä çýðýã, 16,7% íü ¿íýëýõ áîëîìæã¿é, 6,6% íü ìàø ñàéí ¿íýëäýã ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä îþóòíû ÷àäâàðûã áèå äààëòààð íü ñàéí ¿íýëæ ÷àääàã áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. Ãðàôèê 6 Ȼɢɟ ɞɚɚɥɬ ɹɦɚɪ ɚɱ ɯɨɥɛɨɝɞɨɥɬɨɣ ɜɷ?

13.8%

17%

10.7% 13.8%

27.7%

17%

ɥɟɤɰ ɫɟɦɢɧɚɪɚɚɪ ɷɡɷɦɲɫɷɧ ɦɷɞɥɷɝɷɷ ɛɚɬɚɬɝɚɯ ɦɷɞɥɷɝɷɷ ɝԛɧɡɝɢɣɪԛԛɥɷɧ ԧɪɝԧɠԛԛɥɷɯ ɛɢɟ ɞɚɚɧ ɫɷɬɝɷɧ ɛɨɞɨɯ ԧԧɪɢɣɧɯԧԧ ԛɣɥ ɚɠɢɥɥɚɝɚɚɝ ɡɨɯɢɨɧ ɛɚɣɝɭɭɥɚɯ ɛɢɟ ɞɚɚɧ ɨɧɨɜɱɬɨɣ ɲɢɣɞɜɷɪ ɝɚɪɝɚɯ ɛɭɫɚɞɬɚɣ ɯɚɦɬɪɚɯ, ɛɚɝɚɚɪ ɚɠɢɥɥɚɯ

Ãðàôèê 6-ààñ õàðàõàä áèå äààëò ÿìàð à÷ õîëáîãäîëòîé âý? ãýñýí àñóóëòàä 17% íü ëåêö, ñåìèíàðààð ýçýìøñýí ìýäëýãýý áàòàòãàõàä, 27.7% íü ìýäëýãýý ã¿íçãèéð¿¿ëýí ºðãºæ¿¿ëýõ, 17% íü áèå äààí ñýòãýõ, 13.8% íü ººðèéíõºº ¿éë àæèëëàãààã õÿíàõ, 10.7% íü áèå äààí îíîâ÷òîé øèéäâýð ãàðãàõ, 13.8% íü áóñàäòàé õàìòðàõ, áàãààð àæèëëàõ ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä áèå äààëò íü ìýäëýãýý ã¿íçãèéð¿¿ëýí ºðãºæ¿¿ëýõýä à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã íü õàðàãäàæ áàéíà.

263

Ãðàôèê 7 Ȼɢɟ ɞɚɚɥɬ ԧɝԧɯԧɞ ɚɥɢɣɝ ɧɶ ɢɥԛԛ ɚɧɯɚɚɪɚɯ ɜɷ? ԧɝԧɯ, ɚɜɚɯ ɯɭɝɚɰɚɚ ɬɨɞɨɪɯɨɣ ɛɚɣɯ 19%

19.3%

ɡɨɪɢɥɝɨ ɚɱ ɯɨɥɛɨɝɞɥɵɝ ɨɣɥɝɭɭɥɚɯ ɹɚɠ ɯɢɣɯ ɡɚɚɜɚɪ ɡԧɜɥԧɝԧԧ ԧɝԧɯ

16.2%

19.3%

ɚɲɢɝɥɚɯ ɧɨɦ ɯɷɪɷɝɥɷɝɞɷɯԛԛɧɢɣɝ ԧɝԧɯ 8.1%

17.8%

ɬɚɜɢɝɞɚɯ ɲɚɚɪɞɥɚɝɚ ɬɨɞɨɪɯɨɣ ɛɚɣɯ ɛɢɟ ɞɚɚɥɬɵɧ ɹɜɰ, ɝԛɣɰɷɬɝɷɥ ,ɯɹɧɚɯ ɬɚɥɚɚɪ ɦɷɞɷɷɥɷɥ ԧɝԧɯ

Ãðàôèê 7-îîñ õàðàõàä áèå äààëò ºãºõºä àëèéã íü èë¿¿ àíõààðàõ âý? ãýñýí àñóóëòàä 19,3% íü òàâèãäàõ øààðäëàãà òîäîðõîé áàéõ ìºí 19,3% íü ºãºõ àâàõ õóãàöàà òîäîðõîé áàéõ, 19% íü áèå äààëòûí ÿâö, ã¿éöýòãýë, õÿíàõ òàëààð ìýäýýëýë ºãºõ, 17,8% íü ÿàæ õèéõ çààâàð çºâëºãºº ºãºõ, 16,2% íü çîðèëãî à÷ õîëáîãäëûã îéëãóóëàõ, 8,1% íü àøèãëàõ íîì õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã ºãºõ ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä áèå äààëò ºãºõºä àíõààðàõ ç¿éë íü ºãºõ, àâàõ õóãàöàà òîäîðõîé áàéõ áîëîí òàâèãäàõ øààðäëàãà íü ÷óõàë áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. Ãðàôèê 8 Ȼɢɟ ɞɚɚɥɬ ɯɢɣɫɧɷɷɪ ɹɦɚɪ ɱɚɞɜɚɪ ɷɡɷɦɲɢɯ ɜɷ? ɚɠɢɝɥɚɥɬ ɯɢɣɯ,ɚɲɢɝɥɚɯ ɱɚɞɜɚɪ

30.4%

6.6%

ɬɷɦɞɷɝɥɷɥ ɯԧɬɥԧɯ ɱɚɞɜɚɪ

10.8% 6.6% 4.3%

19.5%

15.2% 6.6%

ɹɪɢɥɰɥɚɝɚ ,ɚɫɭɭɥɝɚ ɚɜɚɯ ɱɚɞɜɚɪ ɛԛɬɷɷɥɱ ɚɫɭɭɥɬ ɚɫɭɭɯ ɱɚɞɜɚɪ ɸɦ ԛɡɷɝɞɷɥɞ ɚɧɚɥɢɡ ɯɢɣɯ ɱɚɞɜ ɨɪɱɭɭɥɝɚ ɯɢɣɯ ɱɚɞɜɚɪ ɦɷɞɷɷɥɷɥ ɨɥɨɯ ,ɫɨɪɬɥɨɯ ɱɚɞɜɚɪ ɝɚɧɰɚɚɪ ɛɢɟ ɞɚɚɧ ɚɠɢɥɥɚɯ ɱɚɞɜɚɪ

264

Ãðàôèê 8-ààñ õàðàõàä áèå äààëò õèéñíýýð ÿìàð ÷àäâàð ýçýìøèõ âý ãýñýí àñóóëòàíä 30,4% íü ãàíöààð áèå äààí àæèëëàõ ÷àäâàð, 19,5% íü ìýäýýëýë îëîõ, 15,2% íü þìñ ¿çýãäýëä àíàëèç õèéõ ÷àäâàð, 10,8% íü òýìäýãëýë õºòëºõ ÷àäâàð, 6,6% íü îð÷óóëãà õèéõ ÷àäâàð, 6.6% àæèãëàëò õèéõ, 6,6% àøèãëàõ ÷àäâàð, 4,3% á¿òýýë÷ àñóóëò àñóóõ ÷àäâàð ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä áèå äààëò õèéñíýýð ãàíöààð áèå äààí àæèëëàõ ÷àäâàðòàé áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. Ãðàôèê 9 Ȼɢɟ ɞɚɚɥɬɵɧ ɚɠɢɥ ɹɦɚɪ ɯɷɥɛɷɪɷɷɪ ɛɚɣɜɚɥ ɢɥԛԛ ɛԛɬɷɷɥ ɚɦɶɞɪɚɥ, ɩɪɚɤɬɢɤɬ ɚɲɢɝɥɚɯ ɛɨɥɨɦɠɬɨɣ ɛɨɥɨɧ ɨɸɭɬɧɭɭɞɚɞ ԛɥ ɛɚɣɯ ɜɷ ɬɚɣɥɚɧ ɯɷɥɛ 8.6%

8.6%

13.2%

4.3% 4%

8.6%

ɢɥɬɝɷɥ ɯɷɥɛɷ ɛԛɬɷɷɥɱ ɯɷɥɛ ɚɫɭɭɥɬ ɯɚɪɢɭ

8.3% 13.2%

30.6%

ɫɬɚɧɞɚɪɬɚɞ ɧ ɡԧɜɥԧɦɠ ɛɨɥ ɨɥɧɵ ɫɨɧɢɪɯ

Ãðàôèê 9-ñ õàðàõàä áèå äààëòûí àæèë ÿìàð õýëáýðýýð áàéâàë èë¿¿ á¿òýýë÷ àìüäðàë, ïðàêòèêò àøèãëàõ áîëîìæòîé áîëîí îþóòíóóäàä èë¿¿ ¿ëäýöòýé áàéõ âý ãýñýí àñóóëòàä 30,6% íü àñóóëò õàðèóëòûí õýëáýðýýð, 4% íü á¿òýýë÷ õýëáýðýýð ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. ¯¿íýýñ õàðàõàä áèå äààëòûí àæèë àñóóëò õàðèóëòûí õýëáýðýýð áàéâàë èë¿¿ á¿òýýë÷, àìüäðàë ïðàêòèêò àøèãëàõ áîëîìæòîé áîëîí îþóòíóóäàä èë¿¿ ¿ëäýöòýé áàéõ íü õàðàãäàæ áàéíà.

265

Ãðàôèê 10 Ȼɢɟ ɞɚɚɥɬ ɹɦɚɪ ɚɪɝɚ ɯɷɥɛɷɪɷɷɪ ɛɚɣɜɚɥ ɨɸɭɬɧɵ ɱɚɞɜɚɪɵɝ ԛɧɷɧ ɡԧɜ ԛɧɷɥɷɯ ɛɨɥɨɦɠɬɨɣ ɜɷ ɡԧɜɥԧɦɠ ɛɨɥɨɜɫɪɭɭɥɚɯ 5% 5%

15%

25%

ɯɚɪɢɥɰɚɧ ɹɪɢɚ 20%

ɫɭɞɚɥɝɚɚɧɵ ɯɷɥɛɷɪ ɢɥɬɝɷɥ ɷɫɫɷ ɯɷɥɛɷɪɷɷɪ

15%

ɛԛɬɷɷɥɱ ɯɷɥɛɷɪɷɷɪ ɫɷɬɝɷɯ ɱɚɞɜɚɪɵɝ ɯԧɝɠԛԛɥɷɯ ɧɨɦ ɡɨɯɢɨɥɨɨɪ

Ãðàôèê 10-ñ õàðàõàä áèå äààëò ÿìàð àðãà õýëáýðýýð áàéâàë îþóòíû ÷àäâàðûã ¿íýí çºâ ¿íýëýõ áîëîìæòîé âý? ãýñýí àñóóëòàä çºâëºìæ áîëîâñðóóëàõ 15%, õàðèëöàí ÿðèà 20%, ñóäàëãààíû õýëáýðýýð 15%, èëòãýë, ýññý õýëáýðýýð 15%, Á¿òýýë÷ õýëáýðýýð 25%, ñýòãýõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ 5%, íîì çîõèîë óíøóóëàõ, òýìäýãëýë õºòëºõ 5% ãýæ õàðèóëñàí áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä á¿òýýë÷ õýëáýðýýð áàéâàë îþóòíû ÷àäâàðûã ¿íýí çºâ ¿íýëýõ áîëîìæòîé áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéãàà áà ñýòãýõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ áîëîí íîì çîõèîëîîð ¿íýí çºâ ¿íýëýõ áîëîìæã¿é áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. Ä¿ãíýëò Áèå äààëòûã õèéæ ã¿éöýòãýõýä îþóòàíä òóëãàð÷ áàéãàà áýðõøýýëèéã ñóäàëñàí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä äàðààõü ä¿ãíýëòýä õ¿ðëýý. 1. Áèå äààëòûã õèéæ ã¿éöýòãýõýä øààðäëàãàòàé áýëòãýëèéã îþóòíû íîì ñóðàõ áè÷èã, ìýäýýëèéí ñóâãààð õóâèéí áýëòãýë õàíãàäàã áà áàãø ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷ áèå äààëò àâ÷ ¿íýëäýã ÷ õèéõ àðãà ç¿éí òàë äýýð çºâºëäºãã¿é íü õàðàãäàæ áàéíà. 266

2. Áèå äààëòûí òºðëººñ ìýäýýëýë õàéõ, ýññý áè÷èõ, õýëýëö¿¿ëýã, ìýòãýëöýýí, ðåôåðàò èõýâ÷ëýí õèéëãýäýã áà õ¿¿õäèéí á¿òýýë÷, áèå äààñàí ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ çºâëºìæ áîëîâñðóóëàõ, òºñºë òàéëàí áè÷èõ, èëòãýë, àíãèéí àæèë çýðãèéã áàãà õèéëãýäýã áàéíà. 3. Áèå äààëò õèéæ ã¿éöýòãýõýä îðøèë, ¿íäñýí õýñýã, ä¿ãíýëò õèéõýä áýðõøýýëòýé áàéäàã áà ò¿¿íäýý òîõèðñîí ¿íýëãýýã àâ÷ ÷àääàã áàéíà. 4. Îþóòíóóä áèå äààëòûí à÷ õîëáîãäëûã ýçýìøèñýí ìýäëýãýý áàòàòãàõ, ìýäëýãýý ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõ ãýæ îéëãîäîã áà áèå äààëòûã ºãºõäºº áèå äààëòûã àæëûí ÿâö, ã¿éöýòãýë, õÿíàõ òàëààð äýëãýðýíã¿é ìýäýýëýë ºãºõ, àâàõ õóãàöàà, òàâèãäàõ øààðäëàãà òîäîðõîé áàéõ øààðäëàãàòàé íü õàðàãäàæ áàéíà. 5. Îþóòíóóä áèå äààëò õèéæ ã¿éöýòãýñíýýð ìýäýýëýë îëîõ, ñîðòëîõ ÷àäâàð, ãàíöààð áèå äààí àæèëëàõ ÷àäâàð ýçýìøèäýã áàéíà. 6. Áèå äààëò á¿òýýë÷ õýëáýðýýð áàéæ àñóóëò õàðèóëòûí õýëáýðýýð õàìãààëóóëàõ íü îþóòíû ÷àäâàðûã ¿íýí çºâ ¿íýëýõ áîëîìæ íü á¿ðäýíý. 7. Ýíý á¿ãäýýñ ä¿ãíýõýä áàãø ÷èãë¿¿ëýã÷ áàéæ áèå äààëòûí à÷ õîëáîãäëûã îéëãóóëæ, á¿òýýë÷ õýëáýðèéã ñîíãîí, çààâàð÷èëãàà ºã÷, òàâüãäàõ øààðäëàãûã òîäîðõîé áîëãîí ¿íýëãýýãýýð ñýäýëæ¿¿ëæ ÷àäâàë îþóòíóóäàä áèå äààëò ã¿éöýòãýõýä òóëãàð÷ áàéãàà áýðõøýýëèéã áàðèëãàõ áîëîìæòîé íü õàðàãäàæ áàéíà.

267

Àøèãëàñàí íîì çîõèîë 1. Áýãç Í. Ìîíãîë óëñûí áîëîâñðîë. ÓÁ., 1996. 2. Áýãç Í. Áîëîâñðîëûí îíîë àðãà ç¿éí àñóóäàë. ÓÁ., 1996. 3. Áîð Á, Íÿìàà Á. Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ çàðèì àñóóäàë. ÓÁ., 1996. 4. Á¿æèäìàà Ö. àñóóäàë. ÓÁ.,

Áîëîâñðîëûí

ôèëîñîôèéí

çàðèì

5. Áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëü. ÓÁ., 1998. 6. Áîëîâñðîë ñóäëàë öóâðàë ñýòã¿¿ë 7. Âàí÷èãñ¿ðýí Ä. Õè÷ýýëèéí òåõíîëîãè. ÓÁ., 1991. 8. Âàí÷èãñ¿ðýí Ä., Äîðæ Ö. Ñóðãàëòûí òåõíîëîãè. ÓÁ., 1994. 9. Âàí÷èãñ¿ðýí Ä. Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ òåõíîëîãè. ÓÁ., 1994. 10. Âàí÷èãñ¿ðýí Ä. ØÒÑ-ûí îíîë àðãà ç¿é. 1996. 11. Íýðã¿é Ñ. Ñóðàã÷èéí ìýäëýãèéã øàëãàõ ¿éë àæèëëàãààã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àðãà çàì (ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷)., 1987. ¹3. 12. Ñýòãýë ç¿éí áîëîâñðîë öóâðàë ñýòã¿¿ë.

268

ÕÀÂÑÐÀËÒ ¹1 Òºãñºõ àíãèéí îþóòíààñ àâàõ àñóóëãà Ñóäàëãààíû çîðèëãî: ÎÁÄÀ-ûí ã¿éöýòãýõýä îþóòàíä òîõèîëäîæ áàéãàà áýðõøýýëèéã òîäîðõîéëîõ: Çààâàð÷èëãàà: -

Òà äàðààõ àñóóëòóóäàä èëýí äàëàíã¿é õàðèóëíà óó ?

Òîõèðîõ õàðèóëòûã ºãºõäºº ºìíºõ äóãààðûã äóãóéëíà óó?

Íýð .............................................. Íàñ ............. Õ¿éñ .................

Àíãè .....................................................

1. Áèå äààëò ã¿éöýòãýõýä îþóòàíä áàéõ áýëòãýë þóíààñ õàìààðàëòàé âý? À. Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü Á. Èõ, äýýä ñóðãóóëü Â. Îþóòíû õóâèéí áýëòãýë Ã. Áàãøèéí áýëòãýë 2. Áèå äààëò õèéõ àðãà ç¿éã õýíýýñ àâäàã âý? À. Áàãø, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷ Á. Íîì, ñóðàõ áè÷èã Â. Èæèë òºðëèéí áèå äààëò Ã. Íàéç íºõºä, àíãèéõíààñàà Ä. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äýýñ 3. ßìàð òºðëèéí áèå äààëòèéã ñàéí ã¿éöýòãýäýã âý? (îëîí õàðèóòàé áàéæ áîëíî) À. Ìýäýýëýë õàéõ Á. Ýññý áè÷èõ Â. Ñàíàë çºâëºìæ áîëîâñðóóëàõ Ã. Òºñëèéí àæèë ã¿éöýòãýõ, òàéëàí áè÷èõ Ä. ßðèëöëàãà 269

270

Å. Õýëýëö¿¿ëýã, ìýòãýëöýýí ¨. Èëòãýë Æ. Ðåôåðàò Ç. Àíãèéí àæèë áè÷èæ õàìãààëàõ Áèå äààëòûí àæëûí á¿òöýýñ àëèéã íü õèéõýä áýðõøýýëòýé áàéäàã âý? (îëîí õàðèóòàé áàéæ áîëíî) À. Îðøèë Á. ¯íäñýí õýñýã Â. Ä¿ãíýëò Ã. Íîì ç¿é Ä. Õàâñðàëò Áèå äààëòààð òàíû ÷àäâàð, õè÷ýýë ÷àðìàéëòûã ¿íýí çºâ ¿íýëæ ÷àääàã óó? À. Ìàø ñàéí ¿íýëäýã Á. Ñàéí ¿íýëäýã Â. Äóíä çýðýã ¿íýëäýã Ã. ¯íýëæ ÷àääàãã¿é Ä. ¯íýëýõ áîëîìæã¿é Áèå äààëò ÿìàð à÷ õîëáîãäîëòîé âý? (îëîí õàðèóòàé áàéæ áîëíî) À. Ëåêö, ñåìèíàðààð ýçýìøèñýí ç¿éëýý áàòàòãàõ Á. Ìýäëýãýý ã¿íçãèéð¿¿ëýí ºðãºæ¿¿ëýõ Â. Àâúÿàñ ÷àäâàõàà íýýí õºãæ¿¿ëýõ Ã. Áèå äààí ñýòãýí áîäîõ Ä. ªºðèéíõºº ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõ, òºëºâëºõ, õÿíàí æîëîîäîõ Å. Áèå äààí îíîâ÷òîé øèéäâýð ãàðãàõ, ä¿ãíýëò õèéõ ¨. Áóñàäòàé õàìòðàõ, áàãààð àæèëëàõ, öàã áàðèõ, õàðèóöëàãàòàé áîëíî Áèå äààëò ºãºõºä àëèéã íü èë¿¿ àíõààðàõ âý? (îëîí õàðèóòàé áàéæ áîëíî) À. Õè÷ýýëèéí ýõýíä ºãºõ, àâàõ õóãàöàà òîäîðõîé áàéõ Á. Çîðèëãî, à÷ õîëáîãäëûã íü îéëãóóëàõ Â. ßàæ õèéõ çààâàð çºâëºãºº ºãºõ

Ã. Àøèãëàõ íîì, áóñàä õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã íü ºãºõ Ä. Òàâèãäàõ øààðäëàãà òîäîðõîé áàéõ Å. Áèå äààëòûí àæëûí ÿâö, ã¿éöýòãýë, õÿíàõ òàëààð äýëãýðýíã¿é ìýäýýëýë ºãºõ 8. Áèå äààëòèéã õèéæ ã¿éöýòãýñíýýð ÿìàð ÷àäâàð ýçýìøäýã âý? (îëîí õàðèóòàé áàéæ áîëíî) À. Àæèãëàëò õèéõ, àøèãëàõ ÷àäâàð Á. Òýìäýãëýë õºòëºõ ÷àäâàð Â. ßðèëöëàãà, àñóóëãà àâàõ ÷àäâàð Ã. Á¿òýýë÷ àñóóëò àñóóõ ÷àäâàð Ä. Þìñ ¿çýãäýëä àíàëèç õèéõ ÷àäâàð Å. Îð÷óóëãà õèéõ ÷àäâàð ¨. Ìýäýýëýë îëîõ, ñîðòëîõ ÷àäâàð Æ. Ãàíöààð áèå äààí àæèëëàõ ÷àäâàð 9. Áèå äààëòèéí àæèë ÿìàð õýëáýðýýð áàéâàë èë¿¿ á¿òýýë÷, àìüäðàë ïðàêòèêò àøèãëàõ áîëîìæòîé, îþóòíóóääàà ¿ð ä¿íòýé ¿ëäýöòýé áàéõ âý? .................................................................................................. .................................................................................................. .................................................................................................. .................................................................................................. .................................................................................................. ............................................................................................. 10. Áèå äààëò ÿìàð àðãà õýëáýðýýð áàéâàë îþóòíûã ÷àäâàðûã ¿íýí çºâ ¿íýëýõ áîëîìæòîé âý? .................................................................................................. .................................................................................................. .................................................................................................. .................................................................................................. .................................................................................................. .................................................................................................. ..................................................................................................

271

ÇÀÉÍÛ ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÒÅÕÍÎËÎÃÈ ÀØÈÃËÀÍ ÎÞÓÒÍÛ ÁÈÅ ÄÀÀËÒÛÍ ÀÆËÛÃ ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀÕ ÍÜ Ç.Àãèéìàà ØÓÒÈÑ, ÊòÌÑ Á.Îþóíöýöýã ØÓÒÈÑ, ÊòÌÑ

Õóðààíãóé: Ìýäýýëèéí òåõíîëîãè àñàð õóðäàí õºãæèæ áàéãàà ìîíãîë îðíû íºõöºëä òàñðàëòã¿é áîëîâñðîë îëãîõ îð÷èí ¿åèéí àðãûí íýã íü çàéíû ñóðãàëò þì. Çàéíû ñóðãàëò ãýäýã íü ðîí çàé, öàã õóãàöààíä áàðèãäàõã¿éãýýð ñóðàëöàã÷ ãýð îðîíäîî, àëáàí àæëàà õèéæ áàéãààä ìýäýýëëèéí õýðýãñýë àøèãëàí áèå äààí ìýäëýã áîëîâñðîëîî äýýøë¿¿ëýõ, íýãýíò ýçýìøñýí ìýäëýãèéã äàäëàãà áîëãîõ, øàëãóóëàõ, øàëãàõ çýðýã ïðàêòèê õýðýãëýýíèé ÷óõàë õýëáýð þì. Ò¿ëõ¿¿ð ¿ãñ: çàéíû ñóðãàëò, òàíõèìûí ñóðãàëò, ýëåêòðîí ñóðàõ áè÷èã, âýá-ñàéò, çóðàãòàé ôàéë. ¯íäñýí õýñýã: ªíºº ¿åä ñóðãàëòûí á¿õèé ë øàòàíä îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõàä çàéíû ñóðãàëòûí òåõíîëîãèéã ºðãºíººð àøèãëàõ áîëæýý. Îð÷èí ¿åä ºäðèéí áîëîí îðîéí àíãèéí ñóðãàëòàíä çàéíû ñóðãàëòûí òåõíîëîãèéã èë¿¿ èõ àøèãëàæ áàéãààã òýìäýãëýõ õýðýãòýé þì. ¯¿íýýñ ãàäíà òàíõèìûí ñóðãàëòûí òåõíîëîãèéã çàéíû ñóðãàëòûí òåõíîëîãèîð ñîëèõ ãýñýí îðîëäëîãóóä íü òóõàéí òàíõèìûí ñóðãàëòûã îðëîæ ÷àäàõã¿é ãýäãèéã òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé. Äýëãýöíýýñ óíøèæ áàéãàà ëåêö õ¿ì¿¿ñèéí ñîíèðõëûã òàíõèìä óíøèæ áàéãàà ëåêöèéí õýìæýýíä òàòàæ ÷àääàãã¿é. 272

Èéìýýñ òàíõèìûí ñóðãàëòûí òåõíîëîãèéã îðëîæ ÷àäààä çîãñîõã¿é ñóðãàëòûí ¿ð ºãººæèéã äýýøë¿¿ëýõ ÷àäâàð á¿õèé òèéì çàéíû ñóðãàëòûí òåõíîëîãèéã òóñãàéëàí áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéãàà þì. Æèøýýëáýë: Òîäîðõîé íýã ñýäâèéí áóþó èëòãýëèéí õ¿ðýýíä òóõàéí ñóäàëæ áàéãàà õè÷ýýëä ñîíñîã÷äûí àíõààðëûã òºâëºð¿¿ëýõèéí òóëä òóñãàé êèíî ¿ç¿¿ëýõ íü óã õè÷ýýëèéã ñîíèðõîõ ñîíèðõëûã òºð¿¿ëæ òàíõèìä áàãøòàé õàðèëöàõ õàðèëöààã îðëîæ áàéíà. Ìºí ò¿¿í÷ëýí ¿íäñýí îéëãîëòóóäûã òóñãàñàí èëòãýë¿¿äèéã àãóóëñàí, òóõàéí ñóäàëæ áàéãàà ñýäâèéí äýä ñýäâ¿¿äèéí àãóóëãûã èë¿¿ ã¿íçãèé îéëãîõîä ÷óõàë øààðäëàãàòàé ýõ òåñò, çóðàã, òàéëáàð ñýëòèéã áàãòààñàí ýëåêòðîí ñóðàõ áè÷èã áîëîâñðóóëàí ãàðãàõ íü ç¿éòýé. Çàéíû ñóðãàëò ãýäýã íü ñóðàëöàãñäàä ñóäëàõ ãýæ áóé ìàòåðèàëûí ¿íäñýí àãóóëãûã îëãîõ, ñóðãàëòûí ÿâöàä áàãø ñóðàëöàãñàä õàðèëöàí áèå áèåòýéãýý èíòåðàêòèâ õàðèëöààíä îðîõ, ñóðàëöàãñäàä ñóäàëæ áóé ìàòåðèàëàà áèå äààí ýçýìøèõ áîëîìæ îëãîõ, ìºí ñóðãàëòûí ¿éë ÿâö çýðãèéí íèéëáýð öîãö þì.

Îð÷èí ¿åèéí çàéíû ñóðãàëò ýëåìåíò¿¿ä äýýð òóëãóóðëàíà:

äàðààõ

¿íäñýí

•

Ìýäýýëýë äàìæóóëàõ õýðýãñýë (øóóäàí, òåëåâèç, ðàäèî, ìýäýýëýë õàðèëöààíû ñ¿ëæýý)

•

Ìýäýýëýë ñîëèëöîõ òåõíèê õýðýãñëýýñ õàìààðàëòàé àðãà çàìóóä

Çàéíû ñóðãàëò íü ºäðèéí, ý÷íýý, îðîéí, ò¿ðãýâ÷èëñýí õýëáýðèéí ñóðãàëòóóäûí íýãýí àäèë ñóðãàëòûí áàñ íýã îíöãîé õýëáýð þì. Ñýäýâòýé õîëáîîòîé êèíî, ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä òîä òîìðóóí õèéæ ã¿éöýòãýñýí èëòãýë çýðýãã¿éãýýð ºíºº ¿åä òàíõèìûí ñóðãàëòûã çàéíû ñóðãàëòààð ñîëèõ òóõàé ÿðèõûí ÷ õýðýãã¿é þì. Ãýõäýý ë îþóòíû áèå äààëòûí àæèëä 273

çàéíû ñóðãàëòûí òåõíîëîãèéã àøèãëàõ íü ñóðãàëòûí ¿ð ºãººæèéã ýðñ äýýøë¿¿ëäýã. Ýíý òàëààð òîäîðõîé áàðèìòûã æèøýý áîëãîí ÿðüÿ. 2009 îíä ÎÕÓ-ûí Íèæåãîðîäñê õîòûí Í.À Äîáðîëþáîâûí íýðýìæèò Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü èíòåðíýò ñ¿ëæýýãýý àøèãëàí çàéíû ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ òóðøèëò ÿâóóëñàí áàéíà. Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõûí òóëä òóñ ñóðãóóëèéí Çàéíû ñóðãàëòûí èíñòèòóòýýñ âåá-ñàéò ãàðãàæ ò¿¿í äýýðýý ñóðãàëòûí õºòºëáºð, õè÷ýýë íýã á¿ðýýð ýëåêòðîí ñóðàõ áè÷èã ãàðãàæ òàâüñàí íü îþóòíóóäàä òóõàéí ìýðãýæëèéí õè÷ýýëèéã áèå äààí ñóäëàõ áîëîìæ îëãîñîí áàéíà. Òóðøèëòûí ¿íäñýí ñàíàà íü îþóòíóóäààð áèå äààí ñóäëóóëàõ çîðèëãîîð ñóðãàëò-àðãà ç¿éí ìàòåðèàë áîëîí äààëãàâðóóäûã èíòåðíýò ñàéòàä áàéðëóóëàõàä îðøèæ áàéâ. Ñóäàëñàí õè÷ýýëèéí òîäîðõîé á¿ëýã ñýäâýýð øàëãàëò, ø¿¿ëýã ºãºõ áîëîìæèéã îþóòíóóäàä îëãîñîí àæýý. Òóðøèëò òóí àìæèëòòàé áîëñîí ãýæ õýëæ áîëíî. Òóðøèëòàä îðîëöñîí áàãø îþóòíóóä á¿ãä ë ñýòãýë õàíãàëóóí ¿ëäñýí áàéíà. Åðºíõèéäºº çàéíû ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿í¿¿ä íü îþóòíóóäàä ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã á¿ðýí ýçýìøèõýä òóñ äýìæëýã áîëîõ çîðèëãîòîé þì. Ìºí ò¿¿í÷ëýí óã ñàéòàä îþóòíóóäàä çîðèóëñàí òåñò áàéðëóóëñàí áà ¿¿íèé òóñëàìæòàéãààð îþóòíóóä òóõàéí õè÷ýýëèéã õýðõýí ñóäàëñàí áîëîí ÿìàð ò¿âøèíä áàéãààãàà áèå äààí òîãòîîõ áîëîìæ îëãîíî. Òåñòèéí ä¿íã øàëãàëò ºãñºí îþóòíóóä òºäèéã¿é áàãø ìºí ¿çýæ òàíèëöàõ áîëîìæòîé. Ìºí áàãøèéã ºãñºí äààëãàâðûí áèåëýëòèéã ýëåêòðîí øóóäàíãààð äàìæóóëàí øàëãóóëàõ áîëîìæòîé. Òóõàéí õè÷ýýëèéã îþóòàí ñóäàëæ îéëãîõ ¿ð ä¿í íü ýðñ íýìýãäýíý. Îþóòíóóä õè÷ýýë çààã÷ áàãøòàé òºäèéã¿é óã õè÷ýëèéí òàëààð áóñàä îþóòíóóäòàé îíëàéí öóãëàðàëòûí ¿åýð ñàíàë áîäëîî ñîëèëöîæ áîëíî. Îíëàéí öóãëàðàëò íü òóõàéí ñóäàëæ áóé õè÷ýýëèéí òîäîðõîé àñóóäëóóäûã 274

õýëýëöýõ áîëîöîî îëãîõ, òýäãýýð àñóóäëûã õýðõýí õýëýëöýæ áóéã àæèãëàõ çîðèëãî á¿õèé èíòåðíåò õºòºëáºð þì. Äýýðõ âåá-ñàéòàä ìºí çàéíû ñóðãàëòûí èíñòèòóòûí ñóðãàëòûí àëáàòàé õîëáîãäîæ, ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíû çîõèîí áàéãóóëàëò, õè÷ýýëèéí õóâààðü, òóõàéí õè÷ýýëèéã ñóäàëæ áàéãàà îþóòíóóäûí àíêåò, õè÷ýýëèéí ÷àíàð ¿ð ºãººæèéí òàëààð ñàíàë õ¿ñýëòýý èëýðõèéëýõ õ¿ñýëòýé îþóòíóóäûí òàëààð ìýäýýëýë àâ÷ áîëîõ îíëàéí áóëàíã ìºí áàéðëóóëñàí áàéíà. Çàéíû ñóðãàëòûí åðºíõèé óäèðäëàãà íü òîäîðõîé áàéðëàëä òºâëºðíº. Ýíä îþóòíóóä òåñòèéí øàëãàòûíõàà ä¿íòýé òàíèëöàæ áîëíî. Òóðøèëòûí ¿åýð øàëãàëò àâàõäàà îþóòàíä òóõàéí øàëãàëòûã 2 óäàà áóþó äàâòàí ºãºõ áîëîìæ îëãîñîí áºãººä õàðèí ºìíºõ øàëãàëòàíä òýíöýýã¿é òîõèîëäîëä äàðààãèéí øàëãàëòàíä îðóóëàõã¿é áàéõ æóðìààð çîõèîí áàéãóóëñàí áàéíà. Äàâòàí øàëãàëòàíäàà 10 àñóóëòûí 5-ààñ öººí çºâ õàðèóëò ºãâºë øàëãàëòàíä òýíöýýã¿é ãýæ òîîöíî. (ªºðººð õýëáýë ìóó ä¿í àâñàí ãýñýí ¿ã) Øàëãàëòûí ¿ðãýëæëýõ õóãàöààíä õÿçãààð òàâèàã¿é, ãýâ÷ èéì íºõöºëä õ¿ðòýë çºâ õàðèóëòûí äóíäàæ õýìæýý íü òèéì ÷ ºíäºð áóñ, 70% îð÷èì áàéâ. Ýíý íü îþóòíóóäûã íýëýýä óë ñóóðüòàé áîäîæ ñýòãýõýä õ¿ðãýõ¿éö èë¿¿¿ õ¿íä, òºâºãòýé àñóóëòóóäûã áîëîâñðóóëàõ íü ÷óõàë áîëîõûã õàðóóëñàí þì. Ñóðãàëòûí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõäàà áàãø íàð äóðûí õýëáýðýýð áîëîâñðóóëæ áîëîõ áîëîâ÷ òåñòèéã íàðèéí òîäîðõîé æóðìûí äàãóó áýëòãýõ ¸ñòîé. (Îðîñûí áîëîâñðîëûí àêåäåìèéí “Âåñòíèê” ñýòã¿¿ë ¹1 / 2010.01.31)

Òåñòèéí õýëáýð íü äàðààõ áàéäàëòàé áàéíà: Ôàéë äîòîð ýõëýýä àñóóëò, äàðàà íü õàðèóëòûí 4-í õóâèëáàð áîëîí çºâ õàðèóëòûí äóãààð, öààø íü äàðààãèéí àñóóëò ãýõ ìýòýýð äàðààëëàí ¿ðãýëæëýõ ¸ñòîé. Õýðâýý áîëîâñðóóëñàí àñóóëòàä çóðàã õàâñàðãàõ øààðäëàãàòàé áîë 275

çóðàãòàé ôàéëûí íýðèéã ìºí äýýðõ á¿òöýä îðóóëæ ºãíº. Äýýð äóðüäñàí õºòºëáºð íü çàéíû ñóðãàëòûí òîãòîëöîîíû àíõäàã÷ õóâèëáàð áºãººä çàéíû èíòåðíýò ñóðãàëòûí âåáñàéòààð äàìæèí õýðýãæñýí áèëýý. ªíºº ¿åä äýýðõ ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéí 2 äàõü õóâèëáàðûã áîëîâñðóóëæ áàéíà. Õî¸ð äàõü õóâèëáàðûí îíöëîã íü çàéíû ñóðãàëòûã áèå äààí çîõèîí áàéãóóëàõ áîëîí øàëãàëòûí ¿ð ä¿íã ¿çýæ òàíèëöàõ òîìîîõîí áîëîìæèéã áàãø íàðò îëãîæ áàéãàà ÿâäàë þì. Ìºí ò¿¿í÷ëýí ýíýõ¿¿ øèíý õóâèëáàðò àñóóëòóóäûí àãóóëãûã ºðãºæ¿¿ëñýí áàéíà. Æèøýý íü: ªìíºõ õóâèëáàðò ºãºãäñºí õàðèóëòóóäûí äîòîð öîðûí ãàíö çºâ õàðèóëò ºãºãäñºí áàéñàí áîë ýíýõ¿¿ øèíý õóâèëáàðò íýã àñóóëò õýä õýäýí çºâ õàðèóëòòàé áàéæ áîëíî. ¯¿íýýñ ãàäíà áàãø âåáñàéòàä òàâüñàí àñóóëòóóäàà äàõèí äàõèí ¿çýõ, øààðäëàãàòàé áîë ººð÷ëºëò, çàñâàð îðóóëæ áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí çàéíû ñóðãàëòûí ñèñòåìèéí øèíý õóâèëáàðò áàãø òîäîðõîé íýã îþóòíû øàëãàëòûí ä¿íä øàëãàëò ¿ðãýëæèëñýí õóãàöààã õàðãàëçàí íàðèéâ÷ëñàí ä¿í øèíæèëãýý õèéõ áîëîìæèéã îëãîñîí áàéíà. Åðºíõèéäºº õè÷ýýëèéí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ ãýæ áóé áàãøèä ýíýõ¿¿ õî¸ð äàõü õóâèëáàð èë¿¿ òîõèðîìæòîé þì. Áàãø á¿ð çààäàã õè÷ýýëèéíõýý òóõàé, ñóðãàëò-çààõ àðãà ç¿éí òàëààð ººðèéí õèéæ áàéãàà àæèë áîëîí ýðäýì øèíæèëãýý ñóäàëãààíû àæèë, õýâë¿¿ëæ íèéòë¿¿ëñýí á¿òýýëèéíõýý òóõàé ìýäýýëýë á¿õèé âåá õóóäñóóäòàé áîëîõûã îíöëîí òýìäýãëýõ õýðýãòýé. Ìºí òºãñºõ àíãèéí îþóòíóóäàä çîðèóëñàí áóëàí áàéõ áà òýð íü îþóòíóóäûí òºãñºëòèéí øàëãàëòûã ¿ð ä¿íòýé çîõèîí áàéãóóëàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ ºãíº. Ò¿¿í÷ëýí òºãñºã÷äºä çîðèóëñàí áóëàí íü òºãñºã÷èäòýéãºº õîëáîî òîãòîîõ, òýäýíä òºãñºëòéí äàðààõü øàòíû ñóðãàëòàä áèå äààí ñóðàëöàõ áîëîëöîî îëãîæ áàéãàà þì. 276

Áèå äààëòûí àæëûã çàéíû ñóðãàëò àøèãëàí çîõèîí áàéãóóëàõàä îþóòàí ñóðãàëòûí ÿâöàä ñóðãóóëèàñ òîãòîîæ ºãñºí õýëáýðèéí äàãóó õè÷ýýë¿¿äèéã áèå äààí ñóäëàõ äàäëàãà òóðøëàãà îëæ àâíà. Îþóòàí çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ìýðãýæëèéí ÷èã áàðèìæàà îëæ àâñíààð öààøèä ìýäëýã áîëîâñðîëîî äýýøë¿¿ëýõ, ººð áóñàä ìýðãýæëèéí õè÷ýýëèéã áèå äààí ñóäëàõ çàìààð ººðèéí ìýðãýæëèéí ¿éë àæèëëàãààãàà ºðãºæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëíî. Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã çàéíû ñóðãàëò àøèãëàí çîõèîí áàéãóóëñíààð ººð ººð ò¿âøíèé ººð ººð ìýäëýã ÷àäâàðòàé îþóòíóóä ìýðãýæëèéí ÷èã áàðèìæààã èæèë ò¿âøèíä îëæ àâàõ áîëîìæòîé, ó÷èð íü ìýäýýëëèéí ñàíã òîãòìîë øèíý÷ëýí ñýëáýæ áàéäàã òóë îþóòàí ººðèéí ñîíèðõñîí áóþó ººðò íü õýðýãöýýòýé áàéãàà ñýäâýýð áàéíãà øèíý ìýäýýëýë àâàõ áîëîìæòîé. Çàéíû ñóðãàëòàä õàìðàãäñàí îþóòàí áóñàä õè÷ýýë¿¿ä ð¿¿ ìºí îðæ ¿çýæ áîëîõ áºãººä òýäãýýð õè÷ýýë¿¿äýýð ñóäàëæ áàéãàà íýìýëò ìàòåðèàëóóäûã ÷ õýðýãòýé öàãòàà ¿çýõ áîëîìæòîé. Èíãýõäýý òóõàéí ìàòåðèàëûã ñóäëàõ öàã áîëîí ¿ðãýëæëýõ õóãàöààã îþóòàí ººðºº ñîíãîíî. Äýýä áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîã 2 ¿å øàòòàé áîëãîñîíòîé õîëáîãäóóëàí çàéíû ñóðãàëòûí òåõíîëîãè óëàì èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ áàéãàà þì. Ó÷èð íü çàéíû ñóðãàëòààð 4 æèëèéí ñóðãàëòûí õóãàöààíä äýýä áîëîâñðîë ýçýìøèí òºãñ÷ áàéãàà òºãñºã÷äèéí ¿íäñýí õýñýã áóþó äèéëýíõ îëîíõèéã òºãñãºõ ¸ñòîé. Ìýäýýëýë õàðèëöààíû òåõíîëîãè àøèãëàí îþóòíóóäàä ìýäëýã îëãîõ ¿éë ÿâö åðäèéí ñóðãàëòûí òåõíîëîãè àøèãëàñíààñ 40-60%-èàð èë¿¿ õóðäàöòàé ÿâàãääàã áàéíà. (6, õ.4, 7. õ.89) Îðîéí áîëîí ý÷íýý àíãèéí îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ äýýð äóðüäñàí çàéíû ñóðãàëòûí òåõíîëîãè íü çàéíû ñóðãàëòûí òåõíîëîãèä òàâèãäàõ ¿íäñýí øààðäàëàãàä 277

íèéöýæ áàéãàà þì (7, õ.90). Çàéíû ñóðãàëòûí òåõíîëîãè íü ñóðàëöàãñäûí áèå äààëòûí àæëûí ¿¿ðýã ðîëü áîëîí ¿ð ºãººæèéã íýìýãä¿¿ëíý. Çàéíû ñóðãàëò íü ñóðãàëò-çààõ àðãà ç¿éí òîäîðõîé øàòàíä, òîäîðõîé öàã ìº÷èä îðîéí áîëîí ý÷íýý àíãèéí îþóòíóóäûí òàíõèìûí ñóðãàëòûí òåõíîëîãèéã ººð÷ëºõºä õ¿ðãýæ áîëçîøã¿é. Ëåêöèéí õè÷ýýë¿¿ä ààæèìäàà çàéíààñ ÿâóóëäàã ñåìèíàðûí áîëîí äàäëàãûí õè÷ýýë¿¿äýýð ñîëèãäîæ áîëîõ áºãººä ñóðãàëòûí ¿éë ÿâöàä áàãøèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã ººð÷ëºãäºõ ìàãàäëàëòàé. Áàãø àÿíäàà òàíõèìä õè÷ýýë çààäàã ëåêòîðîîñ çàéíû ñóðãàëòàíä çîðèóëñàí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàã÷, çºâëºã÷ áîëîí õóâèð÷ áîëîõ þì. Òàíõèìèéí õè÷ýýë¿¿äýýñ èë¿¿ ãàðñàí öàãóóäûã çàéíû ñóðãàëòààð çîõèîí áàéãóóëàõ áîëîìæã¿é áóþó õ¿íäðýëòýé òèéì õè÷ýýë¿¿äýä çîðèóëàí õóâààðèëæ áîëíî. Æèøýý íü: Ãàäààä õýëíèé ñóðãàëò. Õýëíèé ÷èãëýëèéí èõ äýýä ñóðãóóëèóäàä îðîéí áîëîí ý÷íýý àíãèéí îþóòíóóäûí õóâüä ãàäààä õýëíèé õè÷ýýëèéã òàíõèìä îðóóëàõ íü ìàø ÷óõàë áàéäàã.

Çàéíû ñóðãàëòûí òåõíîëîãèéã àøèãëàñíààð:

278

•

Ñóðãàëòûí çàðäëûã áàãàñãàõ (õè÷ýýëèéí áàéðíû ò¿ðýýñ, îþóòíû òºäèéã¿é áàãøèéí õè÷ýýë ñóðãóóëüäàà ÿâàõ óíààíû çàðäàë ãýõ ìýò)

•

Îëîí òîîíû õ¿ì¿¿ñèéã õàìàðñàí ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ

•

Áàãòààìæ ñàéòàé ýëåêòðîí íîìûí ñàí ãýõ ìýòèéí îð÷èí ¿åèéí õýðýãñë¿¿äèéã àøèãëàñíààð ñóðãàëòûí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ

•

Ñóðãàëòûí íýãäñýí îð÷èíã áèé áîëãîõ (ÿëàíãóÿà õàìòàðñàí ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõàä íýí à÷ õîëáîãäîëòîé)

Íîì ç¿é 1. Âîðîíêîâ Þ.Â. Çàéíû ñóðãàëòûí òåõíîëîãè àøèãëàõ õýòèéí òºëºâò ä¿í øèíæèëãýý õèéõ íü. “Âåñòíèê” Îðîñûí Áîëîâñðîëûí Àêàäåìè. 2009. ¹2. c.86-89. 2. Âîðîíêîâ Þ.Â. Âåá õóóäàñ àøèãëàí çàéíû ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ íü “Îð÷èí ¿åèéí äýâøèëòýò òåõíîëîãè”, 2009. ¹10. c.139-144. 3. Äìèòðèåâà Ë. Ã. Èõ äýýä ñóðãóóëëèéí îþóòíûã õàðèëöàí ÿðèàíä ñóðãàõ íü. “Âåñòíèê” Îðîñûí Áîëîâñðîëûí Àêàäåìè. 2009. ¹2. c.109-111. 4. Êðóê Á.È. Èíòåðíåò òåõíîëîãè äýýð ñóóðèëñàí çàéíû ñóðãàëòûí òîãòîëöîîíä ñóðãàëòûí òàëààðõè ìýäýýëëèéã áèé áîëãîí àøèãëàõ íü / Á.È.Êðóê, Å.Â.Êîëìîãîðîâà, À.Ã.Øàáàíîâ // Áîëîâñðîëûí øèíý÷ëýë. 2007. ¹1. c. 83-94. 5. Êóêëåâ Â.À. “Õºäºëãººíò ñóðãàëò-ñóðãàëòûí øèíý õýëáýð”. “Áîëîâñðîëûí øèíý÷ëýë”, 2007. ¹6. ñ.52-59. 6. Ìîèñååâà Â.Á. Äýýä áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîíä ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéí ¿¿ðýã. Ïåíçà, 2002. 7. Øèòîâ Ñ.Á. Çàéíû ñóðãàëòûí ¿ð ä¿íä õóâü õ¿íèéã íèéãýìø¿¿ëýõ¿é. “Âåñòíèê” Îðîñûí Áîëîâñðîëûí Àêàäåìè. 2009. ¹2. ñ. 89-93.

279

ÎÞÓÒÍÛ ÄÀÄËÀÃÛÍ ÀÆËÛÍ ªÍªªÃÈÉÍ ÁÀÉÄÀË, Ò¯¯ÍÈÉ ¯Ð Ä¯ÍÃ ÄÝÝØË¯¯ËÝÕ ÀÑÓÓÄÀË: ÑÝÇÄÑ-ÈÉÍ ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒÈÉÍ ÁÀÊÀËÀÂÐÛÍ ÕªÒªËÁªÐÈÉÍ ÊÅÉÑ ÑÓÐÃÀËÒ ÄÀÄËÀÃÀ ÀÆËÛÍ ÆÈØÝÝÍ ÄÝÝÐ Ã.Ñàéíáèëýã ÑÝÇÄÑ Sainbileg.g@ife.edu.mn

Õóðààíãóé: Äýýä áîëîâñðîëûí ÷àíàð àñóóäàëòàé áàéãàà ãýäãèéã àæèë îëãîã÷ íàð àæèë ãîðèëîã÷ íàðûí ìýäëýã ÷àäâàðûã ºíãºöõºí, ñóë ãýæ ä¿ãíýæ áàéãààãààñ õàðæ áîëîõ þì. Òèéìýýñ áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãûí ñóðãàëòûí ÷àíàð, òýð äóíäàà ïðàêòèê ìýäëýã ÷àäâàð îëãîõ äàäëàãûí àæëûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõàä îëîí óëñàä ò¿ãýýìýë àøèãëàäàã áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãûí ñóðãàëòûí ÷àíàðûã ¿íýëäýã Ì.Áîëäðèæèéí áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãûí 7 øàëãóóðûã ÑÝÇÄÑ-èéí Áèçíåñèéí Ìåíåæìåíòèéí òýíõèìèéí “Êåéñ ñóðãàëò” äàäëàãà àæëûí æèøýýí äýýð òàéëáàðëàñàí. Ýäãýýð 7 øàëãóóðò çààñíààð áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãà îþóòíû ñóðãàëòûí ¿ð ä¿íã áàéíãà õýìæèæ, çàäëàí øèíæèëñíýýð öààøäûí çîðèëãî çîðèëòîî îþóòàí òºâòýé áîëãîõîîð òºëºâëºõ, èéì ¿éë àæèëëàãààã äýìæñýí óäèðäëàãûí ìàíëàéëàë áàéñíààð áàãø àæèë÷äûí ìýäëýã ÷àäâàð, îðîëöîî íýìýãäýæ, óëìààð îþóòàí áîëîí îðîëöîã÷ òàëóóäûí ñýòãýë õàíàìæ ñàéæèðíà. Áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãà ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíäàà ýíý øààðäëàãóóäûã áàðèìòàëñíààð ñóðãàëòûí ÷àíàð òàñðàëòã¿é, áàéíãà íýìýãäýíý ãýæ ¿çäýã áàéíà. Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Ì.Áîëäðèæèéí áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãûí 7 øàëãóóð, äàäëàãà àæèë, êåéñ ñóðãàëò, ñóðãàëòûí ÷àíàð 280

Îðøèë Ñ¿¿ëèéí ¿åèéí àæèë îëãîã÷ íàð àæèëä îðîõîîð èðæ áàéãàà çàëóó÷óóäûí õóâüä èõ äýýä ñóðãóóëü òºãñºæ àâñàí ìýäëýã áîëîâñðîëûí ò¿âøèí íü íýëýýí õýäýí æèëèéí ºìíºõ ¿åèéíõíýýñ èë¿¿ ºíãºö, õèéñâýð áîëæ, ñèñòåìòýé ã¿íçãèé ìýäëýãèéí òàë äýýð èëò äîîøèëñîí áàéíà [1] ãýæ ä¿ãíýæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë àæèë îëãîã÷èéí ¿çýæ áàéãààãààð ìýäëýãòýé, ÷àäâàðòàé, õàìãèéí ãîë íü çºâ òºëºâøñºí, þìûã ñóðàõ, õèéõ äàäàë çóðøëûã ººðòºº òºëºâø¿¿ëæ ÷àäààã¿é òºãñºã÷èä èõ áîëîîä áàéãàà áà ñàéí õ¿íèé íººö îëíî ãýäýã òýäíèé òîëãîéíû ºâ÷èí áîëîîä áàéíà. Òèéìýýñ íýã òàëäàà îþóòíóóä, íºãºº òàëäàà àæèë îëãîã÷ íàðûí õýðýãöýý øààðäëàãàä íèéöñýí ÷àíàðòàé ìýðãýæèëòí¿¿äèéã õýðõýí áýëäýõ âý? ¯¿íèéã øèéäâýðëýõ àðãà çàìûã áèäíèé ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä òàñðàëòã¿é ñóäàëñààð èðñýí áàéíà. Òóõàéëáàë: Â.À.Ñóõîìëèíñêèé õýëýõäýý “Îéëãîõ ãýäýã áîë ìýäýõ ãýñýí ¿ã áèø áºãººä îéëãîëò ãýäýã íü ìýäëýã áèø áèëýý. Ãýâ÷ áàò ìýäëýãòýé áîëîõûí òóëä óõàìñàðëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé. Óõàìñàðëàõ ãýäýã íü òóõàéí ìàòåðèàëûã çºâ îéëãîæ ò¿¿íèéãýý ººðºº øàëãàæ óëìààð ýçýìøñýí ìýäëýãýý ïðàêòèêò õýðýãëýäýã áàéíà ãýñýí ¿ã. Õè÷ýýëýýð ñóäëàõ öýâýð îíîëûí ìàòåðèàë ãýæ åð áàéäàãã¿é áîëîõîîð ò¿¿íèéã óëàì ñàéí ýçýìø¿¿ëýõ äàäëàãà àæèë õèéëãýõ áîëîìæ ÿìàãò áàéäàã þì” [2] ãýñýí áàéäàã. Èèìä, èõ äýýä ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëîõ äàäëàãà àæèë íü îþóòíû ñóäàëñàí ç¿éëèéí ìºí ÷àíàð, àìüäðàë äýýð õýðõýí àøèãëàãäàõ òàëààð öýãöòýé ÷àäâàðûã îëãîæ áîëîõ, ïðàêòèê à÷ õîëáîãäîëòîé ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíû íýã õýëáýð ó÷ðààñ ýíýõ¿¿ èëòãýëýýðýý ÑÝÇÄÑóðãóóëèéí Áèçíåñèéí Ìåíåæìåíòèéí áàêàëàâðûí õºòºëáºðèéí “Êåéñ ñóðãàëò” äàäëàãà àæëûí æèøýýí äýýð ñóðãàëòûí ÷àíàðàà ñàéæðóóëàõûí òóëä õýðõýí àíõààð÷ àæèëëàæ áàéãààã òàíèëöóóëàõ, òà á¿õíèé ñàíàà áîäëûã 281

ñîíñîæ, òóðøëàãà ñóäëàõ çîðèëãîîð áýëòãýëýý. 1. Màëêîëì Áîëäðèæèéí áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãûí øààðäëàãóóä Áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõàä Áîëäðèæèéí øààðäëàãóóäûã ò¿ãýýìýë àøèãëàäàã áîëæýý. Ýäãýýð øàëãóóðóóä íü áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóä ººðñäèéí ¿éë àæèëëàãààíû ÷àíàðò ¿íýëýëò, ä¿ãíýëò ºãºõ, öààøäûí çîðèëãî çîðèëòûã òîäîðõîéëîõîä [3] òóñàëäàã ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé øàëãóóðóóä ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéíà. Ýíý øààðäëàãóóä íü Ì.Áîëäðèæèéí ¯íäýñíèé ×àíàðûí Øàãíàëûí øààðäëàãóóäûã ¿íäýñëýãäýí 1995 îíîîñ àíõ òóðøèãäàæ ýõýëñýí áàéíà [4]. Ýäãýýð øàëãóóðóóäûí çîðèëãî íü áèçíåñèéí áàéãóóëëàãàä îëãîäîã øàãíàëûí çîðèëãîòîé òºñòýé áóþó õàìãèéí ñàéí ìýäëýã ÷àäâàðûã îþóòíóóäàä îëãîõ, ñóðãóóëèéã ¿ð àøèãòàé àæèëëàõ, íººö áîëîí õ¿÷èí ÷àäëàà á¿ðýí ä¿¿ðýí àøèãëàõ ÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëýõ þì. ¯¿íèé òóëä Áîëäðèæèéí äàðààõ 7 øàëãóóðûã õàíãàñàí ãýäãèéã íèéò 1000 îíîîãîîð ¿íýëäýã áàéíà. 1. Ìàíëàéëàë (90 îíîî). Ýíý àíãèëàë íü äýýä óäèðäëàãûí õóâèéí ìàíëàéëàë, îþóòàí òºâòýé áîëãîõîä îðîëöñîí áàéäàë, òîäîðõîé çîðèëãî, ºíäºð õ¿ëýýëò, áîëîí áàéíãûí ºñºëò õºãæëèéã äýìæäýã óäèðäëàãûí ìàíëàéëëûã áàéãàà ýñýõ òàëààð ìàãàäëàäàã. Ìºí ýäãýýð çîðèëãî çîðèëòóóäûã ñóðãóóëèéí óäèðäëàãûí ñèñòåìä õ¿ëýýëòòýé õýðõýí õîëáîæ áàéãààã ìàãàäëàíà. 2. Ìýäýýëýë áà øèíæèëãýý (75 îíîî). Ýíý àíãèëàë íü ºãºãäºëèéí õýðýãëýýíèé ¿ð àøèãò áàéäàë áîëîí óäèðäëàãà, ìýäýýëëèéã áàéãóóëëàãûí òàñðàëòã¿é õºãæèëòýé õîëáîîòîé ýðõýì çîðèëãîä äýìæëýã ¿ç¿¿ëäýã ýñýõèéã ìàãàäëàí ¿çíý. 282

3. Ñòðàòåãèéí áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºëò (75 îíîî). Ýíý àíãèëàë íü ñóðãóóëü ñòðàòåãèéí ÷èãëýë¿¿äèéã õýðõýí òîäîðõîéëäîã, ýäãýýð íü õýðõýí òîäîðõîéëîãääîãèéã ñóäàëíà. Ìºí òºëºâëºãººíèé øààðäëàãóóä íü ¿ð àøèãòàé ã¿éöýòãýëèéí óäèðäëàãûí ñèñòåìòýé õýðõýí õîëáîãääîã áîëîõûã ìàãàäëàíà. Ýíý íü îþóòíû ã¿éöýòãýëä ñóóðèëñàí áàéíà. 4. Õ¿íèé íººöèéí õºãæèë áà óäèðäëàãà (150 îíîî). Ýíý àíãèëàë íü ñóðãóóëèéí çîðèëãîä õ¿ðýõèéí òóëä áàãø àæèë÷äûí õºãæëèéã õýðõýí õàíãàäàã áîëîõûã ìàãàäëàíà. Ìºí ñóðãóóëèéí ¿éë àæèëëàãàà íü áàéíãûí ñàéæðóóëàëò, îðîëöîî áîëîí õóâü õ¿íèé áîëîí áàéãóóëëàãûí õºãæëèéã õàíãàõàä òîõèðñîí ýñýõèéã ñóäàëíà. 5. Áîëîâñðîëûí áîëîí áèçíåñ ïðîöåññûí óäèðäëàãà (150 îíîî). Ýíý àíãèëàëä ïðîöåññûí óäèðäëàãûí ò¿ëõ¿¿ð ¿çýë áàðèìòëàëûã ñóäàëíà. ¯¿íä ñóðãàëò òºâòýé áîëîâñðîëûí äèçàéí, ìýäëýãèéã ò¿ãýýëò, ñóðãóóëèéí ¿éë÷èëãýýí¿¿ä áîëîí áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíóóä áàãòàíà. Ìºí íü ò¿ëõ¿¿ð ïðîöåññ õýðõýí çàãâàð÷ëàãääàã, ¿ð àøèãòàé çîõèîí áàéãóóëàãääàã, ºíäºð ã¿éöýòãýëä õ¿ðýõèéí òóëä õýðõýí ñàéæðóóëäàã òàëààð ìàãàäëàíà. 6. Ñóðãóóëèéí ã¿éöýòãýëèéí ¿ð ä¿í (230 îíîî). Ýíý àíãèëàëä îþóòíû ã¿éöýòãýë áîëîí ºñºëò, ñóðãóóëèéí áîëîâñðîëûí íºõöºë áàéäàë, ñóðãóóëèéí ¿éë÷èëãýýíèé ºñºëò, ñóðãóóëèéí áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààíû ã¿éöýòãýëèéí ºñºëòèéã ñóäëàíà. Ìºí õàðüöóóëàãäàõóéö ñóðãóóëèóä áîëîí òîõèðîìæòîé ñîíãîãäñîí áàéãóóëëàãóóäòàé õàðüöóóëàí ã¿éöýòãýëèéí ò¿âøèíã ìàãàäëàíà.

283

7. Îþóòàí òºâ áîëîí îþóòàí, îðîëöîã÷ òàëóóäûí ñýòãýë õàíàìæ (230 îíîî). Ýíý àíãèëàë íü ñóðãóóëü îþóòàí áîëîí îðîëöîã÷ òàëóóäûã ñýòãýë õýðýãöýý, õ¿ëýýëòèéã õýðõýí õàíãàäàã áîëîõûã ìàãàäëàíà. Ìºí ñóðãóóëèóä áîëîí ýñâýë òîõèðîìæòîé ñîíãîãäñîí áàéãóóëëàãóóäòàé õàðüöóóëàí îþóòàí áîëîí îðîëöîã÷ òàëóóäûã ñýòãýë õàíàìæèéí ò¿ëõ¿¿ð õýìæ¿¿ðèéí ò¿âøèí áîëîí ÷èã õàíäëàãûã ñóäàëíà. Äýýðõ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ õàðàõàä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãà ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íã¿¿äèéã áàéíãà õýìæèæ, çàäëàí øèíæèëñíýýð (6-ð øàëãóóð) îäîîãèéí íºõöºë áàéäëûã ä¿ãíýæ öààøäûí çîðèëãî çîðèëòóóäûã òîäîðõîéëñíîîð (2-ð øàëãóóð) òàñðàëòã¿é õºãæäºã óäèðäëàãûí ñèñòåì á¿ðäýõ (3-ð øàëãóóð) áà ¿¿íèéã äýìæäýã óäèðäëàãûí ìàíëàéëàë ÷óõàë áàéíà. Îþóòàí òºâòýé áîëîõ, áàéíãûí ºñºëò õºãæëèéã äýìæäýã óäèðäëàãûí ìàíëàéëàë (1-ð øàëãóóð) õýðýãæñýíýýð áàãø àæèë÷äûã õºãæ¿¿ëýõ, òýäíèé îðîëöîîã ñàéæðóóëàõ (4-ð øàëãóóð) áîëîìæòîé áîëîõ áà ýíý á¿õíèé ä¿íä ñóðãàëòûí ÷àíàð ñàéæèð÷ (5-ð øàëãóóð), îþóòàí áîëîí áóñàä îðîëöîã÷ òàëóóäûí ñýòãýë õàíàìæ (7-ð øàëãóóð) íýìýãäýõ áîäèò áîëîìæòîé áèé áîëæ áàéãàà þì. Ýäãýýð 7 øààðäëàãóóäààñ ÑÝÇÄÑ-èéí Áèçíåñèéí Ìåíåæìåíòèéí Òýíõèìèéí “Êåéñ ñóðãàëò” äàäëàãà àæëûí õóâüä ¿ð ä¿íãèéí øèíæèëãýý áóþó 6-ð øàëãóóð, ìýäýýëëèéã áàéãóóëëàãûí òàñðàëòã¿é õºãæèëòýé õîëáîîòîé çîðèëãî çîðèëò òîäîðõîéëîõîä àøèãëàõ áóþó 2-ð øàëãóóðóóäòàé øóóä õîëáîãäîæ áàéãàà þì. 2. ÑÝÇÄÑ-èéí îþóòíû äàäëàãà àæëûí ºíººãèéí áàéäàë ÑÝÇÄÑ-èéí Áèçíåñèéí Ìåíåæìåíòèéí Áàêàëàâðûí õºòºëáºðèéí õóâüä îþóòíû òàíõèìèéí ñóðãàëòààð ýçýìøñýí 284

îíîëûí ìýäëýã ÷àäâàðàà áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîí áàòàòãàí ã¿íçãèéð¿¿ëæ, ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààíä àæèãëàëò, ñóäàëãàà, áîëîâñðóóëàëò õèéõ ÷àäâàð ýçýìøèõ, òóõàéí ñàëáàðò òàâèãäàæ áóé çîðèëò, òóëãàìäàæ áóé àñóóäëûí òàëààð òîäîðõîé ìýäýýëýë îëæ àâàõ [5] çîðèëãîîð òàíèëöàõ äàäëàãà, ¿éëäâýðëýëèéí äàäëàãà, êåéñ ñóðãàëò ãýñýí 3 òºðëèéí äàäëàãà àæèë õèéëãýæ áàéíà. Òàíèëöàõ äàäëàãà íü îþóòíóóäûã áàéãóóëëàãûí ¿íäñýí ¿éë àæèëëàãàà, ãàäààä äîòîîä îð÷èí, á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòòàé òàíèëöàæ, áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààðõ áîäèò òºñººëºëòýé áîëîõ áîëîí áàéãóóëëàãûí îð÷èíä óäèðäëàãûí øèéäâýð ãàðãàëòàíä íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éë¿¿äòýé òàíèëöàæ ìåíåæìåíòèéí áîëîí ìàðêåòèíãèéí ìýäëýãèéí ïðàêòèê à÷ õîëáîãäëûã òàíèí ìýäýõ çîðèëãîòîéãîîð áèçíåñèéí áàéãóóëëàãàä 30 õîíîãèéí õóãàöààíä õèéæ ã¿éöýòãýäýã. ¯éëäâýðëýëèéí äàäëàãûí çîðèëãî íü îþóòíóóäûã áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûí îð÷èíä óäèðäëàãûí øèéäâýð ãàðãàëòóóäòàé òàíèëöàæ õ¿íèé íººö, ¿íäñýí ¿éë àæèëëàãàà áîëîí ìàðêåòèíãèéí óäèðäëàãûí ìýäëýãèéã ïðàêòèêò õýðýãæ¿¿ëýõ ÷àäâàð îëãîõîä ÷èãëýãäñýí áà áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûí õ¿íèé íººö, ìàðêåòèíã, ¿íäñýí ¿éë àæèëëàãààíä àëáàíä êàëåíäàðûí 7 äîëîî õîíîãèéí õóãàöààíä õèéæ ã¿éöýòãýíý. Äýýðõ 2 òºðëèéí äàäëàãààñ ãàäíà 2008 îíîîñ õîéø Áèçíåñèéí ìåíåæìåíòèéí áàêàëàâðûí õºòºëáºð “Êåéñ ñóðãàëò” äàäëàãà àæëûã çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà. Ýíý äàäëàãà íü îþóòíóóä áàãààðàà àæèëëàí, ñîíãîñîí áàéãóóëëàãûí òóëãàìäàæ áóé àñóóäëûã øèéäâýðëýõ ñóäàëãàà õèéæ, øèéäâýð ãàðãàäàã äàäëàãûí õýëáýð þì. ÑÝÇÄÑóðãóóëü áàêàëàâðûí õºòºëáºðèéí îþóòíóóäàà ýçýìø¿¿ëáýë çîõèõ 7 ìýäëýã, ÷àäâàð áàéäãààñ 1 íü áîëîõ àæèë àëáàí òóøààëä 285

áýëòãýãäñýí áàéäàë áóþó áàéãóóëëàãûí ºìíº òóëãàìäàæ áóé àñóóäëûã îëæ èëð¿¿ëýõ, áèçíåñèéí ãàäààä áîëîí äîòîîä îð÷íû ñóäàëãàà õèéõ, ¿ð ä¿íã òàéëàãíàõ çàìààð óäèðäëàãûí øèéäâýð ãàðãàõàä òóñëàõ ìýäýýëýë áîëîí áèçíåñ òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ìýäëýã ÷àäâàðûã êåéñ ñóðãàëò äàäëàãà àæëûí õ¿ðýýíä îëãîäîã áàéíà. Êåéñ ñóðãàëò íü çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýð, àãóóëãà íü äýýð äóðüäñàí 2 äàäëàãààñ îíöëîã ÿëãààòàé ó÷ðààñ ýíý äàäëàãà àæëûí õ¿ðýýíä äýëãýð¿¿ëæ ñóäëàñàí áîëíî. 2.1. Êåéñ ñóðãàëòûí çîõèîí áàéãóóëàëò, àãóóëãà Îþóòíóóä êåéñ ñóðãàëòàíä áàãò õóâààãäàí îðîëöîõ áà áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûí óäèðäàã÷ áîëîí òýíõèìýýñ òîìèëñîí áàãøèéí óäèðäëàãàí äîð ã¿éöýòãýäýã ãýäãýýðýý áóñàä òºðëèéí äàäëàãààñ îíöëîã þì. Êåéñ ñóðãàëò õèéëãýæ áàéãàà áàéãóóëëàãûí õóâüä êåéñ ñóðãàëòûí óäèðäàìæòàé òàíèëöàæ áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ õàðèóöàõ óäèðäàã÷èéã àëáàí ¸ñíû øèéäâýðýýð òîìèëîõ áà áàãèéí êåéñ ñóðãàëò õèéõ áîëîìæ, õºäºëìºð õàìãààëàë, àþóëã¿é àæèëëàõ íºõöºëººð õàíãàõ ¿¿ðýãòýé þì. Áàéãóóëëàãààñ òîìèëñîí óäèðäàã÷èéí õóâüä áàãèéí êåéñ ñóðãàëòûí êàëåíäàð÷èëñàí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõàä çºâºëãºº ºãºõ, áàãèéã òºëºâëºãººíèé äàãóó ÷àíàðòàé ã¿éöýòãýæ áóé ýñýõýä õÿíàëò òàâèõ áîëîí áàãèéí ã¿éöýòãýñýí àæëûí ÷àíàð, ¿ð ä¿íãèéí òàëààð ä¿ãíýëò ºã÷ òîäîðõîéëîëò ãàðãàõ ¿¿ðýãòýé. Êåéñ ñóðãàëòûí óäèðäàã÷ áàãø íü êàëåíäàð÷èëñàí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõàä çºâºëãºº ºãºõ, òºëºâëºãºº êåéñ ñóðãàëòûí êîìèññûí äàðãàä çààñàí õóãàöààíä õóðààëãàíà. Ìºí óäèðäàã÷ áàãø êåéñèéí óäèðäàìæ, õºòºëáºðèéí äàãóó êåéñèéã ÷àíàðòàé õèéëãýæ çîõèõ ìýäëýã ÷àäâàð îëãîõîä ÷èãë¿¿ëýõ, áàéãóóëëàãààñ òîìèëñîí óäèðäàã÷òàé êåéñ ñóðãàëòûí õóãàöààíä áàéíãà õîëáîîòîé áàéæ, áàãèéí àæëûí òºëºâëºãººíèé áèåëýëòýíä õÿíàëò òàâèõ ¿¿ðýãòýé. Êåéñ ñóðãàëòûí êîìèññ íü æèëèéí 286

æèë á¿ðèéí êåéñ ñóðãàëòûã õèéëãýæ áàéãóóëëàãà áîëîí õèéãäýõ àæëûí óäèðäàìæèéã áîëîâñðóóëàõ, óäèðäàã÷ áàãø òîìèëîõ, ãýñýí ¿¿ðã¿¿äèéã õ¿ëýýæ îðîëöîíî (Çóðàã 2.1). 1 ä¿ãýýð çóðàã. Êåéñ ñóðãàëòûí çîõèîí áàéãóóëàëòûí ¿éë ÿâö

Êåéñ ñóðãàëòûã íèéò 45 õîíîãèéí õóãàöààíä òóõàéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä òóëãàìäñàí àñóóëûã òîäîðõîéëæ, ò¿¿íèéã øèéäâýðëýõ áîëîìæóóäûã áîëîâñðóóëàõàä ÷èãëýãääñýí áàéíà. Àñóóäëûã òîäîðõîéëîõ íü ñóäàëãààíû ¿íäýñëýëòýé áàéíà. Àñóóäàë øèéäâýðëýõ áîëîìæóóä íü áîäèò áèçíåñèéí îð÷èíä õýðýãæèõ¿éö áàéíà. Øààðäëàãàòàé áîë ò¿¿íèéã áîäèòîîð õýðýãæ¿¿ëæ áîëíî. Ìºí ò¿¿í÷ëýí êåéñ ñóðãàëòûí àæëûí àãóóëãà íü Ìîíãîëûí áèçíåñèéí îð÷èíä òóëãàìäàæ áóé àñóóäàë òîäîðõîéëîõ ñóäàëãààíû àæèë áàéæ áîëíî [6]. 2.2. Êåéñ ñóðãàëòûí ¿íýëãýý Êåéñ ñóðãàëòûã ÑÝÇÄÑ-èéí áàêàëàâðûí õºòºëáºðèéí îþóòíû ìýäëýã ÷àäâàð ã¿éöýòãýëèéã ¿íýëýõ æóðìûí äàãóó ¿íýëíý. Èíãýõäýý äýýð äóðäñàí ìýäëýã ÷àäâàðûã îëãîñîí ýñýõèéã òîäîðõîéëîõäîî äàðààõ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð ¿íýëíý. •

Òàéëàí áè÷èëò, áè÷ãèéí ÷àäâàðûí ¿íýëãýý: Òàéëàíãèéí àãóóëãà óäèðäàìæèéí äàãóó õèéãäñýí 287

áàéäàë, íàéðóóëãà, çºâ áè÷ãèéí ñòàíäàðòàä íèéöñýí áàéäàë çýðãèéã ¿íýëíý. •

Èëòãýõ ÷àäâàðûí ¿íýëãýý: ¯íäñýí àãóóëãûí äàãóó èëòãýëèéã áýëòãýãäñýí áàéäàë, èëòãýã÷èéí èëòãýõ óð ÷àäâàð, àñóóëòàíä õàðèóëñàí áàéäëûã ¿íýëíý.

•

Áàéãóóëëàãûí òºëººëëèéí ¿íýëãýý: Áàéãóóëëàãûí óäèðäàìæèéí äàãóó àæèëëàñàí áàéäàë.

2.3. Êåéñ ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íãèéí ¿íýëãýý áà õýðýãëýý ÑÝÇÄÑ-èéí Áèçíåñèéí Ìåíåæìåíòèéí áàêàëàâðûí õºòºëáºðèéí õóâüä êåéñ ñóðãàëòûí çîðèëãî áîëîõ àæèë àëáàí òóøààëä áýëòãýãäñýí áàéõ ÷àäâàðûã îëãîñîí ýñýõèéã òîäîðõîé àðãà÷ëàë ãàðãàí ¿íýëæ áàéíà. Ýíý àðãà÷ëàëäàà êåéñ ñóðàëòûã ¿íýëýõ øóóä áîëîí øóóä áóñ àðãà çàìààð òîäîðõîéëñîí áàéíà. Øóóä ¿íýëãýý íü îþóòíóóäûí êåéñ ñóðãàëòûí äóíäàæ ¿íýëýý þì. Êåéñ ñóðãàëòûí äóíäàæ ¿íýëãýý 70%-ñ äýýø áàéõ çîðèëò [7] òàâèí àæèëëàñàí áà 2011-2012 îíû õè÷ýýëèéí æèëèéí 1-ð õàñàãò ÑÝÇÄÑ-èéí Áèçíåñèéí ìåíåæìåíòèéí áàêàëàâðûí çýðýã îëãîõ Îðîé, Ý÷íýý õºòºëáºðèéí íèéò 28 îþóòàí áàã áîëîí õóâààãäàí êåéñ ñóðãàëòàíä õàìðàãäñàí áºãººä Ãîâü ÕÊ, Áîäü ýëåêòðîíèê ÕÕÊ, Äåëüòà ÕÕÊ ãýñýí áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûí òóëãàìäàæ áóé àñóóäëûã øèéäâýðëýõ àæëûã õèéæ ã¿éöýòãýñýí áàéíà. Áàãààðàà òóñ áàéãóóëëàãûí áîëîí òýíõìýýñ òîìèëñîí áàãøèéí óäèðäëàãàí äîð 45 õîíîãèéí õóãàöààíä êåéñ ñóðãàëòàíä õàìðàãäñàí áàéíà [8]. Äýýðõ çîðèëãûí áèåëýëòèéã 2011-2012 îíû õè÷ýýëèéí æèëèéí 1-ð õàñàãò êåéñ ñóðãàëòûí äóíäàæ ¿íýëãýýíýýñ (Õ¿ñíýãò 2.1) õàðàõàä á¿ðýí ä¿¿ðýí õàíãàñàí áàéíà [9]. Êåéñ ñóðãàëòûí øóóä áóñ ¿íýëãýýíèé àðãà íü ñóðãàëòàíä 288

õàìðàãäñàí îþóòíû ñàíàë àñóóëãà, êåéñ ñóðãàëòûí óäèðäàã÷ ìåíåæåðèéí ñàíàë àñóóëãà îðíî. Ýíý ¿íýëãýýã óã ñåìèñòðèéí êåéñ ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íýëãýýíä àøèãëàõ áîëîìæã¿é áàéñàí áàéíà. Õ¿ñíýãò 2.1. Êåéñ ñóðãàëòûí äóíäàæ ¿íýëãýý, 2011 îí (õºòºëáºðººð) Õºòºëáºð Íèéò ä¿í Çîðèëò Îðîé 87% 70% Áÿìáûí ý÷íýý 88% 70% Äóíäàæ 87% 70% ¯¿íä: Áàãøèéí íàðûí äóíäàæ ¿íýëãýý: Îðîé 86% 70% Áÿìáûí ý÷íýý 84% 70% Äóíäàæ 85% 70% Áàéãóóëëàãûí òºëººëëèéí äóíäàæ ¿íýëãýý: Îðîé 93% 70% Áÿìáûí ý÷íýý 88% 70% Äóíäàæ 91% 70% Òàéëàí õàìãààëàëòûí äóíäàæ ¿íýëãýý: Îðîé 88% 70% Áÿìáûí ý÷íýý 86% 70% Äóíäàæ 87% 70%

Çºð¿¿ 17% 18% 17%

16% 14% 15% 23% 18% 21% 18% 16% 17%

Äýýðõ øóóä áîëîí øóóä áóñ ¿íýëãýýã õèéñýí òàéëàíã òýíõèìèéí õóðëààð õýëýëöýí öààøèä äàðààõ àðãà õýìæýýã àâàõààð øèéäâýðëýñýí áàéíà. •

Øóóä ¿íýëãýýã õèéõäýý çîðèëòûã òàâèõäàà õàðüöóóëàëæ, æèæèã áîëîõ çîðèëò áàéõã¿é áàéñàí ó÷èð äóðààð òàâüñàí íü ¿íýëãýý õèéõ ÿâöàä áàãààð ¿íýëñýí íü àæèãëàãäñàí. Òèéìýýñ çîðèëòûã äàðààãèéí õýìæèëòèéí äàðàà ¿¿íèéã ººð÷ëºõ øèéäâýðèéã ãàðãàõ. 289

•

Íºãºº òàëààñ ¿íýëãýý òàâüñàí çîðèëòîîñ õýòýðõèé ºíäºð ãàðñàí íü ¿íýëãýýíèé øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò õýòýðõèé åðºíõèé áàéñàíòàé ýñâýë òýíõèìèéí õ¿íèé íººöèéí õóâüä õàðüöàíãóé çàëóó á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéãàà íü ¿íýëãýýíèé àðãà ç¿é òºëºâø¿¿ëæ ÷àäààã¿é áàéãààòàé õîëáîîòîé áàéæ áîëîõ þì. Òèéìýýñ öààøèä êåéñ ñóðãàëòûí õ¿ðýýíä ¿íýëãýýíèé òîäîðõîé øàëãóóðóóäûã çààñàí íýãäñýí àðãà ç¿é áîëîâñðóóëæ, àøèãëàæ ýõëýõ.

•

Øóóä áóñ ¿íýëãýýã äàðààãèéí õýìæèëòýíä õèéõ.

Áîëäðèæèéí áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãûí øààðäëàãóóäûã êåéñ ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíä áóóëãàâàë: Îþóòíû êåéñ ñóðãàëòûí ¿ð ä¿íä øóóä áîëîí øóóä áóñ àðãààð ¿íýëãýý (6-ð øàëãóóð) õèéæ, òýíõìèéí õóðëààð êåéñ ñóðãàëòûí ¿íýëãýýíèé òîäîðõîé øàëãóóðóóäûã çààñàí íýãäñýí àðãà÷ëàë àøèãëàõààð øèéäâýðëýñýí íü òýíõìèéí òºëºâëºãººíä òóñãàãäñàí (2-ð øàëãóóð) ãýäãýýñ õàðàõàä 6 áîëîí 2-ð øàëãóóðóóäòàé øóóä õîëáîãäîæ áàéãààã õàðàãäàæ áàéíà. Ìºí ò¿¿í÷ëýí øóóä áóñ çàìààð áóñàä òàâàí øàëãóóðóóäòàé õîëáîãäîæ áàéíà. Òóõàéëáàë: ÑÝÇÄÑ-èéí õóâüä òýíõèì, àëáà õýëòýñ, íýãæèéí òºëºâëºãººíä ¿íäýñëýí ñóðãóóëèéí òºëºâëºãºº (3-ð øàëãóóð) áîëîâñðóóëàãääàã. ¯¿íä õ¿íèé íººöèéí òºëºâëºãºº õàìààðíà (4-ð øàëãóóð). Òàñðàëòã¿é õºãæëèéã õàíãàõäàà ººðºº ººðèéãºº ¿íýëäýã, õýìæäýã ñèñòåì (5-ð øàëãóóð) á¿ðä¿¿ëýõèéí òóëä ÑÝÇÄÑ-èéí çàõèðãàà á¿õ àæèëòíóóäàà îðîëöóóëàí äýìæèæ (1-ð øàëãóóð) àæèëëàäàã. Èíãýñíýýð îþóòàí, àæèë îëãîã÷ áîëîí áóñàä îðîëöîã÷ òàëóóäûí ñýòãýë õàíàìæèéã (7-ð øàëãóóð) ºíäºðò áàéëãàõ áîëîìæ íýýãäýæ áàéíà ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ä¿ãíýëò Äýýä áîëîâñðîëûí ÷àíàð àñóóäàëòàé áàéãàà ãýäãèéã àæèë îëãîã÷ íàð àæèë ãîðèëîã÷ íàðûí ìýäëýã ÷àäâàðûã ºíãºöõºí, 290

ñóë ãýæ ä¿ãíýæ áàéãààãààñ õàðæ áîëîõ þì. Òèéìýýñ çàëóó áàãø ìèíèé õóâüä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãûí ñóðãàëòûí ÷àíàð, òýð äóíäàà ïðàêòèê ìýäëýã ÷àäâàð îëãîõ äàäëàãûí àæëûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ àñóóäàëä àíõààðëàà õàíäóóëàí, ººðèéí ñóðãóóëèéí òóðøëàãûã òà á¿õýíòýé õóâààëöàõûã çîðüñîí áèëýý. Îëîí óëñàä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãûí ñóðãàëòûí ÷àíàðûã ¿íýëäýã øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò îëîí áàéäãèéí ñóóðü äýýð íü Ì.Áîëäðèæèéí áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãûí 7 øàëãóóð áàéäàã þì. Ýäãýýð 7 øàëãóóðò çààñíààð áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãà îþóòíû ñóðãàëòûí ¿ð ä¿íã áàéíãà õýìæèæ, çàäëàí øèíæèëñíýýð öààøäûí çîðèëãî çîðèëòîî îþóòàí òºâòýé áîëãîõîîð òºëºâëºíº. Èéì ¿éë àæèëëàãààã äýìæñýí óäèðäëàãûí ìàíëàéëàë áàéñíààð áàãø àæèë÷äûí ìýäëýã ÷àäâàð, îðîëöîî íýìýãäýæ, óëìààð îþóòàí áîëîí îðîëöîã÷ òàëóóäûí ñýòãýë õàíàìæ ñàéæèðíà. Áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãà ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíäàà ýíý øààðäëàãóóäûã áàðèìòàëñíààð ñóðãàëòûí ÷àíàð òàñðàëòã¿é, áàéíãà íýìýãäýíý ãýæ ¿çäýã áàéíà. Áèçíåñèéí Ìåíåæìåíòèéí Òýíõèìèéí õóâüä îþóòíû òàíõèìèéí õè÷ýýëýýð îëæ àâñàí ìýäëýã ÷àäâàðàà áàòàëãààæóóëàõ, îð÷íû íºõöºë áàéäëûã àæèãëàõ, òàíèæ ìýäýõ, äàäëàãà òóðøëàãà îëæ àâàõ çîðèëãîòîéãîîð “Êåéñ ñóðãàëò” äàäëàãà àæëûã çîõèîí áàéãóóëäàã. Êåéñ ñóðãàëòûí çîðèëãî íü áàéãóóëëàãûí ºìíº òóëãàìäàæ áóé àñóóäëûã îëæ èëð¿¿ëýõ, áèçíåñèéí ãàäààä áîëîí äîòîîä îð÷íû ñóäàëãàà õèéõ, ¿ð ä¿íã òàéëàãíàõ çàìààð óäèðäëàãûí øèéäâýð ãàðãàõàä òóñëàõ ìýäýýëýë áîëîí áèçíåñ òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ìýäëýã ÷àäâàð áóþó àæèë àëáàí òóøààë áýëòãýãäñýí áàéõ ÷àäâàðûã õàíãàõààð çîõèîí áàéãóóëàãääàã. Ñóðãóóëü, áèçíåñèéí áàéãóóëëàãààñ òîìèëñîí õî¸ð òàëûí óäèðäëàãàí äîð, 45 õîíîãèéí õóãàöààíä ã¿éöýòãýäýã ãýäãýýðýý áóñàä òºðëèéí äàäëàãà àæëóóäûã áîäâîë èë¿¿ ïðàêòèê à÷ õîëáîãäîëòîé äàäëàãà þì. Ì.Áîëäðèæèéí áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãûí øààðäëàãóóä 291

ÑÝÇÄÑ-èéí Áèçíåñèéí Ìåíåæìåíòèéí Áàêàëàâðûí õºòºëáºðèéí êåéñ ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíä õýðõýí òóñãàëàà îëæ áóéã äàðààõ áàéäëààð çóðàãëàëàà (2 äóãààð çóðàã). Èíãýõäýý ÑÝÇÄÑ-èéí ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íã ¿íýëýõäýý òîäîðõîé àðãà÷ëàë ãàðãàí õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëæ áàéãàà áà êåéñ ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààã ¿íýëýõäýý øóóä áîëîí øóóä áóñ ¿íýëãýýíèé àðãà àøèãëàäàã. Øóóä ¿íýëãýý íü êåéñèéí äóíäàæ ¿íýëãýý áºãººä øóóä áóñ ¿íýëãýý íü îþóòíû áîëîí áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóäûí ñàíàë àñóóëãà þì. Ýäãýýð ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿íã òýíõìèéí õóðëààð õýëýëöýæ, øèéäâýð ãàðãàäàã. Èíãýñíýýñ êåéñ ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààã áàéíãèéí ñàéæðóóëàõ, ìºí ò¿¿í÷ëýí àæèë îëãîã÷ íàð áîëîí îþóòíóóäûã õýðýãöýý øààðäëàãûã õàíãàõ ìýðãýæèëòýí áýëòãýõ ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíû õýëáýð á¿ðäýõ áîëîìæòîé þì. Òóõàéëáàë, 2011-2012 îíû õè÷ýýëèéí 1-ð õàñàãò õèéñýí øèíæèëãýýíèé ¿ð ä¿íãýýñ êåéñ ñóðãàëòûã ¿íýëýõ ¿íýëãýýíèé òîäîðõîé øààðäëàãóóäòàé íýãäñýí àðãà÷ëàí áîëîâñðóóëàí, õýðýãæ¿¿ëýõ øèéäâýð ãàðñàí áºãººä ýíý àæèë íü òýíõèìèéí òºëºâëºãººíä îðæ îäîî õýðýãæèæ áàéíà. 2 äóãààð çóðàã. Ì.Áîëäðèæèéí áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãûí øààðäëóóä ÑÝÇÄÑ-èéí êåéñ ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíä òóñãàëàà îëæ áóé áàéäàë

292

Èéìä èëòãýëèéí òºãñãºëä òà á¿õíèéã áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãûí ñóðãàëòûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, îþóòàí, àæèë îëãîã÷ áîëîí áóñàä îðîëöîã÷ òàëóóäûí ñýòãýë õàíàìæèéã õàíãàõûí òóëä äýýð äóðüäñàí Áîëäðèæèéí áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãûí 7 øàëãóóðûã àøèãëàæ, òàñðàëòã¿é õºãæäºã ñèñòåì òºëºâø¿¿ëýõèéã óðèàëæ áàéíà. Àøèãëàñàí íîì, õýâëýë: [1] Äæîí Òåéëîð Ãàòòî. (2010), Õ¿í ñ¿ðãèéí ¿éëäâýðëýë, Óëààíáààòàð, Ìîíãîë: Ñî¸ìáî ïðèíòèíã [2] Â.À.Ñóõîìëèíñêèé.(1985).Áàãøèä ºãºõ çóóí çºâëºãºº. ÁÍÌÀÓ: Àðäûí áîëîâñðîëûí ÿàìíû ñóðàõ áè÷èã, ñýòã¿¿ëèéí íýãäñýí ðåäàêöèéí ãàçàð. 53,54-ð òàë [3] Malcolm Baldrige National Quality Award: Education Pilot Criteria, 1995. (1994). Gaithersburg, MD: National Institute of Standards and Technology. [4] Karathanos, Demetrius; Karathanos, Patricia. (1996). The Baldrige education pilot criteria 1995: An integrated approach to continuous improvement in education. Journal of Education for Business. Cit.03/14/2012. Retrieved from http://web.ebscohost.com/ehost/ delivery?sid=af0731c8-ebe0-459d-ad7804b3d458c95%40se ssionmgr11&vid= 2&hid=106 [5] ÑÝÇÄÑ. Áàãø àæèëòíû õºäºëìºðèéí õàðèëöààã çîõèóöóóëàõ áîäëîãî, æóðìûí ýìõýòãýë. Óëààíáààòàð: ÑÝÇÄÑ, 2011 [6] ÑÝÇÄÑ. Áèçíåñèéí Ìåíåæìåíòèéí õºòºëáºð: Êåéñ ñóðãàëòûí óäèðäàìæ. Óëààíáààòàð: ÑÝÇÄÑ, 2009 [7] ÑÝÇÄÑ. ÑÝÇÄÑ-èéí Áèçíåñèéí Ìåíåæìåíòèéí áàêàëàâðûí õºòºëáºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº. Óëààíáààòàð: ÑÝÇÄÑ, 2011 293

[8] ÑÝÇÄÑ. ÑÝÇÄÑ-èéí Áèçíåñèéí Ìåíåæìåíòèéí áàêàëàâðûí õºòºëáºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû òàéëàí. Óëààíáààòàð: ÑÝÇÄÑ, 2012 [9] ÑÝÇÄÑ. Áèçíåñèéí Ìåíåæìåíòèéí õºòºëáºð: Êåéñ ñóðãàëòûí ¿íýëãýýíèé òàéëàí. Óëààíáààòàð: ÑÝÇÄÑ, 2012 [10] ÑÝÇÄÑ. Òºãñºã÷èéí ñýòãýë õàíàìæèéí ñóäàëãàà, 2004-2010. Óëààíáààòàð: ÑÝÇÄÑ, 2011

Çîõèîã÷èéí òóõàé: Ãàíáîëäûí Ñàéíáèëýã íü ÑÝÇÄÑèéí Áèçíåñèéí Ìåíåæìåíòèéí Òýíõèìèéí áàãø áºãººä 2010 îíä ÑÝÇÄÑ-ä Áèçíåñèéí ìåíåæìåíòèéí áàêàëàâðûí çýðýã, 2011 îíä ÑÝÇÄÑ-èéí Áèçíåñèéí ìåíåæìåíòèéí ìàñòåðèéí çýðýã òóñ òóñ õàìãààëñàí. Ñóäàëãààíû àæëûí åðºíõèé ÷èãëýë: ¯éëäâýðëýë ¯éë Àæèëëàãààíû Ìåíåæìåíò, ×àíàðûí óäèðäëàãà.

294

ÎÞÓÒÍÛ ÁÈÅ ÄÀÀÕ ÀÆÈËÄ ÕÈÉÑÝÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÇÀÐÈÌ ¯Ð Ä¯ÍÃÝÝÑ Ñ.Ýíõò¿âøèí ÌÓÁÈÑ, Áîëîâñðîë Ñóäëàëûí Ñóðãóóëü, Áîëîâñðîëûí Ñóäàëãàà-Àðãà Ç¿éí òýíõèì e-mail: Senkhtuv@yahoo.com

Õóðààíãóé: Ýíýõ¿¿ àæèëä ÌÓÁÈÑ-èéí ÒÍÓÑ, ÄÓÒÑ-èéí 3-ð êóðñûí îþóòíóóäûí 2010-2011 îíû õè÷ýýëèéí æèëèéí õî¸ð äóãààð õàãàñò õèéæ ã¿éöýòãýñýí á¿òýýë÷ äààëãàâàðò õèéñýí àíàëèçûí ¿ð ä¿íã òóñãàâ. Ñóäàëãààíû ãîë çîðèëãî íü îþóòíóóäûí áèå äààí àæèëëàõ ÷àäâàðûí òºëºâøëèéí ò¿âøèíã ¿íýëýõ ÿâäàë áàéâ. Ñóäàëãààíä äýýðõ ñóðãóóëèóäûí 205 îþóòíû á¿òýýë õàìðàãäñàí áîëíî. Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Îþóòíû á¿òýýë÷ äààëãàâàð, øàëãóóð áà ¿ç¿¿ëýëò, ¿íýëãýý áà ä¿ãíýëò. Îðøèë Îþóòíû áèå äààí àæèëëàõ ÷àäâàðûã ïðîôåññîð Ñ.Áàòõóÿã [1] íàðûí ýðäýìòýä íýã áóñ óäàà ñóäàëæ, òóñ èõ ñóðãóóëèéí îþóòíóóä áèå äààæ àæèëëàõ àðãà áàðèëä ñóðàëöàæ ÷àäàëã¿é ñóðãóóëèà ä¿¿ðãýæ áàéíà; îþóòíóóä áèå äààñàí àæëûã ä¿í àâàõûí òóëä õèéäýã, õýëáýðäýõ ÿâäàë áàéñààð áàéíà õýìýýí ä¿ãíýñýí áàéäàã. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãàà íü áóñàä îðíû èõ äýýä ñóðãóóëèéí îþóòíû áèå äààõ àæëûã ¿íýëäýã íèéòëýã øàëãóóðààð [2] òóñ èõ ñóðãóóëèéí îþóòíóóäûí õèéñýí áèå äààí ã¿éöýòãýñýí àæëûã øèíæëýõäýý ìýðãýæèëòíèé áèå äààí àæèëëàõ ÷àäâàðò ãîë áàéð ñóóðü ýçýëäýã ¿éë¿¿äèéã (õèéæ ã¿éöýòãýõ ãýæ áóé àæëûí çîðèëãî, çîðèëòûã òîäîðõîéëîõ, 295

óíøèæ ñóäëàõ, áè÷èæ áîëîâñðóóëàõ, õèéñýí àæëàà ¿íýëæ, ä¿ãíýõ) õýð ã¿éöýòãýæ áóéã ¿íýëýõ çîðèëãîòîé áàéñàí þì. Òýãýõäýý äýýð äóðäñàí ñóðãóóëèóäûí îþóòíóóäûí áè÷ñýí á¿òýýë÷ äààëãàâðûã ãîë õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëãîí àâàâ. Á¿òýýë÷ äààëãàâàð íü îþóòàí-áàãø ñóðàëöàõ õóãàöààíäàà ýçýìøñýí ìýäëýã, ÷àäâàðàà òîäîðõîé íºõöºëä á¿òýýë÷ýýð õýðýãæ¿¿ëæ, îíîë ïðàêòèêèéí òóëãàìäñàí àñóóäëûã ñýòãýë ñóäëàë, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ç¿é, ñóðãàõ ç¿éí ¿¿äíýýñ ñóäëàí øèéäâýðëýõ ñóäàëãààíû øèíæòýé áèå äààñàí àæëûí õýëáýð þì. Ñóäàëãààíû ìàòåðèàëä áîëîâñðóóëàëò õèéõýä òóñ ñóðãóóëèéí Áîëîâñðîëûí Ñóäàëãàà Àðãà ç¿éí Òýíõìèéí áàãø Á.Îíîíòóóë îðîëöîæ, “Áîëîâñðîëûí ¯íýëãýý – Øèíý÷ëýë” Çºâëºõ òºâèéí çàõèðàë äîêòîð (Sc), ïðîôåññîð Ñ.Áàòõóÿã, äýä ïðîôåññîð Á.Ýíõæàðãàë íàð çºâëºãºº ºã÷ àæèëëàñàí áîëíî. 1. Îþóòíû á¿òýýë÷ äààëãàâàðò çàäëàí øèíæèëãýý õèéñýí øàëãóóð, ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä Áèä îþóòíû á¿òýýëä àíàëèç õèéõäýý äàðààõ øàëãóóðûã ñîíãîæ àâñàí áîëíî. ¯¿íä: 1. Àæëûíõàà çîðèëãî, çîðèëòûã òîäîðõîéëñîí áàéäàë 2. Àæëûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò, ëîãèê óÿëäàà õîëáîî 3. Ìýäëýã (óõàãäàõóóí, îíîë êîíöåïöèéã îéëãîñîí áàéäàë) 4. Àæëûí àãóóëãà áà ñýäâèéí óÿëäàà õîëáîî 5. Ä¿í øèíæèëãýý, òàéëáàð õèéæ, ººðèéí ¿çýë áîäëûã èëýðõèéëñýí áàéäàë 6. Ñýäâýý óíøèæ ñóäàëñàí áàéäàë 7. Ä¿ãíýëò, ñàíàë ãàðãàñàí áàéäàë 8. Àæèëäàà ººðèéí ¿íýëãýý õèéñýí áàéäàë 9. Õýë íàéðóóëãà, çºâ áè÷èõ ä¿ðìèéí øààðäëàãà õàíãàñàí áàéäàë 10. Íîì ç¿éã õèéñýí áàéäàë (èøëýë, ç¿¿ëò)

296

Ýäãýýð øàëãóóð á¿ðèéã äàðààõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð òàâàí ò¿âøèíä ¿íýëñýí. ¯¿íä: 1. Àæëûíõàà çîðèëãî. çîðèëòûã òîäîðõîéëñîí áàéäëûã : à. Çîðèëãî, çîðèëòîî îíîâ÷òîé òîäîðõîéëñîí (ìàø ñàéí) á. Çîðèëãîî îíîâ÷òîé òîäîðõîéëñîí, çîðèëòóóä íü á¿ðýí ã¿éöýò áóñ (ñàéí) â. Çîðèëãî, çîðèëòûã åðºíõèé òîäîðõîéëñîí (äóíäàæ) ã. Çîðèëãûã îíîâ÷ã¿é òîäîðõîéëñîí, çîðèëòóóäûã äóðäààã¿é (äóíäæààñ äîîãóóð) ä. Îãò òîäîðõîéëîîã¿é (ìàø ñóë) 2. Àæëûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò, ëîãèê óÿëäàà õîëáîîã: à. Àæèë íü á¿õýëäýý ýìõ öýãöòýé, áè÷ñýí ç¿éë íü óÿëäàà õîëáîîòîé (ìàø ñàéí) á. Àæëûí á¿òýö íü òîäîðõîé, òýãýõäýý ëîãèê õîëáîîã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé (ñàéí) â. Àæëûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò íü çàðèì õýñýãòýý àëäàãäñàí, óÿëäàà õîëáîî ñóë (äóíäàæ) ã. Àæèë íü ýìõ öýãöã¿é, áè÷ñýí ç¿éë íü ººð õîîðîíäîî óÿëäàà õîëáîîã¿é (äóíäæààñ äîîãóóð) ä. Áè÷ñýí ç¿éëèéí óòãà ñàíàà îéëãîãäîõã¿é (ìàø ñóë) 3. Ìýäëýãèéã: à. Ñýäýâòýé õîëáîîòîé óõàãäàõóóí, îíîë, êîíöåïöèéã ñàéòàð îéëãîñîí, ò¿¿íèéãýý ÷àäàìãàé õýðýãëýñýí (ìàø ñàéí) á. Ñýäýâòýé õîëáîîòîé óõàãäàõóóí, îíîë, êîíöåïöèéã îéëãîñîí áîëîâ÷ ò¿¿íèéãýý õýðýãëýõäýý äóòàãäàëòàé (ñàéí) â. Ñýäýâòýé õîëáîîòîé óõàãäàõóóí, íýð òîìü¸îã äóðäñàí áîëîâ÷, óòãûã òàéëáàðëààã¿é (äóíäàæ) ã. Óõàãäàõóóí, îíîë, êîíöåïöîî õýð çýðýã îéëãîñîíûã àæëààñ íü õàðàõ áîëîìæã¿é, åðºíõèé áè÷ñýí (äóíäæààñ äîîãóóð) 297

ä. Ñýäýâòýé õîëáîîòîé óõàãäàõóóí, íýð òîìü¸îã îãò îéëãîîã¿é, áóñäûí á¿òýýëýýñ øóóä õóóëñàí (ìàø ñóë) 4. Àæëûí àãóóëãà áà ñýäâèéí óÿëäàà õîëáîîã: à. Ñýäâèéíõýý õ¿ðýýíä, àñóóäëûã á¿ðýí ã¿éöýò áè÷ñýí (ìàø ñàéí) á. Àæëûí àãóóëãà íü ñýäâèéí õ¿ðýýíä áè÷èãäñýí áîëîâ÷ çàðèì àñóóäëûã îðõèãäóóëñàí (ñàéí) â. Ñýäâèéí õ¿ðýýíä áè÷ñýí áîëîâ÷, îíöûí à÷ õîëáîãäîëã¿é ç¿éëèéã íýìæ áè÷ñýí (äóíäàæ) ã. Àæèë íü ñýäâýýñýý õàçàéñàí (äóíäæààñ äîîãóóð) ä. Îãò õîëáîãäîëã¿é ç¿éëèéã áè÷ñýí, þó áè÷èæ áàéãààãàà îéëãîîã¿é (ìàø ñóë) 5. Ä¿í øèíæèëãýý, òàéëáàð õèéæ, ººðèéí ¿çýë áîäëûã èëýðõèéëñýí áàéäëûã: à. Àæèëäàà àøèãëàñàí áàðèìòàä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, ò¿¿íèéãýý òàéëáàðëàñàí, ººðèéí ¿çýë áîäëûã òîäîðõîé èëýðõèéëñýí (ìàø ñàéí) á. Áàðèìòàä ä¿í øèíæèëãýý õèéñýí, òàéëáàðëàõ îðîëäëîãî õèéñýí, ººðèéí áàéð ñóóðèéã á¿ðýí èëýðõèéëýýã¿é (ñàéí) â. Áàðèìòàä ä¿í øèíæèëãýý õèéñýí áîëîâ÷ òàéëáàðëààã¿é, ººðèéí áîäîë ñàíààã èëýðõèéëýýã¿é (äóíäàæ) ã. Áàðèìòàä õèéñýí ä¿í øèíæèëãýý õàíãàëòã¿é, òàéëáàðëààã¿é, ººðèéí áîäîë ñàíààã èëýðõèéëýýã¿é (äóíäæààñ äîîãóóð) ä. Ä¿í øèíæèëãýý õèéãýýã¿é, ÿìàð íýãýí òàéëáàðã¿é, áóñäûí á¿òýýëýýñ øóóä õóóëñàí (ìàø ñóë) 6. Ñýäâýý óíøèæ ñóäàëñàí áàéäëûã: à. Ñýäâèéíõýý õ¿ðýýíä õîëáîãäîõ íîì çîõèîëûã ºðãºí õ¿ðýýòýé óíøñàí, ò¿¿íèéãýý á¿òýýë÷ýýð àøèãëàñàí (ìàø ñàéí) á. Õîëáîãäîõ íîì çîõèîëûã óíøñàí íü àæëààñ íü õàðàãäàæ áàéãàà áîëîâ÷, óíøñàí ç¿éë íü ºðãºí 298

õ¿ðýýòýé áóñ (ñàéí) â. Ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãà, ëåêöýý ë óíøñàí (äóíäàæ) ã. Ãàíö íýãõýí íîì ìàòåðèàëûã àøèãëàñàí ÷ ò¿¿íèéãýý óíøèæ ñóäëààã¿é íü èëýðõèé (äóíäæààñ äîîãóóð) ä. Áè÷èõ ñýäâýý îéëãîîã¿é (ìàø ñóë) 7. Ä¿ãíýëò ñàíàë ãàðãàñàí áàéäëûã: à. Óíøèæ ñóäàëñàí áàðèìò ìàòåðèàë, àæèãëàñàí ¿çýãäëèéã áîäèòîé ¿íýëñýíèé ¿íäñýí äýýð ä¿ãíýëò ãàðãàæ, ñàíàë äýâø¿¿ëñýí (ìàø ñàéí) á. Àæëûíõàà ãîë ¿ð ä¿íã ä¿ãíýæ, ñàíàë ãàðãàñàí (ñàéí) â. Îíîâ÷òîé áèø, åðºíõèé ñýòãýãäëýý áè÷ñýí (äóíäàæ) ã. ¯íäñýí õýñýãò áè÷ñýí ñàíààã äàõèí áè÷ñýí, ñàíàë áàéõã¿é (äóíäæààñ äîîãóóð) ä. Îãò õèéãýýã¿é (ìàøñóë) 8. Àæèëäàà ººðèéí óíýëãýý õèéñýí áàéäëûã: à. ªºðèéí àæëûã áîäèòîé ¿íýëæ, ýðãýö¿¿ëýë õèéñýí (ìàø ñàéí) á. ªºðèéí àæëûã ¿íýëñýí áîëîâ÷, ýðãýö¿¿ëýë õèéãýýã¿é (ñàéí) â. ¯íýëãýýã áîäèòîé áóñ õèéñýí (äóíäàæ) ã. ªºðèéí àæëûã áóñ ººð áóñàä ç¿éëèéã ¿íýëñýí (äóíäæààñ äîîãóóð) ä. Îãò õèéãýýã¿é (ìàø ñóë) 9. Õýë íàéðóóëãà, çºâ áè÷èõ äóðìèéí øààðäëàãà õàíãàñàí áàéäëûã: à. Àæëàà ëîãèê äýñ äàðààëàëòàé, îéëãîìæòîé íàéðóóëæ áè÷ñýí, çºâ áè÷èõ ä¿ðìèéí àëäààã¿é (ìàø ñàéí) á. Õýë íàéðóóëãà ñàéí, çºâ áè÷èõ ä¿ðìèéí àëäàà öººí (ñàéí) 299

â. Íàéðóóëãûã çàñàí ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé, çºâ áè÷èõ ä¿ðìèéí àëäàà íèëýýä ãàðãàñàí (äóíäàæ) ã. Õýë íàéðóóëãà õàíãàëòã¿é, àëäààòàé áè÷ñýí áîëîâ÷ áè÷ñýí ç¿éëèéí ñàíààã îéëãîõ áîëîìæòîé (äóíäæààñ äîîãóóð) ä. Ìàø èõ àëäààòàé áè÷ñýí, áè÷ñýí ç¿éë íü îéëãîìæã¿é (ìàø ñóë) 10. Íîì çóéã õèéñýí áàéäëûã: à. Èøëýë, ç¿¿ëò, íîì ç¿éã çîõèõ æóðìûí äàãóó, íýã õýâ ìàÿãààð (ÀÐÀ or Vancouver style) õèéñýí (ìàø ñàéí) á. Èøëýë, ç¿¿ëòèéã çîõèõ æóðìûí äàãóó íýã õýâ ìàÿãààð õèéñýí áîëîâ÷, çàðèì ç¿éëèéã (æèøýý íü, õóóäàñíû äóãààð) ñàíàìñàðã¿é îðõèñîí (ñàéí) â. Èøëýë, ç¿¿ëòèéã õèéñýí áîëîâ÷ îëîí ÿíçûí õýâ ìàÿãèéã õîëüæ, ýìõ çàìáàðààã¿é õèéñýí (äóíäàæ) ã. Íîì ç¿éä àøèãëàñàí ìàòåðèàëûã äóðäñàí áîëîâ÷, ç¿¿ëòèéã õèéãýýã¿é (äóíäæààñ äîîãóóð) ä. Îãò õèéãýýã¿é, áóñäûí á¿òýýëèéã øóóä õóóëñàí (ìàø ñóë) 2. Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í Îþóòàí á¿ðèéí á¿òýýë÷ äààëãàâðûã õè÷ýýë çààñàí áàãø óíøèæ, øèíæëýõ ÿâöàä äýýðõ øàëãóóð á¿ðèéí õóâüä àëü ¿ç¿¿ëýëò èëýð÷ áàéãààã òýìäýãëýí, äàâòàìæèéã òîîëæ, ¿íýëãýýã ºãºí, íèéò îþóòíû ýçëýõ õóâèéã ãàðãàæ, ¿íýëãýý ä¿ãíýëò ºãñºí áîëíî. Áèäíèé ñóäàëãààíä 205 îþóòíû á¿òýýë÷ äààëãàâàð õàìðàãäñàí áºãººä àíàëèçûí åðºíõèé ä¿íã äàðààõ õ¿ñíýãòýä ¿ç¿¿ëýâ.

300

Øàëãóóð, ¿ç¿¿ëýëò 1. Àæëûíõàà çîðèëãî. çîðèëòûã òîäîðõîéëñîí áàéäàë: à. Çîðèëãî, çîðèëòîî îíîâ÷òîé òîäîðõîéëñîí á. Çîðèëãîî îíîâ÷òîé òîäîðõîéëñîí, çîðèëòóóä íü á¿ðýí ã¿éöýò áóñ â. Çîðèëãî, çîðèëòûã åðºíõèé òîäîðõîéëñîí ã. Çîðèëãûã îíîâ÷ã¿é òîäîðõîéëñîí, çîðèëòóóäûã äóðäààã¿é ä. Îãò òîäîðõîéëîîã¿é 2. Àæëûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò, ëîãèê óÿëäàà õîëáîî : à. Àæèë íü á¿õýëäýý ýìõ öýãöòýé, áè÷ñýí ç¿éë íü óÿëäàà õîëáîîòîé á. Àæëûí á¿òýö íü òîäîðõîé, òýãýõäýý ëîãèê õîëáîîã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé â. Àæëûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò íü çàðèì õýñýãòýý àëäàãäñàí, óÿëäàà õîëáîî ñóë ã. Àæèë íü ýìõ öýãöã¿é, áè÷ñýí ç¿éë íü ººð õîîðîíäîî óÿëäàà õîëáîîã¿é ä. Áè÷ñýí ç¿éëèéí óòãà ñàíàà îéëãîãäîõã¿é

¯íýëãýý

Äàâòàìæ (òîî)

Õóâü (%)

ìàø ñàéí

10,2

ñàéí

äóíäàæ

äóíäæààñ äîîãóóð

24,4

ìàø ñóë

ìàø ñàéí

20,5

ñàéí

äóíäàæ

38,5

äóíäæààñ äîîãóóð

8,8

ìàø ñóë

301

3. Ìýäëýã: à. Ñýäýâòýé õîëáîîòîé óõàãäàõóóí, îíîë, êîíöåïöèéã ñàéòàð îéëãîñîí, ò¿¿íèéãýý ÷àäàìãàé õýðýãëýñýí á. Ñýäýâòýé õîëáîîòîé óõàãäàõóóí, îíîë, êîíöåïöèéã îéëãîñîí áîëîâ÷ ò¿¿íèéãýý õýðýãëýõäýý äóòàãäàëòàé â. Ñýäýâòýé õîëáîîòîé óõàãäàõóóí, íýð òîìü¸îã äóðäñàí áîëîâ÷, óòãûã òàéëáàðëààã¿é ã. Óõàãäàõóóí, îíîë, êîíöåïöîî õýð çýðýã îéëãîñîíûã àæëààñ íü õàðàõ áîëîìæã¿é, åðºíõèé áè÷ñýí ä. Ñýäýâòýé õîëáîîòîé óõàãäàõóóí, íýð òîìü¸îã îãò îéëãîîã¿é, áóñäûí á¿òýýëýýñ øóóä õóóëñàí 4. Àæëûí àãóóëãà áà ñýäâèéí óÿëäàà õîëáîî : à. Ñýäâèéíõýý õ¿ðýýíä, àñóóäëûã á¿ðýí ã¿éöýò áè÷ñýí á. Àæëûí àãóóëãà íü ñýäâèéí õ¿ðýýíä áè÷èãäñýí áîëîâ÷ çàðèì àñóóäëûã îðõèãäóóëñàí â. Ñýäâèéí õ¿ðýýíä áè÷ñýí áîëîâ÷, îíöûí à÷ õîëáîãäîëã¿é ç¿éëèéã íýìæ áè÷ñýí ã. Àæèë íü ñýäâýýñýý õàçàéñàí ä. Îãò õîëáîãäîëã¿é ç¿éëèéã áè÷ñýí, þó áè÷èæ áàéãààãàà îéëãîîã¿é

302

ìàø ñàéí

23,4

ñàéí

äóíäàæ

24,4

äóíäæààñ äîîãóóð

ìàø ñóë

ìàø ñàéí

13,6

ñàéí

äóíäàæ

36,6

äóíäæààñ äîîãóóð

ìàø ñóë

5. Ä¿í øèíæèëãýý, òàéëáàð õèéæ, ººðèéí ¿çýë áîäëûã èëýðõèéëñýí áàéäàë: à. Àæèëäàà àøèãëàñàí áàðèìòàä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, ò¿¿íèéãýý òàéëáàðëàñàí, ººðèéí ¿çýë áîäëûã òîäîðõîé èëýðõèéëñýí á. Áàðèìòàä ä¿í øèíæèëãýý õèéñýí, òàéëáàðëàõ îðîëäëîãî õèéñýí, ººðèéí áàéð ñóóðèéã á¿ðýí èëýðõèéëýýã¿é â. Áàðèìòàä ä¿í øèíæèëãýý õèéñýí áîëîâ÷ òàéëáàðëààã¿é, ººðèéí áîäîë ñàíààã èëýðõèéëýýã¿é ã. Áàðèìòàä õèéñýí ä¿í øèíæèëãýý õàíãàëòã¿é, òàéëáàðëààã¿é, ººðèéí áîäîë ñàíààã èëýðõèéëýýã¿é ä. Ä¿í øèíæèëãýý õèéãýýã¿é, ÿìàð íýãýí òàéëáàðã¿é, áóñäûí á¿òýýëýýñ øóóä õóóëñàí 18.3 Ñýäâýý óíøèæ ñóäàëñàí áàéäàë: à. Ñýäâèéíõýý õ¿ðýýíä õîëáîãäîõ íîì çîõèîëûã ºðãºí õ¿ðýýòýé óíøñàí, ò¿¿íèéãýý á¿òýýë÷ýýð àøèãëàñàí á. Õîëáîãäîõ íîì çîõèîëûã óíøñàí íü àæëààñ íü õàðàãäàæ áàéãàà áîëîâ÷, óíøñàí ç¿éë íü ºðãºí õ¿ðýýòýé áóñ â. Ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãà, ëåêöýý ë óíøñàí ã. Ãàíö íýãõýí íîì ìàòåðèàëûã àøèãëàñàí ÷ ò¿¿íèéãýý óíøèæ ñóäëààã¿é íü èëýðõèé ä. Áè÷èõ ñýäâýý îéëãîîã¿é

ìàø ñàéí

3,4

ñàéí

äóíäàæ

äóíäæààñ äîîãóóð

ìàø ñóë

46,3

ìàø ñàéí

20,5

ñàéí

äóíäàæ

30,2

äóíäæààñ äîîãóóð

19,5

ìàø ñóë

303

7. Ä¿ãíýëò ñàíàë ãàðãàñàí áàéäàë: à. Óíøèæ ñóäàëñàí áàðèìò ìàòåðèàë, àæèãëàñàí ¿çýãäëèéã áîäèòîé ¿íýëñýíèé ¿íäñýí äýýð ä¿ãíýëò ãàðãàæ, ñàíàë äýâø¿¿ëñýí á. Àæëûíõàà ãîë ¿ð ä¿íã ä¿ãíýæ, ñàíàë ãàðãàñàí â. Îíîâ÷òîé áèø, åðºíõèé ñýòãýãäëýý áè÷ñýí ã. ¯íäñýí õýñýãò áè÷ñýí ñàíààã äàõèí áè÷ñýí, ñàíàë áàéõã¿é ä.Îãò õèéãýýã¿é 8. Àæèëäàà ººðèéí ¿íýëãýý õèéñýí áàéäàë: à. ªºðèéí àæëûã áîäèòîé ¿íýëæ, ýðãýö¿¿ëýë õèéñýí á. ªºðèéí àæëûã ¿íýëñýí áîëîâ÷, ýðãýö¿¿ëýë õèéãýýã¿é â. ¯íýëãýýã áîäèòîé áóñ õèéñýí ã. ªºðèéí àæëûã áóñ ººð áóñàä ç¿éëèéã ¿íýëñýí ä. Îãò õèéãýýã¿é 9. Õýë íàéðóóëãà, çºâ áè÷èõ äóðìèéí øààðäëàãà õàíãàñàí áàéäàë: à. Àæëàà ëîãèê äýñ äàðààëàëòàé, îéëãîìæòîé íàéðóóëæ áè÷ñýí, çºâ áè÷èõ ä¿ðìèéí àëäààã¿é á. Õýë íàéðóóëãà ñàéí, çºâ áè÷èõ ä¿ðìèéí àëäàà öººí â. Íàéðóóëãûã çàñàí ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé, çºâ áè÷èõ ä¿ðìèéí àëäàà íèëýýä ãàðãàñàí ã. Õýë íàéðóóëãà õàíãàëòã¿é, àëäààòàé áè÷ñýí áîëîâ÷ áè÷ñýí ç¿éëèéí ñàíààã îéëãîõ áîëîìæòîé ä. Ìàø èõ àëäààòàé áè÷ñýí, áè÷ñýí ç¿éë íü îéëãîìæã¿é 304

ìàø ñàéí

9,3

ñàéí

27,3

äóíäàæ

äóíäæààñ äîîãóóð ìàø ñóë

ìàø ñàéí

6,3

ñàéí

äóíäàæ äóíäæààñ äîîãóóð ìàø ñóë

30 61

14,6 30

38,5

ìàø ñàéí

18.5

ñàéí

34.6

äóíäàæ

33.6

äóíäæààñ äîîãóóð

9.7

ìàø ñóë

3.4

10. Íîì çóéã õèéñýí áàéäàë: à. Èøëýë, ç¿¿ëò, íîì ç¿éã çîõèõ æóðìûí äàãóó, íýã õýâ ìàÿãààð (ÀÐÀ or Vancouver style) õèéñýí á. Èøëýë, ç¿¿ëòèéã çîõèõ æóðìûí äàãóó íýã õýâ ìàÿãààð õèéñýí áîëîâ÷, çàðèì ç¿éëèéã (æèøýý íü, õóóäàñíû äóãààð) ñàíàìñàðã¿é îðõèñîí â. Èøëýë, ç¿¿ëòèéã õèéñýí áîëîâ÷ îëîí ÿíçûí õýâ ìàÿãèéã õîëüæ, ýìõ çàìáàðààã¿é õèéñýí ã. Íîì ç¿éä àøèãëàñàí ìàòåðèàëûã äóðäñàí áîëîâ÷, ç¿¿ëòèéã õèéãýýã¿é ä. Îãò õèéãýýã¿é, áóñäûí á¿òýýëèéã øóóä õóóëñàí

ìàø ñàéí

20,5

ñàéí

äóíäàæ

26,3

äóíäæààñ äîîãóóð

ìàø ñóë

4,4

Äýýðõ àíàëèçûí ä¿íãýýñ õàðàõàä îþóòíóóäûí ñýäâèéí õ¿ðýýíèé ìýäëýã, áè÷èæ áîëîâñðóóëñàí ç¿éëèéí õýë íàéðóóëãà, àæëûí àãóóëãà, ñýäâèéí õîëáîî õàìààðàë çýðýã øàëãóóðóóäûí õàíãàëòòàé ò¿âøíèé ¿ç¿¿ëýëò 80-ààñ äýýø õóâüòàé áàéãàà íü ñàéøààëòàé áîëîâ÷ àæèëäàà ººðèéí ¿íýëãýý õèéñýí áàéäàë, ä¿í øèíæèëãýý òàéëáàð õèéæ, ººðèéí ñàíàë áîäëûã èëýðõèéëñýí áàéäàë çýðýã øàëãóóðóóäûí õàíãàëòã¿é ò¿âøíèé ¿ç¿¿ëýëò 66,3-68,5 õóâèéí õîîðîíä õýëáýëçýæ áàéãàà íü òóí ÷àìëàëòòàé áàéíà. Ýíý íü îþóòàí ìýäýý áàðèìò öóãëóóëàõ, óíøèæ ñóäëàõ ¿éë àæèëëàãààíä ñóðàëöàæ áàéãàà áîëîâ÷ ä¿í øèíæèëãýý òàéëáàð õèéõ, íýãòãýí ä¿ãíýõ, ¿íýëýõ, øèíý ñàíàà ãàðãàõ ÷àäâàð ó÷èð äóòàãäàëòàé áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. ÀÍÓ-ûí ñóäëàà÷ Ñèíäè Ë.Ëèí÷, Ñþçàí Ê.Âîëêîò íàð 1300 îþóòíû áèå äààõ àæèëä õèéñýí ñóäàëãààíäàà (1997-2002) ¿íäýñëýí, êîëëåæ, èõ ñóðãóóëèéí 1-ð äàìæààíû îþóòíû 50% íü áàðèìò öóãëóóëàã÷èéí ò¿âøèíä (confused fact-finder) áàéíà [3] ãýñýí ä¿ãíýëòýä õ¿ðñýí áàéäàã áîë ìàíàé ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí 3-ð äàìæààíû îþóòíóóäûí 59 îð÷èì õóâü íü (121 îþóòàí) ìºí ýíý ò¿âøèíä áàéíà. 305

Àíàëèç õèéõ ÿâöàä îþóòíû áèå äààõ àæèëä äàðààõ íèéòëýã àëäàà àæèãëàãäàæ áàéâ. ¯¿íä: • Àæëûíõàà çîðèëãûã õýò åðºíõèé òàâèõ, îíîâ÷ã¿é òîäîðõîéëîõ • “Öîðûí ãàíö” çºâ õàðèóëòûã ýðæ õàéõûã çîðèõ • Òºëºâëºãºº (Outline)-íèé äàãóó áè÷èæ ñóðààã¿éãýýñ, ýìõ öýãöã¿é áè÷èõ, ãàðãàñàí ñàíààãàà äàõèí äóðäàæ íóðøèõ • Òóëãóóð óõàãäàõóóí, ìýðãýæïèéí ¿ã õýëëýã, íýð òîìü¸îã áóðóó õýðýãëýõ, îãò õýðýãëýõã¿é áàéõ • Ñýäâýý ñàéòàð óíøèæ ñóäëààã¿éãýýñ, àæëûí àãóóëãà íü ñýäâýýñ çºðºõ, õîëáîãäîëã¿é ç¿éëèéã áè÷èõ, ÿìàð ñàíàà ãàðãàæ áóé íü îéëãîãäîõã¿é áàéõ • Óíøèæ ñóäàëñàí ç¿éë íü ÷àìëàëòàé, áàãøèéí ëåêö, ãàðûí àâëàãààñ õýòðýýã¿é • Àøèãëàñàí áàðèìò, ¿çýãäýëä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, ººðèéí òàéëáàð ºãºëã¿é, áàðèìòûã òîî÷èõ õàíäëàãàòàé áè÷èõ, ýñâýë õÿçãààðëàãäìàë ìýäýýëýëä òóëãóóðëàí ºíãºö õóóìãàé ä¿ãíýëò õèéõ • Àæëûíõàà ãîë ¿ð ä¿íã ä¿ãíýýã¿é, ýñâýë ¿íäñýí õýñýãò áè÷ñýí ç¿éëýý òîâ÷ëîí áè÷èõ • Àæèëäàà ººðèéí ¿íýëãýý ºãººã¿é, ¿¿íèéã ººðòºº îíîî, ä¿í òàâèõ óòãààð áóðóó îéëãîõ, ýðãýö¿¿ëýë õèéãýýã¿é • ¯ãýý áóðóó ñîíãîñíîîñ áè÷èæ áóé ç¿éëèéí óòãà àëäàãäàõ • Áóñäûí çîõèîëîîñ ñàíàà àâàõ á¿ðèéä èøëýë àâ÷, ç¿¿ëò õèéõèéã ñàíààòàé áà ñàíàìñàðã¿éãýýð ìàðòàõ, ç¿¿ëò õèéõ îëîí ÿíçûí õýëáýðèéã íýã äîð õýðýãëýñíýýñ àæèë íü îëîí õ¿íèé á¿òýýëèéí öóãëóóëãà ìýò áîëîõ Ýë ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä èëýðñýí íèéòëýã àëäààã ãàðãàõàä þó íºëººëæ áàéãàà õèéãýýä, îþóòíû áèå äààõ àæèëä ÿìàð áýðõøýýë òîõèîëäîæ áàéãààã òîäðóóëàõ ¿¿äíýýñ áèä ÒÍÓÑ, ÄÓÒÑ-èéí îþóòíóóäòàé á¿ëãèéí ÿðèëöëàãà õèéñýí þì. Á¿ëãèéí ÿðèëöëàãàä (12 æèæèã á¿ëýã, íýã á¿ëýã íü 5-6 îþóòíààñ á¿ðäýíý) íèéò 60 îþóòàí îðîëöñîí áîëíî. 306

Á¿ëãèéí ÿðèëöëàãûí ìàòåðèàëä õèéñýí àíàëèçûí åðºíõèé ¿ð ä¿íã òîëèëóóëâàë:

Áàãø íàðûí ç¿ãýýñ þó õèéõ õýðýãòýé âý?

Á¿òýýë÷ äààëãàâðàà õèéõýä ÿìàð áýðõøýýë, äóòàãäàë ò¿ãýýìýë òîõèîëääîã âý?

Àñóóëò

Õàðèóëò - Àæëûã õèéõ õóãàöàà õàíãàëòã¿é áàéäàã. Áàãøëàõ äàäëàãûí ¿åèéí îëîí àæèë äàâõöäàã, äàðàà íü áóñàä õè÷ýýë¿¿äèéí áèå äààëòóóä äàâõöàæ, öàãèéã íü òóëãàæ õèéñíýýñ àæèë ÷àíàðã¿é áîëäîã. - Íîì óíøèõ ìàòåðèàëûí õ¿ðòýýìæ ìóó, îëäîö õîâîð, õýðýãòýé íîìíóóä óíøëàãàä ãàðñàí íýðèéí äîð îëääîãã¿é - Çàðèì õè÷ýýëèéí áèå äààõ àæëûí äààëãàâàð õýò îëîí (14 õîíîãò 1 ýñâýë äîëîî õîíîãò 1 áèå äààëò õèéõ æèøýýòýé) - Õèéõ àðãà çàìàà ñàéí îéëãîîã¿é. Ìýäýýëëèéã õààíààñ îëæ àâàõàà ìýääýãã¿é. - Àãóóëãàà ãàðãàõ, íîîðãîî áè÷èõ èõ õýö¿¿. - Ãàäààä õýë äýýðõ ìàòåðèàëûã àøèãëàæ ÷àääàãã¿é. - Òóõàéí ñýäâèéí òàëààðõè ìýäëýã õàíãàëòã¿é - Ñîíèðõîëòîé áèø, ººðºº ñîíãîîã¿é ñýäâèéã õèéõýä õýö¿¿ áàéäàã Ïðàêòèêò õýçýý õýðýã áîëîõ íü ìýäýõã¿é ç¿éëèéã õèéãýýä áàéõ øèã ñàíàãääàã - Àæëàà øèâýõ, õàâòàñ àâàõ çýðýãò ìºíãº áàãàã¿é îðäîã (6000 îð÷èì òºã) - Áèå äààõ àæëûí óäèðäàìæèéã áè÷ãýýð ºãºõ - ªìíº õèéñýí àæèëòàé óÿëäàà õîëáîîòîé áàéõ - Îþóòíóóä áèå áèåèéí õèéñýí àæëààñ ñàíàà àâàõ áîëîìæòîé áàéõ - Õàíãàëòã¿é áîëñîí àæëûã äàõèí õèéõ áîëîìæ îëãîæ áàéõ • Õîæèì áàãø áîëîõîä õýðýã áîëîõ àæèë õèéëãýõ - Çààâàë øèâýõ, õàâòàñëàõ øààðäëàãà òàâèõã¿é áàéõ • Õàíãàëòòàé õóãàöàà ºãºõ

Ä¿ãíýëò Îþóòíóóäûí äèéëýíõè îëîíõè íü áèå äààõ àæëàà (åð íü ñóðàõ ¿éë àæèëëàãààãàà ÷) òºëºâëºæ ñóðààã¿éãýýñ öàãèéã íü òóëãàæ, õàì õóì õèéäýã áàéíà. Ýíý íü 307

ñóðàõ åðºíõèé àðãà áàðèë, ò¿¿íèé äîòîð ñóðàõ ¿éë àæèëëàãààãàà òºëºâëºí çîõèîí áàéãóóëàõ ÷àäâàð ñóë áàéãààã èëòãýæ áàéíà. Èéìä îþóòíû áèå äààõ àæëûí ãàðûí àâëàãà çºâëºìæèä àëèâàà àæëûã öàã õóãàöààíû õóâüä õýðõýí òºëºâëºõ àñóóäëûã òóñãàõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýæ áàéíà. Áèå äààõ àæïûã õèéæ ã¿éöýòãýõ àðãà çàìûã áàãø íàð ÿðüæ õýëäýã áîëîâ÷, íýã óäàà ñîíññîí çºâëºìæèéã îþóòàí ìàðòäàã áîëîëòîé. Õýðõýí õèéõ àðãà÷ëàëûã áè÷ãýýð àâàõûã îëîí îþóòàí õ¿ñ÷ áàéãàà íü ýíý ÷èãëýëèéí ãàðûí àâëàãà, çºâëºìæ ¿ã¿éëýãäýæ áóéí æèøýý þì. Ñýäâýý ºðãºí õ¿ðýýíä óíøèæ ñóäëàõã¿éãýýð, øóóä áè÷èæ ýõýëäýã, òýãýõäýý ãàíö õî¸ðõîí íîì ñóðàõ áè÷ãýýñ õóóëäàã, ¿¿íèéãýý áèå äààõ àæëàà õèé÷èõëýý õýìýýí áîääîã ä¿ð çóðàã õàðàãäàæ áàéíà. Ýíý íü îþóòíû ñóðàõ ¿éë àæèëëàãàà õ¿íèéøèæ áóéã (áàãøèä çîðèóëæ), ººðèéíõºº òºëºº áîäîõ, ñýòãýõýýñ ÷ çàëõóóðäàã áîëñîíûã, ìàø áàãà óíøèæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Èéìä îþóòíû õèéñýí àæëûã çºâõºí áàãø óíøèõ áóñ, àæëàà àíãè íèéòýä òàíèëöóóëæ, õýëýëö¿¿ëæ áàéõ íü ç¿éòýé. ¯¿íä ìºí îþóòíû ãàäààä õýëíèé ìýäëýã ÷àäâàð ñóë áàéãàà ÿâäàë ÷ íºëººëæ áàéíà. Ìýðãýæëèéí òýíõì¿¿äýä ¿íäñýí ìîäóëèóäûí õ¿ðýýíä ñóäàëãààíû ºã¿¿ëë¿¿äèéã îð÷óóëæ, ýõ çîõèîëûí ýìõòãýë áýëòãýõ àæëûã áîäëîãîòîéãîîð äýìæèõ õýðýãòýé. Îþóòíóóä ñóäëàõ, áè÷èæ áîëîâñðóóëàõ àæëûí ñî¸ëä òóí õàíãàëòã¿é ñóðàëöàæ áàéãààãàà ìýäýð÷, îéëãîæ áàéíà. Ýíý íü áè÷èõèéí ºìíºõ ¿éëèéã îðõèí, øóóä áè÷èõ ãýæ îðîëääîã, áè÷ñýí ç¿éëýý õÿíàæ, àõèí äàõèí àæèëëàæ õýâøýýã¿éòýé õîëáîîòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà. Èéìä îþóòíû áèå äààõ àæëûí ãàðûí àâëàãà çºâëºìæèä áè÷èõèéí ºìíº, áè÷èõ ¿åä áîëîí áè÷ñýíèé äàðàà þóã, õýðõýí õèéõ àðãà÷ëàëûã äýëãýðýíã¿é òóñãàõ øààðäëàãàòàé. 308

Îþóòíóóäûí äèéëýíõ îëîíõè íü ººðèéíõºº àæëûã ¿íýëæ ä¿ãíýõ àðãà áàðèëä òºäèéëºí ñóðàëöààã¿é áàéíà. Ýíý íü ìýäýýëëèéí ýðèí çóóíû ñóðãàëò á¿õýëäýý ñóðàëöàã÷èéí õÿíàëòàä áàéõ, ººðèéí àëäàà, îíîîã ýðãýö¿¿ëæ ÷àääàã, íàñàí òóðøäàà ñóðàëöàæ ÷àääàã áîëîõîä òóñëàõ ãîë ¿éë áèëýý. Èéìä îþóòíû á¿òýýëèéí ñàí á¿ðä¿¿ëýõ, áàãøëàõ äàäëàãûí òàéëàí áè÷èõ ¿åä õóðèìòëóóëæ áóé òóðøëàãàà ýðãýö¿¿ëýí áè÷èõ äààëãàâðûã ºãäºã, ýíý òàëààð ýðãýæ ÿðèëöäàã áàéõàä èë¿¿äýõã¿é. Àøèãëàñàí íîì, õýâëýë [1] Áàòõóÿã Ñ. “Îþóòíû á¿òýýëä õèéñýí ñóäàëãààíû çàðèì ¿ð ä¿íãýýñ”. Îþóíû õºòº÷. ÓÁ. 2006. 44-47-ð òàë [2] Student Assignment Checklist. City University London. 2003. [3] Cindy L. Lynch and Susan K. Wolcott. (2002). Helping your students develop critical thinking skills. p .4 Çîõèîã÷èéí òóõàé Ñýíãýýãèéí Ýíõò¿âøèí. 1988 îíä ÓÁÄÑ (õóó÷èí íýðýýð) -èéã ò¿¿õèéí áàãø ìýðãýæëýýð òºãññºí. 1997-1999 îíä ÓÁÈÑ (õóó÷èí íýðýýð)-èéí Áîëîâñðîë Ñóäëàëûí Ñóðãóóëèéí Ñóðãàí Õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ Ç¿éí òýíõìèéí ìàãèñòðàíòóðò ñóðàëöàæ, áîëîâñðîë ñóäëàëûí ìàãèñòð áîëñîí. 2003 îíîîñ òóñ òýíõèìä áàãøèëæ, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ç¿éí õè÷ýýëèéã çààæ áàéãàà. 2005 îíä ÕÁÍÃÓ-ûí Áèëåôåëäèéí èõ ñóðãóóëü, 2009-2010 îíä ÀÍÓ-ûí Òåííåñè ìóæèéí Âàíäåðáèëòûí èõ ñóðãóóëüä ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëñýí. Òºñºëò àæèë, õàðüöóóëñàí áîëîâñðîë ñóäëàë (“áàãø” ìýðãýæëèéí ñòàíäàðòûí õàðüöóóëñàí ñóäàëãàà)-ûí ÷èãëýëýýð ñóäàëãààíû àæëàà õèéæ áàéãàà.

309

ËÅÊÖÈÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ¯Ð Ä¯ÍÃ ÎÞÓÒÍÛ ÁÈÅ ÄÀÀÑÀÍ ÀÆËÀÀÐ ÑÀÉÆÐÓÓËÀÕ ÁÎËÎÌÆ (Õ¯ÍÈÉ ÕªÃÆÈË ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÆÈØÝÝÍ ÄÝÝÐ) Á.Îíîíòóóë, Á.Õîíãîðçóë ÌÓÁÈÑ-èéí ÁîÑÑ, ÑªÁÑ Ontl2001@yahoo.com, bhongoro_mz@yahoo.com

Õóðààíãóé: Ýíýõ¿¿ àæèëä 2011-2012 îíû õè÷ýýëèéí æèëèéí íýãä¿ãýýð õàãàñò ÌÓÁÈÑ-èéí ÌîÑÑ, ÃÕÑ-èéí 2-ð êóðñûí “Õ¿íèé õºãæèë” ñîíãîí ñóäëàõ õè÷ýýëä õàìðàãäñàí îþóòíóóäûí òóñ õè÷ýýëèéí òàëààðõ ¿ð ä¿íã, òýäíèé ¿íýëãýýíèé ìàòåðèàëä çàäëàí øèíæèëãýý õèéõ çàìààð îþóòíû õºãæèëä áèå äààñàí àæëûí õóâü íýìðèéã òîäðóóëëàà. Íºãºº òàëààð ÁÑØÓÑàéäûí 2006 îíû 481 ä¿ãýýð òóøààëààð “Õ¿íèé õºãæèë” õè÷ýýë íü áàêàëàâðûí ñóðãàëòûí òºëºâëºãººíä çààâàë ñîíãîí ñóäëàõààð òóñãàãäñàí áºãººä àãóóëãûí õóâüä íèéãýì, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí á¿õèé ë àñóóäëóóäûã òóñãàæ ¿çäýãýýðýý îíöëîãòîé. Ìºí ëåêöèéí õýëáýðýýð çîõèîí ÿâàãääàã ó÷èð íýã äîð îëîí îþóòàíä (100 îð÷èì) çîõèîí ÿâàãääàã ó÷ðààñ òýäýíä òîäîðõîé ìýäëýã, ÷àäâàð, õàíäëàãà òºëºâø¿¿ëýõèéí òóëä áèå äààõ àæëûí îíîâ÷òîé, ¿ð ä¿íòýé õóâèëáàðûã õýðýãæ¿¿ëýõ çàéëøã¿é øààðäëàãà áàéíà. Òèéìýýñ îþóòíóóäûí õýðýãöýý ñîíèðõîë, áîëîìæèä òóëãóóðëàí áèå äààñàí àæëûí áîëîìæèò õóâèëáàðûã òîäðóóëàõûã çîðèëîî. Ñóäàëãààã “Õ¿íèé õºãæèë” ñîíãîí ñóäëàõ õè÷ýýëèéã ñóäàëñàí 255 îþóòíû ¿íýëãýýíèé ìàòåðèàëä òóëãóóðëàí õèéñýí áîëíî. Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Îëîí õóâèëáàðò, á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà, îþóòíû õýðýãöýý ñîíèðõîë, á¿òýýìæ íýìýãä¿¿ëýõ õ¿÷èí ç¿éë, ñóðãàëòûí ÷óõàë õýëáýð.

310

Îðøèë: Èõ äýýä ñóðãóóëèéí áàêàëàâðûí ò¿âøíèé (ÿëàíãóÿà 2, 3-ð êóðñûí) åðºíõèé ýðäìèéí ñîíãîí ñóäëàõ õè÷ýýëèéí õýëáýð íü ëåêöèéí õýëáýðýýð ñóäëàãääàã. Ýíý íü îþóòíûã ¿éë àæèëëàãààíä òàòàí îðóóëàõ, á¿òýýë÷ýýð ñóðàõ, áàãø îþóòíû õàìòûí àæèëëàãààã ºðí¿¿ëýõ, áîäèòòîé ¿íýëýõ, õ¿ðòýýìæòýé àæèëëàõ, àãóóëãûã öààøèä äýëãýð¿¿ëæ ñóäëàõ áîëîìæóóäûã õÿçãààðëàäàãààðàà ñóë òàëòàé áàéäàã. Òèéìýýñ ýíý õýëáýðèéí õè÷ýýë çààäàã áàãø íàðò ëåêöèéí õè÷ýýëèéí ¿ð ä¿íã áèå äààñàí àæëûí õýëáýðýýð ñàéæðóóëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãà ¿¿ñäýã. Íºãºº òàëààñ îþóòíóóä õè÷ýýëèéí àãóóëãûã äýëãýð¿¿ëæ ñóäëàõ, îþóòíû èäýâõè îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ, îþóòàí ººðèéãºº íýýõ, áóñäàä ººðèéãºº èëýðõèéëýõ õýðýãöýý áàéäàã. Èéì ó÷ðààñ áàãø îþóòíû õýðýãöýý øààðäëàãûã õàíãàõûí òóëä áèå äààñàí àæèë ÷óõàë áàéð ñóóðü ýçýëæ áàéíà. À. Îþóòíû áèå äààñàí àæèë, ò¿¿íèé à÷ õîëáîãäîë Ìàíàé îðíû èõ äýýä ñóðãóóëèéí ñóðãàëòàä “Îþóòíû áèå äààñàí àæèë” ãýñýí óõàãäàõóóíûã îëîí àðâàí æèë õýðýãëýñýýð èðñýí áºãººä æèë èðýõ òóñàì îëîí õóâèëáàðààð áàÿæèãäàí õºãæèæ áàéíà. ªðãºí óòãààðàà îþóòíû áèå äààñàí àæèë íü “Äýýä áîëîâñðîëûí á¿òýýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ ÷óõàë íººö õ¿÷èí ç¿éë”, ÿâöóó óòãààðàà îþóòíû õýðýãöýý, ñîíèðõîë, ÷àäàâõè çýðãèéã õàðãàëçñàí õè÷ýýëèéí áîëîí õè÷ýýëèéí áóñ öàãààð áàãøèéí øóóä áóñ óäèðäëàãà äîð ÿâàãääàã îþóòíû áèå äààæ ñóðàëöàõ á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà. Èõ äýýä ñóðãóóëèéí ñóðãàëòàä îþóòíû áèå äààñàí àæëûã çîõèîí áàéãóóëæ èðñýí òóðøëàãàä ä¿í øèíæèëãýý õèéõýä: ýíý àæëûí çîðèëãî íèëýýä åðºíõèé, àãóóëãà íü øèíæëýõ óõààíæñàí, àðãà õýëáýð íü òîãòñîí öººõºí õýäýí òºðëººð 311

ÿâàãääàã, çàðèì ¿åä õýëáýðäñýí ãýæ õýëæ áîëîõîîð áàéíà. Òóõàéëáàë èõýíõ îþóòíóóä áàãøèéí ºãñºí öººí õýäýí ñýäâýýð áèå äààñàí àæèë õèéõ, îþóòàí ãàíö íýãõýí íîì çîõèîë óíøèæ òîâ÷ëîí õóóëæ áè÷èõ, ÿìàð øààðäëàãûã õàíãàñàí àæèë õèéõ íü îþóòàíä òîäîðõîéã¿é, áèå äààñàí àæëûí ¿íýëãýýã çºâõºí áàãø ºãºõ ãýõ çýðýã äóòàãäëóóä ýëáýã áàéíà. Èéìýýñ ÎÁÄÀ-ûã ÿàæ ñàéæðóóëàõ âý? Ò¿¿íèé ¿¿ðýã çîðèóëàëòàä ÿìàð ººð÷ëºëò ãàð÷ áàéãàà âý? Ò¿¿íèéã ¿ð ºãººæòýé áîëãîõ ÿìàð áîëîìæ, àðãà çàì áàéãàà âý? çýðýã àñóóëòàä õàðèóëàõ øààðäëàãà áèé áîëñîí. Èéìýýñ “Õè÷ýýëèéí àãóóëãûã îþóòàí õýðõýí ººðèéí áîëãîõ âý?”, “ßìàð õýëáýðèéã ñîíãîâîë îíîâ÷òîé âý?”, “¯¿íèé òóëä áàãø þó õèéõ õýðýãòýé âý?” ãýñýí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ õýðýãòýé áàéíà. Ó÷èð íü îþóòàíä ñîíãîëò õèéõ áîëîìæ îëãîñíîîð òýäíèéã èë¿¿ èäýâõæ¿¿ëýõ, õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëíî. Îþóòíû áèå äààñàí àæèë íü òýäíèé èðýýä¿éí àæèëä õýðýã áîëîõ òèéì ïðàêòèê, òóëãàìäñàí (íýí ÷óõàë) àñóóäàë áàéâàë ò¿¿íèéã îþóòàí îäîî ñóäàëñíààð ñóðãóóëèà òºãñººä òèéì àñóóäàëòàé òóëãàðàõàä òîäîðõîé õýìæýýãýýð øèéäâýðëýõ ÷àäâàðòàé áîëîõ òàëûã õàðãàëçàí áîëîâñðóóëàõ íü ç¿éòýé. Á. Îþóòíû áèå äààñàí àæëààð ëåêöèéí õè÷ýýëèéí ¿ð ä¿íã äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæ Òóñ ñóðãàëòàä 2 ñóðãóóëèéí 2-ð êóðñèéí íèéò 255 îþóòàí õàìðàãäñàí áºãººä áèå äààñàí àæëûã ÿëãààòàé áàéäëààð òºëºâëºæ àæèëëàñàí. Òóõàéëáàë, 137 îþóòàíä 312

Äèàãðàìì ¹1 Áèå äààñàí àæëûí à÷ õîëáîãäîë

óðò õóãàöààíû, õ¿÷ õºäºëìºð øààðäñàí áèå äààñàí àæèë (íýã ñýäýâò çîõèîë óíøèæ ñóäëàõ, òóëàìäñàí àñóóäëûã ñóäëàõ, èëòãýõ) ºã÷, 118 îþóòàíä æèæèã äààëãàâàð ºãºõ çàìààð àæèëëàà. Îþóòíû ººðèéí áîëãîñîí õè÷ýýëèéí àãóóëãàä ä¿í øèíæèëãýý õèéõýä äàðààõ ¿ð ä¿í àæèãëàãäëàà. Õ¿ñíýãò 1 Áèå äààñàí àæëûí à÷ õîëáîãäëûã õàðóóëñàí õàðüöóóëñàí ä¿ãíýëò Áèå äààñàí àæèë ã¿éöýòãýñýí îþóòíóóä (84 îþóòàí) ªºðèéí áèå äààæ àæèëëàñàí ñýäâýý èë¿¿ ñàéí òàéëáàðëàñàí. Èë¿¿ èõ ç¿éëä ñóðàëöñàí. ªºðèéãºº íýýñýí.

Æèæèã äààëãàâàð ã¿éöýòãýñýí îþóòíóóä (118 îþóòàí) Ëåêöèéí õè÷ýýëèéí àãóóëãàä ÷èãëýñýí. Èäýâõã¿é áàéð ñóóðèíààñ õàíäàæ áàéñàí. Õýðýãëýý áîëîîã¿é ìýäýýëýëòýé áàéñàí.

313

Øèãòãýý 1. Îþóòíû áèå äààñàí àæëûí à÷ õîëáîãäîë, ¿ð ä¿íãèéí òàëààð ñàíàë Îþóòíóóäààð èëòãýë òàâüñàí íü çºâ îíîâ÷òîé ñàíàà áàéñàí. ßàãààä ãýâýë èëòãýëä áýëäýõ ÿâöäàà áèä: • òóõàéí ñýäâèéí õ¿ðýýíä ìýäëýãòýé áîëñîí • èëòãýëèéí á¿òýö, äàðààëàë, øààðäëàãûã ìýäñýí • îëîí õ¿ì¿¿ñèéí ºìíº èëòãýõ, ÿðèõ çýðýã îëîí ÷àäâàðòàé áîëñîí. Î-26-ûí ¿íýëãýýíèé õóóäàñ Ìèíèé õóâüä èëòãýë òàâüñíààð èõ ç¿éë ñóð÷ àâñàí. Î-94-ûí ¿íýëãýýíèé õóóäàñ Presentation òàâüñàí õè÷ýýë á¿ð òîäõîí ñàíàãäàæ áàéíà. Áèä “äýëõèé áººðºíõèé áèø” íîìíû á¿ëã¿¿äèéã óíøèæ ñóäàëñàí. ¯¿íýýñ îëîí ñàíàë, ñàíàà÷èëãûã õàðæ, õýðýãæ¿¿ëæ, áîëîõóéö áàéñàí. Èõ ñîíèí øèéäýë, ¿ã õýëëýãòýé á¿ëã¿¿äòýé òàíèëöñàí. ªºðñäººº á¿òýýë÷ýýð ñýòãýí, õºãæñºí õè÷ýýë áàéëàà. Î-52-ûí ¿íýëãýýíèé õóóäàñ Ìýäýýëëèéí ýðèí çóóíä ñóðàëöàã÷äàä ÌÕÒ-èéã àøèãîàõ ÷àäâàðòàé áîëãîõ õýðýãòýé. Ìºí èëòãýî òàâèõ çàìààð ñóðãàõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé ñàíàãäñàí. ßàãààä ãýâýë áýëýí ç¿éë äýýð àæèëëàõ áóñ ººðñäºº ýðæ õàéæ á¿òýýë÷ýýð ñóðàëöàõ íü áèäýíä õýðýãòýé. Î-59-ûí ¿íýëãýýíèé õóóäàñ

1. Áèå äààñàí àæëûã ñàéðóóëàõ áîëîìæ (îþóòíû) Òýãýõýýð áèå äààñàí àæèë íü îþóòíûã ¿íýëýõýýñ èë¿¿òýé òîäîðõîé ìýäëýã, ÷àäâàð, õàíäëàãûã òºëºâø¿¿ëýõýä èë¿¿ õóâü íýìýðòýé ãýäýã íü õàðàãäàæ áàéíà. Íºãºº òàëààñ îþóòàí ººðèéí èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä èë¿¿ ñàéí ñóðàëöàõ áîëîìæ á¿ðääýã áàéíà.

314

Õ¿ñíýãò 2 Ëåêöèéí õè÷ýýëèéí ¿ð ä¿íã äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæ: Ñóðãóóëü, áàãø íàðûí õ¿ðýýíä øèéäâýðëýæ áîëîõ a. Áèå äààñàí àæèë õèéëãýõ 11 b. Ãàðûí àâëàãà, ñóðàõ áè÷ãýýð õàíãàõ 23 d. Áè÷èë ñóäàëãàà õèéõ 25 e. Ýðäýìòýí ñóäëàà÷òàé óóëçàæ, íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã õèéõ 33 f. Áàã áîëîí õóâààãäàí îþóòàí ººðºº õè÷ýýë çîõèîí áàéãóóëàõ 12 g. Áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòàð÷ àæèëëàõ 1 h. Ìýòãýëöýýí, òýìöýýí óðàëäààí çîõèîí áàéãóóëàõ 31 i. Èëòãýë áè÷èæ òàâèóëàõ 46 j. Êëóá áàéãóóëæ àæèëëàõ 8 k. Á¿òýýëèéí ñàíòàé áîëîõ 4 l. Ìýðãýæëèéí õè÷ýýëòýé õîëáîõ 16 m. Á¿òýýë÷ äààëãàâàð ºãºõ 1 n. Òºñºëò àæèë çîõèîí ÿâóóëàõ 1 o. Íîì ñóäëàõ 1

Ñóðãóóëü, áàãø íàðûí õ¿ðýýíä øèéäâýðëýõ áîëîìæã¿é p. Öàãèéí áàãòààìæèéã íýìýãä¿¿ëæ, ñåìèíàðûí õè÷ýýëòýé áîëîõ 164 q. ÅÁÑ-ä õè÷ýýëýýð îðóóëàõ 86 r. Çààâàë ñóäëàõ õè÷ýýë áîëãîõ 65

Ýíäýýñ õàðàõàä: 1. Íèéò ñàíàëûí 155 íü áèå äààñàí àæëûí òºðºë õýëáýðèéã îëîí õóâèëáàðòàé áîëãîõ 2. Ìºí îþóòíû á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààíä òóëãóóðëàñàí áàéõ 3. Îþóòíóóä õàìòðàí àæèëëàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, áàãààð àæèëëàõ ÷àäâàðò ñóðàëöàõ 4. Ñóðãàëòûí àãóóëãà, àðãàç¿éã çºâõºí òàíõèìûí òºäèéã¿é òàíõèìààñ ãàäóóðõ ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîæ ºãºõ 315

5. Áàãø ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààã ãóðàâäàã÷ ñóáúåêò¿¿äòýé õàìòàð÷ çîõèîí ÿâóóëàõ çýðýã õýðýãöýý áàéäàã íü àæèãëàãäàæ áàéíà. Òèéìýýñ ëåêöèéí õè÷ýýëèéí ¿ð ä¿íã äýýøë¿¿ëýõ íýã áîëîìæ íü îþóòíû áèå äààñàí àæëûã îëîí õóâèëáàðòàé, îþóòíû õýðýãöýýíä òóëãóóðëàæ, îëîí òàëûí ¿éë àæèëëàãààíû õýëáýðýýð çîõèîí ÿâóóëàõààð òºëºâëºõ þì. Ä¿ãíýëò 1. Ëåêöèéí õè÷ýýëèéí ¿ð ä¿íã îþóòíû áèå äààñàí àæëààð ñàéæðóóëàõ áîëîìæ áàéíà. Ó÷èð íü îþóòàí áèå äààí àæèëëàñíààð à. Õýðýãöýý ñîíèðõëûã íü õàðãàëçàõ: áèå äààëòûí òºðºë õýëáýð, ñóäëàõ ñýäâèéã ñîíãóóëàõ á. Ñóäëàãäàõóóíû îíöëîã õàðãàëçàí îëîí õóâèëáàðòàé áàéõ â. Áàãààð àæèëëóóëàõ ã. Ñóäàëãàà øèíæèëãýý õèéõ, òàéëàãíàõ ä. Ìýðãýæëèéí îíöëîãèéã õàðãàëçàæ, õè÷ýýëèéí àãóóëãûã èíòåãðàö÷èëæ àæèëëàõ ã.ì. 2. Îþóòíóóä íîì çîõèîë óíøèæ ñóäëàæ èëòãýë òàâèõ, ýðäýìòýí ñóäëàà÷òàé óóëçàæ, íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã õèéõ, áè÷èë ñóäàëãàà õèéõ (òºñºëò àæèë), áàã áîëæ õè÷ýýë çîõèîí áàéãóóëàõ, ìýòãýëöýýí, òýìöýýí óðàëäààí çîõèîí áàéãóóëàõ ñîíèðõîëòîé áàéäàã áàéíà. Òèéìýýñ áèå äààëòûí àæëûã òºðºë õýëáýðèéã îþóòàíòàé çºâøèëöºí òýäíèé ñàíàëä ¿íäýñëýæ óÿí õàòàí áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ þì. 3. Îþóòàí áèå äààñàí àæèë ã¿éöýòãýñíýýð çºâõºí òóõàéí ñóäëàãäàõóóíûã ýçýìøèõýýñ ãàäíà ººðèéãºº íýýæ, õºãæ¿¿ëýõ òóðøëàãûã õóðèìòëóóëäàã. 4. Ëåêöèéí õè÷ýýëýýð ñóðàëöàæ áóé òîõèîëäîëä öàãèéí áàãòààìæ áàãà áàéäàãòàé õîëáîîòîéãîîð òîäîðõîé 316

áýðõøýýë òóëãàìääàã. ¯¿íèéã øèéäâýðëýõýä õàìãèéí îíîâ÷òîé àðãà çàì íü ñóðãàëòûí õóãàöààã íýìýõã¿éãýýð îþóòíààð áèå äààëãàæ òîäîðõîé ç¿éë õèéëãýõ, õèéñýí ç¿éëýý õàìòðàí õýëýëöýæ õàìãààëàõ àæëóóäûã òàñðàëòã¿é õèéõ ÿâäàë þì. Àøèãëàñàí íîì, õýâëýë 1. Áàòõóÿã Ñ., íàð. Äýýä ñóðãóóëèéí ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ç¿é. ÓÁ., 2003 2. Äàâàà Æ., íàð. Äýýä ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí òåõíîëîãè. ÓÁ., 2007 3. Íàðàíöýöýã ß., íàð. Äýýä ñóðãóóëèéí çààõ àðãàç¿é. ÓÁ., 2001 Çîõèîã÷èéí òóõàé: Áàíçðàã÷èéí Îíîíòóóë - ÌÓÁÈÑ-èéí ÁÑÑ-èéí Áîëîâñðîëûí Ñóäàëãàà - Àðãàç¿éí òýíõìèéí çàëóó áàãø. 2001 îíä ÌÓÈÑ-èéí ÎÓÕÄÑ-èéí áàêàëàâð, 2004 îíä ÌÓÁÈÑ. ÁÑÑèéí áîëîâñðîë ñóäëàëûí ìàãèñòð, 2010 îíîîñ ÌÓÁÈÑ. ÁÑÑèéí áîëîâñðîë ñóäëàëûí äîêòîðàíòóðò ýëñýí ñóðàëöàæ áàéíà. Ñóäàëãààíû àæëûí ÷èãëýë áîëîâñðîë ñóäëàëûí àñóóäëóóä, Áîëîâñðîë äàõü õ¿íèé õºãæëèéí àñóóäëóóä áîëíî. Áàòòóëãà Õîíãîðçóë - ÌÓÁÈÑ-èéí ÑªÁÑ-èéí Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààí, Ñýòãýë ñóäëàëûí òýíõìèéí çàëóó áàãø. 2007 îíä ÌÓÁÈÑ-èéí ÁÓÑ-èéí áàêàëàâð, 2008 îíä ÌÓÁÈÑèéí ÁÑÑ-èéí áîëîâñðîë ñóäëàëûí ìàãèñòð. Ñóäàëãààíû àæëûí ÷èãëýë îþóòíû áèå äààñàí àæèë, îþóòíû á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààíä áàãøèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã áîëíî.

317

ÀËßÑÊÀ ÔÅÉÐÁÀÍÊÑÛÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÒÓÐØËÀÃÀÀÑ 1

ÏðîôåññîðÐàæèâ Ãàíãóëè, Ph.D, Çºâëºõ èíæåíåð 2 Ï¿ðâýýãèéí Àðèóáîëîð, Ph.D 3 Ïðîôåññîð Ðåí÷èíãèéí Òºðáàò, Ph.D

ÀÍÓ-ûí Àëÿñêà Ôåéðáàíêñûí Èõ Ñóðãóóëèéí Óóë Óóðõàéí, Ãåîëîãèéí Òýíõèìèéí ýðõëýã÷ (rganguli@alaska.edu) 2 ÀÍÓ-ûí Àëÿñêà Ôåéðáàíêñûí Èõ Ñóðãóóëèéí Óóë Óóðõàéí, Ãåîëîãèéí Òýíõèìèéí ýðäýì ñîëèëöîîíû áàãø (apurvee@alaska.edu) 3 ÌÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààí Òåõíîëîãèéí Èõ Ñóðãóóëèéí Å-ñóðãóóëèéí çàõèðàë (rturbat@must.edu.mn)

Õóðààíãóé: Ýíý ºã¿¿ëýëä Àëÿñêà Ôåéðáàíêñûí Èõ Ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààã òºãñ óäèðäàí ÿâóóëäàã îíëàéí ñóðãàëò çîõèöóóëàëòûí ñèñòåì Blackboard Learn (ñàìáàðûí çàéí ñóðãàëò) ò¿¿íèé à÷ õîëáîãäëûí òàëààð ºã¿¿ëýõ áîëíî. Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Çàéí ñóðãàëò, õè÷ýýë çîõèöóóëàõ ñèñòåì, îíëàéí øàëãàëò, àâòîìàò ¿íýëãýý, õàðèëöàõ ñàìáàð. Àëÿñêà Ôåéðáàíêñûí Èõ Ñóðãóóëèéí òîâ÷ òàíèëöóóëãà Àëÿñêà Ôåéðáàíêñûí Èõ Ñóðãóóëü (ÀÔÈÑ) íü ÀÍÓ-ûí Àëÿñêà ìóæèéí Ôåéðáàíêñ õîòîä îðøèõ áà Àëÿñêèéí Èõ Ñóðãóóëèóäààñ äîêòîðûí ò¿âøíèé ñóðãàëò ÿâóóëàõ ýðõòýé ãàíö ñóðãóóëü þì. ÀÍÓ-ûí 50 ìóæ, ãàäààäûí 45 îðíû íèéò 11149 îþóòàí ñóðàëöäàã. ÀÍÓ-ûí ñóðãóóëèóä äîòðîî ïóóæèí õººðãºëòèéí èæ á¿ðýí òîíîãëîë á¿õèé ñóäàëãààíû òºâ, óñàí îíãîö áîëîí äàëä óóðõàéòàé, îëîí óëñàä ìàãàäëàí èòãýìæëýãäýæ, õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí òîìîîõîí ñóðãóóëü þì. 318

Àëÿñêà Õºäºº Àæ Àõóéí Êîëëåæ áà Óóë Óóðõàéí Ñóðãóóëü íü 1922 îíä àíõ áàéãóóëàãäàæ, óëìààð 1959 îíä Àëÿñêà Ôåéðáàíêñûí Èõ Ñóðãóóëü áîëñîí. Ýíý ñóðãóóëèéí îëîí òîîíû òºãñºã÷èä íü óëñ îðíû õºãæèëä èõýýõýí õóâü íýìýð îðóóëæ áàéãàà èíæåíåð, ìýðãýæèëòí¿¿ä þì. Õýäýí æèëèéí ºìíº ÀÔÈÑ íü Àëÿñêàãèéí èõ ñóðãóóëèóäûí îíëàéí ñóðãàëò çîõèöóóëàëòûí íýãäñýí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí áºãººä çàðèì áàãø íàð ýíý ñèñòåìèéí áîëîìæóóäûã á¿ðýí àøèãëàõã¿é çàðèì áîëîìæóóäûã àøèãëàí ñóðãàëò ÿâóóëæ áàéãàà ÷ ñóðãàëòûí ÷àíàð ýðñ ñàéæèðñààð áàéíà. ÀÔÈÑ-èéí óäèðäëàãóóä íü îíëàéí ñóðãàëò çîõèöóóëàëòûí íýãäñýí ñ¿ëæýýãýýð áàãø îþóòíóóäûí ñóðãàõ, ñóðàõ ¿éë àæèëëàãààã á¿ðýí çîõèöóóëæ õÿíàõ, îþóòíóóä çààâàë, ñîíãîí ¿çýõ õè÷ýýëýýñ ãàäíà áóñàä ìýðãýæëèéí õ¿ññýí õè÷ýýë¿¿äèéã ¿çýõ, áàãøààñ çºâëºãºº, îþóòíóóäàä çîðèóëàãäñàí áóñàä ¿éë÷èëãýýã àâàõ, çºâëºõ áàãø íàð îþóòíóóäàä òóõàéí óëèðàëä ¿çýõ øààðäëàãàòàé õè÷ýýëèéã ñàíàë áîëãîõ, îþóòàí òóñ á¿ðèéí õè÷ýýë ñîíãîëò, ñóðãàëòûí ÿâöûã õÿíàõ áîëîìæîîð á¿ðýí õàíãàãäñàí áàéäàã. ÀÔÈÑ íü ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààãàà âýáýä ñóóðèëñàí îíëàéí ñóðãàëò çîõèöóóëàëòûí ïðîãðàì õàíãàìæààð (ñèñòåìýýð) óäèðäàí ÿâóóëäàã. Âýáñàéò áîëîí ñàìáàðûí çàéí ñóðãàëòûã 1 áà 2-ð çóðàãò òóñ òóñ ¿ç¿¿ëýâ.

319

1- ð çóðàã. Ñàìáàðûí çàéí ñóðãàëò Àëÿñêà íü àâòî áîëîí òºìºð çàìûí äýä á¿òýöã¿é îëîí òîîíû æèæèã òîñãîíîîñ á¿ðäñýí àñàð òîì ìóæ þì. Òèéìýýñ çàéí (ñàíñðûí, âèäåî áîëîí òåëåêîíôåðåíö) ñóðãàëò ÿâóóëàõ, áàãø-îþóòíû õîîðîíäûí õîëáîîã òàñðàëòã¿é õàíãàõàä ñàìáàðûí çàéí ñóðãàëò èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé þì. 320

Ñàìáàðûí Çàéí Ñóðãàëò© Îíëàéí ñóðãàëò çîõèöóóëàëòûí ñèñòåì íü çàéíààñ ñóðãàëòûã óäèðäàí ÿâóóëàõàä çîðèóëàãäñàí ñóðãàëòòàé õîëáîãäñîí á¿õ àñóóäëûã òºãñ øèéäñýí âåáýä ñóóðèëñàí ñóðãàëò çîõèöóóëàëòûí õ¿÷èðõýã öîãö ñèñòåì á¿õèé ïðîãðàì õàíãàìæ þì [2]. Ñàìáàðûí çàéí ñóðãàëò íü îíëàéí ñóðãàëò çîõèöóóëàëòûí ñèñòåìèéí ¿íäñýí õýñã¿¿äèéí íýã þì. Áàãø êîìïüþòåðèéí äýëãýöýä çààæ áóé õè÷ýýëèéã äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðýýñ ýíý õè÷ýýëèéã ñîíãîñîí îþóòíóóä òóõàéí öàãò õîëáîãäîí ñóðàëöäàã áà ýíý ñèñòåìèéã Blackboard Learn áóþó ñàìáàðûí çàéí ñóðãàëò ãýæ íýðëýñýí. Ñàìáàðûí çàéí ñóðãàëòààð áàãø íàð ñóðãàëòûí ìàòåðèàëàà îþóòíóóäàä õ¿ðãýõ, øàëãàëòûí ìàòåðèàë áîëîâñðóóëàõ, øàëãàëò àâàõ, ä¿ãíýõ, îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã áîëîâñðóóëàõ, ä¿ãíýõ, òýäýíòýé àæèëëàõ, Elluminate! Liveõýñãèéã àøèãëàí çàéíààñ áîäèò ñóðãàëòûã ÿâóóëäàã. Áàãø íàð ýíý ïðîãðàìûí äýëãýöèéã ñàìáàð áîëãîí àøèãëàí áîäèòîîð õè÷ýýë çààõààñ ãàäíà ëåêö, ¿ç¿¿ëýí çýðýã ººðñäèéí áýëòãýñýí ìàòåðèàë, èíòåðíýò àøèãëàí ñóäàëãààíû àðãà, òåõíîëîãè áîëîí áóñàä ìýäýýëëèéã øóóä õ¿ðãýõ á¿õ áîëîìæîîð õàíãàãäñàí. Ò¿¿í÷ëýí õè÷ýýëèéí ÿâöàä îþóòíóóäààñ àñóóëò àñóóõ, õàðèóëò àâàõ, àñóóäëûã õàìòðàí øèéäýæ, òóõàéí õè÷ýýëèéí îéëãîëòûã áàòàëãààæóóëàõ, òýäíèé ìýäëýãèéã ä¿ãíýõ á¿ðýí áîëîìæòîé. Ñàìáàðûí Çàéí Ñóðãàëòûí ãîë îíöëîã Ñàìáàðûí çàéí ñóðãàëò íü ñóðãàëòûã óäèðäàí ÿâóóëàõ, çààõ îëîí ¿ð ä¿íòýé, òîõèðîìæòîé àðãóóäààñ çºâõºí ÷óõàë ãýæ ¿çýæ áàéãàà Elluminate Live! Classroom (Òàíõèìèéí ñóðãàëò), Test (Øàëãàëò) áîëîí Discussion board (õàðèëöàõ ñàìáàð), Google documents (áàðèìò áè÷èã) ãýñýí àðãóóäûã òàíèëöóóëüÿ. Elluminate Live! Elluminate Live! íü òýíõìèéí ñóðãàëòûí îð÷èíã á¿ðýí 321

õàíãàñàí, äóó ä¿ðñ áè÷ëýãèéí õýðýãñëýýð òîíîãëîãäñîí ïðîãðàì õàíãàìæ þì. Îþóòíóóä äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðýýñ òîâëîñîí öàãóóäàä õîëáîãäîæ ÷àääàã. Îíëàéí ñóðãàëò ÿâóóëàõ ¿íäñýí õýñãèéã “Öàãààí ñàìáàð” ãýæ íýðëýíý. Òóõàéí õè÷ýýëä ñóðàëöàõààð á¿ðòã¿¿ëñýí îþóòàí á¿ð öàãààí ñàìáàðòàé õàðüöàíà. Áàãø ýíý ñàìáàð äýýð çóðæ, áè÷èæ, òàéëáàðëàõààñ ãàäíà îþóòàí á¿ðòýé õîëáîãäîí õàðüöàæ òàíõèìèéí ñóðãàëòòàé èæèë õýìæýýíä ñóðãàëòûã óäèðäàí ÿâóóëäàã. Õè÷ýýëèéí ÿâöàä îþóòíóóä õîîðîíäîî áîëîí áàãøòàé áè÷ãýýð õàðèëöàõ, ãàðàà ºðãºí çºâøººðºë àâ÷ àñóóëòàä õàðèóëò àâàõ áîëîìæòîé (2-ð çóðàã).

2-ð çóðàã. Öàãààí ñàìáàð 322

Classroom Classroom áóþó òàíõèìèéí ñóðãàëòûí õ¿÷èðõýã áîëîìæ íü íýã äýëãýöèéã õàìò õýðýãëýõ ÿâäàë þì. ªíäºð ºðòºãòýé òóñãàé ïðîãðàì õàíãàìæèéã çºâõºí õàíäàõ ýðõ á¿õèé áàãø íàð àøèãëàí ñóðãàëòûã óäèðäàí ÿâóóëäàã. Áàãøèéí âåá êàìåðò á¿õ îþóòàí õàðàãäàõ áà îþóòàí á¿ð áàãøèéí äýëãýöèéã õàðàõ, ò¿¿íèéã õàìò õýðýãëýõýýð òîõèðóóëàãäñàí áàéäàã. Îþóòàí çºâøººðâºë áàãø îþóòíû äýëãýö ð¿¿ íýâòýð÷ õèéæ áàéãàà àæèë áîëîí àñóóäëûã øèéäýõýä òóñàëäàã. Áàãø áîëîí îþóòàí á¿ðèéí õýñýãò äóó áè÷ëýãèéí òºõººðºìæ áàéõ áà øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä áàãø îþóòíóóäûí àñóóëò, õàðèóëòóóäûã á¿ðýí áè÷èõ áîëîìæòîé. Test Test áóþó øàëãàëòûí õýñýã íü áàãø íàðûí àæëûã ìàø èõ õºíãºâ÷èëñºí, öàã õýìíýñýí õ¿÷èðõýã õýðýãñýë þì. Áàãø íàð øàëãàëòûã îëîí ÿíçûí õýëáýðýýð áýëòãýõ á¿ðýí áîëîìæòîé. Øàëãàëòûí õýñýã íü “îëîí ñîíãîëòîò õàðèóëòòàé”, “¿ã áºãëºõ”, “õàðèóëàõ” ãýñýí ¿íäñýí õýñýãòýé. Øàëãàëòûã òºðºë á¿ðýýð áîëîâñðóóëæ áîëîõ áºãººä íü “îëîí ñîíãîëòîò õàðèóëòòàé” õýñãèéí ñîíãîëòóóäûã äàâõöàëã¿éãýýð àâòîìàòààð ¿¿ñãýõ áîëîìæòîé. Øàëãàëòûã àâàõ õÿçãààðã¿é îëîí áîëîìæóóäààñ çºâõºí õýäõýí æèøýýã 3-ð çóðàãò ¿ç¿¿ëýâ. Áàãø øàëãàëòòàé õîëáîîòîé àñóóäëûã áîëîâñðóóëñíû äàðàà ýíý øàëãàëòûí õýñýãò îðóóëíà.

323

ñ)

3-ð çóðàã. Øàëãàëòûí õýñýã: a) Çºâ õýñãèéã îëîõ, b) îëîí ñîíãîëòîò, c) òîìü¸î àøèãëàí òîîöîî õèéõ 324

Øàëãàëòûí äàðàà áàãø ýíý øàëãàëòûí ñòàòèñòèê ìýäýýëëýýð ººðèéí õè÷ýýëèéí ÿâöàä îþóòíóóäûí îëæ àâñàí ìýäëýãò ä¿ãíýëò õèéõ, ìºí ººðèéí çààõ àðãà áàðèë, õè÷ýýëèéí ÷àíàðò øèíæèëãýý õèéõ áîëîìòîé þì. Discussion board Discussion boardáóþó õàðèëöàõ ñàìáàð íü îþóòíóóä áàãøààñàà áè÷ãýýð àñóóæ, õàðèóëò àâàõàä çîðèóëàãäñàí õýñýã áàéäàã. Çºâõºí áàãøààñ áèø îþóòíóóä õîîðîíäîî àñóóëò, õàðèóëòóóäûã ÷ºëººòýé àâ÷ ºã÷ áàéõààñ ãàäíà õîîðîíäîî õè÷ýýëèéí òàëààð ÷ºëººòýé ìýäýýëýë ñîëèëöîõ á¿ðýí áîëîìæòîé þì (4-ð çóðàã).

4-ð çóðàã. ßðèëöàõ ñàìáàð Google Documents Google Documents áóþó áàðèìò áè÷èã õýñýã íü îþóòíóóä eìàéë õàÿãààðàà áèå äààëò áîëîí áóñàä ìàòåðèàëûã áàãø ðóó ÿâóóëàõàä çîðèóëàãäñàí. Ýíý õýñýã íü îþóòíóóäûí áèå äààëòàà ºãñºí îãíîîã öàã ìèíóòûí õàìò áè÷äýã. Áàãø îþóòíóóä íýâòýðñýí òîî, õèéãäñýí çàñâàð á¿ðèéã íàðèéí øàëãàæ, îþóòàí á¿ðèéí áèå äààëòòàé àæèëëàæ òàéëáàð, ñàíàìæ, 325

¿íýëãýý ºãäºã. Åð íü áàãø îþóòíóóäûí õîîðîíäûí õàðèëöààã ýíý õýñýãò öàã ìèíóò îíîîãîîð áè÷èæ, ýðýìáýëýí õàäãàëäàã. Ä¿ãíýëò ÀÔÈÑ íü ñóðãàëò çîõèöóóëàëòûí ñèñòåìèéã íýâòð¿¿ëñíýýð ñóðãàëòûí ÷àíàð ñàéæèð÷, áàãø îþóòíóóäûí ñóðãàõ, ñóðàõ ¿éë àæèëëàãààíä èõýýõýí àìæèëò äýâøèëò ãàð÷, ñóðãàëò çîõèöóóëàëòûí õýðýýñ õýòýðñýí áè÷èã öààñíû àæëààñ ÷ºëººëºãäñíººñ ãàäíà îëîí óëñûí ò¿âøèíä íýð õ¿íä íü ýðñ ºñºæ, òóñ ñóðãóóëüä ýëñýã÷äèéí òîî ýðñ íýìýãäñýí. Åð íü óëñ îðíû õºãæëèéí ãîë òóëãóóðóóäûí íýã íü èíæåíåðèéí øèéäýë, á¿òýýí áàéãóóëàëò áàéäàã. ÀÔÈÑ-èéí áàõàðõàë áîë óëñ îðíû õºãæèëä èõýýõýí õóâü íýìýð îðóóëæ áàéãàà èíæåíåð, ìýðãýæèëòí¿¿ä íü þì. ÀÔÈÑ-ûí ñóðãàëò çîõèöóóëàëòûí ñèñòåì íü ÀÍÓ òºäèéã¿é áóñàä îðíû õºãæèëä õóâü íýìðýý îðóóëæ áàéãàà èíæåíåð¿¿äèéã áýëòãýí ãàðàõàä èõýýõýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéãàà íü òîäîðõîé. ÀÔÈÑ-ûí ñóðãàëò çîõèöóóëàëòûí ñèñòåì íü òîäîðõîé öàã õóãàöààíä äàâòàí õèéãääýã ÀÍÓ-ûí áîëîí îëîí óëñûí ìàãàäëàí èòãýìæëýëä øààðäëàãàòàé á¿õ áè÷èã áàðèìòóóäûã áýëýí áàéëãàäãààðàà èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Ýíý ñóðãóóëèéí á¿õ ìýðãýæëýýð çààãäàæ áàéãàà (íèéò 2965 õè÷ýýë) õè÷ýýë¿¿äèéí ñòàíäàðò, àâàãäñàí òåñò, îþóòíû áèå äààëò, ¿íýëãýý ãýõ ìýò áàãø îþóòíû ñóðãàõ ñóðàõ ¿éë àæèëëàãààíóóäûã öàã õóãàöààíû õàìò(ñåêóíäûí íàðèéâ÷ëàëòàé) áè÷èæ õàäãàëæ áàéäãààñ ãàäíà ñóðãàëòûí áîäëîãî çîõèöóóëàëòûí òºâ óäèðäëàãààñ ñóðãàëòûí á¿õ ¿éë àæèëëàãààã ºäºð á¿ð çîõèöóóëàí õÿíàæ áàéäàã. Ìîíãîëä 1990 îíîîñ õîéø ºäºð èðýõ òóòàì èíòåðíåòèéí õóðä íýìýãäýæ, ¿íý íü õÿìäàð÷ áàéãàà íü ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéí îëîëòûã áîëîâñðîëä àøèãëàõ áîëîìæ, ñàíàà÷ëàãóóä íýìýãäýõ òààòàé áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ 326

áàéíà. Èéìýýñ Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðûí å-Ìîíãîë, å-Çàñàãëàë õºòºëáºð¿¿ä, ÁÑØÓß-íû å-Áîëîâñðîë çýðýã óëñûí õýìæýýíèé õºòºëáºð¿¿ä õýðýãæèæ ýõýëñýí. Øèíæëýõ Óõààí Òåõíîëîãèéí Èõ Ñóðãóóëü (ØÓÒÈÑ) íü 2007 îíä Ìîíãîëä àíõ óäàà äýýä áîëîâñðîëä Å-Ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààã ýõë¿¿ëñýí áºãººä îäîîãîîð ìàãèñòðûí 36 ìýðãýæëýýð çàéí ñóðãàëòûã ÿâóóëæ, ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààã UNILMS (University’s Learning Management System)-ýýð ÿâóóëæ áàéíà. Ìºí çàéí ñóðãàëòàíä îþóòàíä çîðèóëñàí å-õè÷ýýë¿¿ä àøèãëàãäàæ îþóòíû ñîðèë øàëãàëòûí ¿éë àæèëëàãàà íü îíëàéí òåñòèéí ïðîãðàì õàíãàìæààð ÿâàãäàæ áàéíà. 2010 îíä Ìîíãîëä àíõ óäàà Øèíæëýõ Óõààí Òåõíîëîãèéí Èõ Ñóðãóóëü íü èõ ñóðãóóëèéí õýìæýýíä èíòåðíýò, ïðîãðàì õàíãàìæ, å-Ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ Å-Íýýëòòýé ñóðãóóëèéã áàéãóóëæ, òóñ ñóðãóóëü íü àëñûí çàéí ñóðãàëòûí òàíõèì, îíëàéí âèäåî òàíõèì, îíëàéí òåñòèéí òàíõèì, ìóëüòèìåäèà ñòóäèóäûã àøèãëàí ñóðãàëòûã ÿâóóëæ, ñóðàõ ñóðàëöàõ òààòàé îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýí àæèëëàæ áàéíà. Ýíý á¿õ íºõöºë íü ØÓÒÈÑ-äîíëàéí ñóðãàëò çîõèöóóëàëòûí ñèñòåìèéã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõ òààòàé íºõöºë á¿ðä¿¿ëñíèéã õàðóóëæ áàéíà. Îëîí óëñûí ò¿âøèíä òàíèãäñàí èõ äýýä ñóðãóóëü á¿ðò áàéäàã îíëàéí ñóðãàëò çîõèöóóëàëòûí ñèñòåì íü èõ äýýä áîëîâñðîëûí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ, ñóðãàëòûã îíëàéíààð óäèðäàí ÿâóóëàõ, ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ, õÿíàëòûã äýýøë¿¿ëýõ, ñóðãàëòóäèðäëàãûí íýã ñèñòåìä îðîõ çýðýã îëîí äàâóó òàëóóäòàé. Øèíæëýõ Óõààí Òåõíîëîãèéí Èõ Ñóðãóóëü íü îþóòíû òîî, áàãøëàõ á¿ðýëäýõ¿¿íýýð îëîí óëñûí ò¿âøíèé èõ äýýä ñóðãóóëèéí õýìæýýíä õ¿ðñýí. Òóñ ñóðãóóëü íü îíëàéí ñóðãàëò çîõèöóóëàëòûí ñèñòåìèéã õýðýãæ¿¿ëáýë äàðààõ ¿ð ä¿íã¿¿ä ãàðàõ áîëîìæòîé. ¯¿íä: 327

Îëîí óëñûí ò¿âøèíä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí, îëîí óëñûí ìàãàäëàí èòãýìæëýãäñýí ñóðãóóëü áîëîõîä èõýýõýí òóñòàé. Ýíý òîõèîëäîëä òóñ ñóðãóóëèéí ºìíº îëîí óëñûí ìàãàäëàí èòãýìæëýãäñýí ñóðãóóëèóäàä îëãîãääîã îëîí áîëîìæóóä, ãàäààäûí îþóòíóóäàä òóñ ñóðãóóëüä ñîíèðõñîí ìýðãýæëýýðýý ìàãèñòð, äîêòîðûí ò¿âøíèé ñóðãàëòàä ýëñýí îðîõ áîëîìæóóä á¿ðýí íýýãäýõ þì. Áàãø íàð íýãýí çýðýã îëîí îþóòíóóäòàé àæèëëàäàã. Îþóòíóóä çààâàë ñóðãóóëü äýýð èðæ àíãèä ººðèéí ýýëæèéã õ¿ëýýí öàã àëäàõã¿éãýýð áàãøòàéãàà òîõèðñîí öàãóóäàä, áàéãàà ãàçðààñàà IPhones áîëîí áóñàä èíòåðíýò áîëîìæóóäààð ýíý ñèñòåìèéí îíëàéí âèäåî ÷àòààð àñóóãäàæ áèå äààëòàà õàìãààëàõ á¿ðýí áîëîìæòîé. ¯¿íèéã õýðýãæ¿¿ëñíýýðýý àíãè òýíõèì, ñóðãàëòûí àëáàíû àæèë÷äûí à÷ààëàë òîäîðõîé õýìæýýãýýð áàãàñàõààñ ãàäíà Óëààíáààòàð õîòûí çàìûí ò¿ãæðýë, õîòûí àãààðûí áîõèðäëûã ÷ ãýñýí ìºí òîäîðõîé õóâèàð áóóðóóëàõàä íºëººëæ áîëîõ þì. Òóñ ñóðãóóëèéí îþóòíóóäûí õóâüä ìàøèíû çîãñîîëûí àñóóäàë èõýýýõýí õ¿íäðýëòýé áàéäàã áºãººä ýíý àñóóäëûã ìºí òîäîðõîé õýìæýýãýýð çîõèöóóëàõ ìàãàäëàëòàé áàéíà. Îíëàéí ñóðãàëò çîõèöóóëàëòûí ñèñòåìèéí îëîí áîëîìæóóäûã àøèãëàñíààð ñóðãàëòûí ÷àíàð ýðñ äýýøèëäýã. Îëîí îþóòíóóäûí áèå äààëòûã øàëãàõ, îþóòíóóäòàé àæèëëàõ, ñóðàõ áè÷èã àøèãëàëòûã ñàéæðóóëàõàä ýíý ñèñòåì íü à÷ òóñòàéãààñ ãàäíà ýäèéã çàñãèéí õóâüä èõýýõýí õýìíýëòòýé þì. Îíëàéí ñóðãàëò çîõèöóóëàëòûí ñèñòåìèéã íýâòð¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íä ãàðàõ õýìíýëòèéí ñóäàëãààã õèéñýí áîëíî. Øàëãàëòûí õýñýã íü áàãø íàðûí àæëûã ìàø èõ õºíãºâ÷èëæ, öàã õýìíýõýýñ ãàäíà øàëãàëòûã îëîí ÿíçûí õýëáýðýýð àâàõ áîëîìæèéã îëãîäîã. Áàãø íýã óäàà øàëãàëòûã àñóóëò, ñîíãîëò, çºâ õàðèóëòûí õàìò 328

îðóóëñàí áàéõàä øàëãàëòûí ýíý õýñýã íü áàãøèéí ºãñºí ñîíãîëòûí äàãóó õÿçãààðã¿é îëîí õóâèëáàðààð àâòîìàòààð øàëãàëòûí èæ á¿ðýí òåñòèéã ¿¿ñãýäýã òóë óëèðàë òóòàìä òóõàéí õè÷ýýëèéí øàëãàëò á¿ðýí øèíý÷ëýãääýã. Áàãø íàð øèíý çààñàí õè÷ýýëèéíõýý òåñòèéã íýìæ îðóóëàõ, õýðýãã¿é õýñãèéã õàñàõ çýðãýýð øèíý÷ëýë õèéäýã. Îíëàéí ñóðãàëò çîõèöóóëàëòûí ñèñòåì íü ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààã á¿õýëä íü çîõèöóóëàõ, õÿíàõ, íýãäñýí óäèðäëàãàä îðóóëàõ, áàãø îþóòíóóäûí ñóðãàõ, ñóðãàõ ¿éë àæèëëàãààíû õîîðîíäûí õîëáîîã õàíãàæ ºãºõ, ¿éë àæèëëàãààíä ÿìàð íýãýí àëäàà ãàðàõààñ õàìãààëæ ºãäºã. Ýöýñò íü ä¿ãíýæ õýëýõýä ýíý ñèñòåì íü óëàìæëàëò òàíõèìèéí ñóðãàëòûã õàëàõ áîäëîãî áèø áºãººä, á¿õ õè÷ýýëèéí ëåêö, ñåìèíàð, ëàáîðàòîðè àíãèä ÿâàãääàã õýâýýð áàéíà. Áàãø àíãè òàíõèìä õè÷ýýë çààõ íü õýçýý ÷ õàëàãäàõã¿é øàëãàðñàí àðãà áºãººä ¿¿ãýýðýý ÷ òýíõìèéí ñóðãàëò íü ìàø ¿íýòýé, òºãñ ñóðãàëòûí õýëáýð áàéñààð áàéíà. Ýíý îíëàéí ñóðãàëò çîõèöóóëàëòûí ñèñòåì íü ñóðãàëòûí ¿éë ÿâöûí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîã ñàéæðóóëàõ, ñóðãàëò çîõèöóóëàëòûí íýãäñýí ñèñòåìä îðîõ, ñóðãàëòûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, îþóòíû òîîã íýìýõ, îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã ä¿ãíýõ, îþóòíóóäòàé àæèëëàõ ¿éë àæèëëàãààã õºíãºâ÷ëºõ, îëîí óëñûí ìàãàäëàí èòãýìæëýëä îðîõ, îëîí óëñàä íýð õ¿íäýý ºñãºõºä òóñëàõ ÿâäàë þì. REFERENCE University of Alaska Fairbanks, http: //www.uaf.edu/, Accessed March 2012. Blackboard Inc., http://www.blackboard.com, Accessed March 2012. E-Learning, http://www.emust.edu.mn, Accessed March 2012. 329

ÎÞÓÒÍÛ ÁÈÅ ÄÀÀÍ ÀÆÈËËÀÕ ×ÀÄÂÀÐ ÁÎËÎÍ ÑÎËÎÍÃÎÑ ÓËÑÛÍ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ÑÀËÁÀÐÛÍ ÕªÃÆÈË Æ.Àçæàðãàë Ñîëîíãîñ óëñ, ×îíáóêûí ¯íäýñíèé Èõ Ñóðãóóëü, Èíæåíåðèéí êîëëåæ Azjargal777@gmail.com

Õóðààíãóé Óëñ îðíû õºãæëèéí ãîë õºäºëãºã÷ õ¿÷, ò¿¿íèé òóëãóóð ñóóðü íü áîëîâñðîëûí õºãæèëäºº áàéäàã íü íýãýíò îéëãîìæòîé, èëýðõèé ç¿éë áîëñîí ºíºº ¿åä ýíýõ¿¿ õºãæèëä èõ, äýýä ñóðãóóëü êîëëåæ òºãññºí ºíäºð áîëîâñðîëòîé, ÷àäâàðëàã îþóòíû îðîëöîî íýí ÷óõàë áàéíà. Äýëõèé íèéòýýðýý õóðäàöòàé õºãæèæ, ººð÷ëºãäºæ áàéãàà ýíý ¿åä îþóòíû áèå äààñàí, á¿òýýë÷, øàðãóó õºäºëìºð÷ ÷àäâàð èë¿¿ ÷óõàë áîëæ áàéãàà òóë ýäãýýð ÷àäâàðûã îþóòíû áèå äààõ àæëààð äàìæóóëàí õýðõýí òºëºâø¿¿ëæ áàéãàà òàëààð Ñîëîíãîñûí ×îíáóêûí ¯íäýñíèé Èõ Ñóðãóóëèéí æèøýýí äýýð õàðüöóóëñàí òîâ÷ ñóäàëãàà ýíý õýñýãò äóðüäñàí áîëíî. Ñóäàëãààíû àæèë áè÷èõäýý òóñ ñóðãóóëüä 3 æèë ñóðàõàä àæèãëàãäñàí áàéäàë áîëîí îëîí óëñûí ñýòã¿¿ëä õýâëýãäñýí ºã¿¿ëýë, èíòåðíåòýýñ àâñàí ìýäýýëýë, õàìòðàí ñóðàëöäàã Ìîíãîë îþóòíóóäòàé óóëçàæ ÿðèëöñàí ñýòãýãäýëä òóëãóóðëàñàí áºãººä òóñ èëòãýëä Ñîëîíãîñ óëñàä îþóòíû áèå äààí ñýòãýí áîäîõ, ººðºº ñàíàà÷ëàí àæèëëàõ ÷àäâàðûã õýðõýí òºëºâø¿¿ëäýã îíöëîã, ºíººãèéí õóðäàöòàé õºãæèëä õ¿ðñýí àìæèëòûí ¿íäýñ, îþóòíû áèå äààõ àæëûí ãîë çîðèëãî íü ÿìàð áàéâàë çîõèõ çýðýã àñóóäëóóäûã ãîë÷ëîí õºíäñºí. Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý, Õºäºëìºð÷ ÷àíàð 330

Õºãæèë,

Çàð÷èì,

ªºð÷ëºëò,

Îðøèë Ñîëîíãîñ óëñ 1970-1980-ààä îíû ¿åä õ¿íä ¿éëäâýðëýë íü ýäèéí çàñãàà áàðèõ ãîë õ¿÷èí ç¿éë áîëæ áàéñàí áîë îäîî Ñîëîíãîñ óëñûí áîëîâñðîëûí òýðã¿¿ëýõ ñàëáàð íü ìýäýýëýë õàðèëöàà, ýëåêòðîíèê òåõíîëîãèéí ñàëáàð áîëñîí áàéãàà áºãººä ýäãýýð ñóäàëãààíû ÷èãëýëä òóëãóóðëñàí äýëõèéã ñ¿ëæñýí áèçíåñýýðýý óëñûíõàà èõýíõ îðëîãîî îëäîã. Õàâòãàé äýëãýöòýé çóðàãò, ñìàðò ãàð óòàñ, óñàí îíãîöíû ¿éëäâýðëýëýýðýý äýëõèéä òýðã¿¿ëýõ çýðýãò òîîöîãääîã. Èéíõ¿¿ Ñîëîíãîñ óëñûí ¿éëäâýðæèëòýíä òóëãóóðëàäàã áàéñàí ýäèéí çàñàã øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãè äýýð ñóóðèëñàí ýäèéí çàñàã ðóó õóðäòàé øèëæèæ áàéãàà áºãººä ýíý ººð÷ëºëò íü óëàì ºðãºí õ¿ðýýòýé, ºíäºð áîëîâñðîë ýçýìøèõèéã øààðäàæ áàéíà [1]. Èéì õóðäòàé øèíý÷ëýë õèéõýä õóâü õ¿íèéí áèå äààí àæèëëàõ ÷àäâàð þóíààñ ÷ èë¿¿ ÷óõàë áàéäàã áàéíà. ªíººäºð äýëõèé äàõèíä íåôòü, àëò, çýñèéí ¿íýýñ ÷ èë¿¿ áîëîâñðîëûí ¿íý öýíý õîðîì õîðìîîð íýìýãäýæ áàéíà [2]. Áîëîâñðîëûí ¿íý öýíý ÷óõàì þóíäàà áàéäàã íü Ñîëîíãîñò ñóð÷ áàéõäàà, àæèãëààä áîäîõîä èë¿¿ ñàéí îéëãîãäîõîîð áàéíà. Í¿äýíä ¿çýãäýæ ãàðò áàðèãäàõ, áîäèò áàÿëàã áèå äààí ñýòãýæ á¿òýýí áîñãîõ ÷àäâàðòàé áîëîâñðîë îëæ àâñàí èðãýí ýðãýýä íèéãìýý õºãæ¿¿ëýõýä àñàð òîì õ¿÷èí áîëäîã áàéíà. ¯íý öýíýòýé áîëîâñðîë ãýäýã íü ýíäýýñ òîäîðõîéëîõîä áèå äààí ñýòãýæ, áèåæ¿¿ëýí õèéõ ÷àäâàð ãýæ îéëãîæ áîëíî. Ýäãýýð ÷óõàë ÷àäâàðóóäûã îþóòíóóäàä ñóóëãàõ ãîë õýðýãñýë áîë áèå äààõ àæèë ÿàõ àðãàã¿é ìºí ãýäýã íü òîäîðõîé áàéíà. 1. Ñîëîíãîñ óëñûí áîëîâñðîëûí ñèñòåì, îþóòíû á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý 2007 îíû áàéãóóëëàãà ìýðãýæëèéí ñóðãóóëü 36,

áàéäëààð Ñîëîíãîñ óëñàä 412 äýýä áîëîâñðîëûí áàéíà. Èõ, äýýä ñóðãóóëü 175, òåõíèê ñóðãóóëü 152, ìàãèñòð äîêòîðûí ñóðãàëòòàé çàéí ñóðãàëòòàé å-ñóðãóóëü 17, ¿éëäâýðëýëèéí 331

ñóðãóóëü 14, áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü 11, áóñàä 7 ñóðãóóëü ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. Ñîëîíãîñ óëñûí áîëîâñðîëûí òîãòîëöîî íü áàãà ñóðãóóëü 6 æèë, äóíä ñóðãóóëü 3 æèë, àõëàõ ñóðãóóëü 3 æèë, äýýä ñóðãóóëü 4 æèë áóþó “6-3-3-4” ãýñýí ¿íäñýí òîãòîëöîîòîé. Àõëàõ ñóðãóóëèéã äîòîð íü åðºíõèé àõëàõ ñóðãóóëü, òåõíèê òåõíîëîãèéí àõëàõ ñóðãóóëü, òóñãàé ñóðãàëòòàé àõëàõ ñóðãóóëü ãýæ òîì 3 õýñýãò õóâààäàã. Åðºíõèé àõëàõ ñóðãóóëüä äýýä ñóðãóóëüä ýëñýí îðîõîä õýðýãòýé õè÷ýýë¿¿ä îðäîã áºãººä òåõíèê òåõíîëîãèéí àõëàõ ñóðãóóëèéí õóâüä òºãññºíèéõºº äàðàà øóóä àæèë äýýð ãàðàõàä õýðýãòýé õè÷ýýë¿¿ä ãîëöóó îðäîã. Òóñãàé ñóðãàëòòàé àõëàõ ñóðãóóëü íü øèíæëýõ óõààí áîëîí ãàäààä õýë, áèåèéí òàìèð çýðýã àâúÿàñ ÷àäâàðûã îíöãîéëîí õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí áàéäàã. Òèéìýýñ àõëàõ ñóðãóóëèóäûí õè÷ýýë íü ñóðãóóëü ñóðãóóëèàñàà øàëòãààëàí ººð ººð áàéäàã. Ñóðàã÷èä àõëàõ ñóðãóóëèà òºãñâºë äýýä ñóðãóóëüä îðîõ þìóó àæèëä îðäîã. Ñîëîíãîñûí äýýä ñóðãóóëü íü 4 æèë áà 2 æèëèéí ñóðãàëòòàé äýýä ñóðãóóëü ãýæ õóâààãääàã. 4 æèëèéí ñóðãàëòòàé äýýä ñóðãóóëü íü ìýðãýæëèéí íàðèéí ìýäëýã îëãîõîä ÷èãëýãäñýí áàéäàã áºãººä 2 æèëèéí ñóðãàëòòàé äýýä ñóðãóóëü íü àæèë ìýðãýæèëòýé õîëáîîòîé íàðèéí òåõíèê òåõíîëîãè ýçýìø¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí áàéäàã. [3]. Èõ, äýýä ñóðãóóëüä Ñîëîíãîñ îþóòíóóä ñóäàëãààíû àæèë õèéõäýý áàðèìòàëäàã ãîë çàð÷èì íü “Ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºã¿¿ëýë áè÷èõ” õýëáýð áàéäàã áîë õàðèí Àìåðèê÷óóäûí õóâüä “ñóäàëãààíû òºñºë áîëîâñðóóëàõ” ãýñýí ÷èã õàíäëàãàòàé [4]. Îþóòíóóäûã èíãýæ ñóäàëãàà, øèíæèëãýý, áèå äààõ àæèëä èë¿¿ ò¿ëõ¿¿ òàòàí îðóóëñàíààð ïðàêòèêò îéð, õýðýãëýýíèé òàëààñ íü àëèâàà àñóóäàëä õàíääàã, ïðàêòèê òóðøèëò õèéæ ÷àäàõ äàäàë òóðøëàãàòàé, áèå äààñàí á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýòýé áèå õ¿í áîëîí òºëºâøäºã. ªºðººð õýëáýë îþóòíû áèå äààõ àæëûí ¿íäñýí çîðèëãî íü îíîëûí àñóóäàë øèéäýõýýñýý èë¿¿ òóõàéí îþóòàíä áèå äààí àæèëëàõ ÷àäâàð ñóóëãàí òºëºâø¿¿ëýõýä îðøèæ áàéíà. 332

Öýðãèéí äýãëýìòýé çàñãèéí ãàçðààñ õýðýãæ¿¿ëäýã áàéñàí ÷àíãà õàòóó äàðàìò, äýãëýìòýé áàéñàí Ñîëîíãîñ óëñûí áîëîâñðîëûí ñèñòåì 1998 îíîîñ åðºíõèéëºã÷ Kim Daejung (1998-2003) áîëîí Roh Moo-hyun (2003-2008) íàðûí óäèðäëàãààð ýðñ øèíý÷ëýãäýí äýëõèé íèéòèéí ÷èã õàíäëàãûí äàãóó ãëîáàëü÷ëàãäñàí áîëîâñðîëûí àãóóëãà áàðèìòàëäàã áîëñîí íü [5] 1997 îíû ýäèéí çàñãèéí ã¿í õÿìðàëûã àìæèëòòàé äàâàí ãàð÷ ºíººãèéí ºíäºð õºãæèëä õ¿ðãýõ ãîë õºø¿¿ðýã áîëñîí áàéíà. Áîëîâñðîëûí ýðñ øèíý÷ëýë õèéãäñýí ýíý ¿åýñ ýõëýí Àíãëè õýëèéã ñóðãàëòàíä ºðãºí õýðýãëýæ îþóòíû áèå äààõ àæèëä Àíãëè õýë äýýð íîì, ñóðàõ áè÷èã ìàø ºðãºí àøèãëàæ, Àíãëèàð èëòãýë õýëýëö¿¿ëýõ, òºñºë õàìãààëàõ àæëûí õýëáýð ñóðãàëòàíä ºðãºíººð íýâòð¿¿ëñýí áàéãàà íü ÿëàíãóÿà ìàãèñòð, äîêòîðàíòóðûí ñóðãàëòààñ íü èëýðõèé õàðàãäàæ áàéäàã. Ñîëîíãîñûí çàñãèéí ãàçàð, áîëîâñðîëûí ÿàìíààñ 1999 îíîîñ ýõëýí õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà Brain Korea-21 (BK21) òºñëèéí õ¿ðýýíä ÷àäâàðëàã çàëóó áîëîâñîí õ¿÷èí áýëäýõ, ñóðãàëòûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, ìýäëýãò òóëãóóðëàñàí ýäèéí çàñãèéã ºðãºæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð 1.2 îð÷èì òýðáóì äîëëàð çàðöóóëñàí áàéãàà áºãººä ýíý õºðºíãº îðóóëàëò íü Ñîëîíãîñ óëñ áîëîâñðîëûí ñàëáàðààðàà îëîí óëñûí òàâöàíä ºðñºëäºõ¿éö õýìæýýíä õ¿ðãýõýä èõýýõýí õóâü íýìýð îðóóëñàí áàéäàã [6]. Õóðäàöòàé õºãæèæ áàéãàà äýëõèéí óëñ îðíóóä äóíäààñ Àçèéí îðíóóä ÿëàíãóÿà Õÿòàä, Ýíýòõýã, Ñèíãàïóð, Ñîëîíãîñ çýðýã óëñ îðîí ìýäëýãò òóëãóóðëàñàí, á¿òýýë÷, áèå äààñàí ÷àäàâõèòàé èíæåíåðèéí áîëîâñðîëûí ñèñòåìýý îëîí óëñûí àêêðåäèòàöèéí áàéãóóëëàãààð äàìæóóëàí ìàø àìæèëòòàé õºãæ¿¿ëæ ÷àäàæ áàéãàà íü áóñàä õºãæèæ áóé óëñ îðíû àíõààðëûã óëàì èõýýð òàòñààð áàéíà [7]. Ýäãýýð Àçèéí óëñ îðíû õóâüä èíæåíåðèéí ÷èãëýëýýð ñóðàëöäàã îþóòíóóä Õÿòàäàä 44.3%, Ñèíãàïóðò 30.0%, Ñîëîíãîñò 22.1%, Òàéâàíüä 19.0% òóñ òóñ ýçýëäýã [8] íü óëñ îðíû õºãæèëä èíæåíåðèéí ÷èãëýëèéí ìýðãýæèëòýé 333

áîëîâñîí õ¿÷èí õè÷íýýí ÷óõàë íºëººòýé áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéãàà þì. Ñîëîíãîñò èíæåíåðèéí ÷èãëýëýýð ñóðàëöàæ áàéãàà îþóòíóóäûí õóâüä äèéëýíõ õóâü íü ýðýãòýé÷¿¿ä áàéäàã áºãººä õàðèí íèéò õºäºëìºð ýðõëýõ íàñíû ýìýãòýé÷¿¿äèéí 56.7% (ßïîíä 38.3%, Õÿòàäàä 48.1% áàéäàã) àæèë îãò õèéäýãã¿é ãýñýí ñîíèðõîëòîé ñóäàëãàà áàéäàã [9]. Ýäèéí çàñàã áîëîí áîëîâñðîëûí ñèñòåìýýð íü Òàéëàíä, ßïîí áîëîí Ñîëîíãîñûã õîîðîíä íü õàðüöóóëñàí ñóäàëãààíû ä¿ãíýëòýýñ õàðõàä Òàéëàíä óëñ áóñàä õàðüöóóëñàí 2 îðíîîñîî á¿õ òàëààð õîöðîãäìîë áàéãàà íü Òàéëàíä õýäèéãýýð áàéãàëèéí àðâèí áàÿëàãòàé ÷ ãýñýí áîëîâñðîëûí õºãæèë íü óäààí áàéãààòàé øóóä õîëáîîòîé ãýñýí áàéäàã [10]. Òýãýõëýýð áàéãàëèéí áàÿëàã äýýðýý òóëãóóðëàí õºãæëèéí ãàðöàà òîäîðõîéëîîä áàéãàà ìàíàé óëñûí õóâüä õºãæëèéí ýíý ÷èã õàíäëàãà ¿íýíäýý ÿâöã¿é áîëîõûã òîäîðõîé õàðóóëæ áàéãàà þì. Òèéì ó÷ðààñ óóë óóðõàéí ñàëáàðààñàà ãàäíà áîëîâñðîëûí ñàëáàð ÿëàíãóÿà á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýòýé, áèå äààí àæèëëàõ ÷àäâàðòàé áîëîâñîí õ¿÷èí øóóðõàé áýëòãýõ òàë äýýð çàñãèéí ãàçàð èõ ç¿éë õèéõ õýðýãòýé áàéíà. ¯¿íèé òóëä îþóòíû áèå äààõ àæëûã á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýòýé, áèå äààí àñóóäëûã øèéäâýðëýæ ÷àäàõ ÷àäâàð îþóòàíä ñóóëãàõ òàë äýýð èë¿¿ õ¿÷òýé òºâëºðºõ íü ç¿éòýé áàéíà. Ñ¿¿ëèéí 50 æèëèéí òóðøèä Ñîëîíãîñûí çàñãèéí ãàçàð ººðèéí ãýñýí îíöëîãòîé áîëîâñðîëûí ñòðàòåãè áîäëîãîî èõ ñóðãóóëüä îðîõ ýëñýëòèéí øàëãàëòûí æóðìààñàà àâõóóëààä áàéíãà øèíý÷ëýí ñàéæðóóëñààð áàéíà. Ýëñýëòèéí øàëãàëò íü ¿íäñýí ñóóðü øèíæëýõ óõààí äýýð òóëãóóðëàí ôèçèê, õèìè, áèîëîãè, ãàçàð ç¿é (Earth Science) ãýñýí 4 ÷èãëýëèéí àñóóëòóóäààñ á¿ðääýã áºãººä õàìãèéí ãîë íü òóõàéí ñóðàã÷èéí áèå äààí àñóóäàë øèéäâýðëýõ ÷àäâàðààð íü ñóðàã÷äûã ýðýìáýëýí øàëãàðóóëæ àâäàã [11]. Èõ ñóðãóóëüä ýëñýí îðîõûí òóëä Ñîëîíãîñûí ñóðàã÷èä ìàø èõ õºäºëìºðëºäºã. Òýäíèé õè÷ýýëýý õèéõ, ñóðàëöàõ ÿâöäàà áàðèìòàëäàã ¿íäñýí 334

çàð÷èì íü “Hard work” áóþó “Yolshimi hada” ãýñýí óðèà áàéäàã áºãººä ýíý íü îþóòíóóä çºâõºí õè÷ýýëèéí öàã äýýðýý áèø àëü áîëîõ á¿õ ë ºäðèéí òóðøèä áèå äààí “Øóðãóó, äàé÷èí, öºõðºëòã¿é àæèëëàæ” ñóäàëæ áàéãàà ç¿éëýý ìàø ñàéí îéëãîæ àâäàã îíöãîé ÷àíàð áàéäàã [12]. ¯íýõýýð äèéëýíõ ñóðãóóëèéí öîíõ øºíèéí 23, 24 öàã ãýõýä ãýðýë àñààëòòàé, îþóòíóóä àíãè, ëàáîðàòîðòîî õè÷ýýëýý äàâòàí ñóóæ áàéãàà áàéäàë Ñîëîíãîñò õýäèéíýý õýâèéí ¿çýãäýë ìýò áîëñîí áàéäàã. Îþóòíóóä áàãøààñ ºãñºí áèå äààõ àæëàà èíãýæ èõ õºäºëìºð, öàã çàâàà çàðöóóëàí õèéäýã. Ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí àëáàíààñ áèå äààõ õè÷ýýëèéí öàã ãýæ àëáàí ¸ñîîð õè÷ýýëèéí õóâààðü äýýð îãò òàâèãääàãã¿é ÷ ãýñýí îþóòíóóä íîìûí ñàí, êîìïþòåðèéí ºðºº, õè÷ýýëèéí áàéð, ëàáîðàòîðòîî ñóóæ õè÷ýýëýý äàâòäàã, ìàø îëîí öàãààð öºõðºëòã¿é áèå äààí õºäºëìºðëºäºã. Ýíäýýñ Ñîëîíãîñ áîëîí ìàíàé îþóòíóóäûí õîîðîíäûí òîì ÿëãàà íü õàðàãäàæ áàéãàà þì. Ìàíàé óëñûí îþóòíóóä èíãýæ îëîí öàãààð áèå äààí ñóð÷ õºäºëìºðëºæ ñóðàõ ñýòãýë ç¿éí áîëîîä óõàìñàðûí ¿íäñýí ñóóðü ÷àíàð õàðààõàí á¿ðäýýã¿é áàéæ áîëíî. Ñîëîíãîñûí áàãà ñóðãóóëèéí íýãýýñ çóðãààäóãààð àíãè õ¿ðòýëõ õè÷ýýë äýýð ¿çäýã îíîëûí îéëãîëò ìàíàé óëñûíõòàé õàðüöóóëàõàä á¿õ õè÷ýýë äýýð õàìààã¿é õÿëáàð áàéäàã ÷ ýíý íàñàíä õ¿¿õäèéã àëü áîëîõ ñóóëãàæ ñóðãàõ òàë äýýð ýíä èõ àíõààðäàã íü àæèãëàãääàã. Ñóóæ ñóðíà ãýäýã ñóðàëöàã÷èéí õóâüä áàñ íèëýýí ÷óõàë ÷àíàð áîëäîã. Ñóóãààä ñóð÷èõñàí õ¿¿õýä èõ ñóðãóóëüä îðîîä îëîí öàãààð ñóóæ õè÷ýýëýý äàâòàõàä áèå áîëîîä ñýòãýë ç¿éí õóâüä îãò õ¿íäðýë ãàðäàãã¿é òóë ºíäºð àìæèëò ¿ç¿¿ëäýã áàéíà. Ñîëîíãîñ óëñûí ºíäºð õºãæèëä õ¿ðñýí àìæèëò íü Ñîëîíãîñ õ¿í á¿ðèéí ãàðãàäàã ºíäºð àìæèëòààñ ýõëýëòýéã ýíä äóðüäàõ õýðýãòýé. Ñîëîíãîñ÷óóäûí áîëîâñðîëûí ñèñòåìýý ºíäºð õºãæèëòýé ßïîí óëñûí ò¿âøèíä äºõ¿¿ëýí òýäíýýñ õîë õîöðîëã¿é õºãæ¿¿ëæ ÷àäñàí áàñ íýã ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë áîë Ñîëîíãîñ÷óóä ìàø îëíîîðîî ßïîíä î÷èæ ñóðàëöàí òýäíèé áèå äààí àæèëëàõ ÷àäâàðààñ íü ÿñ ìàõàíäàà øèíãýòýë 335

ñóðàëöàæ ÷àäñàí ÿâäàë þì. Òóõàéëáàë, 1946 îíä ßïîíä 539 Ñîëîíãîñ ñóðãóóëü àæèëëàæ òýíä íèéòäýý 41000 ñóðàã÷ ñóð÷ áàéñàí áàéäàã (Educational policy). Ò¿¿í÷ëýí Ñîëîíãîñ óëñàä 1999 îíä 25-34 íàñíû çàëóó÷óóäûí åðäºº 23 % íü èõ ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ òºãññºí áàéäàã ãýñýí ¿ç¿¿ëýëòòýé áàéñàí áîë îäîî ýíý òîî ßïîí, Êàíàä áîëîí Íèäåðëàíä çýðýã óëñûí õàðãàëçàõ ¿ç¿¿ëýëòòýé èæèë ò¿âøèíä õ¿ð÷ ÷àäñàí áàéíà [13]. 2000 îíä ãàðñàí ñóäàëãààãààð Ñîëîíãîñûí îþóòíû äóíäàæ óíøèõ ñîðèëûí îíîî íü 525, ìàòåìàòèêèéí äóíäàæ îíîî íü 547, øèíæëýõ óõààíû õè÷ýýëèéí äóíäàæ îíîî íü 552 áàéñàí áîë õàðèí ßïîíû îþóòíóóäûí õóâüä ýäãýýð îíîî íü õàðãàëçàí 522, 557, 550 áàéñàí íü Ñîëîíãîñûí îþóòíóóäûí ìýäëýãèéí ò¿âøèí íèëýýí ºíäºð ò¿âøèíä õ¿ð÷ ÷àäñàí íü õàðàãäàæ áàéãàà þì [14]. Ýíý àìæèëòèéí ãîë ¿íäýñ íü îþóòíóóä õè÷ýýëèéí äàðàà ÿâàãääàã íýìýëò õè÷ýýë, äàâòëàãà, áèå äààõ àæèëä èäýâõòýé õàìðàãäàæ ìàø èõ öàã õóãàöààã çºâõºí áîëîâñðîëûí àìæèëòàíä õ¿ðýõèéí òºëºº çîðèóëäàãò áàéíà. 2. Ñîëîíãîñ óëñàä õýðýãæäýã ñóðãàëòûí àðãà áàðèë áîëîí ìàíàé óëñûí ºíººãèéí áàéäàë Ìîíãîëîîñ Ñîëîíãîñò èðæ ñóðàëöàã÷äûí òîî æèëýýñ æèëä õóðäàöòàé íýìýãäýí ºäãºº àëáàí áóñ òîîãîîð 3000 ãàðàí îþóòàí ñóðàëöàæ áàéãàà ìýäýýëýë áàéíà [15]. Òýäíèé èõýíõ íü ñóðàëöàõûí õàæóóãààð àðáàéò (öàãèéí àæèë) õèéæ ìºíãº îëæ àõóé àìüäðàëàà äýýøë¿¿ëýýä àâàõ áîäîë òýýñýýð èðäýã íü íóóö áèø. ¯íýõýýð ÷ Ñîëîíãîñò èðñýí Ìîíãîë÷óóä àæèë ìàø ñàéí õèéæ ñóðäãààñ ãàäíà áàñ õºãæèëòýé îðíûã ¿çýæ í¿ä íü òàéëàãäàæ ýðãýýä ýõ îðíîî ãýñýí õîë ÷ áîäîëòîé áîëæ ÷àääàã. Ò¿¿í÷ëýí Ñîëîíãîñ îþóòíóóäûí íýãýí àäèë õè÷ýýëäýý ÷àðìàéæ, ìàø îëîí öàãààð ñóóæ áóñàä îðíû îþóòíóóäààñ îãò äóòàõã¿é ñóð÷ õºäºëìºðëºí ºíäºð áîëîâñðîë îëæ àâ÷ ÷àääàã. Ñîëîíãîñò ñóð÷ áàéãàà îþóòíóóäûí õàìãèéí ñàéí ñóðäàã ç¿éë áîë áóñäûã õ¿íäëýõ, àõìàäàà õ¿íäýòãýõ, õ¿íèé ¿ã ñîíñîæ ÷àääàã, áèå äààí àñóóäàë 336

øèéäâýðëýõ àðãà çàìûã ººðñäºº ýðæ îëäîã çýðýã îð÷èí ¿åèéí ìýðãýæèëòýé ÷àäâàðëàã áîëîâñîí õ¿÷èíä áàéâàë çîõèñòîé ìàø ÷óõàë ÷àíðóóäûã ñóðäàã. Ýíý íü Àìåðèê áîëîí Åâðîïûí îðíóóäààñ ªðíºäèéí áîëîâñðîëûí ÿëãàðäàã ãîë îíöëîã áîëäîã. Ñîëîíãîñò õ¿í õ¿íäýëäýãã¿é õ¿í þó ÷ ñóðäàãã¿é ãýæ ÿðüäàã áºãººä óéãàã¿é, øàðãóó õºäºëìºðëºäºã èðãýí áîëãîí òºëºâø¿¿ëýõýä á¿õ øàòíû ñóðãóóëèéíõ íü ñóðãàëòûí ãîë áîäëîãî ÷èãëýäýã øèã ñàíàãääàã. Ñîëîíãîñò èíæåíåðèéí ÷èãëýëèéí ñóðãóóëü ìàø îëîí áàéäàã íü óëñ îðíû á¿òýýí áàéãóóëàëò, õºãæèë öýöýãëýëòýíä èíæåíåð õ¿íèé ã¿éöýòãýäýã ¿¿ðýã àñàð èõ áàéäãèéã õàðóóëäàã. Øèíæëýõ óõààíû ñàëáàð, èíæåíåðèéí ÷èãëýëýýð äýýä áîëîâñðîë èë¿¿òýé îëãîñîí, ìºí äýýä áîëîâñðîëûí ñóäàëãààã ñàéí õºãæ¿¿ëñýí óëñ îðíóóä èë¿¿ øèíèéã ñàíàà÷ëàã÷ óëñ îðîí áîëæ ÷àääàã [16]. Ñîëîíãîñ óëñûí ºíººãèéí õºãæëèéã ñàéòàð àæèãëàâàë òýäíèé àìæèëòàíä õ¿ðãýñýí íèéãìèéí ãîë õºäºëãºã÷ õ¿÷ íü èíæåíåð¿¿ä áàéãàà íü èëýðõèé áàéäàã. Äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãûí íýã ÷èã ¿¿ðýã áîë íèéãýìä øèíý ñàíàà÷ëàãûã íýâòð¿¿ëýõýä ò¿ëõýö ºãºõ ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæëûã ýð÷èìòýé õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàë áàéäàã áºãººä èõ ñóðãóóëèóä áèçíåñèéí ñàëáàðò øèíý ñàíààã ò¿ãýýõ, ñóóðü áà ñýäýâ÷èëñýí ñóäàëãàà, òåõíîëîãè øèëæ¿¿ëýõ çàìààð ìýäëýãèéí áîëîí òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýëä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áîëîìæòîé áàéäàã ÷ Ìîíãîë óëñûí äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóä ÷àíàðûí çîõèõ øààðäëàãûã õàíãàñàí ñóäàëãàà õèéõ ò¿âøèíä õ¿ðýýã¿é áàéíà [17]. Áèå äààõ àæëûã ÷àíàðòàé, á¿òýýìæ ñàéòàé ÿâóóëàõàä ñóäàëãààíû õýðýãñýë, ëàáîðàòîðûí òîíîã òºõººðºìæ íýí ÷óõàë òóë ñóðãóóëèéí ìàòåðèàëëàã áààçûã ñàéæðóóëàõ òàëààð äîðâèòîé àëõàìóóäûã øóóðõàé õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéíà. Õîîñîí îíîë, àìüäðàëààñ õºíäèé àñóóäàë øèéäâýðëýõ áàéäëààð áèå äààõ àæèë ºãºõººñ èë¿¿ áàãà ÷ ãýñýí ìàòåðèàëëàã áàÿëàã á¿òýýõ ç¿éëä îþóòíóóäàà ÷èãë¿¿ëäýã áàéâàë èõ ñóðãóóëüä 337

ñóðààä òºãñºõ 4 æèëèéí õóãàöààíä èë¿¿ á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýòýé õ¿í áîëæ òºëºâøèæ ÷àäíà. Áèå äààõ àæëûí ãîë çîðèëãî íü ¿íäñýíäýý îþóòàíä áèå äààñàí, á¿òýýë÷ ÷àäâàð ñóóëãàõ äýýð òºâëºðºõ íü ç¿éòýé ãýñýí ñàíààã ýíä äàõèí õýëæ áàéíà. Îþóòíóóäûã õÿíàõ, óðàìøóóëàõ ìåõàíèçì ñóë çýðýã ñóðãàëòûí áóðóó òåõíîëîãè ýöñèéí ä¿íäýý ÷àíàðã¿é äýýä áîëîâñðîëûã áèé áîëãîäîã [18]. ×àíàðã¿é áîëîâñðîë ãýæ ¿íýíäýý áàéõã¿é. ×àíàðã¿é áîëîâñðîë ãýõýýñýý õàðèí ÿìàð íýãýí ç¿éë õèéæ ÷àäàõ ÷àäâàðã¿é òîõèîëäëûã õýëýõ íü îéð áàéíà. Õàðèí áàãà ÷ ãýñýí áîëîâñðîëòîé áàéíà ãýäýã íü æèæèã ÷ ãýñýí íýã ç¿éë õèéæ ÷àääàã ÷àäâàð. Îëîí öàãààð òýâ÷ýýðòýé ñóóæ ÷àääàã, áèå äààí àñóóäàë øèéäýõèéã çîðüäîã ÷àäâàð ¿íýíäýý æèæèã ç¿éë ìýò áîëîâ÷ Ñîëîíãîñò îþóòàí õ¿íä áàéâàë çîõèõ õàìãèéí ÷óõàë ÷àäâàðò òîîöîãääîã. Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèàñàà àâõóóëààä èõ, äýýä ñóðãóóëüäàà ýäãýýð ÷àäâàð òºëºâø¿¿ëýõýä á¿õ ñóðãàëòàà ÷èãë¿¿ëäýã. Ìàíàé óëñàä èäýâõ ñóëòàé îþóòíóóäûã øàõàõ õÿíàëòûí ìåõàíèçì ñóë ó÷ðààñ îþóòíóóäûí èäýâõã¿é áàéäàë ãàçàð àâäàã. Ìºí èäýâõòýé öººíõ õýñýãò ÷èãëýñýí óðàìøóóëàë áàãà áàéäàã íü òýäíèé ñóðàëöàõ èäýâõèéã íü ºðí¿¿ëæ ÷àääàãã¿é [18]. Ñóðàëöàõ èäýâõã¿é õ¿íä áàãø õè÷íýýí ¿íý öýíýòýé ìýäýýëýë ºãººä ÷ îþóòàí õ¿ëýýæ àâàëã¿é ÿàæ èéãýýä íýã þì ñóðãóóëèà òºãñºõ òóõàé ë áîääîã. Ìîíãîëä ìºíãº òºëæ ë áàéâàë áàêëàâàð, ìàãèñòðàíòóð öààøëààä äîêòîðàíòóðò ÷ ñóðàëöàõ áîëîìæòîé. Y¿íä òóõàéí ñóðàëöàã÷èéí ìýäëýã ÷àäâàð ãîë áèø. Ìýäýýæ õýðýã ýëñýã÷äèéí ÷àíàðûã áóñ òºëáºðèéã íü ãîë áîëãîñîí ó÷ðààñ òºãñºëò èõ áàéëãàõ áîäëîãî áàðüäàã [18]. Îþóòíóóäûí èäýâõèéã ñýðãýýõ ìåõàíèçì ìàíàéä äóòàãäàëòàé áàéõ øèã. Ñîëîíãîñò îþóòíóóäûí ñóðàëöàõ èäýâõèéã ñýðãýýæ áàéäàã ãîë õýðýãñýë íü ñóðãàëòûí òºëáºð, ñóðãàëòûí òýòãýëýã áîëîí îþóòíû ä¿íã ººð õîîðîíä íü õàðüöóóëàí ãàðãàõ ãýñýí àñóóäëóóä áàéäàã. Èõ, äýýä ñóðãóóëüä àíõ îðîõîä ë íèëýýí ºíäºð òºëáºð òºëíº. ªíäºð 338

òºëáºð òºëººä îðñîí õ¿í òýð õýìæýýãýýðýý õè÷ýýæ èäýâõòýé ñóðäàã. Íºãºº òàëààñ ñàéí ñóð÷, ñóðëàãûí ä¿í òîäîðõîé øàëãóóðò òýíöñýí òîõèîëäîëä ñóðãàëòûí òºëáºð íü øàò äàðààëàëòàé õºíãºëºãääºã íü èéì áîëîìæ îëæ àâàõûí òºëºº îþóòíóóäûã ìàø èõ ºðñºëä¿¿ëæ èäýâõæ¿¿ëäýã. Ò¿¿í÷ëýí ñåìèñòðèéí òºãñãºëä íýã àíãèéí îþóòíóóäûí ä¿í ãàðãàõäàà “À” àâàõ îþóòàí 10-15 %, “Â” àâàõ îþóòàí 15-20 % ¿ëäñýí íü “Ñ” áîëîí ò¿¿íýýñ äîîø ä¿í àâäàã æóðàì õàòóó ìºðäºãääºã íü îþóòíóóäûã ìàø ñàéí èäýâõæ¿¿ëäýã. Á¿õ îþóòàí á¿õ àæëàà ñàéí õèéæ ºãñºí ÷ òýíäýýñ õàìãèéí ñàéí õèéñýí íü “À” áóñàä íü “Â” áîëãîí ä¿ãíýõ òóë ìàø èõ õºäºëìºðëºæ, ÿàõ àðãàã¿é áóñäààñ èë¿¿ãýý õàðóóëæ áàéæ “À” ãýñýí ä¿í àâäàã áàéíà. Ñóðàõ èäýâõ áàéñàí öàãò òýð îþóòàí áèå äààí ñóð÷ ÷àääàã áºãººä òºãñººä õýíä ÷ ãîëîãäîõã¿é, àæèë îëãîã÷èä áóëààëäààä àâäàã. Ñàéí àæèëä îðæ ÷àäâàë ºíäºð öàëèí (ñàðä äóíäæààð 2.5-4.5 ñàÿ) àâàõààñ ýõëýýä àìüäðàë íü áàòàëãààòàé áîëæ ÷àääàã. Áèä ñóðãàëòàà ÷àíàðæóóëàõ, ÷àíàðòàé áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ àñóóäàëä èõýýõýí àíõààðàõ áîëñîí íü óëñ îðíîî õóðäàí õºãæ¿¿ëýõýä òóñ áîëîõ íü ãàðöààã¿é. Ãýõäýý ìàíàéõ øèã öººõºí õ¿í àìòàé óëñûí õóâüä õóâèéí èõ äýýä ñóðãóóëü êîëëåæèéí òîî õýìæýý íü äýëõèéä áàéõã¿é àìæèëòûã òîãòîîãîîä áàéãàà íü ¿íýõýýð ñîíèðõîëòîé. Òýäãýýðèéã 100 ìÿíãàí õ¿í àì òóòàìä íîãäîõ áàéäëààð íü ãàäààä óëñ îðíû èõ äýýä ñóðãóóëèóäûí òîîòîé õàðüöóóëæ ¿çâýë ßïîíîîñ 8 äàõèí, Ýíýòõýãýýñ 9 äàõèí, Ñîëîíãîñ áîëîí Èíäîíåçîîñ 10 äàõèí, Òàéëàíäààñ 103 äàõèí äàâñàí õýìæýýòýé áàéíà. Ýíäýýñ ìàíàé óëñûí áîëîâñðîëûí ñèñòåì ÷àíàðààñ èë¿¿ òîîã ÷óõàë÷èëäàã áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà [2]. Ò¿¿í÷ëýí äýëõèéí øèëäýã ñóðãóóëèéí æàãñààëòàíä ìàíàé óëñûí ñóðãóóëèéí ñóðàã áàéõã¿é. ßìàð øàëãóóðààð èõ ñóðãóóëèóäûã èíãýæ ÿëãàâàðëààä áàéíà âý. Ìàíàéõíû íèéòýýðýý õîøóóðààä ÷àìèðõààä áàéäàã ãàäààä õýë, õóóëü, îëîí óëñûí 339

õàðèëöàà ãýõ÷ëýí ÷èãëýëvväèéí ãàíö íü ÷ äýëõèéí øèëäýã èõ ñóðãóóëèéã øàëãàðóóëàõ øàëãóóð íü áèø. Áàéãàëèéí áà òåõíèêèéí óõààíû, òóõàéëáàë ìàòåìàòèê, òåõíîëîãè, êîìïüþòåðûí øèíæëýõ óõààí, àìüäðàëûí óõààí, ãàçàð òàðèàëàí, àíàãààõ, ýì çvé ãýæ ÿâñààð íèéãìèéí øèíæëýõ óõààí õàìãèéí ñ¿¿ëä íü àâ÷ vçäýã ñàëáàð ãýõ àðãà÷ëàë ýíý þì áàéíà [19]. Ìîíãîë óëñûí õýìæýýíä 2011 îíû áàéäëààð èõ, äýýä ñóðãóóëü, êîëëåæèä íèéòäýý 172798 îþóòàí ñóðàëöäàãààñ ØÓÒÈÑ-ä 26536 îþóòàí áóþó íèéò îþóòíóóäûí 15.3 % íü ñóðàëöäàã [20] áºãººä ýíý íü áóñàä ñóðãóóëèéí îþóòíû òîîòîé õàðüöóóëàõàä õàìãèéí èõ áàéãàà íü Ìîíãîë óëñûí áîëîâñðîëûí ñàëáàðò ØÓÒÈÑ õàìãèéí ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. Ãýòýë 2005 îíû áàéäëààð àâ÷ vçâýë äýëõèéí 155 óëñûí äîòîð àæ véëäâýðèéí ºðñºëäºõ ÷àäâàðûí èíäåêñýýðýý Ìîíãîë Óëñ 148 ävãýýð áàéð Áîòñâàí, Ýòèîï, Áóðóíäè Òºâ Àôðèêèéí Ávãä Íàéðàìäàõ Óëñ, Òîíãà, Êîìîðûí àðëóóä Ìàëè çýðýã õýäõýí óëñûí ºìíº îðæýý. Èõ, äýýä ñóðãóóëèéíõàà òîîãîîð ýäýí äîòîð áàðààãvé õîë òàñàðñàí Ìîíãîëûã àæ véëäâýðèéí ÷àäàâõèàð íü 155-ûí 148-ò àâàà÷èæ æàãñààñàí áàéíà [19]. ßàõëààðàà ìàø îëîí ñóðãóóëüòàé ìºðòëºº èíãýæ àæ véëäâýðèéí ºðñºëäºõ ÷àäâàðûí èíäåêñýýðýý äîîãóóð ÿâäàã áàéíà. Ìýäýýæ áàÿëàã á¿òýýã÷, íèéãìèéí õºäºëãºã÷ õ¿÷èí, ìàòåðèàëëàã õàíãàìæ, ¿éëäâýðæèëò áàéõã¿éòýé øóóä õîëáîîòîé. Òýãâýë ýíý îëîí ñóðãóóëü äýýð õèéãääýã îþóòíû áèå äààõ àæëûã èë¿¿ ïðàêòèê ðóó ÷èãë¿¿ëæ, áèå äààí ñýòãýõ ÷àäâàð ñóóëãàõ òàë ðóó ººð÷èëæ ÷àäâàë ýíý îëîí ñóðãóóëüòàé áàéãààãèéí à÷ õîëáîãäîë ãàðàõààð áàéíà. Äýýä áîëîâðîëûí ñèñòåìèéã çîîñíû í¿õýýð õàðàõ áèø àëü áîëîõ ÷àíàðòàé áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ çîðèëãî òàâüæ àæèëëàõ õýðýãòýé áàéíà [2]. Äýýä áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëèéí 3.1-ä äýýä áîëîâñðîëûí àãóóëãà íü ñóðàëöàã÷èä ººðèéãºº íýýæ õºãæ¿¿ëýõ ìýäëýã, ÷àäâàð, äàäàë ýçýìø¿¿ëæ, ñî¸ë òºëºâø¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý 340

ãýæ çààñàí áàéäàã [21]. Èõ, äýýä ñóðãóóëüä ñóðàõ ÿâöäàà îþóòàí ººðºº ººðèéãºº íýýæ õºãæ¿¿ëäýã õàìãèéí ¿ð àøèãòàé ñóðãàëòûí õýëáýð íü îþóòíû áèå äààõ àæèë. Òýãýõëýýð áèå äààõ àæèë áîë îþóòàí á¿ðä ººðèéãºº áóñäàä íýýí õàðóóëàõ ýðõ òýãø áîëîìæ îëãîæ áàéäàã ãýäãèéã îþóòàí á¿ðèéí ñýòãýë ç¿éä ñóóëãàæ ºã÷ ÷àäâàë áèå äààõ àæèëä õàíääàã îþóòíóóäûí õàíäëàãà ýðñ ººð÷ëºãäºõ áîëîìæòîé þì. Àæèë îëãîã÷èä íü îþóòíóóäààñ á¿òýýìæ, ºñºëòèéã äýìæèõ¿éö òåõíèêèéí, àðãà áàðèëûí áîëîí ñýòãýí áîäîõ óð ÷àäâàðûã õ¿ëýýæ áàéäàã. Òýä èõýâ÷ëýí àñóóäàë øèéäâýðëýõ, á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý, áèçíåñèéí, õàðèëöààíû óð ÷àäâàð èõýýõýí øààðääàã [16]. Ò¿¿í÷ëýí òºãñººä èðñýí îþóòíóóäûí àíãëè õýëíèé ìýäëýã, ìàíëàéëàõ óð ÷àäâàð, õàðèëöààíû óð ÷àäâàð äóòìàã áàéãàà òàëààð èõýýõýí ñàíàë ãàðäàã. Îþóòíóóäûí õóâüä á¿òýýë÷ýýð ñýòãýõ áîëîí ººðèéãºº áàéíãà õºãæ¿¿ëýõ ÷àäâàðò ñóðàëöàõ, áóñàäòàé õàðèëöàõ ÷àäâàð ýçýìøèõ, ººðèéí èðýýä¿éí êàðèåðèéí ýõëýëèéã á¿òýýë÷ýýð òàâèõ ãýõ ìýò óð ÷àäâàðóóäûã òýð á¿ð á¿ðýí ýçýìøèæ ÷àäàëã¿é òºãñäºã. Ýäãýýð óð ÷àäâàðóóäûã îþóòàí áàéõ íèéò 4 æèëèéí õóãàöààíäàà áèå äààõ á¿òýýë÷ àæèë íèëýýí èõ õèéæ áàéæ îëæ àâàõ áîëîìæòîé. Ãýâ÷ îþóòíóóä ýíý òàë äýýð íèëýýí õîéðãî, õàéíãà, ¿íýõýýð òîîìæèðã¿é õàíääàã íü ýöýñòýý òýä ñóðãóóëèà òºãñººä àæèë îëãîã÷èäîä ãîëîãäîõîîð õýìæýýíäýý áàéñààð áàéäàã. Õýðâýý îþóòíóóäûí áèå äààí àæèëëàõ ÷àäâàðûã ñàéí õºãæ¿¿ëæ ÷àäâàë äýýä áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëèéí 16.1.2-ä çààñàí÷ëàí îþóòàí ººðñäºº õè÷ýýëýý áèå äààí ñóäàëæ ä¿ãí¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëîõ þì. Îþóòàí áèå äààí õè÷ýýëýý ñóäàëäàã õýëáýð áóþó å-ñóðãàëò ìàíàéä õýðýãæèæ ýõýëæ áàéãàà íü òóí ç¿éòýé àëõàì. ¯¿íèéã óëàì áîëîâñðîíãóé, óëàì óõàààëàã øèéäýõ òàë äýýð èõ àæèë õèéõ õýðýãòýé áàéíà. Ñîëîíãîñûí ×îíáóêèéí ¯íäýñíèé Èõ Ñóðãóóëüä íèéò 200 îð÷èì Ìîíãîë îþóòàí ñóðàëöäàãààñ Èíæåíåðèéí êîëëåæèä 2011 îíû áàéäëààð íèéò 44 îþóòàí ñóðàëöàæ áàéãàà áºãººä 341

äîêòîðàíò 13, ìàãèñòð 7, áàêëàâàðûí àíãèä 24 îþóòàí òóñ òóñ ñóðàëöàæ áàéíà. Ìàãèñòð áîëîí äîêòîðàíòóðò ñóð÷ áàéãàà îþóòíóóäûí õóâüä õè÷ýýë äýýð ºãäºã áèå äààõ ãîë àæèë íü òîäîðõîé ºãñºí ñýäâèéí äàãóó (íýã õè÷ýýë äýýð 3-5 óäàà) .ppt ôàéë õýëáýðýýð èëòãýë áýëäýýä õè÷ýýëèéí öàã äýýð õýëýëö¿¿ëæ õàìãààëäàã. Áàêëàâðûí çýðãýýð Ñîëîíãîñò 2-ñ äýýø æèë ñóð÷ áàéãàà îþóòíóóäààñ áèå äààõ àæëûí åðºíõèé îíöëîãûã íü òîäðóóëàõààð äîîðõ àñóóëòûí äàãóó ñóäàëãàà àâñàí. Àñóóëòàíä õàðèóëñàí åðºíõèé, íèéòëýã õàðèóëòûã àñóóëò á¿ðèéí äîð õàðãàëçóóëàí áè÷ñýí. 1. Ñîëîíãîñò áèå äààõ àæèë íýã õè÷ýýë äýýð õýäýí óäàà õèéëãýäýã âý? Õè÷ýýë á¿ð òóñ á¿ðäýý ÿëãààòàé áèå äààëòóóä ºãäºã áºãººä äóíäæààð 3-8 áèå äààëò õèéëãýäýã áàéíà. 2. Íýã áèå äààõ àæëàà õýäýí äîëîî õîíîãò áàãòààí õèéæ äóóñãàõ ¸ñòîé áàéäàã âý? Ìàíàéõòàé åð íü èæèëõýí, 2-3 äîëîî õîíîãò áàãòààí íýã àæèë õèéæ ºãäºã. 3. Áèå äààõ àæëààñ àñóóõ ç¿éë ãàðâàë õýíýýñ, ÿàæ çºâëºãºº àâäàã âý? Áèå äààõ àæèë äýýð àñóóõ ç¿éë ãàðñàí òîõèîëäîëä øóóä áàãøòàéãàà óóëçàõã¿é. Ýõëýýä õè÷ýýëèéí òóñëàõ áàãø, ìàãèñòð, äîêòîðàíò îþóòíóóäààñàà àñóóíà äàðàà íü áàãø äýýðýý î÷èíî (Ýíý òóõàé èëòãýëèéí òºãñãºëä äýëãýðýíã¿é áè÷ñýí). 4. “Áèå äààõ öàã” ãýæ õè÷ýýëèéí öàãààñ ãàäíà çààâàë î÷äîã öàã áàéäàã óó?. Íýã äîëîî õîíîãò õýäýí öàã áàéäàã âý? “Áèå äààõ õè÷ýýëèéí öàã” ãýæ òóñäàà õè÷ýýëèéí õóâààðü äýýð àëáàí ¸ñîîð òàâüñàí öàã ãýæ áàéäàãã¿é. Îþóòàí õè÷ýýëèéí áóñ öàãààð áèå äààõ àæëàà àëü áîëîõ îëîí öàã ãàðãàí ººðºº áèå äààí õèéäýã. 5. Áèå äààõ àæëàà õàíãàëòã¿é õèéñýí, äóóñãàæ àìæààã¿é çýðýã òîõèîëäîëä áàãø àæëàà õóðààæ àâàõ õóãàöààãàà ñóíãàäàã óó? 342

Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí îþóòíû äèéëýíõ íü áèå äààõ àæëûí õóðààëãàõ õóãàöàà äóóññàí áîë äàõèæ ñóíãàäàãã¿é, ýíý òàë äýýð ¿íýõýýð ÷àíãà áàðèìòàëäàã ãýñýí áàéíà. 6. Áèå äààõ àæèë äýýð ÿìàð ä¿í àâñàíàà õýçýý, õààíààñ ìýäýæ áîëäîã âý? Ñîëîíãîñò èõýíõäýý áèå äààõ àæëàà ÿàæ, õýðõýí õèéñíýý áàãøäàà õýëæ òàéëáàðëàæ, õàìãààëàõã¿éãýýð øóóä õóðààëãàäàã áºãººä ÿìàð ä¿í àâñàíàà õýäýí ºäðèéí äàðàà áàãø íü õýëýõ ýñâýë îíëàéíààð îðæ õàðäàã. Ìàãèñòð, äîêòîðàíò îþóòíóóäûí õóâüä èõýíõäýý õè÷ýýëèéí ä¿íãýý á¿¿ð õè÷ýýë õààãäààä äóóññàíû äàðàà îíëàéíààð îðæ õàðäàã íýã õýö¿¿ ãýõýýð ç¿éë ýíä áàñ áèé. 7. Áèå äààõ àæèë äýýð èõýâ÷ëýí ÿìàð àãóóëãàòàé äààëãàâàð ºãäºã âý? Òýãøèòãýë îðîëöñîí áîäëîãî áîäîõ, íýã ñýäýâ òàéëáàðëàæ ýññý áè÷èõ, çóðàã òºñºë õèéõ, èëòãýë áýëäýõ ãýõ ìýòýýð áàãø á¿ðèéí ºãäºã àæèë ººð ººð. Ýíý äóíäààñ ýññý, èëòãýë áè÷èõ àæèë èë¿¿ èõ áàéäàã. 8. Ñîëîíãîñò áèå äààëò, òºñëèéí àæèëòàé õîëáîîòîé ººð ÿìàð ñîíèðõîëòîé ç¿éë õýðýãæäýã âý? Îþóòíóóä íü 4 æèë ñóðààä òºãñºõäºº íèéò á¿õ õè÷ýýë äýýð õèéñýí áèå äààëò, òºñëèéí àæëóóäàà áàãøäàà íýãòãýæ ¿ç¿¿ëýýä òîäîðõîé îíîî àâäàã. Ýíý íü õè÷ýýë á¿ðýý ýðãýæ õàðàõ, åðººñºº 4 æèëèéí äîòîð ÿã þó õèéæ á¿òýýñíýý íýãòãýí ä¿ãíýõýä ìàø ÷óõàë ç¿éë áîëäîã áàéíà. Ñîëîíãîñò áèå äààõ àæèë óäèðäàí ÿâóóëàõàä õè÷ýýë çààñàí áàãøèéí ¿¿ðýã èõ áàãà áàéäàã. Àëü áîëîõ îþóòíóóä íü ººðñäºº àñóóäëàà áèå äààí øèéäýýä òºëºâëºñºí õóãàöààíäàà àìæèæ áàãøäàà õóðààëãàí ä¿ãí¿¿ëäýã. Áèå äààõ àæëàà õèéõ ÿâöàä ¿íýõýýð îéëãîìæã¿é ç¿éë ãàðâàë òýä ýõëýýä õè÷ýýëèéí 343

òóñëàõ áàãø ýñâýë õè÷ýýë çààäàã áàãøèéí óäèðääàã äîêòîð, ìàãèñòð îþóòíóóäààñ àñóóæ çºâëºãºº òóñëàìæ àâäàã òýãýýä ýöýñò íü áàãøààñàà çàéëøã¿é òîõèîëäîëä àñóóäàã. Ò¿¿í÷ëýí õè÷ýýëèéí áóñ öàãààð îþóòàíä çºâëºãºº ºãºõ òºâ, ñåêö, äóãóéëàí îëíîîðîî èäýâõòýé àæèëëàäàã íü òýäãýýð òºâ¿¿äýýñ çîõèîí áàéãóóëäàã ºäºðëºãººñ íü õàðàãääàã. Ñóðãóóëèéí õýìæýýíä îþóòíóóäàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîòîé, çºâëºãºº ºãºõ ¿éë÷èëãýý äýëõèéí áóñàä îëîí îðîíä áàéäàã [22]. Ìàíàé óëñûí õóâüä áàñ ìàãèñòðàíò áîëîí äîêòîðàíò îþóòíóóäàà äýýä áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëèéí 16.1.6 áîëîí 16.1.7-ä çààñàí÷ëàí ìýðãýæëèéí çºâëºãºº ºãºõ, ñóäàëãààíû áîëîí áóñàä àæèë óäèðäóóëàõ áàéäëààð îþóòíóóäòàé õàìòàð÷ àæèëóóëàõ áîëîìæòîé áàéãàà ÷ ýíý áàéäàë àìüäðàëä õýðýãæèõã¿é áàéäàã. Ýíä ÿðèãäàæ áàéãàà àñóóäëûí ãîë çàíãèëàà íü îþóòàí áèå äààõ àæëàà õèéõäýý àëü áîëîõ îþóòàí õ¿í àäèëõàí îþóòíààñàà òóñëàëöàà àâ÷ õèéâýë òýäýíä èë¿¿ äºõºì áºãººä á¿òýýìæ ñàéòàé áàéäàã òóõàé ÿðèãäàæ áàéãàà þì. Ìàíàé óëñûí èõ, äýýä ñóðãóóëèéí áàãø íàðûí äóíä äîêòîðûí çýðýã äýâòýé áàãø íàðûí ýçëýõ õóâü áàãà, ìºí òýäíèé èõýíõèéí ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðýã íü ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæèë áóñ õàðèí õè÷ýýë çààõ àæèë áîë÷èõñîí áàéäàã. Ýíý íü áàñ èõ ñóðãóóëèéí áàãø íàðûí à÷ààëàë èõ, íýã áàãøèä íîãäîõ îþóòíû òîî ºíäºð áàéäàãòàé õîëáîîòîé þì [16]. Ýíý èõ àæëûíõàà õàæóóãààð áàãø íàð îþóòíû áèå äààõ àæèëä çºâëºãºº ºãºõ öàã ãàðãàõàä õ¿íäðýëòýé áàéäàã òóë áèå äààõ àæèë óäèðäàí ÿâóóëàõäàà ìàãèñòðàíò áîëîí äîêòîðàíò îþóòíóóäòàéãàà õàìòàð÷ àæèëëàâàë èë¿¿ ãàðñàí çàâ ÷ºëººãºº ñóäàëãààíû àæèëäàà çîðèóëæ ìýäëýãò òóëãóóðëàñàí áèçíåñýý õºãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëäýý ò¿ëõ¿¿ àæèëëàõ íü èë¿¿ á¿òýýìæòýé þì. Ä¿ãíýëò Ñîëîíãîñ óëñûí îþóòíóóäûí áèå äààõ àæëûí àðãà áàðèë, îíöëîã äýýð òóëãóóðëàí õàðüöóóëñàí ñóäàëãàà õèéãýýä äàðààõ õýä õýäýí ä¿ãíýëò õèéñýí áîëíî. 344

1. Áîëîâñðîëûí õàìãèéí ÷óõàë ¿íýëýìæ, ¿íý öýíý òóõàéí áîëîâñðîë ýçýìøñýí õ¿íèé áèå äààí ñýòãýæ, áîäèò áàÿëàã áèå äààí á¿òýýí áàéãóóëæ áîñãîõ ÷àäâàðò òºâëºð÷ áàéãàà áºãººä ýíýõ¿¿ ÷àäâàðûã îþóòíû áèå äààõ àæëààð äàìæóóëàí òºëºâø¿¿ëäýã. 2. Îþóòàí áèå äààí àñóóäàë øèéäâýðëýõýä õóâü õ¿íèé ñóðàõ èäýâõè, ÷èí ýðìýëçýë, òýñâýð õàòóóæèë, äàé÷èí øàíòðàëã¿é çàí ÷àíàð õàìãààñ ÷óõàë áºãººä îþóòíóóäàä èéì ÷àíàð ñóóëãàõàä òýäíèéã ñóðãàëòûí òºëáºð, òýòãýëýãýýð íü äàìæóóëàí èäýâõæ¿¿ëýõ áîëîí ººð õîîðîíä íü õàðüöóóëàí ä¿ãíýõ æóðìààð ºðñºëäººí ¿¿ñãýõ íü Ñîëîíãîñò õýðýãæäýã õàìãèéí ãîë ñóðãàëòûí àðãóóä áàéäàã. 3. Áèå äààõ àæèë äýýð ºãäºã äààëãàâàð àëü áîëîõ îíîëûí àñóóäàëòàé çóóðàëäàëã¿é, ïðàêòèê õýðýãëýýíèé òàëä íü àñóóäàë øèéäâýðë¿¿ëýõ áàéäëààð ÷èãë¿¿ëäýã áàéâàë îþóòíóóä èë¿¿ èõ á¿òýýë÷ áîëîâñðîë îëæ àâ÷ ÷àäàõ áàéíà. 4. Áèå äààëòûí àæèë óäèðäàí ÿâóóëàõäàà òóñëàõ áàãø, ìàãèñòðàíò áîëîí äîêòîðàíòààñ á¿ðäñýí îþóòàíä çºâëºãºº ºãºõ òºâ áàéãóóëæ õàìòðàí àæèëëàâàë áàãøèéí àæèë èõýýõýí õºíãºðäºãººñ ãàäíà îþóòàíä òóëãàðñàí àñóóäëàà èë¿¿ øóóðõàé øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé áîëäîã. Àøèãëàñàí íîì, õýâëýë: 1. Kwon Y. The developmental history of labor education in South Korea from a sociopolitical and economic perspective. International Journal of Educational Development, 31, (2011), pp. 524–531 2. Çóëçàÿà Á. Äýýä áîëîâñðîë áà çîîñíû í¿õ. http:// dayarmongol.com/index.php?option=com_content &view=article&id=5160%3A2010-09-29-01-31-07&Itemid=136 345

3. Ñîëîíãîñûí áîëîâñðîëûí òîãòîëöîî. http://victorymgl. wordpress.com/2010/06/28/ 4. Park S. The study of research methods in LIS education: issues in Korean and U.S. universities. Library & Information Science Research, 26, (2004), pp. 501–510 5. So K.H., Kim J.G., Lee S.Y. The formation of the South Korean identity through national curriculum in the South Korean historical context: Conflicts and challenges. International Journal of Educational Development, (2011), doi:10.1016/j. ijedudev.2011.11.005. 6. Sohn S.Y., So H.K., Moon T.H. A strategic analysis for successful Brain Korea 21 initiative based on structural equation model. Expert Systems with Applications, 36, (2009), pp. 5087–5093 7. MEMON J.A., Demirdogen R.E., Chowdhryc B.S. Achievements, outcomes and proposal for global accreditation of engineering education in developing countries. Procedia Social and Behavioral Sciences, 1, (2009), pp. 2557–2561 8. Bidanda B., Arisoy O., Shuman L.J. Offshoring manufacturing: Implications for engineering jobs and education: A survey and case study. Robotics and Computer-Integrated Manufacturing, 22, (2006), pp.576–587 9. Nishimura J. Socioeconomic status and depression across Japan, Korea, and China: Exploring the impact of labor market structures. Social Science & Medicine, 73, (2011), pp. 604-614 10. Douangngeune B., Hayami Y., Godo Y. Education and natural resources in economic development: Thailand compared with Japan and Korea. Journal of Asian Economics, 16, (2005), pp. 179–204 11. Sohn S.Y., Ju Y.H. Conjoint analysis for recruiting high quality students for college education. Expert Systems with Applications, 37, (2010), pp. 3777–3783 12. Paik S.J. Introduction, background, and international perspectives: Korean history, culture, and education.

346

International Journal of Educational Research, 35, (2001), pp. 535–607 13 Sandefur G.D., Park H.J. Educational expansion and changes in occupational returns to education in Korea. Research in Social Stratification and Mobility, 25, (2007), pp. 306–322 14. Jang S.Y., Kim N.H. Transition from high school to higher education and work in Korea, from the competency-based education perspective. International Journal of Educational Development, 24, (2004), pp. 691–703 15. ÁÍÑÓ - ûí Èõ äýýä ñóðãóóëèóäàä ñóðàëöàõûí îíöëîã. http:// saladtv.kr/?document_srl=349102 16. Äýýä áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõ íü: Ç¿¿í Àçèéí á¿òýýìæ, ºñºëòèéã õàíãàõàä øààðäàãäàõ óð ÷àäâàð, ñóäàëãàà øèíæèëãýý. http://www.worldbank.org/mn/ news/2011/10/13/putting-higher-education-work 17. Öîãòáààòàð Ã. Äýýä áîëîâñðîë äàõü ñóðãàëòûí òåõíîëîãè áà ÷àíàðûí õàìààðàë. 2007 18. Áîëä Ö. Äýýä áîëîâñðîë íèéãìèéí ¿íý öýíýý àëäàæ áàéãàà øàëòãààí íü? http://www.bugdeeree.mn/?p=765 19. Áàÿðõ¿¿ Ä. Ìîíãîëûí äýýä áîëîâñðîë õààíà ÿâíà âý? 8 ñàð 17, 2007. http://fashion.delhii.net /2007/08/17/193/ 20. Äýýä áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí 2011-2012 îíû õè÷ýýëèéí æèëèéí ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä: 4. Ñóðàëöàã÷èä (ñóðãóóëü, áîëîâñðîëûí çýðýã, ñóðãàëòûí õýëáýðýýð) http://www.mecs.gov.mn/article-870-420.mw 21. Ìîíãîë óëñûí äýýä áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëü. 22. Øóìàí Ñ. Äýëõèéí óëñ îðíóóäûí èõ ñóðãóóëèéí ìåíåæìåíò. http://oudbs.must.edu.mn/web/ index.php?hmenu_ id=53&hmenu_p_id=0

347

ÎÞÓÒÍÛ ÁÈÅ ÄÀÀËÒÛÃ Ã¯ÉÖÝÒÃÝÕÝÄ ÁÀÃØ, ÎÞÓÒÍÛ ÎÐÎËÖÎÎ À.Àðèóíàà – ØÓÒÈÑ, ÕÁÑ amg_ariut@yahoo.com Á.Áóðìàà - ØÓÒÈÑ, ÕÁÑ burmaa_nmn@yahoo.co.uk

Õóðààíãóé: ØÓÒÈÑ-èéí õýëíèé áóñ ìýðãýæëèéí àíãèéí îþóòíóóäàä àíãëè õýëíèé õè÷ýýëýýð ã¿éöýòãýæ áóé áèå äààëòûí àæëûí àãóóëãà, á¿òýö, õýëáýðèéã áè÷ñýí. Îäîî èíæåíåðèéí ìýðãýæëýýð Àíãëè õýë 2 (EL102) áà Àíãëè õýë 3 (EL210) õè÷ýýëèéã ñóäàëæ áóé 56 îþóòíààñ ìºí äýýðõ õè÷ýýëèéã çààäàã 18 áàãøààñ ÎÁÄÀ-èéí òàëààð ñàíàë àñóóëãà àâ÷ ò¿¿íèéã SPSS àðãààð çàäëàí øèíæèëæ õýëýëö¿¿ëæ áàéíà. Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Á¿òýýë÷ ñýòãýõ¿é, à÷ààëàë, àðãà áàðèë, ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè Îðøèë Èõ äýýä ñóðãóóëüä îþóòíûã ä¿ãíýõ õýëáýðèéí íýã íü îþóòíû áèå äààõ àæèë (ÎÁÄÀ) áàéäàã. ØÓÒÈÑ-èéí õýìæýýíä 1998-1999 îíû õè÷ýýëèéí æèëýýñ êðåäèò ñèñòåìä øèëæñýíýýð îþóòíû àâáàë çîõèõ 100 îíîîíû 30 îíîî íü áèå äààëòûí àæëààð ¿íýëæ èðëýý. Áèå äààëòûí àæèëä îþóòíóóä õýðõýí õàíääàã, îäîî ìºðäºæ áóé áèå äààëòûí õóãàöàà, ñýäýâ, ìºí îþóòàí áà áàãøààñ áèå äààëòûí àæèëä õàíäàõ õàíäëàãûã òîäðóóëàõ, îþóòíûã áèå äààëòûí àæëûã õýðõýí ã¿éöýòãýæ áàéãàà áàãøààñ õýðõýí ¿íýëæ áàéãààã ñóäàëãààí äýýð ¿íäýñëýí ä¿ãíýí áè÷ëýý. 348

Îþóòíû áèå äààëòûí àæèë íü îþóòíû áèå äààæ ñóðàëöàõ á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà Îþóòíû áèå äààõ àæèë ãýäýã íü õè÷ýýëèéí áîëîí õè÷ýýëèéí áóñ öàãààð áàãøèéí øóóä áóñ óäèðäëàãà äîð ÿâàãääàã îþóòíû áèå äààæ ñóðàëöàõ á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà þì. ªíºº ¿åä îþóòàíä áèå äààæ ñóðàëöàõ àðãà áàðèë, ÷àäâàð, äàäàë ýçýìø¿¿ëýõ íü ñóðãàëòûí ãîë çîðèëãî áîëîîä áàéíà. Ýíýõ¿¿ çîðèëò íü ìºí îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí ¿íäñýí çîðèëò áîëæ îþóòàíä ñóðàõ îëîí ¿éë, ¿éëäëèéã áèå äààæ õèéõ àðãà áàðèë ýçýìø¿¿ëýõ õýðýãòýé ãýäãèéã èëýðõèéëíý. Îþóòíû áèå äààëòûí àæèë ÿìàð à÷ õîëáîãäîëòîé âý? ãýâýë: îþóòàí ëåêö, ñåìèíàðûí õè÷ýýëèéí ÿâöàä á¿ðýí ýçýìøýýã¿é ç¿éëýý á¿ðýí ã¿éöýä ººðèéí áîëãîõ, ìýäëýãýý ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, ºðãºæ¿¿ëýõ, àâúÿàñ ÷àäàâõèà íýýí õºãæ¿¿ëýõ, áèå äààæ ñýòãýí áîäîõ, ººðèéíõºº ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõ, òºëºâëºõ, õÿíàí æîëîîäîõ, áèå äààæ îíîâ÷òîé øèéäâýð ãàðãàõ, ä¿ãíýëò õèéõ, çºð÷èëò áàéäëààñ ãàðàõ àðãà áàðèë ýçýìøèõ, õàðèóöëàãàòàé áàéõ, áóñàäòàé õàìòðàõ çýðýã îëîí òàëûí àðãà áàðèë ýçýìøèõ äàâóó òàëòàé. ªíººãèéí áàéäëààð áàãø íàð çààæ áóé ñóðãàëòûí àãóóëãà, ñóðàõ áè÷èãò òààðóóëàí ñýäýâ ãàðãàæ ºã÷ áàéãàà. Îäîî àâ÷ áàéãàà áèå äààëòûí ñýäâèéí õóâüä ìàíàé áàãø íàðààñ: -

ººð÷ëºí õóâèðãàõ äàñãàë: òóõàéëáàë ¿çñýí ä¿ðìèéí õ¿ðýýíä ºã¿¿ëáýð áîëîí õàðèëöàí ÿðèà, òåêñò¿¿äèéã ººð÷ëºí õóâèðãàæ ÿðèõ, áè÷èõ äààëãàâàð ºã÷ áàéíà.

Ìºí øèíýýð ÎÁÄÀ-ã õîëèìîã õýëáýðýýð áóþó àìààð, áè÷ãýýð, îíëàéíààð õèéæ ã¿éöýòã¿¿ëæ áàéãàà áà îþóòàíä 6-8 áèå äààëòûí àæëûã 5-ð äîëîî õîíîãîîñ ºã÷ ã¿éöýòã¿¿ëæ áàéíà.\ 349

Àíãëè õýë 2 (EL102) õè÷ýýëèéí áèå äààëòóóä íü îþóòíóóäûí àíãëè õýëíèé åðºíõèé ìýäëýã ä¿ðýìòýé õîëáîîòîé äàñãàë, äààëãàâðóóä áàéäàã.

Àíãëè õýë 3 (EL210) õè÷ýýëèéí áèå äààëòóóä íü òóõàéí ñóðãóóëèéí îíöëîãò òîõèðóóëñàí ìýðãýø¿¿ëýõ ÷èãëýëèéí äàñãàë, òåêñò¿¿ä áàéäàã.

Ñ¿¿ëèéí ¿åä îíëàéí õýëáýðýýð äààëãàâàð ºã÷ øàëãàæ áàéíà. ¯¿íèé òóëä áàãø á¿ð èíòåðíåòýä ººðèéí áëîã, ãðóïï ¿¿ñãýæ îþóòàíä äààëãàâàð ºã÷ òîäîðõîé õóãàöààíä øàëãàæ áàéãàà. Ýíý íü áàãø îþóòíû öàã, öààñ, ïðèíòåðèéí õîð çýðãèéã õýìíýõýýñ ãàäíà îþóòíû èäýâõèéã ºðí¿¿ëýõ, ñîíèðõëûã òàòàõ çýðýã ñàéí òàëòàé áàéíà.

ªíººãèéí öàã ¿å íü êîìïüþòåð, ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéí ýðèí ¿å áà àíãëè õýëíèé õè÷ýýëèéí ÎÁÄÀ-ûã ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéí äàâóó òàëûã àøèãëàí ã¿éöýòãýæ, øàëãàæ, ¿íýëæ áàéãàà íü ñóðãàëòûã ýð÷èìæ¿¿ëæ áàéãàà äýâøèëòòýé òàë þì. Óëèðëûí ÿâöàä áèå äààëòûí àæëûí óëàìæëàëò áà òåõíîëîãèä òóëãóóðëàñàí àðãà áàðèëóóäûã õîñëóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë þì. Îäîî àâ÷ áàéãàà áèå äààëòûí õóâüä õýäèéãýýð áàãø íàð íü õýëýëöýæ áîëîâñðóóëæ áàéãàà õýäèé ÷ îþóòíû ñàíàë ñîíèðõîëûã òýð áîëãîí õàíãàõã¿é ãàäíààñ òóëãàõ õàíäëàãà áàéãàà. Îþóòíû ñàíàëûã òóñãàõã¿éãýýð áèå äààëòûí àæëûí äààëãàâðûã áîëîâñðóóëàõ, ìºí ¿íýëãýýã õàìò îëíîîð íü õèéëãýõ çýðýã äóòàãäàëòàé òàëóóä ò¿ãýýìýë áàéãàà íü íóóö áèø þì. Èéìýýñ îäîî ìºðäºæ áàéãàà áèå äààëòûí àæëûã ã¿éöýòãýõ áà øàëãàõ, ¿íýëýõ àðãà áàðèëûí òàëààð ñóäàëãààã îþóòàí áàãø íàðûí äóíä ÿâóóëñàí. Ýíý íü îäîîãèéí ÎÁÄÀûã çîõèîí áàéãóóëæ áàéãàà áàéäàë ¿¿íèéã õýðõýí ººð÷èëæ 350

áîëîõ òàëààð ñàíàà äýâø¿¿ëýõýä òóñ äºõºì áîëîõ áîëîâ óó ãýæ áîäîæ áàéíà. Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí òàëààð îþóòíóóäààñ àâñàí ñóäàëãàà Ñóäàëãààíä íèéò 56 îþóòíûã õàìðóóëñàí. 1. EL 102, 210 õè÷ýýëèéí áèå äààëòûã øàëãàõ àæëûã 5 äóãààð äîëîî õîíîãîîñ ýõëýõ íü: ¯¿íèéã õ¿ñíýãòýýð õàðóóëáàë:

Óòãà: Õ¿÷èíã¿é :

2 Òîõèðîìæòîé Òîõèðîìæã¿é Ìýäýõã¿é Íèéò Õ¿÷èíã¿é ñàíàë Íèéò

Òîî

Õóâü 37 12 2 51 3 54

22.2 68.5 3.7 94.4 5.6 100.0

¯¿íèéã ãðàôèêààð õàðóóëáàë:

2. ÎÁÄÀ èéí ñýäýâ íü îþóòíóóäûí ìýäëýãèéí ò¿âøèíä òîõèðñîí ýñýõ ¯¿íèéã õ¿ñíýãòýýð õàðóóëáàë: 351

Òîî Óòãà: Õ¿÷èíã¿é:

Òèéì ¯ã¿é Ñàéí ìýäýõã¿é Íèéò Õ¿÷èíã¿é ñàíàë Íèéò

Õóâü 38 2 13 53 1 54

70.4 3.7 24.1 98.1 1.9 100.0

¯¿íèéã ãðàôèêààð õàðóóëáàë:

3. Íýãä¿ãýýð óëèðàëä 6 ñýäâýýð áèå äààëò àâ÷ áàéãàà íü ¯¿íèéã ãðàôèêààð õàðóóëáàë:

352

¯¿íèéã õ¿ñíýãòýýð õàðóóëáàë: Òîî Óòãà:

Òîõèðîìæòîé Òîõèðîìæã¿é Ìýäýõã¿é Íèéò

Õóâü 19 30 5 54

35.2 55.6 9.3 100.0

4. ÎÁÄÀ-ã ÿìàð õýëáýðýýð øàëãàõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé ýñýõ ¯¿íèéã ãðàôèêààð õàðóóëáàë:

¯¿íèéã õ¿ñíýãòýýð õàðóóëáàë: Òîî Óòãà:

Õ¿÷èíã¿é:

Àìààð Áè÷ãýýð Îíëàéí Íèéò Õ¿÷èíã¿é ñàíàë Íèéò

24 12 11 47 7 54

Õóâü 44.4 22.2 20.4 87.0 13.0 100.0

5. ÎÁÄÀ ã¿éöýòãýñíýýð ìýäëýãèéí ò¿âøèí àõèæ áàéãàà ýñýõ ¯¿íèéã õ¿ñíýãòýýð õàðóóëáàë:

353

Òîî Óòãà: Õ¿÷èíã¿é:

Òèéì ¯ã¿é Ìýäýõã¿é Íèéò Õ¿÷èíã¿é ñàíàë Íèéò

Õóâü 40 3 10 53 1 54

74.1 5.6 18.5 98.1 1.9 100.0

¯¿íèéã ãðàôèêààð õàðóóëáàë:

ÎÁÄÀ-èéí òàëààð áàãø íàðààñ àâñàí ñóäàëãàà Äýýðõ ñóäàëãààã òóõàéí õè÷ýýëèéã çààæ áóé áàãø íàðààñ àâñàí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã õàðóóëáàë: 1. ÎÁÄÀ íü òóõàéí îþóòíû ìýðãýæèëòýé õîëáîîòîé ýñýõ ¯¿íèéã õ¿ñíýãòýýð õàðóóëáàë: Òîî Óòãà:

354

Òèéì ¯ã¿é Çàðèìäàà Íèéò

Õóâü 9 2 6 17

52.9 11.8 35.3 100.0

¯¿íèéã ãðàôèêààð õàðóóëáàë:

2. Àíãëè õýëíèé ÎÁÄÀ èéí òîî òîõèðîìæòîé ýñýõ ¯¿íèéã õ¿ñíýãòýýð õàðóóëáàë: Òîî Óòãà: Õ¿÷èíã¿é :

Òèéì ¯ã¿é Ìýäýõã¿é Íèéò Õ¿÷èíã¿é óòãà Íèéò

Õóâü 11 2 1 15 2 17

64.7 11.8 5.9 88.2 11.8 100.0

¯¿íèéã ãðàôèêààð õàðóóëáàë:

355

3. ÎÁÄÀæëûã îþóòíóóä õýðõýí õèéæ ã¿éöýòãýäýã ¯¿íèéã õ¿ñíýãòýýð õàðóóëáàë: Òîî Óòãà:

Ñàéí Äóíä Ìóó Íèéò

Õóâü 6 10 1 17

35.3 58.8 5.9 100.0

¯¿íèéã ãðàôèêààð õàðóóëáàë:

4. Àíãëè õýëíèé ÎÁÄÀ-í á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûã ººð÷ëºõ õýðýãòýé ýñýõ ¯¿íèéã õ¿ñíýãòýýð õàðóóëáàë: Òîî Óòãà: Õ¿÷èíã¿é :

356

Òèéì ¯ã¿é Íèéò Õ¿÷èíã¿é óòãà Íèéò

Õóâü 13 3 16 1 17

76.5 17.6 94.1 5.9 100.0

¯¿íèéã ãðàôèêààð õàðóóëáàë:

Ä¿ãíýëò Îþóòíóóäààñ àâñàí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýñ õàðàõàä íýí ò¿ð¿¿íä àíãëè õýëíèé õè÷ýýëèéí ÎÁÄÀ øàëãàæ áàéãàà õóãàöààã ººð÷ëºõ õýðýãòýé áàéíà ãýæýý. ¯¿íä: • Ñóäàëãààíä îðîëöñîí îþóòíóóäûí 66,8% íü ÎÁÄÀ-ã 5-ð äîëîî õîíîãîîñ ýõýëæ áàéãàà íü òîõèðîìæã¿é ãýæýý. Îþóòíóóä á¿õ õè÷ýýëèéí áèå äààëò çýðýã ýõýëäãýýñ äàâõöàæ á¿ãäèéã õèéæ àìæäàãã¿é áàéíà. Õàðèí áàãø íàðûí õóâüä 70,6% òoõèðîìæòîé 11,6% òîõèðîìæã¿é ãýñýí áàéíà. Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí 58,8% íü áèå äààëòûí àæëûã äóíä ò¿âøèíä ã¿éöýòãýäýã ãýñýí íü áèå äààëòûí õóãàöààòàé õîëáîîòîé áîëîâ óó ãýñýí ä¿ãíýëò õèéõýä õ¿ðãýæ áàéíà. Îëîíõ îþóòíóóä ÎÁÄÀ -ã õóãàöààã 2-ð äîëîî õîíîãîîñ ýõýëæ 10, 11-ð äîëîî õîíîãò äóóñãàâàë ç¿éòýé ãýæýý. • Ñýäâèéí á¿òýö, àæëûí àãóóëãûí õóâüä îþóòíóóäûí 55,6% íü òîõèðîìæã¿é, 35,2 % íü òîõèðîìæòîé ãýæ ¿çæýý. 357

• Áèå äààëòûã øàëãàæ áóé õýëáýðèéí õóâüä 44,4% íü àìààð, 22,2% íü áè÷ãýýð, 20,4% îíëàéíààð øàëãàæ áàéãàà íü õîëèìîã õýëáýðýýð øàëãàæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. • Ñýäâèéí òîîíû õóâüä îþóòíóóäûí 35,2% íü òîõèðîìæòîé, 55.6% íü òîõèðîìæã¿é, áàãø íàðûí 64.7% íü òîõèðîìæòîé, 11,8% íü òîõèðîìæã¿é ãýæýý. Òîõèðîìæã¿é ãýæ õàðèóëñàí îþóòíóóäûí àíãëè õýëèéã ñóäàëñàí æèë íü öººõºí áóþó 1-2 æèë áàéãàà íü òýäíèé õóâüä äààëãàâðûã îéëãîõã¿éãýýñ õèéæ ã¿éöýòãýõýä õ¿íäðýëòýé ãýñýí áàéíà. ÎÁÄÀ-èéí òîîã öººëæ, íýã äààëãàâàð äàõü àæëûí àãóóëãûã ºðãºæ¿¿ëýí, çààâðûã æèøýýãýýð äýëãýð¿¿ëýí òîäîðõîé áîëãîíî óó ãýñýí õ¿ñýëò îëíîîð èðæýý. ¯¿íýýñ õàðâàë îäîî àâ÷ áàéãàà ñýäâèéí òîî áîëîí äààëãàâðûí á¿òöèéí çàðèìûã ººð÷ëºõ íü ç¿éòýé áàéíà. • Ìºí ÎÁÄÀ îþóòíóóä õýðõýí ã¿éöýòãýäýã òàëààð áàãø íàðûí õàðèóëòààñ õàðàõàä äóíä ò¿âøèíä 58.8%, ñàéí ã¿éöýòãýäýã 35.3% áàéãàà íü îþóòíóóäûí íèëýýäã¿é õýñýã íü áèå äààëòûí àæèëä õàéíãà õàíääàãòàé õîëáîîòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ìºí ìàø îëîí îþóòàí áîëîí áàãø íàðààñ òóëãàðäàã áýðõøýýë íü çàëõóóðàë, ñóóðü ìýäëýã ìóó ãýñýí áàéíà. • Çàðèì áàãø íàðûí òóðøëàãààñ õàðâàë áèå äààëòûí àæëûã áàãààð ã¿éöýòã¿¿ëáýë èë¿¿ á¿òýýë÷, îþóòíóóäûã ¿ð á¿òýýëòýé ¿éë àæèëëàãààíä òàòàí îðîëöóóëäàã. Òóõàéëáàë áàãààð àæèëëàõ íü îþóòíóóäûí õóâüä õàðèëöàí ìýäëýã, ìýäýýëëýý ñîëèëöîõ, ººðèéãºº íýýí èëð¿¿ëýõ, áóñàäòàé õàðèëöàõ ÷àäâàðàà íýìýãä¿¿ëýõ, õè÷ýýëèéí ÿâöàä çàðèì îþóòàí á¿ðýí îéëãîæ ýçýìøýýã¿é ç¿éëýý áàãèéí õàìò îëíîîñîî àñóóæ ìýäýí ìýäëýãýý ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, áàãààð àæèëëàæ ñóðàõ çýðýã 358

îëîí òàëûí à÷ õîëáîãäîëòîé, ñîíèðõîëòîé áàéãàà íü õàðàãäëàà. ÷àäâàð äóòìàã áàéäàã íü áèå äààëòûí àæëûã ãàíöààð÷ëàí õèéõýä áýðõøýýëòýé áàéäàã Ýíý á¿ãäýýñ õàðàõàä îþóòíû à÷ààëëûã óëèðëûí ýöýñò õýò èõýñãýõã¿é æèãä áàéëãàõûí òóëä ÎÁÄÀ-í õóãàöààã ººð÷ëºõ, îþóòíóóäûí á¿òýýë÷ ñýòãýõ¿éã õºãæ¿¿ëýõ (ýññý áè÷¿¿ëýõ, àñóóëòàíä õàðèóëàõ, èëòãýë áýëòãýõ, ø¿¿ìæ áè÷èõ) äààëãàâðóóäûã áàãø íàð õè÷ýýëèéí òºëºâëºãººíèé äàãóó ºãºõ, áèå äààëòûí àæëûí àãóóëãà íü îþóòíóóäûí ñîíèðõîëä íèéöñýí áàéõ, îþóòíóóä áàãààð õàìòðàí áèåë¿¿ëýõ, õîñîîð áîëîí ãàíöààð÷ëàí õèéõ çýðýã àðãûã áàãø óäèðäàí ã¿éöýòã¿¿ëýõ, òîäîðõîé ¿íýëãýýíèé äýñ äàðààëàë áîëîí ¿íýëãýýã ìºðäºõ íü ç¿éòýé áàéíà. Àøèãëàñàí íîì, õýâëýë: 1. Ì.Äýëãýðæàâ “Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ñýòãýë ñóäëàë” 2012 2. Ø.È÷èíõîðëîî “Ñóðãàëò” 2008 3. Ýð¿¿ë áèå .blog 4. Iestudy.miniih.com 5. Õ¿í áàéãàëü. ìèíèéõ.com

359

ÊÓÐÑÎÂÀß ÐÀÁÎÒÀ ÏÎ ÈÍÆÅÍÅÐÍÎÉ ÃÐÀÔÈÊÅ ÊÀÊ ÑÐÅÄÑÒÂÎ ÂÂÅÄÅÍÈß ÑÒÓÄÅÍÒÎÂ Â ÑÔÅÐÓ ÊÎÍÑÒÐÓÊÒÎÐÑÊÎÉ ÄÅßÒÅËÜÍÎÑÒÈ ×óäèíîâ À.Â., ïðîôåññîð, êàíä. òåõí. íàóê, Èâàíöèâñêàÿ Í.Ã., äîöåíò, êàíä. ïåä. íàóê, Íîâîñèáèðñêèé ãîñóäàðñòâåííûé òåõíè÷åñêèé óíèâåðñèòåò, Ðîññèÿ

Â ïðîãðàììå ïîäãîòîâêè èíæåíåðîâ, îñîáåííî êîíñòðóêòîðîâ è òåõíîëîãîâ, ãðàôèêà çàíèìàåò âàæíîå ìåñòî, òàê êàê îíà ÿâëÿåòñÿ èíôîðìàöèîííîé îñíîâîé ýôôåêòèâíîãî âçàèìîäåéñòâèÿ âñåõ ñïåöèàëèñòîâ, ó÷àñòâóþùèõ â ïðîåêòèðîâàíèè, ïðîèçâîäñòâå è äðóãèõ âèäàõ òåõíè÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè. Ïîñêîëüêó èñïîëüçîâàíèå ñðåäñòâ àâòîìàòèçàöèè ïðîåêòíî-êîíñòðóêòîðñêèõ ðàáîò íà îñíîâå êîìïüþòåðíûõ òåõíîëîãèé íàïðàâëåíî íà óâåëè÷åíèå äîëè òâîð÷åñêîãî òðóäà çà ñ÷åò óìåíüøåíèÿ ðóòèííûõ äåéñòâèé, ïðèîáðåòåíèå íàâûêîâ âûïîëíåíèÿ ÷åðòåæåé ñ ñîáëþäåíèåì ïðàâèë ÅÑÊÄ íå ìîæåò ÿâëÿòüñÿ åäèíñòâåííîé öåëüþ èçó÷åíèÿ êóðñà ãðàôè÷åñêèõ äèñöèïëèí â âóçå. Ýòî ñëåäóåò òàêæå èç òîãî, ÷òî ãðàôè÷åñêèå ìåòîäû ôèêñàöèè, íàêîïëåíèÿ, ïåðåðàáîòêè è ïåðåäà÷è èíôîðìàöèè íåðàçðûâíî ñâÿçàíû ñ ïðîöåññîì ïðîåêòèðîâàíèÿ è êîíñòðóèðîâàíèÿ. Ïîýòîìó èçó÷åíèå èíæåíåðíîé ãðàôèêè äîëæíî áûòü ïîñòðîåíî â òåñíîé ñâÿçè ñ âîïðîñàìè ðàçðàáîòêè êîíñòðóêòîðñêîé äîêóìåíòàöèè íà ðàçíûõ ñòàäèÿõ ïðîåêòèðîâàíèÿ èçäåëèé. Äëÿ ýòîé öåëè åùå â 1991 ãîäó [2] íà êàôåäðå «Èíæåíåðíàÿ ãðàôèêà» Íîâîñèáèðñêîãî ýëåêòðîòåõíè÷åñêîãî èíñòèòóòà (ÍÝÒÈ, à íûíå ÍÃÒÓ), áûëà ââåäåíà â ó÷åáíûé ïðîöåññ êóðñîâàÿ ðàáîòà, ïîçâîëÿþùàÿ ñòóäåíòàì âïåðâûå ïîçíàêîìèòüñÿ ñî ñòàäèÿìè ïðîåêòèðîâàíèÿ èçäåëèé, 360

ïîëó÷èòü íà÷àëüíûé îïûò ðàçðàáîòêè êîíñòðóêòîðñêîé äîêóìåíòàöèè òåõíè÷åñêèõ îáúåêòîâ íà ðàçíûõ ñòàäèÿõ ïðîåêòèðîâàíèÿ ñ ñîáëþäåíèåì ïðàâèë ÅÑÊÄ, ÷òî ïî ñâîåé ñóòè ÿâëÿåòñÿ ââåäåíèåì â ñïåöèàëüíîñòü. Ââåäåíèå â ó÷åáíûé ïðîöåññ êóðñîâîé ðàáîòû áûëî ñîïðÿæåíî ñ áîëüøèìè òðóäíîñòÿìè, âî-ïåðâûõ, â ñâÿçè ñ òåì, ÷òî ïðåïîäàâàòåëü ñàì äîëæåí áûòü îïûòíûì êîíñòðóêòîðîì, ò. å. èìåòü âûñîêóþ êîìïåòåíòíîñòü è òâîð÷åñêèå ñïîñîáíîñòè, à íå âñå ïðåïîäàâàòåëè èìåþò òàêóþ êâàëèôèêàöèþ, è âî-âòîðûõ, åùå íå áûëî íåîáõîäèìîãî ìåòîäè÷åñêîãî îáåñïå÷åíèÿ. È ëèøü ïîñëå ðàçðàáîòêè ó÷åáíîãî ïîñîáèÿ «Ãðàôèêà íà ðàçíûõ ñòàäèÿõ ïðîåêòèðîâàíèÿ èçäåëèé» [1], â êîòîðîì äàíà ìåòîäèêà âûïîëíåíèÿ êóðñîâîé ðàáîòû ñ ïîÿñíÿþùèì ïðèìåðîì, îêàçàëîñü âîçìîæíûì óìåíüøèòü ýòè òðóäíîñòè. Êðàòêàÿ õàðàêòåðèñòèêà êóðñîâîé ðàáîòû çàêëþ÷àåòñÿ â ñëåäóþùåì. Ñòóäåíòû âòîðîãî êóðñà (÷åòâåðòîãî ñåìåñòðà), îáó÷àþùèåñÿ ïî íàïðàâëåíèþ êîíñòðóêòîðñêîòåõíîëîãè÷åñêîãî îáåñïå÷åíèÿ ìàøèíîñòðîèòåëüíûõ ïðîèçâîäñòâ, ïîñëå èçó÷åíèÿ îñíîâ ãðàôè÷åñêèõ äèñöèïëèí âî âòîðîì è òðåòüåì ñåìåñòðàõ ïîëó÷àþò èëè âûáèðàþò ñàìîñòîÿòåëüíî (ñîãëàñîâàâ ñ ïðåïîäàâàòåëåì) íåñëîæíûé îáúåêò ïðîåêòèðîâàíèÿ. Ýòî ìîæåò áûòü ïðèñïîñîáëåíèå äëÿ îáðàáîòêè äåòàëåé, äîìêðàò, ñúåìíèê ïîäøèïíèêîâ, èçäåëèÿ äîìàøíåãî îáèõîäà (íàïðèìåð, ôåí, êîôåìîëêà, óñòðîéñòâî äëÿ çàêàòêè áàíîê, îâîùåðåçêà, ñîêîâûæèìàëêà), òåïëèöà ñ àâòîìàòè÷åñêèì îòêðûâàíèåì è çàêðûâàíèåì îêîí è àâòîìàòè÷åñêèì ïîëèâîì è äð. Ñòóäåíò äîëæåí ñîñòàâèòü çàÿâêó íà ïðîåêòèðîâàíèå èçäåëèÿ, ðàçðàáîòàòü òåõíè÷åñêîå çàäàíèå, òåõíè÷åñêîå ïðåäëîæåíèå, ýñêèçíûé è òåõíè÷åñêèé ïðîåêòû, ðàáî÷óþ äîêóìåíòàöèþ. Êàæäàÿ ñòàäèÿ ïðîåêòèðîâàíèÿ äîëæíà âêëþ÷àòü â ñåáÿ ðàçðàáîòêó íåîáõîäèìîé êîíñòðóêòîðñêîé äîêóìåíòàöèè. 361

Â òåõíè÷åñêîì ïðåäëîæåíèè - ñàìîé òâîð÷åñêîé ñòàäèè ïðîåêòèðîâàíèÿ - ñòóäåíòó íåîáõîäèìî ðàçðàáîòàòü íåñêîëüêî âàðèàíòîâ êîíñòðóêöèè èçäåëèÿ, ïðîàíàëèçèðîâàòü èõ è âûáðàòü íàèëó÷øèé. Åñëè îáúåêò ïðîåêòèðîâàíèÿ èìååò ïðîòîòèï, òî ñòóäåíò äîëæåí ïðåäëîæèòü äâà-òðè âàðèàíòà åãî ìîäåðíèçàöèè è òàêæå âûáðàòü íàèëó÷øèé. Ïðîòîòèïû ýòèõ èçäåëèé ìîãóò áûòü ïîäîáðàíû èç ëèòåðàòóðû. Êîíå÷íî, íèêàêèõ ðàñ÷åòîâ è îïòèìèçàöèè âàðèàíòîâ êîíñòðóêöèè ñòóäåíòû íå âûïîëíÿþò, îãðàíè÷èâøèñü ëèøü ñîñòàâëåíèåì ïîëîæèòåëüíî-îòðèöàòåëüíîé ìàòðèöû ðåàëèçàöèè ôóíêöèé (î íåé ñêàçàíî â ïîñîáèè [1]). Â ýñêèçíîì ïðîåêòå óòî÷íÿþòñÿ ïðèíöèïèàëüíûå êîíñòðóêòèâíûå ðåøåíèÿ, äàþòñÿ îáùèå ïðåäñòàâëåíèÿ îá óñòðîéñòâå è ïðèíöèïå ðàáîòû èçäåëèÿ. Ýñêèçíûé ïðîåêò ñëóæèò îñíîâàíèåì äëÿ ðàçðàáîòêè òåõíè÷åñêîãî ïðîåêòà. Òåõíè÷åñêèé ïðîåêò - ñîâîêóïíîñòü êîíñòðóêòîðñêèõ äîêóìåíòîâ, êîòîðûå äîëæíû ñîäåðæàòü îêîí÷àòåëüíûå òåõíè÷åñêèå ðåøåíèÿ, äàþùèå ïîëíîå ïðåäñòàâëåíèå îá óñòðîéñòâå ðàçðàáîòàííîãî èçäåëèÿ, è èñõîäíûå äàííûå äëÿ ðàçðàáîòêè ðàáî÷åé äîêóìåíòàöèè. Â ýñêèçíîì è òåõíè÷åñêîì ïðîåêòàõ â îáÿçàòåëüíîì ïîðÿäêå ñòóäåíò âûïîëíÿåò ÷åðòåæ îáùåãî âèäà, ïîÿñíèòåëüíóþ çàïèñêó, âåäîìîñòè. Â ðàáî÷åé äîêóìåíòàöèè âûïîëíÿþòñÿ ñáîðî÷íûé ÷åðòåæ èçäåëèÿ è ÷åðòåæè íåñêîëüêèõ äåòàëåé – êîðïóñ, âàë, êðûøêà è äð. ×åðòåæ êîðïóñà ðåêîìåíäóåòñÿ âûïîëíÿòü ïî åãî òðåõìåðíîé ìîäåëè. Âíà÷àëå êóðñîâàÿ ðàáîòà âûïîëíÿëàñü ñòóäåíòàìè, îáó÷àþùèìèñÿ ïî êîíñòðóêòîðñêî-òåõíîëîãè÷åñêîìó íàïðàâëåíèþ, à çàòåì áûëà ââåäåíà è ñòóäåíòàì ïåðâîãî êóðñà ðàäèîòåõíè÷åñêèõ ñïåöèàëüíîñòåé. Ìåòîäèêà âûïîëíåíèÿ ðàáîòû îñòàåòñÿ òàêîé æå, òîëüêî èçìåíÿþòñÿ îáúåêòû ïðîåêòèðîâàíèÿ è äîáàâëÿþòñÿ íåêîòîðûå îñîáåííîñòè [3]. 362

Ó÷åáíîå ïðîåêòèðîâàíèå ðàäèîýëåêòðîííûõ óñòðîéñòâ íà ïåðâîì êóðñå - ýòî õîðîøèé ñïîñîá óçíàòü íåêîòîðûå áàçîâûå ïîíÿòèÿ ðàäèîýëåêòðîíèêè, â òîì ÷èñëå ýëåêòðè÷åñêèõ ñõåì, ïå÷àòíûõ ïëàò è èõ ýëåìåíòîâ è äð. Ñ äðóãîé ñòîðîíû - ýòî âîçìîæíîñòü èçó÷åíèÿ ïðîåêòíîé äîêóìåíòàöèè, ïðàâèë åå ñîñòàâëåíèÿ è îôîðìëåíèÿ â ñîîòâåòñòâèè ñî ñòàíäàðòàìè ÅÑÊÄ íà ðàçíûõ ñòàäèÿõ ïðîåêòèðîâàíèÿ. Ïðîåêòèðîâàíèå íà÷èíàåòñÿ ñ âûáîðà ïðîòîòèïà ðàäèîýëåêòðîííîãî óñòðîéñòâà èç ðàçíûõ èñòî÷íèêîâ, íàïðèìåð, èç æóðíàëà «Ðàäèî» èëè èç Èíòåðíåòà. ×àùå âñåãî â ïðîòîòèïå îòñóòñòâóåò ïîäðîáíàÿ èíôîðìàöèÿ îá èçäåëèè, íàïðèìåð, íåò êîðïóñà, â êîòîðîì ðàçìåùåíî óñòðîéñòâî, íåò êðûøêè, íî çàòî åñòü ïðèíöèïèàëüíàÿ ýëåêòðè÷åñêàÿ ñõåìà, åñòü èçîáðàæåíèå ïëàòû, åñòü îïèñàíèå. Ïîñëå èçó÷åíèÿ óñòðîéñòâà íà ñòàäèè òåõíè÷åñêîãî ïðåäëîæåíèÿ íåîáõîäèìî ïî ïðîòîòèïó âûïîëíèòü ÷åðòåæ îáùåãî âèäà ðàäèîýëåêòðîííîãî óñòðîéñòâà è ïðåäëîæèòü äâà–òðè âàðèàíòà åãî ðåêîíñòðóêöèè, à çàòåì, âûáðàâ îäèí èç íèõ êàê íàèëó÷øèé, ïðîäîëæèòü ðàáîòó íàä ïðîåêòîì ïî âñåì ñòàäèÿì ïðîåêòèðîâàíèÿ. Â ÷èñëî îáÿçàòåëüíûõ äîêóìåíòîâ âõîäèò âûïîëíåíèå ýëåêòðè÷åñêèõ ñõåì, ïåðå÷íÿ ýëåìåíòîâ, ÷åðòåæà ïëàòû, ñáîðî÷íîãî ÷åðòåæà ïëàòû ñ íàâåñíûìè ýëåìåíòàìè è ñïåöèôèêàöèåé ê íåìó, âåäîìîñòè, ÷åðòåæè îáùèõ âèäîâ, ñáîðî÷íîãî ÷åðòåæà âñåãî èçäåëèÿ, ñïåöèôèêàöèè, ðàáî÷èõ ÷åðòåæåé êîðïóñà, êðûøêè è äâóõòðåõ äðóãèõ äåòàëåé. Ïðàâèëüíîñòü è ðàáîòîñïîñîáíîñòü êîíñòðóêöèè ïîäòâåðæäàåòñÿ îôîðìëåííîé ïîÿñíèòåëüíîé çàïèñêîé è ìîäåëüþ, åñëè ñòóäåíò ñìîã åå ñîáðàòü (òàêèå äåéñòâóþùèå ìîäåëè íåêîòîðûå ñòóäåíòû äåìîíñòðèðóþò, íàïðèìåð, äèñòàíöèîííî óïðàâëÿåìûé èãðóøå÷íûé àâòîìîáèëü, èãðóøå÷íàÿ ñòàðòîâàÿ ïëîùàäêà ñ ðàêåòîé, ÷àñû - òåðìîìåòð, ñèãíàëèçàòîð âêëþ÷åíèÿ-âûêëþ÷åíèÿ ýëåêòðîïðèáîðîâ è äð.). 363

Îïûò ïîñòàíîâêè è âûïîëíåíèÿ êóðñîâîãî ïðîåêòèðîâàíèÿ ïîêàçûâàåò, ÷òî áîëüøèíñòâî ñòóäåíòîâ ñ èíòåðåñîì îòíîñÿòñÿ ê ýòîìó âèäó ó÷åáíîé äåÿòåëüíîñòè, ñîâåðøåíñòâóÿ ñâîè ïîçíàíèÿ. Ïî âîïðîñàì, íå âõîäÿùèì â êîìïåòåíöèþ ïðåïîäàâàòåëåé ãðàôè÷åñêèõ äèñöèïëèí, ñòóäåíòû ïîëó÷àþò êîíñóëüòàöèè ïðåïîäàâàòåëåé äðóãèõ êàôåäð. Êðîìå ïðèâåäåííûõ âûøå äâóõ ðàçíûõ ïî òåìàòèêå âèäîâ êóðñîâûõ ðàáîò, íà êàôåäðå ïîñòàâëåíî êóðñîâîå ïðîåêòèðîâàíèå ïî õóäîæåñòâåíî-ãðàôè÷åñêèì äèñöèïëèíàì. Îðãàíèçàöèÿ êóðñîâîãî ïðîåêòèðîâàíèÿ ìîæåò âêëþ÷àòü â ñåáÿ ñâÿçü ñ ðåàëüíîé èíæåíåðíîé äåÿòåëüíîñòüþ. Êàôåäðîé «Èíæåíåðíàÿ ãðàôèêà» çàêëþ÷àëñÿ äîãîâîð ñ íàó÷íî-ïðîèçâîäñòâåííîé ôèðìîé î âûïîëíåíèè ñòóäåíòàìè êóðñîâûõ ïðîåêòîâ â ïðîèçâîäñòâåííûõ óñëîâèÿõ [4]. Ôèðìà ïðåäîñòàâëÿëà ñòóäåíòàì îáîðóäîâàííûå ðàáî÷èå ìåñòà äëÿ êîìïüþòåðíîãî ïðîåêòèðîâàíèÿ, ðóêîâîäèòåëÿ è îïðåäåëÿëà ðåàëüíûå ïðîèçâîäñòâåííûå çàäà÷è. Ðåøàåìûå çàäà÷è áûëè ñâÿçàíû ñ îôîðìëåíèåì êîìïëåêòà ðàáî÷åé êîíñòðóêòîðñêîé äîêóìåíòàöèè íà ðàçðàáîòàííûå ðàíåå ôèðìîé èçäåëèÿ è òðåáóþùèå èõ ìîäåðíèçàöèè. Îôîðìëåíèå êîíñòðóêòîðñêèõ äîêóìåíòîâ ïîçâîëÿëî îçíàêîìèòüñÿ ñ èõ ñîäåðæàíèåì, çàêðåïèòü çíàíèÿ è óìåíèÿ ïîëüçîâàòüñÿ ñòàíäàðòàìè ÅÑÊÄ, ðåøàòü íåêîòîðûå çàäà÷è ïî óñîâåðøåíñòâîâàíèþ êîíñòðóêöèè íåáîëüøèõ ñáîðî÷íûõ åäèíèö. Òàêàÿ îðãàíèçàöèÿ êóðñîâîãî ïðîåêòèðîâàíèÿ òðåáîâàëà áîëüøèõ çàòðàò âðåìåíè è ìîãëà áûòü ïîñèëüíà ñòóäåíòàì, èìåþùèì ñîîòâåòñòâóþùóþ ìîòèâàöèþ. Êðîìå òîãî, óâåëè÷èâàëàñü íàãðóçêà ïðåïîäàâàòåëÿ - ðóêîâîäèòåëÿ êóðñîâîãî ïðîåêòèðîâàíèÿ, òàê êàê åìó ïðèõîäèëîñü ïîäðîáíî çíàêîìèòüñÿ ñ ðåøàåìîé çàäà÷åé, êîòîðàÿ íå 364

ÿâëÿëàñü ïðåäìåòîì åãî íàó÷íîé èëè èíæåíåðíîé ðàáîòû, ïîñåùàòü ïðåäïðèÿòèå ñ ïðîïóñêíîé ñèñòåìîé è ò.ï. Ïî èòîãàì òàêîé ïðàêòèêè âûïîëíåíèÿ êóðñîâîé ðàáîòû äâóì ñòóäåíòàì áûëà ïðåäëîæåíà ðàáîòà â ôèðìå â êà÷åñòâå òåõíèêà-êîíñòðóêòîðà. Äðóãèå ñòóäåíòû ïîëó÷èëè îïûò ðàáîòû â óñëîâèÿõ ðåàëüíîãî ïðîèçâîäñòâà. Êóðñîâàÿ ðàáîòà ðàññìàòðèâàåòñÿ êàê ÷àñòü ïðîãðàììû ñêâîçíîé ãðàôè÷åñêîé ïîäãîòîâêè ñòóäåíòîâ ïî ñîîòâåòñòâóþùåé ñïåöèàëüíîñòè. Îíà ïîçâîëÿåò îñóùåñòâèòü ñèñòåìíûé ïîäõîä ê èçó÷åíèþ êóðñà ãðàôèêè è ñîñòàâèòü åãî èç ëîãè÷åñêè ñâÿçàííûõ ìåæäó ñîáîé ðàçäåëîâ. Íàëè÷èå â ðàáîòå ïðîáëåìíûõ ñèòóàöèé è íåîáõîäèìîñòü èõ ðàçðåøåíèÿ äàåò ñòóäåíòàì âîçìîæíîñòü ïîëó÷èòü íà÷àëüíûå íàâûêè êîíñòðóêòîðñêîé äåÿòåëüíîñòè. Ïîñòàíîâêà êóðñîâîãî ïðîåêòèðîâàíèÿ êàôåäðîé «Èíæåíåðíàÿ ãðàôèêà» èìåëà öåëüþ ââåñòè ñòóäåíòà â àòìîñôåðó êîíñòðóêòîðñêîé äåÿòåëüíîñòè ñ èçó÷åíèåì ñòàäèé ïðîåêòèðîâàíèÿ è îôîðìëåíèÿ êîíñòðóêòîðñêèõ äîêóìåíòîâ â ñîîòâåòñòâèåì ñ òðåáîâàíèÿìè ÅÑÊÄ. Íî åñëè ãîâîðèòü î íåïðåðûâíîé ãåîìåòðî-ãðàôè÷åñêîé ïîäãîòîâêå èíæåíåðîâ íà ïîñëåäóþùèõ ñåìåñòðàõ îáó÷åíèÿ ïî äðóãèì îáùåòåõíè÷åñêèì è ñïåöèàëüíûì äèñöèïëèíàì, òî ñëåäóåò îòìåòèòü, ÷òî ìíîãèå ãðàôè÷åñêèå ðàáîòû ñòóäåíòîâ èìåþò ñóùåñòâåííûå íåäîñòàòêè, î êîòîðûõ áûëî îòìå÷åíî â ðàáîòå [4]. Ê òàêèì íåäîñòàòêàì îòíîñèòñÿ: ïðåâàëèðîâàíèå ýëåìåíòîâ ðåïðîäóêòèâíîñòè, îòñóòñòâèå íàðàùèâàíèÿ ñëîæíîñòè, ïîâòîðÿåìîñòü (íåñîãëàñîâàííîñòü êóðñîâ), íåñîáëþäåíèå ïðàâèë èçîáðàæåíèÿ îáúåêòîâ è îôîðìëåíèÿ äîêóìåíòàöèè. Êðîìå òîãî, â êóðñîâûõ ïðîåêòàõ ïî äðóãèì ïðåäìåòàì íå âñåãäà îòñëåæèâàþòñÿ ñòàäèè èõ âûïîëíåíèÿ, ïðåäóñìîòðåííûå ïðàâèëàìè ÅÑÊÄ, õîòÿ êàôåäðîé «Èíæåíåðíàÿ ãðàôèêà» ñòóäåíòû íà ýòî áûëè îðèåíòèðîâàíû. Îäíîé èç ìåð óñòðàíåíèÿ ýòèõ íåäîñòàòêîâ 365

ìîæåò áûòü ââåäåíèå íîðìîêîíòðîëÿ ñòóäåí÷åñêèõ ðàáîò. Âî âñÿêîì ñëó÷àå, òàêîé íîðìîêîíòðîëü äèïëîìíûõ ïðîåêòîâ êàôåäðà ïðîâîäèò. Â çàêëþ÷åíèå ñëåäóåò îòìåòèòü, ÷òî îïûò âûïîëíåíèÿ êóðñîâîé ðàáîòû ïðè çàâåðøåíèè îáó÷åíèÿ ãðàôè÷åñêèì äèñöèïëèíàì óáåæäàåò â ïðàâèëüíîñòè è îáîñíîâàííîñòè òàêîãî âèäà ó÷åáíîé äåÿòåëüíîñòè. Ñòóäåíòû ïîëó÷àþò âîçìîæíîñòü ïðîÿâèòü ñâîè òâîð÷åñêèå ñïîñîáíîñòè, áîëåå îñíîâàòåëüíî èçó÷èòü ïðàâèëà ðàçðàáîòêè è îôîðìëåíèÿ êîíñòðóêòîðñêèõ äîêóìåíòîâ íà ðàçíûõ ñòàäèÿõ ïðîåêòèðîâàíèÿ òåõíè÷åñêèõ èçäåëèé. Óìåñòíî îòìåòèòü, ÷òî ñ ñàìîãî íà÷àëà èçó÷åíèÿ èíæåíåðíîé ãðàôèêè âñå çàäàíèÿ ñîäåðæàò ïðîáëåìíûå ñèòóàöèè, òðåáóþùèå òâîð÷åñêèõ ðåøåíèé, ò.å. îíè íå ÿâëÿþòñÿ ÷èñòî ðåïðîäóêòèâíûìè. Ïîýòîìó ñòóäåíòû ïðàêòè÷åñêè ïîäãîòîâëåíû ê âûïîëíåíèþ êóðñîâîé ðàáîòû. Ðàáîòà â òîì âèäå, êîòîðàÿ îïèñàíà â íàñòîÿùåé ñòàòüå, íàñêîëüêî íàì èçâåñòíî, áûëà ââåäåíà â Ðîññèè âïåðâûå. Õî÷åòñÿ íàäåÿòüñÿ, ÷òî òâîð÷åñêàÿ äåÿòåëüíîñòü íåñîìíåííî ÿâëÿåòñÿ îñíîâîé îáó÷åíèÿ ñòóäåíòîâ òåõíè÷åñêèõ âóçîâ. ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ 1. ×óäèíîâ À.Â. Ãðàôèêà íà ðàçíûõ ñòàäèÿõ ïðîåêòèðîâàíèÿ èçäåëèé: Ó÷åá. ïîñîáèå / Íîâîñèá. ãîñ. òåõí. óí-ò. Íîâîñèáèðñê, 1994. – 121ñ. 2. Êóðñîâàÿ ðàáîòà ïî èíæåíåðíîé ãðàôèêå êàê ÷àñòü ïðîãðàììû ñêâîçíîé ãðàôè÷åñêîé ïîäãîòîâêè ñïåöèàëèñòîâ / Â.Ã.Áóðîâ, À.Â.×óäèíîâ //Ïðîáëåìû ãðàôè÷åñêîé òåõíîëîãèè: Òåç. äîêë. Ìåæäóíàð. Íàó÷íî – òåõí. êîíô. – Ñåâàñòîïîëü, 1991. – ñ.32. 3. Ìàêñèìåíêî Ë.À. ×óäèíîâ À.Â. Êóðñîâîé ïðîåêò êàê ôîðìà îðãàíèçàöèè ó÷åáíî-ïîçíàâàòåëüíîé 366

äåÿòåëüíîñòè ñòóäåíòîâ. //Èíôîðìàöèîííûå òåõíîëîãèè è òåõíè÷åñêèé äèçàéí â ïðîôåññèîíàëüíîì îáðàçîâàíèè è ïðîìûøëåííîñòè : Ñáîðíèê ìàòåðèàëîâ I Âñåðîññèéñêîé íàó÷íî-ïðàêòè÷åñêîé êîíôåðåíöèè. – Íîâîñèáèðñê: Èçä-âî ÍÃÒÓ, 2009. – 124 ñ. 4. Áóðîâ Â.Ã., ×óäèíîâ À.Â. Ñàìîñòîÿòåëüíà ðàáîòà ñòóäåíòîâ â óñëîâèÿõ ðåàëüíîãî ïðîèçâîäñòâà. // Âíåó÷åáíàÿ ðàáîòà â âóçå. Òåçèñû äîêëàäîâ XXXVIII íàó÷íî-ìåòîäè÷åñêîé êîíôåðåíöèè ÑèáÃÀÒÈ. – Íîâîñèáèðñê, 2009. – 68 ñ.

367

ÈÍÆÅÍÅÐÈÉÍ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ØÈÍÝ×ËÝËÈÉÍ ÇÎÐÈËÒÓÓÄÛÃ ÁÎËÎÂÑÐÎÍÃÓÉ ÁÎËÃÎÕ ÍÜ Ñ.×èíòîãòîõ (Ph.D)1, ×.Îòãîí (äîêòîðàíò)2 ÕÀÀÈÑ. Èíæåíåðèéí ñóðãóóëü, Èíæåíåðèéí áîëîâñðîë ñóäëàëûí òýíõèì e-mail: chin_educ@yahoo.com, ch_otgonii@yahoo.com

Õóðààíãóé: Ìàíàé óëñ îðíû õóâüä ñ¿¿ëèéí ¿åèéí øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí îëîëòóóä äýýð òóëãóóðëàñàí ºðñºëäºõ ÷àäâàðòàé ýäèéí çàñãèéã áàéãóóëàõ ¿éëñýä ºíäºð ìýðãýæèëòýé èíæåíåð òåõíèêèéí àæèëòíóóä ¿íäñýí òîäîðõîéëîã÷ õ¿÷èí ç¿éë áîëîîä áàéíà. Èéíõ¿¿ îð÷èí ¿åä èíæåíåðèéí ìýðãýæèëòýé õ¿ì¿¿ñ óëñ îðíûõîî ýäèéí çàñàã, òåõíîëîãè, ìýäýýëëèéí ºðñºëäºõ ÷àäâàð, õºãæèë öýöýãëýëòèéã õàíãàõ çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä òàñðàëòã¿é ñóðàëöàæ, ººðñäèéí ìýäëýã, ÷àäâàðûã áàéíãà øèíý÷ëýí ñàéæðóóëàõ ¸ñòîé áèëýý. Õ¿í òºðºëõòíèé íèéãìèéí õºãæèë àñàð õóðäàöòàé õºãæèæ ò¿¿íä èíæåíåð òåõíèêèéí ìýðãýæèëòýíèé ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã èõñýõèéí çýðýãöýý, óëìààð ò¿¿íèé ã¿éöýòãýõ ìýðãýæëèéí ¿¿ðýã, àæëûí áàéðíû îð÷èí íºõöºëä ýðñ ººð÷ëºëò îðñîí òóë èíæåíåðèéí áîëîâñðîë îëãîõ ÿâöûã øèíý øàòàíä ãàðãàõ ÿâäàë ÷óõàë àñóóäàë áîëæ áàéíà. Ìàíàé îðíû ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä ÷ ýíý òàëààð íèëýýäã¿é ç¿éëèéã õèéñýýð áàéíà. Áèä ººðèéí ñóðãóóëèéí èíæåíåðèéí áîëîâñðîë îëãîæ áóé ºíººãèéí áàéäàëäàà àæèãëàëò õèéñíèé ¿íäñýí äýýð øèíý÷ëýëèéí çîðèëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íýãýí õóâèëáàðûã ñàíàë áîëãîîä áàéãàà þì.

368

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: òåõíèê, òåõíîëîãè, ìýðãýæëèéí ºðñºëäºõ ÷àäâàð, ìýäýýëëèéí àãóóëãà, ìýðãýæëèéí õàðèóöëàãà, ìýðãýæëèéí ¸ñ ç¿é Îðøèë: Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä áàéãàëèéí áàÿëàãèéã îëáîðëîí àøèãëàõ ÷èãëýëýýð øèíæëýõ óõààí, òåõíèê õóðäàöòàé õºãæèæ, òîì æèæèã ¿éëäâýð¿¿ä îëíîîð áàéãóóëàãäàí ¿éëäâýðëýë ÿâóóëàõûí çýðýãöýý ò¿¿íèé íºëººãººð áèé áîëñîí õîðò õèé, õîã õàÿãäàë, ãàçàð óñíû áîõèðäîë çýðýã íü ýêîëîãèéí áîëîí õ¿í àìüòíû ýð¿¿ë ìýíäýä äàëä õýëáýðýýð àñàð èõ ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ áîëëîî. Èéìýýñ áèä Èíæåíåðèéí áîëîâñðîë îëãîõ äýëõèé íèéòèéí øèíý øèíý çîðèëòóóä, ººðèéí îðíû ñóäëàà÷äûí ä¿ãíýëò çýðãèéã õàðüöóóëàí òîéìëîí ¿çýæ Èíæåíåðèéí áîëîâñðîë îëãîæ áóé àæëûí ºíººãèéí ò¿âøèí, öààøäûí ÷èã õàíäëàãûí òàëààð ººðñäèéí ñàíàë áîäëîî ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû ºã¿¿ëëýýðýý äàìæóóëàí èëýðõèéëæ áàéíà. Õýðýãëýãäýõ¿¿í, àðãà ç¿é: Óðüä ºìíº îëîí æèëèéí ñóäàëãààíûõàà ¿ð ä¿íä äýâø¿¿ëæ áàéñàí îëîí óëñûí ñóäëàà÷äûí ä¿ãíýëò, òàâüæ áóé çîðèëò, ìºí ººðèéí îðíû ñóäëàà÷äûí ñàíàë áîäëûã ººðñäèéí íºõöºë áàéäàëòàé óÿëäóóëàí ä¿ãíýõ èíäóêö, äåäóêöèéí àðãûã, ò¿¿í÷ëýí ñóðàëöàã÷äûí òåõíèê ñýòãýëãýýã òàíäàí ñóäëàõ Áåííåòèéí òåñò çýðãèéã àøèãëàâ. Ø¿¿í õýëýëöýõ¿é: ÕÀÀÈÑ, Èíæåíåðèéí ñóðãóóëüä èíæåíåð ìýðãýæèëòýí áýëòãýõ, ñóðãàëòûí ¿éë ÿâöûã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõûí òóëä ñèñòåìòýé öîãö àðãà õýìæýýã àâ÷ ÿâóóëàõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ äàðààõ ôóíêöèîíàëü ñõåìèéí çàð÷ìûã áîëîâñðóóëààä áàéíà. 369

ɈɊɐ

ȽȺɊɐ Ɇɷɪɝɷɠɥɢɣɧ ɯɨɥɛɨɨɞ

ɏɷɪɷɝɰɷɷ

Ⱥɝɭɭɥɝɚ ɛɭɸɭ ɫɭɪɝɚɥɬɵɧ ɯԧɬԧɥɛԧɪ

Ɍɭɪɲɥɚɝɚ

I . Ɍɚɧɢɥɰɚɯ ɬԧɜɲɢɧ II. Ⱦɚɯɢɧ ɫɷɪɝɷɷɯ III. ɑɚɞɜɚɪɵɧ ɬԧɜɲɢɧ IY. Ȼԛɬɷɷɥɱ ɚɠɥɵɧ ɬԧɜɲɢɧ

ɑɚɞɜɚɪ Ȼԛɬɷɷɥɱ ɫɚɧɚɚɱɥɚɝɚ ɏɚɪɢɭɰɥɚɝɚ Ȭɫ ɡԛɣ ɇɭɬɚɝɲɫɚɧ ɡɚɚɯ ɚɪɝɚ ɡԛɣ

Ɉɪɱɢɧ

ɋɨɧɢɪɯɨɥ

ɋɢɫɬɟɦɬ ɞɢɞɚɤɬɢɤ

Ⱥɪɝɚ ɯɷɥɛɷɪ

Ⱥɜɴɹɚɫ

×àäâàðëàã èíæåíåð ìýðãýæèëòýí áýëòãýõýä ýõíèé ýýëæèíä àíõààðàõ ç¿éë íü îðöûí õýñýã áºãººä ýíä “àâúÿàñ” ãýäýã íü òýðã¿¿ëýõ çýðãèéí ¿ç¿¿ëýëò áîëíî. Ó÷èð íü “àâúÿàñ”, “÷àäâàð” õî¸ð íü íýã þìíû 2 òàë ãýæ ñàëøã¿éãýýð àâ÷ ¿çäýã îíîëûí îéëãîëò þì. Ýíý òàëààð ìàíàé óëñûí èíæåíåð ìýðãýæèëòýí áýëòãýäýã èõ, äýýä ñóðãóóëèéí áàãø íàð èõýýõýí ç¿éëèéã ñàíàà÷ëàí õèéæ áàéãààãèéí íýã íü Åðºíõèé ñàéäûí èâýýë äîð ÒV øîó çîõèîí áàéãóóëæ áàéãàà ÿâäàë þì. Áóñàä ñîíèðõîë, õýðýãöýý, òóðøëàãà íü õ¿÷òýé íºëººëëèéã ¿ç¿¿ëýõ ïðàêòèê ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä þì. Õóâèðãàëòûí îð÷èíä óðò óäààí õóãàöààíû ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä ýðäýìòäèéí íºð èõ õºäºëìºðººð á¿òýýãäñýí “Ñèñòåìò äèäàêòèê”-èéã ìýðãýæëèéí áîëîâñðîë îëãîõ ñóðãàëòàä õýðýãëýõ íü ç¿éòýé ãýñýí Ì.È.Åðåöêèé, Ì.Ð.Êóäàåâ çýðýã ýðäýìòäèéí ñàíàëûã õ¿ëýýí àâàõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ýíäýý ººðèéí îðíû áîëîí ãàäààä óëñ îðíû ìýðãýæëèéí 370

õîëáîîäûí èðýýä¿éí “èíæåíåð” ìýðãýæèëòýí áýëòãýõ çîðèëãî, ¿çýë áàðèìòëàëûã á¿òýýë÷ýýð àâ÷ òóñãàí àãóóëãà, õºòºëáºð, òºëºâëºãººíèéõºº øèíý÷ëýëèéã õèéõ õýðýãòýé áîëîîä áàéíà. Ãàðàëòûí ¿ð ä¿íä ºìíºõ õóâèðãàëòòàéãàà óÿëäóóëàí õ¿í òºðºëõòºíèé ºìíº òóëãàðààä áàéãàà òóëãàìäñàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ ¿¿äíýýñ “á¿òýýë÷ ñàíàà÷ëàãà” õàðèóöëàãà, ìýðãýæëèéí ¸ñ ç¿éã îíöëîã áàéäëààð øèéäýõ áîëîîä áàéíà. Ýäãýýð àñóóäëûã øèéäâýðëýõ àðãà çàì íü ñóðãàëòûí èííîâàöèéã ¸ñ æóðìààð íü á¿ðýí óòãààð õýðýãæ¿¿ëýõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà. Á¿òýýë÷ àæèëëàãààíû õóâüä ÌÓÈÑ, ØÓÒÈÑ-èéí èíæåíåð áýëòãýäýã ñóðãóóëèóäàä ïðîôåññîðóóä íü òóðøèëò ñóäàëãààíûõàà àæëûã ýõë¿¿ëñýí áàéíà. Îðöûí õýñýãò ñóäàëãàà õèéñýí áàãø ×.Îòãîíû àæëûí çàðèì ¿ð ä¿íã ýíýõ¿¿ èëòãýëä òîäðóóëãà áîëãîí àøèãëàæ áàéíà. Ñóäàëãààíû îáüåêò: Ñóäàëãààãààð èíæåíåð ìýðãýæëèéí àíãèä øèíýýð ýëñýí îðñîí îþóòíóóäûí òåõíèê ñýòãýëãýý õýð òºëºâøñºí áàéãààã ñóäëàõ çîðèëãî òàâüñàí áèëýý. Ýíý íü ÷àäâàðëàã ìýðãýæèëòýí áýëòãýõ ¿éë ÿâöûí îðöûí õýñýãò ÿìàð ò¿âøíèé òåõíèê ñýòãýëãýýòýé îþóòàí ýëñýí îðæ áàéãààã èëð¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Ñóäàëãààíä ÕÀÀÈÑ-èéí Èíæåíåðèéí ñóðãóóëèéí “Èíæåíåð áàãø”, “Õºäºº àæ àõóéí ìàøèí ìåõàíèçìûí èíæåíåð”èéí àíãèéí 94 îþóòàí õàìðàãäëàà. Ñóäàëãààíä îðîëöñîí îþóòíóóäûã õ¿éñýýð íü ýçëýõ õóâüä øèëæ¿¿ëáýë 47,8% íü ýìýãòýé îþóòíóóä áàéëàà.

371

Çóðàã 1. Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷ îþóòíóóäûã õ¿éñýýð íü àâ÷ ¿çñýí áàéäàë Îþóòíóóäûí îðîí íóòãèéí õàðúÿëëûã íü á¿ñ÷èëæ àâ÷ ¿çýõýä õîòîîñ 30, òºâèéí áîëîí õàíãàéí á¿ñýýñ òóñ á¿ð 18 îþóòàí ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí áàéâ.

Çóðàã 2. Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷ îþóòíóóäûã îðîí íóòãèéí õàðúÿàëëààð íü á¿ñ÷èëñýí áàéäàë Ñóäàëãààíä îþóòíóóäûí òåõíèê ñýòãýëãýýíèé ìýäëýãèéí äóíäàæ áîëîí äóíäàæààñ äýýã¿¿ð îíîî àâñàí ¿ç¿¿ëýëòèéã òýäíèé îðîí íóòãèéí õàðúÿàëàëòàé íü õàðüöóóëæ ¿çýõýä Óëààíáààòàð õîò, áàðóóí á¿ñèéí áîëîí òºâèéí á¿ñýýñ èðñýí îþóòíóóä òóñ á¿ð 9 áàéãàà íü íèéò ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí îþóòíóóäûí 71 õóâèéã ýçëýæ áàéíà. Ýíäýýñ õàðàõàä èíæåíåðèéí ñóðãóóëüä ýëñýí îðæ áàéãàà äýýðõ á¿ñ íóòãèéí õàðúÿàëàëòàé îþóòíóóäûí òåõíèê ñýòãýëãýýíèé õºãæèë õàíãàëòòàé ñàéí áàéíà. 372

Çóðàã 3. Äóíäàæààñ äýýã¿¿ð îíîî àâñàí ñóäàëãààíä îðîëöîã÷ îþóòíóóäûí õàðúÿàëëûã õóâèàð èëýðõèéëñýí áàéäàë Ñóäàëãààíû àñóóëãûí äààëãàâðûã õºäºëãººí, õ¿÷, øèíãýíèé, äàðàëòûí ãýñýí òºðëººð íü á¿ëýãëýæ ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí õ¿éñòýé íü õàðüöóóëæ ¿çýõýä ÿëãàà îíö àæèãëàãäñàíã¿é. Ýíý íü èíæåíåð ìýðãýæèëòýíã áýëòãýõýä õ¿éñèéí ÿëãààã¿éãýýð ñóðàëöóóëæ áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà. Õ¿ñíýãò 1. Òåñòèéí äààëãàâðûí òºðºë òóñ á¿ðä àâñàí îíîîã õ¿éñýýð àíãèëàí ¿ç¿¿ëáýë huis er em Total

hudulguun 49.7400 50.9545 50.3085

huch 43.3220 43.8773 43.5819

gidro 47.6922 52.7970 50.0817

daralt 66.0000 65.9091 65.9574

Ä¿ãíýëò: 1. Èíæåíåðèéí ìýðãýæèëòýí áýëòãýæ áàéãàà ñóðãàëòûí àãóóëãûí ò¿âøèíã äýëõèéí æèøèã øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ îëîí óëñûí ìýðãýæëèéí õîëáîîäûí áîäëîãî ÷èãëýëèéã ººðèéí îðíû îíöëîã áàéäàëòàé íÿãò óÿëäóóëàõ çàìààð àãóóëãûã øèíý÷ëýí áàÿæóóëàõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð ãàð÷ áàéíà. 373

2. Ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãûí øèíý÷ëýëèéí àñóóäàëä ãîëëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ çààõ àðãûí ¿éë àæèëëàãààã îð÷èí ¿åèéí øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí ýðñ øèíý÷èëæ ÷àíàðûí ºíäºð ò¿âøèíä ãàðãàõ õýðýãòýé áàéíà. 3. Èíæåíåð, òåõíèêèéí ìýðãýæèëòýí áýëòãýõýä òåõíèê ñýòãýëãýýíèé ¿ç¿¿ëýëòýýð õ¿éñèéí õóâüä òºäèé ë èõ ÿëãàà áàéõã¿é íü îðöûí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ õàðàãäëàà. Èéìýýñ ãàðöûí ñóäàëãààã öààøèä äàðààãèéí ñóäàëãààíû àæëààð õèéõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýæ áàéíà. 4. Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí òåõíèê ñýòãýëãýýíèé ìýäëýãèéí ò¿âøèíã îðîí íóòãèéí á¿ñ÷èëñýí áàéäëààð íü õàðüöóóëæ ¿çýõýä õîò, òºâ, õàíãàé, áàðóóí á¿ñèéí îðîëöîã÷äîîñ ºíäºð ¿íýëãýý ¿ç¿¿ëñýí íü áèäíèé öààøäûí, õýòèéí çîðèëòîî ç¿é ¸ñîîð õýðýãæ¿¿ëýõýä îíöãîé àíõààðàë òàòàæ áàéíà. Àøèãëàñàí íîì, õýâëýë: [1] Ìèò÷åì Êàðë. Òåõíèêèéí ôèëîñîôè. ÓÁ.: 2002. [2] Îñíîâû èíæåíåðíîé ïñèõîëîãèè / Ïîä.ðåä Á.Ô.Ëîìîâà. Ì.: 1986. [3] Ïîëîâèíêèí À.È. Îñíîâû èíæåíåðíîãî òâîð÷åñòâà. Ì.: 1988 [4] Åðåöêèé Ì.È., Ì.Ð.Êóäàåâ. Äèäàêòèêèéí òóõàé èíæåíåð¿¿äýä ºã¿¿ëýõ íü / Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààí ñýòã¿¿ë. ÓÁ.: 1986. ¹3 [5] Øèíæëýõ óõààíû ñóäàëãààíû àðãà /îð÷. Ã.Òºðòîãòîõ. ÓÁ.: 2010 [6] Áàÿðöýöýã Á. Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíû àðãà áîëîâñðóóëàõ àðãûí ëåêö¿¿ä. ÓÁ.: 2009 [7] www.igip.org. [8] www. google.com

374

Çîõèîã÷èéí òóõàé: Ñàíææàâûí ×èíòîãòîõ - Èíæåíåð áàãø ìýðãýæèëòýé. 2000 îíä “Èíæåíåðèéí áîëîâñðîëûí àãóóëãà ñòàíäàðòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü” ñýäâýýð äîêòîðûí çýðýã õàìãààëñàí. 2007 îíä ÕÀÀÈÑ-èéí ÈÑ-èéí äýðãýä “Èíæåíåðèéí áîëîâñðîë ñóäëàëûí òýíõèì”-èéã áàéãóóëæ ¿¿íýýñ õîéøõè õóãàöààíä “Õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí èíæåíåð áàãø” ìýðãýæëýýð 150 ãàðóé îþóòàí òºãñºæ ãàðñàí. 2010 îíîîñ ÁÑØÓß-íû ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûí ãàçàðòàé õàìòðàí Àçèéí õºãæëèéí áàíêíû ñàíõ¿¿æèëòýýð Õîâä, Äîðíîä àéìãóóäàä æèøèã ÌÑ¯Ò áàéãóóëàõ òºñëèéí àæèëä òåõíèêèéí çºâëºõººð õàìòðàí àæèëëàñàí. 2011 îíä “Ìîíãîëûí èíæåíåð áàãø íàðûí õîëáîî”, ÒÁÁ-ûã áàéãóóëæ òýðã¿¿íýýð íü àæèëëàæ áàéíà. Ìîíãîë óëñûí çºâëºõ èíæåíåð.

×îéæèëûí Îòãîí - Ñýòãýë ç¿é÷-áàãø ìýðãýæèëòýé. 2002 îíä ØÓÒÈÑ-èéí ÊÒÌÑ-ä “Õ¿íèé íººöèéí ìåíåæìåíòýä ñýòãýö îíîøèëãîîã õýðýãëýõ íü” ñýäâýýð ìàãèñòðèéí çýðýã õàìãààëñàí. ÕÀÀÈÑ-èéí ÈÁÑÒýíõèìèéí áàãø, äîêòîðàíò.

375

ÎÞÓÒÍÛ ÁÈÅ ÄÀÀËÒÛÍ ÀÆËÛÃ ÕÓÂÜ Õ¯Í, ÌÝÐÃÝÆËÈÉÍ ×ÈÃËÝË, ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÝÐÝËÒ ÕÝÐÝÃÖÝÝÒÝÉ ÓßËÄÓÓËÀÕ ÀÑÓÓÄÀË Ñ¿ðýí Öýýëýé Ìîíãîë óëñ, ØÓÒÈÑ-èéí õàðüÿà “Ýðäýíýò ¿éëäâýð” ÕÕÊ-èéí äýðãýäýõ Ø.Îòãîíáèëýãèéí íýðýìæèò Òåõíîëîãèéí ñóðãóóëü Tse_s2002@yahoo.com, Tseelei@gmail.com

Õóðààíãóé Äýýä áîëîâñðîëûí ñóóðü óõààíû õè÷ýýë¿¿äèéí ñòàíäàðò, õºòºëáºð íü ØÓÒÈÑ-èéí á¿õ ñóðàëöàã÷äàä çîðèóëàãäñàí ó÷ðààñ åðºíõèé àãóóëãàòàé áàéäàã. Ýíý åðºíõèé àãóóëãûã òóõàéí ñàëáàð ñóðãóóëü, íýãæ õýñã¿¿ä (òýíõèì, ïðîôåññîðûí áàã), ìýðãýæèë ººðèéí ñóðãóóëèéí íèéòëýã îíöëîãò òîõèðóóëàí äýýä áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûí õ¿ðýýíä ººð÷ëºõ øààðäëàãà òóëãàð÷ áàéíà. Ýíý øààðäëàãûí ¿¿äíýýñ ØÓÒÈÑ-èéí õàðüÿà, “Ýðäýíýò ¿éëäâýð” ÕÕÊ-èéí äýðãýäýõ Ø.Îòãîíáèëýãèéí íýðýìæèò Òåõíîëîãèéí ñóðãóóëüä “Õèìèéí õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü”, “70 îíîîã îíîâ÷òîé ä¿ãíýõ” ãýñýí òîäîðõîé õóãàöàà, çîðèëòîò òºñë¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà ¿ð ä¿íãýýñ òàíèëöóóëæ áàéíà. Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: òºñºë, ñàíàë àñóóëãà, ò¿âøèí, ñóðãàëòûí ÷àíàð Îðøèë Øèíæëýõ óõààí, òåõíèê-òåõíîëîãèéí õºãæèë õóðäñàõûí õýðýýð öàã õóãàöààòàé óðàëäàæ, õîðîì á¿ðèéã õîæèõ øààðäëàãà áèäíèé àëõàì òóòàìä òàâèãäàæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Ìîíãîë óëñûí óóë óóðõàéí ñàëáàð ýð÷èìòýé 376

õºãæèæ ýíý ñàëáàðò àæèëëàõ áîëîâñîí õ¿÷èíä òàâèãäàõ øàëãóóð ÷ ºíäºð áîëæ áàéíà.Óóë óóðõàéí ñàëáàðûí èíæåíåð òåõíèêèéí ìýðãýæèëòýí áýëòãýäýã èõ, äýýä ñóðãóóëèóäûí ñóðãàëòûí ñòàíäàðò, õºòºëáºð íü åðºíõèé àãóóëãàòàé, ýëñýã÷äèéí ñóóðü áîëîâñðîëûí ò¿âøèí, ñóðàëöàõ àðãà áàðèë ýçýìøèëò õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã. Èéìä ØÓÒÈÑ-èéí õàðüÿà “Ýðäýíýò ¿éëäâýð” ÕÕÊèéí äýðãýäýõ Ø.Îòãîíáèëýãèéí íýðýìæèò Òåõíîëîãèéí ñóðãóóëüä óóë óóðõàéí ÷èãëýëèéí ìýðãýæëýýð ñóðàëöàæ áàéãàà îþóòíóóäûí ñóäàëäàã õèìèéí õè÷ýýë¿¿ä (åðºíõèé õèìè, îðãàíèê õèìè, àíàëèòèê õèìè, ôèçèê-êîëëîèä õèìè)-èéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã óóë óóðõàéí ñàëáàðûí ìýðãýæèëòýí áýëòãýõ äýýä áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûí õýðýãöýý øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ñóðãàëòûí ÷àíàð, á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõ, îþóòíû áèå äààí ñóðàëöàõ ¿éë àæèëëàãààã áîäèòîîð ñàéæðóóëàõ, 70 îíîîã õàðèëöàí àäèëã¿é ä¿ãíýõèéí çýðýãöýý îð÷èí ¿åèéí ñóðãàëòûí øààðäëàãàä òºäèéëºí íèéöýõã¿é áàéãàà øààðäëàãûí ¿¿äíýýñ 2008-2009 îíû õè÷ýýëèéí æèëèéí íàìðûí óëèðëààñ ýõëýí ØÓÒÈÑ-èéí ÌÒÑ-èéí Õèìè òåõíîëîãèéí ïðîôåññîðûí áàãèéí áàãø íàðòàé õàìòðàí “70 îíîîã îíîâ÷òîé ä¿ãíýõ” 3 æèëèéí õóãàöààòàé òºñºë õýðýãæ¿¿ëñýí. Òºñºë õýðýãæ¿¿ëñíýýð: 1. Òóõàéí ìýðãýæèëòýé óÿëäóóëñàí õè÷ýýëèéí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàí õºòºëáºðèéí äàãóó ñóðãàëòûí ïðîöåññ ÿâàãäàæ áàéíà 2. Áèå äààëòûí áîëîí ëàáîðàòîðèéí õè÷ýýëèéí ãàðûí àâëàãà ýìõýòãýí áîëîâñðóóëæ àøèãëàæ áàéíà 3. Óóë óóðõàéí ÷èãëýëýýð ñóðàëöàæ áàéãàà îþóòíóóäûí õèìèéí õè÷ýýëèéí ñóðãàëò-¿éëäâýðëýëèéí õîëáîî îéðòîæ áàéíà 4. Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ÷èãëýëýýð ñàíàë, 377

àñóóëãàä òóëãóóðëàí ìýðãýæëèéí ÷èãëýë, õóâüõ¿í, íèéãìèéí ýðýëò õýðýãöýýòýé óÿëäóóëàí çàðèì áèå äààëòûí àæëûã òºëºâëºæ áàéíà. 5. 70 îíîîíû á¿òöýä áàéãàà èðö, èäýâõè-15 îíîîíû 10 îíîîã ëàáîðàòîðèéí àæëûí îíîîíä øèëæ¿¿ëýí ä¿ãíýõýä ç¿ãýýð ë èðæ ñóóæ èðö á¿ðòã¿¿ëäýã îþóòíóóäûí 10 îíîî õàñàãäàæ õàíãàëòã¿é ñóðàëöàõ îþóòíû òîî ýðñ íýìýãäýæ ¯ÃÄ áóóðàõ ¿çýãäýë àæèãëàãäàæ áàéíà (Çóðàã 1). Èéìä áèä ëåêöýíä èðæ ñóóãààä ººð ç¿éë õèéæ (ººð õè÷ýýëèéí äààëãàâàð, áèå äààëò õèéõ, õ¿íýýñ äóòóó ç¿éëýý õóóëàõ, ÷èõýâ÷ ç¿¿ãýýä óíòàõ...) èðö á¿ðòã¿¿ëäýã îþóòíóóäàä ñóë 10 îíîî òàâüæ ºãººä áàéõ íü çºâ ¿¿ ãýäãèéã öààøèä õýëýëöýõ. Xèìèéí õè÷ýýë¿¿äèéí îþóòíû ãîë÷ ä¿íã õàðüöóóëñàí õàðüöóóëàëòûã ñ¿¿ëèéí 5 æèëýýð äàðààõ ãðàôèêààð õàðóóëàâ. (1 ä¿ãýýð çóðàã)

1 ä¿ãýýð çóðàã. Õèìèéí õè÷ýýë¿¿äèéí îþóòíû ãîë÷ ä¿íãèéí õàðüöóóëàëò

378

Äýýðõ õàðüöóóëñàí ãðàôèêààñ õàðàõàä åðºíõèé õèìè õè÷ýýëèéí ¿íýëãýýíèé ãîë÷ ä¿í 0.68-1.39 õîîðîíä áàéãàà íü áàêàëàâðûí ò¿âøíèé ñóðãàëòûí åðºíõèé øààðäëàãààñ äîîãóóð, àíàëèòèê õèìè 0.83-1.34 õîîðîíä áàéãàà íü ìºí øààðäëàãààñ äîîãóóð ¿ç¿¿ëýëòòýé. Õàðèí ôèçèê-êîëëîèä õèìè 1.11-2.13 õîîðîíä áàéãàà íü óã øààðäëàãûí ò¿âøèíä äºõºõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Õè÷ýýë á¿ðèéí ¿íýëãýýíèé ãîë÷ ä¿í áàêàëàâðûí ò¿âøíèé ñóðãàëòûí åðºíõèé øààðäëàãààñ äîîãóóð áàéãàà íü òóõàéí ìýðãýæëèéí àíãèä ýëñýí îðñîí îþóòíóóäûí á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí, ýõ õýë äýýð áè÷èãäñýí ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãûí õ¿ðýëöýý õàíãàìæ, õè÷ýýë çààõ ¿íäñýí áîëîí ãýðýýò áàãø íàðûí òîîíû õàðüöàà çýðýã õ¿÷èí ç¿éëñýýñ õàìààð÷ áàéíà ãýæ ¿çýæ áàéíà. [1] Îþóòíû ¿íýëãýýíèé ãîë÷ ä¿íã á¿ðä¿¿ëäýã ¿íäñýí øàëãóóðóóäûí íýã áîë îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí îíîî (áàãøèéí 70 îíîîíû 25-30 õ¿ðòýëõ îíîî) áàéäàã. “70 îíîîã îíîâ÷òîé ä¿ãíýõ íü” òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñíýýñ õîéø îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ÷èãëýëýýð àæèëëàæ áàéíà. 1. Îþóòíû áèå äààëòûí àæèë ãýæ þó âý? Ýíý íü íýã òàëààñ ñóðãàëòûí ñòàíäàðò, õºòºëáºð íºãººòýéã¿¿ð îþóòíû ñîíèðõîë, ÷àäàâõè çýðãèéã õàðãàëçñàí õè÷ýýëèéí áîëîí õè÷ýýëèéí áóñ öàãààð áàãøèéí øóóä áóñ óäèðäëàãà äîð ÿâàãääàã îþóòíû áèå äààæ ñóðàëöàõ á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà. Îþóòíû áèå äààëòûí àæèë ÿìàð à÷ õîëáîãäîëòîé âý? Îþóòàí ëåêö, ñåìèíàð, ëàáîðàòîðèéí õè÷ýýëèéí ÿâöàä õàãàñ äóòóó îéëãîñîí ç¿éëýý á¿ðýí ã¿éöýä ººðèéí áîëãîõ, ìýäëýãýý ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, ºðãºæ¿¿ëýõ, àâúÿàñ ÷àäàâõàà íýýí õºãæ¿¿ëýõ, áèå äààæ ñýòãýí áîäîõ, ººðèéíõºº ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõ, òºëºâëºõ, õÿíàí æîëîîäîõ, áèå äààæ îíîâ÷òîé øèéäâýð ãàðãàõ, ä¿ãíýëò õèéõ, çºð÷èëò áàéäëààñ ãàðàõ àðãà 379

áàðèë ýçýìøèõ, õàðèóöëàãàòàé áàéõ, áóñàäòàé õàìòðàõ, öàã áàðèõ çýðýã îëîí òàëûí àðãà áàðèë ýçýìøèõ äàâóó òàëòàé.[2] 1.1. Áèå äààëòûí àæëûã óëèðëûí òóðøèä õýðõýí òºëºâëºõ âý? ªíºº ¿åä îþóòàíä áèå äààæ ñóðàëöàõ àðãà áàðèë, ÷àäâàð, äàäàë ýçýìø¿¿ëýõ íü ñóðãàëòûí ãîë çîðèëãî áîëîîä áàéíà. Ýíýõ¿¿ çîðèëò íü ìºí îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí ¿íäñýí çîðèëò áîëæ îþóòàíä ñóðàõ îëîí ¿éë, ¿éëäëèéã áèå äààæ õèéõ àðãà áàðèë ýçýìø¿¿ëýõ õýðýãòýé ãýäãèéã èëýðõèéëíý. Áèå äààëòûí àæëûã óëèðëûí ÿâöàä õýðõýí òºëºâëºõ òàëààð îþóòíóóäààñ àâñàí ñàíàë àñóóëãûí ä¿íã òàíèëöóóëüÿ. Ñàíàë àñóóëãûã 2010 îíû 12-ð ñàðûí 7-10 ºäð¿¿äýä ÿâóóëëàà. Äýýä áîëîâñðîëûí ñóóðü óõààíû õè÷ýýë (åðºíõèé õèìè, îðãàíèê õèìè, ýëåìåíòèéí õèìè) ñóäàëñàí 256 îþóòàí, ìýðãýæëèéí ñóóðü óõààíû õè÷ýýë ñóäàëñàí (àíàëèòèê õèìè, ôèçèê-êîëëîèä õèìè) 88 îþóòàí íèéò 344 îþóòàí õàìðàãäëàà. 1. Áàãøèéí ¿íýëãýýíèé 70 îíîîíû á¿ðýëäýõ¿¿íä áèå äààëòûí àæëûí îíîî õýä áàéâàë çîõèìæòîé âý?

2 äóãààð çóðàã. Íýãä¿ãýýð ñàíàë àñóóëãûí ä¿íãèéí õàðüöóóëàëò

380

Ñàíàë àñóóëãûí ýíý õýñýãò 70 îíîîíû 26-30 îíîî áóþó õàìãèéí ºíäºð îíîî áèå äààëòûí àæëààð àâáàë çîõèìæòîé ãýñýí ñàíàë 56%-èéã ýçýëæ áàéíà. Ýíý íü íýã òàëààñ áèå äààëòûí àæèëä à÷ õîëáîãäîë ºã÷ áàéãàà ìýòýýð õàðàãäàõ áîëîâ÷ íºãºº òàëààñ áèå äààëòûí àæëàà áóñäààð õèéëãýæ ºíäºð îíîî õÿëáàðõàí àâàõ ãýñýí ºðººñãºë îéëãîëò äàâõàð ÿâæ áàéãààã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é. 2. Áèå äààëòûí àæëûí õýëáýð ÿìàð áàéâàë òàíä èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áàéõ âý?

3 äóãààð çóðàã. Õî¸ðäóãààð ñàíàë àñóóëãûí ä¿íãèéí õàðüöóóëàëò Ýíý ñàíàë àñóóëãûí õýñýãò áàãóóä õîîðîíäîî òîäîðõîé á¿ëýã ñýäâýýð ìýòãýëöýõ-20%, òåñò áîëîâñðóóëàõ-16%, ðåôåðàò áè÷èõ-14%, òóðøèëò õèéæ ¿ð ä¿íã áîëîâñðóóëàõ-12%, îð÷óóëãà õèéõ-11%-èéí ñàíàë àâñàí ä¿íòýé áàéíà. Ãýâ÷ èíæåíåðèéí ÷èãëýëèéí èõ, äýýä ñóðãóóëèéí îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí çîíõèëîõ õýëáýð áîëîõ áîäëîãî áîäîæ òîîöîî õèéõ, ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä áîëîâñðóóëàëò õèéõ õýëáýðèéí áèå äààëò ìàø áàãà áóþó 4%, 5%, 6%-èéí ñàíàëòàé áàéãàà íü àìàð õÿëáàð àðãààð ºíäºð îíîî àâàõ ãýñýí äèéëýíõè áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Òåñò áîëîâñðóóëæ áèå äààëòûí àæèë õèéõ íü àìàð õÿëáàð áàéõààñ ãàäíà ÿâöûí áîëîí óëèðëûí øàëãàëòûí òåñòýä áýëäýõ íýã õýëáýð ãýæ ¿çñýí áàéõ òàëòàé. 381

3. Áèå äààëòûí àæëûã ÷àíàðòàé ã¿éöýòãýæ ºíäºð îíîî àâàõàä ñºðãººð íºëººëäºã õ¿÷èí ç¿éëñ þó âý?

4 ä¿ãýýð çóðàã. Ãóðàâäóãààð ñàíàë àñóóëãûí ä¿íãèéí õàðüöóóëàëò Ñàíàë àñóóëãûí ýíý õýñýãò ãàäààä õýëíèé ìýäëýã ìóó16%, ñóóðü ìýäëýã, ñóðàëöàõ àðãà áàðèë ìóó-15%, ýõ õýë äýýð àøèãëàõ íîì, ñóðàõ áè÷èã õàíãàëòã¿é-14%, áèå äààëòûí àæëóóä äàâõàöäàã-14% ãýñýí õ¿÷èí ç¿éëñ ñºðãººð íºëººëæ áàéíà ãýñýí ä¿íòýé áàéíà. 4. Áèå äààëòûí àæëûã õýðõýí ã¿éöýòãýõ íü òîõèðîìæòîé âý?

5 äóãààð çóðàã. Äºðºâä¿ãýýð ñàíàë àñóóëãûí ä¿íãèéí õàðüöóóëàëò 382

Ñàíàë àñóóëãûí äºðºâä¿ãýýð õýñýãò ãàðààð áè÷èæ òîîöîîëîõ-42% õóâüòàé áàéãàà íü êîìïüþòåðò øèâæ áè÷èõ íü öàã õóãàöàà èõ øààðääàã, çàðäàë èõòýé áàéäàãòàé õîëáîîòîé. 5. Áèå äààëòûí àæëûí äààëãàâðûã ÿìàð á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð ã¿éöýòãýõ íü çîõèìæòîé âý?

6 äóãààð çóðàã. Òàâäóãààð ñàíàë àñóóëãûí ä¿íãèéí õàðüöóóëàëò Ýíý õýñýãò öººõºí õ¿íòýé áàãààð áóþó 2-3 õ¿í õàìòäàà õèéõ íü òîõèðîìæòîé ãýæ äèéëýíõè íü ¿çæýý. Ñàíàë, àñóóëãûí ä¿íãýýñ áèå äààëòûí àæëûã äàðààõ 3 õýëáýðèéã õîñëóóëàí òºëºâëºæ õýðýãæ¿¿ëýõ íü ¿ð ä¿íòýé õàðàãäàæ áàéíà. ¯¿íä: 1. Ñýðãýýí õóóëáàðëàõ: ýíý õýëáýðèéí áèå äààëòûí àæëûí çîðèëò íü îþóòíû ìýäëýãèéã áàòàòãàæ óëìààð ò¿¿íä ÷àäâàð, äàäàë òºëºâø¿¿ëýõ ÿâäàë. Ýíý òîõèîëäîëä îþóòàí áýëýí çàãâàð àøèãëàæ ñóðàõ ¿éëèéã õèéíý. Èéì òºðëèéí áèå äààëòûí àæëûí ìºí ÷àíàð íü ìýäëýãèéã òàíèõ, óõàìñàðëàõ, òîãòîîõ ¿éë àæèëëàãàà ã¿éöýòãýõýä ÷èãëýíý. Òóõàéëáàë: äààëãàâàð, äàñãàë ã¿éöýòãýõ, áîäëîãî áîäîõ, ìýäýýëýë õèéõ, 383

õ¿ñíýãò õèéõ, ãðàôèê çóðàõ ãýõ ìýò àæèë áàãòàíà. 2. ªºð÷ëºí õóâèðãàõ: ýíý õýëáýðèéí áèå äààëòûí àæëûí çîðèëò íü îþóòàíä ìýäëýãýý ººð íºõöºëä øèëæ¿¿ëýí õýðýãëýõ àðãà áàðèë, ÷àäâàð îëãîõ ÿâäàë þì. ¯¿íèé òóëä îþóòíààð óíøñàí ç¿éëèéí òºëºâëºãºº çîõèîõîîñ ýõëýýä òîäîðõîé àñóóäëààð ººðèéí ñàíàà áîäëîî íàéðóóëàí áè÷èõ àæëóóäûã õèéëãýæ áîëíî. Òóõàéëáàë: îþóòàí ýññý áè÷èõ, áîäëîãî çîõèîõ, ðåôåðàò áè÷èõ, èëòãýë òàâèõ ãýõ ìýò. 3. Á¿òýýë÷: ýíý õýëáýðèéí îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí çîðèëò áîë îþóòàíä òîäîðõîé ¿çýãäýë, àñóóäàë, íºõöºë ãýõ çýðýãò òîäîðõîéëîëò ºãºõ, àñóóäëûã øèéäâýðëýõ àðãà çàì, õýðýãëýãäýõ¿¿í çýðãèéã áèå äààæ ñîíãîæ àâàõ, øèíý ìýäëýã á¿òýýæ áèé áîëãîõ çýðýã àðãà áàðèëûã îëãîõ ÿâäàë þì. ¯¿íèé òóëä îþóòíààð øèéäâýðëýõ àñóóäëûã îëóóëàõ, ò¿¿íèéã õýðõýí øèéäýõ òàëààð ýðýë õàéãóóë õèéëãýõ, òºñºë áîëîâñðóóëàõ áà ñóäàëãàà õèéëãýõ, ñóäàëãààíû ìàòåðèàëä áîëîâñðóóëàëò õèéëãýõ, òàéëàí áè÷èæ õàìãààëóóëàõ, àíãèéí àæèë áîëîí êóðñûí òºñºë õèéëãýõ ãýõ ìýò áàéíà. Äýýðõ 3 õýëáýðèéã óëèðëûí òóðøèä õîñëóóëàí åðºíõèé õèìè õè÷ýýëýýð îþóòíóóäàä áèå äààëòûí àæëûã äàðààõ áàéäëààð òºëºâëºí õ¿ðãýæ áàéíà.

384

385

Áýëýí çàãâàð àøèãëàí òºñººòýé ¿éëäë¿¿äèéã ã¿éöýòãýõ, òîîöîîò áîäëîãóóä áîäîõ

Õèìèéí ¿íäñýí îéëãîëò, ãîë õóóëèóäààð ìýäëýãýý áàòàòãàõ, èæèë òºðëèéí áîäëîãóóäûã îëîí äàõèí äàâòàí áîäñîíîîð òîìü¸î òîãòîîõ, ãðàôèê, õ¿ñíýãòýí ìýäýýëëèéí çàãâàð àøèãëàæ ñóðàõ

ÀÒÎÌ ÌÎËÅÊÓËÛÍ ÑÓÐÃÀÀËÜ. ÑÒÅÕÈÎÌÅÒÐÈÉÍ ÕÓÓËÈÓÄ. ¯ÅËÝÕ ÕÓÓËÜ. ÊÂÀÍÒÛÍ ÒÎÎÍÓÓÄ

îþóòàíä ìýäëýãýý ººð ÕÈÌÈÉÍ ÕÎËÁÎÎ. Óíøèæ ñóäàëñàí ñýäâèéí õ¿ðýýíä íºõöºëä øèëæ¿¿ëýí ÕÈÌÈÉÍ ÊÈÍÅÒÈÊ. òºëºâëºãºº çîõèîõ, áîäëîãî çîõèîõ, õýðýãëýõ àðãà áàðèë, ÒÅÐÌÎÕÈÌÈ. ò¿¿íèéãýý áàòëàõ äàäàë îëãîõ Óóñìàë, óóñìàëûí êîíöåíòðàöè, ÈÀÓ, ÝËÅÊÒÐÎËÈÒÈÉÍ ýëåêòðîëèçèéí ïðîöåññ, ìåòàëë áà Áèå äààëò, ðåôåðàò ÄÈÑÑÎÖÈÀÖÈ. ìåòàëë áèø¿¿ä íü àøèãò ìàëòìàë áè÷èõ, ñóäàëãàà ÈÑÝËÄÝÕ-ÀÍÃÈÆÐÀÕ áàÿæóóëàõ ïðîöåññ, ìåòàëëóðãèéí õèéõ, ¿ç¿¿ëýí ÓÐÂÀËÓÓÄ. ÓÓÑÌÀËÛÍ ïðîöåññ, óóë óóðõàéí àøèãëàëòûí ìàòåðèàë áîëîí ÊÎÍÖÅÍÒÐÀÖÈ ïðîöåññ, óóë óóðõàéí ìàøèí òîíîã ñóäàëãààíû ìàòåðèàëä ÝËÅÊÒÐÎËÈÇ. òºõººðºìæèéí ¿éëäâýðëýëä ÿìàð áîëîâñðóóëàëò õèéæ ÌÅÒÀËËÛÍ ÅÐªÍÕÈÉ à÷ õîëáîãäîëòîé, õýðõýí õýðýãëýõ, ñóðàõ ØÈÍÆ ×ÀÍÀÐ õýðýãëýýíèé øèíæ ÷àíàðóóäûã ñóäëàõ

Äàäàë

×àäâàð

Ñýäâèéí õàìðàõ õ¿ðýý

1.1.1. Áèå äààëòûí àæëûí òºëºâëºãºº

Áèå äààëòûí õýëáýð

Ñýðãýýí õóóëáàðëàõ

ªºð÷ëºí õóâèðãàõ

Á¿òýýë÷

XII-XV

VIII-XI

IV-VII

Õóãàöàà, 7 õîíîãîîð

Îíîî

Õ¿ñíýãò 1.1

Áàãø áèå äààëòûí àæëûã óëèðëûí òóðøèä îþóòíûã æèãä à÷ààëàõààð òºëºâëºæ ñóðàëöàã÷äûí ìýðãýæèë, õýðýãöýý, ÷àäâàð çýðãèéã õàðãàëçàí á¿òýýë÷, óÿí õàòàí õàíäàõûã øààðäàíà. 2. Õóâü õ¿íèé õýðýãöýý, øààðäëàãàòàé óÿëäóóëàí áèå äààëòûí àæëûã òºëºâëºõ íü Ñóðàëöàã÷äûí á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí õàðèëöàí àäèëã¿é, ñóðàõ àðãà áàðèë ýçýìøèëò ýðñ ÿëãààòàé áàéäàã îíöëîãèéã õàðãàëçàí õóâü õ¿íèé ìýäëýã, ÷àäâàð, äàäëûí ò¿âøèí àõèóëàõ áèå äààëòûí àæëûã òºëºâëºæ áîëíî. Èíãýõäýý ò¿âøèí òîãòîîõ ñîðèë àâàõ ýñâýë îþóòíû ººðèéí ¿íýëãýýã ¿íäýñëýí äàðààõ áàéäëààð òºëºâëºæ áîëîõ þì. ¯¿íä: 1. D-ò¿âøèí: ÅÁÑ-èéí ñóóðü ìýäëýã áîëîí ºìíºõ õîëáîî õè÷ýýëèéí çàðèì õîöðîãäñîí îéëãîëòóóäûã áàãòààñàí, îþóòíû çààâàë ýçýìøèõ ñóóðü îéëãîëòóóä 2. C-ò¿âøèí: òóõàéí õè÷ýýëèéí ïðîãðàììûí õ¿ðýýí äýõ õÿëáàð áîëîí ýíãèéí îéëãîëòóóäûã áàãòààñàí 3. B-ò¿âøèí: òóõàéí õè÷ýýëèéí ïðîãðàììûí õ¿ðýýí äýõ ýíãèéí áîëîí äóíä ò¿âøíèé îéëãîëòóóäûã áàãòààñàí 4. A-ò¿âøèí: òóõàéí õè÷ýýëèéí ïðîãðàììûí õ¿ðýýí äýõ äýýä áîëîí ã¿íçãèéð¿¿ëñýí ò¿âøíèé îéëãîëòóóäûã áàãòààñàí áàéõ. Îþóòàí çààãäñàí õóãàöààíààñ ºìíº îíîîãäñîí (ýñâýë ººðºº ñîíãîñîí) ò¿âøíèé áèå äààëòûã ã¿éöýòãýæ õàìãààëñàí òîõèîëäîëä äàðàà äàðààãèéí ò¿âøíèé áèå äààëòûã ã¿éöýòãýæ îíîîãîî àõèóëàõ ýðõ íýýëòòýé áàéíà. Èéì õýëáýðýýð áèå äààëòûí àæëûã òºëºâëºõ íü îþóòàíä áîäèò à÷ õîëáîãäîëòîé ÷ áèå äààëòûí àæëûí ã¿éöýòãýëèéã õÿíàæ áàéãàà áàãøèéí à÷ààëàë õýò èõýñýõ ñºðºã òàëòàé. 386

Èéìä áàãøèéí óäèðäëàãàí äîîð îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã õÿíàæ, çààâàð, çºâëºãºº ºãºõ ìýäëýã, ÷àäâàðòàé àõëàõ êóðñûí îþóòíû áàã (íýã òýíõèì ýñâýë ïðîôåññîðûí áàãò 2-3 îþóòàí íýã áàã) àæèëëóóëàõ áîëîìæòîé. ØÓÒÈÑ-èéí õàðüÿà “Ýðäýíýò ¿éëäâýð” ÕÕÊ-èéí äýðãýäýõ Ø.Îòãîíáèëýãèéí íýðýìæèò Òåõíîëîãèéí ñóðãóóëüä “Òóñëàõ îþóòàí àæèëëóóëàõ” æóðìûí äàãóó óëèðàëä òýíõèìä íýã îþóòàí àæèëëóóëàõ áîëîìæòîé. 3. Ìýðãýæëèéí ÷èãëýëòýé óÿëäóóëàí áèå äààëòûí àæëûã òºëºâëºõ íü Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí ñýäýâ íü òýäíèé èðýýä¿éí àæèë ìýðãýæèëä îéðõîí, õýðýã áîëîõóéö òèéì ïðàêòèê, òóëãàìäñàí (íýí ÷óõàë) àñóóäàë áàéâàë ò¿¿íèéã îþóòàí øèíý ñîðãîãîîð õ¿ëýýæ àâ÷ îäîî ñóäàëñíààð ñóðãóóëèà òºãñººä òèéì àñóóäàëòàé òóëãàðàõàä òîäîðõîé õýìæýýãýýð øèéäâýðëýõ ÷àäâàðòàé áîëîõ òàëûã õàðãàëçàí áîëîâñðóóëàõ íü ç¿éòýé. Ñóðàëöàã÷äûí ñîíãîñîí ìýðãýæëèéíõýý ìºí ÷àíàðûã òàíèõ, óëìààð ìýðãýæèëäýý äóðòàé áîëîõ, ñóðàëöàõ àðãà áàðèëàà äýýøë¿¿ëýõ ÷àäâàðûã ºäººæ ñýäýëæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð òóõàéí ìýðãýæëèéí ÷èãëýëòýé óÿëäóóëñàí (ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéí 40 õ¿ðòýëõ õóâèéã áàãø ìýðãýæëèéí áîëîí òóõàéí ñóðãóóëèéí îíöëîãèéã õàðãàëçàí äýýä áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûí õ¿ðýýíä ººð÷ëºõ áîëîìæòîé) áèå äààëòûí àæëóóäûã äàðààõ áàéäëààð òºëºâëºí õ¿ðãýæ áàéíà. Òóõàéëáàë àøèãò ìàëòìàë áàÿæóóëàëòûí òåõíîëîãèéí 2-ð êóðñûí îþóòíóóäûí õàâðûí óëèðàëä ñóäàëäàã ôèçèêêîëëîèä õèìè õè÷ýýëèéí 1-ð áèå äààëòûí àæëûã “Ôëîòàöèéí óðâàëæóóä” ñýäâýýð äàðààõ 5 äýä á¿ëýãò áàã áîëãîí õóâààæ 16 îíîîòîé áàéõààð ã¿éöýòãýíý. ¯¿íä:

387

1. 2. 3. 4. 5.

Êîëëåêòîð Àêòèâàòîð Äåïðåññîð Õººñð¿¿ëýã÷ Îð÷èí òîõèðóóëàã÷ óðâàëæèéí òîäîðõîéëîëò îíîëûí õýñýã, ôèçèê, õèìè, ìåõàíèê øèíæ ÷àíàðóóä, õýðýãëýý, õàäãàëàëò òýýâýðëýëò, õîðòîé áà àþóëòàé íºõöºë, óðâàëæòàé àæèëëàõ, Ýðäýíýò ¿éëäâýðò çýñìîëèáäåíèéí õ¿äýð áîëîâñðóóëàõ ¿åèéí çàðöóóëàëò, ä¿ãíýëò, àøèãëàñàí ìàòåðèàëûí æàãñààëòûã áàãòààñàí áàéíà.

Áàãóóä 25 õîíîãèéí õóãàöààòàé îíîîãäñîí ñýäâýýð ìàòåðèàë öóãëóóëæ (ýíý ñýäâýýð ýõ õýë äýýð áè÷èãäñýí íîì ñóðàõ áè÷èã õîâîð òóë íýã áàã 3-4 óäàà Ýðäýíýò ¿éëäâýð ÿâæ Óðâàëæèéí õýñýã, Ñóäàëãààíû òºâ ëàáîðàòîðè, Áàÿæóóëàëòûí ëàáîðàòîðè çýðýã öåõ, õýñýã, àëáàäûí ìýðãýæèëòí¿¿äýýñ çààâàð, çºâëºãºº àâàõ, ìàòåðèàë öóãëóóëàõ øààðäëàãàòàé) presentation áýëäýæ õàìãààëíà. Èíãýæ áèå äààëòûí àæëûã ìýðãýæëèéí ÷èãëýëòýé óÿëäóóëàõ íü îþóòíûã á¿òýýë÷ýýð ñýòãýõ, ìýäýýëëèéí ýðýë õàéãóóë õèéõ, ººðèéí ìýðãýæëèéí ìýðãýæèëòí¿¿äòýé óóëçàõ, çºâëºãºº òóñëàìæ àâàõ, õàìãèéí ãîë íü ÷èí ñýòãýëýýñýý íàäàä õýðýãòýé, áè ìýäýõ øààðäëàãàòàé ãýñýí ¿çýë áîäëîîð õàíäàõ õàíäëàãûã òºëºâø¿¿ëýõ èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé. Õóâü õ¿í á¿ð õè÷ýýë ç¿òãýë ãàðãàí ¿éëäâýðèéí öåõ, õýñã¿¿äýýñ ìàòåðèàë öóãëóóëàõ èõýýõýí ñîíèðõîëòîé áàéãàà íü ÿâöûí äóíä àæèãëàãääàã. Áèå äààëòûí àæëààñ àâàõ îíîî ÷ õàðüöàíã¿é ºíäºð áîëæ ¯ÃÄ ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. (1 ä¿ãýýð çóðàã. 2010-2011 îíû õè÷ýýëèéí æèëèéí ôèçèê-êîëëîèä õèìè õè÷ýýëèéí ¯ÃÄ) Îþóòíû áèå äààæ õèéñýí àæëûã îíîâ÷òîé ¿íýëæ ä¿ãíýõ íü ò¿¿íèéã èäýâõæ¿¿ëýõ ÷óõàë õºø¿¿ðýã þì. ¯íýëãýý áîäèòîé áàéõààñ ãàäíà îþóòàíä ñóðãàìæòàé ººðèéíõºº á¿òýýëèéã ººðºº ¿íýëýí àëäàà, îíîîãîî ººðºº îëæ çàñ÷ 388

çàëðóóëàõ óõààíòàé áîëãîõ íü ÷óõàë. Ñóðãàëòûí ºíººãèéí ïðàêòèêò îþóòàí íü áèå äààñàí àæëûã çºâõºí áàãøèä ¿ç¿¿ëæ ä¿í àâàõûí òóëä õèéõ õàíäëàãà àæèãëàãääàã. Ýíý íü ìýðãýæèëòýí-áèå õ¿íèé òºëºâøèëä òèéì ÷ òààòàé áóñ ¿ð äàãàâàðòàéã àíõààðàõ õýðýãòýé. Ä¿ãíýëò Óóë óóðõàéí èíæåíåð òåõíèêèéí ìýðãýæèëòýí áýëòãýäýã ñàëáàð ñóðãóóëèéí õóâüä ººðèéí ñóðãóóëèéí íèéòëýã îíöëîãèéã õàðãàëçàí, Ýðäýíýò ¿éëäâýð-ñóðãàëò-ýðäýì øèíæèëãýý õîñëóóëàõ áîëîìæèä òóëãóóðëàí “Õèìèéí õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü” àæëûí õ¿ðýýíä äàðààõ çîðèëòóóäûã òàâèí àæèëëàæ áàéíà. ¯¿íä: 1. Õèìèéí õè÷ýýëèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã óóë óóðõàéí ìýðãýæëèéí ÷èãëýëòýé óÿëäóóëàí äýýä áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûí õ¿ðýýíä ñàéæðóóëàí áîëîâñðóóëàõ 2. Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ ¿¿äíýýñ õóâü õ¿íèé ìýäëýãèéí ò¿âøèí àõèóëàõ áîëîí ìýðãýæëèéí ÷èãëýëòýé óÿëäóóëàõ õýëáýðèéí áèå äààëòûí àæëóóäûã óëèðëûí òóðøèä îþóòíûã æèãä à÷ààëàõ ¿¿äíýýñ ñýðãýýí õóóëáàðëàõ, ººð÷ëºí õóâèðãàõ, çîõèîí á¿òýýõ ãýñýí ãóðâàí ò¿âøèíãýýð òºëºâëºõ 3. Áèå äààëòûí àæëûí áîäèò ã¿éöýòãýëèéã çºâ ¿íýëæ ä¿ãíýõ áàãøèéã õýò à÷ààëàõààñ ñýðãèéëæ “Õèìèéí êëóá”, “Òóñëàõ îþóòàí àæèëóóëàõ” 4. Áèå äààëòûí àæëûí õóâààðèéã òýíõèì (ïðîôåññîðûí áàã)-ýýð áàòëóóëæ õóâààðèéí äàãóó àæèëëàõ 5. Áèå äààëòûí àæëûí òàëààðõ îþóòíû ñàíàë, àñóóëãûí ä¿íä àíàëèç õèéæ îþóòíûã ººðèéí ¿íýëãýýíèé 389

õóóäàñààð ¿íýë¿¿ëæ õàðüöóóëàëò õèéõ

õºíäëºíãèéí

¿íýëãýýòýé

6. Äýýä áîëîâñðîëûí ìýðãýæëèéí ñóóðü õè÷ýýëèéí ëàáîðàòîðèéí çàðèì òóðøèëò, ñóäàëãààã Ýðäýíýò ¿éëäâýðèéí áààçûã àøèãëàí ÿâóóëàõ Àøèãëàñàí íîì, õýâëýë: [1] Ëõàãâàñ¿ðýí Æ. 2007, 2008, 2009 îí Àæëûí òàéëàí. Ø.Îòãîíáèëýãèéí íýðýìæèò Òåõíîëîãèéí ñóðãóóëü. Ýðäýíýò 2009. [2] www.medleg.mn

390

ÎÞÓÒÍÛ ÁÈÅ ÄÀÀËÒÛÍ ÀÆËÛÍ ¯Ð Ä¯ÍÃ ÄÝÝØË¯¯ËÝÕ ÀÐÃÀ ÇÀÌ Í.Íîìèíõàíä, ÕÈÁÑ-èéí áàãø, ìàãèñòð (M.Sc) Ë.Äàìäèíñ¿ðýí, ÕÈÁÑ-èéí äýä ïðîôåññîð, äîêòîð (Sc.D) Email: noonii_smile@yahoo.com

Õóðààíãóé Îþóòíû áèå äààõ àæèë ãýäýã íü ñóðãàëòûí ñòàíäàðò, õºòºëáºð íºãºº òàëààñ îþóòíû ÷àäâàð, ÷àäàâõè çýðãèéã õàðãàëçñàí õè÷ýýëèéí áîëîí õè÷ýýëèéí áóñ öàãààð îþóòíû áèå äààæ ñóðàëöàõ á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà þì. ªíºº ¿åä îþóòàíä áèå äààæ ñóðàëöàõ àðãà áàðèë, ÷àäâàð, äàäàë ýçýìø¿¿ëýõ íü ñóðãàëòûí ãîë çîðèëãî áîëîîä áàéíà. Ýíýõ¿¿ çîðèëò íü ìºí îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí ¿íäñýí çîðèëò áîëæ îþóòàíä ñóðàõ îëîí ¿éë, ¿éëäëèéã áèå äààæ õèéõ àðãà áàðèë ýçýìø¿¿ëýõ õýðýãòýé ãýäãèéã èëýðõèéëíý. Îþóòíû áèå äààëòûí àæèë íü ëåêö, ñåìèíàðûí õè÷ýýëèéí ÿâöàä á¿ðýí ýçýìøýýã¿é ç¿éëýý á¿ðýí ã¿éöýä ººðèéí áîëãîõ, ìýäëýãýý ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, ºðãºæ¿¿ëýõ, àâúÿàñ ÷àäàâõèà íýýí õºãæ¿¿ëýõ, áèå äààæ ñýòãýí áîäîõ, ººðèéíõºº ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõ, òºëºâëºõ, õÿíàí æîëîîäîõ, áèå äààæ îíîâ÷òîé øèéäâýð ãàðãàõ, ä¿ãíýëò õèéõ, çºð÷èëò áàéäëààñ ãàðàõ àðãà áàðèë ýçýìøèõ, õàðèóöëàãàòàé áàéõ, áàãààð àæèëëàõ, õàìòðàõ, öàã áàðèõ çýðýã îëîí òàëûí àðãà áàðèë ýçýìøèõ à÷ õîëáîãäîëòîé. Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí ¿ð ä¿íã äýýøë¿¿ëýõ àðãà çàìûã èëð¿¿ëýõ çîðèëãî òàâèëàà. Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: á¿òýö, ¿íýëãýý, áàã, ¿ð ºãººæ

391

Îðøèë Õ¿ì¿¿ñèéí á¿õèé ë àìæèëòòàé ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäýñ íü ººðèéãºº ñýäýëæ¿¿ëýõ þì. Áàãøèéí àìæèëòààñ îþóòàí ñóðàã÷äûí õè÷ýýëäýý õàíäàõ õàíäëàãà áèé áîëäîã. Ýíý àñóóäëûã øèéäýõýä çàéëøã¿é ñóðãàëòûí òóñãàé ñèñòåì õýðýãòýé. ¯¿íèé õàìãèéí ÷óõàë àñóóäàë íü îþóòíóóäûã áèå äààí àæèë õèéõýä òàòàí îðóóëàõ ìºí ò¿¿í÷ëýí õààÿà áèø á¿õèé ë ñóðãàëòûí òóðøèä èäýâõèòýé áàéëãàõ ÿâäàë þì. Ñóðàõ ¿éë àæèëëàãààã ñýäýëæ¿¿ëýõ íü íýã áèø, îëîí õ¿÷èí ç¿éëñýýñ õàìðààäàã: îþóòíóóäûí õóâü õ¿íèé çàí ÷àíàð, áîëîâñðîëûí ò¿âøèí ãýõ ìýò. Ñóðàõ ñýäýë íü äàðààõ íºõöë¿¿äýýð òîäîðõîéëîãäîíî. • • • •

Áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãà Ñóðãàëòûí ïðîöåññûí òºëºâëºëò Îþóòíóóäûí îíöëîã Áàãøèéí îíöëîã, îþóòíóóäàä áîëîí õè÷ýýëäýý õàíäàõ õàíäëàãà ãýõ ìýò.

çààæ

áóé

Áèå äààí ñóðàõ õ¿ñýë ýðìýëçëýëèéã ñýäýëæ¿¿ëæ, áàãø á¿ð óëèðëûí ýõýíä çààäàã õè÷ýýëèéíõýý õ¿ðýýíä áèå äààëãàæ õèéëãýõ àæëûí çîðèëãî, òîî, òºðëèéã óðüä÷èëàí áîëîâñðóóëæ òýäýíä òàíèëöóóëàí ýäãýýðèéã ÿàæ õèéõ çààâàð çºâëºãºº, àøèãëàõ íîì, áóñàä õýðýãëýãäýõ¿¿í, òàâèãäàõ øààðäëàãà, îþóòàí áàãøèä áèå äààæ õèéñýí àæëàà õýäèéä ºãºõ õóãàöàà (ñàð, ºäºð), îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí ÿâö, ã¿éöýòãýë çýðãèéã ÿàæ õÿíàõ, ¿íýëãýýã ÿìàð àðãà÷ëàëûí äàãóó òàâèõ òàëààð äýëãýðýíã¿é, òîäîðõîé ìýäýýëýë ºãºõ õýðýãòýé. Áèå äààëòûí àæëûí ñýäýâ ñîíãîëò, á¿òýö, ¿íýëãýý Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí ñýäâèéã èðýýä¿éí àæèëä õýðýã áîëîõ àìüäðàëä îéðõîí, òóëãàìäñàí àñóóäàë äýâø¿¿ëýí, ã¿éöýòãýâýë îþóòàí ñóðãóóëèà òºãñººä àëèâàà àñóóäàëòàé òóëãàðàõàä òîäîðõîé õýìæýýãýýð øèéäâýðëýõ ÷àäâàðòàé 392

áîëîõ òàëààð õàðãàëçàí áîëîâñðóóëàõ íü ç¿éòýé. Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí õýëáýð:

Çóðàã 1. Áèå äààëòûí àæëûí õýëáýð Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã 3 ò¿âøèíä õóâààí ¿çäýã. ¯¿íä:

1. Ñýðãýýí õóóëáàðëàõ: ýíý ò¿âøíèé áèå äààñàí àæëûí çîðèëò íü îþóòíû ìýäëýãèéã áàòàòãàæ óëìààð ò¿¿íä ÷àäâàð, äàäàë òºëºâø¿¿ëýõ ÿâäàë. Èéì òºðëèéí áèå äààëòûí àæëûí ìºí ÷àíàð íü ìýäëýãèéã òàíèõ, óõàìñàðëàõ, òîãòîîõ ¿éë àæèëëàãàà ã¿éöýòãýõýä ÷èãëýíý. ¯¿íä: äààëãàâàð, äàñãàë ã¿éöýòãýõ, áîäëîãî áîäîõ, ìýäýýëýë õèéõ, õ¿ñíýãò õèéõ, ãðàôèê çóðàõ ãýõ ìýò àæèë áàãòàíà. 2. ªºð÷ëºí õóâèðãàõ: áèå äààñàí àæëûí çîðèëò áîë îþóòàíä ìýäëýãýý ººð íºõöºëä øèëæ¿¿ëýí õýðýãëýõ àðãà áàðèë, ÷àäâàð îëãîõ ÿâäàë þì. ¯¿íèé òóëä îþóòíààð óíøñàí ç¿éëèéí òºëºâëºãºº çîõèîõîîñ ýõëýýä òîäîðõîé àñóóäëààð ººðèéí ñàíàà áîäëîî íàéðóóëàí áè÷èõ àæëóóäûã õèéëãýæ áîëíî. Òóõàéëáàë: îþóòàí ýññý áè÷èõ, áîäëîãî çîõèîõ, ðåôåðàò áè÷èõ, èëòãýë áè÷èõ ãýõ ìýò. 3. Á¿òýýë÷: îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí çîðèëò áîë îþóòàíä òîäîðõîé ¿çýãäýë, àñóóäàë, íºõöºë ãýõ çýðýãò òîäîðõîéëîëò ºãºõ, àñóóäëûã øèéäâýðëýõ àðãà çàì, õýðýãëýãäýõ¿¿í çýðãèéã áèå äààæ ñîíãîæ àâàõ, øèíý ìýäëýã á¿òýýæ áèé áîëãîõ ãýõ çýðýã àðãà áàðèëûã îëãîõ ÿâäàë þì. ¯¿íèé òóëä îþóòíààð øèéäâýðëýõ àñóóäëûã îëóóëàõ, 393

ò¿¿íèéã õýðõýí øèéäýõ òàëààð ýðýë õàéãóóë õèéëãýõ, òºñºë áîëîâñðóóëàõ áà ñóäàëãàà õèéëãýõ, Ñóäàëãààíû ìàòåðèàëä áîëîâñðóóëàëò õèéëãýõ, òàéëàí áè÷èæ õàìãààëóóëàõ, àíãèéí àæèë õèéëãýõ ãýõ ìýò áàéíà. Ñýäýâ á¿ðèéí ýöýñò: îþóòàí áèå äààæ ýíãèéí àæèãëàëò õèéõ, øààðäëàãàòàé íîì, ñýòã¿¿ë óíøèæ òýìäýãëýë õºòëºõ, çîõèõ õ¿ì¿¿ñýýñ ÿðèëöëàãà, àñóóëãà àâàõ, òºðºë á¿ðèéí á¿òýýë÷ àñóóëò, äààëãàâàð ºãºõ, àñóóëò, òºëºâëºãºº, áîäëîãî çýðãèéã çîõèîõ, òîäîðõîé þìñ ¿çýãäýëä àíàëèç õèéõ, îð÷óóëãà õèéõ, èíòåðíåò àøèãëàí ìýäýýëýë îëîõ àæëûã ãàíöààð áèå äààí õèéõ, 2-3-ààð õàìòðàõ, 4-5 õ¿íòýé áàãààð àæèëëàæ ã¿éöýòãýõýýð òóñãàæ áîëíî. Îþóòíû áèå äààëòûí àæèë íü á¿òöèéí õóâüä îðøèë, ¿íäñýí õýñýã, ä¿ãíýëò, õàâñðàëò, àøèãëàñàí íîì çîõèîëûí æàãñààëò ãýõ çýðãýýñ á¿ðäýíý. Îþóòíû áèå äààëòûí àæëûí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõèéí òóëä áàãø íàð òóõàéí áèå äààñàí àæèëä òàâèõ øààðäëàãûã óðüä÷èëàí áîëîâñðóóëæ ºãºõ íü ¿ð ä¿íòýé. Òóõàéëáàë: Ýññå áîë òîäîðõîé íýã àñóóäëààð áè÷èã÷ ººðèéíõºº ñàíàà áîäëûã áè÷ãýýð èëýðõèéëýõ áîëîìæ á¿õèé æèæèã õýìæýýíèé ¿ðãýëæèëñýí ¿ãèéí á¿òýýë þì. Ðåôåðàò áîë òîäîðõîé íýã ñýäâýýð îíîëûí áîëîí ïðàêòèê ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã áè÷ãýýð èýëýðõèéëñýí á¿òýýë þì. Èëòãýë áîë òîäîðõîé õóãàöààíä õèéñýí ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿íã òîâ÷ áè÷ñýí àìàí ìýäýýëýëä çîðèóëñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õýìæýýíèé á¿òýýë. Ýäãýýð ç¿éëèéã îþóòàí ñóðàëöàõ õóãàöààíäàà ñèñòåìòýé õèéñíýýð ººðèéí “á¿òýýëèéí ñàí”-òàé áîëîõ áîëîìæòîé áîëíî. Îþóòíû áèå äààæ õèéñýí àæëûã îíîâ÷òîé ¿íýëæ ä¿ãíýõ íü ò¿¿íèéã èäýâõæ¿¿ëýõ ÷óõàë õºø¿¿ðýã þì. ¯íýëãýý áîäèòîé áàéõààñ ãàäíà îþóòàíä ñóðãàìæòàé ººðèéíõºº á¿òýýëèéã ººðºº ¿íýëýí àëäàà, îíîîãîî ººðºº îëæ çàñ÷ çàëðóóëàõ óõààíòàé áîëãîõ íü ÷óõàë. Ñóðãàëòûí ºíººãèéí 394

ïðàêòèêò îþóòàí íü áèå äààñàí àæëûã çºâõºí áàãøèä ¿ç¿¿ëæ ä¿í àâàõûí òóëä õèéõ õàíäëàãà àæèãëàãääàã. Ýíý íü áèå õ¿íèé òºëºâøèëä òààòàé áóñ ¿ð äàãàâàðòàéã àíõààðàõ õýðýãòýé. ÌÓÁÈÑ-èéí Áàêàëàâðûí ñóðãàëòûí àëáà, áîëîâñðîëûí ñóäàëãàà àðãà ç¿éí òýíõèìýýñ îþóòíû áèå äààëòûí àæëûã ¿íýëýõ àðãà÷ëàëûí çºâëºìæ ãàðãàñàí áàéíà. ¯¿íä:

Çóðàã 2. ¯íýëýõ àðãà÷ëàë

1. Îþóòíû ººðèéí ¿íýëãýý Îþóòàí á¿ð áèå äààëòûí àæëûã ã¿éöýòãýõ ÿâöàä ººðò ãàðñàí àõèö äýâøèë, îëîëòòîé òàë, çàñàí ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé ç¿éë, àâñàí ñóðãàìæàà ýðãýö¿¿ëýìæ õýëáýðýýð ä¿ãíýí áè÷èæ ººðèéãºº ¿íýëíý. ªºðèéí ¿íýëãýý áîëîí áóñàä îþóòíû ø¿¿ìæèéã áèå äààëòûí àæèëä õàâñàðãàíà.

2. ×àöóóòíû ¿íýëãýý Áèå äààëòûí àæëûã áàãøèä õóðààëãàõààñ ºìíº ÷àöóóòàí áóþó ìýðãýæèë íýãò îþóòíóóäàä (2-îîñ äîîøã¿é) óíøóóëæ ø¿¿ìæ àâñàí áàéíà. Óíøñàí îþóòàí ¿íýëãýý ºãºõäºº àæëûí îëîëò, äóòàãäëûã ¿íýëæ, ñàíàë ø¿¿ìæ çýðýã ç¿éëñèéã òóñãàâàë çîõèíî.

3. Áàãøèéí ¿íýëãýý Óã àæëûí çîðèëãî, çîðèëò áèåëñýí ýñýõ, õè÷ýýëýýð ýçýìøñýí îíîë, àðãà ç¿éí ìýäëýãýý àøèãëàñàí áàéäàë, ìýäëýã, ÷àäâàð, äàäëûí àõèö äýâøèë, õîëáîãäîõ íîì, 395

ìàòåðèàëûã óíøèæ ñóäàëñàí ýñýõ, àæëûí çààâàð, øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéí äàãóó àæèëëàñàí ýñýõ, ÷àöóóòíû á¿ëãýýñ ºã÷ áóé ¿íýëãýý, ø¿¿ìæèéã àæèëäàà òóñãàæ õýðýãæ¿¿ëñýí áàéäàë, ººðèéí ¿íýëãýýíèé á¿òýýë÷ øèíæ çýðãèéã õàðãàëçàí ¿íýëíý. Ìºí õºíäëºíãèéí ¿íýëãýý ºãñºí îþóòàíä ¿íýëãýý õýð çýðýã áîäèòîé õèéñýí áàéäëûã íü ¿íýëãýýíèé îíîîíä íü îðóóëæ òîîöîæ áîëíî. Ñóäàëãààíû õýñýã ØÓÒÈÑ-èéí á¿ðýëäýõ¿¿í ñóðãóóëèéí 100 îþóòíààñ (n=100) ò¿¿âýðëýí ñóäàëãàà àâàâ. Ñóäàëãààíû çîðèëãî íü ñóðëàãûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, áèå äààëòûí ¿ð ºãººæèéí íýìýãä¿¿ëýõýä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñèéã òîäîðõîéëîõîä îðøèâ. Áàãøèéí çààõ àðãà ç¿é, îþóòíû èäýâõè ñàíàà÷ëàãà, òýì¿¿ëëýýñ ñóðëàãûí ÷àíàð õàìààðàëòàéã äèéëýíõè îþóòàí ìýäýðäýã áàéíà. Çóðàã 3. Ñóðëàãûí ÷àíàð õýíýýñ èë¿¿ õàìààðàëòàé âý?

Çóðàã 4. Ñóðãàëòûí ÷àíàðò àëü õ¿÷èí ç¿éë èë¿¿ íºëººëæ áàéíà âý?

396

Ñóðãàëòûí ÷àíàðò áàãøèéí çààõ àðãà ç¿é, àøèãëàõ ìàòåðèàë, ñóðàõ áè÷ãèéí õàíãàìæ, õ¿ðòýìæ, õè÷ýýëëýõ îð÷èí íºëººëäºã áàéíà. Áèå äààëòûí àæëûã 3 õýëáýðò õóâààí àâ÷ ¿çýí, áèå äààëãàí õèéëãýõ, áàãààð àæèëëóóëàí, áàãò ººðèéí ¿¿ðãèéã íü òîäðóóëàí ºãºõ õýðýãòýé áàéíà. Çóðàã 5. Áèå äààëòûí àæëûã ÿìàð õýëáýðýýð ÿâóóëáàë ¿ð ºãººæòýé âý? Õè÷ýýë á¿ð äýýð áàãø áèå äààëòûí àæëûã áàã, ðåôåðàò, áîäëîãî áîäóóëàõ çàìààð àâäàã. Óëèðëûí òºãñãºëä áàãøààñ ¿íýëãýý àâàõàä áàãààð áèå äààëò õàìãààëàí, ä¿ãíýãäñýí îþóòíóóäûí ¿íýëãýý æèãä ºíäºð, õàðèí áîäëîãî, ðåôåðàò õàìãààëñàí îþóòíóóäûí ¿íýëãýý õàðüöàíãóé ººð ººð áàéíà. Ñ¿¿ëèéí 3 óëèðëûí ìýðãýæëèéí ñóóðü õè÷ýýëýýð ä¿ãíýãäñýí îþóòíóóäûí 70 îíîîíû áàéäëààñ õàðàõàä 2010-2011 îíû ¿íýëãýý æèãæ ºíäºð áàéíà. Ýíý óëèðàëä áèå äààëòûã ºíäºð îíîîòîé áîëãîæ, ÷àíàðòàé 2 áèå äààëò ºãºí, áàãààð àæèëëóóëàí, õè÷ýýëëýõ áàéäëûã ìîíîëîãîîñ äèàëîã õýëáýðò øèëæ¿¿ëñíèé ¿ð ä¿í ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Çóðàã 6. ßëãààòàé áèå äààëòààð îþóòàí àâñàí 70 îíîî

Çóðàã 7. 70 îíîîíû ººð÷ëºëò

397

Áèå äààëò õèéõýä ãàðäàã íèéòëýã àëäàà, äóòàãäëóóä áàéäàã. ¯¿íä: •

•

Öàãèéã íü òóëãàí õèéäýã. Áèå äààëòûí àæèëä òàâèãäñàí øààðäëàãà õàíãàõã¿éãýýñ ÷àíàð íü òºäèéëºí ñàéí áàéäàãã¿é. Ñýäâèéí äàãóó õóóëàí áè÷ëýã õèéäýã. Ýíý òîõèîëäîëä õóó÷èðñàí ìýäýý ìýäýýëýë ýñâýë áóðóó ìàòåðèàëûã ä¿í øèíæèëãýý õèéëã¿é õóóëáàðëàí áè÷äýã, ä¿ðìèéí àëäààã ãàðãàäàã. Áèå äààëòûí á¿òöýä àëäàà ãàðãàäàã. Àãóóëãà, îðøèë, ä¿ãíýëò, àøèãëàñàí ìàòåðèàë ãýõ ìýò õýñãèéã îðõèäîã.

Ýäãýýð àëäàà äóòàãäëóóäûã çàñ÷, çàëðóóëàõ áîëîìæ á¿ðýí áàéãàà. Òèéìýýñ áàãø öàã õóãàöààã íàðèéí áàðèìòëàõ, ìºí áèå äààëòàíä òàâèãäàõ øààðäëàãûã ýðòíýýñ îþóòàíä Ñåìèíàð, áèå äààëòûã ýíãèéíýýñ, õ¿íäð¿¿ëýõ õýðýãòýé. • •

Ñýäýâ ñîíãîëò äýýð àíàëèç õèéæ ò¿¿íèé áèåëýëò äýýð íàðèéí àæèëëàõ Ñàíàë áîëãîæ áóé àæëûí ãîë óòãûã òàéëáàðëàæ õýðýãæ¿¿ëýõ, òºëºâëºãºº çîõèîõ çýðýã.

Áèå äààëòûí àæëûí ñýäâèéã ñîíãóóëàí, áàãààð àæèëëóóëàí, õàìãààëóóëàõ, ºíäºð îíîîòîé áàéõ õýðýãòýé. Áèå äààëòûí õóãàöààíä åðºíõèé íýã ñýäâèéã ñîíãîí àâ÷ òóõàéí ñýäâèéíõýý äàãóó äýä õýñã¿¿äýä õóâààí áèå äààëò òóñ á¿ð äýýð ñýäâèéí òîäîðõîé á¿ëã¿¿äèéã íü õàìãààëóóëàí áèå äààëòûí ýöýñò íèéë¿¿ëýí íýãäñýí ä¿ãíýëòèéã ãàðãàæ áîëíî. Òóõàéëáàë, “Ëóóâàí” ñýäâèéã ñîíãîñîí áîë -

398

ýõíèé áèå äààëò äýýð ëóóâàíãèéí ãàðàë ¿¿ñýë, ò¿¿õ ëóóâàíãèéí õýðýãëýý à÷ õîëáîãäîë àøèãëàõ äýâøèëòýò òåõíîëîãè ãýõ çýðãýýð õèéæ, ýöýñò íü íýã íýãäñýí ä¿ãíýëòèéã ãàðãàæ èëòãýë òàâèíà.

Áèå äààëòûã ñàéæðóóëàõ õàìãèéí ãîë ç¿éë íü öàã õóãàöààã çààí ºã÷, õàìãààëàõààñ ºìíº áèå äààëòûí öàã äýýð áàãøààñ çºâëºãºº àâ÷, ñàíàë áîäîë, çààâàð çºâëºìæ àâ÷ áàéõ õýðýãòýé. Ä¿ãíýëò 1. Ñóðãàëòûí ãîë çîðèëãî îþóòàíä áèå äààæ ñóðàëöàõ àðãà áàðèë, ÷àäâàð, äàäàë ýçýìø¿¿ëýõ áîëæ áàéãàà ¿åä áèå äààëòûí àæëûã ¿ð ä¿íòýé ÿâóóëàõàä áàãø, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷èä àíõààðëàà ç¿é ¸ñîîð õàíäóóëàõ õýðýãòýé áàéãàà þì. Èéìýýñ ØÓÒÈÑ-èéí á¿ðýëäýõ¿¿í ñóðãóóëüä áèå äààëòûí öàã òóñãàéëàí ãàðãàæ áèå äààëòûí àæèëä çºâëºãºº ºãºõ, õàìãààëóóëàí àâàõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà íü îëîí òàëûí à÷ òóñàà ºã÷ áàéíà. 2. Áèå äààëòûí àæëûí ÿâöûã ¿ð ä¿íòýé ÿâóóëàõ àðãà íü “ÒÎÎ ÁÓÑ ×ÀÍÀÐ” óðèàí äîð ÿâàãäàõ ¸ñòîé. Îþóòíóóäààð ñýäýâ ñîíãîëò õèéëãýæ, áàãààð àæèëëóóëàí, áàãèéí ãèø¿¿í á¿ð ººðèéí ¿¿ðýã äààëãàâðûã õèéí, õàìãààëæ, íýãäñýí ä¿ãíýëò ãàðãàõ áàéäëààð áèå äààëòûã ÿâóóëàõ íü îíîâ÷òîé àðãà áîëíî. 3. Áèå äààëòûí àæëûã ¿íýëýõ 3 òºðëèéí àðãà÷ëàëûã áàãø á¿ð õè÷ýýëäýý íýâòð¿¿ëýí àæèëëàâàë ¿ð ºãººæòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà. Îþóòàí õèéñýí áèå äààëòûí àæèëäàà ä¿ãíýëò áè÷èæ ººðèéãºº ¿íýëýýä, ìýðãýæèë íýãò îþóòíóóäàä ¿íýë¿¿ëæ, îëîëò, äóòàãäàëòàé òàë, ñàíàë ø¿¿ìæ ñîíñîîä, áàãøèéí ¿íýëãýýã àâíà. Èíãýñíýýðýý áóðóó ¿íýëýãäýõ, ¿íýëãýýã îéëãîõã¿é áàéõ ñºðºã òàë áóóðíà.

399

Àøèãëàñàí ìàòåðèàë [1.]Ãóëÿåâà Î.Ã. Ó÷åáíàÿ ìîòèâàöèè ñòóäåíòîâ ïðè îðãàíèçàöèè ñàìîñòîÿòåëüíîé ðàáîòû. www.woman.mobus.com www.eruulbie.blog.gogo.mn www.khun-baigali.miniih.com http://www.tsahim.net

Çîõèîã÷èéí òóõàé Í.Íîìèíõàíä - ØÓÒÈÑ. Õ¿íñíèé Èíæåíåð Áèîòåõíîëîãèéí Ñóðãóóëèéí Õ¿íñ, õîîë ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýíèé ìåíåæìåíòèéí ïðîôåññîðûí áàãèéí áàãø.

Ë.Äàìäèíñ¿ðýí - Øèíæëýõ óõààíû äîêòîð. ØÓÒÈÑ. Õ¿íñíèé Èíæåíåð Áèîòåõíîëîãèéí Ñóðãóóëèéí Õ¿íñ, õîîë ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýíèé ìåíåæìåíòèéí ïðîôåññîðûí áàãèéí ïðîôåññîð.

400