fabulas latinas

HANS H. ØRBERG

LINGVA LATINA PER SE ILLVSTRATA

FABELLAE LATINAE ad cap. I–XXXV

LINGVA LATINA PER SE ILLVSTRATA FABELLAE LATINAE ad cap. I–XXXV © Hans H. Ørberg 2006 Domus Latina, MMVI www.lingua-latina.dk www.culturaclasica.es

FABELLAE LATINAE

1. Prō v i n c i a e Rō m ā n a e (ca p . I) In imperiō Rōmā n ō sunt mult a e prōvincia e. Hispā ni a et Gallia sunt prō vincia e Rōmā n a e . Britan nia quoq u e prōvin cia Rōmā n a est. His pā nia et Gallia et Britan nia trēs prōvincia e in Eu rōpā sunt. Ubi sunt prō vincia e Syria et Ae gyp tus?

Syria in Asiā est, Aegypt u s est in Āfricā. Britannia īnsula est. Num īnsula e sunt Gallia et Hispānia? Nōn sunt īnsula e; sed Corsica, Sar dinia, Sicilia īnsula e sunt.

Magn a īnsula est Britan nia. Sicilia quoq u e et Sardinia et Corsica ma g n a e sunt īnsula e. Melita īnsula parv a est.

Quid est Brundisiu m? Brundisiu m oppidu m est. Quid est Dānu vius? Dānuvius est fluvius. Rhēnu s quoq u e fluvius est. Rhēn u s et Dānuvius sunt duo ma g nī fluviī in Eurōp ā. Nīlus quoq u e ma g n u s fluvius est. Estn e Nīlus in Eurōp ā? Nōn in Eurōp ā, sed in Āfricā est Nīlus. Num Rhodu s fluvius est? Nōn fluvius, sed īnsula est. Rhodu s est īnsula Graec a . In Graeciā multa e sunt īnsula e parv a e et ma g n a e . et OPPIDVM vocā b ul a Latīna sunt. In vocāb ulō INSVLA sunt sex litter a e : litter a prīma I, secu n d a N, tertia S ... I est litter a et num e r u s . Numerī prīmī sunt I, II, III, litter a e prīma e A, B, C .

INSVLA

2. Līb e r ī e t librī (ca p . I−II) Quid est Tūsculu m? Tūsculu m est oppidu m ? Tūsculu m nōn ma g n u m , Tūsculu m? Tūsculu m est in Italiā.

oppidu m Rōmā n u m . Estn e ma g n u m sed parvu m oppidu m est. Ubi est

Quis est Iūlius? Iūlius est vir Rōmā n u s . Cuius vir est? Iūlius vir Aemiliae est.

Ubi est Iūlius? Est in oppidō Tūs culō. Estn e Aemilia in oppidō? Aemilia in oppidō nōn est.

Cornēlius: “Ubi est vir tuus, Aemilia?”

“Iūlius, vir me u s , in oppidō Tūsculō est. Sed ecce Mārcus, fīlius me u s , et Dēlia.”

Cornēlius: “Qua e est Dēlia?”

Aemilia: “Dēlia an cilla me a est.”

Cornēlius: “Estn e Syra quoq u e ancilla tua?”

Aemilia: “Dēlia et Syra et cēt er a e mult a e sunt ancillae me a e . In familiā me ā sunt multa e ancillae multīqu e servī − sed paucī līberī.”

Cornēlius: “Quot līberī in familiā tuā sunt?”

Aemilia: “Trēs.“ Cornēlius: “Quot fīliī et quot fīliae?”

Aemilia: “Duo fīliī et ūna fīlia. Fīliī meī sunt Mārcus et Quīntus , fīlia me a est Iūlia. In familiā me ā sunt centu m servī et trēs līberī.”

Cornēlius: “Centu m est ma g n u s num e r u s ! In me ā familiā parvu s num e r u s servōru m est. Nequ e ma g n u s est num e r u s līberōru m me ōr u m . ” Aemilia: “Quot līberī sunt in familiā tuā?”

Cornēlius: “Duo: ūnus fīlius, Sextu s, et ūna fīlia, Cornēlia. Parvus est num e r u s līberōru m − sed nu m e r u s librōru m meōr u m nōn parvu s est! Librī meī sunt ma g nī et parvī, antīquī novīqu e: cent u m librī Latīnī et Graecī.”

Aemilia: “Centu m librī! Magnus est nu m e r u s librō rum tuōru m!”

2

Cornēlius: “Ecce liber me u s novus; titulus librī est GRAMMATICA LATINA.” Līberī et liber duo vocā b ul a mas c ulīn a sunt. Līberī est plūrālis, liber singulāris est − plūrālis: librī.

3. Pa t e r dor m i t (ca p . I−III) Iūlia, fīlia Iūliī et Aemiliae, est parv a puella laet a qua e cant a t et rīdet. Sed iam nōn cant a t puella neq u e rīdet, sed plōrat: “Uhuhū!.” Cūr plōrat Iūlia? Puella plōrat quia Mārcus ea m pulsa t. Mārcus est puer im probu s quī parv a m puella m puls a t − et rīdet!

Aemilia audit fīliam qua e plōrat.

Iūlia Iūlium vocat: “Pater! Pa- ater!”

Māter fīliam audit, neq u e pat e r ea m audit. Aemilia Syra m ancilla m inter roga t: “Ubi est vir me u s ? Iūlia eu m vocat. Cūr nōn venit?”

Syra: “Dominu s dor mit.”

Aemilia Iūlium nōn videt, sed audit: “Ssst −rrrch, ssst −rrrch!” Iūlius dormit nequ e Iūliam audit.

Aemilia: “Ō! Fīlia plōrat − et pat er dor mit!”

Iūlia: “Uhuh ū! Mārcus mē pulsa t!”

Mārcus rīdet: “Haha h a e ! ” Pater audit fīliam qua e plōrat et fīlium quī rīdet. Iam nōn dor mit Iūlius.

Ecce Iūlius venit et Aemilia m interro g a t : “Cūr Iūlia plōrat et Mārcus rīdet?”

Aemilia res po n d e t : “Mārcus rīdet, quia Iūlia plōrat, et Iūlia plōrat et tē vocat, quia Mārcus ea m pulsa t. Puer im probu s est Mārcus!”

Iūlius Mārcu m vocat. Mārcus venit et Iūlium īrātu m videt. Iam nōn rīdet puer.

Pater īrātus fīlium improb u m verb e r a t !

4. Nu m m u s Dā vī (ca p . I−IV) Aemilia, qua e viru m suu m nōn videt, Cūr nōn venit?”

Dāvu m interrog a t : “Ubi est vir me u s ?

Dāvus audit dominu m , quī Mēdu m vocat: “Venī, Mēde, improb e serv e!”

Dāvus: “Audī! Dominu s Mēdu m vocat, sed Mēdus ab est neq u e venit.”

Aemilia: “Mēdus nōn venit quia pecū ni a m dominī suī hab e t. Is servu s improb u s est! Sed ecce venit vir me u s .”

Aemilia laet a est, quia Iūlius venit. Is īrātus est, et sacculu m suu m in mē n s ā pōnit.

Iūlius: “Ecce sac culus me u s . Nōn cent u m , sed tant u m dec e m num mī in sacculō meō sunt. Cēterī num mī meī sunt in sacculō Mēdī!” Dominus suu m Mēdu m servu m accūs a t .

Aemilia: “Nōn dece m , sed tant u m nove m sunt num mī in sacculō tuō.”

Iūlius pecū nia m num e r a t : “Ūnus, duo, trēs, qua t t u o r, quīnqu e , sex, sept e m , octō, nove m . Quid? Nove m tant u m ? Cūr ūnus num m u s abe s t ? ” Aemilia: “Quia in sacculō Dāvī est, nequ e tuus, sed Dāvī est nu m m u s . Ecce Dāvus ad e s t . Is nūllum tuu m num m u m hab e t. Nōn Dāvu m, sed Mēdu m 3

accūs ā !”

Dāvus: “Ecce parvu s sacculus me u s , domin e . In eō ūnus est nu m m u s , quī me u s est.”

Iūlius: “Ō Dāve, num m u m hab ē , bon e serv e! Nōn me u s , sed tuus est. Sūm e sacculu m tuu m et discē d e !”

Rīdet Aemilia. Iam Iūlius quoq u e accūs a t .

rīdet

nequ e

Dāvu m,

servu m

probu m ,

Dāvus sacculu m suu m sū mit et discē dit .

Iūlius: “Probu s servu s est Dāvus, eius est pecū ni a qua e in sacculō eius est.

Sed me a est pecū nia qua e est in sacculō Mēdī!”

5. Lib e r no v u s (ca p . I−V) Cornēlius est domin u s Rōmā n u s , quī duōs līberōs hab e t , Sextu m fīlium et Cornēlia m fīliam, et dec e m tant u m servōs. Paucī sunt servī Cornēliī, quia Cornēlius nōn ma g n a m pecū ni a m hab e t . Nequ e ma g n a m vīllam hab e t Cor nē lius, sed multōs librōs Latīnōs et Graecō s hab e t. Cornēlius est domi nus quī librōs et litter ā s am a t . Bonī et pulchrī librī eu m dēlect a n t . Etia m Sextu s, fīlius Cornēliī, librōs et litter ā s am a t .

Cornēlius suu m Libanu m servu m vocat: “Venī, Liban e!”

Libanus venit et dominu m salūt a t : “Salvē, domin e ! Ecce, servu s tuus ad e s t .”

Cornēlius salūt a t servu m suu m: “Salvē, Liban e! Tacē et audī!”

Servu s tac e t et audit. Cornēlius eu m interrog a t : “Ubi est liber me u s novus?

Cūr hīc in mē n s ā nōn est?” Libanus tace t nequ e res po n d e t .

Cornē lius imper a t: “Res po n d ē , serv e!”

Libanus : “Nōn mē, sed fīlium tuu m inter rogā!”

Cornēlius: “Quid?”

Libanus : “Liber tuus novus est in cubiculō Sextī. Fīlius tuus hab e t libru m tuu m.”

Cornēlius: “Quid agit puer cum librō me ō?”

In cubiculō suō Sextu s hab e t libru m Cornēliī. Titulus librī est

GRAMMATICA LATINA.

Sextu s Cornēlia m vocat: “Venī, Cornēlia! Ecce liber novus. Titulus eius est mult a capitula sunt. Titulus capitulī prīmī est LITTERAE Latīna e in pāgin ā prīmā: A, B, C, D , E, cēter a e . Iam respo n d ē , Cornēlia: quot litter a e sunt in vocā bulō LATINA?” GRAMMATICA LATINA. In librō ET SYLLABAE. Ecce litter a e

Cornēlia litter ā s num e r a t : “Ūna, dua e, trēs, vocā b ulō LATINA sunt sex litter a e : L, A, T, I, N, A.”

qua t tuor,

quīnqu e ,

sex.

Sextu s: “Et quot syllab a e ? ” Cornēlia: “Trēs: syllab a prīma

LA,

secu n d a

Sextu s rūrsu s ea m interro g a t : “Vocāb ulu m

TI,

tertia

GRAMMATICA

Cornēlia litter ā s num e r a t et res po n d e t : “Dece m. ”

4

NA.”

quot litter ā s hab e t ?”

In

Sextu s: “Et quot syllab ā s ? ” Cornēlia: “ GRAM-MA-TI-CA: quat t u o r syllab ā s hab e t.”

Ex ātriō Cornēlius fīlium suu m vocat: “Sext e, venī!”

Sextu s pār e t: ex cubiculō venit cum librō Cornēliī.

Cornēlius īrātus fīlium interro g a t : “Estn e liber me u s novus in cubi culō tuō?”

Sextu s libru m in mē n s ā pōnit: “Nōn est. Ecce liber tuus in mē n s ā !”

Iam Cornēlius rīdet neq u e īrātus est. Pater, que m librī et litter a e dēlec tant, laetu s est quia etia m fīlius librōs et litter ā s am a t .

6. Pu ell a in hor t ō (ca p . I−V) Iūlius, quī ma g n a m pecū nia m hab e t, in ma g n ā et pulchr ā vīllā habit a t cum familiā suā. Vīlla eius hab e t ātriu m et peristÿlu m et multa cubicula. Iūlius et Aemilia trēs līberōs hab e n t : duōs fīliōs, Mārcu m et Quīntu m, et ūna m fīliam, Iūliam. Iūlia parv a puella est.

Ubi est fīlia Iūliī et Aemiliae? Iūlia est in hortō. Puella laet a rīdet et ros ās carpit. Quot rosā s carpit Iūlia? Quīnqu e ros ās ma g n ā s et pulchr ā s carpit.

Iūlia, qua e sōla est in hortō, Mārcu m et Quīntu m vocat: “Venīte, Mārce et Quīnt e!”

Puerī ex peristÿlō veniunt et Iūliam in hortō vident.

Iūlia: “Ecce quīnqu e rosa e . Vidēt e rosā s me ā s !”

Quīntus: “Quīnqu e parvus nu m e r u s rosāru m . Centu m rosa e hīc sunt!”

est! In hortō

est

ma g n u s

nu m e r u s

Mārcus: “Nōn cent u m tant u m , sed mīlle rosa e in hortō me ō sunt.”

Iūlia: “Nōn tuus est hortu s!”

Mārcus: “Nequ e tua e sunt rosa e !”

Puerī ab Iūliā discē d u n t . Rosa e eōs nōn dēlect a n t .

Iūlia rūrs us quīnqu e ros ās carpit. Quot ros ās iam hab e t Iūlia? Iūlia nōn quīnqu e tant u m , sed dece m rosā s hab e t : quīnq u e et quīnq u e sunt dec e m .

Estn e dec e m ma g n u s nu m e r u s ? Nōn ma g n u s num e r u s est, ne que parvu s.

Puella, qua e ros ās am a t , laet a est et cant a t : rosa e ea m dēlect a n t .

Iūlius, pat e r Iūliae, ex vīllā venit. Iūlius, quī baculu m hab e t, īrātus est et fīliam sua m inter rogat: “Estn e Mēdus hīc in hortō?”

Iūlia res po n d e t : “Nōn est. In hortō nūllus est servus , sed ecce fīlia tua hīc est.

Salūt ā mē, pat e r!”

Iūlius: “Salvē, me a fīlia!”

Iūlia: “Vidē ros ās me ā s ! Nōnne pulchr a e sunt?”

Iūlius nōn res po n d e t , sed Mēdu m vocat: “Mēde! Venī, im prob e serv e!”

5

Iūlia interrog a t : “Cūr improb u s est Mēdus?” neq u e pat er respo n det, sed ab fīliā suā discē dit − sine rosīs.

Iūlia: “Cūr discē dit pat e r neq u e resp o n d e t ? Is nōn am a t rosā s − nu m fīliam sua m am a t ? ” Iūlia iam nōn laet a est nequ e cant a t .

Iūlius rūrsu s Mēdu m vocat: “Mēde! Me-ē- de!” sed dominī hab e t, iam ab e s t ab vīllā et ab hortō.

Mēdus, quī nu m m ō s

7. Mē d u s e t Cor n ē li u s (ca p . I−VI) Lÿdia est fēmin a pulchr a qua e Rōma e habit a t. Est ne fēmin a Rōmā n a ? Nōn Rōmā n a est, sed Graec a . Lÿdia aut e m procul ā Graeciā habit a t. Estne sōla?

Lÿdia sōla habit a t , neq u e sōla est Rōma e , na m mult ā s amīcā s Rō mā nās et Graec ā s hab e t. Etia m amīcu m hab e t Lÿdia, neq u e is Rōmā n u s est, sed Graec u s , neq u e Rōma e habit a t , sed prop e oppi du m Tūs cu lum. Amīcus Lÿdiae est Mēdus, servus Iūliī. Lÿdia Mēdu m am a t et ab eō am ā t u r.

Est ne Mēdus apud dominu m suu m? Mēdus nōn est in vīllā apud domi num, nequ e Tūs culī est, sed in viā Latīnā inter Rōma m et Tūsculu m. Quō it Mēdus sine dominō suō? Rōma m it.

Mēdus laetu s est et cant a t , quia ad amīca m sua m amb ul a t. Sed iam tac e t Mēdus. Cūr iam nōn cant a t servu s ? Mēdus tace t nequ e cant a t, quia videt domi num Rōmā n u m quī equō vehitur Rōmā Tūsculu m. Quis est dominu s que m videt Mēdus? Est Cornē lius, quī Tūsculī habit a t . Is ā Mēdō timē t u r, quia Iūliī est amīcus .

Cornēlius (ad equu m suu m): “Ecce servu s quī sōlus Rōma m amb ul a t. Cuius is est servus ? est ne servus Iūliī? Is est!” Verba Cornēliī ab equō tant u m , nōn ā Mēdō audiun t u r.

Iam Cornēlius prop e Mēdu m est, neq u e ab eō salūt ā tur! Nequ e Cornē lius servu m salūt a t, sed inter roga t: “Quis est domin u s tuus, serv e ? Estne Iūlius?”

Mēdus, quī amīcu m Iūliī time t, nūllu m verbu m res po n d e t , et Rōma m ad amīc a m sua m amb ul a t . Iam Cornēlius post Mēdu m est neq u e eu m rūrsu s interro g a t . Cornēlius, quī sōlus equō vehitur, inter roga t equ u m : “Cūr servu s mē nōn salūt a t, sed tace t nequ e res po n d e t ? ” Equus verb a dominī audit nequ e verbu m respo n det, sed tant u m “Hihi hī!” − na m equu s verb a nōn hab e t !

Ecce Mēdus per port a m Capē n a m Rōma m intrat et laetu s ad ōstiu m Lÿdiae amb ul a t. Mēdus ōstiu m puls at et intrat.

6

Lÿdia laet a amīcu m suu m salūt a t et ab amīcō suō salūt ā t u r.

8. Sp e c u l u m Ae m ili a e (ca p . I−VII) Syra et Dēlia ancillae ex ātriō exe u n t .

Syra: “Venī in cubiculu m Iūliae. Illīc bonu m spec ulu m est. Iūlia spec ulu m Aemiliae in cubiculō suō hab e t .”

Syra et Dēlia in cubiculu m Iūliae intran t. In cubiculō eius est parv a mē n s a .

Syra videt spec ulu m, quod in mē n s ā est.

Syra. “Ecce speculu m in mē n s ā . Claud e oculōs, Dēlia!”

Dēlia oculōs claudit. Syra spec ulu m sū mit et ant e Dēliam ten e t .

Syra: “Iam ap erī oculōs!”

Dēlia oculōs aperit et sē videt in spec ulō, quod ā Syrā ten ē t u r. Oculī Dēliae pulchrī sunt et fōrmōs u s est nās u s eius. Dēlia est ancilla fōrmōs a .

Syra: “Ecce oculī tuī pulchrī et nās u s tuus fōrmōs u s .”

Dēlia verbīs Syra e dēlect ā t u r et sē ad ea m vertit. In oculīs Syra e lacrim ā s videt.

Dēlia: “Quid est, Syra? Ecce lacrim a e in oculīs tuīs!”

Syra: “Oculī meī nōn tam pulchrī sunt qua m tuī et foedus est nās us meus .”

Dēlia: “Ō Syra! Terg ē oculōs! Oculī plēnī lacrim ār u m pulchrī nōn sunt. Sine lacrimīs pulchrī sunt oculī tuī, neq u e nās u s tuus foedu s est, sed ta m fōrmō s u s qua m − hoc piru m!”

Syra oculōs terg e t et Dēliam interro g a t : “Iamn e pulchrī sunt oculī meī?”

Delia rīdet et eī speculu m dat: “Ecce spec ulu m. Vidē oculōs tuōs in speculō.”

7

Syra speculu m ant e sē ten e t − neq u e rīdet neq u e lacrima t .

Aemilia in cubiculō suō ancillās suā s exsp e c t a t , itaqu e Aemilia eās vocat: “Syra et Dēlia! Venīte!”

neq u e

ancillae veniunt;

Ancillae, qua e domin a m sua m audiu n t, ex cubiculō Iūliae exe u n t et in cubiculu m Aemiliae intran t. Illīc nōn sōlu m Aemilia, sed etia m Iūlia ade s t.

Aemilia imper a t : “Syra, ī cum Iūliā in hortu m! Illīc inter ros ās amb ul ā t e , na m Iūlia rosīs dēlect ā t u r.” Syra cum Iūliā discē dit.

Aemilia (ad Dēliam): “Sūm e spec ulu m , Dēlia, et ant e mē ten ē!”

Dēlia: “Sed spec ulu m tuu m hīc nōn est.”

Aemilia: “Quid? Ubi est spec ulu m me u m ? Cūr in mē n s ā me ā nōn est?”

Syra: “Spec ulu m tuu m est in cubiculō Iūliae. Iūlia spec ulu m tuu m hab e t .”

Aemilia: “Quid agit Iūlia cum spec ulō meō?”

9. Ōrn ā m e n t a do m i n a e (ca p . I-VIII) Aemilia in cubiculō suō est cum Dēliā ancillā. Dēlia domin a m sua m ōrna t: mar g a rīt ā s pulchr ā s circu m collum Aemiliae pōnit. Aemilia ōrnā me n tīs dēlect ā t u r neq u e sine ōrnā m e n t ī s ē cubiculō exit. Multās marg a rīt a s et ge m m ā s pulchr ā s hab e t, nequ e ūnu m tant u m ānulu m, sed dec e m ānulōs ge m m ā t ō s . Aemilia multa ōrnā m e n t a ā virō suō pecū ni ōsō accipit.

Aemilia ancillae sua e sacculu m oste n dit: “In hōc sacculō nōn num mī, sed ānulī sunt. Ecce ānulī ge m m ā t ī quī mē dēlect a n t . ” Domin a qua t t u o r ānulōs ge m m ā t ō s ē sacculō sūmit et in mē n s ā pōnit.

Dēlia: “Ō, qua m pulchrī sunt illī ānulī!”

Aemilia ūnu m ex qua t t u o r ānulīs sūmit et Dēliae oste n dit: “Aspice hunc ānulu m! Pretiu m huius ānulī est mīlle et cent u m sēst e r tiī.”

Dēlia: “Id ma g n u m pretiu m est!”

Dēlia ānulu m sūmit et ant e oculōs suōs ten e t; ge m m a m ānulī aspicit.

Dēlia: “In hōc ānulō nōn tant a ge m m a est qua n t a in illō.” Dēlia mōns t r a t alium ānulu m ge m m ā t u m , quī in mē n s ā est.

Aemilia: “Tant a ge m m a ad ta m parvu m ānulu m nōn conv e nit. Et pretiu m illīus ge m m a e nōn tant u m est qua n t u m huius. Haec ge m m a sōla mīlle sēs ter tiīs cōns t a t . Hunc ānulu m pōn e in digitō meō!”

Ancilla ānulu m ge m m ā t u m in digitō domin a e pōnit. In quō digitō? In digitō quārt ō, na m ānulus ad eu m digitu m conve nit. Aemilia laet a digitu m suu m aspicit.

8

Aemilia: “Spec ulu m ten ē ant e mē!”

Dēlia spec ulu m ten e t ant e domin a m , qua e sē cum mar g a rītīs suīs fōrmō sīs aspicit. Et ānulō et marg a rītīs dēlect ā t u r .

Aemilia cum ōrnā m e n t ī s ē cubiculō exit nequ e ōstiu m post sē claudit.

Dēlia, qua e iam sōla est in cubiculō, ānulōs trēs quī in mē n s ā sunt aspicit. Ōstiu m claudit, et ex ānulīs sūmit eu m quī ma g n a m ge m m a m hab e t.

Dēlia: “Qua m pulch er est hic ānulus! Nequ e ha ec ge m m a nimis ma g n a est.

Etia m ad me u m digitu m conv e nit ānulus!”

Dēlia ānulu m Aemiliae in digitō suō pōnit. Digitu m cum ānulō laet a aspicit − nequ e cum ōrnā m e n tī s ē cubiculō exit.

Dēlia, qua e ancilla prob a est, trēs ānulōs rūrsu s in sacculō domin a e pōnit et sine ōrnā m e n t ī s exit ē cubiculō. Dēlia ōstiu m post sē claudit.

Domin a e Rōmā n a e multīs ōrnā m e n t ī s pulchrīs ōrna n t u r. Ancillae nūlla aut pauc a ōrnā m e n t a hab e n t .

10 . Do m i n ī e t e q u ī (ca p . I−IX) Iūlius et Cornēlius sunt dominī Rōmā nī. Iūlius est dominu s pecū niōs u s , quī ma g n a m vīllam hab e t et ma g n a m familia m, id est multōs servōs. Etiam dec e m equō s fōrmōs ō s hab e t Iūlius.

Cornēlius nōn ta m pecū niōs u s est qua m Iūlius: is dec e m hab e t, et ūnu m equ u m albu m. Cornēlius equu m suu m am a t .

tant u m

servōs

Iūlius imper a t: “Dūc equ u m ant e ōstiu m, Syre!”

Ex dec e m equīs Iūliī Syrus sūmit illum nigru m que m domin u s ant e aliōs am a t eu m q u e ant e ōstiu m dūcit. Iam domin u s in equō est. Iūlius equō vehitur Tūsculu m ad amīcu m suu m Cornēliu m.

Iūlius ant e ōstiu m Cornēliī cōnsistit et amīcu m suu m, “Salvē, amīce! Sūme equ u m tuu m et venī in silva m!”

quī exit, salūt a t:

Amīcī duo oppidu m relinqu u n t et per valle m ad silva m eunt. Equī laetī per ca mp u m currun t. Ovēs, qua e erra n t in ca mp ō , equō s time n t et ad pās t ō rēs suōs accurru n t . Canē s pās t ōr u m lātra n t. Iam equī fessī ant e rīvu m cōn sistu n t.

Dum equī aqu a m bibunt e rīvō, dominī cae lum aspiciunt. Nūlla nūb ē s vidētur, sōl lūcet in caelō sine nūbibus . Ita que Iūlius et Cornēlius um bra m petu n t: ca mp u m relinqu u n t et in silva m intra n t. Iam in um brā sunt sub arboribu s. Equī iam nōn currun t, sed inter arbor ē s amb ul a n t .

Hīc equ u s Cornēliī consistit et hinnit: “Hihihī!” Equus terr a m ant e sē aspicit 9

et nās u m pōnit ad terra m .

Iūlius equu m suu m vertit et interro g a t : “Cūr equu s tuus cōnsistit?”

Cornēlius: “Quia vestīgia videt in terrā.”

Iūlius: “Qua e vestīgia?”

Cornēlius in terr ā ant e equu m vestīgia qua e rit et lupī vestīgia rep e rit.

Vestīgia digitō mōns t r a t : “Ecce vestīgia lupī. Nōn procul ab e s t lupus ipse.”

Lupus aut e m procul in mon t e ululat: “Huhu h ū!”

Equus Cornēliī, quī lupu m audit, rūrsu s hinnit: “Hihihī!” Equus Iūliī, quī nōn ta m ben e audit qua m Cornēliī, nōn hinnit.

Cornēlius: “Equus me u s lupu m time t.” Cornēlius equ u m suu m ten e t .

Iūlius: “Meus equ u s nōn time t lupu m!”

Cornēlius: “Nequ e lupus equu m tuu m time t!”

Cornēlius, quī prop e vestīgia lupī etia m alia ves tīgia rep erit: “Quid hoc est?

Nōn sōlum lupī, sed etia m ovis vestīgia hīc sunt!”

Iūlius: “Quid agit ovis in silvā cum lupō? Num lupu m am a t ovis?”

Cornēlius: “Nōn lupu m ovis, sed lupus ove m am a t – atq u e amīca m ēst!”

11 . Pa t e r ab e s t , ad e s t m ā t e r (ca p . I−X) In villā Iūliī sunt mult a cubicula. Dāvus cum multīs aliīs servīs in ūnō cubi culō dor mit. Nōn ma g n u m est cubiculu m servōru m , in quō multī servī dor mi unt.

Dum dormiu n t, anim a in pulmō n ē s intrat et rūrsu s ex pulmō ni bus exit. Dāvus, quī est vir cras s u s , stertit: “Ssss t − rrrch, ssst −rrrch.....!” Lēand e r et aliī servī, quī prop e Dāvu m iacen t, dormīre nōn poss u n t , quia Dāvu m stert e r e audiun t.

Ergō Lēand e r digitu m suu m in nās ō Dāvī pōnit! Iam nōn stertit Dāvus, is atqu e cēt erī servī ben e dor miu n t.

Līberī quoq u e ben e dormiu n t in cubiculīs suīs. Sed Aemi lia dor mīre nōn pot e s t , quia sōla iacet in ma g n ō lectō sine virō suō. Cūr Aemilia sōla est in cubi culō? Aemilia sōla est, quia Iūlius, vir eius, abe s t. Ubi est Iūlius? Iūlius Rōma e est.

Aemilia exit ē cubiculō, ōstiu m post sē claudit et intrat in ātriu m, ubi circu m im pluviu m amb ul a t .

Mārcus, quī homin e m in ātriō amb ul ār e audit, time t et sē inter roga t: “Quis est quī amb ul a t in ātriō, dum servī et līberī dormiu n t? ” Mārcus vult vidēr e homin e m quī in vīllā amb ul a t , dum familia dormit. Ē lectō exit atqu e ōstiu m ap erit, nequ e ē cubiculō suō exīre aud e t . Baculu m, quod

10

post ōstiu m iacet, sū mit, quia viru m illum im pro bum, quī in vīllā amb ul ār e aud e t, puls ār e vult: “Pat er familiae Rōma e est. Cum dominu s ā vīllā ab e s t , fīlius eius est dominu s ! Neces s e est sine timōr e virum im probu m pet e r e ...!”

Aemilia, qua e ōstiu m ap erīrī audit, ad cubiculu m Mārcī sē vertit; sed Mārcus, quī homin e m per umbr a m ātriī ad sē amb ul ār e audit, pert e rrit u s est: baculu m pōnit, ōstiu m claudit, et mē n s a m post ōstiu m pōnit! Māter, qua e ōstiu m aperīre vult neq u e pot e s t , imper a t: “Aperī, Mārce! Māter tua est.”

Mārcus vōce m Aemiliae audit, et ōstiu m aperit.

Mārcus: “Ō ma m m a ! Vir improb u s in ātriō amb ul a t et...”

Māter rīdet et fīliō suō ōsculu m dat: “Nōn est vir im probu s , sed fēmin a prob a, qua e virum suu m probu m exs p e c t a t . Pater ab e s t , sed māt e r tua apud tē ade s t.”

Et Aemilia et Mārcus rīdent et rūrsu s lectōs suōs pet u n t.

12 . Tab e r n ā r i ī Iūliī (ca p . I−X) Iūlius lectīcā Tūsculu m vehitur ā servīs suīs. Unde venit dominu s et quō it? Ā vīllā venit et Tūscu lum it. Is enim tab e r n ā s hab e t Tūsculī atqu e ā tab er nā riīs suīs pecū ni a m qua e rit. Taber n ā riī, quī dominu m venīre viden t, eu m salūt a n t , nequ e laetī sunt, quia iīs nece s s e est dominō pecū ni a m dare.

Grūmiō est tab e r n ā rius Iūliī quī pān e m vēndit, neq u e ma g na m pecū nia m facit. Is Iūlium procul in viā ad sē venīre videt et eu m time t, quia paucō s nu m m ō s hab e t. Ursus et Dāvus, servī Iūliī, quī lectī ca m cum dominō por tant, ant e tab er na m Grūmiōnis cōn sistu n t.

Iūlius ē lectīcā tab e r n ā ri u m “Salvē, domin e !”

salūt a t : “Salvē, Grūmiō!” et ab eō salūt ā t u r:

Dum Iūlius ē lectīcā exit et tab er n a m Grūmiōnis aspicit, tab er n ā ri u s ad Ursu m sē vertit et eu m parv ā vōce interro g a t : “Cūr domin u s Tūsculu m venit?”

11

Ursus respo n d e t : “Dominu s ad tab e r n ā riō s suōs adit, quia pecū nia m hab ē r e vult.” Rīdet Ursus, neq u e Grūmiō rīdet: is verbīs Ursī nōn dēlec tātur!

Grūmiō Iūliō pān e m oste n dit: “Ecce pānis me u s bonu s.”

Iūlius: “Quī bonu m pān e m vēndit, ma g n a m pecū ni a m facit.”

Grūmiō: “Sed multī aliī sunt tab e r n ā riī quī pān e m vēnd u n t . Ergō nece s s e est pān e m parvō pretiō vēnd e r e . Nēmō quī pān e m vēndit ma g n a m pecū nia m facit.”

Iūlius: “Mea est haec tab er n a : nec e s s e est dominō tab er n a e dare pecū nia m: cent u m sēst e r tiō s!”

Grūmiō: “Cent u m sēst e r tiō s! Tant a pecū ni a apud mē in hāc tab er n ā nōn rep erīt ur.” Grūmiō Iūliō oste n dit sacculu m suu m, quī neq u e vacu u s neq u e plēnu s est.

Iūlius: “Quot sēst e r tiī īnsunt in sacculō tuō?”

Grūmiō num m ō s nu m e r a t : “Ūnus, duo, trēs, qua t t u o r..... nōn ā gin t ā : ecce nōn ā gin t ā sēs t e r tiī īnsunt.”

Iūlius (īrātu s): “Nōn satis est!” − sed pecū nia m sūmit et in sacculō suō pōnit.

Iam sacculus Grūmiōnis vacuu s est (sed in cubiculō sub lectō suō Grūmiō nōn parv a m pecū ni a m occulta t!).

Iūlius rūrsu s in lectīca m asc e n dit et ā tab e r n ā Grūmiōnis vehitur ad aliam tab er n a m sua m, qua e est in viā ubi multī virī pecū niōsī habi tant. Tabern ā rius est Eumolpu s , nequ e is pān e m , sed ge m m ā s vēndit. Quī ge m m ā s vēndit, ma g n a m pecū nia m facer e pot e s t . Iūlius igitur ā tab er n ā riō suō Eumolpō ma g n a m pecū ni a m accip er e vult.

13 . Pa t e r re v e n i t (ca p . VI−X) Iūlius, quī Tūsculō venit et rūrs us vīllam sua m petit, sac cu lum nu m mō rum plēnu m hab e t. In lectīcā hab e t etia m id quod Aemiliae līberīs que suīs dar e vult: ōrnā m e n t a pulchr a et ma g n a m pilam et spec ulu m.

In vīllā Aemilia et līberī eu m exs p e c t a n t . Dominus ad vīllam sua m ad venit, ē lectīcā exit et per ōstiu m in ātriu m intrat cum servō quī saccu m port a t. In ātriō pat er familia m sua m salūt a t et ab Aemiliā et līberīs laetīs salūt ā t u r. Servus

12

saccu m pōnit ant e domin u m , et Iūlius ē saccō sū mit ge m mā s, marg a rīt ā s et alia ōrnā m e n t a , qua e Aemiliae dat, ma g n a m pila m, qua m dat Mārcō et Quīntō fīliīs, atq u e spec u lum, quod sua e Iūliae fīliae dat.

Aemilia novīs ōrnā m e n t ī s dēlect ā t u r et virō suō multa ōscula dat. Etia m fīliī dēlec tan tur novā pilā et patrī suō ōscula dant; atq u e Iūlia, qua e laet a sē in novō speculō spec t a t , Iūliō nōn sōlum ōscula, sed etia m rosā s dat.

Puerī exe u n t in hortu m , ubi inter rosā s līliaqu e pilā lūder e volunt. Syra, qua e eōs illīc lūder e videt, īrāta est, quīa puerī inter rosā s cur runt et foed a vestīgia in terrā faciunt. Itaqu e Syra clām a t : “Ō puerī im probī! Hortus nōn est cam p u s ubi puerī pilā lūder e poss u n t! Discēdit e ē rosīs meīs!”

Mārcus ea m inter rogat: “Num tua e sunt ros a e qua e sunt in hortō? Cūr Iūlia rosā s carp er e et cum can e suā Margarīt ā in hortō pilā lūder e pote s t ? ” Syra res po n det: “Iūlia rosā s quās carpit Aemiliae dat, quia Aemilia rosīs dēlect ā t u r iīs que vīllam ōrna t. Nōn ne tē dēlect a n t ros a e quibus fene s t r a e vīllae ōrna n t u r ? Nequ e puella, cum pilā lūdit, ped ē s in rosīs pōnit, ea enim rosā s am a t !”

Puerī nōn respo n d e n t : tac e n t et discē d u n t .

14 . Asin u s quī curri t (ca p . VI−X) Iūlius, quī pās t ōr e m suu m et ovēs aspicer e vult, cam p u m petit cum Mārcō et Quīntō fīliīs. Fīliī amb ula n t, pat er equō vehitur.

Dum Iūlius pās tōr e m interrog a t et cum eō ovēs num e r a t , puerī per cam p u m erra n t. Sōl lūcet in caelō sine nūbibus . Ovēs herb a m carp u n t et edun t. Quīntu s quoq u e herb a m carpit neq u e ipse herb a m ēst, sed ovibus dat. (Herb a est cibus ovium, asinōru m , equō rum aliā rumq u e bēs tiār u m , nōn homin u m !) Ovēs laet a e herb a m edun t qua m Quīntu s ant e eās ten e t.

Avēs in āer e volant et canu n t, neq u e enim aquila m time n t, quia ea procul in mont e ab e s t . Mārcus ma g n a m ave m supr ā sē volār e videt.

Mārcus: “Aspice illam ave m , Quīnt e! Estne aquila?” (Illa avis nōn est aquila, na m cum parv a e avē s aquila m volār e viden t, inter folia et rāmō s arbor u m sē occul tant.)

Quīntu s nōn res po n d e t , is enim currit ad asinu m, quī prop e rīvu m herb a m carpit. Quīn tus, quī asinō vehī vult, ut pat er eius equō vehitur, in asinu m asce n dit. Iam puer sup e r asinu m sed e t et clām a t : “Curre, asine!” Sed asinu s, quī pueru m cras s u m veh er e nōn vult, cōnsistit nequ e sē mov e t.

Iam accurrit Mārcus et asinu m baculō puls at! Asinus per territus Mārcu m ped e puls a t et currit! Quīntu s ad terr a m cadit. Mārcus īrātus post asi num currit, nequ e eu m cap er e pote s t; fess u s cōnsistit et aqu a m bibit ē rīvō.

Iūlius cum pās tōr e ad Quīntu m, quī in terrā iacet, accurrit atq u e eu m sustin ē r e vult, nequ e nec e s s e est eu m sustin ēr e , na m puer ipse amb u lāre pot e s t .

Iūlius Mārcu m vocat: “Venī, Mārce!” Mārcus Iūlium vocār e audit et ad eu m venit.

Dominī Rōmā nī nōn asinīs, sed equīs vehu n t u r, aut lectīcā ā servīs port a n t u r .

13

15 . Pu e r in sil v ā (ca p . I−X) Iūlius cum Mārcō et Quīntō fīliīs in ca mp ō est apu d pās tōr e m . Iūlius ovēs aspicit et cum pās tōr e eās nu m e r a t : “Ūna, dua e, trēs, quatt u or, quīnqu e... cent u m . ” Numer u s ovium est cent u m , nūlla ovis abe s t.

Dum pat er ovēs aspicit et nu m e r a t , Quīntus in cam p ō cum Cerber ō, can e pās tōris, lūdit. Parvu m rām u m , qua e sub arbor e iacet, sūmit et ant e Cerbe rum ten e t: “Ecce rā mu s , Cerb er e ! Qua er e eu m!” Iam rām u s per āer a volat et procul ā can e ad terr a m cadit. Cer be rus rām u m ut ave m volār e videt et post eu m currit, rām u m denti bus capit et ad Quīn tum port a t. Canis rāmu m ant e ped ē s Quīntī pōnit et caud a m mov e t . Quīntus rūrs us rām u m sūmit...

Mārcus silva m post rīvu m aspicit et in ea m intrār e vult. Mārcus (ad Quīntu m): “Ō, qua m lūcet hīc sōl! Ecce silva in quā umbr a est. Venī post mē in silva m!” Quīntus aut e m in silva m intrār e nōn aud e t, quia bēs tiā s ferās time t.

Mārcus igitur Quīntu m in cam p ō relinquit et silva m petit. Iam Mārcus sine timōr e inter arbor ē s amb ul a t.

Lupus, quī per silva m erra t et cibu m qua e rit, ululat. Mārcus lupu m audit et pert e rritu s est. Puer consistit nequ e sē mov ēr e aud e t , na m lupu m rūrsu s prop e sē ululār e audit. Mārcus sē inter arbor ē s occult a t.

Iūlius quoq u e , dum ovēs num e r a t , lupu m ululāre audit. Circum sē aspicit nequ e Mārcu m videt. Pater sē interro g a t : “Ubi est Mārcus?” et ipse res po n det: “Nōn in cam p ō, sed in silvā est! Neces s e est eu m in silvā qua e r e r e . ” Iūlius et pās t or cum can e ovēs relinqu u n t et Mārcu m in silvā qua e r u n t .

Pāstor imper a t : “Qua er e rep erit.

Mārcu m, Cerb er e !” Canis vestīgia puerī in terrā

Iūlius ma g n ā vōce clām a t : “Mārce! Venī!”

Mārcus clāmōr e m Iūliī audit nequ e res po n d ē r e aud e t, quia lupus prop e est eu m q u e rep erīr e pote s t.

Iam lupus puer u m videt, sed ecce canis accurrit et post eu m Iūlius cum pās tōr e. Cerb er u s lātrat et dent ē s oste n dit, Iūlius baculu m mov e t et clām a t : “Abī, lupe! Abī! Puer nōn est cibus tuus!”

Lupus videt baculu m, homin ē s , can e m īrātu m − atq u e in mon t e m abit.

14

16 . Pu e r a e g e r (ca p . I−XV) Quī aur ē s bon ā s hab e t ben e audit, quī aurē s malās hab e t male audit. Quī ped ē s bonōs hab e t ben e amb ul a t, quī ped ē s malōs hab e t male amb ul a t . Quī ventr e m aegr u m hab e t nihil ēss e pote s t.

Syra, ancilla Aemiliae, aur ē s malās hab e t et male audit. Quīntu s, fīlius Aemiliae, ped e m aegr u m hab e t nequ e amb ul ā r e pote s t. Ergō lectō ten ē t u r.

Puer aeg e r nihil ēss e vult, sed tant u m aqu a m biber e.

Aemilia igitur fīlium suu m ventr e m aegr u m hab ē r e put a t, eu m q u e inter rogat: “Dolet ne tibi vent e r? ” Quīntu s resp o n d e t : “Nōn vent e r, sed pēs mihi dolet. Ambulār e nōn poss u m .

Neces s e est mē in lectō iacēr e.”

Aemilia: “Sed sine cibō sān ā rī nōn pot e s . Neces s e est cibu m sū m e r e .”

Aemilia Syra m ancilla m cibu m afferr e iubet: “Syra, affer Quīntō cibu m! Puerō aegr ō pān e m et mālu m dā!”

Syra, qua e malā s aurē s hab e t , verb a Aemiliae nōn ben e audit. Putat enim Aemilia m iubēr e puerō malu m dare, id est eu m verb er ā r e !

“Quid?” inquit Syra, “Tūne mē puerō aegr ō malu m dare iubēs? mē pueru m aegr u m verb e r ā r e ? ” Aemilia ma g n ā vōce “Ō Syra!” inquit, “Qua m stulta es et male audīs! Iubeō tē fīliō me ō aegrō mālu m , nōn malu m dare. Arces s e eī pān e m et mālu m !”

Syra stati m domin a e sua e pār e t: pān e m et mālu m affert, sed puer aeg e r nihil ēss e pot e s t . Ergō mā t e r eī aqu a m dat. Quīntus aqu a m ē pōculō bibit, deind e oculōs claudit atq u e dormit. Dum puer dor mit, Aemilia me dicu m, quī Tūsculō arce s situr, exsp e c t a t .

15

17 . Ā m ā n e ad v e s p e r u m (ca p . I−XV) Mārcus et vult. Iam salūt a n t e m alter oculīs

Quīntus in lectīs cub a n t . Uterqu e puer vult dormīre, neu ter surg er e est mā n e , hōra prīma. Puerī gallum can e n t e m novu m die m audi unt, nequ e surgu n t. Alter oculōs nōn ape rit neq u e sē mov e t , aper tīs iacet et sup e r lectu m sē vertit.

Servu s quī puerō s excitār e solet cubiculu m intrat clām ā n s : “Mārce! Quīnt e!

Māne est. Sur gite ē lectīs!”

Mārcus et Quīntus surgu n t, et servu s iīs aqu a m affert. Puerī ma n ū s et faciēs aqu ā frīgidā lavan t. Deind e ā servō vestī m e n t a poscu n t, et ipsī sē vestiun t.

Calceō s quoq u e induu n t.

Hōrā prīmā par e n t ē s iam apud mē n s a m sed e n t līberōs suōs ex spect a n tēs.

Intran t līberī. “Salvēt e , pat er et māt e r !” inquiunt.

Omn ē s pān e m et māla edun t.

Mārcus et Quīntus, quī discipulī sunt, librōs, tabulā s , stilōs, rēgulā s sēcu m feren t ē s lūdu m petu n t .

Merīdiē vel hōrā sext ā , quā sōl altissim u s in caelō est, rūrs us ē lūdō re veniunt. Post merīdie m Mārcus et Quīn tus lūdun t. Deind e tōtu m corpu s lavan t aqu ā calidā et frīgidā.

Fīnis diēī est hōra duod e ci m a . Post ea m hōra m nox incipit. Nocte sōl nōn lūcet, sed lūna et stēlla e lūcent. Lūna m spect ā r e puerō s dēlec tat: aut lūna m nova m spect a n t , cum exigu a tant u m pars lūna e vidētur, aut lūna m dīmi dia m, qua e fōrma m hab e t litter a e D , aut lūna m plē na m, cuius fōrm a est ut litter a O .

Sī noct e lūna m aspiciun t, puerī nōn satis dormiu n t nequ e mā n e surg er e volunt. Tum pare n t ē s eōru m sunt īrātī.

18 . Ve s t ī m e n t a e t ar m a (ca p . I−XV) Māne Mārcus vestī m e n t a toga m me a m ! Vestī mē!”

sua ā servō poscit: “Dāve, dā mihi tunica m et

Dāvus Mārcu m ves tīre nōn vult, sed Mārcō iuben tī vestī m e n t a dat. Neces s e est Mārcu m ipsu m vestī m e n t a sua induer e .

Dum puer tunica m et tog a m induit, Dāvu m inter ro gat: “Cūr tū tog a m nōn geris? Cūr tibi est tant u m tunica?”

“Servīs nōn licet toga m gerer e nequ e Graecīs et barb a rīs licet. Dominī Rōmā nī tant u m et fīliī eōru m toga m geru n t” res po n d e t servus .

“Barb arī” inquit Mārcus “nec toga m nec tunica m geru n t: ma g n a m cor po ris part e m nūd a m hab e n t . Mihi tog ā t ō tant u m bracchiu m dex tru m nūdu m est.

16

Togāt u s neq u e currer e nequ e pilā lūder e neq u e pugn ā r e poss u m . ” Dāvus: “Est ut dīcis: nē m ō tog ā t u s pugn ā r e pote s t. Mīles arm ā t u s , quī ma n ū dextr ā gladiu m gerit et ma n ū sinistrā scūtu m , tog a m gerer e nōn pot e s t . Sed tū nōn es mīles, nequ e tibi licet pugn ā r e .”

Mārcus: “Quid? Nōnn e mihi licet mē dēfe n d e r e ab aliīs puerīs, quī mē pul sant et mēc u m pug nār e volunt?”

19 . Dis ci p u lī a e g r ī (ca p . I−XV) Sextu s, Titus, Mārcus Quīntu s q u e in lūdō sunt. Quīntu s enim iam sē sānu m ess e sentit, nec iam pēs eī dolet. In sellīs sed e n t puerī Dio dōru m ma gis tru m exs p e c t a n t ē s . Laetī nōn sunt; ma gis t e r enim īrātus est.

Tum Mārcus “Sī ma gis t e r iubet nōs surg e r e et recitār e ” inquit, “dīcer e poss u m u s ‘nōs aegrō t ā r e neq u e recitār e poss e’. Tū, Quīnte, dīc ‘nōn modo ped e m , sed etia m oculōs tibi dolēr e’! Vōs, Tite et Sext e, dīcite ‘vōs vōce m nōn hab ē r e’!”

Quīntu s et Titus Mārcō pāre n t, sed Sextu s, quī discipulus probu s est, nihil dīcit − is enim Mārcō pār ēr e nōn vult.

Intrat ma gis t e r, discipulōs salūt a t , cōnsīdit atqu e imper a t: “Surg e, Quīnt e, et incipe ē librō tuō recitār e!”

Quīntu s nōn surgit, sed ped e m suu m oste n dit dīcēns : “Stār e nōn pos sum, quia adhū c pēs mihi dolet, nec recitār e poss u m , quia litter ā s vidēr e nōn pos su m. Oculī meī sunt aegrī.”

Magist er: “Sī hoc vēru m est, aegrō t ā s . Sed frāter tuus ben e valet. Surge et recitā, Mārce!”

Mārcus front e m sua m tan g ē n s “Sānu s nōn sum” inquit, “Caput mihi dolet.

Neces s e est mē sed ē r e et tac ēr e .”

Tum ma gis t e r Titō imper a t: “Ergō tū, Tite, surg e et recitā!”

Titus surgit, neq u e recitat. “Recitār e nōn poss u m ” inquit, “quia mihi nūlla est vōx.”

Magis ter īrātu s “Sī tibi nūlla est vōx” inquit, “quō m o d o dīcer e pote s ‘tibi nūlla m ess e vōce m’?”

Tum Sextu s “Quod illī dīcunt” inquit “vēru m nōn est, ma gis t e r . Omn ē s ben e valen t. Sed tē time n t nec recitār e volunt, itaqu e dīcunt ‘sē aegrōs ess e’!”

Magist er Mārcō et Titō et Quīntō īrātu s est, iī aut e m īrātī sunt Sextō.

Sextu s initium librī recitat, ma gis t e r gau d e t ‘eu m’q u e ‘bonu m disci pulu m ess e’ dīcit.

Tum cēt erīs dis cipulīs imper a t: “Iam vōs surgit e ac tōtu m libru m recitā t e ! Tū incipe, Mārce! Aperī libru m tuu m!”

17

20 . Pu e r a e g e r e t m e d i c u s (ca p . I−XV) Hodiē Mārcus dīcit ‘sē ē lectō surg er e nōn poss e nec lūdu m pet er e’.

“Cūr surg er e nōn pote s ? ” interro g a t Dāvus.

“Surger e nōn poss u m ” res po n d e t Mārcus, “quia aegrō t ō. Caput mihi dolet.”

Hoc dīcēns puer oculōs claudit et terg u m ad Dāvu m vertit.

Dāvus Iūlium, patr e m Mārcī, vocat: “Venī, domin e , et vidē tuu m Mārcu m fīlium, quī dīcit ‘sē aegrō t ā r e’!”

Iūlius intrat et spect a t fīlium in lectō iacen t e m .

Mārcus sē vertit et facie m dolent e m oste n dit; ma n u m ad front e m appō nit et “Aegrōtō, pat e r” inquit, “Ei ei, qua m dolet caput! Surg er e nōn poss u m .”

“Sī aegrō t ā s ” inquit Iūlius, “nec e s s e est me dicu m vocār e.”

Iūlius stati m servu m iubet Tūsculu m īre atqu e me dicu m arce s ser e.

Post hōra m servu s cum me dicō ad vīllam Iūliī reve nit. Medicus Mārcu m lingua m oste n d e r e iubet, et lingu a m eius rubr a m ess e videt. Tum oculōs et aur ē s eius spec t a t et front e m eius tan git: nec nimis calida nec nimis frīgida est frōns. Deind e me dicu s ma n u m sup er pectu s puerī impōnit et eu m ben e spīrār e atq u e cor eius ben e palpi tāre sentit; puer pulmō nēs bonōs et cor bonu m hab e t.

“Quid tibi dolet?” interro g a t me dicu s .

“Caput et vent e r dolet” respo n d e t Mārcus.

Tum me dicus “Ergō” inquit “nimis multu m san g uinis Neces s e est vēn a m aperīre. Ubi est culter me u s ? ”

hab ē s

in corpor e.

Sed ant e q u a m me dicu s cultru m sū mit, Mārcus “Iam nōn ta m male mē hab e ō” inquit, “Satis ben e mē valēr e sentiō. Caput iam nōn dolet neq u e mē ventr e m malu m hab ē r e putō.”

Rīdet me dicu s. At pat e r īrātus iubet fīlium suu m stati m ē lectō surg er e atqu e 18

lūdu m pet er e !

21 . Mīle s in Ger m ā n i ā (ca p . I−XV) Aemilius, Mārcī et Quīntī avunc ulu s, quī in Germ ā ni ā mīlitat, hodiē est in vīllā prop e Tūscu lum, ubi puerī cum par e n tib u s suīs habit a n t . Aemilia, mā t e r Mārcī et Quīntī, frātre m suu m ade s s e gaud e t .

Puerī Aemilium interro g a n t : “Cūr in Germ ā ni ā habit ā s , avunc ul e ?”

“Magnu s est exercitu s Rōmā n u s in Germ ā ni ā ” inquit Aemilius host ē s pugn a t; in eō exercitū sum mīles.”

“quī contr ā

Mārcus: “Quō in oppidō habit ā s , du m in Germ ā ni ā mīlitās ?”

Rīdēns res po n d e t Aemilius: “Nōn in oppidō, sed in castrīs habitō. Castr a sunt oppidu m mīlitu m. Habitō in ma g nīs castrīs mīlle pas s ū s ā fīne imperiī.”

Quīntu s: “Quot mīlitēs illīc habit ā tis?”

Aemi lius: “In cas trīs nostrīs sex mīlia peditu m equitu m q u e habit ā m u s . ” Mārcus: “Num fēmin a e et puerī cum mīlitibus habit a n t ? ” Aemilius: “Nūllae fēmin a e aut puerī in castrīs habit a n t cum mīli tibus, quia nec fēmi nae nec puerī mīlitār e poss u n t . Nequ e iīs licet castr a in trār e. Circu m castr a foss a lāta est et vāllu m duo mīlia pas s u u m longu m et prop e dece m ped ē s altu m. Quatt u o r port a e per vāllum in cas tr a dūcu n t, sed cum host ē s castr a oppu g n a n t , port ā s claudi m u s et vāllum asc e n di mus. Pīla in host ē s iacimus et, sī nec e s s e est, gladiīs castr a dēfe n di mus aut ipsī im pe tum facimu s in host ē s . − Sed hoc satis est. Iam te m p u s est mē Rōma m īre.”

Aemilius tac e t. Trīstis est, quod eī nece s s e est post paucō s diēs in Ger mā nia m redīre. Hodiē aut e m Rōma m īre vult, quia amīca m Rōmā na m hab e t .

Puerī trīst ē s sunt, quia avunc ulu s cum iīs lūder e nōn vult, sed cum amīcā suā 19

in viīs Rōmā nīs amb ul ār e .

22 . Frāt r ē s pu g n a n t ē s (ca p . I−XV) Mārcus et Quīntus clām ā n s : “Hoc est Contr ā Germ ā n ō s , Impet u m in host e m

frātr ē s in hortō vīllae lūdun t. Mārcus virga m ma n ū ten e t pīlum me u m . Mīles Rōmā n u s sum, ut avunc ulus nost e r. host ē s Rōmā n ō r u m , pugn ō. Tū hostis me u s es, Quīnte. faciō!”

Hoc dīcēns Mārcus virga m in Quīntu m iacit, sed virga ant e eu m ad terra m cadit.

Quīntu s aut e m “Pīlum tuu m leve” inquit “nōn time ō. Mīles Rōmā nus nōn modo pīlum, sed etia m scūt u m grav e et gladiu m brev e m fert. Hīs armīs pedit ē s Rōmā nī pugn a n t .”

“Sī arm a nōn hab e ō , pugnīs poss u m pugn ā r e !” clām a t Mārcus, et cum frātre pugn ā r e incipit: Quīntu m pugnō puls a t, sed ille nōn male sē dē fendit. Pugnōs ten e t ant e caput nequ e Mārcus facie m eius pulsār e pote s t.

Tum puer improb u s ventr e m Quīntī puls at! Quīntus stār e nōn pote s t, sed cad ē n s ped ē s Mārcī capit eu m q u e ad terra m iacit. Nequ e puerī in terrā iacen t ē s pugn ā r e dēsinu n t. Uterqu e clām a t , du m alter alter u m puls at.

Aemilia clāmōr e m audit et accurrit. Māter fīliōs pugn a n t ē s sev ēr ā “Dēsinite, puerī!” inquit, “Hoc satis est. Surgite!”

videt et vōce

Fīliī mā trī nōn pār e n t neq u e pugn ā r e dēsinu n t. Tum mā t e r īrāta virga m, qua e in terrā iacet, sūmit atqu e fīliōs verb er a t .

23 . Amīc a pul c h r i o r (ca p . I−XV) Mēdus et Lēand e r servī sunt in familiā Iūliī. Mēdus amīc a m hab e t, cui nōm e n est Lÿdia.

Mēdus Lēandrō “Mea Lÿdia” inquit “pulchr a est fēmin a. Cum ea m aspiciō, palpita t cor me u m . Corpus hab e t fōrmōs u m , bracchia et crūra ben e mov e t .

Capillōs et oculōs nigrōs hab e t . Labra rubra sunt ut ros a e, dent ē s albī ut nix.

Collum amīc a e me a e marg a rītīs ōrnāt u r, neq u e alia ōrnā m e n t a hab e t Lÿdia, quia pecū niōs a nōn est. In digitīs eius nūllī sunt ānulī.”

Lēand e r: “Tū igitur ānulu m dā amīc a e tua e!”

Mēdus: “Sine pecū ni ā ānulu m em e r e nōn poss u m , neq u e pecū nia m hab e ō .

Bonus sum servus , sed domi nus mihi nūlla m pecū ni a m dat. Ergō nec e s s e est... “ Lēand e r: “Quid nec e s s e est? Quōmo d o tū pecū ni a m hab ē r e pot e s ? ” Mēdus: “Id tibi nōn dīcō. Sed etia m sine ōrnā m e n tī s amīca me a pul chrior est qua m aliae fēmin a e qua e ānulīs et ge m mī s ōrna n t u r. Nūlla est fēmin a ta m pulchr a qua m Lÿdia me a !”

At Lēand e r “Nōn vēru m est” inquit “quod dīcis: me a amīc a etia m pulchrior est qua m tua!”

Quī vir nōn puta t sua m amīc a m pulchriōr e m ess e qua m cēt er ā s fēmin ā s ?

20

24 . Cani s ulul ā n s (ca p . I−XV) Nox est. Vīlla Iūliī obscūr a et quiēt a est. Omn ē s dormiu n t. Pare n t ē s in ma g n ō cubiculō suō dor miu n t. Uterqu e puer, Mārcus et Quīntus , in cubi culō suō parvō dor mit. Soror eōru m Iūlia etia m in parvō cubiculō cuba t, sed hāc noct e male dor mit, quia capu t eī dolet; puella vigilāns gallum ca nen te m ex spect a t .

Fene s t r a cubiculī claus a nōn est, āēr frīgi dus cubicu lum intrat. Puella per fenes tr a m ap ert a m nihil videt pra e t e r caelu m ob scūru m, na m lūna et stēlla e nūbibus operiun t u r. Iūlia noct e m obscūr a m time t, ea enim sōle m et caelu m clāru m am a t , hortō et rosīs dēlect ā tur.

Tum per noct e m obscūr a m et quiēt a m canis ululat: “Uhuhū!”

Iūlia can e m ululāre audit et pert e rrit a est: capillī horre n t , cor palpi tat, puella in lectō sē mov ē r e nōn aud e t , et clām a t : “Mam m a ! Venī!”

Aemilia clāmōr e fīliae excitā t u r et stati m accurrit. “Quid est, me a Iūlia?” inter rogat, “Nōn dormīs? Adhūc nox est.”

Iūlia: “Lupu m time ō. Audī, ma m m a : lupus ululat. In hortō nostrō est lupus ferus!”

Aemilia can e m rūrs us ululāre audit et “Nōn est lupus, Iūlia” inquit, “est canis tua Margarīt a qua e ululat. Num tū can e m tua m timē s ?”

Etia m Mārcus et Quīntu s clāmōr e m vocē s q u e audiun t et cubiculu m Iūliae intra n t. “Num iam te m p u s est surg er e ? ” interro g a n t .

“Nōndu m mā n e est” inquit mā t e r, “Iūlia pert e rrit a est quia put a t can e m ululan t e m ess e lupu m! Sed nunc vōs omn ē s dormīt e !”

Mārcus rīdet et “Ō, qua m stult a es, Iūlia!” inquit.

“St! Tacē, Mārce!” inquit mā t e r, “Adhūc ululan t e m can e m , nōn gallu m can e n t e m . ”

te m p u s

est

dormīre.

Audīmu s

25 . Fīnis t e m p e s t ā t i s (ca p . I−XVI) Dum Lÿdia et Mēdus nāv e patria m sua m Graecia m petu n t , ma g n a te m pes t ā s oritur. Caelu m ātrīs operītur nūbibus , multīs fulguribus illūstrā t u r mar e , seq uit ur tonitru s cum imbr e, ac ma g n u s vent u s flāre incipit. Cēterīs omnibu s Neptū n u m invoca n tibus, Lÿdia sōla Chrīstu m invoca t, nequ e enim Lÿdia deōs Rōmā n ō s verē t u r, sed Dominu m Iēsu m Chrīstu m, Deī fīlium, quī ventīs et marī imper ā r e pote s t.

Nāvis flūctibus iactāt u r et aqu ā implērī incipit. Gubern ā t o r, quī marī turbidō nāv e m vix gub e r n ā r e pot e s t , naut ā s iubet aqu a m haurīre et merc ē s grav ē s , qua e eād e m nāv e vehu n t u r, in mar e iacer e. Mercēs in mar e lābunt u r et nāvis levior fit. Iam vent u s cad e r e incipit, flūctūs nōn tantī sunt qua n tī era n t: fīnis est te m p e s t ā t i s .

Laet a n t u r omn ē s , quī paulō ant e pert e rritī eran t. Naut a e deu m Neptū nu m

21

domin u m maris ess e put a n t , Lÿdia vērō put a t do mi nu m suu m Chrīstu m ventīs et marī imper ā r e poss e. Tan tum merc ā t o r trīstis sed e t aspiciēn s flūctūs quī merc ē s eius operi unt.

Mercāt or trīstī vōce loquitur: “Sub illīs flūctibu s iacen t omn ē s merc ē s me a e !

Nihil hab e ō pra e t e r haec ves tī m e n t a ūmid a!”

Lÿdia eu m cōnsōlārī cōnāt u r: “Quid trīstis es, merc ā tor? Gaud ē quod nāvis nost e r adhū c nat a t et quod nōs omn ē s vīvimu s nequ e sub flūctibus iacē mus cum mer cibus tuīs! Etia m sī pecū ni ōsus nōn es, vīvis et valēs.”

Ad hoc merc ā t o r “Ego” inquit “ma g n a m familia m hab e ō . Quō mo d o vīvere poss u m u s sine pecū niā ?”

26 . Iūliu s ad u l ē s c ē n s (ca p . I−XX) Ante dec e m annō s Iūlius adh ūc adulē s c ē n s erat. Pater eius dīves do mu m Rōmā n a m pul cher rima m possid ē b a t et pra e t e r e ā mult ā s vīllās ma g nificā s.

Iūlius prob u s adu lēs cēns erat quī ā pare n tib u s suīs dīligē bā tur atq u e ipse eōs dīligēb a t et se m p e r iīs pārē b a t . Pare n t ē s ta m probō fīliō gau d ē b a n t atq u e multīs modīs eu m dēlect ā r e cōnā bant ur, sed ta m e n Iūlius trīstis et mis er erat et noct e male dor mi ē b a t .

“Quid ta m trīstis es?” inquit mā t e r Iūliī, “Cūr hīc tacitus sed ē s , nequ e cum amīcīs colloqu e ris? Tūne noct e male dor mīs? Quā dē rē cōgitā s ? Dīc mā trī tua e!”

“Profectō trīstis sum, mā t e r” res po n d e t adulē s c ē n s , “Amō enim fōr mō sa m et prob a m virgine m Rōmā n a m , cui nōm e n est Aemilia. Prope cotīdiē in viīs aut in forō eī oc currō ea m q u e salūtō, nec vērō ab eā salūtor. Flōrēs pulch erri m ō s eī mittō, nequ e Aemilia dōn a me a ac ciper e vult, sed omnia remittit! Multās epist ul ā s , quibus pulchri tūdō eius laud ā t u r, ad ea m mittō, sed omn ē s epistula e ad mē remitt u n t u r !”

“Cuius fīlia est Aemilia?” interro g a t māt e r , et fīlius res po n d e t : “Pat er eius est Pū blius Aemilius Paulus, vir probu s et doctu s , quī tant ō nō mine dignu s est, nec ta m e n ma g n a m pecū nia m possid e t. Aemilia in exigu ā domō habit a t cum par e n tib u s suīs. Cert ē nōn est virgō pecū ni ōsa, sed prob a et fōrmō s a est .

Itaqu e ea m amō , nōn propt e r pecū ni a m ! ” “Rēctē loqueris” inquit mā t e r, qua e fīlium suu m cōns ōlārī vult. “Sī Aemilia m ita am ā s , perg e epistul ā s laud a n t ē s ad ea m scrīber e et dīc eī dē amōr e tuō.

Etia m plūrē s flōrēs mitt e eī! Nōlī dēsin e r e ea m bonīs verbīs salūt ā r e ! Certē Aemilia tua uxor erit.”

Post ha ec verb a cōns ōla n ti a Iūlius perg ē b a t Aemiliae epistulā s ac flōrēs mitt e r e . Mox Aemilia, qua e − ut omn ē s fēmin a e − verbīs laud a n tib u s ac flōribus pulch erri mīs dē lectā b ā t u r , neq u e epist ul ā s nequ e flōrēs remitt ē b a t .

Annō post Iūlius et Aemilia iam coniug ē s era n t sub eōd e m tēctō habit a n t ē s .

27 . Dē no v ō īnfa n t e (ca p . I−XX) Aemilia, qua e iam duōs fīliōs et ūna m fīliam hab e t , novu m īnfant e m exs p e c t a t . Illa alter a m fīliam hab ē r e vult, sed marītu s eius Iūlius ma gis gaud ē bi t sī fīlium hab ē bit, qua m q u a m dīcit ‘sē velle fīliam hab ē r e’. Herī Iūlius nesciē b a t Aemilia m novu m īn fant e m exsp e c t ā r e , qua m qua m vidēb a t uxōr e m sua m minus gracile m ess e. Nunc aut e m intel legit Aemilia m nōn propt e r cibu m 22

cras siōr e m fierī!

Iūlia, fīlia Aemiliae, pare n t ē s dē te m p o r e futūrō loque n t ē s audit et ita scit dē novō īnfant e. Nec vērō gaud e t Iūlia, quia sōla vult tōtu m amōr e m par e n tum sibi hab ē r e !

Mārcus et Quīntus, frātr ē s Iūliae, dē īnfant e qua e exs p e c t ā t u r ne sciunt. Tum iīs dīcit Iūlia: “Mox ego nōn erō sōla puella cum duōb u s puerīs. Post paucō s mē n s ē s mihi soror erit.”

Puerī stati m ad mātr e m ad e u n t ea m q u e interro g a n t : “Estn e vēru m quod dīcit Iūlia? Sorōre m n e hab ē bi m u s ? ” Aemilia: “Cert ē novu m īnfant e m hab ē b ō , sed fīliumn e an fīliam, nē m ō scit.

Nōnne vōs gaud ē bi tis sī alter a m sorōre m hab ē bitis?”

Mārcus: “Ego parvulīs īnfantib u s nōn dēlector. Semp e r in cūnīs iacen t, mēc u m lūder e nōn poss u n t , sed tant u m vāgīre. Atque mā t e r parvulōs tant u m cūrat, nequ e dē līberīs māiōribu s cōgitat!”

Aemilia: “Nōlī ita loquī, Mārce! Ante octō annō s tū quoq u e in cūnīs iacēb ā s ac vāgiēb ā s nec cum aliīs puerīs lūder e pot er ā s . Nec vēru m est quod dē mā tr e īnfantiu m dīcis. Tē et Quīntu m et Iūliam nōn re lin qua m , sed vōs ben e cūrā b ō, etia m sī fīliola m hab ē b ō . Nōlīte timēr e !”

28 . Abī bi t pa t e r

(ca p . XVI−XX)

Iūlius, pat er familiās, nōn se m p e r in vīllā apud familia m sua m ma n ē r e pot e s t .

Saep e uxōre m et līberōs in vīllā relinqu e r e dēb e t et Rōma m pet e r e , sed, sī pot e s t , tertiō quōq u e diē ad familia m rever titur.

Pater discē d ē n s se m p e r ā līberīs suīs interrog ā t u r: “Quō ībis, pat e r? Quan d ō revert ē ris ?” ac līberī se m p e r patrī suō revert e n tī occurru n t .

Nōnīs Iūniīs domin u s iteru m ā familiā suā discē d e t . Līberīs inter roga n tib u s “Quō ībis?” res po n d e t : “Nece s s e est mihi in Graecia m īre. Nec verō viā Appiā Brundisiu m ībō, sed nāv e ex portū Ōstiēnsī pro ficīscar. Sī vent u s secu n d u s erit, quārt ō vel quīntō diē ōra m Graecia e aspicia m. Ūnō post me n s e ad vōs revert a r .”

Hoc audie n t ē s trīstē s sunt fīliī et fīlia, quod mē n s e m tōtu m patr e suō carē bunt. “Nōnn e te m p e s t ā t ē s timē s , tat a? ” inquit Iūlia. Et Iūlius “Nept ū n u s deus ” inquit “mihi ventō s secu n d ō s et caelu m serē n u m dabit. Bona m nāv e m hab e ō et bonu m gub e r n ā t ō r e m , quī sōle m et stēllās aspiciē n s nāv e m rēct ē ad portu m gub e r n ā bit. Cum rever t a r, mult a dōna vōbīs affera m ē Graeciā.”

Fīliī laetī clām a n t : “Pat er dōn a nōbīs affer e t!”

“Etiam tibi, Aemilia, dōnu m pulch erri m u m em a m ” inquit Iūlius.

“Sī tē sān u m ad mē revertī vidēbō” inquit Aemilia, “id mihi optimu m pulch erri m u m dōnu m erit.”

“Qua m prob a es uxor!” inquit Iūlius atqu e Aemilia m ōsculāt ur.

23

et

29 . Fīliu s in d u s t r i u s (ca p . I−XX) Hēgiō est merc ā t o r quī Ōstiae prop e portu m cum familiā suā habi tat. Vir dīves est, quī merc ē s suās, qua e ex terrīs aliēnīs adv e h u n t u r , ma g n ō pretiō in Italiā vēndit. Magni fica m dom u m possid e t cum pul cherrimō peristÿlō, quod deōru m deār u m q u e signīs ōrnā t u r.

Hēgiō duōs fīliōs hab e t, quōru m nōmin a sunt Mariānu s et Galbiolus. Galbiolus est puer dec e m annōr u m , quī adh ūc lūdu m petit. Mariānu s iam adulē s c ē n s est sēd e ci m annō rum. Is apu d ma gis tr u m suu m discipulus prūd ē n s atqu e indus trius erat, quī nōn sōlum litter ā s et nu m e r ō s ben e discē b a t , sed etia m ipse per sē multōs librōs legē b a t . Opti mus discipulus erat, quī sae p e ā ma gis tr ō suō doctō laud ā b ā t u r .

Mercāt or fīlium suu m māiōr e m ad sē vocat et sīc eī loquitur: “Ab hōc annō puer nōn es, Mariān e. Volō tēcu m loquī dē te m p o r e futūrō. Quid nunc vīs facer e ? Vīsne merc ā tor ess e ut pat er tuus? an naut a ? ” Mariānu s resp o n d e t : “Ego nec merc ā t o r nec naut a ess e volō, quia nōn sōlu m naut a e sed etia m merc ā t ō r e s nāvig ār e dēb e n t sīve mar e tran q uillu m sīve turbidu m est, et multa e nāv ē s cum mercibu s in flūctūs merg u n t u r .

Temp e s t ā t ē s et mar e turbidu m time ō. Sed nōlō domī ma n ē r e . In Graecia m ībō, quia littter ā s Graec ā s atq u e lingua m Graec a m discer e volō. Doctus erō ut ma gis t e r me u s , nec sōlum librōs Latīnōs, sed etia m librōs Graecō s lega m. In Graeciā virōs doctō s audīre pot erō ac multā s rēs ab optimīs ma gis trīs discer e.

Vīsne mē tēcu m in Graecia m dūc er e ? Sī bon a m nāv e m et bonōs naut ā s hab ē bimu s, hōc annī te m p o r e sine timōr e tēcu m nāvig ā b ō .”

Verba fīliī patr e m nōn dēlect a n t , na m is put ā b a t fīlium suu m velle merc ā t ō r e m ess e. Nequ e ta m e n adulēs c e n t e m ta m prūd e n t e m atq u e doctu m domī ten ē r e vult, itaqu e fīliō “Gaud e ō ” inquit “quod vīs mē cum in Graecia m īre, qua m q u a m merc ā t o r ess e nōn vīs. Bene intel legō tē, ut adulē s c e n t e m prūd e n t e m ac doctu m , plūra discer e velle in Graeciā apud ma gis trō s doctissi mō s . Ergō, sī vent u s secu n d u s erit, post paucō s diēs simul pro ficīscē m u r . Hodiē gub e r n ā tō rem adībō quī bona m nāv e m in portū hab e t .”

Septi mō diē post hoc colloquiu m, ventō secu n d ō atqu e caelō ser ē n ō, Hēgiō cum suō Mariānō fīliō proficīscitur. In portū Ōstiēnsī, ant e qua m nāv e m cōnsc e n dit, adulē s cēns mātr e m comple c titur et “Valē, māt e r me a! Nōlī lacrim ār e ! Gaud ē quod ego iam nōn puer, sed adulē s cēns sum, nec mē cūrār e dēb ē s !” Māter lacrima m dēt er g ē n s “Ō Mari ān e!” inquit, “Trīstis sum quod tū mē et domu m nostr a m relinquis ac procul ā patriā vīvēs.” Mariān u s ea m ōsculāt ur et “Multās epistulā s ” inquit “ad tē scrība m , māt e r . Qua m qua m long ē aber ō, cotīdiē dē tē et dē patriā me ā cōgitā b ō.”

Tum frātr e m com plectitur et cum patr e nāv e m implen t u r et nāvis plēnīs vēlīs ē portū ēgr e dit ur.

24

consc e n dit.

Vēla vent ō

30 . Gu b e r n ā t o r do c t u s (ca p . I−XX) Hēgiō merc ā t o r cum fīliō suō adulēs c e n t e , cui nōm e n est Mariān u s , Graecia m petit. Mercēs suās in Graeciā ma g n ō pretiō vēnd e r e vult et illīc novā s merc ē s minōr e pretiō em e r e , quās deind e in Italiā vēnd e t pretiō māiōr e. Hōc modō merc ā t o r prūd ē n s ma g n a m pecū ni a m facer e solet, quā nōn sōlu m rēs nec e s s ā ri ā s , sed etia m mult a et ma g n a dōn a uxōrī et līberīs suīs em e r e pot e s t .

Certē merc ā t o r dīves est Hēgiō.

Mariānu s patr e m suu m dīligit, nequ e vērō ipse merc ā t o r ess e vult. Is enim librōs La tīnōs Graec ō s q u e leger e vult et multā s rēs novās ā ma gis trīs Graecīs doctissi mīs discer e; itaqu e cum patr e suō eād e m nāv e vehitur in Graecia m, ubi ma gis tr u m omniu m optimu m doce n t e m audīre poterit. Mariān u s discipulus ma gis tr ō suō dignus erit atqu e post duōs vel trēs annō s ipse vir doctu s in patria m rever t ē t u r .

Dum nāvis ventō secu n d ō per mar e vehitur, adu lēscē n s in altā puppī sed e t et libru m dē op timō gub e r n ā t ō r e , cui nōm e n erat Pali nūrus, leger e cōnā t u r. Sed difficile est in puppī librum leger e , quia gub er n ā tor quī illīc sed e t ma g n ā vōce abs e n t e m cant a t amī cam. Mari ānus eu m tacēr e iubet, nequ e is respo n d e t , sed foed ā vōce cant ā r e pergit!

Adulēsc ē n s oculōs ā librō suō tollēns mar e et caelu m aspicit. Supr ā mar e nūb ē s ātr ā s orīrī videt et procul tonitru m audit. Stati m patr e m adit et “Vidēs n e illās nūb ē s ātr ā s qua e ab occide n t e oriunt ur? Quid eās significār e put ā s ? Ego tonitru m ac te m p e s t ā t e m veni en te m time ō, na m tonitru s iam procul audītur.

Nōlō hīc te m p e s t ā t e m opp e rīrī. Iubē gub er nātōr e m portu m pet er e , pat e r: illīc fīne m te m p e s t ā ti s opp erīrī pot eri mus.”

Mercāt or vērō “Nōlī timēr e ” inquit, “gub er n ā t o r nost er est bonu s naut a , quī officium suu m scit. Certē tū plūrē s librōs legis qua m ille, et multā s rēs difficilēs scīs, sed nāvi gāre nescīs − hoc librī tuī tē docēr e nōn poss u n t . Manē tran q uillus in puppī et perg e libru m tuu m leger e !”

“Ego tran q uillus sum” inquit fīlius, “nec iam tran q uillu m erit mar e!”

Mariānu s ad gub er n ā t ō r e m redit, quī māiōr e vōce cant ā r e incipit, du m tōtu m caelu m nūbibu s ātrīs operītur et iam prīma fulgur a mar e illūstr a n t . Guber n ā t o r vērō nequ e cae lum neq u e mar e aspicit, sed male can e r e pergit! “Tacē, gub er n ā t o r!” inquit adulē s c ē n s , “Spect ā caelu m! Fac officium tuu m! Neces s e est portu m pet er e , ant e q u a m māxi m a te m pes tās oritur!” Guber n ā t o r nūllum verbu m resp o n d e t nequ e caelu m spect a t , sed sē ad Mariā num vertit eu m que ūmidīs oculīs aspicit. Tum adulē s cēns anim a d v e r tit eu m ma n ū ten ē r e pōculu m − ex quō nōn aqu a m bibit!

Subitō ma g n u s vent u s flāre incipit ac nāvis flūctibus puls āt u r. Gubern ā t o r surg er e cōnā t u r nec pedibu s stār e pote s t et ant e Mariānu m lābitur. Clāma n t omn ē s et Neptū n u m , deu m maris, invoc a n t: “Serv ā nōs, Neptū n e !” Nāvis sine gub er n ā t ō r e in marī turbidō errā n s inter flūctūs iactā t u r et aqu ā implērī incipit.

25

Naut a e aqu a m haurīre cōna n t u r atqu e merc ē s grav ē s in mar e iaciunt.

Tum vērō, omnibu s pert e rritīs, Mariān u s tran q uillus in locō gub e r n ā t ō ris cōnsīdit: is nāv e m contr ā vent u m vertit et in me diīs flūctibus rēct ē gub e r n a t .

Ita nāvis serv ā t u r neq u e flūctibus mergitur. Paulō post vent u s cad er e incipit: minuu n t u r flūctūs et iam prop e tran q uillu m fit mar e .

Laet a n t u r omn ē s et Mariānu m ut optimu m gub e r n ā t ō r e m laud a n t eu m q u e ‘alteru m Palinūru m’ app ella n t. Hēgiō laetu s fīlium suu m compl ec tit ur et “Profect ō” inquit “tū nōn sōlu m librōs leger e, sed etia m nāv e m gub e r n ā r e scīs!” Mariānu s aut e m “Libru m legē b a m ” inquit “dē Palinūrō, optimō gub er n ā t ō r e . Ut vidēs, librī meī mult ā s rēs mē docēr e poss u n t .”

31 . Ne u t e r rec ē d e r e vul t

(ca p . I−XXV)

Paucōs ant e diēs Lēand e r, servu s Iūliī, post q u a m in forō Tūsculā n ō pān e m et piscēs ēmit, viam long a m et angu s t a m intrāvit qua e ā forō ad port a m oppidī dūcit. In eā viā dominō Cornē liō occurrit, quī equō veh ē bātur ad foru m.

Lēand e r ipse ā forō veh ē b ā t u r asinō. Neces s e fuit utru m q u e cōnsist e r e , neut e r prōcē d e r e potuit, na m nimis angu s t a erat via. Sed neut e r eōru m, nec dominu s nec servus , recē d e r e voluit!

Cornēlius vultū sev ēr ō servu m aspiciēn s “Heus tū, serv e!” inquit, “Cēde mihi!

Iubē asinu m tuu m ad foru m revertī!” Ad hoc Lēand e r, quī asinu m suu m ben e nōver a t , “Asinus me u s recē d e r e nōn vult. Atque ego iam longē abs u m ā forō.

Tū revert e r e ad port a m ! ” At domin u s īrātus “Profect ō” inquit, “nōlō tibi, sordidō servō, cēd e r e ! Nisi tū stati m mihi cēdis, hōc baculō et tē et asinu m tuu m verb e r ā b ō !” Haec locūtus dē equō dēsc e n di t et baculu m ant e sē ten ē n s ad Lēandr u m acce s sit.

Tum vērō asinus turpissi mō sonō ruder e coepit: “Ruirruirruirr...” Strepit ū territus equ u s Cornēliī in ped ē s post e riōr ē s surg ē n s sē vertit atqu e ē locō fūgit. Asinus cum Lēandrō equ u m cur rent e m secūt u s est, nequ e Cornēlius eu m retinēr e potuit. Rubēn s ob pudōr e m rediit ad equ u m suu m, quī intrā port a m domin u m ex spec t ā b a t .

32 . Īnfān s re p e r t u s

(ca p . I−XXV)

Syra et Dēlia ancillae Tūsculu m eunt, quia in oppidō variās rēs nec e s s ā ri ā s em e r e dēb e n t . Ante qua m foru m intra n t, per viam angu s t a m obscūr a m q u e amb ul a n t . Ancillae timida e circu m sē spect a n t nequ e ūllum homin e m in viā obscūr ā cōns piciun t, sed Dēlia exiguō s sonōs audit: “Vā... vā... vā...” et Syra m inter rogat “Audīs ne illōs sonōs, Syra?”

“Quōs sonōs ?” inquit Syra, “Ego nihil audiō; sed videō aliquid in me di ā viā iacēr e. Quidna m est?”

Ancillae īre pergu n t et mox ant e saccu m cōn sistun t in quō cūn a e īnsunt cum parvulō īnfant e! Dēlia iam intel legit sonu m que m audīvit vōce m īnfantis 26

vāgien tis fuiss e. Vestī me n t a īnfantis sordid a et ūmid a sunt, neq u e māt e r nequ e nūtrīx ad e s t . Syra īnfant e m tollit et compl ec tit ur; īnfāns ancilla m timidē spect a t oculīs mīra n tib u s , tu m vāgīre pergit.

Syra mīrāt ur mā tr e m īnfant e m suu m ita in viā dēs e r uis s e , atqu e cōns tituit eu m port ār e ad nūtrīce m qua e eu m aler e et cūrār e poterit.

iam

Dum haec sēcu m cōgitat, subitō mulier in viam exit multīs cum lacrimīs clām ā n s : “Nūlla fēmin a mē mis erior vīvit! Melius est mē mortu a m ess e qua m sine īnfant e meō vīver e!”

Dēlia ea m interro g a t : “Quid tibi est?” et mulier flēns res po n d e t : “Vir me u s improbis simus mē dēs e r uit. Post qua m mē puls āvit ac pae n e nec ā vit, īnfant e m nostr u m preh e n di t atq u e mihi dīxit ‘sē eu m in flū me n iactūr u m ess e!’ Tum saccu m in quō era n t cūna e cum īnfant e sē cum tulit. Quis mihi īnfant e m me u m redd e t ? Forta s s e iam mortu u s est.”

Hoc audiē n s Syra mis er a e mulierī īnfant e m ost e n dit que m ‘in me di ā viā in saccō rep er t u m ess e’ nārra t. Māter stati m īnfant e m ut fīlium suu m cognōs cit eu m q u e compl ec ti tur atqu e ōsculāt ur. Lacrimā s dēt e r g e t atqu e laet a cum īnfant e suō discē dit.

Syra trīstis est nequ e umq u a m eius parvulī īnfantis oblīvīscēt u r.

33 . So m n u s tu r b ā t u s (ca p . I−XXV) Intrā paucō s mē n s ē s Aemilia rūrs us parvulu m īnfant e m hab ē bit. Iūlius iam laet ā t u r quod iteru m fīliolum aut fīliolam sua m primōs grad ū s et prīma verb a docē bit. Etiam cēterī līberī laet ā b u n t u r cum novu m īnfant e m in cūnīs vidēb u n t .

Nox est, lūna lūcet in caelō serē n ō inter stēllās minōr ē s . In vīllā omnia silent, nec ta m e n Aemilia ben e dor mit, somn u s eius valdē turb ā t a est. In somnīs enim foed a m nū trī ce m vidēb a t , cui novu m īnfant e m suu m ded e r a t ; sed illa nūtrīx parvulu m īnfant e m male cūrāb a t , nequ e enim īnfant e m sordidu m lavāb a t aut vest e m eius mūt ā b a t neq u e satis lactis eī dab a t ; itaqu e īnfāns se m p e r vāgiē b a t nequ e dor mīr e pot er a t ; nūtrīx vērō īnfant e m vāgie n t e m sordidīs ma nib u s preh e n di t atq u e rīdēn s “Īn fan te m tuu m in flūme n iacia m!” inquit mātrī mis erri m a e , qua e ea m retin ēr e cōnā b ā t u r ...

Hīc Aemilia Iūliā plōran t e ē somn ō excitā t u r. Etsī rēbu s quā s in somnīs vīdit territa est, stati m surgit atq u e ad fīliam sua m accurrit. “Quid plōrās, Iūlia?” inquit, et Iūlia res po n d e t : “Plōrō quia in parv ā īnsulā sōla relicta sum ubi nē mō mē am a t − vōs omn ē s me a m parvu lam sorōre m tant u m am ā tis...”

“Quae ha ec est fābula?” inquit Aemilia, “Tibi soror nōn est. Nōlī rēbu s falsīs quās in somnīs vidēs ter rērī! Omn ē s tē am ā m u s , Iūlia. Ecce stati m ad tē veniō, quia tē plōrār e audīvī.”

Hīs verbīs Aemilia fīliam sua m territa m cōns ōlāt u r, neq u e vērō dīcit ‘sē ipsa m rem terribile m in somnīs vīdiss e.’

27

34 . Pu e r bar b a r u s (ca p . I−XXV) Prīmā lūce Mārcus cum Dāvō Tūsculu m amb ul a t. Dāvus nōn modo rēs Mārcī fert, sed etia m epistul a m qua m Iūlius ad ma gis tr u m scrīpsit.

Dāvus: “Ecce epist ul a m dominī ferō, qua m tū ipse ma gis trō tuō trād ē s .”

Mārcus: “Etia m n e merc ē d e m fers, qua m ma gis tr ō dēb ē m u s ? ” Dāvus: “Pecūnia m nōn ferō. Pater tuus merc ē d e m solver e nōn vult.”

Mārcus: “Ergō ma gis t e r īrātus erit mihi.”

Dāvus: “Nōn tibi, sed patrī tuō īrātu s erit. Dominu s enim plān ē ‘magistr u m nihil tē docēr e poss e neq u e igitur merc ē d e m meruis s e !”

scrībit

Mārcus: “Ita est ut scrībit pat er: nihil discō ab illō ma gis trō!”

Mārcus et Dāvus incipiunt collem asce n d e r e oppidu m.

in quō situ m est Tūsculu m

Mārcus: “Mīror quod oppidu m nōn in valle, sed in colle situ m est.”

Dāvus: “Oppida in collibus aedifican t u r, quia facilius est colle m dē fen dere.

Difficile enim est hostibu s colle m asc e n d e r e . ” Mārcus fron te m terg ē n s “Nōn sōlu m hostibu s ” inquit “difficile est. Ego se m p e r fes sus sum cum tand e m ad lūdu m adv ē nī. Ob ea m caus a m nec e s s e est in lūdō dor mīr e!”

Dāvus: “Id tē nōn excūs a t . Posth ā c nec e s s e erit tē in lūdō vigilāre ac ma gis tr ō pār ēr e . Laet ār e quod tibi licet in lūdu m īre − mihi puerō nōn licēb a t.”

Mārcus: “Sed tū servu s es, Dāve.”

Dāvus: “In patriā me ā servu s nōn era m.”

Mārcus: “Qua e est patria tua?”

Dāvus: “Est Britannia.”

Mārcus: “Ergō puer barb a r u s erās .”

Dāvus: “Laet ā r e quod tū puer barb a r u s nōn es! Puerīs barb a rīs nōn licet litter ā s et nu m e r ō s discer e .”

Mārcus: “Sed puerīs barb a rīs licet diēs tōtōs cum aliīs puerīs lūder e, per ca mp ō s et silvās errār e, in flūminibus nat ār e , equō s reg e r e , ferās occīder e , nec iīs nec e s s e est ant e lūce m surg er e .”

Dāvus: “Puerī barb a rī nōn ta m beā t ē vīvunt qua m tū put ā s . Multa mihi puerō era n t officia, nec enim servu m nec ancilla m hab ē b a t pat e r me u s .”

Mārcus: “Quār ē ex patriā tuā profect u s es?”

Dāvus: “Pare n t ē s meī ā mīlitibus Rōmā nīs necā tī sunt, quia Rōmā nīs auxilium ferre nōlēb a n t .”

Mārcus: “Cūr Rōmā nīs auxilium neg ā bant?”

Dāvus: “Quia Rōmā nī host ē s eran t Britan n ōr u m atq u e ma g n ō exercitū bellu m ger ē bant contr ā patria m nostr a m . Ego cum par e n tib u s meīs habit ā b a m in parv ā dōmō prop e ma g n a m silva m in quā exercitus Britan n ōr u m sē occult ā b a t . Subitō mīlitēs Rōmā nī dom u m nostr a m intrāv ē r u n t ac patr e m 28

me u m inter rogār e coep ē r u n t . Ille vērō cīvēs suōs, quī patria m sua m ab hostibu s dēfen d ē b a n t , fallere nōlēb a t neq u e ūllum verbu m fēcit dē exercitū Britann ō r u m quī in silvīs occultā b ā t u r . Meīs oculīs vīdī patr e m et mātr e m ā saevīs mīlitibus occīdī. Ipse puer quīnd e ci m annōr u m cum cēterīs Britan nīs captīs Rōma m miss us sum et servus factu s. Pater Iūliī mē sesc e n tīs sēs t e r tiīs ēmit.”

35 . Mār c u s inclū s u s (ca p . I−XXX) Hodiē ma gis t e r īrātus Mārcu m verb er ā vit, quia malus discipulus fu erat, atqu e etia m epistula m ad Mārcī patr e m scrīpsit in quā dē fīliō eius im probō quer ē b ā t u r . Rediēn s ē lūdō cum aliīs puerīs pugn ā vit et domī par e n tib u s suīs me n tītu s est, ita ut māt e r crēd e r e t eu m bonu m discipulu m fuiss e! Sed epistul ā ma gis trī acce p t ā pat e r intellēxit fīlium suu m ta m male fēciss e ut verb er a mer ē ret. At mā t e r, cum fīlium ob timōr e m pallent e m vidēr e t, marītu m ōrā vit nē puer u m ta m sevēr ē pūnīret. Iūlius igitur Mārcu m in cubi cu lum inclūdī iussit, atq u e ad ma gis tr u m , quī merc ē d e m sibi dēbit a m posc ē b a t , scrīpsit ‘sē merc ē d e m solver e nōlle.’

Mārcus in cubiculō obscūrō inclūsu s qua m q u a m gaud ē b a t sē nōn iteru m ā patr e verb er ā t u m ess e, ma g n ā vōce quer ē b ā t u r atqu e forēs ma nib u s pedibu s q u e per cuter e coepit. Cum fore m ligneu m frang e r e nōn poss e t , fessu s clām a n d ō et puls a n d ō in lectō recu m b ē n s dormīre cōnā t u s est. Postqu a m hōra m dor mīvit, ex citāt u s est, cum clāve m cubi culī vertī audīre t. Dāvus servu s, quī puerō inclūsō cibu m affer ē bat, fore m caut ē aper uit, et cum prīmu m Mārcus fore m aper t a m vīdit, celer rimē ē cubiculō effūgit! Dāvus eu m preh e n d e r e cōnā t u s est, sed cibus que m ten ē b a t eī ē ma nib u s lāps us est, nequ e puer u m fugien t e m cōns e q uī potuit. Fess us curre n d ō Dāvus ad domin u m revertit et ‘Mārcu m per fore m ap ert a m ē cubiculō effūgiss e atq u e sē frūstr ā puer u m fugient e m pers e c ū t u m ess e’ cōnfes s u s est. “Quid ais?” inquit Iūlius īrātus , “Tūne Mārcu m in fugi endō iūvistī? Atque ego tibi pra e cēt erīs crēd ē ba m!” et aliōs servōs Mārcu m qua e r e r e iussit. Tand e m puer in triclīniō rep er t u s est, ubi sē sub mē n s ā occult ā b a t .

36 . Amīc u s Phili p p a e Chrī s t i ā n u s (ca p . I−XXX) Aemilia in cubiculō suō sed e t, du m Philippa ancilla capillōs domin a e exōrn a t .

Domin a spec ulu m ant e sē ten e t et sē spect a t ; silentiu m ancil lae anim a d v e r tit atq u e in spec ulō ea m lacrim a n t e m videt. Lacrimīs ancillae per m ō t a “Quid est, Philippa?” inquit, “Cūr flēs?” “Ō domin a !” inquit ancilla, “Brevī sōla relinqu a r ā virō, nōmin e Proculō, que m ant e omn ē s amō. Omniu m mulieru m mis erri m a ess e mihi videor! Quid facia m?

Quōmo d o vīva m sine eō?”

Aemilia: “Sī tē relinqu e r e vult, hau d probu s est vir. Qua m sae p e virī mont ē s 29

aurī fēminīs pollicent ur, tum vērō, prō mis s a sua oblītī, eās sōlās dēs e r u n t ! Nōlī ma e r ē r e ob amōr e m tālis virī improbī, quī tē in dignu s ess e vidēt ur.”

“Immō probu s , probissi m u s est Proculus me u s !” exclā m a t Philippa, “Nōn suā caus ā mē dēs er e t . Dominu s eius crās eu m ad mort e m dūcī iubēbit.”

Aemilia: “Quid ais, Dēlia? Quid fēcit iste vir? Homin e m n e nec ā vit? Nequ e enim ūllus dominu s sine caus ā servu m suu m ita pūnit. Etsī tū dēfen dis eu m, quonia m eu m am ā s , ta m e n dubitō nu m amīcu s iste tuus vir probu s sit.”

Philippa pra e dolōre loquī nōn pote s t ac lacrimā r e pergit. Aemilia, qua e bon a domin a est, ea m verbīs suīs cōnsōlārī cōnā t u r. Tand e m Philippa “Ō domin a!” inquit, “tibi aliquid dīca m quod aliīs omnib u s occultār e nece s s e est, nē ego quoq u e in carcer e m mitt a r. Amīcus me u s duōs iam mē n s ē s in carcer e inclūsu s ten ē t u r, et crās saevis si mīs ferīs vora n d u s dabitur! Tibi igitur hanc rem cōnfitēb o r: Proculus me u s ... est ... est Chrīstiān u s !”

“Quid? Chrīstiā n u s ? ” inqut Aemilia. “Melius erat eu m ess e fūre m nēquis si m u m ! An nescīs Chrīstiān ō s īnfant ē s nec ār e atqu e eōru m san guine m biber e? Praet e r e ā ta m stultī ess e dīcunt u r ut quīda m eōru m asinu m ta m q u a m deu m adōr e n t . Oblīvīscer e illīus virī improbī, quī ta m turpiter vīvit, me a Philippa!”

At ancilla “Quī tālia dīcunt” inquit “me n tiu n t u r, nec Chrīsti ānōs umq u a m cognōv ē r u n t . Mihi crēd e , domin a ! Tū scīs mē num qua m tibi me n tīt a m ess e.”

Ergō Aemilia, qua e aliquid dē vītā Chrīstiān ōr u m audīre cupit, ancillae suād e t ut sibi plūra nārr e t dē hāc rē. Philippa vērō rogat domin a m sua m ut prō mitt a t ‘sē auxilium lātūr a m ess e Proculō’, quī in tant ō perīculō vers ā t u r.

37 . Phili p p a d ē Chrīs t i ā n ī s (ca p . I−XXX) Philippa ancilla cum Aemiliā colloquitur, dum eī capillōs exōrn a t .

Ancilla cōnfes s a est ‘amīcu m suu m, nōmin e Proculu m, ess e Chrīsti ānu m’.

Domin a, hāc rē cognit ā, prīmō ta m pert ur b ā t a est ut Philippa e suād ē r e t ut virum illum dēs er e r e t , tum vērō, cum lacrimā s ancillae vidēr e t ea m q u e audīre t 30

dīcent e m ‘vīta m Chrīstiān ōr u m prob a m ess e’, rogāvit ea m ut plūra dē hāc rē sibi nārr ār e t .

Ergō Philippa “Multa e rēs falsa e ” inquit “dē Chrīstiā nīs nārr a n t u r, omn ē s vērō quī tālia nārr a n t me n tiu n t u r. Dīcunt ‘Chrīstiān ō s asinu m adōr ār e ac ta m saev ō s ess e ut īnfant ē s nec ār e eōru m q u e san g uin e m biber e solea n t!’ Quid stultius, quid falsius dīcī pot e s t ? Chrīstiānī ta m prob ē vīvunt ut maleficia nē cōgitār e quide m iīs liceat; accūs a n t u r ‘quod nōn hab e a n t te m pl a neq u e illōs deōs adōr e n t quōs cēterī Rōmā nī vere n t u r’; dīcunt ur ‘lūce m fuger e atq u e gravia maleficia sua omnī modō occultār e cōnārī’. At ego, qua e eōs ben e nōvī, tibi plān ē dīcō ‘eōs ess e optimō s homin ē s’. Dīligent e r cave n t nē per tōt a m vīta m sceler a facian t, nē fide m fallant, nē coniug e m aliēn a m cupian t. Certō diē ant e lūce m conve nīr e solent, ut car m e n Chrīstō quasi Deō can a n t ; tum discē d e r e solen t, et rūrs us in eund e m locu m omn ē s con veniun t ad cēn a m : ūnus ex iīs pān e m frangit cēterīs q u e ta m q u a m frā tribus pān e m dat item q u e vīnu m, quod ex eōd e m pōculō omn ē s bibunt. Ūnum adōr a n t Deu m, ‘eu m’ dīcunt ‘omniu m hominu m ess e Dominu m et in eius pot e s t ā t e tōtu m mun d u m ess e, et caelu m, et terr a m et mar e.’ Dicta et facta Chrīstī legunt ē libellīs, quōs scrīps ē runt discipulī eius, quī ipsī suīs oculīs et auribu s Dominu m nostr u m vīder a n t et audīv er a n t . Poste ā iteru m car min a et prec ē s Deō et Chrīstō canu n t . Chrīstu s, quī in Iūda e ā vīxit, fīlius Deī ess e dīcitur; is multōs aegrō s sōlīs verbīs suīs sān ā b a t ; faciēb a t ut caecī vidēr e n t , surdī audī rent, mūtī loqu er e n t u r , imper ā b a t claudīs ut surg er e n t et amb ul ā r e n t − etia m quōs d a m mort u ō s suscitā vit! Postrē m ō improbī homin ē s eu m terribile m in mod u m nec āv ē r u n t , sed ille surrēxit ā mortuīs tertiō diē et in caelu m asce n dit.”

“Tūne” inquit Aemilia “ha ec omnia vēra ess e crēdis? Ō, Philippa! nōn sōlu m amīcus tuus, sed tū ipsa Chrīstiān a ess e mihi vidēris.” Haec locūt a domin a ancilla m sua m intuē t u r.

Philippa prīmō pallet, tum rub e t − nōn quod ea m pud e a t ess e Crīsti ān a m , sed quia domin a ea m accūs ā r e vidētur. At Aemilia, qua e ancil lam sua m ma g nī aes ti m a t , continuō ea m cōnsōlā t u r: “Nōlī timēr e , Phi lippa! Ego nōnd u m mihi pers u ā d ē r e poss u m ha ec qua e mihi nārr ā vistī dē Chrīstō ess e vēra; sed intelleg ō nōn omn ē s Chrīstiān ō s ess e ta m malōs homin ē s qua m dicunt u r. Bonō animō estō! Dēlect ā t a sum tē audie n d ō , neq u e cuiqu a m hanc rem nārrā b ō.”

31

38 . Marī t u s ē b r i u s (ca p . I−XXXV) Tryphō est tab e r n ā ri u s Rōmā n u s quī nōn sōlum librōs, sed etia m tabulā s , chart a m , stilōs, cala m ō s , cēt er a vēndit. Nec ma g n u m lucru m facit, quia paucī sunt homin ē s quī litterīs stud e n t atqu e librōs emu n t.

Hodiē aut e m quīda m vir doctu s sex librōs pretiōs ō s ab eō ēmit. Itaqu e Tryphō, quī gaud e t sē bonu m lucru m fēciss e, postq u a m ves p e rī tab e r n a m sua m clausit, nōn ad uxōr e m et līberōs suōs asc e n dit, ut solet, sed tab er n a m petit, ubi bonu s cibus coqui tur. Post qua m cocu m salūt ā vit, in lectō accu m bi t et carn e m porcī cum holeribu s atqu e vīnu m aqu a m que frīgida m sibi appor t ā rī iubet. “Nōlī vērō” cocō inquit “nimiu m salis carnī add e r e ! ” “Nē timu e ris!” respo n d e t cocus, “Negō tium me u m ben e sciō!” Minister vīnu m et aqu a m appor t a t , neq u e enim Tryphō vīnu m mer u m bibit, sed aqu a m vīnō misce t.

Brevī carō porcī ā ministrō in mē n s ā appō nit ur.

Dum Tryphō vīnu m et cibu m gus t a t atqu e optimu m cocu m laud a t , duo eius amīcī adulēs c e n t ē s tab er n a m intra n t et Tryphō n e m salūt a n t . Quōs Tryphō, etsī inexs p e c t ā tī veniun t, ad mē n s a m sua m recipit. Illī stati m vīnu m meru m cum melle ā ministrō pet u n t . “Mihi place t vīnu m dulce, nōn acerb u m ” ait alter ex amīcīs, et vīnō mel misce t. Tryphō aut e m , ut solet, aqu a m suō vīnō misc ēr e vult, cum alter amīcus “Nōlī” inquit “aqu a m cum bonō vīnō miscēr e , Tryphō!

Quīn vīnu m meru m bibis nōbīscu m ? ” Iam nōn modo adulē s c e n t ē s , sed etia m Tryphō meru m pōt a t. Omn ē s pōcula ex hauriun t. Tryphō, quī paulu m biber e solet, pōculu m suu m vacu u m in mē n s ā pōnit et “Nece s s e est” inquit “mē redīre, na m domī uxor mē exs p e c t a t .”

Surg er e vult, sed alter ex adulēs centibu s “Itan e uxōre m tua m verēris?” inquit, “Nē oblītus sīs nōs amī cōs ess e tuōs! Num nōbīs alter u m pōculu m neg ā r e vīs?

Cum amīcīs pōtār e oport e t!”

Tryphō igitur alter u m vīnī pōculu m postula t, atq u e minist er iteru m mer u m in pōcula eōru m fundit. Hīc, pōculu m tollēns, adulē s c ē n s exclā m a t : “Bibā m u s igitur et gau d e āmu s ! Nunc est biben d u m ! ” et pōculu m suu m exh a u rit. Tryphō, quī amīcīs largus vidērī cupit, alter u m atq u e alteru m pōculu m vīnī rogat. Ita cum amīcīs suīs tot pōcula merī pōta t ut vix sōlus amb ul ār e possit. Amīcī vērō, etsī ipsī male amb ul a n t , eu m sustin ē r e cōna n t u r dum incertīs gradibu s domu m redit.

Domī Tryphō uxōr e m sua m, qua e marītu m impa tie n t e r exs p e c t a t , vōce incondit ā salūt a t neq u e ea m ōsculāt ur, sed stati m lectu m petit. Uxor vērō, cum marītu m suu m ēbriu m ess e sentia t, īrāta est baculu m que sūmit ut eu m verb e r e t . Tryphō ea m rogat ut sibi ignōsc a t, et sē excūs ā r e cōnā t u r: “Ignōsc e m- mihi, m- me a cārissim a uxor! Ipse m- meru m b- biber e nōlē ba m, se m p e r enim aqu a m vīnō m- misc e ō, sed amīcī m- meī mē m- mer u m biber e co ēg ēr u n t ...” Ad haec uxor “Ain’ tū vērō? Ab amīcīs tuīs cōgeris mer u m pōt ār e ” inquit, “du m uxōr e m tua m aqu a m biber e cōgis! Vīnum cāris simu m largīris amīcīs nēquis simīs, dum mihi, tua e uxōrī ‘cārissim a e’, vix satis pecū ni a e dās ad lac em e n du m līberīs nostrīs! Nōnne tē pud e t ita uxōre m et līberōs negle g e r e ? ” Tryphō nihil ad ha ec resp o n d e t , na m iam dor mit. Uxor īrāta eu m stert e r e audit: “Ssst −rrrch! Ssst −rrrch!...”

32

39 . In th e ā t r ō (ca p . I−XXXV) Aemilia, qua e fābulīs spect a n dī s valdē dēlect ā t u r, virō suō suāsit ut sē et duōs fīliōs sēcu m dūca t ad lūdōs sca e nicō s, quī in the ā t r ō Tūscu lānō fīunt.

Agitur enim fābula mīrā bilis dē adulēs c e n t e fortissimō, quī per sē sine auxiliō ma g n u m hostiu m num e r u m vīcit atqu e in fuga m vertit!

Aemilia “Cert ē” inquit fīliīs suīs “dēlect ā bi mi nī illam fā bu lam spect a n d ō , nequ e sōlu m dēlect a n dī caus ā , sed etia m mon e n dī caus ā agitur fābula.”

Tūsculī ant e the ā t rī ōstiu m clām a t aliquis: “Prop er ā t e , virī et fēmin a e !

Proper ā t e puerī! Venīte fābula m spec t ā t u m ! ” Quīntus frātr e m et pare n t ē s hort ā t u r ut qua m celer rimē ad the ā t r u m prop er e n t , nē tard ē venia n t, sed ma g n a hominu m turb a simul per ōstiu m the ā t rī intrār e vult. Tand e m omn ē s in the ā t r ō sunt ac locōs qua e r u n t ad sed e n du m. Locīs prop e sca e n a m inven tīs, Iūlius et Aemilia cum fīliīs suīs silent ē s et spect a n dī cupidī initium fābula e opp eriu n t u r.

Subitō vir ves t e ōrnāt ā indūtu s in sca e n a m prōcē dit atq u e , silentiō factō, ma g n ā vōce clām a t : “Salvēr e vōs iubeō, spect ā t ō r ē s ! Iam, dīs fave n tib u s , incipiet fābula nostr a. Sper ā m u s hāc fābulā vōs dēlect ā t u m īrī!”

Post haec verb a stati m fābula agī incipit: in sca e n a m prōgr e dit ur mīles adulē s c ē n s quī ant e hostiu m castr a per noct e m obscūr a m vers ā t u r, cum omnia extr ā vāllu m et in ipsīs castrīs tran q uilla ess e vide a n t u r. Subitō ā dextr ā mīlitēs app ā r e n t , quī adulē s cen te m gladiīs pet u n t; post brev e m pugn a m eu m capt u m ab oculīs spect ā t ō r u m trah u n t , ita ut omn ē s sē interro g e n t , utru m vīvat an ab hostibu s interfect u s sit.

Quīntu s, quī ha ec omnia att e n t u s spect ā vit, iam oculōs claudit, quia valdē fessu s est, post qua m diū cum aliīs puerīs lūsit. Mox puer dor mīr e incipit atqu e in somnīs sibi vidē tur īde m mīles ess e que m paulō ant e in sca e n ā spect ā vit: in carc er e inclūsu s cōn silium fuga e excōgit a t, nē ab hostibu s crūd ēlibu s interficiātur. Fene s t r ā rupt ā ē carcer e effugit et in me dia hostiu m castr a perv e nit. Illīc, complūribu s mīlitibus interfec tīs, in duce m ipsu m impe t u m facit.

Rēte, quod hu mī iacēb a t , tollit et in duce m iacit ita ut is, rētī implicitus, sē defen d e r e nōn possit. Tum eu m gladiō petit...

Hīc Quīntu s spec t ā t ō rib u s plaud e n ti b u s ē somn ō excitā t u r. In sca e n ā duce m morien t e m videt − que m ipse in somnīs sibi vidēb ā t u r interficer e !

33

34

lamb e r e = linguā tang e r e

parc e r e pep e rcis s e

specu s -ūs m ge m e r e = gravit er spīrār e ob dolōre m mītis -e ↔ ferōx spīna -ae f ex- trah e r e

40 . An d r o c l u s e t leō

(Cap p . I−XXXV)

In Circō Māximō ma g n a pugn a hominu m et bēs tiār u m populō dab ā t u r. Multae ibi saev a e fera e era n t, sed pra e t e r aliās omn ē s ūnus leō ingēn s ac terribilis animō s oculōs q u e omniu m in sēs ē conv er t e r a t . Inter cēt e rōs homin ē s ad pugn a m bēs ti āru m datōs erat servus virī nōbilis; eī servō Androclus nōm e n fuit. Hunc cum prīmu m ille leō procul vīdit, rep e n t e qua si ad mīr ā n s stetit ac deind e tran q uillē ad homin e m ta m qua m sibi nōtu m accē dit. Tum caud a m mōr e canu m clēm e n t e r mov e t hominis q u e sē corporī ad iungit crūra q u e eius et ma n ū s linguā lambit ! Homō Androclus, quī prop e iam mortu u s erat met ū, oculōs ad intu endu m leōne m refert. Tum qua si sē recog n ō s c e n t ē s populus laetō s et grātō s vīdit homin e m et leōn e m !

35

Eā rē ta m mīrā bilī clāmōr ē s populī excitā tī sunt, atq u e Androclus ab ipsō Tiberiō Caes a r e interro g ā t u s est ‘qua m ob caus a m illī ūnī ferōcissi mu s leō pep e rcis s e t ?’ Ibi Androclus rem mīrābile m nārr a t: “Cum prōvincia e Āfricae me u s domin u s pra e e s s e t , ego ibi iniūstīs eius verb e rib u s ad fuga m su m coāct u s , et, ut tūtu s ess e m ā dominō sev ēris si mō , in ca mp ō s dēs e r t ō s cessī, ubi sī dee s s e t cibus cōn silium fuit mort e m aliquō modō qua e r e r e . Tum merīdiē umbr a m pet ē n s in que n d a m specu m intrāvī ibique latuī. Nequ e multō post ad eund e m spec u m vēnit hic leō, dēbilī et crue n t ō ped e, ob dolōre m ge m ē n s ac ululāns . Prīmō cōns p e c t ū adv e ni e n tis leōnis territus sum, sed post qua m leō in spec u m quasi dom u m sua m intrāvit et vīdit mē ibi late n t e m , mītis ad mē acce s sit et sublāt u m ped e m mihi ost e n dit qua si auxilium pet ē n s . Tum ego spīna m inge n t e m ex ped e eius extr ā xī et cruōr e dēt er s ō vulnus dīligent e r cūrāvī. Leō me ā oper ā dolōre solūtu s, ped e in ma nib u s meīs positō, recu b uit et quiēvit, atqu e ex eō diē trēs annō s ego et leō in eōd e m specū et eōd e m cibō vīximus; na m leō eāru m bēs tiār u m quā s occīder a t optim a m carn e m mihi affer ē b a t . Sed cum iam satis hab ē r e m inter bēs tiā s vīvere, leōn e abs e n tī relīquī spec u m et, post q u a m trēs diēs errāvī, ā mīlitibus vīsus capt u s q u e sum et ad domin u m ex Āfricā Rōma m ductu s .

Dominu s mē stati m ad bēs tiā s darī iussit. Intellegō aut e m hunc quoq u e leōn e m tunc in Āfricā capt u m ess e atqu e grātia m mihi nunc prō ben eficiō referr e.”

Haec cum Androclus nārr āvis s e t , cūnctīs pet e n ti b u s dīmiss u s est et poen ā solūtu s, leōqu e illī dōnā t u s . Poste ā Rōmā nī vidēb a n t Andro clum et leōn e m , ten uī cat ē n ā vīnctu m, per urb e m tōt a m circu m tab er n ā s īre, et dīcēb a n t : “Hic est leō hos p e s hominis, hic est homō me dicu s leōnis.”

41 . Plīniu s d ē m o r t e av u n c u l ī

(Cap p . I−XXXV)

Tacitus, vir doctissi m u s quī multōs librōs de rēbu s ges tīs Rōmā n ō r u m scrīpsit, ā C. Plīniō amīcō suō petīvit, ut sibi epistula m scrīber e t dē avunc ulī suī exitū.

Namq u e avunc ulus C. Plīniī, vir doctissi m u s , eō diē mort u u s erat quō ignibus ē mont e Vesuviō ēruptīs multa Camp ā niae oppid a, in iīs Pomp ēiī, Herculān e u m , Stabia e , dēlēt a sunt.

Plīnius Tacitō interro g a n tī hanc ferē epistul a m scrīpsit: “Avunculus me u s erat Mīsēnī, ubi classī Rōmā n a e pra e e r a t . Ante die m nōnu m kalen d ā s Sept e m b r ē s , hōrā ferē septi m ā , mā t e r me a nūn tiāvit eī ‘app ār ē r e nūb e m mīrā ma g nit ū din e et fōrmā.’ Ille cibu m gus tā verat iacēn s , et litterīs stu 36

dē bat. Poscit calceō s, asc e n dit locum ex quō māxi m ē rēs illa mīrābilis cōns picī pot er a t . Oriēb ā t u r nūb ē s (in cer tum erat ex quō mont e − post e ā Vesu vium fuiss e cognitu m est), cuius fōrma qua si pīnus vidēb ā t u r; na m velut longis simō truncō in altu m tol lēbā t u r, tum quibus da m rāmīs ext e n dē bā tur, candid a inter du m, inter du m sordid a. Avunculō me ō, ut doctissi mō virō, hoc ma g n u m vīsu m est propius que nōs cen dum. Iubet nāvicula m par ārī, mihi per mīsit ut sēcu m venīre m; resp o n dī ‘mē litterīs stud ē r e mālle’ − et forte ipse mihi ded e r a t quod scrīber e m . Ēgrediē b ā t u r domō, cum epistul a m accē pit Rectīn a e , fēmin a e sibi nōta m , qua e immin e n tī perīculō pert e rrit a erat (na m vīlla eius sub mont e iacēb a t nec ullō modō fuger e pot er a t nisi nāvibu s); ōrā bat ‘ut sē ex tantō perīculō ēriper e t’. Vertit ille cōnsilium: nāv e m longa m cōn scen dit ut auxilium ferret nōn Rectīn a e modo, sed multīs (eran t enim frequ e n t ē s incola e illīus ōrae amo e ni s si m a e ) . Proper a t illūc und e aliī fugiunt rēctu m q u e curs u m in perīculu m ten e t sine me t ū!

Iam cinis in nāv ē s cad ē b a t , iam etia m nigrī lapidē s igne fractī. Du bi tāns paulu m an cursu m flecter e t ac revert e r ē t u r , mox gub e r n ā tōrī, quī eu m mon ē b a t ut ita facer e t , “Fortē s ” inquit “fortūn a iuvat: Pom pōniā num pet e!”

Stabiīs erat ille, ibi omn ē s rēs suās in nāv ē s tuler a t par ā tus ad fuga m sī contr āriu s vent u s cad er e t . Quō tunc avunc ulu s me u s secu n dis simō ventō vectu s , compl ec tit ur amīcu m per territu m, cōnsōlā t u r, hort ā tur, utqu e timōr e m eius suā tran q uillitāt e minu er e t , sē in baln e u m dūcī iubet; lautu s accub a t , cēn a t ...

Iam ē Vesuviō mont e plūribus locīs ignēs lūcē bant. Ille dīcēb a t ‘vīllās ab agricolīs territīs dēs er t ā s ārd ēr e’. Tum quiēvit − vēris simō quide m somn ō! Sed mox ex citā tus est, cum ob ciner e m extr ā cubiculī iānu a m cad e n t e m vix exīre poss e t. Omn ē s dubi tāb a n t utru m sub tēctō ma n ē r e n t an sub caelō vers ā ren tur. Nam tre m e n t e terrā tēct a hūc illūc mov ērī vidēb a n t u r , at sub caelō cās us lapidu m met u ē b ā t u r . Iam illīc nox fuit omnib u s nocti bus nigrior. In lītus ēgr e dī cōns titu ē r u n t , ut aspi ce rent, num mar e nāv ē s ad mit tere t, sed adh ūc mar e turbidu m vent u s que adv er s u s erat. Ibi, sup e r strāt a m vest e m cubā n s se m el atq u e iteru m avunc u lus me u s frīgida m aqu a m popos cit exh a u sit q u e . Cum duo servī eu m sustin ē rent, surrēxit, et stati m cecidit, āēr enim ta m cras s u s factus erat, ut spīrār e nōn poss e t . Māne corpu s eius mortu u m invent u m est integr u m et opert u m vest e quā indūtu s fuera t.

Interim ego et māt e r Mīsēnī erā m u s − sed hoc nihil ad rem; nec tū aliud qua m dē exitū eius scīre voluistī. Fīne m ergō facia m. Valē!”

37