Janna Van Doninck Processfolio Illusie Ba 3 Grafisch ontwerp Sint Lucas Antwerpen
I. ILLUSIE 10 - 41 Ik onderzocht binnen het jaarthema illusie de grens tussen sprookjes en actualiteit, ging op zoek naar hedendaagse associaties met onze westerse maatschappij. Zijn ze dromerig en ver verwijderd van de realiteit? Of staan ze dichterbij dan we op het eerste gezicht denken?
II. LOGO EXPO 42 - 47, 74 - 75 Het onderzoek en de schetsen op weg naar een affiche over Belgische logo's. De affiche communiceert een tentoonstelling van Belgische logo's door belgische ontwerpers binnen Sint Lucas Antwerpen
III. TYPOGRAFIE 76 - 105 Ik onderzocht experimentele typografie in het kubisme en deed ik verschillende experimenten door de verschillende aspecten van typografie te combineren, schreef met schreefloos, onderkast en kapitalen, de verschillende accenten,...
IV. JAARBOEK 106 - 115 Dit deel bevat verschillende experimenten die ik heb gedaan om tot het ontwerp van de cover van ons jaarboek Error - Illusie te komen. Hiervoor onderzocht ik de termen error en illusie en deed hier verschillende vormexperimenten mee.
Sprookjes & actualiteit 12 Mooie heksen & lelijke feeĂŤn 28 Assepoester 30 Hans & Grietje 32 Sneeuwwitje 36 Lang en gelukkig 38 Poster & dossier 40
Experimentele typografie 76 Inspiratie bij de kubisten 82 Gevoelsmatig opdelen 94
Ontwerpproces cover 108
6
I. ILLUSIE Dromen Zeepbel Wat is realiteit? Wat betekent realiteit? Sprookjes Utopie Perspectieven Yes we can! Zijn sprookjes een illusie? Zijn sprookjes realiteit? Eigen wereld Perceptie Alles is mogenlijk "The secret" Realiteit is subjectief Vluchten Madame Bovary Dromen zijn subjectief Rijkdom is subjectief Drugs Drank OCD Michael Jackson Karikatuur Illusie van vrije wil Paris Hilton Controle Anorexia Illusie van geluk Illusie van schoonheid Ideale maatschappij Mini volwassenen Superbody Maakbare mens 90 - 60 - 90 Ideale mens Ik = illusie Onhaalbaar Mc Donalds Prostitutie Hollywood Casino Sauna Racisme Voorschriften Plastische chirurgie Barbare Kruger Fotomontage
Barbie Ideale man Ideale man Communicatie = fake Einde van de mens Facebook Skype Twitter My space Linkedin Overwinning van de technologie Cyborgs Eenzaamheid Michel Houllebecq Realiteit SMS Mens? Computer Gevoelens? Sociaal contact? Reality tv Menselijkheid Monogamie Huwelijk Het ideale gezin Echtscheidingen Kinderen Happy family Allegorie van de grot Plato De wereld is een illusie Consumptiemaatschappij Jan Fabre De orgie van de tolerantie Coca Cola Kerstmis Winst The corporation Barbara kruger Ik consumeer dus ik ben Dinseyland Cocon Veiligheid Dimitri Verhulst Amie Dicke Foute ideaal beelden Schoonheidsidealen Verschillen tussen culturen
7
Verschillend tussen tijdsgeest Valse wimpers Valse haren Valse nagels Make-up Kledij Merk = belangrijk Chanel Gucci Dior Dolce & Gabana Valse borsten Valse heupen Aanbindpenissen Valse harten Cyborgs Orgieën Wat is liefde? Huisdieren Nieuwe partners Chiuahuaua Troeteldiertjes Troeterkinderen Als luxeitem Maakbare kinderen Als ideaalbeelden Kinderen als volwassenen Proefbuisbaby Succesvol zijn Liefde Realiteit = illusie Illusie = realiteit Rijkdom - Armoede Sprookjes Leven in een sprookje Maakbaarheid Alles is mogenlijk "The secret" Realiteit is subjectief Vluchten Madame Bovary Rijkdom is subjectief Perceptie Oogproblemen Mentale ziektes Psychiatrie Andere wereld Afzondering in de maatschappij
Egoïsme Hoe overleven? Afzondering Afsluiten van maatschappij Eenzaamheid Vereenzaming Pesten Einde van de mens Vakantiebestemmingen Geen geld? Ikea Uitbuiting Ideale ras Nazisme Racisme Ontwikkelingslanden 3 de wereld Niet onze wereld Uitsluiten! Westerse wereld Wij - Zij Niet ons Egoïsme Man - vrouw Arm - rijk Blank - zwart Groot - klein Slim - dom Mens - dier Superieur Maarkbare mens Alles kan Menselijkheid? Sprookjes Droomwereld Realiteit Waarschuwen Spiegel van de maatschappij Of niet? Realiteit is subjectief Illusie is realiteit Realiteit is illusie ...
8
9
10
11
12 12
Sprookjes & actualiteit
Bij sprookjes denken we eerst en vooral aan prinsessen en prinsen op het witte paard, aan betoveringen en happy endings. Ze moeten ons een goed gevoel geven en laten dromen. We vergeten vaak dat sprookjes oorspronkelijk een maatschappelijke functie hadden. Ze moesten kinderen ontzag inboezemen en waarden en normen bijbrengen. Ik wil de grens tussen sprookjes en actualiteit onderzoeken, ging op zoek naar associaties met onze hedendaagse maatschappij. Zijn ze dromerig en ver verwijderd van de realiteit? Of staan ze dichterbij dan we op het eerste gezicht denken? Ik ging op zoek naar verbanden tussen deze 2 tegenpolen zoals de moderne peperkoeken huisjes als de verleidingen van onze hedendaagse maatschappij. Maar ook mensen uit de media die recht naast de klassieke sprookjes figuren kunnen worden geplaatst zoals Ronald Janssens die gerust de wolf uit Roodkapje kan zijn. Toch wil ik ook aandacht hebben voor de tegenstellingen en even blijven stilstaan bij de cliché’s uit sprookjes. Wat na “en ze leefden nog lang en gelukkig?” Is het nu niet “En ze leefden gelukkig voor even?”
13
14
15
16
Opeens ging de deur open (...) Hans en Grietje schrokken zo erg, dat ze lieten vallen wat ze in de hand hadden. Het oudje schommelde met haar hoofd en zei: “Zo lieve kindertjes, wie heeft jullie hier gebracht? Kom maar mee naar binnen en blijf bij mij, er zal niets kwaads gebeuren.” Ze nam elk van hen bij de hand en bracht hen in ‘t huisje. (...) De oude had maar gedaan alsof ze zo lief was; ze was een boze heks, die loerde op de kinderen, en ze had dat broodhuisje alleen maar gebouwd om de kinderen te lokken. Wanneer ze een kind in haar macht had, maakte ze het dood, braadde het en at het op en dat was een feestdag voor haar. Toen Hans en Grietje in haar buurt waren gekomen, had ze lelijk gelachen en spottend gezegd: “Die heb ik, die ontglippen me niet meer.”
17
18 18
19
20
21
22 22
23
24
25 25
26
27
28
Mooie heksen & lelijke feeën
Mooie heksen en lelijke feeën is een boek van Gerard Gielen. Hij is pedagoog en seksuoloog en werkt als docent verbonden aan de Katholieke Hogeschool Limburg, departement Sociaal Agogisch werk. Met zijn studenten deed hij uitvoerig onderzoek naar de bestaande beeldvorming over fysieke schoonheid. De uitkomsten zijn niet bemoedigend voor mensen met flaporen, hazenlip of een maatje méér. Mooie mensen worden onwillekeurig ingeschat als intelligenter, eerlijker en capabeler dan anderen. Mooie kinderen worden vaker opgepakt, geknuffeld en bewonderd. Centraal in het boek staan de overdreven aandacht voor het schoonheidsideaal en de boodschap dat wie fysiek onaantrekkelijk is, ook een fijn en intelligente persoon kan zijn. Een veertigtal sprookjes in hun herwerkte vorm illustreren dit voornemen. De auteur vindt het dan ook belangrijk om van jong af aan in te gaan tegen geijkte “normen en waarden”, bijvoorbeeld mooie mensen zijn altijd goed; meisjes moeten vooral stil en gehoorzaam zijn; het zijn enkele de dappere helden die avontuurlijke belevenissen meemaken. Deze ideeën worden ons volgens hem letterlijk met de paplepel binnengegoten, want wie kent niet zijn sprookjesklassiekers?
29
30
53
Assepoester
Bij Assepoester maakte ik de associatie naar de maakbaarheid van schoonheid. Door middel van make-up, (dure) kledij, photoshop, plastische chirurgie kan iedereen worden hoe hij wil zijn. Net zoals Assepoester betoverd wordt door de fee tot de mooiste prinses van het bal en zo haar ware geluk vindt.
Schoonheidsiedeaal
Je moet als vrouw jong, strak en slank eruit zien. Uiterlijk heeft steeds meer invloed op de samenleving. Jongeren voelen zich ongemakkelijk en denken dat ze niet goed genoeg zijn als ze uit de boot vallen met hun maat of lengte. Plastische chirurgen krijgen al patiĂŤnten van 15 jaar binnen. Kinderen van 5 snoepen minder omdat ze daardoor dikker en onaantrekkelijker denken te worden. Psychologische ziektes zoals anorexia, boulimia en Body Dismorphic Disorder komen steeds meer voor.
Beperkt houdbaar
Sunny Bergman trok de aandacht met haar documentaire: Beperkt Houdbaar. De titel wijst naar het feit dat vrouwen na een bepaalde leeftijd niet meer aantrekkelijk worden gevonden. Veel vrouwen worden geconfronteerd met een jong, slank en strak schoonheidsideaal en maken zich er zorgen over dat ze niet aan dat ideaal kunnen voldoen. Sunny Bergman vraagt zich af in wiens belang deze zorgen zijn, van haar en andere vrouwen. Volgens Bergman wordt dat gevoel aangewakkerd door de cosmeticafabrikanten, de modebranche, vrouwenbladen, de porno-industrie en de plastische chirurgie de wereld insturen. "Dat beeld is gefixeerd op jong en dun en is voor een groot deel gemanipuleerd. Dat is een schoonheidsideaal waar we niet mee kunnen concurreren en toch streven we ernaar."
You are beautiful...
Het houdt nooit op. Rennen, zweten, harsen, koken, lakken, boenen. Als vrouw moet je op elke leeftijd eruit kunnen zien als een model, kunnen koken als je oma in de keuken, vrijen als een hoer in bed, en intelligenter zijn dan je partner. Laat je niet gek maken! Het gaat clichematig klinken, maar elke vrouw is mooi op haar eigen manier. Jong en levendig zijn zit in je geest en hou die goed in leven.
31
32
Hans & Grietje
Voor mijn onderzoek ging ik op zoek naar hedendaagse peperkoeken huisjes, de onweerstaanbare verledigingen waaraan we worden blootgesteld in onze maatschappij. Hoe kunnen we weerstaan aan fastfood als er op elke hoek van de straat een Mc Donalds te vinden is? Hoe weerstaan we de verlokkende winkeletalages? Wie heeft er eens geen zin om binnen te stappen in casino’s die ons binnen lokken met hun felle kleurtjes? Al deze verlokkingen worden ‘s nachts nog eens extra in de verf gezet door felgekleeurde neonverlichting en niemand waarschuwt ons voor de gevolgen van deze peperkoeken huisjes.
33
34
“En wat voor een huisje! Het dak bestond uit krakelingen en speculaas, bezaaid met pindarotsjes, zuurtjes en toverballen. De suikeren vensters glinsterden in het zonlicht, het deurtje was van zoethout en de stoep van marsepein met tumtummetjes. “O Grietje,” zei Hans. Hij brak een stuk speculaas van het dak en nam er een grote hap van. Grietje zei niets, ze had haar mond zó vol met pindarotsjes, dat haar wangen er bol van stonden. Plotseling klonk er een stem vanuit het huisje. “Knibbel Knabbel Knuisje, Wie knabbelt daar aan mijn huisje?” “Dat is de wind!” jokte Hans. Op dat moment ging het zoethouten deurtje open. Hans en Grietje lieten de krakelingen en zuurtjes uit hun handen vallen, zó vreselijk schrokken ze. Een oude vrouw kwam naar buiten geschuifeld, leunend op een knoestige stok. Ze had een grote kromme neus, een ingevallen mond met drie bruine tanden erin en ogen die gloeiden als kooltjes. “Nee maar!” kraaide ze, toen ze de kinderen zag staan. “Waar komen jullie vandaan? Kom maar even binnen, hoor schatjes. Ik heb pannekoeken met stroop op tafel staan. Nou? Lusten jullie wel een lekkere pannekoek?” Fragment uit Hans en Grietje
35
36
Sneeuwwitje
Huid zo wit als sneeuw, lippen zo rood als bloed en haar zo zwart als ebbenhout. Het leek wel of Michael Jackson zich inspireerde op Sneeuwwitje. De dwergen ruilde hij in voor kinderen, en beide stierven ze helaas te vroeg. Voor mijn onderzoek rond sprookjes en actualiteit ging zocht ik naar vesrchillende associaties binnen sprookjes en actualiteit. Zo kwam ik bij Michael Jackson en Sneeuwwitje, maar ook Roodkapje en de paus, Paris & Nicky Hilton als de zusjes van Assepoester,...
37
38
10 mei 2005 6 april 2012
Lang en gelukkig
39
negenentwintig zes tweeduizend tot twee tien tweeduizendenvijf
40
II. LOGO EXPO Schetsen, onderzoek en de weg naar een A1 poster ontwerp rond een tentoonstelling over Belgische logo's en hun ontwerpers. Mijn opzet was om een speelse poster te maken die jong en attractief oogt naar ons doelpubliek, de toekomstige studenten van Sint Lucas. Om het Belgisch te maken heb ik verschillende dingen uitgetest: de landstalen met elkaar mengen, de belgische vlag gebruiken,... Uiteindelijk heb ik gekozen om gewoon de kleuren zwart, geel en rood te gebruiken. De logo's werden subtiel in de poster verwerkt tot een soort teaser.
Poster & Dossier
41
41
42
43 43
44
45
Een thema dat ik erg interessant vond binnen Illusie was schoonheid en maakbaarheid van de mens. De transformatie die alle mensen kunnen ondergaan. Orlan trekt dit thema op drastische wijze door.
Orlan 66 - 67
Goldstein maakt enorm toffe foto’s over het thema waarrond ik werk. Zij weet fotografisch sprookjes en actualiteit erg goed vast te leggen, zet de sprookjes naar haar eigen hand en vat de hedendaagse maatschappij erg goed samen.
Dina Goldstein 62 - 65
Barbara Kruger is één van mijn favoriete kunstenaressen/ grafisch ontwerpsters. Zowel de themathiek als de uitwerking spreken me erg aan. De thematiek past ook perfect binnen het thema illusie.
Barbara Kruger 60 - 61
Haar spel met realiteit en fictie vind ik heel interessant. Ook de manier waarop ze haar werk presenteert was een inspiratiebron voor mij. Hoe kan ik realiteit en fictie samenbrengen?
Sophie Calle 56 - 57
Ik starte mijn onderzoek rond illusie en maatschappij. Eén van de thema’s die ik interessant vond waren kinderen die gedwongen worden in de rol van volwassenen. Anna Skladmann maakte hier een treffende fotoreeks over.
Anna Skladmann 52 - 55
Zijn spel met perspectief inspireerde me. Hij speelde in zijn polaroids met het idee van meerde gezichtspunten. Dit was één van mijn pistes bij het zoeken naar een eigen thema rond illusie, maar ik gebruikte het ook als inspiratiebron voor mijn experimentele typografie.
David Hockney 50 - 51
INSPIRATIE
49
48
Ik was erg onder de indruk van de magazines ontworpen door Fabien Baron. Zijn typografie past perfect bij zijn beelden, de tekst wordt zelfs beeld. Hij gaat op een heel moderne en vernieuwende manier om met typografie in modebladen.
Fabien Baron 72 - 73
Ik heb erg hard gezocht naar een juiste manier om mijn thema sprookjes en actualiteit grafisch voor te stellen. Tijdens mijn onderzoek naar verschillende mogelijkheden om dit te doen kwam ik terecht bij Designpolitie. Die erin slagen erin om met hun gorilla’s de dagelijkse actualiteit weer te geven.
Designpolitie 70 - 71
Toen ik besliste om rond sprookjes te werken kon ik niet om Walter Van Beirendonck heen, de master van sprookjes en dromen. Ik bezocht zijn tentoonstelling “Dream the world awake” en maakte hier verschillende foto’s van.
Walter Van Beirendonck 68 - 69
In de jaren ‘80 begint David Hockney fotocollages te maken door middel van polaroids. Daarmee schuift hij verschillende foto’s van eenzelfde onderwerp tot een soort ‘patchwork’ in elkaar. Hockney stelt hier duidelijk vragen over het perspectief zoals wij dat aangeleerd krijgen.
°1937, Bradford, Groot Brittanië
David Hockney
51
50
53
52
Haar ouders zijn beiden Russisch en ze groeide op met sprankelende verhalen over Rusland. Ze werd gefascineerd door kinderen op een gemaskerd bal. Door de manier waarop ze zich gedroegen aan tafel en zich rond bewogen. Het was in ieder geval niet de houding die je kent van kinderen in Europa. Het leken net ‘kleine volwassenen’.
°1986, Bremen, Duitsland
Anna Skladmann
55
54
57
56
Sophie Calle is een Frans beeldend kunstenares, fotografe en installatiekunstenaar. Interessante werken rond het thema illusie zijn o.a. ‘The Blind’ waarin ze blinde mensen vraagt naar hun definitie van schoonheid en ‘Detective’, waarbij ze zichzelf liet schaduwen door een privédetective en de foto’s die hij trok tentoonstelde. In haar werk wordt gespeeld met identiteit, kwetsbaarheid, intimiteit en extreme gevoelens, voornamelijk pijn.
°1953, Parijs, Frankrijk
Sophie Calle
“IT’S A LIE. IT’S A BUNCH OF SAD STRANGERS PHOTOGRAPHED BEAUTIFULLY, AND... ALL THE GLITTERING ASSHOLES WHO APPRECIATE ART SAY IT’S BEAUTIFUL ‘CAUSE THAT’S WHAT THEY WANNA SEE. BUT THE PEOPLE IN THE PHOTOS ARE SAD, AND ALONE... BUT THE PICTURES MAKE THE
59
58
Alice in the movie “Closer”
WORLD SEEM BEAUTIFUL, SO... THE EXHIBITION IS REASSURING WHICH MAKES IT A LIE, AND EVERYONE LOVES A BIG FAT LIE.”
Barbara Kruger werkt als grafisch vormgever voor verschillende tijdschriften. Deze achtergrond is cruciaal in haar werk als beeldend kunstenaar. Ze gebruikt de beeldtaal uit de massamedia en doorprikt de illusies van onze maatschappij. Steeds terugkerende thema’s zijn feminisme, consumptie, individuele autonomie en verlangen.
°1945, Newark, New Jersey, Verenigde Staten
Barbara Kruger
61
60
63
62
Dina Goldstein is een fotografe die geïnspireerd raakte door haar dochtertje die vol was van de Disney Sprookjes. Op basis van deze observatie creëerde zij de ‘Fallen Princess’ serie. Deze serie toont de beroemde prinsessen maar dan als een modern drama.
°1969, Tel Aviv, Israel
Dina Goldstein
65
64
67
66
Darling, I love your spleen, I love your liver, I adore your pancreas and the line of your femur excites me.”
“I can observe my own body cut open without suffering !….I can see myself all the way down to my viscera, a new stage of gaze. “I can see to the heart of my lover and it’s splendid design has nothing to do with symbolics mannered usually drawn.
°1947, Saint-Étienne, Frankrijk
Orlan
Uit het werk van Walter Van Beirendonck blijkt een grote interesse voor etnografie, spiritualisme, het bovennatuurlijke, rituelen, sciencefiction en technologie. Deze onderwerpen leken mij heel interessant voor mijn onderzoek rond illusie. Ook voor vormgevers was deze tentoonstelling heel interessant, met een gigantische en mooi vormgegeven, ‘inspiratie muur’ waar we ook zijn schetsboeken konden inkijken. Verder was er ook veel aandacht voor de uitnodigingen en posters van zijn shows.
1957, Brecht, België
Walter Van Beirendonck
69
68
71
70
Hoe kan ik omgaan met actualiteit in design? Hoe kan ik deze 2 op een interessante manier samenbrengen. Samen met Lesley Moore en Herman van Bostelen vormen het grafisch bureau ‘Designpolitie’ het collectief ’Gorilla’ en reageren ze zo op de dagelijkse actualiteit.
Amsterdan, Nederland
Designpolitie
73
72
Baron is een Frans grafisch ontwerper, hij richte Baron & Baron op, een grafisch en reclame bureau. Hij gaf vorm aan o.a. de campagnes van Calvin Klein en Burberry en werkte voor verschillende (mode) magazines waaronder Interview, Vogue, Woman magazine,...
째1959, Hauts-de-Seine, Frankrijk
Fabien Baron
www.waltervanbeirendonck.com wwww.ffi.be
Walter Van Beirendonck
www.perrotin.com/artiste-Sophie_Calle-1.html
Sophie Calle
www.orlan.net www.guardian.co.uk
Orlan
www.baron-baron.com
Fabien Baron
www.dinagoldstein.com
Dina Goldstein
www.designpolitie.nl
Designpolitie
www.hockneypictures.com
David Hockney
www.barbarakruger.com www.muhka.be
Barbara Kruger
www.annaskladmann.com
Anna Skladmann
REFERENTIES
75
74
74
75
76
III. TYPOGRAFIE In de wetenschap is een experiment het testen van een idee, het opzetten van een reeks handelingen om een hypothese te bevestigen of te ontkrachten. Kennis wordt daar empirisch benaderd, het is als het ware een fundament waarop anderen kunnen voortbouwen. Een handeling krijgt bewijskracht als deze binnen een testomgeving optreedt na een bepaalde handeling en uitblijft als die handeling achterwege wordt gelaten.
Wetenschap
Een voorbeeld van een beroemd wetenschappelijk experiment is dat van Galileo Galilei die twee voorwerpen van verschillend gewicht van de toren van Pisa gooide. Hij wilde daarmee aantonen dat de voorwerpen tegelijkertijd zouden neerkomen, waarmee hij zijn hypothese over de zwaartekracht wilde bewijzen. Als we deze lijn doortrekken naar ons vak zou een typografisch experiment een test zijn om na te gaan of vocht invloed heeft op de vloeiing van inkt op een vel papier en zo ja, hoe. Een wetenschappelijke benadering van een
experiment is echter alleen valide in een situatie waar empirische kennis geldig is, of in een setting waarin het resultaat van een experiment betrouwbaar kan worden gemeten. Maar wat gebeurt er als het resultaat meerduidig is, niet objectief en niet gebaseerd op zuivere rede? In het recent verschenen boek The Typographic Experiment: Radical Innovation in Contemporary Type Design vroeg de auteur Teal Triggs 37 internationaal erkende ontwerpers naar hun interpretatie van het woord experiment.
Definities
Zoals verwacht liepen de definities zeer sterk uiteen. Ze zijn gekleurd door persoonlijke opvattingen en ervaringen van ontwerpers. Hamish Muir van 8vo vindt ‘Ieder ontwerp een experiment’, en Melle Hammer vindt dat ‘Experimentele typografie niet bestaat en nooit heeft bestaan.’ Hoe is het mogelijk dat er zoveel verschillende opvattingen leven over een woord dat zo vaak wordt gebruikt?
Er bleken twee dominante opvattingen te bestaan: de eerste werd geformuleerd door de Amerikaanse ontwerper David Carson: ‘Experimenteel is iets dat ik nooit eerder heb geprobeerd… iets dat nog niet eerder is gezien of gehoord’. Carson en een aantal andere ontwerpers vinden dat het wezen van het experiment ligt in het uiterlijk en het nieuwe van een ontwerp. Velen zijn hen in die mening voorgegaan, maar in een tijdperk waarin informatie zich sneller verspreidt dan ooit tevoren en we inmiddels ongekende archiveringsmogelijkheden van informatie tot onze beschikking hebben, wordt het aanzienlijk moeilijker om volledig nieuwe vormen te claimen. Negentig jaar geleden kon Kurt Schwitters nog verkondigen dat ‘hij iets deed op een manier die niemand eerder had gedaan’. Dat volstond destijds voor nieuwe typografie – en zijn werk was een toepasselijk voorbeeld van die opvatting – maar vandaag de dag liggen de zaken anders. Ontwerpers zijn zich meer bewust van hun werk en de discussies die daaromheen spelen. Als een ontwerper nu iets nieuws claimt, duidt dat eerder op een gebrek aan historisch besef.
Conventies en anti-conventies
Interessant genoeg voert Carson aan dat de essentie van het experiment ligt in het indruisen tegen heersende patronen, zich niet laten leiden door conventies. Dit staat recht tegenover het wetenschappelijk gebruik van het begrip experiment. Daar wil een experiment bijdragen aan de vermeerdering van kennis; design, waarin het resultaat subjectief wordt gemeten, tendeert naar rebellie tegen de algemeen aanvaarde opvatting over kennis. In de wetenschap kan een individu waardevolle experimenten opzetten, maar een experimenteel ontwerp dat zijn bedding vindt in anti-conventionalisme kan slechts bestaan tegen de achtergrond van andere – conventionele – oplossingen. Dat houdt in dat het onmogelijk zou zijn om te experimenteren wanneer je de enige ontwerper ter wereld bent, omdat er namelijk geen standaard bestaat voor een experiment. Anti-conventionalisme keert zich tegen bestaande patronen, omdat ze conventioneel worden
77
bevonden. Als ontwerpers hun krachten zouden bundelen en op dezelfde manier zouden werken, dan verandert de schaal: wat eerst conventioneel was, zou anti-conventioneel worden. Het lot van deze experimenten is een permanente confrontatie met de mainstream: een vicieuze, cyclische race waarin niet duidelijk wie wie achternazit.
Experiment met leesbaarheid
Maar vragen typografische vormgeving en typografie wel om experimenten? Het alfabet bijvoorbeeld is door zijn aard afhankelijk van conventies. Letter vormgeving zonder conventie is een soort privé-taal: communicatie is namelijk niet mogelijk. Toch zijn het vooral de beperkingen van het alfabet die ontwerpers inspireren. Een recent voorbeeld is het werk van Thomas Huot-Marchand, een Franse promovendus in typografische vormgeving, die de grenzen van de leesbaarheid onderzoekt door de basisvormen van het alfabet fysiek terug te brengen. Zijn project, Minuscule, richt zich op vooral op maatspecifieke typografie.
Posters ontworpen door Johanna Bilak voor "the Experiment And Typography exhibitions"
Minuscule (2007) ontworpen door Thomas Huot-Marchand, geïnspireerd door Émile Javal
78
Een normaal leesbaar corps ligt dicht tegen conventionele boekletters aan, bij Huot-Marchand resulteert elke verkleining in het corps in een vereenvoudiging van de letters. In een extreem klein corps (2pt) is Minuscule Deux slechts een abstracte reductie van het alfabet, vrij van elk detail en de optische correcties van tekstfonts. Zijn project bouwt voort op het werk van de Franse oogarts Louis Emile Javal, die soortgelijk onderzoek publiceerde aan het begin van de twintigste eeuw. De praktische waarde van beide projecten is beperkt, want lezen wordt nog steeds bepaald door de fysieke beperkingen van het menselijk oog. Toch onderzoeken HuotMarchand en Javal beiden de beperkingen van de leesbaarheid binnen de typografie.
Risico’s
De tweede dominante opvatting over experimenteren vinden we terug in The Typographic Experiment van Michael Worthington,
een Britse ontwerper en leraar die woont en werkt in de VS: ‘Echt experimenteren betekent risico’s nemen.’ Als we dit letterlijk opvatten heeft deze uitspraak weinig waarde: wat zetten we op het spel en welke risico’s lopen typografen? Worthington bedoelt hier het risico dat de exacte uitkomst van een experiment bij vormgeving nog onbekend is. Een soortgelijke opvatting zien we ook bij de E.A.T. (Experiment And Typography), een expositie van 35 typografische vormgevers uit Tsjechië en Slowakije, die toevallig binnenkort naar Nederland komt (afb. 6). Alan Záruba en Johanna Balušíková, de organisatoren, richten zich in deze expositie op de ontwikkeling en het vormgevingsproces. ‘De expositie legt de ontwikkelingen van de ideeën van de ontwerpers vast en besteedt aandacht aan innovatieve oplossingen op het gebied van typografische vormgeving en typografie, waarbij de experimenten vaak tot doel hebben onbekende wegen in te slaan.’ Bij een experiment volgens deze opvatting is er geen vooropgezet idee van de uitkomst; het legt slechts de betrekkingen tussen oorzaak en gevolg vast. Op die manier wordt experimenteren een methode van werken die tegengesteld is aan productiegericht ontwerpen. Daarin gaat het niet om het ontwerpen van iets nieuws, maar om het bereiken van een reeds bekend geformuleerd resultaat.
Ongebaande Paden
De Belgische ontwerper Brecht Cuppens is de ontwerper van Sprawl, een experimentele letter gebaseerd op de cartografie die rekening houdt met de bevolkingsdichtheid van België. Bij Sprawl is het silhouet van elke letter identiek, zodat ze bij het intikken in elkaar grijpen. Het vlees van de letters varieert echter, al naargelang de frequentie van het gebruik van de letter in de Nederlandse taal. De meest gebruikte letter, de e, staat voor de hoogste bevolkingsdichtheid. De minst gebruikte letter q correspondeert met het laagste bevolkingsaantal. Ook het online project Ortho-type (www.orthotype.it) is een voorbeeld van een proces dat niet anticipeert op een gefixeerd resultaat. Orthotype is een online toepassing van een lettertype dat in
79
drie dimensies kan worden herkend. Vanuit elke hoek kan de kijker de beschikbare variabelen instellen: de lengte, breedte, diepte, dikte, kleur en rotatie, en diverse variaties van het model genereren. Ook kunnen deze variaties worden toegepast als een traditioneel 2D PostScript font. Hoewel deze experimenten geen commerciële toepassingen kennen, kunnen de resultaten een voedingsbodem vormen voor andere experimenten en worden geadopteerd door de commercie. Dan is het niet meer experimenteel. David Carson mag dan zijn experimenten uit nieuwsgierigheid begonnen zijn, nu worden soortgelijke oplossingen ook gebruikt door commerciële giganten als Nike, Pepsi en Sony. Als we deze lijn doortrekken, dan is geen enkel afgerond project een serieus experiment. Het is namelijk alleen experimenteel tijdens het ontwerpproces. Eenmaal afgerond is het slechts een onderdeel van het werk, dat bedoeld was als uitdaging. Zodra het experiment zijn finale vorm hee ft verkregen, kan het worden
Brochure met "Orthotype project"
Jan Tschichold, 1929 tekst in fonetische orthografie.
80
benoemd, ingedeeld en geanalyseerd volgens elk conventioneel indelings- en verwijzingssysteem.
Taal en vorm
Een experimentele techniek die vaak wordt gebruikt is door verschillende werkmethoden bij elkaar te voegen. Ze worden elk afzonderlijk erkend, maar zelden gecombineerd. Zo is de taal bijvoorbeeld systematisch onderwerp van studie door taalkundigen. Zij zijn voornamelijk geïnteresseerd in gesproken taal en in problemen bij de functie van taal in een bepaalde periode. Taalkundigen wagen zich echter zelden aan de visuele weergave van taal. Dat beschouwen zij als kunstmatig en dus secundair aan de gesproken taal. Typografen houden zich echter vooral bezig met de uiterlijke vorm van letters en reproductietechnieken; ze hebben een substantiële kennis van compositie, kleurtheorieën, verhoudingen, papier et cetera. Maar kennis van de taal ontbreekt vaak.
Deze tegengestelde interesses komen bij elkaar in het werk van Pierre di Sciullo, een Franse ontwerper die niet nalaat zijn typografisch onderzoek breed in de media te publiceren. Zijn letter Sintétik reduceert de letters van het Franse alfabet tot de belangrijkste fonemen (klanken die het ene van het andere woord scheiden) en brengt deze terug tot vijftien karakters. Daarbij legt hij de nadruk op het economisch profijt van zo’n systeem: een doorsnee boek kan worden teruggebracht tot 30% van de omvang wanneer de diverse spellingsvormen van eenzelfde klank overbodig worden. Zo kunnen bijvoorbeeld de Franse woorden voor huid (peau) en pot (pot) worden teruggebracht tot hun eenvoudigste vorm van de uitspraak – po. Woorden die zijn opgemaakt in Sintétik kunnen alleen begrepen worden als ze hardop worden gelezen, waardoor de lezer wordt teruggevoerd naar de middeleeuwse vorm van luisterend lezen. Een ander font is Quantage dat specifiek is voor de Franse taal. Het is in feite een fonetisch alfabet dat visueel de uitspraak, het ritme en het leestempo aangeeft. Elke letter in Quantage heeft evenzoveel verschillende vormen als er manieren van uitspraak zijn: de letter c heeft bijvoorbeeld twee vormen, omdat het zowel als een s of een k kan worden uitgesproken. Di Sciullo bepleit dat Quantage vooral nuttig is voor buitenlandse studenten Frans of acteurs en presentatoren. De laatsten moeten elke vervoeging uitspreken, iets waar traditionele scripts geen rekening mee houden. Dit project bouwt voort op experimenten van vroege avant-garde ontwerpers, het Bauhaus, Kurt Schwitters en Jan Tschichold. Di Sciullo putte zijn inspiratie uit het leesproces,
81
toen hij een lettertype ontwierp voor de opmaak van de horizontale palindromen van Georges Perec. Dit font is een combinatie van onderkast en kapitalen en ontworpen om van elke kant, van links naar rechts en vice versa, te worden gelezen. Di Sciullo’s letters zijn heel speels en het praktische nut is beperkt, maar net als andere typografische experimenten richt zijn werk zich op eerdere onontgonnen terreinen, die ons begrip van het vak kunnen vergroten. Hoewel de meeste hier getoonde voorbeelden worden bepaald door de huidige ontwikkelingen binnen het Europees design van vormen tot ideeën en de beste voorbeelden een combinatie van beide zijn, valt er geen vaststaande definitie te geven wat een experiment in typografie nu inhoudt. Naarmate het vak zich verder ontwikkelt en meer mensen ons vak beoefenen, zullen we voortdurend het doel van experimenten herdefiniëren en ons bewust worden van immer schuivende grenzen.
82
Inspiratie bij de Kubisten
83
Toen we de opdracht kregen om een experimenteel font te ontwerpen vond ik vrijwel direct mijn inspiratie bij de kubisten, een stroming binnen de moderne kunst van het begin van de 20e eeuw. Wat me aanspreekt is de interessante manier waarmee zij met hun vorm omgaan. De ontleding van de vormen, de zoektocht naar de juiste manier van kijken, het onderzoek naar perspectief,... Deze onderzoeksaspecten passen perfect binnen mijn jaarthema illusie. De kubisten gingen heel ver in hun vormenexperiment, maar toch gingen ze met typografie niet verder dan een inhoudelijke ontleding. Omdat hier nog zo weinig onderzoek in is gebeurd, is dit voor mij het ideaal onderwerp om volop te bestuderen en te experimentern. Ik onderzocht experimentele typografie in het kubisme, zo deed ik verschillende experimenten door de verschillende aspecten van typografie te combineren, gebruik makend van enkele typische kenmerken uit het kubisme.
84
85
Het onderzoeken van typische kenmerken uit het kubisme.
86
87
88
+
+
à
+
á
+
â
+
â
+
ã
+
ä
+
ä
= Collage van verschillende aspecten van typografie >
89
90
91
Met de collages ging ik kubusje maken.
92
93
94
Gevoelsmatig opdelen
95
Na mijn onderzoek naar de verschillende aspecten van typografie: schreef en schreefloos, kapitaal en onderkast, de verschillende accenten,... ging ik op zoek naar een extra aspect van typografie. Zo kwam ik bij de gevoelsmatige aspecten. Voel je een letter warm of eerder koud. Is ze lang of kort? Voel je de letter licht of zwaar aan? Deze vragen stelde ik aan 10 personen en zo kwam ik tot nieuwe gevoelsmatige aspecten van elke letter. Met deze gegevens maakte ik verschillende affiches die mijn onderzoek hierna verduildelijken.
< Gevoelsmatig opdelen in warm of koud
96
97
98
99
100
101
102
De kubusjes werden ingescand en op basis daarvan werd het â&#x20AC;&#x153;Kubusfontâ&#x20AC;? gemaakt >
ABCDE FGHIJ KLMN OPQRS TUVW XYZ
103
104
IV. JAARBOEK Hier volgen verschillende experimenten die ik heb gedaan om tot het ontwerp van de cover van het jaarboek Error - Illusie te komen. Ik wilde vooral met de begrippen Error en Illusie spelen en heb het beeld bekomen via een printererror. Illusie is voor voor mij een vaag, flou begrip dat opstijgt. Met deze gegevens deed ik een vormelijk experiment.
105
106
Ontwerpproces cover
107
108
109
110
111
112
113
114
115
Base Design
www.basedesign.com
Blog
jannavandoninck.wordpress.com
Catapult
Orlan
www.orlan.net www.guardian.co.uk
Oude sprookjesboeken www.dbnl.org
www.catapult.be
Paul Ibou
Christian Jackson
Sarah de Bondt
www.squareinchdesign.com
Dina Goldstein
www.dinagoldstein.com
www.iconofgraphics.com/Paul-Ibou
www.saradebondt.com
Seedfactory
www.seedfactory.be/-logo1_uk.html
Experimentele typografie
Synesthesie
Franz Mon
Tom Hautekiet
agi-nl.nl/index.php?/agi-oog/experiment-met-letters www.synesthesie.nl www.tussentaalenbeeld.nl/A22e.htm
Julian Key
www.juliankey.com
Kubisme
en.wikipedia.org/wiki/Cubism www.metmuseum.org
Lucien de Roeck www.lucienderoeck.be
Mens en Samenleving
mens-en-samenleving.infonu.nl
Michel Olyff
www.visionandfactory.com/data/media/Michel_Olyff. pdf
Mooie heksen en lelijke feeĂŤn www.onaantrekkelijk.be
Nieuwsberichten www.standaard.be
www.tomhautekiet.com
Typografie in kubisme
www.onderwerpers.nl/muis/muis_scriptie.pdf www.bu.edu.be
Valentine Thurnher valentinethurnherr.com
118
Meer? wwww.jannavandoninck.com jannavandoninck.wordpress.com