Historia del mundo antiguo by jcaballero

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΑπÞ τουσ προϊστορικοàσ πολιτισµοàσ τησ ΑνατολÜσ Ûωσ την εποχÜ του Ιουστινιανοà

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙ∆ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ

ΑΝΤΩΝΗ Ν. ΜΑΣΤΡΑΠΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ

ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΑπÞ τουσ προϊστορικοàσ πολιτισµοàσ τησ ΑνατολÜσ Ûωσ την εποχÜ του Ιουστινιανοà

Α ΤΑΞΗ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ (ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙ∆ΕΙΑΣ)

ªÂ ·fiÊ·ÛË ÙË˜ ÂÏÏËÓÈÎ‹˜ Î˘‚ÂÚÓ‹ÛÂˆ˜ Ù· ‰È‰·ÎÙÈÎ¿ ‚È‚Ï›· ÙÔ˘ ¢ËÌÔÙÈÎÔ‡, ÙÔ˘ °˘ÌÓ·Û›Ô˘ Î·È ÙÔ˘ §˘ÎÂ›Ô˘ Ù˘ÒÓÔÓÙ·È ·fi ÙÔÓ OÚÁ·ÓÈÛÌfi ∂Î‰fiÛÂˆ˜ ¢È‰·ÎÙÈÎÒÓ µÈ‚Ï›ˆÓ Î·È ‰È·Ó¤ÌÔÓÙ·È ‰ˆÚÂ¿Ó.

ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΚ∆ΟΣΕΩΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΑΘΗΝΑ

ΣυγγραφÛασ: ΑΝΤΩΝΗΣ ΜΑΣΤΡΑΠΑΣ, δ.φ., εκπαιδευτικÞσ ∆.Ε.

Π Ε Ρ Ι Ε ΧΟ Μ Ε ΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7

ΕπιτροπÜ αξιολÞγησησ: ΜΙΚΡΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ ΕΜΜΑΝ., καθηγητÜσ του ΠανεπιστηµÝου Αθηνñν ΜΑΝ∆ΑΛΑΚΗ ΑΙΚΑΤ., δ.φ., εκπαιδευτικÞσ ∆.Ε. ΠΕΡΑΚΗΣ ΕΜΜΑΝ., µ.δ., εκπαιδευτικÞσ ∆.Ε. Υπεàθυνοσ για το ΠαιδαγωγικÞ Ινστιτοàτο: ΙΩΣΗΦ ΠΕΡΑΚΗΣ, δ.φ., ΠÀρεδροσ του Π.Ι. ΦιλολογικÜ επιµÛλεια: ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΑΚΚΑ, µ. ιστορÝασ, εκπαιδευτικÞσ ∆.Ε.

ΗλεκτρονικÜ σελιδοποÝηση - Φιλµ - ΜοντÀζ: Π. ΚΑΡ∆ΑΜΙΤΣΗΣ

ΕικÞνα εξωφàλλου: Íγαλµα του ΡαµσÜ Β και ανδριÀντασ του Αυγοàστου (αριστερÀ). ΑναθηµατικÞ ανÀγλυφο αυτοστεφανοàµενου εφÜβου απÞ το ιερÞ τησ ΑθηνÀσ στο Σοàνιο (κÛντρο).

Ι. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 1. Οι λαοÝ τησ ΜεσοποταµÝασ 1.1 Η χñρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 1.2 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ οργÀνωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 1.3 Η ιστορÝα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 1.4 Ο πολιτισµÞσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . . .19 2. Η ΑÝγυπτοσ 2.1 Η χñρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20 2.2 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ οργÀνωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 2.3 Η ιστορÝα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 2.4 Ο πολιτισµÞσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27 ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . . .30 3. Οι ΦοÝνικεσ 3.1 Η χñρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 3.2 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ οργÀνωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 3.3 Η ιστορÝα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 3.4 Ο πολιτισµÞσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . . .36 4. Οι ΕβραÝοι 4.1 Η χñρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37 4.2 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ οργÀνωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37 4.3 Η ιστορÝα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 4.4 Ο πολιτισµÞσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40 ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . . .41 5. Οι ΧετταÝοι Ü ΧεττÝτεσ 5.1 Η χñρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 5.2 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ οργÀνωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 5.3 Η ιστορÝα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44 5.4 Ο πολιτισµÞσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . . .46 6. Οι ΜÜδοι και οι ΠÛρσεσ 6.1 Η χñρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 6.2 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ οργÀνωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 6.3 Η ιστορÝα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50 6.4 Ο πολιτισµÞσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51

ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . . .52 7. Οι ΑνατολικοÝ λαοÝ και οι Îλληνεσ ΙΙ. ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΑπÞ τουσ προϊστορικοàσ χρÞνουσ Ûωσ και το Μ. ΑλÛξανδρο 1. ΕλληνικÜ προϊστορÝα 1.1 Οι ΑιγαιακοÝ πολιτισµοÝ . . . . . . . . . . . . .56 1.2 Ο ΜυκηναϊκÞσ πολιτισµÞσ . . . . . . . . . . .65 ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . . .75 2. Η αρχαÝα ΕλλÀδα (ΑπÞ το 1100 ωσ το 323 π.Χ.) 2.1 ΟµηρικÜ εποχÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76 2.2 ΑρχαϊκÜ εποχÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84 2.3 ΚλασικÜ εποχÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98 ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .120 ΙΙΙ. ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ 1. Ο ελληνιστικÞσ κÞσµοσ 1.1 Η διÀσπαση του κρÀτουσ του Μ. ΑλεξÀνδρου . . . . . . . . . . . . . . . .124 1.2 Τα χαρακτηριστικÀ του ελληνιστικοà κÞσµου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127 ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .139 2. Ο ελληνιστικÞσ πολιτισµÞσ 2.1 Τα ελληνιστικÀ κÛντρα . . . . . . . . . . . . .140 2.2 Η γλñσσα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142 2.3 Η θρησκεÝα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143 2.4 Τα γρÀµµατα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144 2.5 Οι επιστÜµεσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146 2.6 Οι τÛχνεσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .148 ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .151 IV. Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ∆ΥΣΗΣ. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ∆. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΚΑΙ ΡΩΜΗ 1. Ο ΕλληνισµÞσ τησ ∆àσησ 1.1 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ οργÀνωση των αποÝκων . . . . . . . . . . . .154 1.2 Οι Συρακοàσεσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156 1.3 Οι Îλληνεσ και οι λαοÝ τησ ∆υτικÜσ ΜεσογεÝου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158 1.4 Ο πολιτισµÞσ των ΕλλÜνων τησ ∆àσησ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161 ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .164 5

2. Η ΚαρχηδÞνα 2.1 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ οργÀνωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165 2.2 Η εξÀπλωση των ΚαρχηδονÝων . . . . . .166 ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .167 3. Οι λαοÝ τησ ιταλικÜσ χερσονÜσου και ο σχηµατισµÞσ του ρωµαϊκοà κρÀτουσ 3.1 Η χñρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168 3.2 Οι Ετροàσκοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .169 3.3 Η Ýδρυση τησ Ρñµησ και η οργÀνωσÜ τησ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .170 3.4 Η συγκρÞτηση τησ ρωµαϊκÜσ πολιτεÝασ – Res publica . . . . . . . . . . . . .172 3.5 Η ρωµαϊκÜ εξÀπλωση . . . . . . . . . . . . . .175 3.6 Ο ρωµαϊκÞσ πολιτισµÞσ . . . . . . . . . . . . .178 ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .182 V. ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ 1. Η ολοκλÜρωση τησ ρωµαϊκÜσ επÛκτασησ (200–31 π.Χ.) 1.1 Η επÛκταση στην ΑνατολÜ . . . . . . . . . .184 1.2 Οι κατακτÜσεισ στη ∆àση . . . . . . . . . . .187 1.3 Η διοÝκηση των κατακτηµÛνων περιοχñν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .188 ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .189 2. Οι συνÛπειεσ των κατακτÜσεων 2.1 ΟικονοµικÛσ, κοινωνικÛσ και πολιτιστικÛσ αλλαγÛσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .190 2.2 ΜεταρρυθµιστικÛσ προσπÀθειεσ . . . . .194 2.3 ΕνοποÝηση τησ ΙταλÝασ . . . . . . . . . . . . .196 2.4 Εµφàλιοι πÞλεµοι . . . . . . . . . . . . . . . . . .197 ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .203 VI. Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ (1οσ αι. π.Χ.–3οσ αι. µ.Χ.) 1. Η περÝοδοσ τησ ακµÜσ (27 π.Χ.-193 µ.Χ.) 1.1 Η εποχÜ του Αυγοàστου (30 π.Χ.-14 µ.Χ.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .206 1.2 Οι διÀδοχοι του Αυγοàστου (14-193 µ.Χ.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .211 1.3 Ο ΕλληνισµÞσ και η Ρñµη . . . . . . . . . . .217 1.4 ΡωµαϊκÜ τÛχνη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .220 ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .225 2. Η κρÝση τησ αυτοκρατορÝασ τον 3ο αι. µ.Χ. 2.1 ΚρÝση του αυτοκρατορικοà θεσµοà . .226 2.2 ΟικονοµικÜ κρÝση . . . . . . . . . . . . . . . . . .227

2.3 ΚοινωνικÜ κρÝση . . . . . . . . . . . . . . . . . . .228 2.4 ΒαρβαρικÛσ επιδροµÛσ . . . . . . . . . . . . .229 2.5 Η παρακµÜ του αρχαÝου κÞσµου . . . . .230 ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .231 VII. Η ΥΣΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ (4οσ–6οσ αι. µ.Χ.) 1. Η µετεξÛλιξη του Ρωµαϊκοà κρÀτουσ (4οσ–5οσ αι. µ.Χ.) 1.1 Ο ∆ιοκλητιανÞσ και η αναδιοργÀνωση τησ αυτοκρατορÝασ . . . . . . . . . . . . . .234 1.2 Μ. ΚωνσταντÝνοσ: ΕκχριστιανισµÞσ και ισχυροποÝηση τησ ρωµαϊκÜσ ΑνατολÜσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .236 1.3 Οι θρησκευτικÛσ εξελÝξεισ . . . . . . . . . . .239 1.4 Ο εξελληνισµÞσ του Ανατολικοà Ρωµαϊκοà κρÀτουσ . . . . . . . . . . . . . . . . .245 1.5 Η µεγÀλη µετανÀστευση των λαñν. Το τÛλοσ του ∆υτικοà Ρωµαϊκοà κρÀτουσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .247 ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .252 2. Η εποχÜ του Ιουστινιανοà 2.1 Ανασàσταση τησ ρωµαϊκÜσ οικουµÛνησ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .253 2.2 Η ελληνοχριστιανικÜ οικουµÛνη . . . . .256 ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .258 3. Τα γρÀµµατα και οι τÛχνεσ 3.1 Η πνευµατικÜ ανÀπτυξη . . . . . . . . . . . .259 3.2 Η καλλιτεχνικÜ ανÀπτυξη . . . . . . . . . .261 ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .268 VIII. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΝΟΤΙΑΣ ΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΠΩ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 1. Η ΙνδÝα 1.1 Η χñρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .270 1.2 Η οικονοµÝα και η κοινωνÝα . . . . . . . . .271 1.3 Η ιστορÝα και ο πολιτισµÞσ . . . . . . . . . .273 ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .278 2. Η ΚÝνα 2.1 Η χñρα και οι κÀτοικοι . . . . . . . . . . . . .279 2.2 Η ιστορÝα και ο πολιτισµÞσ . . . . . . . . . .281 ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ . . . . . . . . . . . . . .284 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ . . . . . . . . . . .285 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .289 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΡΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . .291

Π Ρ Ο ΛΟ Γ Ο Σ Το βιβλÝο αυτÞ εÝναι αποτÛλεσµα τησ προσπÀθειασ να δηµιουργηθεÝ Ûνα εàχρη-

στο και παιδαγωγικÀ κατÀλληλο βοÜθηµα που θα καλàπτει τισ σàγχρονεσ ανÀγκεσ διδασκαλÝασ του µαθÜµατοσ τησ ΙστορÝασ στην Α τÀξη του ΕνιαÝου ΛυκεÝου. Κàρια επιδÝωξÜ µασ εÝναι µÛσα απÞ τισ σελÝδεσ του οι µαθητÛσ να γνωρÝσουν την ελληνικÜ ιστορÝα τησ αρχαιÞτητασ παρÀλληλα µε την ιστορÝα των Àλλων λαñν. Να κατανοÜσουν δηλαδÜ το βαθµÞ σàνδεσησ του Ελληνισµοà µε τουσ λαοàσ τησ ΑνατολÜσ και τησ ΜεσογεÝου και κατ’ επÛκταση τισ εξελÝξεισ που Ûλαβαν χñρα σε παγκÞσµιο επÝπεδο απÞ τουσ προϊστορικοàσ χρÞνουσ µÛχρι και την εποχÜ του Ιουστινιανοà. Ωσ προσ τη διÀρθρωση του περιεχοµÛνου ο συγγραφÛασ δεν εÝχε το περιθñριο πολλñν επιλογñν¯ ακολοàθησε το πρÞγραµµα σπουδñν που εÝχε συντÀξει η αρµÞδια οµÀδα του Παιδαγωγικοà Ινστιτοàτου. ΩστÞσο, η επιλογÜ του υλικοà και η παρουσÝασÜ του εÝναι Ûργο για το οποÝο εξ ολοκλÜρου ευθàνεται ο Ýδιοσ. Οι γνñσεισ και ο τρÞποσ παρουσÝασÜσ τουσ, δηλαδÜ η ανÀδειξη Ü η αποσιñπηση γεγονÞτων, η προβολÜ και ο συσχετισµÞσ ιστορικñν φαινοµÛνων, ακÞµα η επιλογÜ των εικÞνων, των χαρτñν και των παραθεµÀτων που υποστηρÝζουν το γνωστικÞ αντικεÝµενο του βιβλÝου, αφοροàν το συγγραφÛα. Ο τÝτλοσ ΙστορÝα του αρχαÝου κÞσµου. ΑπÞ τουσ προϊστορικοàσ πολιτισµοàσ τησ ΑνατολÜσ Ûωσ την εποχÜ του Ιουστινιανοà προσδιορÝζει χρονικÀ το περιεχÞµενο του βιβλÝου, το οποÝο διαρθρñνεται σε οκτñ κεφÀλαια: I. ΕπισκÞπηση τησ ιστορÝασ των λαñν τησ Εγγàσ ΑνατολÜσ (ΜεσοποταµÝασ, Αιγàπτου, ΦοινÝκων, ΕβραÝων, ΧετταÝων, ΜÜδων και Περσñν) και εξÛταση τησ οικονοµικÜσ, κοινωνικÜσ, πολιτικÜσ και πολιτισµικÜσ τουσ οργÀνωσησ. IΙ. ΣυνοπτικÜ ιστορÝα των αρχαÝων ΕλλÜνων απÞ τουσ προϊστορικοàσ χρÞνουσ µÛχρι και το θÀνατο του Μ. ΑλεξÀνδρου (323 π.Χ.). IΙΙ. Τα χαρακτηριστικÀ γνωρÝσµατα (οικονοµικÀ, κοινωνικÀ, πολιτικÀ) του ελληνιστικοà κÞσµου. 7

IV. Την οργÀνωση του Ελληνισµοà τησ ∆àσησ και των Àλλων λαñν τησ ∆υτικÜσ ΜεσογεÝου, ιδιαÝτερα τησ Ρñµησ απÞ την ÝδρυσÜ τησ µÛχρι τα τÛλη του 2ου αι. π.Χ. V. Την επÛκταση τησ Ρñµησ σ’ ολÞκληρη τη ΜεσÞγειο. VI. Τα κàρια γνωρÝσµατα τησ ΡωµαϊκÜσ αυτοκρατορÝασ απÞ τη δηµιουργÝα τησ µÛχρι την εποχÜ τησ παρακµÜσ τησ (1οσ αι. π.Χ. – 3οσ αι. µ.Χ.). VII. Την εξÛλιξη τησ ΡωµαϊκÜσ αυτοκρατορÝασ απÞ τα τÛλη του 3ου αι. µ.Χ. µÛχρι την εποχÜ του Ιουστινιανοà. VIII. ΕπισκÞπηση τησ ιστορÝασ τησ ΙνδÝασ και τησ ΚÝνασ κατÀ την αρχαιÞτητα, µε Ûµφαση στισ σχÛσεισ που δηµιοàργησαν µε τον ελληνορωµαϊκÞ κÞσµο.

Ι. ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ

Οι εικÞνεσ, οι πÝνακεσ, οι χÀρτεσ και τα παραθÛµατα, τα οποÝα αποτελοàν αναπÞσπαστο µÛροσ τησ àλησ του βιβλÝου, συµβÀλλουν στην πληρÛστερη κατανÞηση του γνωστικοà αντικειµÛνου. ∆εÝκτεσ αριθµηµÛνοι κατÀ ενÞτητα µÛσα στο κεÝµενο παραπÛµπουν στα παραθÛµατα, που σκοπÞ Ûχουν να εµπλουτÝσουν το περιεχÞµενο και να φωτÝσουν πολλαπλÀ πτυχÛσ τησ διδακτικÜσ ενÞτητασ. Τα κεÝµενα των παραθεµÀτων Ûχουν σε µερικÛσ περιπτñσεισ προσαρµοστεÝ στουσ ορθογραφικοàσ κανÞνεσ τησ νÛασ ελληνικÜσ γλñσσασ. Στο κÀτω µÛροσ κÀθε παραθÛµατοσ υπÀρχει βιβλιογραφικÜ παραποµπÜ. Στην περÝπτωση που το κεÝµενο του παραθÛµατοσ µεταφρÀζεται απÞ το συγγραφÛα του βιβλÝου, δεν αναφÛρεται το Þνοµα του µεταφραστÜ. Με τισ ερωτÜσεισ και τισ δραστηριÞτητεσ που υπÀρχουν στο τÛλοσ κÀθε ενÞτητασ, παρÛχονται αρκετÛσ ευκαιρÝεσ στουσ µαθητÛσ να προσεγγÝσουν κριτικÀ το περιεχÞµενο τησ ενÞτητασ, να επεξεργαστοàν περαιτÛρω ορισµÛνα σηµεÝα και, γενικÞτερα, να αναπτàξουν τισ δεξιÞτητÛσ τουσ και να εµβαθàνουν στη µελÛτη τησ ιστορÝασ. Για Þσουσ Þρουσ Ü λÛξεισ κρÝθηκε σκÞπιµο να ερνηνευτοàν για διευκÞλυνση των µαθητñν, δηµιουργÜθηκε Ûνασ ερµηνευτικÞσ πÝνακασ Þρων στο τÛλοσ κÀθε κεφαλαÝου. Στον πÝνακα αυτÞ Ûχουν καταχωριστεÝ Þροι Ü λÛξεισ του βιβλÝου που φÛρουν αστερÝσκο(*). ΕπιπλÛον, στο τÛλοσ του βιβλÝου υπÀρχει συγκεντρωτικÞ ευρετÜριο µε την καταγραφÜ των Þρων και των σελÝδων στισ οποÝεσ αυτοÝ απαντοàν. ΤÛλοσ, παρατÝθεται χρονολογικÞσ πÝνακασ των κυριÞτερων ιστοροàµενων γεγονÞτων, καθñσ και ενδεικτικÜ βιβλιογραφÝα προσ χρÜση των µαθητñν.

ΦτερωτÞσ ταàροσ µε ανθρñπινο κεφÀλι, ασσυριακÜσ τÛχνησ. ΧαρακτηριστικÞσ φρουρÞσ τησ πàλησ των ανακτÞρων τησ ΜεσοποταµÝασ. (ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου)

1. Οι λαοÝ τησ ΜεσοποταµÝασ Στισ ακτÛσ τησ ανατολικÜσ λεκÀνησ τησ ΜεσογεÝου και στον ευρàτερο χñρο τησ Εγγàσ ΑνατολÜσ εµφανÝστηκαν και εξελÝχθηκαν οι πρñτοι µεγÀλοι πολιτισµοÝ. Η περιοχÜ των ποταµñν ΤÝγρη και ΕυφρÀτη αποτÛλεσε την κοιτÝδα λαñν – ΣουµερÝων, ΑκκαδÝων, ΒαβυλωνÝων, ΑσσυρÝων κ.À. – που οργανñθηκαν στην αρχÜ σε πÞλεισ και στη συνÛχεια σε µεγÀλα γεωργικÀ κρÀτη. Η τυφλÜ υποταγÜ στον ηγεµÞνα και ο φÞβοσ που χαρακτÜριζε τη σχÛση τουσ µε τουσ θεοàσ καθÞρισε την ιστορικÜ πορεÝα αυτñν των λαñν. Τα µεγÀλα τουσ επιτεàγµατα, που Üταν αποτÛλεσµα σκληρÜσ εργασÝασ, σκοπÞ εÝχαν να προβÀλουν το µεγαλεÝο των βασιλÛων και των ποικÝλων θεοτÜτων. Η ανακÀλυψη τησ γραφÜσ και η ανÀπτυξη των επιστηµñν βασÝστηκαν σε πρακτικÛσ γνñσεισ που κατακτÜθηκαν µÛσα απÞ την καθηµερινÜ τουσ εργασÝα. ΧωρÝσ αµφιβολÝα οι λαοÝ αυτοÝ συνÛβαλαν µε την πολιτιστικÜ τουσ εξÛλιξη στην πρÞοδο τησ ανθρωπÞτητασ.

1. Η περιοχÜ τησ ΜεσοποταµÝασ Στην ΑσσυρÝα βρÛχει λÝγο κι αυτÞ το νερÞ τρÛφει τη ρÝζα του σιταριοà. ΠοτÝζεται Þµωσ µε το νερÞ του ποταµοà που δυναµñνει τα σπαρτÀ κι Ûτσι ωριµÀζει το σιτÀρι, Þχι Þπωσ στην ΑÝγυπτο, Þπου ο ΝεÝλοσ ανεβαÝνει και ποτÝζει τα χωρÀφια, αλλÀ µε νερÞ που βγÀζουν µε το χÛρι Ü µε γερÀνια1. ΟλÞκληρη η ΒαβυλωνÝα, καθñσ και η ΑÝγυπτοσ, εÝναι γεµÀτη διñρυγεσ. Η µεγαλàτερη εÝναι πλωτÜ, µε κατεàθυνση το σηµεÝο Þπου ανατÛλλει ο Üλιοσ τον χειµñνα¯ πηγαÝνει απÞ τον ΕυφρÀτη στον ΤÝγρη, στισ Þχθεσ του οποÝου Üταν χτισµÛνη η ΝινευÝ. ΑπÞ τισ χñρεσ που ξÛρω εÝναι η ευφορÞτερη, τουλÀχιστον για τα δηµητριακÀ, γιατÝ τα Àλλα δÛντρα, συκιÀ, αµπÛλι Ü ελιÀ, οàτε δοκιµÀζουν να τα καλλιεργÜσουν. ΑλλÀ για τα δηµητριακÀ εÝναι τÞσο πολà καλÜ η γη, ñστε δÝνει το Ûνα διακÞσια και αν η σοδειÀ εÝναι εξαιρετικÜ, το Ûνα τριακÞσια. 1. γερÀνι Ü γερανÞσ: ανυψωτικÞ µηχÀνηµα. ΗρÞδοτοσ, Α, 193 µετ. Αγγ. ΒλÀχου, εκδ. ∆. ΠαπαδÜµα.

1.1 Η χñρα ΜεσοποταµÝα ονοµÀστηκε για πρñτη φορÀ απÞ τουσ αρχαÝουσ Îλληνεσ η χñρα την οποÝα διαρρÛουν δàο µεγÀλοι ποταµοÝ ο ΤÝγρησ – ανατολικÀ – και ο ΕυφρÀτησ – δυτικÀ. Με το Þνοµα αυτÞ οριοθετεÝται µια µεγÀλη περιοχÜ που περιλαµβÀνει τισ κοιλÀδεσ των δàο ποταµñν και των παραποτÀµων τουσ. Το µεγαλàτερο και σπουδαιÞτερο σε Þ,τι αφορÀ την ιστορÝα τµÜµα τησ χñρασ αυτÜσ βρÝσκεται στο σηµερινÞ κρÀτοσ του ΙρÀκ. Ο ΤÝγρησ και ο ΕυφρÀτησ στην πορεÝα τουσ διακλαδÝζονται σε παραποτÀµουσ, ενñνονται Þµωσ πριν απÞ την ÛξοδÞ τουσ στον ΠερσικÞ κÞλπο και σχηµατÝζουν µια ελñδη περιοχÜ µεγÀλησ Ûκτασησ. Η βÞρεια περιοχÜ τησ ΜεσοποταµÝασ εÝναι ορεινÜ. Στη µÛση και νÞτια ΜεσοποταµÝα, το Ûδαφοσ, απÞ το οποÝο λεÝπει παντελñσ η πÛτρα, εÝναι αργιλñδεσ και Àγονο. Η αυτοφυÜσ βλÀστηση περιοριζÞταν, Þπωσ και σÜµερα, σε φοινικÞδενδρα και καλαµοειδÜ που φàονται στισ ελñδεισ περιοχÛσ. ΩστÞσο, η Àρδευση τη γησ απÞ τα νερÀ των ποταµñν µετÛβαλε τισ Àγονεσ εκτÀσεισ σε εàφορεσ για την παραγωγÜ σιτηρñν1. Το βÞρειο τµÜµα τησ ΜεσοποταµÝασ οι Îλληνεσ το ονÞµαζαν ΑσσυρÝα, το κεντρικÞ και νÞτιο Βα-

Η αρχαÝα ΜεσοποταµÝα

βυλωνÝα. Χρησιµοποιοàσαν επÝσησ το Þνοµα ΧαλδαÝα για να διακρÝνουν το νÞτιο µÛροσ τησ χñρασ.

1.2 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ οργÀνωση Η οικονοµÝα. Η ΜεσοποταµÝα Üταν χñρα γεωργικÜ. Η οικονοµÝα τησ στηριζÞταν στην καλλιÛργεια τησ γησ. ΑπÞ την 4η χιλιετÝα π.Χ. οι ΣουµÛριοι, οι αρχαιÞτεροι κÀτοικοι τησ περιοχÜσ, υπÞ την επÝβλεψη του κρÀτουσ εÝχαν ωσ κàρια ασχολÝα την Àρδευση και την καλλιÛργεια των χωραφιñν. Η συστηµατικÜ ανÀπτυξη τησ γεωργÝασ στη ΜεσοποταµÝα επιτεàχθηκε µÞνο µÛσα απÞ την οµαδικÜ εργασÝα, καθñσ η καλλιÛργεια των Àγονων εκτÀσεων δεν Üταν εφικτÜ στο πλαÝσιο τησ οικογενειακÜσ γεωργικÜσ οικονοµÝασ. Îτσι εξασφαλÝστηκε η πλοàσια συγκοµιδÜ κυρÝωσ σιταριοà και κριθαριοà. ΠαρÀλληλα η εκτροφÜ µεγÀλου αριθµοà κοπαδιñν εξασφÀλιζε ποσÞτητεσ γÀλακτοσ, βουτàρου και µαλλιοà. ΑρκετοÝ απÞ τουσ κατοÝκουσ των πÞλεων ασχολÜθηκαν µε τη βιοτεχνÝα, η οποÝα εÝχε το χαρακτÜρα οικοτεχνικÜσ παραγωγÜσ κυρÝωσ υφασµÀτων, Ûργων µικροτεχνÝασ και επÝπλων απÞ το ξàλο των φοινικÞδενδρων. Η µεταλλοτεχνÝα Üταν Ûνασ κλÀδοσ που γνñρισε ιδιαÝτερη Àνθηση. Η οργÀνωση τησ παραγωγÜσ του πρωτογενοàσ και δευτερογενοàσ τοµÛα τησ οικονοµÝασ απÞ την κεντρικÜ εξουσÝα οδÜγησε σε υπερπαραγωγÜ και α11

νταλλαγÛσ. Îτσι αναπτàχθηκε το εµπÞριο που βασιζÞταν στην εξαγωγÜ του πλεονÀσµατοσ, ιδιαÝτερα των γεωργικñν και κτηνοτροφικñν αγαθñν και στην εισαγωγÜ πρñτων υλñν, ιδιαÝτερα µετÀλλων. ΚαραβÀνια διÛσχιζαν τη χñρα και εµπορικοÝ δρÞµοι την Ûνωναν µε τισ ακτÛσ τησ ΜεσογεÝου και τισ ΙνδÝεσ. ΠιθανÞτατα εµπορικοÝ σταθµοÝ των λαñν τησ ΜεσοποταµÝασ λειτοàργησαν σε πÞλεισ Àλλων λαñν. Η κοινωνÝα. Την περÝοδο που κυριÀρχησαν οι ΣουµÛριοι, Þπωσ Ûχουν αποδεÝξει νεÞτερεσ Ûρευνεσ, υπÜρχε καθεστñσ ατοµικÜσ ιδιοκτησÝασ. ΑναµφÝβολα το µεγαλàτερο µÛροσ τησ γησ ανÜκε στουσ ευγενεÝσ και τουσ ιερεÝσ. Τισ µεγÀλεσ εκτÀσεισ καλλιεργοàσαν ελεàθεροι καλλιεργητÛσ, που δεν εÝχαν δικÜ τουσ ιδιοκτησÝα¯ ωστÞσο, µÛροσ τησ γησ ανÜκε και σε πολÝτεσ, που Üταν οργανωµÛνοι σε πατριαρχικÛσ* οικογÛνειεσ και σε κοινÞτητεσ. Η γη αυτÜ περιερχÞταν κληρονοµικÀ στην κατοχÜ των πολιτñν και µποροàσε να πουληθεÝ απÞ τον αρχηγÞ τησ οικογÛνειασ. Την κορυφÜ τησ κοινωνικÜσ πυραµÝδασ στισ σουµερικÛσ πÞλεισ κατεÝχε ο ηγεµÞνασ κÀθε πÞλησ που θεωροàνταν και ωσ ο εκπρÞσωποσ του θεοà στη γη. Η δοµÜ τησ κοινωνÝασ των λαñν που κατοÝκηÍγαλµα του ΓουδÛα, ηγεµÞνα σουµερικÜσ πÞλησ. (ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου)

Το «λÀβαρο» τησ σουµερικÜσ πÞλησ Ουρ. ΠαρουσιÀζει σκηνÛσ απÞ τα ανÀκτορα και τισ καθηµερινÛσ ασχολÝεσ των κατοÝκων. (ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο)

σαν στην περιοχÜ µετÀ απÞ τουσ ΣουµÛριουσ Üταν αποτÛλεσµα τησ οργÀνωσησ ενÞσ κρÀτουσ µε θεοκρατικÞ* χαρακτÜρα. Ο ανñτατοσ Àρχοντασ, ο βασιλιÀσ, θεωροàνταν θεÞσ Ü προσωποποÝηση του θεοà και η θρησκεÝα ασκοàσε τερÀστια επÝδραση στισ εκδηλñσεισ τησ ζωÜσ. Οι ευγενεÝσ, δηλαδÜ η ανñτερη αυλικÜ υπαλληλÝα και οι ιερεÝσ, αποτελοàσαν ιδιαÝτερη τÀξη. Στη βÀση τησ κοινωνικÜσ ιεραρχÝασ βρÝσκονταν οι ελεàθεροι πολÝτεσ, γεωργοÝ, τεχνÝτεσ κ.À. Οι δοàλοι Üταν κυρÝωσ αιχµÀλωτοι πολÛµου αλλÀ και ελεàθεροι πολÝτεσ που εÝχαν χÀσει την ελευθερÝα τουσ λÞγω χρεñν. Η πολιτικÜ οργÀνωση. Η πολιτικÜ εξουσÝα κατÀ την περÝοδο των ΣουµερÝων Üταν οργανωµÛνη στο πλαÝσιο των πÞλεων. ΚÀθε πÞλη αποτελοàσε ανεξÀρτητο κρÀτοσ µαζÝ µε τισ κοινÞτητεσ που την περιÛβαλλαν. Την εξουσÝα σε κÀθε πÞλη κατεÝχε Ûνασ ηγεµÞνασ που θεωροàνταν εκπρÞσωποσ του θεοà και Üταν παρÀλληλα αρχιερÛασ, δικαστÜσ και αρχηγÞσ του στρατοà. Κυβερνοàσε µε τη βοÜθεια των µελñν τησ οικογÛνειÀσ του και του ιερατεÝου. ΑνÀλογη πολιτικÜ εξουσÝα στισ ιστορικÛσ περιÞδουσ που ακολοàθησαν εÝχε ο βασιλιÀσ, Þταν στη ΜεσοποταµÝα συγκροτÜθηκαν ενιαÝα και ισχυρÀ κρÀτη, Þπωσ το ΒαβυλωνιακÞ Ü το ΑσσυριακÞ.

2. Η περιγραφÜ ενÞσ βαθµιδωτοà οικοδοµÜµατοσ, ενÞσ ζιγκουρÀτ Στη µÛση του ιεροà Üταν χτισµÛνοσ γερÞσ πàργοσ µε πλÀτοσ και µÜκοσ Ûνα στÀδιο. ΕπÀνω σ’ αυτÞν τον πàργο Üταν χτισµÛνοσ Àλλοσ, κι επÀνω του Àλλοσ, ωσ τουσ οκτñ. Για ν’ ανεβεÝ κανεÝσ, υπÀρχει εξωτερικÜ κυκλικÜ ανÀβαση, που συνδÛει Þλουσ τουσ πàργουσ. ΚÀπου στη µÛση περÝπου τησ διαδροµÜσ υπÀρχει Ûνα πλατàσκαλο και καθÝσµατα για να ξεκουρÀζονται Þσοι ανεβαÝνουν. Στον τελευταÝο πàργο υπÀρχει µεγÀλοσ ναÞσ και µÛσα στο ναÞ Ûνα κρεβÀτι µεγÀλο και κοντÀ του στρωµÛνο Ûνα χρυσÞ τραπÛζι. Íγαλµα κανÛνα δεν υπÀρχει, και κανÛνασ Àνθρωποσ δεν επιτρÛπεται να περÀσει εκεÝ τη νàχτα, εκτÞσ µÞνο απÞ µια γυναÝκα ντÞπια, που διÀλεξε ο θεÞσ απ’ Þλεσ, Þπωσ λÛνε οι ΧαλδαÝοι, οι ιερεÝσ αυτοà του θεοà. ΗρÞδοτοσ, Α, 182 µετ. Αγγ. ΒλÀχου.

1.3 Η ιστορÝα ΠηγÛσ. Στισ αρχÛσ του 19ου αιñνα απÞ τουσ λαοàσ που κατοÝκησαν τη ΜεσοποταµÝα δεν Üταν γνωστοÝ παρÀ µÞνο οι Βαβυλñνιοι, οι Ασσàριοι και οι ΧαλδαÝοι, απÞ τισ λÝγεσ και συγκεχυµÛνεσ πληροφορÝεσ των ελληνικñν, των εβραϊκñν και αιγυπτιακñν κειµÛνων, ενñ οι ΣουµÛριοι, οι ΑκκÀδιοι, οι ΕλαµÝτεσ, οι ΚασσÝτεσ και Àλλοι λαοÝ τησ περιοχÜσ Üταν Àγνωστοι. Οι πρñτεσ Þµωσ συστηµατικÛσ ανασκαφÛσ και η αποκρυπτογρÀφηση τησ σφηνοειδοàσ γραφÜσ Àνοιξαν νÛουσ ορÝζοντεσ για την Ûρευνα και την ιστορÝα, διαµορφñνοντασ Ûναν ιδιαÝτερο επιστηµονικÞ κλÀδο την ΑσσυριολογÝα. Η προϊστορÝα. Την 7η χιλιετÝα π.Χ. στισ βÞρει-

ΣχεδιαστικÜ αναπαρÀσταση ενÞσ ζιγκουρÀτ

εσ περιοχÛσ τησ ΜεσοποταµÝασ φαÝνεται Þτι δηµιουργοàνται οι προϋποθÛσεισ µετασχηµατισµοà στον τρÞπο ζωÜσ του ανθρñπου: απÞ το κυνÜγι και τη συλλογÜ των καρπñν – θηρευτικÞ* Ü συλλεκτικÞ στÀδιο οικονοµÝασ – ο Àνθρωποσ περνÀ στη συλλογικÜ ζωÜ, τη µÞνιµη κατοÝκηση και την καλλιÛργεια τησ γησ – παραγωγικÞ στÀδιο. Την 5η χιλιετÝα π.Χ. στισ νÞτιεσ περιοχÛσ η γεωργικÜ παραγωγÜ Üταν ευκολÞτερη, αφοà η συλλογικÜ ζωÜ και η φàση τησ χñρασ δηµιουργοàσαν τισ κατÀλληλεσ προϋποθÛσεισ. Îτσι στη ΜεσοποταµÝα συντελÛστηκε για πρñτη φορÀ το µεγÀλο επÝτευγµα τησ κοινωνικÜσ και οικονοµικÜσ εξÛλιξησ του ανθρñπου. Στο χñρο αυτÞ ο Àνθρωποσ πÛρασε στο παραγωγικÞ στÀδιο και στην οργÀνωση Σφραγιδοκàλινδροσ* απÞ λÀπισ λÀζουλι* τησ παραγωγÜσ του. τησ ΑκκαδικÜσ περιÞδου. ΦÛρει παρÀσταΟι ΣουµÛριοι. Την 4η χιλιετÝα π.Χ. στην πεση αγñνα ενÞσ Üρωα µε ζñα. ριοχÜ τησ ΧαλδαÝασ η ζωÜ οργανñνεται συστη(ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο) µατικÀ µε την Àφιξη ενÞσ δηµιουργικοà λαοà, των ΣουµερÝων. ΣχετικÀ µε την προÛλευσÜ τουσ η επιστηµονικÜ Ûρευνα δεν Ûχει δñσει ακÞµα πειστικÜ απÀντηση. Στα µÛσα περÝπου τησ χιλιετÝασ οι ΣουµÛριοι οργανñνονται σε πÞλεισ οι οποÝεσ διακοσµοàνται µε µεγÀλα ανÀκτορα, µε πρωτÞτυπουσ ναοàσ, τα ζιγκουρÀτ2, και οχυρñνονται µε ισχυρÀ τεÝχη. Η καθεµιÀ λειτουργεÝ ωσ κÛντρο τησ γàρω περιοχÜσ, η οποÝα περιλαµβÀνει σηµαντικÞ αριθµÞ οικισµñν. Η πολιτικÜ τουσ οργÀνωση σε ανεξÀρτητεσ πÞλεισ παρουσιÀζει αναλογÝεσ µε την πολιτικÜ συγκρÞτηση που δηµιουργÜθηκε αργÞτερα στην αρχαÝα ΕλλÀδα. Οι ΣουµÛριοι, παρÀ τισ αντÝξοεσ συνθÜκεσ, κατÞρθωσαν να βελτιñσουν τουσ Þρουσ ζωÜσ τουσ και να συµβÀλουν στην εξÛλιξη του πολιτισµοà. ΑνακÀλυψαν τον τροχÞ και τον χρησιµοποÝησαν για την Àρδευση τησ γησ, την κατασκευÜ του Àρµατοσ και σε Àλλεσ δραστηριÞτητεσ τησ καθηµερινÜσ ζωÜσ. Προχñρησαν στον υπολογισµÞ των καλλιεργÜσιµων εκτÀσεων. ΒελτÝωσαν τον τρÞπο καλλιÛργειασ µε τη χρÜση µεταλλικñν εργαλεÝων και την τεΑνÀγλυφη παρÀσταση Üρωα-θεοà που ταυτÝζεται µε τον ΓκιλγκαµÛσ. ΑπÞ το ανÀ- λειοποÝηση του αρÞτρου. ΠαρÀλληλα, επιδÞθηκαν και στον τοµÛα τησ κτηνοτροφÝασ¯ πρñτοι κτορο του ΣαργκÞν Β . 14

αυτοÝ κατÞρθωσαν να επιτàχουν την αποβουτàρωση του γÀλακτοσ. Στην κατασκευÜ των κτηρÝων, εξαιτÝασ τησ Ûλλειψησ ξυλεÝασ και πÛτρασ, χρησιµοποÝησαν τον Àργιλο που διÛθετε σε αφθονÝα η χñρα. Îτσι επινÞησαν τη χρÜση τησ ψηµÛνησ στον Üλιο πλÝνθου ωσ οικοδοµικÞ υλικÞ. ΑπÞ το Ýδιο αυτÞ υλικÞ κατασκεàασαν πÜλινεσ πινακÝδεσ που τισ χρησιµοποιοàσαν ωσ γραφικÜ àλη. Οι ανασκαφÛσ στισ σουµερικÛσ πÞλεισ Ûχουν φÛρει στο φωσ χιλιÀδεσ πινακÝδεσ, γραµµÛνεσ µε σφηνοειδεÝσ χαρακτÜρεσ. Η Ûλλειψη πρñτων υλñν και ιδιαÝτερα µετÀλλων οδÜγησε τουσ ΣουµÛριουσ Ûξω απÞ τα Þρια τησ χñρασ τουσ. ΑνÛπτυξαν εµπορικÛσ σχÛσεισ µε Àλλουσ λαοàσ – στον Καàκασο, τη Μ. ΑσÝα, τισ ΙνδÝεσ – και για να διευκολàνουν τισ συναλλαγÛσ τουσ επινÞησαν ορισµÛνα µÛτρα και τα πρñτα νοµÝσµατα, ρÀβδουσ χρυσοà και ασηµιοà Ü δαχτυλÝδια. Οι µεταλλικÛσ ρÀβδοι και τα δαχτυλÝδια σφραγÝζονταν, πρÀγµα που αποτελοàσε εγγàηση για την ποιÞτητα και την ποσÞτητα του µετÀλλου τουσ. Οι ΑκκÀδιοι. Την 3η χιλιετÝα π.Χ. τα πρñτα φàλα σηµιτικÜσ* καταγωγÜσ Üρθαν στη ΜεσοποταµÝα πιθανÞτατα απÞ τισ ερÜµουσ τησ ΑραβÝασ. ΕγκαταστÀθηκαν στισ βÞρειεσ περιοχÛσ τησ ΧαλδαÝασ, Þπου Ýδρυσαν δικÛσ τουσ πÞλεισ. ∆εν Àργησαν Þµωσ να συγκρουστοàν µε τουσ ΣουµÛριουσ. Οι εισβολεÝσ, µε αρχηγÞ τον ΣαργκÞν Α , κατÞρθωσαν να κυριαρχÜσουν και να ιδρàσουν το πρñτο µεγÀλο βασÝλειο στη ΜεσοποταµÝα µε πρωτεàουσα την πÞλη ΑκκÀδ (περÝπου το 2350 π.Χ.). Îτσι οι ΑκκÀδιοι, Þπωσ ονοµÀστηκαν απÞ τουσ ιστορικοàσ τα πρñτα σηµιτικÀ φàλα, γÝνονται οι Àµεσοι διÀδοχοι και συνεχιστÛσ του πολιτισµοà των ΣουµερÝων. Τουσ επÞµενουσ αιñνεσ Üρθαν στην περιοχÜ και Àλλα σηµιτικÀ φàλα. Το ΑρχαÝο ΒαβυλωνιακÞ κρÀτοσ. Το 18ο αι. π.Χ. οι σηµιτικοÝ λαοÝ τησ ΜεσοποταµÝασ εισÜλθαν σε περÝοδο µεγÀλησ ακµÜσ. Το γεγονÞσ αυτÞ οφεÝλεται στον ΧαµµουραµπÝ, Ûνα σπουδαÝο ηγεµÞνα που κατÞρθωσε να ενñσει Þλουσ τουσ λαοàσ τησ περιοχÜσ σε ενιαÝο κρÀτοσ µε πρωτεàου-

ΣτÜλη απÞ βασÀλτη* µε τη νοµοθεσÝα του ΧαµµουραµπÝ. Στην κορυφÜ τησ στÜλησ παρÀσταση του βασιλιÀ ΧαµµουραµπÝ που στÛκεται Þρθιοσ µπροστÀ απÞ το θεÞ ΣαµÀσ. (ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου)

3. Οι νÞµοι του ΧαµµουραµπÝ «Εγñ ο ΧαµµουραµπÝ, εÝµαι ο βασιλιÀσ τησ δικαιοσàνησ, στον οποÝο ο ΣαµÀσ εµπιστεàθηκε το νÞµο. Τα λÞγια µου εÝναι διαταγÛσ¯ οι πρÀξεισ µου δεν Ûχουν τισ ÞµοιÛσ τουσ¯ χωρÝσ σηµασÝα εÝναι µÞνο για τουσ ανÞητουσ... ΕÀν Ûνασ ευγενÜσ βγÀλει το µÀτι ενÞσ µÛλουσ τησ αριστοκρατÝασ, να του βγÀλουν το µÀτι. ΕÀν Ûνασ ευγενÜσ σπÀσει το κÞκαλο ενÞσ Àλλου ευγενοàσ, να του σπÀσουν το κÞκαλο. ΕÀν ο ταàροσ ενÞσ ευγενοàσ εÝναι φονιÀσ, και εÀν οι αρχÛσ τησ πÞλησ Ûχουν γνωστοποιÜσει σε αυτÞν Þτι ο ταàροσ του εÝναι φονιÀσ, αλλÀ αυτÞσ δεν κÀλυψε τα κÛρατα του ζñου οàτε το Ûδεσε, εÀν αυτÞ το ζñο σκοτñσει Ûνα µÛλοσ τησ αριστοκρατÝασ, τÞτε ο ευγενÜσ θα πληρñσει µισÜ µνα* ασηµιοà. (αποσπÀσµατα) 4. Η πÞλη τησ Βαβυλñνασ Îτσι, λοιπÞν, τειχÝστηκε η Βαβυλñνα που εÝναι δàο τµÜµατα, γιατÝ στη µÛση τησ περνÀει ποταµÞσ, που ονοµÀζεται ΕυφρÀτησ. Îρχεται απÞ την ΑρµενÝα, εÝναι µεγÀλοσ, βαθàσ, Ûχει ορµητικÞ ρεàµα και εκβÀλλει στην ΕρυθρÀ θÀλασσα. ΑπÞ την κÀθε µεριÀ τησ πολιτεÝασ το τεÝχοσ, κÀνοντασ µια γωνιÀ, φτÀνει ωσ την Þχθη του ποταµοà. ΑπÞ εκεÝ ξεκινÀει Àλλο τεÝχοσ, απÞ οπτÛσ πλÝνθουσ, που ακολουθεÝ την Þχθη του ποταµοà. Η πολιτεÝα Ûχει σπÝτια µε τρÝα και τÛσσερα πατñµατα και τη διασχÝζουν Ýσιοι δρÞµοι, που εÝναι παρÀλληλοι µε τον ποταµÞ Ü εγκÀρσιοι. ΕκεÝ που κατÛληγε καθÛνασ απÞ τουσ δρÞµουσ αυτοàσ, στην ξερολιθιÀ κοντÀ στον ποταµÞ, υπÜρχαν µικρÛσ πàλεσ, Þσεσ και τα δροµÀκια. ×ταν µÀλιστα χÀλκινεσ και Ûβγαζαν στο ποτÀµι. ΗρÞδοτοσ, Α, 180 µετ. Αγγ. ΒλÀχου.

σα τη Βαβυλñνα, την πρñτη µεγαλοàπολη τησ ιστορÝασ. Ο ΧαµµουραµπÝ κυβÛρνησε το µεγÀλο κρÀτοσ του ωσ απÞλυτοσ µονÀρχησ. Το οργÀνωσε διοικητικÀ και παραχñρησε στουσ υπηκÞουσ του νοµοθεσÝα3. ΑυτÜ την εποχÜ γρÀφτηκε και το πρñτο λογοτεχνικÞ Ûργο, το «Ûποσ του ΓκιλγκαµÛσ». Την ακµÜ του αρχαÝου Βαβυλωνιακοà κρÀτουσ ακολοàθησε περÝοδοσ συνεχñν ταραχñν απÞ το 16ο αι. π.Χ. µÛχρι το 12ο αι. π.Χ., που οφεÝλονται στισ εισβολÛσ Àλλων λαñν, Þπωσ των ΧετταÝων, των Κασσιτñν κ.À. Οι Ασσàριοι. Στα µÛσα του 12ου αι. π.Χ. κυριÀρχησε τελικÀ Ûνασ λαÞσ που κατοικοàσε τισ ορεινÛσ βÞρειεσ περιοχÛσ τησ ΜεσοποταµÝασ, οι Ασσàριοι. ΠρÞκειται για λαÞ σκληροτρÀχηλο και πολεµικÞ. ΕπικρÀτησαν µÛχρι τα τÛλη του 7ου αι. π.Χ. σ’ ολÞκληρη τη ΜεσοποταµÝα, επεκτεÝνοντασ τισ κατακτÜσεισ τουσ ανατολικÀ στην περιοχÜ του ΕλÀµ και δυτικÀ στη ΣυρÝα µÛχρι και την ΑÝγυπτο. Στο απÞγειο τησ δàναµÜσ τουσ Ûφθασαν τον 7ο αι. π.Χ., Þταν βασιλιÀσ Üταν ο ΑσσουρµπανιπÀλ και πρωτεàουσα του κρÀτουσ η ΝινευÝ. Το ΝÛο ΒαβυλωνιακÞ κρÀτοσ. Το 612 π.Χ. οι υποτελεÝσ λαοÝ ξεσηκñθηκαν. Οι Βαβυλñνιοι µε συµµÀχουσ τουσ ΜÜδουσ – κατοÝκουσ του Β. ΙρÀν – κατÛλαβαν τη ΝινευÝ και την κατÛστρεψαν. Πρωτεàουσα του νÛου Βαβυλωνιακοà κρÀτουσ Ûγινε πÀλι η Βαβυλñνα που διακοσµÜθηκε µε µεγÀλα και εντυπωσιακÀ κτÜρια, Þπωσ «οι κρεµαστοÝ κÜποι», Ûνα απÞ τα επτÀ θαàµατα του αρχαÝου κÞσµου4. Σε µεγÀλη ακµÜ Ûφτασε το ΒαβυλωνιακÞ κρÀτοσ, Þταν βασιλιÀσ του Üταν ο ΝαβουχοδονÞσορ. ΑυτÞσ επÛκτεινε την εξουσÝα του µÛχρι τισ ακτÛσ τησ ΜεσογεÝου, κυρÝευσε την ΙερουσαλÜµ (587 π.Χ.) και Ûσυρε τουσ ΕβραÝουσ στη «βαβυλñνια αιχµαλωσÝα». Η ξÛνη κατÀκτηση. Το 538 π.Χ. το νÛο ΒαβυλωνιακÞ κρÀτοσ καταλàθηκε απÞ τον Κàρο Β , το βασιλιÀ των Περσñν. Îκτοτε ολÞκληρη η ΜεσοποταµÝα αποτÛλεσε τµÜµα τησ περσικÜσ αυτοκρατορÝασ µÛχρι και την κατÀκτησÜ τησ απÞ το Μ. ΑλÛξανδρο (330 π.Χ.).

1.4 Ο πολιτισµÞσ Η θρησκεÝα. Σàµφωνα µε τισ αντιλÜψεισ των ΣουµερÝων κÀθε πÞλη ανÜκε σ’ Ûνα θεÞ. Ο θεÞσπροστÀτησ τησ πÞλησ κατοικοàσε στο µικρÞ ναÞ στην κορυφÜ ενÞσ µεγÀλου οικοδοµÜµατοσ που Ûµοιαζε µε βαθµιδωτÜ πυραµÝδα, το ζιγκουρÀτ. Το ιερÞ αυτÞ δεν Üταν µÞνο τÞποσ λατρεÝασ και κατοικÝασ του θεοà αλλÀ παρÀλληλα κÛντρο πολλñν Àλλων δραστηριοτÜτων, Þπωσ διοικητÜριο, θησαυροφυλÀκιο, αποθÜκη εµπορευµÀτων κ.À. Ùταν κÀποια απÞ τισ πÞλεισ αποκτοàσε δàναµη µεγαλàτερη απÞ τισ Àλλεσ, τÞτε προσπαθοàσε να επιβÀλει και τη λατρεÝα του δικοà τησ ΠÜλινη πινακÝδα που φÛρει διοικητικÞ θεοà. Οι αντιλÜψεισ αυτÛσ υιοθετÜθηκαν και απÞ κεÝµενο γραµµÛνο µε στοιχεÝα µιασ πρñιτα σηµιτικÀ φàλα που κατÛκλυσαν τη Μεσοπο- µησ σφηνοειδοàσ γραφÜσ. ΕÝναι φανερÞ ταµÝα µετÀ τουσ ΣουµÛριουσ. ΑυτÞ αποδεικνàε- Þτι πολλÀ στοιχεÝα δηλñνουν τη διαµÞρται απÞ το γεγονÞσ Þτι στην περÝοδο του αρχαÝου φωση τησ σφηνοειδοàσ απÞ την εξÛλιξη ιΒαβυλωνιακοà κρÀτουσ ο σηµαντικÞτεροσ θεÞσ δεογραµµÀτων. (ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο) Üταν ο Μαρντοàκ, ο θεÞσ-προστÀτησ τησ Βαβυλñνασ και την εποχÜ των ΑσσυρÝων Üταν ο Ασσοàρ, ο πολεµικÞσ θεÞσ-προστÀτησ τησ ΝινευÝ. ΑπÞ τισ θρησκευτικÛσ δοξασÝεσ των λαñν τησ ΜεσοποταµÝασ σηµαντικÜ Üταν η αντÝληψη Þτι η µοÝρα των ανθρñπων καθορÝζεται απÞ τη θÛση των αστÛρων στον ουρανÞ κατÀ την ñρα τησ γÛννησÜσ τουσ, Þπωσ και η ιδÛα τησ τιµωρÝασ των αµαρτωλñν ανθρñπων απÞ τουσ θεοàσ. Îτσι διατηρÜθηκε Ûντονοσ ο µàθοσ του Κατακλυσµοà στη µνÜµη των λαñν τησ ΜεσοποταµÝασ. Ùλοι οι Àνθρωποι, ακÞµα και οι ηγεµÞνεσ, ζητοàσαν µε τη µεσολÀβηση των ιερÛων την εàνοια των θεñν. Η γραφÜ. Οι ΣουµÛριοι την 4η χιλιετÝα π.Χ. πρñτοι χρησιµοποÝησαν γραφÜ µε χαρακτÜρεσ που µοιÀζουν µε σφÜνεσ. Η σφηνοειδÜσ γραφÜ εÝ- ΛεπτοµÛρεια απÞ ανÀγλυφη διακÞσµηση του ανακτÞρου τησ ΝινευÝ ναι Ûνα επÝτευγµÀ τουσ, το οποÝο υιοθÛτησαν στη συνÛχεια και Àλλοι λαοÝ τησ Εγγàσ ΑνατολÜσ, Þπωσ οι ΑκκÀδιοι, οι ΕλαµÝτεσ, οι ΧετταÝοι, οι Ασσàριοι, οι ΠÛρσεσ κ.À. Η γραφÜ αυτÜ αποκρυπτογραφÜθηκε στισ αρχÛσ του 19ου αιñνα απÞ το ΓερµανÞ Grotefend και τον Íγγλο Rawlinson. Οι επιστÜµεσ. Η ανÀγκη Àρδευσησ και καλλιÛργειασ των χωραφιñν οδÜγησε σε εµπειρικÛσ γνñσεισ χωροµετρÝασ, γεωµετρÝασ και αριθµητικÜσ. Οι 17

5. Το Ûποσ του ΓκιλγκαµÛσ Ο κατακλυσµÞσ

..... Íντρα του ΣουρουππÀκ, γιε του Οàµπαρ-Τοàτου, ΓκρÛµισε το σπÝτι σου, σκÀρωσ’ Ûνα καρÀβι, Τα υπÀρχοντÀ σου Àφησε και τη ζωÜ κυνÜγησε, ΑρνÜσου τ’ αγαθÀ και τισ ζωÛσ µονÀχα πλασµÀτων πÀρε. Του καραβιοà που θα σκαρñσεισ Να ’χουν οι διαστÀσεισ συµµετρÝα, ..... Σαν χÀραζε η αυγÜ, Ο κÞσµοσ γàρω µου µαζεàτηκε. Ο µαραγκÞσ Ûφερε το τσεκοàρι του Κι ο µÀστορασ του καλαµιοà την πÛτρα Οι Àντρεσ... ..... Τα παιδιÀ κουβÀλησαν την πÝσσα, Οι αδàναµοι Þ,τι Àλλα χρειαζÞταν. Την πÛµπτη µÛρα το σχÜµα του Ûφτιασα ..... Ùτ’ εÝχα απÀνω φÞρτωσα, Ùτ’ ασÜµι εÝχα πÀνω το φÞρτωσα, Ùτι χρυσÀφι εÝχα πÀνω το φÞρτωσα, Ùσα εÝχα ζωντανÀ πÀνω τα φÞρτωσα, Ùλη την οικογÛνεια, τουσ συγγενεÝσ Ûβαλα στο καρÀβι, Τα ζñα των αγρñν, τ’ αγρÝµια των βουνñν και τουσ τεχνÝτεσ Þλουσ. ..... Îξι µÛρεσ και εφτÀ νàχτεσ ΦυσÀ ο αÛρασ τησ πληµµàρασ κι η θàελλα τη γη σαρñνει. Σαν Ûφτασε η Ûβδοµη ηµÛρα Η θàελλα και η πληµµàρα,

θρησκευτικÛσ δοξασÝεσ Üταν η αρχÜ ñστε οι ιερεÝσ – µÀγοι – να ασχοληθοàν µε την αστρολογÝα και στη συνÛχεια µε την αστρονοµÝα. ΜελÛτησαν τισ φÀσεισ τησ σελÜνησ, χñρισαν το Ûτοσ σε δñδεκα σεληνιακοàσ µÜνεσ και το µÜνα σε τÛσσερισ εβδοµÀδεσ. ∆ιαÝρεσαν τον ηµερÜσιο χρÞνο σε ñρεσ µε τη χρÜση του ηλιακοà ρολογιοà και προσδιÞρισαν πολλÛσ εκλεÝψεισ του Üλιου και τησ σελÜνησ. Η µεσολÀβηση των ιερÛων στουσ θεοàσ για την αντιµετñπιση των ασθενειñν συνÛβαλε στην ανÀπτυξη πρακτικñν γνñσεων φαρµακευτικÜσ και ιατρικÜσ. Η νοµοθεσÝα. Οι νÞµοι του ΧαµµουραµπÝ που εÝχαν δεχθεÝ την επÝδραση σουµερικñν νÞµων, αφοροàσαν τισ οικογενειακÛσ σχÛσεισ, τισ γεωργικÛσ εργασÝεσ, τη στρατιωτικÜ οργÀνωση και το εµπÞριο. Αποτελοàν την πρñτη προσπÀθεια κωδικοποÝησησ Àγραφου δικαÝου και σταθµÞ στην οργÀνωση τησ κοινωνικÜσ ζωÜσ. Σñθηκαν µÛχρι τισ ηµÛρεσ µασ χαραγµÛνοι σε µια στÜλη που σÜµερα βρÝσκεται στο µουσεÝο του Λοàβρου. (βλ. εικ., σ. 15) Τα γρÀµµατα. Το σηµαντικÞτερο λογοτεχνικÞ Ûργο Üταν το επικÞ ποÝηµα «ΓκιλγκαµÛσ». ∆ιερευνÀ τη σηµασÝα τησ ζωÜσ και του θανÀτου, εκφρÀζει τουσ φÞβουσ και τισ φιλοδοξÝεσ του ανθρñπου και προβÀλλει τη δàναµη τησ νÞησησ και του πολιτισµοà. ΑπÞ τη µεσοποταµιακÜ λογοτεχνÝα διατηρÜθηκαν σε ποιητικÜ µορφÜ µàθοι που αναφÛρονται στη ∆ηµιουργÝα και τον ΚατακλυσµÞ 5. Οι τÛχνεσ. Αν και Ûλειπε η πÛτρα απÞ τη ΜεσοποταµÝα, οι λαοÝ που την κατοÝκησαν κατασκεàασαν απÞ πλÝνθουσ µεγÀλα οικοδοµÜµατα, ναοàσ, ανÀκτορα, τεÝχη. ΕξαÝρεση αποτελοàν οι ασσυριακÛσ κατασκευÛσ που Üταν απÞ πÛτρα. ΦαÝνεται Þτι σχεδÝαζαν µε ακρÝβεια τα κτÜρια πριν απÞ την εκτÛλεση των εργασιñν. ΑπÞ τα ασσυριακÀ ανÀκτορα, που διατηρÜθηκαν καλàτερα, φαÝνεται Þτι οι επιφÀνειÛσ τουσ Üταν διακοσµηµÛνεσ µε ζωγραφιστÛσ και ανÀγλυφεσ παραστÀσεισ που πρÞβαλλαν τον πολεµικÞ χαρακτÜρα του λαοà. ΑντÝθετα, στα σουµερικÀ Ûργα Û-

χουν σωθεÝ ολÞγλυφα Ü ανÀγλυφα που παρουσιÀζουν εικÞνεσ τησ καθηµερινÜσ, ειρηνικÜσ ζωÜσ του πρñτου ιστορικοà λαοà τησ ΜεσοποταµÝασ. ΑνÀµεσα στα Ûργα τησ τÛχνησ, ιδιαÝτερη θÛση κατÛχουν τα δηµιουργÜµατα τησ µικροτεχνÝασ και κυρÝωσ τησ σφραγιδογλυφÝασ*. Στισ ανασκαφÛσ Ûχει βρεθεÝ µεγÀλοσ αριθµÞσ εξαιρετικÜσ ποιÞτητασ σφραγιδοκυλÝνδρων*, οι οποÝοι επιπλÛον εÝναι σηµαντικοÝ διÞτι αποτελοàν πηγÜ πληροφοριñν για τουσ λαοàσ τησ περιοχÜσ. ΣηµαντικÞ ρÞλο στη ζωÜ των ΣουµερÝων πρÛπει να εÝχε και η µουσικÜ. Σε αρκετÀ Ûργα τÛχνησ Ûχουν σωθεÝ παραστÀσεισ µουσικñν οργÀνων – Àρπασ, σεÝστρων, τυµπÀνων –, ενñ αυθεντικÛσ Àρπεσ βρÛθηκαν σε βασιλικοàσ τÀφουσ.

Που σαν γυναÝκα που γεννÀ µαÝνονταν, καταλÀγιασαν. ..... Ùταν πια Ûφτασε η Ûβδοµη ηµÛρα, Ûβγαλα κι ελευθÛρωσα Ûν’ Àσπρο περιστÛρι. Το περιστÛρι Ûφυγε, µα πÀλι πÝσω γàρισε. ..... Το Îποσ του ΓκÝλγκαµεσ, πινακÝδα ΧΙ ΑπÞδοση Αàρα Ward, εκδ. ΙστÞσ, 1994, σ. 133-138.

ΑνÀγλυφο απÞ τη ΝινευÝ. ΣκηνÜ κυνηγιοà: Ο Ûφιπποσ βασιλιÀσ σκοτñνει Ûνα λιοντÀρι. ΧαρακτηριστικÞ δεÝγµα ασσυριακÜσ τÛχνησ.

∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi fiÙÙ Ë Ù Â ˜

1. Ποια εÝναι τα σηµαντικÞτερα επιτεàγµατα των ΣουµερÝων και ποια η συµβολÜ τουσ στον παγκÞσµιο πολιτισµÞ; 2. Ποιεσ πληροφορÝεσ σχετικÀ µε τισ αρχιτεκτονικÛσ γνñσεισ των λαñν τησ ΜεσοποταµÝασ µπορεÝτε να αντλÜσετε απÞ τα παραθÛµατα 2 και 4; 3. Ποιοι λÞγοι συνÛβαλαν στην ανÀπτυξη των επιστηµñν στη ΜεσοποταµÝα; 4. Σε ποια συµπερÀσµατα σασ οδηγεÝ η µελÛτη των αποσπασµÀτων του κñδικα του ΧαµµουραµπÝ (παρÀθεµα 3); Πñσ κρÝνετε τουσ νÞµουσ αυτοàσ σàµφωνα µε τισ σàγχρονεσ αντιλÜψεισ τησ ηθικÜσ και του δικαÝου; 5. Να κÀνετε Ûνα χρονολογικÞ πÝνακα-σχεδιÀγραµµα τησ ιστορικÜσ πορεÝασ των λαñν τησ ΜεσοποταµÝασ απÞ τουσ προϊστορικοàσ χρÞνουσ µÛχρι την κατÀκτηση τησ χñρασ απÞ το Μ. ΑλÛξανδρο. 19

2. Η ΑÝγυπτοσ Στην ΑÝγυπτο, Þπωσ και στη ΜεσοποταµÝα, καθοριστικÞσ παρÀγοντασ για την οργÀνωση τησ ζωÜσ και την εξÛλιξη του πολιτισµοà Üταν η Àρδευση µεγÀλων εκτÀσεων γησ απÞ Ûναν ποταµÞ, το ΝεÝλο. ΑνÀλογεσ οικονοµικÛσ συνθÜκεσ µε το χñρο τησ ΜεσοποταµÝασ συνετÛλεσαν στη συγκρÞτηση ιεραρχηµÛνησ κοινωνÝασ, στην κορυφÜ τησ οποÝασ βρισκÞταν ο φαραñ. Τα επιτεàγµατα του φÝλεργου αιγυπτιακοà λαοà εκφρÀζουν την υποταγÜ στο φαραñ, ο οποÝοσ αποτελεÝ ενσÀρκωση του θεοà στη γη. Οι ιερεÝσ και οι κρατικοÝ υπÀλληλοι υπακοàουν στισ επιθυµÝεσ του και επιβÀλλουν τη θÛλησÜ του στο λαÞ. Η «µετÀ θÀνατον ζωÜ» αποτελεÝ κυρÝαρχη θρησκευτικÜ πÝστη και επηρεÀζει σε µεγÀλο βαθµÞ την ανÀπτυξη των επιστηµñν και των τεχνñν στην ΑÝγυπτο.

2.1 Η χñρα ΑÝγυπτοσ ονοµαζÞταν απÞ τουσ αρχαÝουσ Îλληνεσ το βορειοανατολικÞ τµÜµα τησ ΑφρικÜσ, το οποÝο διαρρÛει ο ποταµÞσ ΝεÝλοσ. Τη σπουδαιÞτητα του ποταµοà για τη χñρα και το λαÞ τησ επισηµαÝνει ο ιστορικÞσ ΗρÞδοτοσ, Þταν αποκαλεÝ την ΑÝγυπτο δñρο του ΝεÝλου. ΠρÞκειται στην πραγµατικÞτητα για µια λωρÝδα πρÀσινου που δηµιουργεÝ ο ΝεÝλοσ απÞ τισ πηγÛσ του στα Þρη τησ ΑιθιοπÝασ µÛχρι και τισ εκβολÛσ στα βÞρεια τησ χñρασ, Þπου διακλαδÝζεται σε παραποτÀµουσ και δηµιουργεÝ Ûνα δÛλτα µεγÀλησ Ûκτασησ. ΠÛρα απ’ αυτÜ τη λωρÝδα απλñνονται εκτÀσεισ ερÜµου, η ΛιβυκÜ στα δυτικÀ και στα ανατολικÀ η Ûρηµοσ που φτÀνει µÛχρι τον κÞλπο του ΣινÀ και την ΕρυθρÀ θÀλασσα. Η Àγονη αυτÜ χñρα δεν θα εÝχε εξελιχθεÝ, εÀν κατÀ τη διÀρκεια του καλοκαιριοà ο ΝεÝλοσ δεν πληµµàριζε Η αρχαÝα ΑÝγυπτοσ και µετÀ την αποµÀκρυνση των νερñν του δεν Àφηνε Ûνα στρñµα λÀσπησ που Ûκανε τη γη εàφορη1. Στα νÞτια τησ χñρασ υπÜρχαν µÞνο Þγκοι βρÀχων, τα δÀση σπÀνιζαν και γι’ αυτÞ Ûλειπε η ξυλεÝα. Οι Þχθεσ του ΝεÝλου Üταν γεµÀτεσ απÞ καλÀµια, λωτοàσ και πÀπυρουσ, Þπου φñλιαζε πλÜθοσ πουλιñν. Η χñρα γεωγραφικÀ Üταν χωρισµÛνη σε δàο τµÜµατα: το νÞτιο και ορεινÞ αποτελοàσε η Íνω ΑÝγυπτοσ και το βÞρειο µε το ∆Ûλτα του ΝεÝλου, που βρÛχεται απÞ τη ΜεσÞγειο θÀλασσα, η ΚÀτω ΑÝγυπτοσ. Στο τµÜµα αυτÞ εντοπÝζεται το πιο ευÀλωτο ση20

µεÝο, η χερσÞνησοσ του ΣινÀ, µÛσω τησ οποÝασ εξασφαλιζÞταν η επαφÜ µε τουσ Àλλουσ λαοàσ τησ Εγγàσ ΑνατολÜσ. ΤαυτÞχρονα Þµωσ αποτελοàσε και τη δÝοδο των εισβολÛων προσ την ΑÝγυπτο.

2.2 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ οργÀνωση Η οικονοµÝα. Η ζωÜ στην ΑÝγυπτο Üταν Àµεσα συνδεδεµÛνη µε το ΝεÝλο και τισ πληµµàρεσ του2. Η Àρδευση των χωραφιñν και η συντÜρηση των αυλακιñν Üταν µια επÝπονη και συνεχÜσ εργασÝα που δÝδαξε τη συνεργασÝα στουσ κατοÝκουσ, αλλÀ δηµιουργοàσε και την ανÀγκη τησ επÝβλεψησ του κρÀτουσ. Στη γÞνιµη απÞ τον ποταµÞ αιγυπτιακÜ γη καλλιεργοàνταν εκτÞσ απÞ το σιτÀρι και το κριθÀρι, το λινÀρι, τα οπωροφÞρα δÛνδρα και τα κηπευτικÀ. Οι Αιγàπτιοι στισ Þχθεσ του ΝεÝλου µÀζευαν πÀπυρουσ και λωτοàσ. Σε επÝπεδο οικογενειακÜσ παραγωγÜσ κατασκεàαζαν Ûνα εÝδοσ µπÝρασ απÞ τη ζàµωση κριθαρÛνιου ψωµιοà. ΑσχολÜθηκαν µε την κτηνοτροφÝα αλλÀ και το ψÀρεµα στα νερÀ του ποταµοà. Η βÀση τησ οικονοµÝασ στην ΑÝγυπτο Üταν η γεωργÝα. Η συστηµατικÜ οργÀνωσÜ τησ Üταν κÀτω απÞ την Àµεση επÝβλεψη του κρÀτουσ, δηλαδÜ του

1. Η σηµασÝα του ΝεÝλου για τουσ Αιγàπτιουσ Ο ΝεÝλοσ δεν κοµÝζει µÞνον το νερÞ. Η πληµµàρα φτÀνει φορτωµÛνη µε λÀσπη που αποσπÀται κυρÝωσ απÞ τα ηφαιστειογενÜ χñµατα τησ Íνω ΑβυσσηνÝασ. Στην ΑÝγυπτο, η πιο αργοκàλιστη πορεÝα του ποταµοà ευνοεÝ την πρÞσχωση στα χωρÀφια που σκεπÀζει τÞτε. ΑυτÞ που συνθÛτει τοàτο το τÞσο εàφορο Ûδαφοσ τησ Αιγàπτου, που επιτρÛπει σÜµερα δàο Ü τρεισ σοδειÛσ τον χρÞνο, εÝναι αυτÜ η λÀσπη, συµπληρωµÛνη µε το φυλλÞχωµα. ΚαταλαβαÝνουµε το γιατÝ οι Αιγàπτιοι, βλÛποντασ αυτÜ την πληµµàρα, που τουσ φÛρνει συγχρÞνωσ νερÞ και χñµα, την Ûκαναν θεÞ, τον ΧαπÝ, και συνÛθεσαν àµνουσ προσ τιµÜν του: «ΧαÝρε ΧαπÝ, βγεσ σε τοàτη τη γη και φτÀσε για να δñσεισ τη ζωÜ στην ΑÝγυπτο¯ εσà που κρàβεισ τον ερχοµÞ σου µεσ στα σκοτÀδια [οι Αιγàπτιοι δεν γνñριζαν τισ πηγÛσ του ΝεÝλου]... Κàµα που απλñνεται πÀνω στα περιβÞλια ... για να δñσει τη ζωÜ σ’ Þλουσ Þσουσ διψοàν. ΑπÞ τη στιγµÜ που υψñνεται, η γη φωνÀζει απÞ αγαλλÝαση, χαÝρεται κÀθε κοιλÝα, κÀθε ñµοσ σαλεàει απÞ το γÛλιο, κÀθε δÞντι αλÛθει...». Jean Vercoutter, Η αρχαÝα ΑÝγυπτοσ, µετ. ΑριστÛα ΠαρÝση, εκδ. Μ. ΚαρδαµÝτσα, 1994, σ. 22-23.

ΤοιχογραφÝα απÞ ταφικÞ ναÞ τησ ΘÜβασ. Ο κÀτοχοσ του τÀφου απεικονÝζεται να κυνηγÀει στα Ûλη, συνοδευÞµενοσ απÞ τη σàζυγÞ του και την κÞρη του. Στο κυνÜγι συµµετÛχει και η γÀτα του, η οποÝα επιτÝθεται στα πουλιÀ. (ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο)

φαραñ. ΒασιλικοÝ υπÀλληλοι παρακολουθοàσαν τισ γεωργικÛσ εργασÝεσ και συγκÛντρωναν απÞ τη συγκοµιδÜ το ποσοστÞ που ανÜκε στο φαραñ. ΜερικοÝ Îλληνεσ θÛλοντασ να φανοàν Ûξυπνοι Ûδωσαν τρεισ Ο λαÞσ εργαζÞταν παρÀλληλα στην οικοδÞεξηγÜσεισ για τισ πληµµàρεσ του µηση των µεγÀλων Ûργων, ναñν, ανακτÞρων, ΝεÝλου. Με τισ δàο απÞ τισ εξηταφικñν µνηµεÝων τα οποÝα κατασκεàαζαν οι γÜσεισ αυτÛσ δεν αξÝζει οàτε να φαραñ. ΜεγÀλοσ αριθµÞσ ειδικευµÛνων τεχνιασχοληθεÝ κανεÝσ παρÀ µÞνο για τñν, µεταλλουργñν, ξυλουργñν, κεραµοποιñν, να τισ αναφÛρει. Η πρñτη εÝναι Þναυπηγñν, αρχιτεκτÞνων κ.À., κατασκεàαζε ποιτι τα µελτÛµια εÝναι η αιτÝα που πληµµυρÝζει ο ποταµÞσ, γιατÝ εκÝλα προϊÞντα για µια εξελιγµÛνη κοινωνÝα. ΑρµποδÝζουν το ΝεÝλο να χàνεται κετοÝ τεχνÝτεσ εργÀζονταν σε ιδιωτικÀ εργαστÜστη θÀλασσα. ΑλλÀ πολλÛσ φορια, οι περισσÞτεροι Þµωσ και οι καλàτεροι εργÀρÛσ µελτÛµια δεν εφàσηξαν και ο ζονταν στα ανακτορικÀ εργαστÜρια, διÞτι ο κàΝεÝλοσ κÀνει πÀντα τα Ýδια... ριοσ Þγκοσ τησ βιοτεχνικÜσ παραγωγÜσ, Þπωσ και Η δεàτερη εξÜγηση, ακÞµα του εµπορÝου, Üταν ελεγχÞµενοσ απÞ το φαραñ. λιγÞτερο λογικÜ απÞ την προηγοàµενη και πιο φανταστικÜ, που Το εµπÞριο βασιζÞταν στην εξαγωγÜ του πλεολÛει ο λÞγοσ, εÝναι Þτι ο ΝεÝλοσ τα νÀσµατοσ των παραγÞµενων στην ΑÝγυπτο αγακÀνει αυτÀ επειδÜ πηγÀζει απ’ θñν, Þπωσ δηµητριακñν, παπàρου, Ü πρñτων υευθεÝασ απÞ τον ΩκεανÞ που πελñν, Þπωσ χρυσοà, και στην εισαγωγÜ υλñν που ριβÀλλει ολÞκληρη τη γη. Ûλειπαν απÞ τη χñρα, Þπωσ ξυλεÝασ, χαλκοà, αρΗ τρÝτη εξÜγηση εÝναι η πιο γàρου κ.À. Η παροχÜ υπηρεσιñν Üταν Ûνασ ÀλαληθοφανÜσ, αλλÀ και εκεÝνη που απÛχει περισσÞτερο απÞ την λοσ οικονοµικÞσ τοµÛασ που απασχολοàσε αρκεαλÜθεια. ΛÛει, δηλαδÜ, χωρÝσ οàτÀ µεγÀλο αριθµÞ πολιτñν. Η διοÝκηση εÝχε ανÀτε αυτÜ να δÝνει λàση, Þτι ο ΝεÝγκη απÞ µορφωµÛνουσ πολÝτεσ και µε ειδικÛσ λοσ προÛρχεται απÞ χιÞνια που γνñσεισ: οι ιερεÝσ για την κÀλυψη των αναγκñν ελειñνουν. νÞσ θεοκρατικοà κρÀτουσ, οι γραφεÝσ, που γνñΗρÞδοτοσ, Β, 20-22 ριζαν τη δàσκολη ιερογλυφικÜ γραφÜ για τη λειµετ. Αγγ. ΒλÀχου. τουργÝα τησ κρατικÜσ µηχανÜσ και οι επαγγελµατÝεσ στρατιωτικοÝ για τη διατÜρηση και την ανÀπτυξη τησ αυτοκρατορÝασ, συνÛβαλαν Þλοι στην καλàτερη οργÀνωση και λειτουργÝα του κρÀτουσ. Η κοινωνÝα. Η συµµετοχÜ των ΑιγυπτÝων στην παραγωγικÜ διαδικασÝα εÝχε τισ συνÛπειÛσ τησ στη διÀρθρωση τησ κοινωνÝασ. Στην κορυφÜ βρισκÞταν ο φαραñ, ο οποÝοσ ενσÀρκωνε τον επÝγειο θεÞ αλλÀ και το κρÀτοσ. Σ’ αυτÞν ο λαÞσ εναπÞθετε τισ ελπÝδεσ του για την επιτυχÝα των συλλογικñν του προσπαθειñν. ×ταν απροσπÛλαστοσ και η θÛλησÜ του αποτελοàσε νÞµο για τουσ υπηκÞουσ. Στην κοινωνικÜ ιεραρχÝα κÀτω απ’ αυτÞν βρÝσκονταν οι ιερεÝσ, οι ανñτατοι κρατικοÝ υπÀλληλοι και οι γραφεÝσ που συγκροτοàσαν την τÀξη των ισχυρñν. ΙδιαÝτερη κοινωνικÜ οµÀδα αποτελοàσαν οι επαγγελµατÝεσ στρατιωτικοÝ, που κληρονοµοàσαν το επÀγγελµα και στουσ οποÝουσ ο φαραñ παραχωροàσε εκτÀσεισ γησ για καλλιÛργεια. Το µεγαλàτερο Þµωσ µÛροσ τησ αιγυπτιακÜσ κοινωνÝασ αποτελοàσαν οι ελεàθεροι πολÝτεσ, γεωργοÝ Ü τεχνÝ2. Οι πληµµàρεσ του ΝεÝλου

τεσ, που εργÀζονταν σκληρÀ για το µεγαλεÝο του φαραñ. Οι δοàλοι, τÛλοσ, προÛρχονταν απÞ τουσ πολÛµουσ Ü αγορÀζονταν απÞ τουσ εµπÞρουσ. ΥπÜρχαν ιδιωτικοÝ δοàλοι, που σπανÝωσ ξεπερνοàσαν τουσ δàο σε κÀθε οικογÛνεια και κρατικοÝ, που ανÜκαν στο φαραñ και εργÀζονταν στα κρατικÀ εργαστÜρια, στουσ ναοàσ, στα ορυχεÝα, τα λατοµεÝα κ.À. ΩστÞσο, στην ιεραρχηµÛνη αιγυπτιακÜ κοινωνÝα διακρÝνουµε κÀποια κοινωνικÜ ευελιξÝα. ΙδιαÝτερα στην περÝοδο του ΝÛου ΒασιλεÝου, το σàστηµα των κοινωνικñν τÀξεων δεν Üταν αυστηρÀ κλειστÞ, αφοà, Ûστω και σε περιορισµÛνη κλÝµακα, υπÜρχε η δυνατÞτητα µεταπÜδησησ απÞ τη µια τÀξη στην Àλλη. ΕÝναι γνωστÞ Þτι Àνθρωποι ταπεινÜσ κοινωνικÜσ προÛλευσησ Ûφτασαν να καταλÀβουν σηµαντικÀ αξιñµατα και Ûπαιξαν σπουδαÝο ρÞλο στην εποχÜ τουσ. Η πολιτικÜ οργÀνωση. Η οργÀνωση του κρÀτουσ απÞ τισ αρχÛσ Üδη τησ 3ησ χιλιετÝασ π.Χ. βασιζÞταν στην ιδÛα τησ θεοποÝησησ του φαραñ. Ο ρÞλοσ τησ θρησκεÝασ στη ζωÜ των ΑιγυπτÝων, Þπωσ Àλλωστε και στη ζωÜ των λαñν τησ ΜεσοποταµÝασ, Üταν καθοριστικÞσ. ΠλÜθοσ επιγραφñν αναφÛρουν το φαραñ ωσ θεÞ, ενñ υπÀρχουν και κεÝµενα που τον αντιµετñπιζαν ωσ Àνθρωπο. Σε καµÝα περÝπτωση δεν µεÝωναν Þµωσ τη θεϊκÜ του υπÞσταση, δεδοµÛνου Þτι οι θεοÝ παρουσιÀζονταν µε ανθρñπινεσ ιδιÞτητεσ στουσ αιγυπτιακοàσ µàθουσ. Η οργÀνωση του κρÀτουσ εÝχε χαρακτÜρα θεοκρατικÞ*.

Ξàλινα ταφικÀ οµοιñµατα. Τα Ûβαζαν στουσ τÀφουσ για να διευκολàνουν τη µεταθανÀτια ζωÜ του νεκροà. ΟµοÝωµα γεωργοà που οργñνει (επÀνω). ΟµοÝωµα σιταποθÜκησ (κÀτω). (ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο)

2.3 Η ιστορÝα Η προϊστορÝα. Η προÛλευση των πρñτων κατοÝκων τησ Αιγàπτου εÝναι Àγνωστη και καµÝα επιστηµονικÜ απÀντηση σε Þ,τι αφορÀ την καταγωγÜ τουσ δεν εÝναι πειστικÜ. ΠρÞκειται µÀλλον για λαοàσ διαφορετικÜσ προÛλευσησ. Τα πρωιµÞτερα δεÝγµατα οργανωµÛνησ ζωÜσ στην ΑÝγυπτο ανÀγονται στα τÛλη τησ 5ησ χιλιετÝασ π.Χ. ΕÝναι οικισµοÝ νεολιθικοà χαρακτÜρα, των οποÝων οι κÀτοικοι ασχολÜθηκαν µε την καλλιÛργεια τησ

ΑναπαρÀσταση τοιχογραφÝασ που απεικονÝζει εργασÝεσ θερισµοà. ΑπÞ τÀφο τησ ΘÜβασ.

3. Οι εργασÝεσ για την κατασκευÜ τησ πυραµÝδασ του ΧÛοποσ Ùσο βασÝλευε ο ΡαµψÝνιτοσ υπÜρχε µεγÀλη ευνοµÝα σ’ ολÞκληρη την ΑÝγυπτο και µεγÀλη ευηµερÝα. ΜετÀ Þµωσ, Þπωσ µου εÝπαν οι ιερεÝσ, Þταν βασÝλευε ο ΧÛοψ, τουσ προκÀλεσε κÀθε εÝδουσ δυστυχÝεσ. Îκλεισε Þλουσ τουσ ναοàσ κι Ûτσι εµπÞδισε τουσ ΑιγυπτÝουσ να κÀνουν τισ θυσÝεσ τουσ. Úστερα Ûβαλε Þλουσ τουσ ΑιγυπτÝουσ να δουλεàουν γι’ αυτÞν. Íλλοι Ûσερναν ογκÞλιθουσ απÞ τα λατοµεÝα που βρÝσκονταν στο Þροσ ΑρÀβιο µÛχρι το ΝεÝλο. Οι ογκÞλιθοι µεταφÛρονταν στον ποταµÞ πÀνω σε βÀρκεσ. ΑπÞ εκεÝ Àλλοι τουσ παραλÀµβαναν και τουσ Ûσερναν προσ το ΛιβυκÞ λεγÞµενο Þροσ. ΕργÀζονταν εκατÞ χιλιÀδεσ Àνθρωποι σε βÀρδιεσ, τρεισ µÜνεσ η καθεµιÀ. ΧρειÀστηκαν δÛκα χρÞνια σκληρÜσ δουλειÀσ του λαοà για να κατασκευαστεÝ ο δρÞµοσ που πÀνω του Ûσερναν τουσ ογκÞλιθουσ, Ûργο που, κατÀ τη γνñµη µου, δεν εÝναι κατñτερο απÞ την πυραµÝδα. (Το µÜκοσ του δρÞµου εÝναι πÛντε στÀδια, το πλÀτοσ του δÛκα οργιÛσ, το àψοσ του, στο πιο ψηλÞ σηµεÝο, οχτñ οργιÛσ. ΕÝναι κατασκευασµÛνοσ απÞ λαξευµÛνεσ πÛτρεσ, µε ανÀγλυφεσ παραστÀσεισ ζñων). ∆Ûκα χρÞνια χρειÀστηκαν για να γÝνει η πυραµÝδα και τα υπÞγεια κτÝσµατα που βρÝσκονται στο λÞφο Þπου εÝναι η πυραµÝδα, και Þπου ο ΧÛοψ Ûκανε τον τÀφο του Ûνα νησÝ, ανοÝγοντασ διñρυγα απÞ το ΝεÝλο. Το χτÝσιµο τησ πυραµÝδασ κρÀτησε εÝκοσι χρÞνια. Îχει τετρÀγωνη βÀση και κÀθε πλευρÀ Ûχει µÜκοσ οχτñ πλÛθρα και àψοσ Ýσο. ΕÝναι απÞ λαξευµÛνεσ πÛτρεσ Àριστα συναρµολογηµÛνεσ. ΚανÛνασ ογκÞλιθοσ δεν Ûχει µÜκοσ λιγÞτερο απÞ τρÀντα πÞδια. ΗρÞδοτοσ, Β, 124 µετ. Αγγ. ΒλÀχου.

γησ, το κυνÜγι και το ψÀρεµα. Την 4η χιλιετÝα π.Χ. οι οικισµοÝ στην κοιλÀδα του ΝεÝλου πληθαÝνουν, οι κÀτοικοÝ τουσ γνωρÝζουν τη χρÜση των µετÀλλων και καλλιεργοàν συστηµατικÀ τη γη. ×ταν χωρισµÛνοι σε φυλÛσ που η καθεµιÀ Ûχει το δικÞ τησ ηγεµÞνα και προστÀτη, Ûνα θεοποιηµÛνο ζñο, φυτÞ Ü αντικεÝµενο. Οι συνεχεÝσ συγκροàσεισ ανÀµεσα στισ φυλÛσ καταλÜγουν στη συνÛνωσÜ τουσ σε δàο βασÝλεια, τησ Íνω και τησ ΚÀτω Αιγàπτου. Η περÝοδοσ αυτÜ, που ονοµÀζεται προδυναστικÜ, τελειñνει περÝπου στισ αρχÛσ τησ 3ησ χιλιετÝασ π.Χ., Þταν ο ηγεµÞνασ τησ Íνω Αιγàπτου, γνωστÞσ στην παρÀδοση µε το Þνοµα ΜÜνησ, Ûνωσε τα δàο βασÝλεια σε Ûνα µε πρωτεàουσα τη ΜÛµφιδα, στο νÞτιο Àκρο του ∆Ûλτα. Îκτοτε αρχÝζει η ιστορÝα τησ αρχαÝασ Αιγàπτου, η οποÝα διακρÝνεται σε τρεισ µεγÀλεσ περιÞδουσ, ενñ τριανταµÝα δυναστεÝεσ κυριÀρχησαν µÛχρι την κατÀληψη τησ χñρασ απÞ το Μ. ΑλÛξανδρο. Το ΑρχαÝο ΒασÝλειο (περ. 3000-2000 π.Χ.) µε πρωτεàουσα τη ΜÛµφιδα. Την περÝοδο αυτÜ οι Αιγàπτιοι επεκτεÝνουν τισ κατακτÜσεισ τουσ σε γειτονικÛσ περιοχÛσ µε στÞχο την απÞκτηση µετÀλλων. Στα νÞτια καταλαµβÀνουν τη ΝουβÝα (σηµ. ΣουδÀν), που εÝχε κοιτÀσµατα χρυσοà, και στα ανατολικÀ την πλοàσια σε χαλκÞ χερσÞνησο του ΣινÀ. Την εποχÜ τησ ακµÜσ του ΑρχαÝου ΒασιλεÝου κατασκευÀστηκαν µεγÀλα οικοδοµÜµατα, Þπωσ ναοÝ, ανÀκτορα και οι µεγÀλεσ πυραµÝδεσ στη ΓκÝζα3. Στο τÛλοσ αυτÜσ τησ περιÞδου σηµειñθηκε κρÝση που οφεÝλεται στην εξασθÛνιση τησ κεντρικÜσ εξουσÝασ και στην αàξηση τησ δàναµησ ορισµÛνων τοπικñν διοικητñν. ΘρησκευτικÛσ Ûριδεσ αλλÀ και πολιτικÛσ ταραχÛσ εÝχαν ωσ αποτÛλεσµα τη βελτÝωση τησ ζωÜσ των χωρικñν και των ευγενñν. Το ΜÛσο ΒασÝλειο (περ. 2000-1540 π.Χ.) µε πρωτεàουσα τη ΘÜβα στην Íνω ΑÝγυπτο. Τουσ πρñτουσ αιñνεσ αυτÜσ τησ περιÞδου το κρÀτοσ αναδιοργανñθηκε και επιχειρÜθηκαν εκστρατεÝεσ στη ΝουβÝα, τη Λιβàη και τη ΣυρÝα. Οι περισ-

σÞτεροι ηγεµÞνεσ Üταν προικισµÛνοι µε διοικητικÛσ ικανÞτητεσ και εÝχαν ανοικτοàσ πνευµατικοàσ ορÝζοντεσ. ΕνÛπνευσαν στουσ υπηκÞουσ τουσ την κατασκευÜ αρχιτεκτονικñν και εγγειοβελτιωτικñν Ûργων. Ακολοàθησε, ωστÞσο, µια µεταβατικÜ περÝοδοσ περÝπου δàο αιñνων, στη διÀρκεια τησ οποÝασ η ΑÝγυπτοσ στο µεγαλàτερο µÛροσ τησ κατακτÜθηκε απÞ Ûναν ασιατικÞ, νοµαδικÞ λαÞ, τουσ Υξñσ. Η διακυβÛρνησÜ τουσ, Þπωσ φαÝνεται, δεν στρÀφηκε εναντÝον του αιγυπτιακοà τρÞπου ζωÜσ, καθñσ δεν Ûκαναν καµÝα απÞπειρα να εξαλεÝψουν τισ θρησκευτικÛσ δοξασÝεσ και τισ αιγυπτιακÛσ παραδÞσεισ. Οι τελευταÝοι ηγεµÞνεσ των Υξñσ επÛβαλαν αυστηρÜ διακυβÛρνηση αιγυπτιακοà χαρακτÜρα. Îφεραν το βασιλικÞ τÝτλο τησ Íνω και ΚÀτω Αιγàπτου και Ýσωσ Üρθαν σε επιµειξÝα µε τον αιγυπτιακÞ βασιλικÞ οÝκο των Θηβñν. ΑνÛπτυξαν καλÛσ σχÛσεισ µε τουσ λαοàσ τησ ΜεσοποταµÝασ και τουσ ΚρÜτεσ. ΠιθανÞτατα, την εποχÜ αυτÜ οι Αιγàπτιοι γνñρισαν απÞ τουσ Υξñσ το πολεµικÞ Àρµα, Þπωσ υποδεικνàει η ευρεÝα διÀδοση και χρÜση του κατÀ την επÞµενη περÝοδο. Το ΝÛο ΒασÝλειο (1540-1075 π.Χ.) µε πρωΜερικÜ Àποψη του ναοà του Íµµωνατεàουσα τη ΘÜβα. Οι ηγεµÞνεσ τησ ΘÜβασ καΡα στο Λοàξορ (1417-1379 π.Χ.) τÞρθωσαν να εκδιñξουν τουσ Υξñσ και Ýδρυσαν ισχυρÛσ δυναστεÝεσ µε σηµαντικοàσ φαραñ. Την περÝοδο αυτÜ οι εξωτερικοÝ πÞλεµοι αàξησαν τον πλοàτο τησ Αιγàπτου. Στα χρÞνια τησ βασιλεÝασ ενÞσ ισχυροà φαραñ, του Τοàθµωσι Γ (15οσ αι. π.Χ.), η αιγυπτιακÜ κυριαρχÝα επεκτÀθηκε προσ βορρÀ στην ΑσÝα µÛχρι τη ΣυρÝα. Οι λαοÝ τησ ΜεσοποταµÝασ και οι ΧετταÝοι Ûστελναν φÞρουσ υποτÛλειασ αναγνωρÝζοντασ την αιγυπτιακÜ κυριαρχÝα στη ΣυρÝα. Τα τελευταÝα χρÞνια τησ βασιλεÝασ του Τοàθµωσι Γ , οι Αιγàπτιοι επεξÛτειναν τα σàνορÀ τουσ και προσ τα νÞτια. Η ανñτερη στρατιωτικÜ οργÀνωση και ο οπλισµÞσ, που βασιζÞταν στη χρÜση του αλÞγου και στα πολεµικÀ Àρµατα, επÛβαλαν την ειρÜνη στο νÞτο µε στÞχο την προστασÝα των χρυσοφÞρων περιοχñν. Το 14ο αι. π.Χ., ο φαραñ Ακενατñν θÛλησε να προχωρÜσει σε θρησκευτικÛσ µεταρρυθµÝσεισ επιβÀλλοντασ το µονοθεϊσµÞ, τη λατρεÝα του θεοà ×λιου. ΕπρÞκειτο Þµωσ για προσπÀθεια που δεν Ûφερε αποτÛλεσµα. ΥπÀρχουν µαρτυρÝεσ Þτι οι απλοÝ Àνθρωποι δεν εÝχαν εγκαταλεÝψει τισ παλαιÛσ θεÞτητεσ. Το 13ο αι. π.Χ., κυβÛρνησε ο ΡαµσÜσ Β , τον οποÝο οι αιγυπτιολÞγοι αποκÀλεσαν ΜÛγα, διÞτι στη διÀρκεια τησ µακρÞχρονησ βασιλεÝασ του σηµειñθηκε οικοδοµικÜ Àνθη25

ση στο εσωτερικÞ και ισχυροποιÜθηκε η αιγυπτιακÜ κυριαρχÝα στο εξωτερικÞ. Στην εποχÜ του οι επιφÀνειεσ των τοÝχων των ναñν διακοσµοàνται µε σκηνÛσ µαχñν δÝνοντασ την εντàπωση ενÞσ φαραñ-πολεµιστÜ. Οι σàγχρονοι Þµωσ µελετητÛσ εÝναι επιφυλακτικοÝ στην αξιολÞγηση των κατορθωµÀτων του. Τα περισσÞτερα ανÀγλυφα απεικονÝζουν τη µÀχη του ΚαντÛσ που Ûγινε στην περιοχÜ τησ ΣυρÝασ. Οι αιγυπτιακÛσ πηγÛσ θεωροàν τη µÀχη ωσ αιγυπτιακÜ νÝκη, στην πραγµατικÞτητα Þµωσ ο συνασπισµÞσ των ΧετταÝων µε Àλλουσ λαοàσ τησ ΜεσοποταµÝασ αποδεÝχθηκε αποτελεσµατικÞτεροσ. Τη λαµπρÜ αυτÜ περÝοδο του ΝÛου ΒασιλεÝου, οι Αιγàπτιοι εκτÞσ απÞ τισ κατακτÜσεισ, δηµιοàργησαν εµπορικÛσ σχÛσεισ µε πÞλεισ τησ ΦοινÝκησ, µε την ΚρÜτη και τα νησιÀ του ΑιγαÝου. Το 12ο αι. π.Χ. λαοÝ προερχÞµενοι απÞ τα βÞρεια, γνωστοÝ ωσ λαοÝ τησ θÀλασσασ, προκαλοàν αναταραχÜ µε τισ επιδροµÛσ τουσ στην ανατολικÜ ΜεσÞγειο και αναγκÀζουν τουσ ΑιγυπτÝουσ να εγκαταλεÝψουν τισ ασιατικÛσ τουσ κτÜσεισ. Τον 11ο αι. π.Χ. το ΝÛο ΒασÝλειο βρÝσκεται πλÛον σε Η θεÀ Íθωρ προστατεàει το φαραñ ΣÛπαρακµÜ που οφεÝλεται εν µÛρει στην προσπÀθο Α . ΑπÞ τοιχογραφÝα του ΝÛου ΒασιλεÝου. (ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου) θεια ισχυρñν ιερÛων να επιβληθοàν στην εξουσÝα. Η ξÛνη κατÀκτηση. Η περÝοδοσ που ακολοàθησε, µÛχρι την κατÀληψη τησ Αιγàπτου απÞ το Μ. ΑλÛξανδρο, Üταν µια µεταβατικÜ φÀση ξÛνησ κατοχÜσ µε αναλαµπÛσ ισχυροποÝησησ του αιγυπτιακοà κρÀτουσ. ΑπÞ τον 11ο αι. π.Χ. µÛχρι τον 7ο αι. π.Χ. η ΑÝγυπτοσ παρακµÀζει και βρÝσκεται κÀτω απÞ ξÛνη κυριαρχÝα. Στο πρñτο µισÞ του 7ου αι. π.Χ. αποκτÀ την ανεξαρτησÝα τησ απÞ τουσ Ασσàριουσ, Þταν ο ΨαµµÜτιχοσ κατορθñνει να γÝνει φαραñ και κÀνει πρωτεàουσα του κρÀτουσ τη ΣÀιδα στο ∆Ûλτα. ΤÞτε αναπτàσσεται ιδιαÝτερα το εµπÞριο µε τισ ελληνικÛσ πÞλεισ και πολλοÝ Îλληνεσ µεταναστεàουν στην ΑÝγυπτο. Την εποχÜ του διαδÞχου του, φαραñ Νεκñ, τον 6ο αι. π.Χ., πιθανÞτατα οι ΦοÝνικεσ κατÀ παραγγελÝα του φαραñ Ûκαναν τον περÝπλου τησ ΑφρικÜσ. Την περÝοδο αυτÜ τησ ΣαϊτικÜσ δυναστεÝασ πολλοÝ Îλληνεσ χρησιµοποιÜθηκαν ωσ µισθοφÞφοι στουσ πολÛµουσ που διεξÜγαγαν οι φαραñ. Ο Íµασισ, αν και ανÛπτυξε εµπορικÛσ σχÛσεισ µε ελληνικÛσ πÞλεισ, θÛλοντασ να εξασφαλÝσει τη νοµιµοφροσàνη των ΕλλÜνων µισθοφÞρων, τουσ ενÛταξε στη βασιλικÜ σωµατοφυλακÜ. ΩστÞσο, περιÞρισε το ελληνικÞ εµπÞριο µÛσα στην ΑÝγυπτο, επιτρÛποντασ τη διεξαγωγÜ του µÞνο στη ΣÀιδα, τη ΜÛµφιδα και τη 26

Ναàκρατι, η οποÝα σταδιακÀ εξελÝχθηκε στον κυριÞτερο ελληνικÞ εµπορικÞ σταθµÞ στη ΜεσÞγειο. Ο Íµασισ υποστÜριξε τουσ Βαβυλñνιουσ, Þταν ηττÜθηκαν απÞ τον Κàρο Β , βασιλιÀ των Περσñν (539 π.Χ.). ΤελικÀ η ΑÝγυπτοσ ενσωµατñθηκε στην περσικÜ αυτοκρατορÝα, Þταν ο γιοσ και διÀδοχοσ του Κàρου Β , ο Καµβàσησ, αποµÀκρυνε απÞ το θρÞνο το γιο του Íµασι, ΨαµµÜτιχο Γ (525 π.Χ.). Îκτοτε οι Αιγàπτιοι πÛρασαν στη διακυβÛρνηση των Αχαιµενιδñν Περσñν βασιλÛων. Ùταν ο Μ. ΑλÛξανδροσ νÝκησε τουσ ΠÛρσεσ στην ΙσσÞ (333 π.Χ.), προÛλασε µÛχρι την ΑÝγυπτο, Þπου Ûγινε δεκτÞσ ωσ απελευθερωτÜσ απÞ τον περσικÞ ζυγÞ. Ανακηρàχθηκε φαραñ στη ΜÛµφιδα (332 π.Χ.) και προσφωνÜθηκε γιοσ του Íµµωνα-∆Ýα απÞ τουσ ιερεÝσ του θεοà.

ΤµÜµα του καταλÞγου των βασιλÛων τησ Αιγàπτου. ΕÝχε χαραχτεÝ µε ιερογλυφικÀ στο ναÞ του ΡαµσÜ Β . (ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο)

2.4 Ο πολιτισµÞσ Η θρησκεÝα. ΑπÞ την αρχÜ τησ αιγυπτιακÜσ ιστορÝασ, Þταν ακÞµα δεν υπÜρχε ενιαÝο κρÀτοσ, η κÀθε πÞλη εÝχε το δικÞ τησ θεÞ-προστÀτη. Η πολυθεýα Þµωσ χαρακτÜριζε τουσ Αιγàπτιουσ και στισ υπÞλοιπεσ περιÞδουσ τησ ιστορικÜσ τουσ πορεÝασ. ΠαρουσÝαζαν τουσ θεοàσ τουσ µε ανθρñπινο σñµα και κεφÀλι κÀποιου ζñου. Ο µεγαλàτεροσ θεÞσ Üταν ο Ρα, ο θεÞσ ×λιοσ, τον οποÝο εκπροσωποàσε ο φαραñ στη γη. Οι δηµοφιλÛστεροι θεοÝ Üταν η Øσισ, ο Ùσιρισ και ο ßροσ. Ο φαραñ ΑµÛνοφισ ∆ , ο επονοµαζÞµενοσ και Ακενατñν, προσπÀθησε να εξαλεÝψει την πολυθεýα. ΣτρÀφηκε εναντÝον των ιερÛων και τησ λατρεÝασ του Íµµωνοσ, προστÀτη-θεοà τησ ΘÜβασ. Η προσπÀθειÀ του να επιβÀλει τη λατρεÝα του Ρα, του θεοà Íγαλµα γραφÛα τησ εποχÜσ ×λιου, ωσ µοναδικοà θεοà, συνÀντησε την αντÝτου ΑρχαÝου ΒασιλεÝου (ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου) δραση του ιερατεÝου και κατÛληξε σε αποτυχÝα. Ο κοπιñδησ τρÞποσ ζωÜσ των ΑιγυπτÝων και οι κακουχÝεσ εÝχαν δηµιουργÜσει τη βαθιÀ πÝστη Þτι η ζωÜ συνεχÝζεται και µετÀ το θÀνατο, εÀν δεν καταστρεφÞταν το σñµα του νεκροà. ΕξαιτÝασ του φÞβου αυτοà που σφρÀγισε τον πολιτισµÞ τουσ, οι Αιγàπτιοι ταρÝχευαν τουσ νεκροàσ και τουσ Ûθαβαν σε ταφικÀ µνηµεÝα µαζÝ µε Þλα τα σκεàη που τουσ Üταν αναγκαÝα για τη µεταθανÀτια ζωÜ. Η αντÝληψη αυτÜ που Üταν διαδεδο27

4. Η εφεàρεση τησ γραφÜσ σàµφωνα µε τισ αιγυπτιακÛσ παραδÞσεισ ΣωκρÀτησ. ΛοιπÞν Àκουσα Þτι στα µÛρη τησ Ναàκρατησ τησ Αιγàπτου Üταν Ûνασ απÞ τουσ παλαιοàσ θεοàσ που λÀτρευαν εκεÝ και εÝχε για πουλÝ ιερÞ, αυτÞ που τ’ ονοµÀζουν Ýβη¯ το Þνοµα του Ýδιου του θεοà εÝναι Θεοàθ. ΑυτÞσ βρÜκε πρñτοσ τουσ αριθµοàσ και την αριθµητικÜ και τη γεωµετρÝα και την αστρονοµÝα, κι ακÞµα το τÀβλι και τα ζÀρια, και µÀλιστα τα γρÀµµατα. ΤÞτε βασιλÛασ Þλησ τησ Αιγàπτου Üταν ο Θαµοàσ που κατοικοàσε τη µεγÀλη πÞλη στο επÀνω µÛροσ του τÞπου, που οι Îλληνεσ την ονοµÀζουν ΘÜβα τησ Αιγàπτου και το θεÞ τησ Íµµωνα. Σ’ αυτÞν το βασιλÛα Üρθε ο Θεοàθ να δεÝξει τισ εφευρÛσεισ του και του εÝπε πωσ πρÛπει να διαδοθοàν στουσ Àλλουσ ΑιγυπτÝουσ. ΑλλÀ εκεÝνοσ ρñτησε ποια Üταν η ωφÛλεια τησ καθεµιÀσ, και καθñσ Àκουγε την απÀντηση, ανÀλογα που του φαÝνονταν σωστÀ Ü µη σωστÀ τα λεγÞµενα, πÞτε τα Ûψεγε και πÞτε τα επαινοàσε. ΛÛνε Þτι πολλÀ εÝπε για την κÀθε τÛχνη ο Θαµοàσ στον Θεοàθ πÞτε προσ Ûπαινο πÞτε προσ ψÞγο¯ θα πολυλογοàσαµε αν το επαναλαµβÀναµε. Ùταν Þµωσ Üρθαν στα γρÀµµατα, «Τοàτη η εφεàρεση, ω ΒασιλÛα», εÝπε ο Θεοàθ, «θα κÀµει τουσ Αιγàπτιουσ πιο σοφοàσ και ικανοàσ στη µνÜµη¯ βρÛθηκε το φÀρµακο τησ µνÜµησ και τησ σοφÝασ». Ο βασιλÛασ Þµωσ αποκρÝθηκε: «Ω εφευρετικÞτατε Θεοàθ, Àλλοσ εÝναι Àξιοσ να γεννÀ τισ τÛχνεσ και Àλλοσ εÝναι Àξιοσ να κρÝνει πÞση βλÀβη και πÞση ωφÛλεια θα φÛρουν σ’ αυτοàσ που θα τισ χρησιµοποιÜσουν. Να, τñρα, εσà που εÝσαι ο πατÛρασ των γραµµÀτων. . . . . . ΠλÀτων, ΦαÝδροσ, 274 µετ. Γ. ΣεφÛρησ, εκδ. ΛÛσχη 1980.

µÛνη σε Þλα τα κοινωνικÀ στρñµατα συµπεριλαµβανοµÛνου και του φαραñ, οδÜγησε στην κατασκευÜ µεγÀλων ταφικñν µνηµεÝων µε εξαÝρετη διακÞσµηση, τα οποÝα περιεÝχαν αφÀνταστα πλοàτη. Τα πολàτιµα σκεàη και ο πολυτελÜσ στολισµÞσ των νεκρñν φαραñ και ευγενñν Ûγιναν η αφορµÜ για συστηµατικÜ τυµβωρυχÝα Üδη απÞ την αρχαιÞτητα. Η γραφÜ. ΚαθοριστικÜ για τη γνñση τησ ιστορÝασ τησ Αιγàπτου Üταν η αποκρυπτογρÀφηση των ιερογλυφικñν, δηλαδÜ των χαρακτÜρωνσυµβÞλων που χρησιµοποιοàσαν απÞ την 4η χιλιετÝα π.Χ. οι κÀτοικοι τησ χñρασ στη γραφÜ. Η επινÞηση και η χρησιµοποÝηση τησ γραφÜσ εÝναι χωρÝσ αµφιβολÝα Ûνα απÞ τα στοιχεÝα που δηλñνουν το πολιτιστικÞ τουσ επÝπεδο4. Η δυσκολÝα στην απÞδοση και την εκµÀθηση τησ ιερογλυφικÜσ γραφÜσ προϋπÛθετε ειδÝκευση και συνεχÜ ενασχÞληση. Îνασ απλÞσ πολÝτησ στη διÀρκεια του ΝÛου ΒασιλεÝου εÝχε τη δυνατÞτητα να εκπαιδευτεÝ ωσ γραφÛασ και να ακολουθÜσει σταδιοδροµÝα δηµοσÝου υπαλλÜλου, γεγονÞσ που του προσÛδιδε κàροσ5. Οι γραφεÝσ κατÛγραψαν σε παπàρουσ τα Ûργα και τη δρÀση των φαραñ, ενñ τοÝχοι πολλñν µνηµεÝων, ναñν και τÀφων, Üταν καλυµµÛνοι απÞ ιερογλυφικÀ που σχεδÝασαν ειδικευµÛνοι τεχνÝτεσ µε την καθοδÜγηση των γραφÛων. Η αποκρυπτογρÀφησÜ τουσ οφεÝλεται στο ΓÀλλο αιγυπτιολÞγο J. Champollion, ο οποÝοσ το 1822 διÀβασε το κεÝµενο µιασ τρÝγλωσσησ επιγραφÜσ, που Üταν χαραγµÛνο σε στÜλη µε ιερογλυφικÀ, µε απλοποιηµÛνα ιερογλυφικÀ τησ ελληνιστικÜσ περιÞδου και µε ελληνικÀ στοιχεÝα. Η στÜλη τησ ΡοζÛτασ, Þπωσ εÝναι γνωστÜ απÞ το Þνοµα τησ πÞλησ Þπου αποκαλàφθηκε, εÝχε χαραγµÛνο Ûνα κεÝµενο που υµνοàσε τον ΠτολεµαÝο Ε , βασιλιÀ τησ Αιγàπτου. Τα γρÀµµατα. Τα περισσÞτερα αιγυπτιακÀ κεÝµενα αναφÛρονται στη δρÀση και τα κατορθñµατα των φαραñ¯ τα κεÝµενα λογοτεχνικοà περιεχοµÛνου εÝναι ελÀχιστα εξαιτÝασ Ýσωσ τησ

δυσκολÝασ τησ γραφÜσ, που δεν Àφησε το περι5. Îνασ γραφÛασ µιλÀ θñριο να εκφραστοàν γραπτñσ πολλοÝ Àνθρωγια τα πλεονεκτÜµατα ποι. Ùσα διατηρÜθηκαν εÝναι ποιÜµατα θρησκευτου επαγγÛλµατÞσ του τικοà και λυρικοà περιεχοµÛνου αλλÀ και λαϊκÛσ Μου λÛνε Þτι εγκατÛλειψεσ το διηγÜσεισ. γρÀψιµο και Àρχισεσ τισ διασκεδÀΟι επιστÜµεσ. Η παρακολοàθηση των πληµσεισ, Þτι προτιµÀσ να δουλεàεισ στα µυρñν του ΝεÝλου και τησ κÝνησησ των αστÛρων χωρÀφια και γàρισεσ την πλÀτη σου Ûδωσε την ευκαιρÝα ανÀπτυξησ εµπειρικñν αστα γρÀµµατα. ∆ε θυµÀσαι την κατÀσταση του καλλιεργητÜ που αντιµεστρονοµικñν γνñσεων, Þπωσ εÝναι η καθιÛρωση τωπÝζει την καταγραφÜ του φÞρου του ηµερολογÝου των 365 ηµερñν, ο χωρισµÞσ τησ σοδειÀσ, Þταν το φÝδι Ûχει πÀρει του Ûτουσ σε µÜνεσ και εβδοµÀδεσ αλλÀ και ο το µισÞ σιτÀρι και ο ιπποπÞταµοσ Ûχει προσδιορισµÞσ τησ ñρασ βÀσει τησ ηλιακÜσ καταβροχθÝσει το υπÞλοιπο; Τα ποσκιÀσ. ντÝκια αφθονοàν στα χωρÀφια. Οι αΗ ανÀγκη µÛτρησησ των καλλιεργÜσιµων εκρÝδεσ Ûρχονται. Τα βÞδια καταβροχθÝζουν. Τα σπουργÝτια φÛρνουν κακτÀσεων γησ που χÀνονταν λÞγω των πληµµυταστροφÜ στον καλλιεργητÜ. Ù,τι αρñν συνÛβαλε στην ανÀπτυξη τησ πρακτικÜσ γεποµÛνει τελικÀ στο αλñνι το αρπÀωµετρÝασ. ΦαÝνεται Þµωσ Þτι οι µαθηµατικÛσ ζουν οι κλÛφτεσ. Το ζευγÀρι τα βÞδια γνñσεισ Üταν περισσÞτερο εξελιγµÛνεσ, Þπωσ πÛθαναν, ενñ Þργωναν και αλñνιζαν. τουλÀχιστον µποροàµε να εικÀσουµε απÞ την Και τñρα Ûρχεται ο γραφÛασ στην ÞκατασκευÜ των πυραµÝδων. χθη του ποταµοà για να καθορÝσει το φÞρο τησ σοδειÀσ. Οι επιστÀτεσ κραΗ ταρÝχευση των νεκρñν βοÜθησε στην απÞτÀνε ξàλα και οι Νοàβιοι ραβδιÀ απÞ κτηση γνñσεων ανατοµÝασ και ιατρικÜσ. ΑπÞ κεÝφοÝνικα και λÛνε «φÛρτε το σιτÀρι», µενα παπàρων που Ûχουν διασωθεÝ, διαβÀζουµε αν και δεν υπÀρχει καθÞλου. ∆Ûργια διαγνñσεισ που Ûκαναν και τρÞπουσ θεραπεÝνουν τον καλλιεργητÜ, τον δÛνουν και ασ που εφÀρµοζαν. Η φÜµη των γιατρñν τησ Αιτον πετÀνε στο πηγÀδι µε το κεφÀλι προσ τα κÀτω. Îδεσαν τη γυναÝκα γàπτου Üταν µεγÀλη και διαδεδοµÛνη ακÞµα και του µπροστÀ του, τα παιδιÀ του εÝναι στον ελληνικÞ κÞσµο. στα δεσµÀ. Οι γεÝτονεσ τουσ παρατÀΟι τÛχνεσ. Η αρχιτεκτονικÜ, η γλυπτικÜ αλλÀ νε και φεàγουν. Îτσι το σιτÀρι τουσ και η ζωγραφικÜ στην ΑÝγυπτο βρÝσκονταν στην χÀνεται. Ùµωσ ο γραφÛασ εÝναι πÀνω υπηρεσÝα των φαραñ. ΣκοπÞσ των καλλιτεχνñν απ’ Þλουσ. ΑυτÞσ που δουλεàει στο Üταν να προβÀλουν τη ζωÜ και τη δρÀση των φαγρÀψιµο δε φορολογεÝται, δεν Ûχει να πληρñσει χρÛη. ΠρÞσεξÛ το καλÀ. ραñ. Τα καλλιτεχνικÀ επιτεàγµατα, µνηµειακοà* χαρακτÜρα, επιβÀλλονταν µε τισ διαστÀσεισ τουσ. A. Gardiner, Η ΑÝγυπτοσ των ΦαΟι αχανεÝσ επÝπεδεσ επιφÀνειεσ τησ αιγυπτιακÜσ ραñ, µετ. ∆. ΠαυλÀκησ, εκδ. ΦÞρµιγξ, 1996, σ. 48-49. γησ, σε συνδυασµÞ µε την ανÀγκη των ηγεµÞνων να επιβληθοàν µÛσω των Ûργων τουσ, οδÜγησαν στην κατασκευÜ µνηµεÝων που επιβÀλλονταν µε τον Þγκο. Οι πυραµÝδεσ του ΧÛοποσ, του ΧεφρÜνοσ και του ΜυκερÝνου στη ΓκÝζα, οι µεγÀλοι ναοÝ στο Λοàξορ και το ΚαρνÀκ µε το πλÜθοσ των κιÞνων που στÜριζαν περιστàλια και υπÞστυλεσ αÝθουσεσ εÝναι ενδεικτικÀ δεÝγµατα τησ αρχιτεκτονικÜσ. Οι επιφÀνειεσ των περισσÞτερων ναñν αλλÀ και των νεκρικñν θαλÀµων των τÀφων Üταν γεµÀτεσ µε παραστÀσεισ ζωγραφιστÛσ Ü α29

νÀγλυφεσ που εξιστοροàσαν τη δρÀση των φαραñ αλλÀ και πτυχÛσ τησ καθηµερινÜσ ζωÜσ. ΕκτÞσ απÞ τα µεγÀλα σε διαστÀσεισ αγÀλµατα που διακοσµοàσαν ναοàσ και ταφικÀ µνηµεÝα, κατασκευÀστηκαν και µικρÞτερα απÞ ξàλο Ü πÛτρα, πραγµατικÀ κοµψοτεχνÜµατα. ΠολλÀ Ûργα µικροτεχνÝασ κατασκευασµÛνα απÞ µÛταλλα, πολàτιµουσ Ü ηµιπολàτιµουσ λÝθουσ συµπληρñνουν τισ γνñσεισ µασ για τισ καλλιτεχνικÛσ επιλογÛσ και τα επιτεàγµατα των ΑιγυπτÝων.

3. Οι ΦοÝνικεσ Οι ΦοÝνικεσ Üταν Ûνασ λαÞσ σηµιτικÜσ καταγωγÜσ. ΑπÞ τισ αρχÛσ τησ 3ησ χιλιετÝασ π.Χ. Üταν οργανωµÛνοι σε πÞλεισ-βασÝλεια σε µια λωρÝδα γησ στο βÞρειο παρÀκτιο τµÜµα τησ ανατολικÜσ ΜεσογεÝου. Η φàση τησ χñρασ τουσ, η οποÝα δε διευκÞλυνε την ανÀπτυξη γεωργικÜσ παραγωγÜσ, οδÜγησε τουσ κατοÝκουσ στην ενασχÞληση µε τη βιοτεχνÝα και κυρÝωσ µε το εµπÞριο. Οι ΦοÝνικεσ, κατεξοχÜν ναυτικÞσ λαÞσ, Ýδρυσαν πολλÛσ εµπορικÛσ αποικÝεσ στη ΜεσÞγειο. Η σπουδαιÞτερη Üταν η ΚαρχηδÞνα, η οποÝα Ûπαιξε πρωταγωνιστικÞ ρÞλο στη δυτικÜ ΜεσÞγειο µÛχρι το 2ο αι. π.Χ. Το σηµαντικÞτερο επÝτευγµÀ τουσ και συγχρÞνωσ η προσφορÀ τουσ στον ανθρñπινο πολιτισµÞ εÝναι η εφεàρεση ενÞσ συστÜµατοσ γραφÜσ του οποÝου κÀθε σàµβολο αντιστοιχεÝ σε Ûνα φθÞγγο.

3.1 Η χñρα

ΚοσµÜµατα απÞ χρυσÞ, Üλεκτρο* και πολàτιµουσ λÝθουσ τησ εποχÜσ του ΜÛσου ΒασιλεÝου. (ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο)

∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi fiÙÙ Ë Ù Â ˜

1. Να προσδιορÝσετε τη σηµασÝα του γεωγραφικοà παρÀγοντα στη διαµÞρφωση και στην εξÛλιξη του αιγυπτιακοà πολιτισµοà. 2. Η προσεκτικÜ παρατÜρηση των εικÞνων τησ σ. 23 σε ποια συµπερÀσµατα σασ οδηγεÝ Þσον αφορÀ τισ ασχολÝεσ και την καθηµερινÜ ζωÜ των κατοÝκων τησ αρχαÝασ Αιγàπτου; 3. Ποια εÝναι η σηµασÝα τησ επινÞησησ και τησ χρÜσησ γραφÜσ απÞ τουσ Αιγàπτιουσ; (Να λÀβετε υπÞψη σασ και το παρÀθεµα 4). 4. Πñσ κρÝνετε την προσπÀθεια του ΑµÛνοφι ∆ (Ακενατñν) για την εξÀλειψη τησ πολυθεýασ; Ποιεσ αλλαγÛσ θα µποροàσε να επιφÛρει µια τÛτοια µεταρρàθµιση και γιατÝ δεν τελεσφÞρησε; 5. Να συγκρÝνετε τον τρÞπο πολιτικÜσ οργÀνωσησ των λαñν τησ ΜεσοποταµÝασ µε αυτÞν των ΑιγυπτÝων. 30

ΦοινÝκη ονÞµαζαν κατÀ την αρχαιÞτητα τµÜµα τησ δυτικÜσ παρÀκτιασ περιοχÜσ τησ ΑσÝασ που βρÛχεται απÞ τη ΜεσÞγειο. ΣυγκεκριµÛνα, πρÞκειται για στενÜ λωρÝδα ανÀµεσα στη θÀλασσα και την οροσειρÀ του ΛιβÀνου, που αντιστοιχεÝ στα εδÀφη του σàγχρονου κρÀτουσ του ΛιβÀνου και σε µικρÀ τµÜµατα τησ ΣυρÝασ και του βÞρειου ΙσραÜλ. ΜαζÝ µε τη νοτιÞτερη περιοχÜ που κατοικÜθηκε απÞ τουσ ΕβραÝουσ, η ΦοινÝκη Üταν Ûνασ χñροσ µε µεγÀλη στρατιωτικÜ και εµπορικÜ σηµασÝα. Αποτελοàσε το µοναδικÞ πÛρασµα που συνÛδεε τη ΜεσοποταµÝα και την ΑÝγυπτο. ΕκεÝ κατÛληγαν οι χερσαÝοι εµπορικοÝ δρÞµοι των λαñν τησ ΑσÝασ και Àρχιζαν οι θαλÀσσιοι δρÞµοι τησ ανατολικÜσ λεκÀνησ τησ ΜεσογεÝου. Η γεωºÔÈÓ›ÎË γραφικÜ θÛση τησ χñρασ και η φυσικÜ διαµÞρ¶·Ï·ÈÛÙ›ÓË φωση τησ περιοχÜσ προσδιÞρισαν, χωρÝσ αµφιβολÝα, την ιστορικÜ τàχη των κατοÝκων τησ. ΠεριοΗ αρχαÝα ΦοινÝκη και ΠαλαιστÝνη ρισµÛνεσ σε Ûκταση εàφορεσ κοιλÀδεσ ανοÝγονταν προσ τη θÀλασσα, Þπου υπÜρχαν ασφαλÜ φυσικÀ λιµÀνια. Με εξαÝρεση τον ορεινÞ Þγκο του ΛιβÀνου, τον κατÀφυτο απÞ κÛδρουσ, η υπÞλοιπη χñρα Üταν Àγονη και αµµñδησ.

3.2 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ οργÀνωση Η οικονοµÝα. Η περιορισµÛνη γεωργικÜ παραγωγÜ οδÜγησε τουσ κατοÝκουσ τησ ΦοινÝκησ σε ασχολÝεσ του δευτερογενοàσ και κυρÝωσ του τριτογε31

νοàσ τοµÛα τησ οικονοµÝασ. ∆ιακρÝθηκαν ωσ τεχνÝτεσ στην κατασκευÜ Þπλων, κοσµηµÀτων, επÝπλων, κεραµικñν, στην παραγωγÜ γυÀλινων αγγεÝων, τα οποÝα δηµιουργοàσαν απÞ την Àµµο που Üταν Àφθονη στη χñρα τουσ, και ιδιαÝτερα ΤÞτε Üρθαν ΦοÝνικεσ εκεÝ θαστην παραγωγÜ κÞκκινων υφασµÀτων, τα οποÝα λασσοξακουσµÛνοι | κλÛφτεσ, παιÛβαφαν µε την πορφàρα*, µια ουσÝα προερχÞµεγνÝδια φÛροντασ χιλιÀδεσ στο κανη απÞ κοχàλια που ψÀρευαν στισ ακτÛσ τουσ. ρÀβι. | Στο σπÝτι του πατÛρα µου µια Φοινικιñτισσα Üταν | Þµορφη, ΚατεÝχαν το µονοπñλιο τησ παραγωγÜσ υφασµÀµεγαλÞσωµη και στισ δουλειÛσ τετων µε το κÞκκινο χρñµα, το «φοινικοàν», Þπωσ χνÝτρα. | Κι εκεÝνη την ξελÞγιασαν ονοµÀστηκε απÞ τουσ αρχαÝουσ Îλληνεσ. Η ξυοι ΦοÝνικεσ οι πλÀνοι | και κÀποιλεÝα απÞ το βουνÞ του ΛιβÀνου τουσ Ûδωσε τη οσ, εκεÝ πÞπλυνε κοντÀ στο τρεδυνατÞτητα ναυπÜγησησ στÞλου. ∆ιακρÝθηκαν χαντÜρι, | πρñτοσ µαζÝ τησ πλÀωσ θαλασσοπÞροι και Ûµποροι. Στουσ ξÛνουσ λαγιασε στο στρñµα τησ αγÀπησ, | που τα µυαλÀ των θηλυκñν τα οàσ πουλοàσαν τα αγαθÀ τησ χñρασ τουσ και κÀνει αυτÞ να στρÝψουν | κι ασ εÝπροµηθεàονταν πρñτεσ àλεσ1. ΠαρÀλληλα εÝχαν ναι πρñτα φρÞνιµα. Τη ρñτησε στα χÛρια τουσ το διαµετακοµιστικÞ* εµπÞριο κατÞπι | ποια να ’τανε η πατρÝδα των λαñν τησ ΜεσογεÝου, τουλÀχιστον µÛχρι τον τησ και πñσ τη λεν την Ýδια, | κι ε8ο αι. π.Χ. κεÝνη του φανÛρωσε το πατρικÞ Η κοινωνÝα. Η ενασχÞληση των ΦοινÝκων µε µου σπÝτι¯ | «ΠαινιÛµαι απ’ την πολàχαλκη πωσ εÝµαι τη Σιδñνα, τη βιοτεχνÝα και κυρÝωσ µε το εµπÞριο συνετÛλεσε κÞρη του Αρàβαντα, µε βιοσ που στη διαµÞρφωση µιασ κοινωνÝασ µε αστικÀ* χαµετρηµÞ δεν εÝχε. | Ùµωσ ΤαφιñρακτηριστικÀ. Ο ηγεµÞνασ κÀθε φοινικικÜσ πÞλησ τεσ µ’ Àρπαξαν κουρσÀροι, ενñ βρισκÞταν στην κορυφÜ τησ κοινωνικÜσ ιεραργυρνοàσα | απ’ το χωρÀφι και σ’ χÝασ¯ την εξουσÝα του Þµωσ περιÞριζαν οι πλοàσιαυτοà του ανθρñπου εδñ το σπÝτι | µ’ Ûφεραν και µ’ αγÞρασε µε οι Ûµποροι. Το µεγαλàτερο µÛροσ των κατοÝκων βιοσ Þσο ζητοàσαν». των πÞλεων, που αποτελοàσε και τη βÀση τησ κοινωνÝασ, κατÞρθωνε να ζει σε συνθÜκεσ καλàΟδàσσεια, ο 414-429 µετ. Ζ. ΣιδÛρη, τερεσ απ’ Þ,τι οι υπÞλοιποι λαοÝ τησ Εγγàσ Αναεκδ. ΟΕ∆Β. τολÜσ. ΜεγÀλη δàναµη στη φοινικικÜ κοινωνÝα φαÝνεται Þτι διÛθεταν οι ιερεÝσ. Η πολιτικÜ οργÀνωση. Η χñρα τουσ, λÞγω τησ φυσικÜσ τησ διαµÞρφωσησ, δεν αποτÛλεσε ποτÛ ενιαÝο κρÀτοσ. ΚÀθε πεδινÜ περιοχÜ µε την παραλιακÜ τησ πÞλη λειτοàργησε ωσ µικρÞ βασÝλειο. Τα στοιχεÝα τα σχετικÀ µε την πολιτικÜ οργÀνωση και τουσ θεσµοàσ των ΦοινÝκων που διαθÛτουµε εÝναι λÝγα. Η βασιλεÝα Üταν η αρχαιÞτερη µορφÜ πολιτεàµατοσ που Ýσχυσε στισ πÞλεισ τουσ. Ο βασιλιÀσ εκλεγÞταν απÞ τα µÛλη των βασιλικñν οÝκων και σε πολλÛσ πÞλεισ κυβερνοàσε µε τη βοÜθεια ενÞσ συµβουλÝου γερÞντων, Þπωσ συνÛβαινε στη Βàβλο, τη Σιδñνα και Ýσωσ στην Τàρο. Τον 6ο αι. π.Χ. η Τàροσ για µισÞ περÝπου αιñνα κυβερνÜθηκε δηµοκρατικÀ απÞ Ûνα σñµα εκλεγµÛνων δικαστñν, που παρÛµεναν στην εξουσÝα για περιορισµÛνο χρÞνο. 1. Τα χαρακτηριστικÀ των ΦοινÝκων Þπωσ µασ εÝναι γνωστÀ απÞ τον Ùµηρο

3.3 Η ιστορÝα Οι ΦοÝνικεσ, εγκαταστÀθηκαν στην περιοχÜ που πÜρε το ÞνοµÀ τουσ, πιθανÞτατα στισ αρχÛσ τησ 3ησ χιλιετÝασ π.Χ.[Ι] Η Βàβλοσ. Η αρχαιÞτερη πÞλη, που ιδρàθηκε τουσ πρñτουσ αιñνεσ τησ 3ησ χιλιετÝασ π.Χ., Üταν η Βàβλοσ, η οποÝα γρÜγορα εξελÝχθηκε λÞγω των εµπορικñν σχÛσεων που ανÛπτυξε µε την ΑÝγυπτο στη διÀρκεια του ΑρχαÝου και ΜÛσου ΒασιλεÝου. Οι κÀτοικοÝ τησ προµÜθευαν ξυλεÝα στουσ Αιγàπτιουσ µε αντÀλλαγµα τον πÀπυρο, που Üταν η κàρια γραφικÜ àλη τησ εποχÜσ. Στο εµπÞριο του παπàρου (βàβλοσ > βιβλÝο) οφεÝλεται η ελληνικÜ ονοµασÝα τησ πÞλησ. Η ΟυγκαρÝτ. Τη 2η χιλιετÝα π.Χ. στη διÀρκεια του ΝÛου ΒασιλεÝου οι Αιγàπτιοι κατÛκτησαν την ΠαλαιστÝνη και µεγÀλο µÛροσ τησ ΣυρÝασ. Οι ηγεµÞνεσ των φοινικικñν πÞλεων τÞτε Ûγιναν υποτελεÝσ. ΑυτÜ την περÝοδο αναπτàχθηκε ιδιαÝτερα η ΟυγκαρÝτ, η οποÝα φαÝνεται Þτι Üταν µακριÀ απÞ την επιρροÜ τησ αιγυπτιακÜσ κατÀκτησησ. Με την ΟυγκαρÝτ εÝχαν στενÛσ εµπορικÛσ σχÛσεισ οι ΜυκηναÝοι, Þπωσ τουλÀχιστον αποδεικνàουν οι ανασκαφÛσ, οι οποÝεσ Ûφεραν στην επιφÀνεια µια µυκηναϊκÜ παροικÝα, που λειτοàργησε µÀλλον ωσ εµπορικÞσ σταθµÞσ. Η Σιδñνα. ΑπÞ το 14ο αι. π.Χ. η περιοχÜ τησ ΣυρÝασ αποτÛλεσε πεδÝο συγκροàσεων και εδαφικñν διεκδικÜσεων µεταξà των ΑιγυπτÝων και των ΧετταÝων. Η εισβολÜ των ΧετταÝων στη ΣυρÝα διευκολàνθηκε απÞ την επιθυµÝα πολλñν ηγεµÞνων φοινικικñν πÞλεων να απαλλαγοàν απÞ τον αιγυπτιακÞ ζυγÞ. Η επÛκταση των ΧετταÝων στισ βÞρειεσ περιοχÛσ τησ ΦοινÝκησ ευνÞησε την ανÀπτυξη τησ Σιδñνασ, η οποÝα µÛχρι το 12ο αι. π.Χ. Ýδρυσε πολλÛσ αποικÝεσ στην ανατολικÜ ΜεσÞ[Ι]. Η ελληνικÜ γλñσσα σχετικÀ µε την προÛλευση του ονÞµατÞσ τουσ µασ δÝνει τισ ακÞλουθεσ εκδοχÛσ: ΦοÝνικεσ Üταν αυτοÝ που εÝχαν κÞκκινο δÛρµα (φοινÞσ: κÞκκινοσ σαν το αÝµα) Ü αυτοÝ που σχετÝζονταν µε την πορφàρα την κÞκκινη ουσÝα απÞ τα κοχàλια που εµπορεàονταν.

Ζàγι σε σχÜµα ανθρñπινησ κεφαλÜσ, απÞ την ΟυγκαρÝτ. Η χρησιµοποιηση µÛτρων βÀρουσ Üταν µια απαραÝτητη προϋπÞθεση στισ εµπορικÛσ συναλλαγÛσ των ΦοινÝκων.

Ειδñλιο* γονατισµÛνησ γυναÝκασ που κρατÀει κàµβαλα*. ΕÝναι κατασκευασµÛνο απÞ φÝλντισι, και προÛρχεται απÞ την ΟυγκαρÝτ.

γειο. Η εµφÀνιση των λαñν τησ θÀλασσασ το 12ο αι. π.Χ., σàµφωνα µε τισ αιγυπτιακÛσ πηγÛσ, συΟι αρχαÝοι Îλληνεσ ιστορικοÝ µπÝπτει και µε την εγκατÀσταση των ΦιλισταÝων πÝστευαν Þτι οι ΦοÝνικεσ εÝχαν στισ ακτÛσ τησ ΠαλαιστÝνησ. Οι ΦιλισταÝοι περιÞπροηγηθεÝ των ΕλλÜνων στο ερισαν την επÛκταση των ΑιγυπτÝων στη ΣυρÝα¯ ωµπÞριο και στον αποικισµÞ στη στÞσο, τον 11ο αι. π.Χ. κατÛστρεψαν τη Σιδñνα. δυτικÜ ΜεσÞγειο, και ο ΘουκυδÝΗ Τàροσ. Η ιστορÝα τησ περιÞδου που ακοδησ λÛει Þτι χρησιµοποιοàσαν αλοàθησε εÝναι ουσιαστικÀ η ιστορÝα τησ Τàρου. Ο κρωτÜρια και µικρÀ νησιÀ κοντÀ στη ΣικελÝα για το εµπÞριο µε βασιλιÀσ τησ συνÛβαλε στην οικοδÞµηση του νατουσ εντÞπιουσ µÛχρι που τουσ αοà του Σολοµñντοσ στην ΙερουσαλÜµ µε αντÀλπñθησε η Àφιξη των ΕλλÜνων λαγµα πλοàσια δñρα και εδαφικÛσ παροχÛσ που στο δυτικÞ Àκρο του νησιοà. Οι δÛχθηκε απÞ τουσ ΕβραÝουσ. Σε διÀστηµα τριñν αρχαιολογικÛσ µαρτυρÝεσ – αλλÀ αιñνων η Τàροσ υπÜρξε το σηµαντικÞτερο λιµÀνι και µια απλÜ µατιÀ πÀνω σε Ûναν τησ περιοχÜσ, ενñ παρÀλληλα µε τισ εµπορικÛσ χÀρτη στισ θÛσεισ των ελληνικñν και των φοινικικñν πÞλεων – δεÝτησ επαφÛσ δηµιοàργησε πολλÛσ αποικÝεσ στην χνουν Þτι αυτÞ δεν Üταν αλÜθεια. Κàπρο, στισ δυτικÛσ ακτÛσ τησ ΣικελÝασ, στη βÞΣτην πραγµατικÞτητα εÝναι πολà ρεια ΑφρικÜ – την ΚαρχηδÞνα –, στισ ΒαλεαρÝδàσκολο να αποδειχθεÝ οποιοδÜδεσ, στη ΣαρδηνÝα και στην ΙβηρικÜ χερσÞνησο. ποτε προελληνικÞ εµπÞριο µε Η περÝοδοσ αυτÜ τησ ακµÜσ των ΦοινÝκων συµπÝτουσ εντÞπιουσ τησ ΣικελÝασ εφÞπτει µε την εποχÜ κατÀ την οποÝα ο ελληνικÞσ σον τα πρñτα ξÛνα αντικεÝµενα εÝναι ελληνικÀ, και µαζÝ τουσ Ûρχñροσ, µετÀ την πτñση των µυκηναϊκñν κÛχονταν και µερικÀ ανατολικÀ µιντρων, αναστατñνεται απÞ τισ µετακινÜσεισ των κροαντικεÝµενα που χρησιµοποιελληνικñν φàλων. οàσαν Ü διÛθεταν οι Îλληνεσ. Η ξÛνη κατÀκτηση. ΑπÞ τον 8ο αι. π.Χ. η ÛξοJ. Boardman, Οι αρχαÝοι Îλληνεσ δοσ των ΕλλÜνων στη ΜεσÞγειο και η Ýδρυση των στην υπερπÞντια εξÀπλωσÜ τουσ, ελληνικñν αποικιñν ανÛκοψε την εµπορικÜ και µετ. ΗλÛκτρασ ΑνδρεÀδη, αποικιακÜ εξÀπλωση τησ Τàρου2. Προσ αυτÜ την εκδ. ΚαρδαµÝτσα, σ. 265. κατεàθυνση συνÛβαλε η επÛκταση, στην αρχÜ, των ΑσσυρÝων, και αργÞτερα των ΒαβυλωνÝων, Þταν λεηλÀτησαν την ΙερουσαλÜµ. ΤÞτε πολιορκÜθηκε και η Τàροσ, η οποÝα Þµωσ αντιστÀθηκε και στη συνÛχεια συνθηκολÞγησε µε ευνοϊκοàσ γι’ αυτÜν Þρουσ. Η ΦοινÝκη το 538 π.Χ. πÛρασε στην κυριαρχÝα των Περσñν. Οι ΦοÝνικεσ Ûκτοτε υπÜρξαν πιστοÝ ακÞλουθοι των Περσñν, εφÞσον εÝχαν ξανανοÝξει γι’ αυτοàσ οι εµπορικοÝ δρÞµοι τησ ΑνατολÜσ. Την περÝοδο αυτÜ οι ΦοÝνικεσ παρεÝχαν το στÞλο τησ περσικÜσ αυτοκρατορÝασ και πολÛµησαν µαζÝ τουσ εναντÝον των ΕλλÜνων. Ùταν ο Μ. ΑλÛξανδροσ µετÀ τη νÝκη στην ΙσσÞ (333 π.Χ.) προχñρησε στη ΦοινÝκη, οι πÞλεισ τησ παραδÞθηκαν Þλεσ στο µακεδονικÞ στρατÞ εκτÞσ απÞ την Τàρο, η οποÝα αντιστÀθηκε και Ûπεσε µετÀ απÞ επτÀµηνη πολιορκÝα. 2. Οι Îλληνεσ και οι ΦοÝνικεσ

3.4 Ο πολιτισµÞσ ∆εν µποροàµε να µιλÀµε για φοινικικÞ πολιτι3. Το αλφÀβητο σµÞ προσδÝδοντÀσ του σαφÜ χαρακτηριστικÀ, ÞΟι ΦοÝνικεσ αυτοÝ που εÝχαν πωσ συµβαÝνει µε τουσ Àλλουσ ανατολικοàσ πολιÛρθει µε τον ΚÀδµο, και που ανÀτισµοàσ. Η ακµÜ των ΦοινÝκων οφειλÞταν στο ευµεσÀ τουσ Üσαν και οι ΓεφυραÝοι, ρà δÝκτυο τησ εµπορικÜσ τουσ εξÀπλωσησ, µε ααφοà εγκαταστÀθηκαν στη χñρα ποτÛλεσµα ο πολιτισµÞσ τουσ να Ûχει διαµορφωαυτÜ, δÝδαξαν τουσ Îλληνεσ πολθεÝ απÞ τισ πολιτιστικÛσ επιρροÛσ που δÛχθηκαν λÀ και µÀλιστα και τα γρÀµµατα που, Þπωσ πιστεàω, δεν τα ÜξεαπÞ Àλλουσ λαοàσ. ραν πριν. Στην αρχÜ Üσαν τα Η θρησκεÝα. Το πÀνθεÞν τουσ Üταν στενÀ γρÀµµατα που χρησιµοποιοàν ÞσυνδεδεµÛνο µε τα φαινÞµενα και τισ δυνÀµεισ λοι οι ΦοÝνικεσ, αλλÀ µε τον καιτησ φàσησ. Η πλÜρησ γνñση τησ φοινικικÜσ θρηρÞ Àλλαξε η προφορÀ και µαζÝ η σκεÝασ εÝναι ανÛφικτη, γιατÝ οι περισσÞτεροι απÞ µορφÜ των γραµµÀτων. ΓεÝτονεσ τουσ θεοàσ που λÀτρευαν εÝχαν τοπικÞ χαρακτÜτων ΦοινÝκων στα περισσÞτερα µÛρη Üσαν Îλληνεσ Øωνεσ¯ αυτοÝ ρα και Üταν γνωστοÝ µε τα τοπικÀ τουσ ονÞµατα. διδÀχτηκαν απÞ τουσ ΦοÝνικεσ τα ΚÀθε πÞλη εÝχε και το δικÞ τησ θεÞ-προστÀτη. Το γρÀµµατα και αφοà τα Àλλαξαν Þνοµα ΒÀαλ απÛδιδε το θεÞ τησ καταιγÝδασ, του λÝγο, τα µεταχειρÝζονταν. Τα ονÞοποÝου η λατρεÝα µε µικρÛσ διαφορÛσ Üταν ευρàµασαν, και τοàτο Üταν σωστÞ ατατα διαδεδοµÛνη σε Þλεσ σχεδÞν τισ πÞλεισ τησ φοà τα εÝχαν φÛρει στην ΕλλÀδα ΦοινÝκησ και τησ ΣυρÝασ. Οι πιο αντιπροσωπευτιοι ΦοÝνικεσ, φοινικικÀ γρÀµµατα. κοÝ Üταν ο ΜελκÀρτ, κàριοσ τησ Τàρου, που ο ΗΗρÞδοτοσ, Ε, 58 ρÞδοτοσ τον ταυτÝζει µε τον ΗρακλÜ, η ΑστÀρτη µετ. Αγγ. ΒλÀχου. και ο Εσµοàν, οι κàριοι θεοÝ τησ Βàβλου. ΑπÞ τισ θρησκευτικÛσ δοξασÝεσ των ΦοινÝκων πρÛπει να επισηµανθεÝ το Ûθιµο τησ ανθρωποθυσÝασ. Σ’ αυτÞ κατÛφευγαν σε περιÞδουσ µεγÀλου κινδàνου Ü προκειµÛνου να αποτρÛψουν κÀποια µεγÀλη συµφορÀ. Η γραφÜ. Η βελτÝωση των εµπορικñν συναλλαγñν και η ανÀπτυξη τησ σχετικÜσ αλληλογραφÝασ οδÜγησε στην εφεàρεση του αλφαβÜτου. Îτσι ονοµÀστηκε το σàνολο των συµβÞλων τησ γραφÜσ τουσ, επειδÜ τα δàο πρñτα Üταν το Àλφα και το βÜτα. Τα σàµβολα τησ γραφÜσ των Àλλων λαñν τησ Εγγàσ ΑνατολÜσ εÝτε πρÞκειται για τα ιερογλυφικÀ εÝτε για τη σφηνοειδÜ γραφÜ, απÛδιδαν ιδÛεσ Ü συλλαβÛσ. Το πλεονÛκτηµα του αλφαβÜτου Üταν Þτι το κÀθε σàµβολο απÛδιδε Ûναν Üχο. Στα τÛλη του 9ου αι. π.Χ. Ü στισ αρχÛσ του 8ου αι. π.Χ. οι Îλληνεσ υιοθÛτησαν το αλφÀβητο αυτÞ και, αφοà το προσÀρµοσαν στισ δικÛσ τουσ γλωσσικÛσ ανÀγκεσ, δηµιοàργησαν το ελληνικÞ αλφÀβητο3 (βλ. σ. 82). Τα ταξÝδια και οι αποικÝεσ. Οι ΦοÝνικεσ διακρÝθηκαν στη ναυπηγικÜ τÛχνη και στο θαλÀσσιο εµπÞριο. ΑπÞ τα µÛσα τησ 2ησ χιλιετÝασ π.Χ. δηµιοàργησαν αποικÝεσ στισ ασιατικÛσ ακτÛσ και Ûκτοτε µÛχρι τον 8ο αι. π.Χ., επεκτÀθηκαν σ’ ολÞκληρη τη ΜεσÞγειο. Η σπουδαιÞτερη αποικÝα τουσ Üταν η ΚαρχηδÞνα στη βÞρεια ΑφρικÜ. Ιδρàθηκε, σàµφωνα µε τισ ανασκαφικÛσ µαρτυ35

4. Ο περÝπλουσ τησ ΑφρικÜσ Πρñτοσ, απ’ Þσο ξÛρω, απÞδειξε Þτι η Λιβàη1 περιβρÛχεται απÞ την θÀλασσα ο βασιλιÀσ τησ Αιγàπτου Νεκñσ. Ùταν σταµÀτησε να σκÀβει την διñρυγα ποà απÞ τον ΝεÝλο πÀει στον ΑρÀβιο κÞλπο, Ûστειλε ΦοÝνικεσ µε καρÀβια, δÝνοντÀσ τουσ εντολÜ να γυρÝσουν πÝσω στην ΑÝγυπτο απÞ το στενÞ των ΗρακλεÝων στηλñν2 και τη βÞρεια θÀλασσα.3 Οι ΦοÝνικεσ ξεκÝνησαν απÞ την ΕρυθρÀ θÀλασσα και ταξÝδευαν στην νÞτια θÀλασσα. Ùταν ερχÞταν το φθινÞπωρο, σταµατοàσαν στην Λιβàη, σ’ Þποιο µÛροσ τησ βρÝσκονταν, και Ûσπερναν την γη και περÝµεναν να γÝνει η σοδειÀ, θÛριζαν και àστερα ξανÀρχιζαν το ταξÝδι τουσ. ΠÛρασαν δàο χρÞνια και τον τρÝτο χρÞνο µπÜκαν στισ ΗρÀκλειεσ στÜλεσ κι Ûφτασαν στην ΑÝγυπτο. ΑνÀφεραν κÀτι που το θεωρñ απÝστευτο, κι ασ το πιστεàουν Àλλοι, Þτι περιπλÛοντασ την Λιβàη εÝχαν τον Üλιο δεξιÀ τουσ.

ρÝεσ, στο δεàτερο µισÞ του 8ου αι. π.Χ.¯ ωστÞσο, Ûπαιξε πρωταγωνιστικÞ εµπορικÞ ρÞλο στη δυτικÜ ΜεσÞγειο µÛχρι το 2ο αι. π.Χ., οπÞτε καταστρÀφηκε απÞ τουσ ΡωµαÝουσ. ΕνδεÝξεισ µασ οδηγοàν στο συµπÛρασµα Þτι η δραστηριÞτητα των ΦοινÝκων επεκτÀθηκε και Ûξω απÞ τα Þρια τησ ΜεσογεÝου. Øσωσ Ûφθασαν µÛχρι τα ΒρετανικÀ νησιÀ, τισ ΚασσιτερÝδεσ νÜσουσ, Þπωσ τα ονÞµαζαν οι αρχαÝοι Îλληνεσ, και τη ΒαλτικÜ θÀλασσα. Τον 6ο αι. π.Χ. πιθανÞτατα, πραγµατοποÝησαν το µεγÀλο εγχεÝρηµα του περÝπλου τησ ΑφρικÜσ κατ’ εντολÜ του φαραñ Νεκñ4. Οι τÛχνεσ. Οι ΦοÝνικεσ Ûδειξαν ιδιαÝτερη ικανÞτητα στη σàνθεση ετερÞκλητων στοιχεÝων που υιοθÛτησαν απÞ Àλλουσ πολιτισµοàσ. Τα φοινικικÀ Ûργα αρχιτεκτονικÜσ, γλυπτικÜσ, µεταλλοτεχνÝασ, διακρÝνονται για το συγκερασµÞ θεµÀτων και ιδεñν απÞ την ΑÝγυπτο και τη ΜεσοποταµÝα. Η τÛχνη τουσ φαÝνεται Þτι σε ορισµÛνα διακοσµητικÀ θÛµατα δÛχτηκε και επÝδραση απÞ την τÛχνη του ΑιγαÝου, τησ ΚρÜτησ και των ΜυκηναÝων.

1. ΑφρικÜ 2. ΓιβραλτÀρ 3. ΜεσÞγειοσ ΗρÞδοτοσ, ∆, 42 µετ. Αγγ. ΒλÀχου.

∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi fiÙÙ Ë Ù Â ˜

1. Να τεκµηριñσετε την Àποψη Þτι η γεωγραφικÜ θÛση τησ ΦοινÝκησ και το φυσικÞ περιβÀλλον τησ επηρÛασε τη διαµÞρφωση του φοινικικοà πολιτισµοà. 2. Να εξηγÜσετε γιατÝ οι συνθÜκεσ τησ ζωÜσ του φοινικικοà λαοà Üταν καλàτερεσ απÞ εκεÝνεσ των Àλλων λαñν τησ ΑνατολÜσ. Να συγκρÝνετε τισ συνθÜκεσ ζωÜσ των λαñν τησ Αιγàπτου και τησ ΦοινÝκησ. 3. Να προσδιορÝσετε τα γνωρÝσµατα του φοινικικοà πολιτισµοà. 4. α) Ποια συστÜµατα γραφÜσ χρησιµοποÝησαν οι λαοÝ τησ ΜεσοποταµÝασ, οι Αιγàπτιοι και οι ΦοÝνικεσ; β) Να εξηγÜσετε ποιο σàστηµα εÝναι περισσÞτερο εξελιγµÛνο. 36

4. Οι ΕβραÝοι Οι ΕβραÝοι Üταν λαÞσ νοµαδικÞσ, σηµιτικÜσ* καταγωγÜσ. Στα πρñτα στÀδια τησ ιστορικÜσ τουσ πορεÝασ Üταν οργανωµÛνοι σε φυλÛσ και περιπλανιοàνταν σε αναζÜτηση βοσκοτÞπων. Η περιοχÜ απÞ την οποÝα ξεκÝνησαν Üταν η νÞτια περιοχÜ τησ ΜεσοποταµÝασ. ΩστÞσο η περιοχÜ που θα αποτελÛσει το λÝκνο του πολιτισµοà τουσ Üταν η ΠαλαιστÝνη. Την περιοχÜ αυτÜ εγκατÛλειψαν και εγκαταστÀθηκαν στην ΑÝγυπτο για διακÞσια περÝπου χρÞνια, Ûωσ Þτου µετÀ απÞ πολλÛσ περιπÛτειεσ επανÜλθαν και οργανñθηκαν σε ενιαÝο κρÀτοσ. Το εβραϊκÞ κρÀτοσ Ûφθασε σε µεγÀλη ανÀπτυξη την περÝοδο τησ βασιλεÝασ του Σολοµñντα (10οσ αι. π.Χ.). ΜετÀ το θÀνατÞ του Þµωσ το κρÀτοσ εξασθÛνησε απÞ εσωτερικÛσ διαµÀχεσ. Στισ τελευταÝεσ δεκαετÝεσ του 8ου αι. π.Χ. το εβραϊκÞ κρÀτοσ υποτÀχθηκε στουσ Ασσàριουσ και Ûκτοτε Ûχασε την πολιτικÜ του ελευθερÝα, περνñντασ διαδοχικÀ στην εξουσÝα των ΒαβυλωνÝων, Περσñν, ΕλλÜνων και ΡωµαÝων. ΣηµαντικÞ επÝτευγµα των ΕβραÝων Üταν η δηµιουργÝα νοµοθεσÝασ, «οι δÛκα εντολÛσ». Τη σπουδαιÞτερη συµβολÜ τουσ στον παγκÞσµιο πολιτισµÞ αποτελεÝ η θρησκεÝα τουσ.

4.1 Η χñρα Η περιοχÜ που βρισκÞταν στα νÞτια τησ ΦοινÝκησ πριν απÞ την εµφÀνιση των ΕβραÝων Üταν γνωστÜ µε το Þνοµα ΧαναÀν. Αποτελοàσε το πÛρασµα που συνÛδεε τουσ λαοàσ τησ ΜεσοποταµÝασ και τησ Αιγàπτου. Η ΠαλαιστÝνη, Þπωσ εÝναι γνωστÜ η χñρα απÞ την εγκατÀσταση των ΕβραÝων και µετÀ, εÝναι µια στενÜ λωρÝδα γησ που διακρÝνεται γεωγραφικÀ σε τρεισ επιµÛρουσ περιοχÛσ: την παραλιακÜ µε πεδινÛσ εκτÀσεισ, Þπου υπÜρχε η δυνατÞτητα καλλιÛργειασ, την κεντρικÜ ορεινÜ περιοχÜ και την ανατολικÜ εàφορη κοιλÀδα του ΙορδÀνη ποταµοà ανÀµεσα στη λÝµνη ΓενησαρÛτ στο βορρÀ και τη ΝεκρÜ ΘÀλασσα (λÝµνη µε µεγÀλη πυκνÞτητα Àλατοσ) στο νÞτο.

4.2 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ οργÀνωση

ΣτÜλη του Εσαρχαδñν (7οσ αι. π.Χ.) µε παρÀσταση οργñµατοσ, µιασ απÞ τισ κàριεσ ασχολÝεσ των κατοÝκων των κοιλÀδων τησ ΠαλαιστÝνησ.

Η οικονοµÝα. Οι ΕβραÝοι Üταν νοµÀδεσ, οι οποÝοι ωσ κàρια ασχολÝα εÝχαν την εκτροφÜ κοπαδιñν, προβÀτων και αιγοειδñν. Ùταν οργανñθηκαν σε κρÀτοσ, ασχολÜθηκαν µε τη γεωργÝα αλλÀ κυρÝωσ µε το εµπÞριο. ΑντÀλλασσαν τα γεωργικÀ τουσ προϊÞντα µε ξυλεÝα που προµηθεàονταν απÞ τουσ ΦοÝ37

1. ΚοινÛσ αντιλÜψεισ για τη βασιλεÝα απηχεÝ η λογοτεχνÝα των λαñν τησ ΑνατολικÜσ ΜεσογεÝου Η κοινωνÝα τησ ανατολικÜσ ΜεσογεÝου περιλÀµβανε µια πολυÀριθµη τÀξη ευγενñν που ασκοàσε Ûλεγχο στη βασιλικÜ εξουσÝα. Το Ûποσ ελÀχιστα ενδιαφÛρεται για τον κοινÞ θνητÞ¯ απευθàνεται προσ και συµπαρατÀσσεται µε την κυρÝαρχη τÀξη. Ùταν ο ΘερσÝτησ (Ιλ. Β 225-42) ειρωνεàεται τον βασιλιÀ ΑγαµÛµνονα, η συµπÀθεια του ποιητÜ εÝναι σταθερÀ µε το µÛροσ του βασιλιÀ, µολονÞτι οι αιτιÀσεισ του ΘερσÝτη δεν εÝναι εντελñσ αβÀσιµεσ. ΑυτÞσ εÝναι ο λÞγοσ που ο ΟδυσσÛασ επιπλÜττει τον ΘερσÝτη και τον επαναφÛρει στη θÛση του βÀναυσα. Το Ýδιο θÛµα απαντÀ και στην ηρωικÜ εποχÜ του ΙσραÜλ. Ο ∆αβÝδ, σε κρÝσιµεσ στιγµÛσ, δÛχεται τισ βολÛσ του ΣεµÛι, τον οποÝο ο ΑβεσσÀ, Þπωσ ο ΟδυσσÛασ, Üταν Ûτοιµοσ να τον αντιµετωπÝσει σκληρÀ (Β Βασ. 16, 5-9). C. Gordon, Ùµηροσ και ΒÝβλοσ, µετ. ∆ανιÜλ Ιακñβ, Θεοδ. Πολàχρου, εκδ. ΚαρδαµÝτσα, 1990, σ. 49.

νικεσ. Τα µÛταλλα και οι ηµιπολàτιµοι λÝθοι αποτÛλεσαν τη βÀση τησ βιοτεχνικÜσ τουσ παραγωγÜσ. Στα εργαστÜριÀ τουσ κατασκεàαζαν Þπλα, κοσµÜµατα και σφραγιδÞλιθουσ. Η κοινωνÝα. Ο νοµαδικÞσ τρÞποσ τησ ζωÜσ τουσ και ο ΜωσαϊκÞσ νÞµοσ Üταν δàο παρÀγοντεσ που καθÞρισαν την κοινωνικÜ συγκρÞτηση των ΕβραÝων. Με εξαÝρεση τουσ ηγεµÞνεσ τουσ, πατριÀρχεσ, κριτÛσ, βασιλεÝσ, που διαφοροποιοàνταν στην κοινωνικÜ ιεραρχÝα λÞγω τησ αποδοχÜσ και των τιµñν που απολÀµβαναν ωσ εκπρÞσωποι του θεοà, ο εβραϊκÞσ λαÞσ δεν παρουσÝαζε Ûντονεσ κοινωνικÛσ ανισÞτητεσ1. ΑπÞ τÞτε που οργανñθηκε το κρÀτοσ τουσ και µÛχρι τη ρωµαϊκÜ κατÀκτηση ιδιαÝτερο ρÞλο στην κοινωνÝα τουσ Ûπαιξαν οι ιερεÝσ. Η πολιτικÜ οργÀνωση. Η οργÀνωση που διατÜρησαν σ’ Þλη τη διÀρκεια τησ ιστορικÜσ τουσ πορεÝασ Üταν φυλετικÜ. Την οργÀνωση αυτÜ δεν τη µετÛβαλαν ακÞµα και Þταν συγκρÞτησαν κρÀτοσ στα τÛλη του 11ου αι. π.Χ. ΕÀν εξαιρÛσει κανεÝσ τη διακυβÛρνηση του ∆αβÝδ και του Σολοµñντα, Þλεσ οι Àλλεσ περÝοδοι χαρακτηρÝζονται απÞ διενÛξεισ µεταξà των εβραϊκñν φυλñν. Η εξουσÝα των Πατριαρχñν στην αρχÜ αλλÀ και των βασιλÛων κατÞπιν Üταν απÞλυτη και βασÝστηκε στην αποδοχÜ που διÛθεταν απÞ το λαÞ ωσ εκλεκτοÝ του θεοà.

4.3 Η ιστορÝα Η περÝοδοσ των Πατριαρχñν. Την πορεÝα των ΕβραÝων γνωρÝζουµε στισ λεπτοµÛρειÛσ τησ µÛχρι το 2ο αι. π.Χ. µÛσα απÞ τα κεÝµενα τησ ΠαλαιÀσ ∆ιαθÜκησ. ×ταν νοµÀδεσ, που µε τα κοπÀδια τουσ και οργανωµÛνοι σε φυλÛσ περιπλανιοàνταν σε αναζÜτηση βοσκοτÞπων. ΞεκÝνησαν απÞ την Ουρ τησ ΧαλδαÝασ την εποχÜ τησ ακµÜσ του ΑρχαÝου Βαβυλωνιακοà κρÀτουσ. ΠιθανÞτατα, στα χρÞνια τησ βασιλεÝασ του ΧαµµουραµπÝ µια φυλÜ µε αρχηγÞ τησ τον ΠατριÀρχη ΑβραÀµ διÛσχισε τη ΜεσοποταµÝα και µετÀ απÞ περιπλανÜσεισ εγκαταστÀθηκε στη ΧαναÀν. Στο µÛροσ αυτÞ για πρñτη φορÀ ονοµÀστηκαν ΕβραÝοι, που σηµαÝνει «αυτοÝ που Üρθαν µακριÀ απÞ τον ποταµÞ», δηλαδÜ απÞ τον ΕυφρÀτη. Την πρñτη περÝοδο τησ ιστορικÜσ τουσ πορεÝασ, την περÝοδο των Πατριαρχñν, Þπωσ ονοµÀζεται, 38

τουσ συναντοàµε να ζουν νοµαδικÀ. Ùταν κυ2. Îνα τραγοàδι υµνεÝ τη δÞξα ριÀρχησαν οι Υξñσ, µια απÞ τισ φυλÛσ τουσ µε του Σολοµñντα ΠατριÀρχη τον ΙωσÜφ βρÝσκεται µÞνιµα εγκατÀΟ ΧΟΡΟΣ στηµÛνη στην ΑÝγυπτο. ΠιθανÞν να Üταν µια απÞ Τι να ’ναι τοàτο τισ φυλÛσ που οι αιγυπτιακÛσ πηγÛσ ανÛφεραν µε που ανεβαÝνει απÞ την Ûρηµο το Þνοµα Υξñσ. Οι φαραñ του ΝÛου βασιλεÝου ωσÀν κολÞνα απÞ καπνÞ, µετÀ την αποµÀκρυνση των Υξñσ εκδÝωξαν και θυµιατισµÛνο µε τη σµàρνα, το λιτουσ ΕβραÝουσ. Το εγχεÝρηµα τησ ΕξÞδου απÞ βÀνι, κιÞλεσ τισ σκÞνεσ του µυρεψοà1; την ΑÝγυπτο και τησ καθοδÜγησησ κατÀ τη διÀρκεια των περιπλανÜσεων µÛχρι την αποκατÀσταΕÝναι η κλÝνη του Σολοµñν! Τριγàρω εξÜντα αντρειωµÛνοι, σÜ τουσ στη ΧαναÀν, στη «Γη τησ ΕπαγγελÝασ», απÞ τουσ αντρειωµÛνουσ του Ιστο ανÛλαβε ο ΜωυσÜσ. Στο διÀστηµα αυτÞ απÛραÜλ¯ κτησαν νοµοθεσÝα. Σàµφωνα µε την ΠαλαιÀ ∆ιαÞλοι τουσ Ûχουνε σπαθÝ, θÜκη στο ΜωυσÜ δÞθηκαν απÞ το ΘεÞ στο Þροσ µαστορεµÛνοι του πολÛµου¯ ΣινÀ οι ∆Ûκα ΕντολÛσ. Ο ΜωσαϊκÞσ νÞµοσ χαρÀκαθÛνασ Ûχει στο µηρÞ σπαθÝ χτηκε σε λÝθινεσ πλÀκεσ και µεταφερÞταν Ûκτοτε που διñχνει τ’ αλαφιÀσµατα τησ νàχτασ. σε κÛδρινο κιβñτιο, την «ΚιβωτÞ τησ ∆ιαθÜκησ». Η περÝοδοσ των Κριτñν. Για να εγκατασταÎφτιαξε Ûνα φορεÝο ο βασιλÛασ Σολοµñν θοàν στη ΧαναÀν, χρειÀστηκε να αντιµετωπÝαπÞ ξàλα του ΛιβÀνου¯ σουν τουσ ΦιλισταÝουσ, κατοÝκουσ τησ παρÀλιασ τισ κολÞνεσ τισ Ûκαµε ασηµÛνιεσ, περιοχÜσ τησ ΠαλαιστÝνησ και τουσ ΧαναναÝουσ, τ’ ακουµπιστÜρια του µαλαµατÛπου ζοàσαν στο εσωτερικÞ. Η περÝοδοσ των αγñνια¯ νων Üταν µακροχρÞνια, κρÀτησε περÝπου δàο αιτα στρωσÝδια του πορφàρα¯ ñνεσ (12οσ-11οσ αι. π.Χ.) και εÝναι γνωστÜ ωσ πεκι Þλο απÞ µÛσα τα κεντÝδια τησ αγÀπησ ρÝοδοσ των Κριτñν. Τουσ αγñνεσ διεξÜγαγαν χωτων θυγατÛρων τησ ΙερουσαλÜµ. ρισµÛνοι σε φυλÛσ. ΠολλÛσ φορÛσ Þµωσ υποχρεñΒγεÝτε να ιδεÝτε, θυγατÛρεσ τησ θηκαν να ενωθοàν για την αντιµετñπιση των εΣιñν, χθρñν τουσ, ιδιαÝτερα των ΦιλισταÝων. ΑρχηγοÝ τον Σολοµñν το βασιλÛα τουσ τÞτε Üταν οι ΚριτÛσ. µε στÛφανο που τον στεφÀνωσε η Η περÝοδοσ των ΒασιλÛων. Η οριστικÜ ÛνωσÜ µητÛρα του, την ηµÛρα τησ ευφροσàνησ τησ τουσ σηµατοδοτεÝ µια νÛα περÝοδο, γνωστÜ ωσ καρδιÀσ του. περÝοδοσ των ΒασιλÛων. Τον πρñτο βασιλιÀ, τον 1 αρωµατοποιÞσ. Σαοàλ, που σκοτñθηκε πολεµñντασ τουσ ΦιλισταÝουσ, διαδÛχθηκε ο ∆αβÝδ, ο οποÝοσ οργÀνωσε Íσµα ΑσµÀτων, ΙΙΙ, 6-11 µετ. Γ. ισχυρÞ γεωργικÞ κρÀτοσ στα τÛλη του 11ου και ΣεφÛρησ, εκδ. Øκαροσ, 1979. τισ αρχÛσ του 10ου αι. π.Χ. Ο ∆αβÝδ εÝναι ιδιαÝτερα γνωστÞσ για τουσ ψαλµοàσ του µε τουσ οποÝουσ υµνεÝ το ΘεÞ. ΚυβÛρνησε στο Þνοµα του ΕνÞσ Θεοà, χωρÝσ ο Ýδιοσ να θεωρεÝται θεÞσ απÞ τουσ υπηκÞουσ του. Στην εξουσÝα τον διαδÛχθηκε ο γιοσ του, ο Σολοµñν, ο οποÝοσ κυβÛρνησε περÝπου πενÜντα χρÞνια µε σàνεση και δικαιοσàνη2. Το εβραϊκÞ κρÀτοσ οργανñθηκε και αναπτàχθηκε οικονοµικÀ, ιδιαÝτερα µÛσω του διαµετακοµιστικοà* εµπορÝου αγαθñν µε τουσ λαοàσ τησ 39

ΠοµπÜ απÞ γενειοφÞρουσ ΑσιÀτεσ αιχµαλñτουσ, µεταξà των οποÝων και οι ΕβραÝοι που συνÛλαβε ο φαραñ Τοàθµωσισ. ΑπÞ το ναÞ του Íµµωνα στο ΚαρνÀκ.

Εγγàσ ΑνατολÜσ. Ο Σολοµñν Ûµεινε γνωστÞσ στην ιστορÝα του εβραϊκοà λαοà για τον περÝφηµο ναÞ που κατασκεàασε στην ΙερουσαλÜµ. Η περÝοδοσ των Προφητñν. ΜετÀ το θÀνατο του Σολοµñντα ξÛσπασαν εσωτερικÛσ διαµÀχεσ και το κρÀτοσ χωρÝστηκε σε δàο βασÝλεια, τα οποÝα εξασθÛνησαν. Στο διÀστηµα αυτÞ, γνωστÞ ωσ περÝοδοσ των Προφητñν, ευσεβεÝσ ΕβραÝοι προσπÀθησαν να διαφυλÀξουν τα Üθη και την πÝστη του λαοà τουσ. Το κρÀτοσ του ΙσραÜλ Þµωσ γνñρισε την ξÛνη κατÀκτηση. Στην αρχÜ κατακτÜθηκε απÞ τουσ Ασσàριουσ (722 π.Χ.) και στη συνÛχεια οι ΕβραÝοι µε την κατÀληψη τησ ΙερουσαλÜµ (587 π.Χ.) απÞ τον ΝαβουχοδονÞσορα, βασιλιÀ τησ Βαβυλñνασ, σàρθηκαν στην βαβυλñνια αιχµαλωσÝα. Ελευθερñθηκαν µετÀ απÞ απÞ πενÜντα περÝπου χρÞνια απÞ τον Κàρο Β , το βασιλιÀ των Περσñν (538 π.Χ.), ο οποÝοσ επÛτρεψε, σε Þσουσ Üθελαν, να επιστρÛψουν στην ΙερουσαλÜµ και να ανοικοδοµÜσουν το ναÞ του Σολοµñντα. Η ΠαλαιστÝνη, ωστÞσο, περιÜλθε στην κυριαρχÝα των Περσñν µÛχρι και την κατÀληψÜ τησ απÞ το Μ. ΑλÛξανδρο (332 π.Χ.)

θρησκεÝα τουσ απÛκτησε Ûτσι εθνικÞ χαρακτÜρα. ΤÛλοσ, µετÀ τη βαβυλñνια αιχµαλωσÝα και µε τα κηρàγµατα των Προφητñν προβλÜθηκε η ιδÛα τησ Ûλευσησ του ΜεσσÝα. Η εβραϊκÜ µονοθεϊστικÜ θρησκεÝα χωρÝσ αµφιβολÝα Üταν Ûνασ σηµαντικÞσ σταθµÞσ στην εξÛλιξη τησ ανθρωπÞτητασ, καθñσ προετοÝµασε το Ûδαφοσ για το ΧριστιανισµÞ και Ûδωσε πολλÀ στοιχεÝα για τη διαµÞρφωση του Μωαµεθανισµοà. Η νοµοθεσÝα και η λογοτεχνÝα. ΣπουδαÝο πνευµατικÞ επÝτευγµα Üταν ο ΜωσαϊκÞσ νÞµοσ, ο οποÝοσ περιλαµβÀνει τουσ βασικοàσ ηθικοàσ κανÞνεσ που διÛπουν τισ ανθρñπινεσ σχÛσεισ3. Τα κεÝµενα τησ ΠαλαιÀσ ∆ιαθÜκησ και µεταξà αυτñν οι ΨαλµοÝ του ∆αβÝδ αποτελοàν εξαÝρετα Ûργα τησ παγκÞσµιασ λογοτεχνÝασ.

ΜÝα απÞ τισ σπÀνιεσ απεικονÝσεισ τησ Κιβωτοà τησ ∆ιαθÜκησ. Ο ∆αβÝδ, αφοà ανÛκτησε την ΚιβωτÞ απÞ τουσ ΦιλισταÝουσ, την τοποθÛτησε στην ΙερουσαλÜµ, η οποÝα Ûκτοτε Ûγινε η πρωτεàουσα του βασιλεÝου του. Η παρÀσταση προÛρχεται απÞ ΣυναγωγÜ τησ Καπερναοàµ του 3ου αι. µ.Χ.

ΚαÝ εrπε Κàριοσ πρÞσ τÞν Μωϋσ ν, \AνÀβηθι πρÞσ µÛ ε σ τÞ ροσ, καÝ σο κε ¯ καÝ θÛλω σοÝ δñσει τÀσ πλÀκασ τÀσ λιθÝνασ, καÝ τÞν νÞµον, καÝ τÀσ ντολÀσ τÀσ ποÝασ γραψα, διÀ νÀ διδÀσκÖ ησ α τοàσ. (κδ . 12). ΚαÝ Àν τÝσ πατÀξÖ η τÞν δο λον α το τÜν δοàλην α το µÛ ρÀβδον, καÝ ποθÀνÖ η πÞ τÀσ χε ρασ α το , θÛλει ξÀπαντοσ τιµωρηθÖ . Aν Âµωσ ζÜσÖ η µÝαν µÛραν, δàο, δÛν θÛλει τιµωρηθÖ ¯ διÞτι εrναι ργàριον α το . (κα , 20-21). Aν Âµωσ συµβÖ συµφορÀ, τÞτε θÛλεισ δñσει ζωÜν ντÝ ζω σ, φθαλµÞν ντÝ φθαλµο , δÞντα ντÝ δÞντοσ, χε ρα ντÝ χειρÞσ, πÞδα ντÝ ποδÞσ, καàσιµον ντÝ καυσÝµατοσ, πληγÜν ντÝ πληγ σ, κτàπηµα ντÝ κτυπÜµατοσ. Îξοδοσ, εκδ. ΒιβλικÜ ΕταιρÝα.

4.4 Ο πολιτισµÞσ Η θρησκεÝα. Στισ θρησκεÝεσ των Àλλων λαñν τησ Εγγàσ ΑνατολÜσ η ιδÛα τησ àπαρξησ του ανθρñπου Üταν υποταγµÛνη στισ επιθυµÝεσ του θεοποιηµÛνου ηγεµÞνα. ΟυσιαστικÀ ο Àνθρωποσ ωσ αυθàπαρκτη οντÞτητα δεν υπÜρχε. Στη θρησκεÝα των ΕβραÝων ο θεÞσ ωσ Ûννοια απÛκτησε πνευµατικÞ περιεχÞµενο. ×ταν η γενεσιουργÞσ δàναµη του κÞσµου που ορÝζει τη ζωÜ των ανθρñπων. Η εβραϊκÜ θρησκεÝα πÛρασε απÞ διαφορετικÀ εξελικτικÀ στÀδια. Στην αρχÜ, στη διÀρκεια των συνεχñν µετακινÜσεων των ΕβραÝων, ο θεÞσ Üταν η δàναµη που τουσ Ûσωζε απÞ τουσ εχθροàσ και τουσ θεοàσ των εχθρñν τουσ¯ στη συνÛχεια, Þταν µετÀ την Ûξοδο απÞ την ΑÝγυπτο πολεµοàσαν για την κατÀκτηση τησ ΠαλαιστÝνησ, Ûγιναν ο εκλεκτÞσ λαÞσ του Θεοà και η

3. Ο ΜωσαϊκÞσ νÞµοσ (αποσπÀσµατα απÞ την ΑγÝα ΓραφÜ)

∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi fiÙÙ Ë Ù Â ˜

1. Να συσχετÝσετε την ιστορικÜ πορεÝα των ΕβραÝων µε την ιστορικÜ πορεÝα των Àλλων λαñν τησ Εγγàσ ΑνατολÜσ. Με ποιουσ λαοàσ Üρθαν σε επαφÜ; 2. Σε ποια συµπερÀσµατα σασ οδηγεÝ η προσεκτικÜ µελÛτη του παραθÛµατοσ 3 σε Þ,τι αφορÀ τη νοµοθεσÝα και την οργÀνωση τησ κοινωνÝασ των ΕβραÝων; 3. Ποια εÝναι η σηµαντικÞτερη συµβολÜ των ΕβραÝων στον παγκÞσµιο πολιτισµÞ και γιατÝ; 41

5. Οι ΧετταÝοι Ü ΧεττÝτεσ Με επÝκεντρο την ανατολικÜ περιοχÜ τησ Μ. ΑσÝασ συγκροτÜθηκε στισ αρχÛσ τησ 2ησ χιλιετÝασ π.Χ. Ûνα ισχυρÞ κρÀτοσ. ΚÀτοικοÝ του Üταν γηγενεÝσ ασιατικοÝ πληθυσµοÝ και «ινδοευρωπαϊκÀ» φàλα. Οι ΧετταÝοι πριν την οργÀνωσÜ τουσ σε κρÀτοσ ζοàσαν νοµαδικÀ. Η οικονοµικÜ τουσ ανÀπτυξη οφεÝλεται κυρÝωσ στη βιοτεχνÝα και το εµπÞριο. ΦηµÝζονταν για το εµπÞριο Ûργων µεταλλουργÝασ και αλÞγων. Øδρυσαν µεγÀλεσ πÞλεισ και οργανñθηκαν µε φεουδαρχικÞ* τρÞπο. Τα ερεÝπια τησ πρωτεàουσÀσ τουσ, τησ Χαττοàσασ, υποδηλñνουν ακριβñσ την àπαρξη ενÞσ ισχυροà κρÀτουσ και ενÞσ εξελιγµÛνου πολιτισµοà. Οι συνεχεÝσ πÞλεµοι συνετÛλεσαν στην εξασθÛνηση του κρÀτουσ τουσ και στην οριστικÜ τουσ εξαφÀνιση στα τÛλη του 12ου αι. π.Χ.

5.1 Η χñρα ¶Èı·Ó‹ ¤ÎÙ·ÛË ÙÔ˘ ÎÚ¿ÙÔ˘˜ ÙˆÓ ÃÂÙÙ·›ˆÓ ¶ÚÔ¤ÏÂ˘ÛË ÙˆÓ ÃÂÙÙ·›ˆÓ ªÂÁ¿ÏÂ˜ ÂÎÛÙÚ·ÙÂ›Â˜ ÙˆÓ ÃÂÙÙ·›ˆÓ ∏ ÂÈ‰ÚÔÌ‹ ÙˆÓ «Ï·ÒÓ ÙË˜ ı¿Ï·ÛÛ·˜»

Στισ αρχÛσ τησ 2ησ χιλιετÝασ π.Χ., στο χñρο τησ Μ. ΑσÝασ συγκροτÜθηκε Ûνα ισχυρÞ κρÀτοσ απÞ γηγενεÝσ πληθυσµοàσ, ασιατικÜσ καταγωγÜσ και απÞ νÛα φàλα που ανÜκαν γλωσσολογικÀ στον κλÀδο των «ινδοευρωπαÝων». Οι νÛοι κÀτοικοι, αφοà εγκαταστÀθηκαν στισ πεδινÛσ εκτÀσεισ

∂À•∂π¡O™ ¶O¡∆O™

ª∂™O°∂πO™ £∞§∞™™∞

Το ΧεττιτικÞ κρÀτοσ

τησ ανατολικÜσ Μ. ΑσÝασ, εν συνεχεÝα εξαπλñθηκαν σταδιακÀ µÛχρι τη ΣυρÝα και τισ βÞρειεσ περιοχÛσ τησ ΜεσοποταµÝασ.

5.2 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ οργÀνωση Η οικονοµÝα. Προτοà οργανωθοàν σε ισχυρÞ κρÀτοσ οι ΧετταÝοι Üταν νοµÀδεσ και ασχολοàνταν κυρÝωσ µε την κτηνοτροφÝα. Στισ πεδιÀδεσ τησ Μ. ΑσÝασ εξÛτρεφαν Àλογα, βοοειδÜ, χοÝρουσ, αιγοειδÜ και πρÞβατα. Îτσι, Þταν απÛκτησαν µÞνιµεσ εγκαταστÀσεισ, µε δυσκολÝα προσαρµÞστηκαν στην καλλιÛργεια τησ γησ. ΕÝχαν πλοàσια παραγωγÜ δηµητριακñν, κρασιοà και κυρÝωσ µελιοà, καθñσ ασχολοàνταν µε τη µελισσοκοµÝα. Η οικονοµικÜ τουσ Þµωσ ανÀπτυξη και η ισχυροποÝηση του κρÀτουσ τουσ οφεÝλονται στην οργÀνωση τησ βιοτεχνÝασ και του εµπορÝου. Προµηθεàονταν απÞ τουσ γειτονικοàσ λαοàσ µÛταλλα και κατασκεàαζαν Þπλα και εξαρτÜµατα ιπποσκευÜσ. ×ταν Ýσωσ οι πρñτοι που επεξεργÀστηκαν το σÝδηρο1. Οι πÞλεισ τουσ Üταν χτισµÛνεσ σε στρατηγικÀ σηµεÝα απ’ Þπου περνοàσαν οι χερσαÝοι εµπορικοÝ δρÞµοι τησ ΑνατολÜσ. ΦηµÝζονταν για το εµπÞριο Ûργων µεταλλουργÝασ και αλÞγων. Η κοινωνÝα. Την κοινωνικÜ τουσ διÀρθρωση προσδιÞρισε µÀλλον η επιβολÜ νÛων φàλων πÀνω στη µεγÀλη µÀζα των αυτοχθÞνων*, οι οποÝοι παρÛµειναν στην àπαιθρο και ασχολÜθηκαν κυρÝωσ µε τη γεωργÝα. Ο βασιλιÀσ τουσ δεν Üταν εξαρχÜσ απÞλυτοσ κυρÝαρχοσ. ΠροοδευτικÀ επιβλÜθηκε, περιβλÜθηκε µε ιδιÞτητεσ υπερÀνθρωπεσ και θεωρÜθηκε απÞ τουσ υπηκÞουσ του ωσ πρÞσωπο θεÞσταλτο. ×ταν αρχιερÛασ, αρχιστρÀτηγοσ, νοµοθÛτησ και υπÛρτατοσ κριτÜσ. Οι διοικητικοÝ αξιωµατοàχοι Üταν µεγÀλοι γαιοκτÜµονεσ και αποτελοàσαν την ανñτερη κοινωνικÜ τÀξη των πολεµιστñν. Οι τεχνÝτεσ που ζοàσαν στισ πÞλεισ δεν διαφοροποιοàνταν στην κοινωνικÜ ιεραρχÝα απÞ τον υπÞλοιπο λαÞ, ο οποÝοσ ζοàσε σε

1. Η χρÜση του σιδÜρου απÞ τουσ ΧετταÝουσ ΑπÞ την Àποψη, ωστÞσο, των γενικÞτερων ιστορικñν εξελÝξεων, Þλα αυτÀ τα επιτεàγµατα επισκιÀζονται απÞ την τερÀστια συνεισφορÀ των ΧετταÝων στην εξÛλιξη τησ τεχνολογÝασ: τη χρÜση του σιδÜρου. Ο σÝδηροσ, που σε αντιδιαστολÜ µε τον ορεÝχαλκο εÝναι καθαρÞ µÛταλλο και Þχι κρÀµα, χρησιµοποιοàνταν στην ΑνατολÜ Üδη απÞ τον 15ο π.Χ. αιñνα. Πολà λÝγοι απÞ τουσ πολιτισµοàσ τησ ΕποχÜσ του ΟρεÝχαλκου εÝχαν αρκετÀ αποθÛµατα χαλκοà και κασσÝτερου ñστε να παρÀγουν τισ απαραÝτητεσ ποσÞτητεσ ορεÝχαλκου. ΣυνÜθωσ το Ûνα απÞ τα δàο µÛταλλα του κρÀµατοσ Ûπρεπε να εισÀγεται, και εποµÛνωσ, καθñσ το εξωτερικÞ εµπÞριο αποτελοàσε βασιλικÞ προνÞµιο (Þπωσ Àλλωστε και η εκµετÀλλευση των ορυχεÝων), η «κυκλοφορÝα» ορειχÀλκινων Þπλων και εργαλεÝων µποροàσε να ελÛγχεται. Για να παραγÀγει κανεÝσ σÝδηρο, αρκοàσε η àπαρξη των σχετικñν κοιτασµÀτων, Ûνασ απλÞσ φοàρνοσ µε ξυλοκÀρβουνα, και κÀποιεσ στοιχειñδεισ αρχÛσ κατεργασÝασ του µετÀλλου, ñστε να µετατραπεÝ σε δρεπÀνια, Àροτρα, λÞγχεσ και ξÝφη. Οι στρατοÝ Üταν πια πολà πιο εàκολο να εξοπλιστοàν, ενñ ορισµÛνα κρÀτη Ûχασαν το συγκριτικÞ πλεονÛκτηµα που τουσ εξασφÀλιζαν τα Àφθονα ορειχÀλκινα Þπλα τουσ. Η. Honour, J. Fleming, ΙστορÝα τησ τÛχνησ, τ. 1, µετ. Ανδ. ΠαππÀσ, εκδ. ΥποδοµÜ 1991, σ. 68.

ΒασιλικÜ Πàλη, Χαττοàσα περÝπου 1400 π.Χ.

χωριÀ και µÝσθωνε τη γη απÞ τουσ ευγενεÝσ γαιοκτÜµονεσ. Οι δοàλοι πιθανÞν αποτελοàσαν κινητÜ περιουσÝα, την οποÝα ο ιδιοκτÜτησ µποροàσε να χρησιµοποιÜσει κατÀ την κρÝση του. Η πολιτικÜ οργÀνωση. Το κρÀτοσ δεν οργανñθηκε κατÀ τα πρÞτυπα των απÞλυτων µοναρχιñν των Àλλων κρατñν τησ Εγγàσ ΑνατολÜσ. Η διαφορετικÜ καταγωγÜ των κατακτητñν, που επιβλÜθηκαν στουσ αυτÞχθονεσ και η δηµιουργÝα πÞλεων σε µεγÀλεσ αποστÀσεισ συνÛβαλαν στη διαµÞρφωση ενÞσ συστÜµατοσ φεουδαρχικοà* χαρακτÜρα. Ο βασιλιÀσ εÝχε την Ûδρα του στη Χαττοàσα. Στο χετταϊκÞ κρÀτοσ Þµωσ συναντοàµε υποτελεÝσ ηγεµÞνεσ βασιλικÜσ καταγωγÜσ, που εÝχαν την Ûδρα τουσ σε Àλλεσ πÞλεισ και Ûδιναν Þρκο υποτÛλειασ στον ηγεµÞνα τησ Χαττοàσασ.

5.3 Η ιστορÝα Οι ΧετταÝοι θα µασ Üταν Àγνωστοι, εÀν οι πληροφορÝεσ που εÝχαµε γι’ αυτοàσ απÞ την ΠαλαιÀ ∆ιαθÜκη και τα γραπτÀ αιγυπτιακÀ µνηµεÝα δεν επιβεβαιñνονταν απÞ τα ανασκαφικÀ ευρÜµατα στη Μ. ΑσÝα και ιδιαÝτερα στο χωριÞ ΜπογÀζ-κιÞι στην κεντρικÜ Μ. ΑσÝα, διακÞσια περÝπου χιλιÞµετρα βορειοανατολικÀ τησ Íγκυρασ. ΕκεÝ, οι ανασκαφÛσ στα 1834 Ûφεραν στο φωσ τα ερεÝπια µιασ Àγνωστησ οχυρωµÛνησ και πλοàσιασ πÞλησ, η οποÝα Ûµελλε να ταυτιστεÝ µε τη Χαττοàσα, την πρωτεàουσα του κρÀτουσ των ΧετταÝων. ΑπÞ την ανÀγνωση των πολυÀριθµων πινακÝδων που βρÛθηκαν στη Χαττοàσα φαÝνεται Þτι οι ΧετταÝοι µιλοàσαν µια γλñσσα «ινδοευρωπαϊκÜσ» καταγωγÜσ καθñσ και Àλλεσ γλñσσεσ ασιατικÜσ προÛλευσησ. Îτσι εικÀζεται Þτι το χετταϊκÞ Ü χιττιτικÞ κρÀτοσ αποτÛλεσαν αυτÞχθονεσ λαοÝ τησ Μ. ΑσÝασ οι οποÝοι συγχωνεàτηκαν µε τουσ κατακτητÛσ. Οι αρχαιÞτερεσ γραπτÛσ µαρτυρÝεσ ανÀγονται στα τÛλη του 17ου αι. π.Χ., 44

οπÞτε γÝνεται πρωτεàουσα η Χαττοàσα. ΕÝναι πιθανÞ Þµωσ Þτι το χετταϊκÞ κρÀτοσ προϋπÜρχε και εÝχε Üδη επεκταθεÝ µÛχρι τισ ακτÛσ τησ ΜεσογεÝου πριν τα τÛλη του 17ου αι. π.Χ. Οι πÞλεισ των ΧετταÝων απεÝχαν πολà µεταξà τουσ, γεγονÞσ που δεν ευνÞησε τη συγκρÞτηση κρÀτουσ οργανωµÛνου µε απολυταρχικÞ τρÞπο, Þπωσ συνÛβη µε τα υπÞλοιπα βασÝλεια τησ Εγγàσ ΑνατολÜσ. Στισ αρχÛσ του 16ου αι. π.Χ. οι ΧετταÝοι, µετÀ την επικρÀτησÜ τουσ στη Μ. ΑσÝα, επÛκτειναν τισ κατακτÜσεισ τουσ στη ΣυρÝα και στη ΜεσοποταµÝα. ΚυρÝευσαν τη Βαβυλñνα και διÛλυσαν µαζÝ µε Àλλουσ λαοàσ το ΑρχαÝο ΒαβυλωνιακÞ κρÀτοσ. Ακολοàθησαν Þµωσ δυναστικÛσ Ûριδεσ που εÝχαν ωσ αποτÛλεσµα την απñλεια επαρχιñν. Îτσι το χετταϊκÞ κρÀτοσ περιορÝστηκε βÞρεια τησ οροσειρÀσ του Ταàρου. Στο δεàτερο µισÞ του 15ου αι. π.Χ. Àρχισε η περÝοδοσ τησ µεγÀλησ ακµÜσ. Οι ΧετταÝοι επεκτÀθηκαν προσ το νÞτο, στη ΣυρÝα, και το 14ο αι. π.Χ. Ûγιναν κàριοι Þλησ τησ Μ. ΑσÝασ ωσ τισ ακτÛσ του ΑιγαÝου. Τον επÞµενο αιñνα συγκροàστηκαν µε τουσ Αιγàπτιουσ στο ΚαντÛσ, περιοχÜ τησ ΣυρÝασ. Το αµφÝρροπο αποτÛλεσµα αυτÜσ τησ σàγκρουσησ επισφραγÝστηκε απÞ µια συνθÜκη µεταξà ΑιγυπτÝων και ΧετταÝων, που καθÞριζε στην περιοχÜ τησ ΣυρÝασ τα σàνορα µεταξà των δàο λαñν2. ΑυτÞ τον αιñνα ανÛπτυξαν και εµπορικÛσ σχÛσεισ µε τουσ ΜυκηναÝουσ. Το 12ο αι. π.Χ. λαοÝ γνωστοÝ απÞ τισ αιγυπτιακÛσ πηγÛσ ωσ λαοÝ τησ θÀλασσασ, µαζÝ µε τουσ Ασσàριουσ, κατÛστρεψαν τη Χαττοàσα. Îκτοτε δεν Ûχουµε καµÝα Àλλη πληροφορÝα για το χετταϊκÞ κρÀτοσ.

5.4 Ο πολιτισµÞσ Η θρησκεÝα. Το πÀνθεον των ΧετταÝων περιλÀµβανε πολλÛσ θεÞτητεσ, οι οποÝεσ Üταν τοπικÜσ προÛλευσησ. Η δηµιουργÝα Þµωσ ισχυροà και ενιαÝου κρÀτουσ επÛβαλε την ανÀγκη εθνικÜσ λατρεÝασ. Στη λατρεÝα αυτÜ η κàρια θεÞτητα Üταν ο

2. ΑπÞσπασµα απÞ τη συνθÜκη µεταξà ΑιγυπτÝων και ΧετταÝων (1284 π.Χ.) Ο ΜÛγασ πρÝγκιπασ του ΧÀττι δεν θα επιτεθεÝ εναντÝον τησ χñρασ τησ Αιγàπτου για πÀντα... και ο ΟυσÛρ-ΜαÀτ-Ρε-ΣετÛπ-ΕνΡε, ο µεγÀλοσ ηγεµÞνασ τησ Αιγàπτου δεν θα επιτεθεÝ στη χñρα (του ΧÀττι, για να την πÀρει) για πÀντα... Αν κÀποιοσ Àλλοσ εχθρÞσ Ûρθει εναντÝον των χωρñν του ΟυσÛρ-ΜαÀτ-Ρε... και αυτÞσ µηνàσει στο µεγÀλο πρÝγκιπα του ΧÀττι, λÛγοντασ: «Îλα µαζÝ µου ωσ ενÝσχυση εναντÝον του». Ο µεγÀλοσ πρÝγκηπασ του ΧÀττι πρÞκειται να [Ûρθει σε αυτÞν]... Íτλασ τησ ΒÝβλου, Ûκδ. εφηµ. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 1998, σ. 48.

Ο ΡαµσÜσ Β , ο µεγÀλοσ πολεµιστÜσ φαραñ, απεικονÝζεται να κρατÀει αιχµÀλωτουσ απÞ τα µαλλιÀ. Μια συµβατικÜ απεικÞνιση τησ υποταγÜσ των ΧετταÝων στουσ Αιγàπτιουσ, Þπωσ την προÛβαλαν οι Αιγàπτιοι. (ΜουσεÝο Καýρου)

ΑνÀγλυφη απεικÞνιση ποµπÜσ πολεµικñν θεñν και ενÞσ ΧετταÝου βασιλιÀ. Η απεικÞνιση Ûχει γÝνει πÀνω σε βρÀχουσ και προÛρχεται απÞ ιερÞ χεττιτικÜσ πÞλησ (περ. 1350-1250 π.Χ.).

θεÞσ τησ θàελλασ, του κεραυνοà και τησ βροχÜσ. ΣàζυγÞσ του Üταν η θεÀ που κυριαρχοàσε στον κÞσµο των νεκρñν. Το θεϊκÞ αυτÞ ζευγÀρι πλαισιωνÞταν και απÞ Àλλεσ µορφÛσ, µÛλη τησ θεϊκÜσ οικογÛνειασ. ΠολλÛσ θεÞτητεσ Üταν σουµερικÜσ καταγωγÜσ η λατρεÝα των οποÝων εÝχε µεταφυτευτεÝ στο χεττιτικÞ πÀνθεον. Η γραφÜ και η νοµοθεσÝα. Οι πινακÝδεσ που Ûχουν βρεθεÝ δεÝχνουν Þτι Üταν σε χρÜση παρÀλληλα δàο εÝδη γραφÜσ: µια σφηνοειδÜσ και µια ιερογλυφικÜ, απÞ τισ οποÝεσ η δεàτερη δεν Ûχει αποκρυπτογραφηθεÝ. Η ανÀγνωση των πινακÝδων απÛδειξε την àπαρξη νοµοθεσÝασ, στη διαµÞρφωση τησ οποÝασ Àσκησε ιδιαÝτερη επÝδραση ο βαβυλωνιακÞσ κñδικασ του ΧαµµουραµπÝ. Οι τÛχνεσ. Την περÝοδο τησ ακµÜσ του χεττιτικοà κρÀτουσ αναπτàχθηκε µια τεχνοτροπÝα που παρουσÝαζε τισ µορφÛσ σχηµατοποιηµÛνεσ αλλÀ δυναµικÛσ, Þπωσ φανερñνουν τα ανÀγλυφα σε βρÀχουσ τησ Χαττοàσασ και Àλλων περιοχñν τησ Μ. ΑσÝασ. Στα Ûργα τουσ απεικονÝζονται θρησκευτικÛσ και πολεµικÛσ σκηνÛσ. Η γλυπτικÜ τÛχνη επεκτεινÞταν σε Ûργα µικροτεχνÝασ, ειδñλια* και σφραγιδÞλιθουσ*. Η τÛχνη γενικÞτερα Üταν επηρεασµÛνη απÞ τον ιδιÞτυπο τρÞπο ζωÜσ των ΧετταÝων και απÞ την πολεµικÜ τουσ δραστηριÞτητα.

6. Οι ΜÜδοι και οι ΠÛρσεσ Στισ αρχÛσ τησ 2ησ χιλιετÝασ π.Χ., στο βÞρειο τµÜµα του οροπεδÝου του ΙρÀν εγκαταστÀθηκαν οι ΜÜδοι και στο νÞτιο οι ΠÛρσεσ. ΜÛχρι τον 7ο αι. π.Χ., αµφÞτεροι Üταν εξαρτηµÛνοι απÞ τουσ λαοàσ τησ ΜεσοποταµÝασ. Πρñτοι στα τÛλη του 7ου αι. π.Χ. Ýδρυσαν ισχυρÞ κρÀτοσ οι ΜÜδοι στο οποÝο εÝχαν ενσωµατñσει τουσ ΠÛρσεσ. ΩστÞσο, απÞ τα µÛσα του 6ου αι. π.Χ. οι ΠÛρσεσ επαναστÀτησαν και Ýδρυσαν δικÞ τουσ κρÀτοσ καταλàοντασ την εξουσÝα των ΜÜδων. ΥπÞ την ηγεσÝα του Κàρου Β τησ δυναστεÝασ των Αχαιµενιδñν, αρχÝζει ουσιαστικÀ η ιστορÝα τησ περσικÜσ αυτοκρατορÝασ. Με το ∆αρεÝο Α η αυτοκρατορÝα οργανñθηκε και διαιρÛθηκε διοικητικÀ σε σατραπεÝεσ. Αν και το σàστηµα διακυβÛρνησησ του απÛραντου περσικοà κρÀτουσ Üταν η απÞλυτη µοναρχÝα, εντοàτοισ η περσικÜ διοÝκηση υπÜρξε ελαστικÜ απÛναντι στουσ κατακτηµÛνουσ λαοàσ. Ο πολιτισµÞσ των Περσñν δανεÝστηκε σε Þ,τι αφορÀ τη γραφÜ αλλÀ και τισ τÛχνεσ πολλÀ στοιχεÝα απÞ τουσ κατακτηµÛνουσ λαοàσ κυρÝωσ τησ ΜεσοποταµÝασ. Οι ΠÛρσεσ στην προσπÀθειÀ τουσ να επεκτεÝνουν την εξουσÝα τουσ δυτικÀ του ΑιγαÝου Üρθαν σε σàγκρουση µε τουσ Îλληνεσ. Το κρÀτοσ τουσ καταλàθηκε το 331 π.Χ. απÞ το Μ. ΑλÛξανδρο.

6.1 Η χñρα Στισ αρχÛσ τησ 2ησ χιλιετÝασ π.Χ. οι ΜÜδοι και οι ΠÛρσεσ εγκαταστÀθηκαν στισ δυτικÛσ παρυφÛσ του οροπεδÝου του ΙρÀν. ΠρÞκειται για µεγÀλη περιοχÜ

∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi fiÙÙ Ë Ù Â ˜

1. Να εξηγÜσετε τον τρÞπο οργÀνωσησ του χεττιτικοà κρÀτουσ. 2. ΜελετÜστε το απÞσπασµα απÞ τη συνθÜκη ΑιγυπτÝων και ΧετταÝων (παρÀθεµα 2). Ποιεσ σχÛσεισ φαÝνεται να Ûχουν οι δàο λαοÝ τη συγκεκριµÛνη χρονικÜ περÝοδο; 3. Να προσδιορÝσετε το ρÞλο των λαñν τησ θÀλασσασ σε σχÛση µε τουσ Αιγàπτιουσ, τουσ ΦοÝνικεσ και τουσ ΧετταÝουσ. Το ΠερσικÞ κρÀτοσ

1. ΣυνÜθειεσ των Περσñν Απ’ Þλουσ τουσ ανθρñπουσ οι ΠÛρσεσ εÝναι εκεÝνοι που υιοθετοàν πιο εàκολα ξÛνεσ συνÜθειεσ. Θεñρησαν Þτι η ενδυµασÝα των ΜÜδων Üταν καλàτερη απÞ τη δικÜ τουσ και την υιοθÛτησαν. Για τον πÞλεµο πÜραν το θñρακα των ΑιγυπτÝων. Ùταν µαθαÝνουν για διÀφορουσ τρÞπουσ απολαàσεωσ τουσ εφαρµÞζουν... Ο καθÛνασ Ûχει πολλÛσ γυναÝκεσ και ακÞµη περισσÞτερεσ παλλακÝδεσ. Η µεγαλàτερη ανδρικÜ αρετÜ, µετÀ την ανδρεÝα στη µÀχη, εÝναι να Ûχει κανεÝσ πολλÀ παιδιÀ. ΚÀθε χρÞνο ο βασιλιÀσ στÛλνει δñρο σε κεÝνον που Ûχει τα περισσÞτερα¯ θεωροàν Þτι ο µεγÀλοσ αριθµÞσ σηµαÝνει µεγÀλη δàναµη. ΦροντÝζουν τα παιδιÀ τουσ απÞ τα πÛντε Ûωσ τα εÝκοσι χρÞνια και τουσ µαθαÝνουν τρÝα µÞνο πρÀγµατα: ιππασÝα, τοξοβολÝα και φιλαλÜθεια. Προτοà γÝνει πÛντε χρονñν δεν δεÝχνουν το παιδÝ στον πατÛρα του, αλλÀ µÛνει µε τισ γυναÝκεσ. Και αυτÞ γÝνεται για να µη νιñσει ο πατÛρασ καµιÀ λàπη αν το παιδÝ πεθÀνει µωρÞ. ΗρÞδοτοσ, Α, 135-136 µετ. Αγγ. ΒλÀχου.

ΑνÀγλυφη απεικÞνιση του ∆αρεÝου Α πÀνω στο θρÞνο του. ΠαρÀσταση απÞ τα ανÀκτορα τησ ΠερσÛπολησ.

που εκτεÝνεται νÞτια τησ ΚασπÝασ θÀλασσασ, ανατολικÀ τησ ΜεσοποταµÝασ και βÞρεια του Περσικοà κÞλπου. Οι ανατολικÛσ παρυφÛσ του οροπεδÝου του ΙρÀν φτÀνουν µÛχρι τον ΙνδÞ ποταµÞ. Η χñρα εÝχε εàφορεσ εκτÀσεισ για καλλιÛργεια και λιβÀδια για τη βοσκÜ των αλÞγων. Στο βÞρειο τµÜµα του οροπεδÝου εγκαταστÀθηκαν οι ΜÜδοι και στο νÞτιο οι ΠÛρσεσ.

6.2 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ οργÀνωση Η οικονοµÝα. Η κàρια ασχολÝα των ΜÜδων και των Περσñν πριν απÞ την ÛξοδÞ τουσ απÞ το οροπÛδιο του ΙρÀν Üταν η καλλιÛργεια τησ γησ και η κτηνοτροφÝα, που αποτελοàσαν και τη βÀση τησ οικονοµÝασ τουσ. ΑπÞ τα µÛσα του 6ου αι. π.Χ. και µετÀ, η οικονοµÝα τησ αυτοκρατορÝασ τουσ βασιζÞταν στην εÝσπραξη των φÞρων απÞ τισ κατακτηµÛνεσ περιοχÛσ. Η κοινωνÝα. Ο ΜεγÀλοσ ΒασιλιÀσ, Þπωσ ονÞµαζαν οι Îλληνεσ το βασιλιÀ των Περσñν, Üταν αγαπητÞσ στο λαÞ του, δε λατρευÞταν Þµωσ ωσ θεÞσ. ×ταν ο εκλεκτÞσ του θεοà στη γη και παρÀλληλα ο «βασιλιÀσ του λαοà». Στην κοινωνικÜ ιεραρχÝα οι ΠÛρσεσ και οι ΜÜδοι κατεÝχαν προνοµιακÜ θÛση Ûναντι των κατακτηµÛνων υπηκÞων και αποτελοàσαν τον πυρÜνα του αυτοκρατορικοà στρατοà1. Οι υπÞλοιποι υπÜκοοι, δηλαδÜ οι κÀτοικοι των κατακτηµÛνων περιοχñν, αντιµετωπÝζονταν µε ανεκτικÞτητα, εφÞσον πλÜρωναν τουσ φÞρουσ και προσÛφεραν τα δñρα που ζητοàσε ο βασιλιÀσ. Η πολιτικÜ οργÀνωση. Η οργÀνωση τησ περσικÜσ αυτοκρατορÝασ οφεÝλεται στο ∆αρεÝο Α . Το σàστηµα διακυβÛρνησησ Üταν η απÞλυτη µοναρχÝα. Η θÛληση του βασιλιÀ αποτελοàσε νÞµο για τουσ υπηκÞουσ του. Îνα αυτοκρατορικÞ συµβοàλιο απÞ ανñτατουσ αξιωµατοàχουσ, που τουσ Þριζε ο Ýδιοσ ο βασιλιÀσ, λειτουργοàσε ωσ συµβουλευτικÞ Þργανο. Η απÛραντη αυτοκρατορÝα, που ανατολικÀ την Þριζε ο ΙνδÞσ ποταµÞσ

και δυτικÀ το ΑιγαÝο και η ΛιβυκÜ Ûρηµοσ στη βÞρειο ΑφρικÜ, περιελÀµβανε εκτÞσ απÞ τουσ ΜÜδουσ και τουσ ΠÛρσεσ µεγÀλο αριθµÞ λαñν µε διαφορετικοàσ πολιτισµοàσ. Η επιβολÜ και η διατÜρηση τησ εξουσÝασ σε µια πανσπερµÝα λαñν προϋπÛθετε κατÀλληλη οργÀνωση. Για το λÞγο αυτÞ η αυτοκρατορÝα διαιρÛθηκε σε εÝκοσι επαρχÝεσ, τισ σατραπεÝεσ. Τη διοÝκηση κÀθε σατραπεÝασ ασκοàσε Ûνασ ευγενÜσ ΠÛρσησ Ü τοπικÞσ ηγεµÞνασ, διορισµÛνοσ απÞ το ΜεγÀλο ΒασιλιÀ. ΑυτÞσ εÝχε και τη στρατιωτικÜ εξουσÝα, εφÞσον Üταν υπεàθυνοσ και για την Àµυνα τησ σατραπεÝασ. ΕÝχε την υποχρÛωση να συγκεντρñνει και να στÛλνει τον καθορισµÛνο φÞρο, αλλÀ και να προµηθεàει µε στρατÞ Ü στÞλο το ΜεγÀλο ΒασιλιÀ, σε περÝπτωση που το ζητοàσε. ΑπÞ τη φορολογÝα Üταν απαλλαγµÛνοι οι ΠÛρσεσ. Ο φÞροσ κÀθε σατραπεÝασ οριζÞταν σε αγαθÀ και σε χρÜµα2. Ο ∆αρεÝοσ Α χρησιµοποÝησε το νÞµισµα στισ συναλλαγÛσ τησ αυτοκρατορÝασ, υιοθετñντασ την εφεàρεση των Λυδñν. Îκοψε νÞµισµα, το χρυσÞ δαρεικÞ, και διαµÞρφωσε Ûνα µικτÞ οικονοµικÞ σàστηµα, βασισµÛνο αφενÞσ στην ανταλλαγÜ αγαθñν και αφετÛρου στο νÞµισµα. Για την επÝβλεψη τησ διοÝκησησ και τον Ûλεγχο των σατραπειñν υπÜρχαν διοικητικοÝ υπÀλληλοι, «τα µÀτια και τα αφτιÀ του βασιλιÀ», επιφορτισµÛνοι µε την υποχρÛωση να περιοδεàουν τισ σατραπεÝεσ και να ενηµερñνουν το βασιλιÀ για την επικρατοàσα κατÀσταση. Για να διευκολυνθοàν οι µετακινÜσεισ των ανθρñπων, των αγαθñν αλλÀ ιδιαÝτερα του στρατοà και των βασιλικñν ταχυδρÞµων, κατασκευÀστηκαν δρÞµοι και σταθµοÝ Þπου Àλλαζαν Àλογα και διανυκτÛρευε το βασιλικÞ προσωπικÞ. ΧαρακτηριστικÜ περÝπτωση αποτελοàσε η βασιλικÜ οδÞσ που Ûνωνε τη νÛα πρωτεàουσα τησ αυτοκρατορÝασ, τα Σοàσα, µε τισ ΣÀρδεισ στη Μ. ΑσÝα. Η περσικÜ αυτοκρατορÝα, αν και διÛθετε την καλàτερη οργÀνωση απÞ τα υπÞλοιπα µεγÀλα

ΠερσικÞ νÞµισµα, ο δαρεικÞσ, που φÛρει στη µια πλευρÀ την εικÞνα ΠÛρση τοξÞτη. (ΠαρÝσι, ΕθνικÜ ΒιβλιοθÜκη) 2. Η διοÝκηση του ∆αρεÝου ΜετÀ απ’ αυτÀ Þρισε εÝκοσι επαρχÝεσ που τισ ονοµÀζουν σατραπεÝεσ. Ùρισε τουσ σατρÀπεσ καθñσ και το φÞρο που Ûπρεπε να πληρñνει κÀθε Ûθνοσ, περιλαµβÀνοντασ και τουσ γειτονικοàσ λαοàσ Ü, παραβλÛποντασ τη γειτνÝαση, Þριζε να περιληφθοàν στην Ýδια οµÀδα λαοÝ που δεν γειτÞνευαν µεταξà τουσ. Ùρισε τισ επαρχÝεσ και το φÞρο µε τον εξÜσ τρÞπο. Για Þσουσ λαοàσ θα πλÜρωναν το φÞρο σε ασÜµι, µÛτρο θα Üταν το βαβυλωνιακÞ τÀλαντο. Για Þσουσ θα πλÜρωναν σε χρυσÀφι, µÛτρο θα Üταν το ευβοϊκÞ τÀλαντο. Το βαβυλωνιακÞ τÀλαντο αξÝζει εβδοµÜντα µνεσ ευβοϊκÛσ. Τον καιρÞ του Κàρου και, αργÞτερα, του Καµβàση δεν υπÜρχε φορολογικÞ σàστηµα, αλλÀ οι λαοÝ πρÞσφεραν δñρα στο βασιλιÀ. Το φορολογικÞ αυτÞ σàστηµα και Àλλα παραπλÜσια µÛτρα Ûκαναν τουσ ΠÛρσεσ να ποàνε Þτι ο ∆αρεÝοσ Üταν Ûµποροσ, ο Καµβàσησ τàραννοσ και ο Κàροσ πατÛρασ. Ο ∆αρεÝοσ επειδÜ αξιοποιοàσε κÀθε πρÀγµα, ο Καµβàσησ επειδÜ Üταν σκληρÞσ και ο Κàροσ επειδÜ Üταν µαλακÞσ και τουσ εÝχε κÀνει πολλÀ καλÀ. ΗρÞδοτοσ, Γ, 89 µετ. Αγγ. ΒλÀχου.

κρÀτη τησ αρχαιÞτητασ, εµφÀνιζε και πολλÀ τρωτÀ σηµεÝα. Η πολυεθνικÜ κοινωνÝα που τη συγκροτοàσε δεν εÝχε στοιχεÝα συνοχÜσ. Το πλÜθοσ των υπηκÞων, µε εξαÝρεση τουσ ΜÜδουσ και τουσ ΠÛρσεσ, δεν εÝχε κανÛνα δεσµÞ µε την εξουσÝα. Ο στρατÞσ και ο στÞλοσ προερχÞταν απÞ διαφορετικÀ Ûθνη που εÝχαν χÀσει την ελευθερÝα τουσ¯ γι’ αυτÞ και η αγωνιστικÞτητÀ τουσ Üταν περιορισµÛνη στουσ πολÛµουσ. ΕκτÞσ των Àλλων εÝχαν διαφορετικÜ αγωγÜ και συνÜθειεσ. Η µεγÀλη Ûκταση διευκÞλυνε τισ επαναστÀσεισ σατραπñν σε αποµακρυσµÛνεσ περιοχÛσ Ü ακÞµα και τισ µεταξà τουσ συγκροàσεισ. Η πολυεθνικÜ σàνθεση τησ αυτοκρατορÝασ συνετÛλεσε ακριβñσ στην ανεκτικÜ αντιµετñπιση των υπηκÞων απÞ την πλευρÀ του κρÀτουσ. Η πολιτικÜ αυτÜ εφαρµÞστηκε για πρñτη φορÀ σε αυτοκρατορÝα του αρχαÝου κÞσµου.

6.3 Η ιστορÝα ΑπÞ την εποχÜ τησ εγκατÀστασησ των ΜÜδων και των Περσñν στο οροπÛδιο του ΙρÀν µÛχρι και τα τÛλη του 9ου αι. π.Χ. δεν Ûχουµε ιδιαÝτερεσ πληροφορÝεσ για την ιστορικÜ τουσ πορεÝα. Στην αρχÜ θα πρÛπει να Üταν εξαρτηµÛνοι απÞ τουσ λαοàσ τησ ΜεσοποταµÝασ. Στουσ Ασσàριουσ Üταν υποτελεÝσ µÛχρι τον 7ο αι. π.Χ. ΤµÜµα απÞ τη λεγÞµενη «ζωφÞρο* των τοξοτñν» που διακοσµοàσε τα Πρñτοι οι ΜÜδοι δηµιοàργησαν κρÀτοσ, αανÀκτορα στα Σοàσα τον 5ο αι. π.Χ. φοà συµµÀχησαν µε τουσ Βαβυλñνιουσ και κατÛ(ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου) λαβαν τη ΝινευÝ (612 π.Χ.), δÝνοντασ τÛλοσ στην κυριαρχÝα των ΑσσυρÝων. Το κρÀτοσ των ΜÜδων, στο οποÝο εÝχαν ενσωµατωθεÝ οι ΠÛρσεσ, επεκτÀθηκε δυτικÀ µÛχρι τον Íλυ ποταµÞ στη Μ. ΑσÝα. Στα µÛσα του 6ου αι. π.Χ. οι ΠÛρσεσ επαναστÀτησαν µε αρχηγÞ τον Κàρο Β και κατÛλαβαν τα ΕκβÀτανα, την πρωτεàουσα των ΜÜδων. Îτσι µε τον Κàρο Β , Àρχισε η ιστορÝα τησ περσικÜσ αυτοκρατορÝασ. Ο Κàροσ στην αρχÜ διεàρυνε τα Þρια του κρÀτουσ προσ τα δυτικÀ. ΠολÛµησε και υπÛταξε το κρÀτοσ των Λυδñν και µαζÝ µε αυτÞ τισ ελληνικÛσ πÞλεισ τησ Μ. ΑσÝασ. Στη συνÛχεια κατÛλαβε το ΒαβυλωνιακÞ κρÀτοσ (538 π.Χ.) και τη ΣυρÝα µÛχρι τα αιγυπτιακÀ σàνορα. Οι κατακτÜσεισ του συνεχÝστηκαν στισ περιοχÛσ του ανατολικοà ΙρÀν ωσ τα ινδικÀ σàνορα, Þπου και σκοτñθηκε πολεµñντασ. Ο γιοσ του, Καµβàσησ, συ50

νÛχισε την κατακτητικÜ του πολιτικÜ. ΕνσωµÀτωσε στην περσικÜ αυτοκρατορÝα την ΑÝγυπτο και τη Λιβàη στη ΒÞρειο ΑφρικÜ. ΜετÀ το θÀνατο του Καµβàση στο θρÞνο ανÛβηκε ο ∆αρεÝοσ Α , που καταγÞταν απÞ συγγενÜ κλÀδο τησ δυναστεÝασ των Αχαιµενιδñν. ΑυτÞσ θÛλησε να επεκτεÝνει τισ κατακτÜσεισ των Περσñν στην Ευρñπη. Η επεκτατικÜ πολιτικÜ του ∆αρεÝου Α και των διαδÞχων του οδÜγησε στουσ ελληνοπερσικοàσ πολÛµουσ (492-479 π.Χ.) και στισ συνεχεÝσ διενÛξεισ που διατηρÜθηκαν µÛχρι την κατÀκτηση τησ αυτοκρατορÝασ απÞ το Μ. ΑλÛξανδρο (331 π.Χ.).

ΤµÜµα του ανακτÞρου τησ ΠερσÛπολησ

6.4 Ο πολιτισµÞσ Η θρησκεÝα. Το κυριÞτερο στοιχεÝο που προσδιÞρισε το χαρακτÜρα του περσικοà πολιτισµοà Üταν η θρησκεÝα. ∆ιαµορφωτÜσ τησ Üταν Ûνα ιστορικÞ πρÞσωπο, ο Ζαρατοàστρα Ü ΖωροÀστρησ (ζωροαστρισµÞσ). Το περιεχÞµενÞ τησ εÝχε ηθικÜ βÀση. ΠρÞβαλλε την ιδÛα Þτι ο κÞσµοσ κυριαρχεÝται απÞ τη διαµÀχη ανÀµεσα στο καλÞ και το κακÞ και την επικρÀτηση πÞτε του ενÞσ και πÞτε του Àλλου. ΥποχρÛωση του ανθρñπου εÝναι να συµβÀλλει στην επικρÀτηση του καλοà¯ γι’ αυτÞ θα πρÛπει να καταπολεµÜσει το ψεàδοσ και να εÝναι αγνÞσ. Ο τρÞποσ τησ λατρεÝασ Üταν απλÞσ και δεν περιελÀµβανε ναοàσ και εÝδωλα. Οι ΠÛρσεσ λÀτρευαν το θεÞ του Καλοà και του φωτÞσ σε βωµοàσ πÀνω στισ κορυφÛσ των βουνñν, Þπου οι ιερεÝσ τουσ Àναβαν φωτιÛσ. ΦαÝνεται πωσ Ûχουµε να κÀνουµε µε µια µορφÜ πυρολατρÝασ. Η θρησκεÝα τουσ, πÀντωσ, διακρÝνεται απÞ τισ θρησκεÝεσ των Àλλων ανατολικñν λαñν, γιατÝ εÝχε ηθικÞ περιεχÞµενο. Η γραφÜ. Οι ΠÛρσεσ υιοθÛτησαν τη σφηνοειδÜ γραφÜ απÞ τουσ Ασσàριουσ αλλÀ την απλοποÝησαν µειñνοντασ κατÀ πολà τον αριθµÞ των συµβÞλων τησ. Τα κεÝµενÀ τουσ Üταν κυρÝωσ διατÀγµατα του ΜεγÀλου ΒασιλιÀ που εÝχαν µεταφραστεÝ στισ γλñσσεσ των λαñν τησ αυτοκρατορÝασ για να εÝναι κατανοητÀ σε Þλουσ τουσ υπηκÞουσ. Οι τÛχνεσ. Οι ΠÛρσεσ πριν απÞ την εποχÜ του ΚιονÞκρανο µε τη µορφÜ ταàρου Κàρου Üταν γεωργοÝ Ü νοµÀδεσ βοσκοÝ. ∆εν εÝαπÞ το ανÀκτορο τησ ΠερσÛπολησ χαν δηµιουργÜσει εθνικÜ τÛχνη, εµπνευσµÛνη α(5οσ αι. π.Χ.) 51

πÞ τισ παραδÞσεισ τουσ. Η τÛχνη που διαµÞρφωσαν σταδιακÀ εξυπηρÛτησε τισ ανÀγκεσ των ανακτÞρων, γι’ αυτÞ διÛθετε στοιχεÝα βαβυλωνιακÀ, ασσυριακÀ, αιγυπτιακÀ αλλÀ και χεττιτικÀ. ∆εν Ûλειπαν βÛβαια και τα στοιχεÝα τα εµπνευσµÛνα απÞ την περσικÜ θρησκεÝα. Τα µεγÀλα ανακτορικÀ κÛντρα, Þπωσ τα Σοàσα και η ΠερσÛπολη, µÛσα απÞ τα ερεÝπιÀ τουσ δÝνουν την εικÞνα του πλοàτου και του µεγαλεÝου. ∆ιαρθρñνονταν σε διαφορετικÀ επÝπεδα, που επικοινωνοàσαν µεταξà τουσ µε σκÀλεσ µεγÀλεσ και επιβλητικÛσ. Πàλεσ οδηγοàσαν σε αυτÀ, διακοσµηµÛνεσ µε φτερωτοàσ ταàρουσ που εÝχαν ανθρñπινο κεφÀλι. Οι τοÝχοι των ανακτÞρων εÝχαν επÛνδυση µε επισµαλτωµÛνα τοàβλα και παρουσÝαζαν πολεµιστÛσ, ζñα και µορφÛσ φανταστικÛσ. Η αρχιτεκτονικÜ και η διακÞσµηση των περσικñν ανακτÞρων εÝχε µνηµειακÞ* χαρακτÜρα.

∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi fiÙÙ Ë Ù Â ˜

1. ∆ιαβÀστε τι µασ παραδÝδει ο ΗρÞδοτοσ για τη διοÝκηση του ∆αρεÝου Α στο παρÀθεµα 2. Πñσ θα µποροàσατε να αξιοποιÜσετε τισ πληροφορÝεσ αυτÛσ για να ερµηνεàσετε τη στÀση των Περσñν απÛναντι στουσ κατακτηµÛνουσ λαοàσ; 2. Να εξηγÜσετε σε τι διαφÛρει η θρησκεÝα των Περσñν απÞ τισ θρησκεÝεσ των Àλλων λαñν τησ Εγγàσ ΑνατολÜσ, συµπεριλαµβανοµÛνων και των ΕβραÝων. 3. Να παρατηρÜσετε µε προσοχÜ τισ εικÞνεσ τησ ενÞτητασ που απεικονÝζουν χαρακτηριστικÀ στοιχεÝα τησ περσικÜσ τÛχνησ. Ποια εÝναι τα στοιχεÝα αυτÀ Þσον αφορÀ τα θÛµατα και τον τρÞπο απÞδοσÜσ τουσ; 52

7. Οι ΑνατολικοÝ λαοÝ και οι Îλληνεσ Ο σàγχρονοσ πολιτισµÞσ εÝναι το αποτÛλεσµα µιασ µακρÀσ ιστορικÜσ πορεÝασ. Στην ΑνατολÜ Üδη απÞ την 4η χιλιετÝα π.Χ. διαµορφñθηκαν και εξελÝχθηκαν οι πρñτοι µεγÀλοι πολιστιµοÝ που Ûθεσαν τισ βÀσεισ για την ανθρñπινη πρÞοδο. Η συµβολÜ τουσ στον παγκÞσµιο πολιτισµÞ χωρÝσ αµφιβολÝα Üταν µεγÀλη. ✦ Στη ΜεσοποταµÝα και την κοιλÀδα του ΝεÝλου ο Àνθρωποσ για πρñτη φορÀ οργανñθηκε σε εξελιγµÛνεσ κοινωνÝεσ. Η εξÛλιξη αυτÜ επιτεàχθηκε µε την καλλιÛργεια τησ γησ και την παραγωγÜ πλεονÀσµατοσ αγαθñν, γεγονÞσ που επÛτρεψε σε µÛροσ των κατοÝκων να ασχοληθεÝ και µε Àλλεσ δραστηριÞτητεσ, Þπωσ το εµπÞριο, τη βιοτεχνÝα, την οργÀνωση τησ διοÝκησησ, την οργÀνωση πολεµικñν επιχειρÜσεων κ.À. Η βελτÝωση των συνθηκñν τησ ζωÜσ συνÛβαλε προοδευτικÀ στη συγκρÞτηση αυτñν των κοινωνιñν σε µεγÀλουσ και ισχυροàσ κρατικοàσ σχηµατισµοàσ. Η σαφÜσ κοινωνικÜ διαστρωµÀτωση και η οργÀνωση του κρÀτουσ κÀτω απÞ Ûναν ισχυρÞ ηγεµÞνα, ο οποÝοσ περιβαλλÞταν µε θεϊκÛσ ιδιÞτητεσ, προσδιÞρισαν το ρÞλο του ατÞµου σ’ αυτÀ τα κρÀτη. ΕκεÝ το πλÜθοσ των ανθρñπων υποταγµÛνο συνÛβαλε στην οικονοµικÜ ανÀπτυξη και την πολιτιστικÜ εξÛλιξη των περιοχñν. ΕργÀστηκε στην κατασκευÜ και τη διακÞσµηση ναñν, ανακτÞρων και ταφικñν µνηµεÝων. Οι ανÀγκεσ των ηγεµÞνων και οι θρησκευτικÛσ πεποιθÜσεισ αποτÛλεσαν το κÝνητρο ανÀπτυξησ των τεχνñν και των επιστηµñν. Οι καθηµερινÛσ εµπειρÝεσ και ο εργασιακÞσ µÞχθοσ οδÜγησαν στην ανακÀλυψη µÛσων και στην εφεàρεση τεχνικñν που βελτÝωσαν τισ σκληρÛσ συνθÜκεσ τησ ζωÜσ. Η καλÜ λειτουργÝα, εξÀλλου, τησ κρατικÜσ µηχανÜσ αλλÀ και η ανÀγκη επικοινωνÝασ για την ανταλλαγÜ των αγαθñν οδÜγησαν στη δηµιουργÝα των πρñτων συστηµÀτων γραφÜσ. Στην ΑνατολÜ, εκτÞσ απÞ τουσ λαοàσ τησ ΜεσοποταµÝασ και τησ Αιγàπτου, οι ΦοÝνικεσ, οι ΕβραÝοι, οι ΧετταÝοι και αργÞτερα οι ΠÛρσεσ, λαοÝ µε διαφορετικÜ ιστορικÜ πορεÝα και διαφορετικÀ πολιτιστικÀ χαρακτηριστικÀ, εÝχαν το µερÝδιÞ τουσ στην πρÞοδο του πολιτισµοà. ✦ Στισ παρυφÛσ τησ ευρωπαϊκÜσ ηπεÝρου, στο ΑιγαÝο, κατÀ την 3η χιλιετÝα π.Χ. Àνθησαν σπουδαÝοι πολιτισµοÝ που αποτÛλεσαν το υπÞβαθρο του ελληνικοà πολιτισµοà. ΑπÞ τα µÛσα τησ 2ησ χιλιετÝασ π.Χ., Þταν οι λαοÝ τησ ΑνατολÜσ βρÝσκονταν στο απñγειο τησ ανÀπτυξÜσ τουσ, οι Îλληνεσ κατεàθυναν τα ενδιαφÛροντÀ τουσ, οικονοµικÀ και πολιτιστικÀ, πÛρα απÞ το ΑιγαÝο. Οι επαφÛσ ανÀµεσα στουσ λαοàσ τησ ΑνατολÜσ και τουσ Îλληνεσ καθ’ Þλη τη διÀρκεια τησ αρχαιÞτητασ εÝναι µια ιστορικÜ πραγµατικÞτητα που Ûχει παρουσιÀσει περιÞδουσ ρÜξεων αλλÀ και περιÞδουσ γÞνιµων επιδρÀσεων και ουσιαστικÜσ προσÛγγισησ. Η ΑνατολÜ υπÜρξε συχνÀ πηγÜ Ûµπνευσησ καλλιτεχνικÜσ και επιστηµονικÜσ για τουσ Îλληνεσ. Οι Îλληνεσ µε τα ταξÝδια τουσ Üρθαν σε Àµεση επαφÜ µε τα επιτεàγµατα των λαñν τησ ΑνατολÜσ, αρκετÀ απÞ τα οποÝα υιοθÛτησαν. ΑνταποκρÝθηκαν δηµιουργικÀ στισ επιρροÛσ τουσ¯ Þσα πολιτιστικÀ στοιχεÝα παρÛλαβαν δεν τα µιµÜθηκαν, αντÝθετα τα ενÛταξαν µÛσω αφοµοιωτικÜσ διεργασÝασ στην πολιτιστικÜ τουσ παρÀδοση. ✦ Ο ελληνικÞσ κÞσµοσ στÀθηκε µε κριτικÞ και συχνÀ επικριτικÞ πνεàµα απÛναντι στουσ λαοàσ τησ ΑνατολÜσ, τουσ βαρβÀρουσ («Π σ µÜ Eλλην βÀρβαροσ»), χωρÝσ βÛβαια να λησµονεÝ τη συµβολÜ τουσ στισ τÛχνεσ και τισ επιστÜµεσ. Η Àποψη του µεγÀλου φιλοσÞφου, του ΠλÀτωνα, αποδÝδει πιο καθαρÀ την ιδÛα που Ûτρεφαν οι Îλληνεσ για τουσ λαοàσ τησ ΑνατολÜσ: «ΚÀθε φορÀ που οι Îλληνεσ δανεÝστηκαν κÀτι απÞ µη Îλληνεσ, στο τÛλοσ το οδÜγησαν σε µια υψηλÞτερη τελειÞτητα» (ΠλÀτων, ΕπινοµÝσ 987d). 53

Στισ επÞµενεσ ενÞτητεσ θα διαπιστñσουµε Þτι: Οι Îλληνεσ Ûδωσαν µια Àλλη διÀσταση στην εξÛλιξη του πολιτισµοà. Τα επιτεàγµατÀ τουσ, υλικÀ Ü πνευµατικÀ, δεν Üταν αποτÛλεσµα εξαναγκασµοà. Οι Îλληνεσ εÝδαν τον Àνθρωπο ωσ αυθàπαρκτη οντÞτητα, απαλλαγµÛνο απÞ το φÞβο και µε επÝγνωση των ορÝων του.

∂ Ú Ì Ë Ó Â ˘ Ù È Î fi fi˜ ˜  › Ó · Î · ˜ fi fiÚ ÚˆÓ αστικÞσ: αυτÞσ που Ûχει Àµεση σχÛση µε την πÞλη (Àστυ). ΑστικÜ κοινωνÝα εÝναι αυτÜ που τα µÛλη τησ – οι αστοÝ – κατοικοàν σε πÞλεισ, δεν ασκοàν χειρωνακτικÜ εργασÝα, αλλÀ ασχολοàνται κυρÝωσ µε το εµπÞριο, τη βιοτεχνÝα και την παροχÜ υπηρεσιñν µÛσω των οποÝων αποκτοàν υψηλÀ εισοδÜµατα. βασÀλτησ: πÛτρωµα σκληρÞ µαàρου χρñµατοσ µε µεγÀλη ανθεκτικÞτητα. διαµετακοµιστικÞ εµπÞριο: η προµÜθεια αγαθñν απÞ διÀφορεσ χñρεσ και η αποθÜκευσÜ τουσ σε Àλλη χñρα µε σκοπÞ τη µελλοντικÜ τουσ διοχÛτευση σε επιµÛρουσ αγορÛσ τρÝτων χωρñν. ειδñλιο – ειδωλοπλαστικÜ: µικρÞ οµοÝωµα ανθρñπου Ü ζñου, κατασκευσµÛνο απÞ πηλÞ, λÝθο, µÛταλλο, ξàλο, ελεφαντοστÞ κ.À. Η διαδικασÝα τησ επεξεργασÝασ του υλικοà και τησ κατασκευÜσ του οµοιñµατοσ ονοµÀζεται ειδωλοπλαστικÜ. ζωφÞροσ: αρχιτεκτονικÞ τµÜµα ναοà Ü Àλλου οικοδοµÜµατοσ που καλàπτεται απÞ ανÀγλυφεσ διακοσµÜσεισ µε παραστÀσεισ ζñων Ü ανθρñπων (βλ. και εικÞνα σελ. 95). θεοκρατικÞ καθεστñσ: η Àσκηση πολιτικÜσ εξουσÝασ και η ρàθµιση τησ κοινωνικÜσ ζωÜσ απÞ ηγεµÞνα που του αποδÝδονται θεϊκÛσ ιδιÞτητεσ Ü απÞ ισχυρÞ ιερατεÝο. κàµβαλο: κρουστÞ µουσικÞ Þργανο, αποτελοàµενο απÞ κυκλικÛσ πλÀκεσ που κροàονται συνÜθωσ µεταξà τουσ. λÀπισ λÀζουλι Ü λαζουλÝτησ: πολàτιµοσ λÝθοσ, διÀφανοσ, σκοàρου γαλÀζιου χρñµατοσ. µνα (η): νοµισµατικÜ µονÀδα των αρχαÝων ΕλλÜνων.

µνηµειακÞσ - µνηµειακÜ τÛχνη: Ûτσι ονοµÀστηκε η τÛχνη που αναφÛρεται σε οικοδοµÜµατα Ü µνηµεÝα µεγÀλων διαστÀσεων και εντυπωσιακÜσ διακÞσµησησ. πατριαρχικÜ οικογÛνεια: η οικογÛνεια στην οποÝα οι σχÛσεισ οργανñνονται µε βÀση τον κεντρικÞ ρÞλο του πατÛρα. πορφàρα: θαλÀσσιο Þστρακο που εκκρÝνει βαθυκÞκκινο χρñµα¯ χρωστικÜ ουσÝα για τη βαφÜ ενδυµÀτων¯ αυτοκρατορικÞ Ûνδυµα κÞκκινου χρñµατοσ. σηµιτικÀ φàλα/λαοÝ: οµÀδα φàλων τησ Β∆ ΑσÝασ στην οποÝα, κατÀ την αρχαιÞτητα, περιλαµβÀνονταν οι Ασσàριοι, οι ΦοÝνικεσ, οι ΕβραÝοι κ.À. Στην οµÀδα αυτÜ σÜµερα ανÜκουν οι Íραβεσ. σφραγιδογλυφÝα – σφραγιδοκàλινδροσ: η γλυπτικÜ των σφραγÝδων απÞ πολàτιµουσ λÝθουσ Ü χρυσÀ δακτυλÝδια. Οι ΑνατολικοÝ λαοÝ πρñτοι κατασκεàασαν απÞ πολàτιµα Ü ηµιπολàτιµα υλικÀ µικροàσ κυλÝνδρουσ µε ανÀγλυφεσ παραστÀσεισ στισ επιφÀνειÛσ τουσ. τÀλαντο: νÞµισµα µεγÀλησ αξÝασ¯ µονÀδα βÀρουσ. φεουδαρχÝα – φεουδαρχικÞ σàστηµα: κοινωνικÞ και πολιτικÞ σàστηµα που επικρÀτησε στη ∆. Ευρñπη το ΜεσαÝωνα. Σàµφωνα µε αυτÞ, ο κυρÝαρχοσ ηγεµÞνασ παραχωροàσε σε υποτελεÝσ ευγενεÝσ Ûκταση γησ (φÛουδο), µε αντÀλλαγµα την υποταγÜ στο πρÞσωπÞ του και την παροχÜ στρατιωτικñν υπηρεσιñν. Ο Þροσ χρησιµοποιεÝται για να αποδñσει ανÀλογα συστÜµατα και σε Àλλεσ ιστορικÛσ περιÞδουσ.

ΙΙ. ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΑπÞ τουσ προϊστορικοàσ χρÞνουσ Ûωσ και το Μ. ΑλÛξανδρο

ΚεφÀλι αλÞγου απÞ το Àρµα τησ ΣελÜνησ. Παρθενñνασ, ανατολικÞ αÛτωµα. (ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο)

1. EλληνικÜ προϊστορÝα

1.1 Οι ΑιγαιακοÝ πολιτισµοÝ

ΧαρακτηριστικÀ αγγεÝα του τàπου «δÛπασ αµφικàπελλο», απÞ την ΠολιÞχνη τησ ΛÜµνου.

Οι πολιτισµοÝ που γεννÜθηκαν στα νησιÀ του ΑιγαÝου και στην ηπειρωτικÜ ΕλλÀδα κατÀ την εποχÜ του χαλκοà, παρÀ τισ µεταξà τουσ αλληλεπιδρÀσεισ, παρουσιÀζουν ιδιαÝτερα χαρακτηριστικÀ που οφεÝλονται στη γεωγραφικÜ θÛση, στο γεωλογικÞ ανÀγλυφο και στισ πρñτεσ àλεσ που διÛθετε η κÀθε περιοχÜ. Ο πολιτισµÞσ του βορειοανατολικοà ΑιγαÝου. Στη διÀρκεια τησ 3ησ χιλιετÝασ π.Χ. µε κÛντρα τα νησιÀ ΛÜµνο, ΛÛσβο, ΘÀσο, ΣαµοθρÀκη αλλÀ και µεµονωµÛνεσ θÛσεισ στη ΘρÀκη και την ανατολικÜ ΜακεδονÝα αναπτàχθηκε Ûνασ πολιτισµÞσ που

ΚÛντρα των προϊστορικñν πολιτισµñν του ΑιγαÝου ΠΕΡΙΟ∆ΟΙ

ΥΣΤΕΡΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ 1600-1100 π.Χ. ΜΕΣΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ 1900-1600 π.Χ.

ΒΑ ΑΙΓΑΙΟ

ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΛΛΑ∆Α

ΚΥΚΛΑ∆ΕΣ

ΚΡΗΤΗ

ΚΡΗΤΟΜΥΚΗΝΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΜΕΣΟΕΛΛΑ∆ΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΒΟΡΕΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΠΡΩΙΜΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ ΑΙΓΑΙΟΥ ΠΡΩΤΟΕΛΛΑ∆ΙΚΟΣ 3000/2800-2000/1900 π.Χ. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΜΕΣΟΚΥΚΛΑ∆ΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΠΡΩΤΟΚΥΚΛΑ∆ΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΜΙΝΩΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Ο γεωγραφικÞσ χñροσ µε τουσ µεγÀλουσ ορεινοàσ Þγκουσ και τισ περιορισµÛνεσ πεδινÛσ εκτÀσεισ, που διαρρÛονται απÞ µικροàσ και ορµητικοàσ ποταµοàσ, µε την πολυµορφÝα των ακτñν και τα νησιωτικÀ συµπλÛγµατα, που λειτουργοàν ωσ γÛφυρεσ επικοινωνÝασ, επηρÛασε θετικÀ τη διαµÞρφωση τησ ζωÜσ. Προσ αυτÜ την κατεàθυνση συνÛβαλαν και οι Üπιεσ κλιµατολογικÛσ συνθÜκεσ. Οι αρχαιÞτερεσ ανθρñπινεσ κοινωνÝεσ στον τÞπο αυτÞ χρησιµοποÝησαν ωσ πρñτη àλη για την οργÀνωσÜ τουσ το λÝθο. Îτσι η περÝοδοσ αυτÜ Ûγινε γνωστÜ µε το συµβατικÞ Þρο, εποχÜ του λÝθου. Προσ το τÛλοσ αυτÜσ τησ περιÞδου, δηλαδÜ τησ νεολιθικÜσ, ο Àνθρωποσ πÛρασε απÞ το θηρευτικÞ-συλλεκτικÞ* στÀδιο τησ οικονοµÝασ στο παραγωγικÞ. Ο ελληνικÞσ χñροσ στη διÀρκεια τησ νεολιθικÜσ εποχÜσ (περ. 7000-3000 π.Χ.) Ûπαιξε πρωταγωνιστικÞ ρÞλο στην ευρωπαϊκÜ Üπειρο. Εδñ εντοπÝστηκαν οι σπουδαιÞτεροι νεολιθικοÝ οικισµοÝ (ΣÛσκλο και ∆ιµÜνι ΘεσσαλÝασ), των οποÝων η οργÀνωση και η εξÛλιξη προσδιορÝζεται απÞ το τρÝπτυχο: µÞνιµη εγκατÀσταση, γεωργÝα, κτηνοτροφÝα. Στισ αρχÛσ περÝπου τησ 3ησ χιλιετÝασ π.Χ. εγκαινιÀστηκε µια νÛα εποχÜ στη ζωÜ των κατοÝκων του ΑιγαÝου. ΤÞτε για πρñτη φορÀ Ûχουµε εισαγωγÜ και χρÜση του χαλκοà. Τη µακρÀ αυτÜ περÝοδο, που οι αρχαιολÞγοι ονÞµασαν συµβατικÀ εποχÜ του χαλκοà* (3000/2800-1100 π.Χ.), η πολιτιστικÜ εξÛλιξη δεν Üταν ενιαÝα σε Þλεσ τισ περιοχÛσ του ελληνικοà χñρου. Η Ûρευνα Ûχει διακρÝνει τουσ ακÞλουθουσ πολιτισµοàσ: (1) του βορειοανατολικοà ΑιγαÝου, (2) τον κυκλαδικÞ, (3) το µινωικÞ και (4) τον ελλαδικÞ, ο οποÝοσ εξελÝχθηκε στη συνÛχεια στο µυκηναϊκÞ πολιτισµÞ. Οι προϊστορικοÝ πολιτισµοÝ του ΑιγαÝου δηµιοàργησαν το υπÞβαθρο πÀνω στο οποÝο στηρÝχθηκε στο ξεκÝνηµÀ του ο µυκηναϊκÞσ πολιτισµÞσ, ο πρñτοσ ελληνικÞσ πολιτισµÞσ, και στη συνÛχεια ο ελληνικÞσ πολιτισµÞσ των ιστορικñν χρÞνων.

ΝΕΟΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΚΡΗΤΗ 1700-1450 π.Χ. ΠΑΛΑΙΟΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΚΡΗΤΗ 1900-1700 π.Χ.

ΠΡΟΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΚΡΗΤΗ

ΠÝνακασ χρονικñν υποδιαιρÛσεων των πολιτισµñν του χαλκοà στην ΕλλÀδα

παρουσιÀζει οµοιÞτητεσ µε το λεγÞµενο τρωικÞ πολιτισµÞ τησ βορειοδυτικÜσ Μ. ΑσÝασ. Τη «φυσιογνωµÝα» αυτοà του πολιτισµοà γνωρÝζουµε καλàτερα απÞ τισ ανασκαφικÛσ Ûρευνεσ και τη µελÛτη των αρχαιολογικñν δεδοµÛνων τησ ΠολιÞχνησ στη ΛÜµνο. Το γεωλογικÞ ανÀγλυφο του νησιοà ευνÞησε την ανÀπτυξη µιασ γεωργοκτηνοτροφικÜσ οικονοµÝασ µε πλεÞνασµα στην παραγωγÜ, 57

πρÀγµα που δηµιουργοàσε τισ προϋποθÛσεισ για ανταλλακτικÞ εµπÞριο. Η ΛÜµνοσ φαÝνεται Þτι απÞ τισ αρχÛσ τησ 3ησ χιλιετÝασ π.Χ. Üταν Ûνασ σηµαντικÞσ σταθµÞσ των δρÞµων µεταφορÀσ µετÀλλων – χαλκοà, κασσÝτερου, αργàρου – απÞ και προσ τον ασιατικÞ χñρο, µÛσω των οποÝων πρÛπει να διοχετεàθηκε και η γνñση επεξεργασÝασ τουσ στον αιγαιακÞ χñρο. Οι Ûρευνεσ στην ΠολιÞχνη Ûφεραν στο φωσ στοιχεÝα που χαρακτηρÝζουν µια οργανωµÛνη πÞλη, Þπωσ πολεοδοµικÞ σχεδιασµÞ, αµυντικÞ τεÝχοσ, αποχετευτικÞ δÝκτυο και χñρουσ κοινοτικÜσ συγκρÞτησησ. Η ΠολιÞχνη τησ ΛÜµνου πρÛπει να θεωρεÝται, απÞ τα µÛχρι σÜµερα δεδοµÛνα, η αρχαιÞτερη πÞλη τησ ευρωπαϊκÜσ ηπεÝρου. Ο κυκλαδικÞσ πολιτισµÞσ. Σε νησιÀ των ΚυκλÀδων – Σàρο, ΠÀρο, ΑντÝπαρο, ΝÀξο, ΣÝφνο, ΜÜλο, ΑµοργÞ, ΘÜρα κ.À. – κατÀ την 3η χιλιετÝα π.Χ. αναπτàχθηκε Ûνασ πρωτÞτυποσ πολιτισµÞσ. Οι µικρÛσ αποστÀσεισ µεταξà των νησιñν και η γεωγραφικÜ τουσ θÛση στο κÛντρο του ΑιγαÝου υπÜρξαν ευνοϊκοÝ παρÀγοντεσ που διευκÞλυναν ΧρυσÀ κοσµÜµατα, δεÝγµατα τησ εξελιγ- την επικοινωνÝα και τισ επαφÛσ ανÀµεσα στισ δàο µÛνησ µεταλλοτεχνÝασ που αναπτàχθηκε πλευρÛσ του ΑιγαÝου. Η οικονοµÝα τουσ στηριζÞστην ΠολιÞχνη τησ ΛÜµνου. ταν εν µÛρει στη γεωργÝα, την κτηνοτροφÝα, την (ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο) αλιεÝα και κυρÝωσ στη βιοτεχνÝα και το εµπÞριο. Τα πλοàσια κοιτÀσµατα ορυκτñν – µÀρµαρο στην ΠÀρο και τη ΝÀξο, οψιανÞσ* στη ΜÜλο, Àργυροσ στη ΣÝφνο – Ûδωσαν την ευκαιρÝα στουσ ΚυκλαδÝτεσ να ασχοληθοàν µε τη µεταλλοτεχνÝα, την κατασκευÜ µαρµÀρινων αγγεÝων και εργαλεÝων απÞ οψιανÞ. Πρñτοι οι κÀτοικοι των ΚυκλÀδων ναυπÜγησαν πλοÝα, που εÝχαν τη δυνατÞτητα να ταξιδεàουν σε ανοικτÜ θÀλασσα. Τα προϊÞντα τησ βιοτεχνικÜσ τουσ παραγωγÜσ τα αντÀλλασσαν πιθανÞτατα µε γεωργικÀ, των οποÝων η παραγωγÜ Üταν περιορισµÛνη στα νησιÀ. ΕκτÞσ απÞ το ανταλλακτικÞ εµπÞριο φαÝνεται Þτι η οικονοµÝα τουσ ιδιαÝτερα ευνοÜθηκε απÞ τισ µεταφορÛσ αγαθñν Àλλων περιοχñν, δηµιουργñντασ Ûτσι τισ βÀσεισ ενÞσ ισχυροà διαµετακοµιστικοà* εµπορÝου. Η πειρατεÝα, εξÀλλου, δε θα πρÛπει να Üταν Ûξω απÞ τισ βιοποριστικÛσ τουσ ασχολÝεσ1. ΕγκαταστÀσεισ µε κυκλαδικÞ χαρακτÜρα Ûχουν βρεθεÝ στον ευρàτερο αιγαιακÞ χñρο, Þπωσ στισ ανατολικÛσ ακτÛσ τησ ηπειρωτικÜσ ΕλλÀδασ και στην ΚρÜτη, γεγονÞσ που οδηγεÝ στη σκÛψη Þτι οι ΚυκλαδÝτεσ ανÛπτυξαν εκτεταµÛνη εµπορικÜ δραστηριÞτητα και κυριÀρχησαν στο ΑιγαÝο κατÀ την 3η χιλιετÝα π.Χ. 58

Τα µαρµÀρινα και κεραµικÀ σκεàη µε τα ιδιÞρρυθµα σχÜµατÀ τουσ και την πρωτÞτυπη διακÞσµηση, τα µαρµÀρινα ειδñλια,* τα αρχιτεκτονικÀ κατÀλοιπα των οικισµñν αλλÀ και τα Ûργα τησ µεταλλοτεχνÝασ εÝναι Þλα στοιχεÝα που αποδεικνàουν εξελιγµÛνη κοινωνικÜ οργÀνωση και ποιÞτητα στην καθηµερινÜ ζωÜ. Στισ αρχÛσ τησ 2ησ χιλιετÝασ π.Χ. η πρωτοτυπÝα του κυκλαδικοà πολιτισµοà περιορÝζεται απÞ την εισαγωγÜ πολιτιστικñν στοιχεÝων, κυρÝωσ απÞ την ΚρÜτη αλλÀ και απÞ την ηπειρωτικÜ ΕλλÀδα. Îτσι ο κυκλαδικÞσ πολιτισµÞσ τησ µÛσησ εποχÜσ του χαλκοà εÝναι το αποτÛλεσµα του δηµιουργικοà συνδυασµοà του νησιωτικοà πολιτιστικοà υπÞβαθρου µε τισ επιρροÛσ που οι ΚυκλαδÝτεσ δÛχτηκαν και αφοµοÝωσαν απÞ την ΚρÜτη και την κυρÝωσ ΕλλÀδα. Σ’ αυτÜ την περÝοδο περιορÝστηκε ο ηγετικÞσ ρÞλοσ των ΚυκλÀδων στο ΑιγαÝο λÞγω τησ ανερχÞµενησ µινωικÜσ δàναµησ. ΜαρµÀρινο ειδñλιο «αυλητÜ» απÞ την ΚÛρο. Îργο τησ πρñιµησ Υποχρεñθηκαν, κατÀ πÀσα πιθανÞτητα, να προεποχÜσ του χαλκοà. σφÛρουν τισ ναυτικÛσ τουσ γνñσεισ προκειµÛνου (ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο) να διατηρÜσουν την ανεξαρτησÝα τουσ. Γàρω στα 1500 π.Χ., η Ûκρηξη του ηφαιστεÝου τησ ΘÜρασ Ûθαψε κÀτω απÞ τη λÀβα µια µεγÀλη πÞλη του νησιοà –στο σηµερινÞ χωριÞ ΑκρωτÜρι–, που βρισκÞταν σε ακµÜ απÞ τισ αρχÛσ τησ àστερησ εποχÜσ του χαλκοà. Οι κÀτοικοι τησ ΘÜρασ εγκατÛλειψαν το νησÝ µÀλλον προειδοποιηµÛνοι απÞ σεισµικÛσ δονÜσεισ πριν την ολοκληρωτικÜ καταστροφÜ. Για τουσ Àλλουσ νησιωτικοàσ οικισµοàσ δεν υπÀρχουν σαφεÝσ ενδεÝξεισ εγκατÀλειψησ Ü ολοκληρωτικÜσ καταστροφÜσ. ΠÀντωσ εÝναι φανερÞ Þτι Ûκτοτε η κατÀσταση Àλλαξε σταδιακÀ στο ΑιγαÝο µε επακÞλουθο την προοδευτικÜ αλλÀ πλÜρη επικρÀτηση των ΜυκηναÝων το 14ο αι. π.Χ.

ΤοιχογραφÝα του «ψαρÀ» απÞ οικÝα του ΑκρωτηρÝου ΘÜρασ. Îργο τησ àστερησ εποχÜσ του χαλκοà. (ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)

1. Η ναυτικÜ κυριαρχÝα του ΜÝνωα και η πειρατεÝα Ο πρñτοσ που καθñσ ξÛρουµε απ’ την προφορικÜ παρÀδοση, απÞκτησε ναυτικÞ Üταν ο ΜÝνωσ, που κυριαρχοàσε στο µεγαλàτερο µÛροσ τησ σηµερινÜσ ελληνικÜσ θÀλασσασ. ΚυρÝεψε τισ ΚυκλÀδεσ και Ýδρυσε αποικÝεσ στα περισσÞτερα νησιÀ, απÞ Þπου Ûδιωξε τουσ ΚÀρεσ και εγκατÛστησε Àρχοντεσ τουσ γιουσ του. ΦυσικÞ Üταν να καταδιñξει την πειρατεÝα Þσο µποροàσε, ñστε να του περιÛρχονται ασφαλÛστερα τα εισοδÜµατα των νησιñν. Την παλιÀ εποχÜ οι Îλληνεσ, και Þσοι βÀρβαροι κατοικοàσαν στα παρÀλια Ü στα νησιÀ, επιδÞθηκαν στην πειρατεÝα µÞλισ Àρχισε ν’ αναπτàσσεται η θαλÀσσια επικοινωνÝα. ΕÝχαν αρχηγοàσ ανθρñπουσ ισχυροàσ που εÝχαν κÝνητρο και το προσωπικÞ τουσ κÛρδοσ, αλλÀ και την ανÀγκη να εξασφαλÝσουν τροφÜ για τουσ πιο φτωχοàσ. Χτυποàσαν ατεÝχιστεσ πολιτεÝεσ, που Üσαν µÀλλον συγκροτÜµατα οικισµñν, και τισ λεηλατοàσαν εξασφαλÝζοντασ µ’ αυτÞν τον τρÞπο το βιοπορισµÞ τουσ. Η ληστεÝα τÞτε, δεν Üταν ακÞµα ντροπÜ, αλλÀ αντÝθετα Ûδινε κÀποια δÞξα σ’ Þσουσ την ασκοàσαν. Τοàτο, Àλλωστε, φαÝνεται τÞσο απÞ το Þτι και σÜµερα ακÞµα µερικοÝ στεριανοÝ υπερηφανεàονται επειδÜ εÝναι ληστÛσ, Þσο και απÞ το Þτι στουσ στÝχουσ των παλαιñν ποιητñν υπÀρχουν στερεÞτυπεσ ερωτÜσεισ προσ τα καρÀβια που εισπλÛουν κÀπου αν εÝναι πειρατικÀ. Τοàτο σηµαÝνει Þτι οàτε εκεÝνοι που δÛχονταν την ερñτηση θεωροàσαν Þτι Üταν ταπεινωτικÜ η πειρατεÝα οàτε εκεÝνοι που Ûκαναν την ερñτηση τη θεωροàσαν υβριστικÜ. ΘουκυδÝδησ, Α, 4-5 µετ. Αγγ. ΒλÀχου, εκδ. ΕστÝα.

Ο µινωικÞσ πολιτισµÞσ. Ο πολιτισµÞσ που αναπτàχθηκε την εποχÜ του χαλκοà στην ΚρÜτη συµβατικÀ φÛρει το Þνοµα του µυθικοà βασιλιÀ ΜÝνωα. Η γεωγραφικÜ θÛση του νησιοà στο κÛντρο περÝπου τησ ανατολικÜσ λεκÀνησ τησ ΜεσογεÝου µεταξà τριñν ηπεÝρων, η µορφολογÝα του εδÀφουσ µε τισ εàφορεσ αλλÀ µικρÛσ πεδιÀδεσ ανÀµεσα σε µεγÀλουσ ορεινοàσ Þγκουσ και το ζεστÞ κλÝµα προσδιÞρισαν την οργÀνωση τησ ζωÜσ και την ανÀπτυξη πολιτισµοà Üδη απÞ τουσ νεολιθικοàσ χρÞνουσ. ΠολλοÝ ερευνητÛσ, εκτÞσ απÞ την παραδοσιακÜ τριµερÜ διαÝρεση τησ εποχÜσ του χαλκοà σε πρñιµη, µÛση και àστερη, για τη µελÛτη του µινωικοà πολιτισµοà χρησιµοποιοàν τη διÀκριση αντÝστοιχα σε χρονικÛσ περιÞδουσ µε κριτÜριο την κατασκευÜ, την οργÀνωση και την καταστροφÜ των ανακτορικñν κÛντρων στην ΚρÜτη. α. Η ιστορÝα και η κοινωνÝα. Η πρñιµη εποχÜ του χαλκοà συµπÝπτει Ûτσι µε την προανακτορικÜ περÝοδο. Στη διÀρκεια αυτÜσ τησ περιÞδου οι οικισµοÝ παρουσιÀζουν στοιχεÝα αγροτικÜσ οικονοµικÜσ οργÀνωσησ αλλÀ και στοιχεÝα ανÀπτυξησ εµπορικñν σχÛσεων µε νησιÀ του ΑιγαÝου, τισ ακτÛσ τησ Εγγàσ ΑνατολÜσ και τησ Αιγàπτου. Τα βιοτεχνικÀ προϊÞντα τησ κεραµικÜσ, τησ λιθοτεχνÝασ, τησ πλεκτικÜσ, τησ υφαντικÜσ και τησ µεταλλοτεχνÝασ αποδεικνàουν την àπαρξη Ûµπειρων τεχνιτñν και κατ’ επÛκταση κοινωνικñν οµÀδων που διακρÝνονται απÞ τον καταµερισµÞ εργασÝασ. Οι αρχηγοÝ των ισχυρÞτερων γενñν, δηλαδÜ οι κÀτοχοι εκτÀσεων καλλιεργÜσιµησ γησ, Ýσωσ απÛκτησαν προοδευτικÀ δàναµη µÛχρισ Þτου η εξουσÝα συγκεντρñθηκε στα χÛρια των λÝγων, των πρñτων βασιλÛων. Για πρñτη φορÀ στην ΚνωσÞ, στη ΦαιστÞ, στα ΜÀλια και τη ΖÀκρο το 1900 π.Χ. περÝπου οικοδοµÜθηκαν συγκροτÜµατα, που εÝναι δυνατÞ να χαρακτηριστοàν ωσ ανÀκτορα. Τα συγκροτÜµατα αυτÀ διÛθεταν µεγÀλουσ αποθηκευτικοàσ χñρουσ που υποδεικνàουν Þτι οι κÀτοχοÝ τουσ Üταν µεγÀλοι γαιοκτÜµονεσ. ΣηµαντικÞ επÝτευγµα

αυτÜσ τησ περιÞδου, δηλαδÜ τησ παλαιοανακτορικÜσ εποχÜσ, Üταν η εφεàρεση γραφÜσ. ΧρησιµοποιÜθηκαν παρÀλληλα µια ιερογλυφικÜ γραφÜ, Þπωσ αποδεικνàει ο δÝσκοσ τησ Φαιστοà, και µια γραφÜ µε γραµµικÀ σàµβολα, γνωστÜ ωσ γραµµικÜ Α , πÀνω σε πινακÝδεσ και αγγεÝα. ΚαµÝα απÞ τισ δàο γραφÛσ δεν Ûχει αποκρυπτογραφηθεÝ. ΑπÞ τισ αρχÛσ τησ περιÞδου αυτÜσ η ΚρÜτη σταδιακÀ κυριÀρχησε στο ΑιγαÝο1. Η µινωικÜ θαλασσοκρατÝα Üταν γνωστÜ Üδη στην παρÀδοση των αρχαÝων. Η απουσÝα οχυρñσεων στα ανακτορικÀ κÛντρα δηµιοàργησε τη θεωρÝα τησ ειρηνικÜσ επικρÀτησησ, τησ γνωστÜσ pax minoica (µινωικÜ ειρÜνη). ΑπÞ Àγνωστεσ αιτÝεσ τα πρñτα αΠÜλινοσ δÝσκοσ απÞ τη ΦαιστÞ. νÀκτορα καταστρÀφηκαν γàρω στα 1700 π.Χ. Η Στισ δàο Þψεισ του φÛρει αποτυπωµÛνα κατÀσταση αντιµετωπÝστηκε µÛσα σε µικρÞ χρο- µε σφραγÝδα, σàµβολα µιασ ιερογλυφινικÞ διÀστηµα. ΝÛα ανÀκτορα οικοδοµÜθηκαν κÜσ γραφÜσ. ΠρÞκειται για το παλαιÞτεστη θÛση των παλαιñν, µεγαλàτερα σε Ûκταση ρο µινωικÞ κεÝµενο που µασ εÝναι γνωστÞ (1800 π.Χ.). και πολυτελÛστερα σε σχÛση µε τα προηγοàµενα. Τη νεοανακτορικÜ περÝοδο η διαστρωµÀτω- (ΗρÀκλειο ΚρÜτησ, Αρχαιολ. ΜουσεÝο) ση τησ µινωικÜσ κοινωνÝασ διαρθρñνεται στο πλαÝσιο του ανακτÞρου µε επικεφαλÜσ τον κàριÞ του, τον ηγεµÞνα, απÞ τον οποÝο πÜγαζαν Þλεσ οι εξουσÝεσ. Τον πλαισÝωνε αριστοκρατÝα αξιωµατοàχων και µεγÀλοσ αριθµÞσ κατοÝκων τησ περιοχÜσ γàρω απÞ το ανÀκτορο, που ωσ γεωργοÝ Ü τεχνÝτεσ εξαρτιÞνταν οικονοµικÀ απÞ το ανÀκτορο. Η κοινωνικÜ αυτÜ συγκρÞτηση δε φαÝνεται να µοιÀζει µε τον απολυταρχικÞ τρÞπο διακυβÛρνησησ, Þπωσ τον γνωρÝσαµε στουσ λαοàσ τησ Εγγàσ ΑνατολÜσ. Η ανεàρεση µικρÞτερων οικοδοµικñν συγκροτηµÀτων αλλÀ και πÞλεων, που Üταν σàγχρονεσ µε τα ανÀκτορα, αποτελοàν ενδεÝξεισ και για µια αστικÜ* οργÀνωση τησ κοινωνÝασ παρÀλληλα µε την ανακτορικÜ. ΜεγÀλοσ δηλαδÜ αριθµÞσ κατοÝκων που Ûµεναν στισ πÞλεισ δεν ασχολοàνταν µε χειρωνακτικÛσ εργασÝεσ, αλλÀ εÝχαν υψηλÀ εισοδÜµατα απÞ το εµπÞριο, τη βιοτεχνÝα και την παροχÜ υπηρεσιñν ωσ διοικητικοÝ υπÀλληλοι. Ο τρÞποσ οργÀνωσησ τησ ζωÜσ, Þπωσ µποροàµε να τον κατανοÜσουµε απÞ τα αρχαιολογικÀ ευρÜµατα, προβÀλλει ιδιαÝτερα τη γυναÝκα. ΕκτÞσ απÞ τον πρωταγωνιστικÞ ρÞλο που Ûπαιζε στη θρησκεÝα, η θÛση τησ στη µινωικÜ κοινωνÝα φαÝνεται Þτι Üταν εφÀµιλλη µε εκεÝνη που κατεÝχε ο Àνδρασ. ΓυναÝκεσ συµµετεÝχαν σε επικÝνδυνα αθλÜµατα Þπωσ τα ταυροκαθÀψια* και σε κυνηγετικÛσ εξορµÜσεισ µαζÝ µε τουσ Àνδρεσ. ΦρÞντιζαν, ωστÞσο, την εµφÀνισÜ τουσ, περιποιοàνταν το σñµα τουσ, καλλωπÝζονταν και φοροàσαν περÝτεχνα ενδàµατα, που προκαλοàν εντàπωση ακÞµη και σÜµερα µε την τολµηρÞτητÀ τουσ. 61

ΤοιχογραφÝα απÞ το ανÀκτορο τησ Κνωσοà. ΑπεικονÝζει σκηνÜ απÞ Ûνα επικÝνδυνο αγñνισµα, συνδεδεµÛνο πιθανÞτατα µε ιερÛσ τελετουργÝεσ, τα ταυροκαθÀψια* (1450 π.Χ.). (ΗρÀκλειο ΚρÜτησ, ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)

Οι επαφÛσ τησ ΚρÜτησ αυτÜ την περÝοδο µε τισ περιοχÛσ τησ ανατολικÜσ ΜεσογεÝου Üταν συνεχεÝσ. Η ανεàρεση χÀλκινων ταλÀντων* και ελεφαντÞδοντων αποδεικνàει Àµεσεσ επαφÛσ µε την Κàπρο και τη ΣυρÝα. Îνδειξη τησ επικοινωνÝασ µε την ΑÝγυπτο αποτελοàν οι τοιχογραφÝεσ τησ εποχÜσ του Τοàθµωσι Γ , στισ οποÝεσ απεικονÝζονται απεσταλµÛνοι των ΚεφτÝ µε δñρα για το φαραñ. Ο τρÞποσ απÞδοσησ των ΚεφτÝ µοιÀζει µε τη µορφÜ των Κρητñν, Þπωσ τουσ γνωρÝζουµε απÞ τα Ûργα τησ µινωικÜσ τÛχνησ. Η επÛκταση, επÝσησ, στο ΑιγαÝο εÝναι γεγονÞσ που δεν επιδÛχεται αµφισβÜτηση. Την ακµÜ Þµωσ ανÛκοψε, γàρω στα 1500 π.Χ., η δεàτερη στη σειρÀ καταστροφÜ Ειδñλιο γυναικεÝασ θεÞτητασ, τησ θεÀσ των Þφεων. ΕÝναι κατασκευασµÛνο απÞ φαγεντιανÜ και παρουσιÀζει µια γυναÝκα που κρατÀ στα δàο χÛρια φÝδια, ενñ στο κεφÀλι τησ κÀθεται Ûνα αιλουροειδÛσ. Το Ûνδυµα που φορÀει εÝναι περÝτεχνο και τολµηρÞ. (ΗρÀκλειο ΚρÜτησ, ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)

των ανακτÞρων. ΠιθανÜ εκδοχÜ αυτÜσ τησ καταστροφÜσ θεωρεÝται η Ûκρηξη του ηφαιστεÝου τησ ΘÜρασ. ΜÞνο η ΚνωσÞσ απÞ τα ανακτορικÀ κÛντρα ξεπÛρασε τη δοκιµασÝα τησ καταστροφÜσ και συνÛχισε την ανεξÀρτητη πορεÝα τησ για Ûναν ακÞµη αιñνα. Η καταστροφÜ πÀντωσ δε σÜµανε και το τÛλοσ του πολιτισµοà στην ΚρÜτη. Η µετανακτορικÜ περÝοδοσ, Þπωσ διαφορετικÀ ονοµÀζεται η περÝοδοσ τησ µυκηναϊκÜσ κυριαρχÝασ στην ΚρÜτη, διÜρκεσε µÛχρι το 1100 π.Χ. περÝπου. Τη µυκηναϊκÜ επικρÀτηση επικυρñνει η ανεàρεση στην ΚνωσÞ πÜλινων πινακÝδων τησ γραµµικÜσ Β γραφÜσ, η οποÝα χρησιµοποιÜθηκε απÞ τουσ ΜυκηναÝουσ. β. ΘρησκεÝα. ΚυρÝαρχο ρÞλο εÝχε στη µινωικÜ θεολογÝα µια γυναικεÝα θεÞτητα, που ταυτÝζεται µε τη θεÀ τησ γονιµÞτητασ. ∆Ýπλα τησ υπÜρχε Ûνασ µικρÞσ θεÞσ. ΙερÞ ζñο Üταν ο ταàροσ και σàµβολα ιερÀ τα κÛρατα του ταàρου και ο δι- ΤελετουργικÞ πÛτρινο αγγεÝο µε το οποÝο πλÞσ πÛλεκυσ. Ûκαναν σπονδÛσ. Îχει τη µορφÜ κεφαλÜσ Τουσ θεοàσ λÀτρευαν στην àπαιθρο, σε κορυ- ταàρου. Ο ταàροσ Üταν Ûνα απÞ τα ιερÀ φÛσ των βουνñν Ü σε ιδιαÝτερουσ χñρουσ στα α- ζñα στη µινωικÜ θρησκεÝα. ΠροÛρχεται νÀκτορα. Ναοàσ δεν οικοδοµοàσαν. ΑπÞ τισ θρη- απÞ το µικρÞ ανÀκτορο τησ Κνωσοà (1600 π.Χ.). σκευτικÛσ τελετÛσ ιδιαÝτερο ενδιαφÛρον παρου- (ΗρÀκλειο ΚρÜτησ, Αρχαιολ. ΜουσεÝο) σιÀζουν τα ταυροκαθÀψια*. γ. ΤÛχνη. Η µινωικÜ τÛχνη χαρακτηρÝζεται απÞ φαντασÝα, λεπτÞτητα και αγÀπη για τη φàση. Τα Ûργα των Μινωιτñν Üταν προσαρµοσµÛνα στα ανθρñπινα µÛτρα, αποστρÛφονταν το ογκñδεσ και το µνηµειακÞ*. ΑκÞµα και τα ανÀκτορα δεν επιβÀλλονταν µε τον Þγκο τουσ στο χñρο αλλÀ µε την πολυµορφÝα τουσ. ΠυρÜνασ του µινωικοà ανακτÞρου Üταν µια µεγÀλη αυλÜ, γàρω απÞ την οποÝα διαρθρωνÞταν Ûνα πολυδαÝδαλο* σàστηµα δωµατÝων, διαδρÞµων και ανισÞπεδων επιφανειñν. ΒερÀντεσ, φωταγωγοÝ και αποθηκευτικοÝ χñροι εξυπηρετοàσαν παρÀλληλα µε την αισθητικÜ και πρακτικÛσ ανÀγκεσ τησ καθηµερινÜσ ζωÜσ. Οι τοÝχοι των ανακτÞρων σε ευρεÝα κλÝµακα διακοσµοàνταν µε τοιχογραφÝεσ. Τα θÛµατÀ τουσ Üταν εµπνευσµÛνα απÞ τη φàση και τισ ανακτορικÛσ τελετÛσ. Τα Ûργα τησ µικροτεχνÝασ (σφραγιδογλυφÝα*, χρυσοχοýα, ειδωλοπλαστικÜ* και κεραµικÜ) διακοσµοàνταν µε ανÀλογεσ παραστÀσεισ. Η προσπÀθεια των καλλιτεχνñν να αποδñσουν Þσο πιο πιστÀ µποροàσαν την ανθρñπινη µορφÜ καθñσ και τισ µορφÛσ των ζñων, η απεικÞνιση σκηνñν απÞ την καθηµερινÜ ζωÜ Ü τισ τελετÛσ σε συνδυασµÞ µε την ποικιλÝα των χρωµατισµñν εÝ63

ναι στοιχεÝα που δÝνουν την εντàπωση µιασ ειρηνικÜσ κοινωνÝασ που αντιµετωπÝζει µε ευχαρÝστηση την καθηµερινÜ ζωÜ. Η µινωικÜ τÛχνη σκοπÞ εÝχε να εξυπηρετÜσει κυρÝωσ τισ ανÀγκεσ των ανακτÞρων. ∆ε χρησιµοποιÜθηκε Þµωσ µÞνο απÞ την εξουσÝα, Þπωσ συνÛβαινε στισ αυτοκρατορÝεσ τησ ΑνατολÜσ. Ο ελλαδικÞσ πολιτισµÞσ. Οι ερευνητÛσ ονÞµασαν ελλαδικÞ τον πολιτισµÞ που διαµορφñθηκε στην ηπειρωτικÜ χñρα την εποχÜ του χαλκοà*. Στην ηπειρωτικÜ ΕλλÀδα η µετÀβαση απÞ την εποχÜ του λÝθου σε εκεÝνη του χαλκοà φαÝνεται Þτι συνÛβη χωρÝσ θεαµατικÛσ αλλαγÛσ και µε αργοàσ ρυθµοàσ. Η επιστηµονικÜ Ûρευνα διαπÝστωσε Þτι στισ αρχÛσ τησ εποχÜσ του χαλκοà συνÛβησαν δηµογραφικÛσ µεταβολÛσ, µετακινÜσεισ πληθυσµñν. Οι νÛοι οικισµοÝ ιδρàθηκαν κοντÀ στη θÀλασσα Ü πÀνω σε χαµηλοàσ λÞφουσ. Η πιο χαΣφραγιδÞλιθοι, εξαÝρετα Ûργα µινωικÜσ ρακτηριστικÜ περÝπτωση Üταν του οικισµοà τησ µικροτεχνÝασ. Îµπειροι τεχνÝτεσ φιλοτεΛÛρνασ στην ΑργολÝδα. Η συγκρÞτηση των πεχνοàσαν πÀνω σε πολàτιµουσ και ηµιπορισσÞτερων οικισµñν και τα ανασκαφικÀ στοιλàτιµουσ λÝθουσ ανÀγλυφεσ µικροσκοπιχεÝα µασ οδηγοàν στο συµπÛρασµα Þτι οι οικικÛσ παραστÀσεισ, ιδιαÝτερα κατÀ τη νεοανακτορικÜ περÝοδο. σµοÝ και οι κοινωνÝεσ που τουσ διαµÞρφωσαν (ΗρÀκλειο ΚρÜτησ, Αρχαιολ. ΜουσεÝο) βρÝσκονταν σε στÀδιο προαστικÜσ* οργÀνωσησ. Στο στÀδιο αυτÞ διαπιστñθηκαν κÀποιοι νεωτερισµοÝ, Þπωσ εξειδÝκευση στην εργασÝα, ανÀπτυξη τησ τεχνολογÝασ, διεàρυνση των ανταλλαγñν, κεντρικÜ οργÀνωση κ.À. Οι πÞροι οικονοµικÜσ ανÀπτυξησ δεν προÛρχονταν µÞνο απÞ τη γεωργÝα και την κτηνοτροφÝα. Îχει διαπιστωθεÝ η επικοινωνÝα ανÀµεσα στουσ οικισµοàσ τησ ηπειρωτικÜσ ΕλλÀδασ και του αιγαιακοà χñρου. ΑπÞ τουσ κατοÝκουσ του ελλαδικοà χñρου τησ πρñιµησ εποχÜσ του χαλκοà διατηρÜθηκαν γλωσσικÀ κατÀλοιπα που στη συνÛχεια τα συναντοàµε στην ελληνικÜ γλñσσα. ΠρÞκειται κυρÝωσ για τοπωνàµια που Ûχουν κατÀληξη σε -ττοσ, -σσοσ, -νθοσ Βαθà πÜλινο σκεàοσ µε προχοÜ, «σαλτσιÛπ.χ. ΛυκαβηττÞσ, ΥµηττÞσ, ΙλισσÞσ, ΠαρνασσÞσ, ρα», του ελλαδικοà πολιτισµοà, τησ πρñιµησ εποχÜσ του χαλκοà απÞ την περιοχÜ ΚÞρινθοσ κ.À. Τουσ πρñτουσ αιñνεσ τησ 2ησ χιλιετÝασ π.Χ., τησ ΡαφÜνασ. δηλαδÜ τη µÛση εποχÜ του χαλκοà, τα αρχαιολο(ΑθÜνα, ΕθνικÞ Αρχαιολ. ΜουσεÝο) 64

γικÀ δεδοµÛνα προβÀλλουν µια διαφορετικÜ εικÞνα. ∆ιακÞπτεται απÞτοµα η πολιτιστικÜ συνÛχεια και δεν παρατηρεÝται καµÝα ουσιαστικÜ εξÛλιξη στον τρÞπο οργÀνωσησ. Η κατÀσταση αυτÜ, σàµφωνα µε την παραδοσιακÜ εξÜγηση, αποδÝδεται στην εÝσοδο νÛων κατοÝκων, δηλαδÜ των πρñτων ελληνικñν φàλων. Σàµφωνα µε Àλλη εκδοχÜ ερµηνεàεται απÞ εσωτερικÛσ αναταραχÛσ και συγκροàσεισ ανÀµεσα στουσ αυτÞχθονεσ* πληθυσµοàσ2. Οι οικισµοÝ σ’ αυτÜ την περÝοδο παρουσιÀζουν Ûλλειψη σχεδιασµοà στη χωροταξικÜ τουσ οργÀνωση. Η κεραµικÜ εÝναι το κàριο υλικÞ κατÀλοιπο που υποδηλñνει τα νÛα πολιτιστικÀ στοιχεÝα. Η κοινωνÝα, Þπωσ φαÝνεται, συγκροτÜθηκε στη βÀση τησ κλειστÜσ αγροτικÜσ οικονοµÝασ. Οι κÀτοικοι δηλαδÜ ενÞσ οικισµοà παρÜγαν αγροτικÀ προϊÞντα τÞσα Þσα κÀλυπταν τισ ανÀγκεσ επιβÝωσÜσ τουσ. ∆εν υπÜρχε πλεÞνασµα στην παραγωγÜ και κατ’ επÛκταση δεν υπÜρχε ανταλλακτικÞ εµπÞριο. ΩστÞσο, στην àστερη φÀση αυτÜσ τησ περιÞδου διαπιστñνουµε επαφÛσ µε την ΚρÜτη. ∆εν πρÛπει να λησµονοàµε Þτι την Ýδια περÝοδο στην ΚρÜτη, λειτουργοàσε Ûνα ανακτορικÞ σàστηµα που βασιζÞταν κυρÝωσ στην εµπορικÜ εξÀπλωση των Κρητñν.

1.2 Ο µυκηναϊκÞσ πολιτισµÞσ Στην ηπειρωτικÜ ΕλλÀδα κατÀ την àστερη εποχÜ του χαλκοà (1600-1100 π.Χ.) διαµορφñθηκε και εξελÝχθηκε ο πρñτοσ µεγÀλοσ ελληνικÞσ πολιτισµÞσ. Îχει ονοµαστεÝ συµβατικÀ µυκηναϊκÞσ απÞ τουσ ερευνητÛσ, γιατÝ το σπουδαιÞτερο κÛντρο του Üταν η «πολàχρησοσ ΜυκÜνη», Þπωσ αναφÛρεται στα οµηρικÀ Ûπη. Η χñρα. Ο πολιτισµÞσ αυτÞσ Üταν δηµιοàργηµα ελληνικñν φàλων, γνωστñν µε ποικÝλα ονÞµατα απÞ τισ πηγÛσ: ΑχαιοÝ, ∆αναοÝ, Øωνεσ, ΑργεÝοι κ.À. Τα ελληνικÀ αυτÀ φàλα, αφοà παγÝωσαν τισ εγκαταστÀσεισ τουσ στην ηπειρωτικÜ χñρα, δÛχτηκαν τισ επιδρÀσεισ των Àλλων αιγαια-

2. Η επιστηµονικÜ Ûρευνα για το πρÞβληµα των µεταβολñν που συνÛβησαν στον ελλαδικÞ χñρο στα τÛλη τησ πρñιµησ εποχÜσ του χαλκοà Οι προσπÀθειεσ των αρχαιολÞγων να προσδιορÝσουν τη φàση, την Ûκταση και τισ συνÛπειεσ των µεταβολñν που πραγµατοποιοàνται στα τÛλη τησ Πρñιµησ ΧαλκοκρατÝασ ξεκινοàν απÞ την ανοµολÞγητη επιθυµÝα να ανιχνεàσουν το πρÞβληµα τησ «Àφιξησ» των πρñτων ινδοευρωπαϊκñν φàλων στην αιγαιακÜ λεκÀνη. Με την αποκρυπτογρÀφηση τησ γραµµικÜσ γραφÜσ Β , το ασφαλÛσ πλÛον γεγονÞσ Þτι στην ΠελοπÞννησο, κατÀ τη ΜυνηναϊκÜ εποχÜ, µιλοàσαν Ûνα εÝδοσ πρωτÞγονησ ελληνικÜσ γλñσσασ, καθñσ και η απουσÝα ουσιαστικÜσ τοµÜσ στην πολιτισµικÜ συνÛχεια... οδηγοàν στο συµπÛρασµα Þτι τα φàλα που εγκαταστÀθηκαν στην ηπειρωτικÜ ΕλλÀδα την επαàριο των καταστροφñν, Üταν οι πρñτεσ οµÀδεσ «ΠρωτοελλÜνων»... ΑπÞ την Àλλη πλευρÀ µε ποια κριτÜρια µποροàµε να αποδñσουµε µια καινοτοµÝα στην Àφιξη νÛων πληθυσµιακñν στοιχεÝων; ΑπÞ τη νεÞτερη ιστορÝα αποδεικνàεται σαφÛστατα, Àλλωστε, Þτι ριζικÛσ πολιτισµικÛσ αλλαγÛσ, που συνοδεàονται συχνÀ απÞ βÝαιεσ καταστροφÛσ, δεν εÝναι απαραÝτητα αποτÛλεσµα εισβολñν Ü µεταναστεàσεων: ενδεικτικÞ παρÀδειγµα µιασ τÛτοιασ περÝπτωσησ αποτελοàν οι επαναστÀσεισ. Θα µποροàσαµε εποµÛνωσ να αποδñσουµε τα γεγονÞτα του τÛλουσ τησ ΠρωτοχαλκÜσ ΙΙ περιÞδου στο ΑιγαÝο σε µια σειρÀ απÞ εσωτερικÛσ αναταραχÛσ. R. Treuil, P. Darcque, J.-Cl. Poursat, G. Touchais, Οι πολιτισµοÝ του ΑιγαÝου, µετ. Ùλγα Πολυχρονοποàλου, Íννα ΦιλÝππα-Touchais, εκδ. ΚαρδαµÝτσα, 1996, σ. 293-294.

H. Schliemann (ΕρÝκοσ ΣλÜµαν): ΓερµανÞσ Ûµποροσ και ερευνητÜσ. Με τισ αρχαιολογικÛσ του Ûρευνεσ στην ΤροÝα και στισ ΜυκÜνεσ Ûδωσε ιστορικÜ υπÞσταση στισ αφηγÜσεισ των Οµηρικñν επñν.

ΠÜλινη πινακÝδα µε κεÝµενο τησ γραµµικÜσ Β γραφÜσ. ΠροÛρχεται απÞ το ανÀκτορο τησ Πàλου. (ΑθÜνα, ΕθνικÞ Αρχαιολ. ΜουσεÝο)

κñν πολιτισµñν, ιδιαÝτερα του µινωικοà. Στη συνÛχεια εξαπλñθηκαν στον αιγαιακÞ χñρο, στα νησιÀ, την ΚρÜτη και στισ ακτÛσ τησ Μ. ΑσÝασ. Την περÝοδο τησ µεγÀλησ ακµÜσ ξεπÛρασαν τα Þρια του ΑιγαÝου και εγκαταστÀθηκαν, Àλλοτε µÞνιµα και Àλλοτε περιστασιακÀ, στην Κàπρο και στισ ανατολικÛσ ακτÛσ τησ ΜεσογεÝου. Τα σπουδαιÞτερα κÛντρα του µυκηναϊκοà κÞσµου Üταν οι ΜυκÜνεσ, το Íργοσ, η ΤÝρυνθα στην ΑργολÝδα, η Πàλοσ στη ΜεσσηνÝα, οι Αµàκλεσ στη ΛακωνÝα, ο ΟρχοµενÞσ, η ΘÜβα και ο Γλασ στη ΒοιωτÝα, η ΑθÜνα, η ΕλευσÝνα, ο Μαραθñνασ στην ΑττικÜ και η ΙωλκÞσ στη ΘεσσαλÝα. Τα περισσÞτερα κÛντρα εÝχαν ιδρυθεÝ σε επιλεγµÛνεσ θÛσεισ οι οποÝεσ διευκÞλυναν την εποπτεÝα µεγÀλησ σε Ûκταση περιοχÜσ. Η ÝδρυσÜ τουσ συνδυαζÞταν στισ περισσÞτερεσ περιπτñσεισ µε την κατασκευÜ ανακτÞρου και ισχυρÜσ οχàρωσησ. Οι πηγÛσ. Τισ πρñτεσ πληροφορÝεσ για το µυκηναϊκÞ κÞσµο εÝχαµε απÞ τα οµηρικÀ Ûπη. ΜÛχρι τον περασµÛνο αιñνα Þµωσ οι ιστορικοÝ και οι ερευνητÛσ πÝστευαν Þτι τα πρÞσωπα και γενικÞτερα η εικÞνα τησ ζωÜσ που παρουσÝαζαν τα Ûπη Üταν δηµιουργÜµατα τησ φαντασÝασ του ΟµÜρου. Οι διηγÜσεισ του απÛκτησαν ιστορικÜ υπÞσταση, Þταν Ûνασ πλοàσιοσ Ûµποροσ, ο Heinrich Schliemann (ΕρÝκοσ ΣλÜµαν), Ûκανε τισ πρñτεσ ανασκαφÛσ στισ ΜυκÜνεσ (1876). Îκτοτε και µÛχρι σÜµερα, οι αρχαιολογικÛσ Ûρευνεσ σε πολλÀ µÛρη τησ ΕλλÀδασ και η µελÛτη των ευρηµÀτων τουσ Ûχουν ρÝξει πολà φωσ στη γνñση αυτÜσ τησ εποχÜσ. Αποκορàφωµα Þλων των ερευνñν που αφοροàν το µυκηναϊκÞ πολιτισµÞ Üταν η αποκρυπτογρÀφηση τησ γραµµικÜσ Β γραφÜσ απÞ τον M. Ventris και τον J. Chadwick (1952). Η γραµµικÜ Β χρησιµοποιÜθηκε απÞ ειδικευµÛνουσ γραφεÝσ στα µυκηναϊκÀ ανÀκτορα. Η ανÀγνωση των πινακÝδων που βρÛθηκαν στην Πàλο, στην ΚνωσÞ, στισ ΜυκÜνεσ και στη ΘÜβα Ûδειξε Þτι η γραµµικÜ Β εÝναι συλλαβικÜ γραφÜ. Το σπουδαιÞτερο Þµωσ εÝναι Þτι επικàρωσε την ελληνικÞτητα του µυκηναϊκοà πολιτισµοà. ΑποδεÝχθηκε Þτι

ΚÛντρα του µυκηναϊκοà κÞσµου

τα σàµβολÀ τησ αποδÝδουν λÛξεισ τησ ελληνικÜσ γλñσσασ. ΑποδÝδουν στην πραγµατικÞτητα µια πρñιµη µορφÜ τησ ελληνικÜσ γλñσσασ, αρχαιÞτερη και απÞ εκεÝνη των οµηρικñν επñν. Οι πληροφορÝεσ, ωστÞσο, που µασ δÝνουν οι πινακÝδεσ Ûχουν λογιστικÞ περιεχÞµενο, εÝναι δηλαδÜ κατÀλογοι αντικειµÛνων και περιουσιακñν στοιχεÝων ηγεµÞνων Ü εµπÞρων τησ εποχÜσ εκεÝνησ. Îχουν διαβαστεÝ, επÝσησ, ονÞµατα θεñν και ανθρñπων που µασ εÝναι γνωστÀ απÞ τα Ûπη3. ΠρÛπει να επισηµανθεÝ Þτι µÛχρι σÜµερα οι πινακÝδεσ δε µασ Ûχουν δñσει Ûνα συνεχÛσ κεÝµενο. Η ιστορικÜ επιστÜµη εντÀσσει το µυκηναϊκÞ πολιτισµÞ εν µÛρει στην ελληνικÜ προϊστορÝα Ü, για την ακρÝβεια, θεωρεÝ Þτι αποτελεÝ την ελληνικÜ πρωτο-ιστορÝα. ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ οργÀνωση του µυκηναϊκοà κÞσµου. Την κλειστÜ αγροτικÜ οικονοµÝα των οικισµñν τησ µÛσησ εποχÜσ του χαλκοà ακολοàθησε, Þπωσ φαÝνεται, µια

3. Οι πινακÝδεσ τησ γραµµικÜσ Β γραφÜσ Îχουµε λοιπÞν κÀποιουσ σωροàσ απÞ πηλÞ, που καταρχÜν δε µασ υπÞσχονται τÝποτα¯ τουσ κÀνει πολàτιµουσ Þµωσ το γεγονÞσ Þτι συνιστοàν µιαν ολÞτελα καινοàργια πηγÜ αδιÀβλητησ πληροφÞρησησ για τον αρχαιÞτατο ελληνικÞ πολιτισµÞ – που Àλλη πηγÜ γνñσησ µασ γι’ αυτÞν εÝναι η αρχαιολογÝα και οι συγκεχυµÛνεσ παραδÞσεισ που µασ µεταβÝβασαν οι κλασικοÝ χρÞνοι. ΕÝναι βÛβαια λυπηρÞ που οι πινακÝδεσ δε µασ λÛνε τÝποτε για την ιστορÝα των ανθρñπων που τισ Ûγραψαν, οàτε για τη σκÛψη τουσ. Κι Þµωσ, µερικοÝ απÞ µασ θα εκπλαγοàν Ýσωσ Þταν ανακαλàψουν πÞσα συµπερÀσµατα µποροàµε να αντλÜσουµε απ’ αυτÛσ. Οι ΜυκηναÝοι δεν το θεñρησαν απαραÝτητο να διασñσουν οàτε την ιστορÝα τουσ οàτε τη διπλωµα-

τικÜ τουσ αλληλογραφÝα. Μασ Àφησαν Þµωσ τουλÀχιστον καταγραφÛσ απÞ τη διοÝκηση των βασιλεÝων τουσ και απÞ τη λειτουργÝα ορισµÛνων τοµÛων τησ οικονοµÝασ τουσ. ΕκτÞσ απÞ τισ πινακÝδεσ Ûχουµε και µερικÛσ επιγραφÛσ στη ΓραµµικÜ ΓραφÜ Β , που περιλαµβÀνονται στη ζωγραφικÜ διακÞσµηση αγγεÝων. ΤÛτοια αγγεÝα Ûχουν ανακαλυφθεÝ σε διÀφορεσ τοποθεσÝεσ, κι εξακολουθοàν να ανακαλàπτονται ολοÛνα περισσÞτερα. J. Chadwick, Ο ΜυκηναϊκÞσ κÞσµοσ, µετ. Κ.Ν. ΠετρÞπουλοσ, εκδ. Gutenberg, σ. 29-30.

Η ακρÞπολη των Μυκηνñν µε την πàλη «των λεÞντων». Η κατασκευÜ του τεÝχουσ τησ ακρÞπολησ Ûχει γÝνει µε µεγÀλουσ πελεκηµÛνουσ ογκÞλιθουσ που προκαλοàν την εντàπωση και δικαιολογοàν το θρàλο τησ οικοδÞµησÜσ τουσ απÞ τουσ Κàκλωπεσ.

µορφÜ οικονοµικñν σχÛσεων βασισµÛνη στο εµπÞριο. Η εµπορικÜ ανÀπτυξη, ιδιαÝτερα µετÀ το 1500 π.Χ., ακολοàθησε γρÜγορουσ ρυθµοàσ και εÝχε ωσ επακÞλουθο την Ûξοδο των ΜυκηναÝων στο ΑιγαÝο. Μια σειρÀ απÞ µÛγαρα, οικοδοµηµÛνα σε οχυρωµÛνεσ ακροπÞλεισ, επιβεβαιñνουν την οικονοµικÜ ανÀπτυξη του µυκηναϊκοà κÞσµου. ΕπÝκεντρο των οικονοµικñν δραστηριοτÜτων Üταν τα µÛγαρα. Η πλειοψηφÝα των υπηκÞων ασχολοàνταν µε τη γεωργÝα και την κτηνοτροφÝα. Μια µεγÀλη οµÀδα αποτελοàσαν οι ειδικευµÛνοι τεχνÝτεσ (κεραµουργοÝ, ξυλουργοÝ, ναυπηγοÝ, χαλκουργοÝ, χρυσοχÞοι, αρωµατοποιοÝ, γιατροÝ κ.À.) και µια Àλλη, πολυπληθÜ επÝσησ, οι Ûµποροι και οι ναυτικοÝ4. Στην κοινωνικÜ ιεραρχÝα ιδιαÝτερη θÛση κατεÝχαν οι ιερεÝσ και ο στρατÞσ, ο οποÝοσ αποτελοàνταν απÞ επαγγελµατÝεσ στρατιñτεσ. Ο ηγεµÞνασ κÀθε ανακτÞρου διαχειριζÞταν τον πλοàτο τησ περιοχÜσ την οποÝα εξουσÝαζε. ×ταν πολιτικÞσ και στρατιωτικÞσ αρχηγÞσ, µε δικαστικÜ και συγχρÞνωσ θρησκευτικÜ εξουσÝα. ∆εν υπÀρχει καµÝα Ûνδειξη Þµωσ που να υπονοεÝ την

àπαρξη θεοκρατικÜσ οργÀνωσησ και ισχυροà ιε4. Τα επαγγÛλµατα και οι ειδικευµÛρατεÝου. Στη βÀση τησ κοινωνικÜσ πυραµÝδασ νοι τεχνÝτεσ µÛσα απÞ τισ πινακÝδεσ βρÝσκονταν οι δοàλοι. ×ταν υπηρÛτεσ που εργÀτησ γραµµικÜσ Β γραφÜσ ζονταν για τον ηγεµÞνα, τουσ αξιωµατοàχουσ, Το πλÜθοσ των επαγγελµατικñν τουσ ιερεÝσ και τουσ απλοàσ πολÝτεσ. ειδικοτÜτων που κατονοµÀζονται Τα κοινÀ χαρακτηριστικÀ που παρουσιÀζει ο στουσ καταλÞγουσ προϋποθÛτει εµυκηναϊκÞσ κÞσµοσ σ’ Þλο το χñρο τησ εξÀπλωντυπωσιακÀ προχωρηµÛνο καταµερισÜσ του και που επιβεβαιñνουν την πολιτιστικÜ σµÞ τησ εργασÝασ. Îχει περÀσει πια η συνοχÜ του θα Üταν Ûνα ενδεικτικÞ στοιχεÝο για στοιχειñδησ βαθµÝδα του πολιτισµοà Þπου ο καθÛνασ µποροàσε διαδοχικÀ την οργÀνωση ενιαÝου κρÀτουσ. ΦαÝνεται Þµωσ να κÀνει το γεωργÞ, το χτÝστη, τον Þτι κÀτι τÛτοιο δε συνÛβη. Îχει διατυπωθεÝ η ÀξυλουργÞ Ü Þ,τι Àλλο. Τñρα πηγαÝνει ποψη Þτι η χñρα πρÛπει να Üταν χωρισµÛνη σε και βρÝσκει τον ειδικÞ γι’ αυτÞ που τÛσσερα Ü πÛντε µεγαλàτερα και Àλλα τÞσα περÝκÀθε φορÀ χρειÀζεται: απÞ Ûνα συπου µικρÞτερα «οµοσπονδιακÀ» κρÀτη, αντÝστοινηθισµÛνο κàπελλο ωσ το πολυτελÛστερο Ûπιπλο µε την πολàτιµη Ûνθετη χα προσ τα µεγÀλα ανÀκτορα. ∆εν αποκλεÝεται διακÞσµηση. ΑπÞ τη στιγµÜ που βλÛτα επιµÛρουσ µυκηναϊκÀ κρÀτη να Üταν υποτελÜ πουµε Þτι ανÀµεσα στα επαγγÛλµατα στο µεγαλàτερο ανακτορικÞ κÛντρο, τισ ΜυκÜυπÜρχε και ο κυανουργÞσ [ku-wa-noνεσ. wo-ko: κυανουργÞσ], ο «τεχνÝτησ λαΓια την οργÀνωση κÀθε µυκηναϊκοà κρÀτουσ ζουρÝτη* λÝθου [του κυÀνου] Ü γυÀδε διαθÛτουµε επαρκÜ στοιχεÝα, µε εξαÝρεση τισ λινων αποµιµÜσεñν του», συµπεραÝνουµε ασυνÜθιστο επÝπεδο πολυτÛπληροφορÝεσ που µασ δÝνουν οι πινακÝδεσ απÞ το λειασ, αφοà τÛτοιο επÀγγελµα µε καανÀκτορο τησ Πàλου. Ανñτατοσ Àρχοντασ, σàµνÛνα Àλµα τησ φαντασÝασ µασ δε θα φωνα µε τισ πληροφορÝεσ των πινακÝδων, Üταν ο µποροàσε να χαρακτηριστεÝ αναÀνακτασ (wa-na-ka), κàριοσ του ανακτÞρου απ’ γκαÝο. Κι Ýσωσ Ûχει κÀποια σηµασÝα Þπου πÜγαζε κÀθε εξουσÝα. ΥποτελεÝσ σε αυτÞν Þτι Üταν γνωστÞ µÞνο στισ ΜυκÜνεσ. Üταν τοπικοÝ Àρχοντεσ, διοικητÛσ περιφερειñν. Ο Για µασ εÝναι Ûνα πρÞβληµα Þτι πολλÛσ απÞ τισ µυκηναϊκÛσ ονοµασÝεσ ετÝτλοσ µε τον οποÝο τουσ αναγνωρÝζουµε στισ πιπαγγελµÀτων δε διασñθηκαν στην νακÝδεσ εÝναι λααγÛτασ (ra-wa-ke-ta) [απÞ το λαελληνικÜ των κλασικñν χρÞνων, και Þσ + γο µαι]. Στην τÀξη των ευγενñν αναφÛρογι’ αυτÞ µασ εÝναι αδàνατο να τισ ερνται οι επÛτεσ (e-qe-ta) [απÞ το ²ποµαι], δηλαδÜ µηνεàσουµε. οι ακÞλουθοι. ΣηµαντικÀ πρÞσωπα στην περιφεJ. Chadwick, Þ.π., σ. 152. ρειακÜ διοÝκηση φαÝνεται Þτι Üταν οι τελεστÛσ (te-re-ta). Στουσ ΜυκηναÝουσ λιγÞτερο τιµητικÞσ Üταν ο τÝτλοσ βασιλεàσ (qa-si-re-u). Îτσι ονοµαζÞταν ο επικεφαλÜσ οποιασδÜποτε οµÀδασ, ακÞµα και ο αρχιτεχνÝτησ µιασ οµÀδασ χαλκουργñν. ΑντÝθετα, στα οµηρικÀ Ûπη, δηλαδÜ τουσ επÞµενουσ αιñνεσ, η λÛξη «βασιλεàσ» στην ελληνικÜ γλñσσα δηλñνει τον ανñτατο Àρχοντα. Η εξÀπλωση. Η κàρια πηγÜ πλοàτου και ανÀπτυξησ του µυκηναϊκοà κÞσµου Üταν το εµπÞριο, η Àσκηση του οποÝου Ûστρεψε τουσ ΜυκηναÝουσ στη θÀλασσα. ΜÛχρι τα µÛσα του 15ου αι. π.Χ. ηγετικÞ ρÞλο στο ΑιγαÝο Ûπαιζαν οι ΚρÜτεσ¯ στα τÛλη, ωστÞσο, του Ýδιου αιñνα οι ΜυκηναÝοι κυριÀρχησαν στην ΚρÜτη και κατÛλαβαν την ΚνωσÞ. ΕκτÞπισαν απÞ το ΑιγαÝο τουσ ΚρÜ69

ΧρυσÞ τελετουργικÞ σκεàοσ σε σχÜµα κεφαλÜσ λιονταριοà (16οσ αι. π.Χ.) απÞ βασιλικÞ τÀφο του ταφικοà περιβÞλου Α των Μυκηνñν. (ΑθÜνα, ΕθνικÞ Αρχαιολ. ΜουσεÝο)

ΚεφÀλι πολεµιστÜ απÞ ελεφαντοστÞ. ΠρÞκειται για Ûνθετη διακÞσµηση κÀποιου µεγαλàτερου αντικειµÛνου, το οποÝο καταστρÀφηκε. ΠροÛρχεται απÞ θαλαµωτÞ τÀφο των Μυκηνñν. (ΑθÜνα, ΕθνικÞ Αρχαιολ. ΜουσεÝο)

τεσ και επÛβαλαν τη δικÜ τουσ θαλασσοκρατÝα. Τα ανασκαφικÀ δεδοµÛνα αποδεικνàουν την àπαρξη µυκηναϊκñν εγκαταστÀσεων Ü εµπορικñν σταθµñν σ’ Þλο το ΑιγαÝο. Τουσ δàο επÞµενουσ αιñνεσ η εξÀπλωσÜ τουσ επεκτεÝνεται πÛρα απÞ το ΑιγαÝο. Το 13ο αι. π.Χ. αποÝκισαν συστηµατικÀ την Κàπρο, η οποÝα ανÜκε στη σφαÝρα επιρροÜσ των ΦοινÝκων και των ΑιγυπτÝων, συµβÀλλοντασ στον εξελληνισµÞ τησ. Øδρυσαν µυκηναϊκÜ παροικÝα στη φοινικικÜ πÞλη ΟυγκαρÝτ και επÛκτειναν τισ εµπορικÛσ δραστηριÞτητÛσ τουσ νοτιÞτερα, στην ΠαλαιστÝνη και την ΑÝγυπτο. Για την εξÀπλωση και τη δàναµη των ΜυκηναÝων µασ πληροφοροàν και οι χεττιτικÛσ πηγÛσ. ΠινακÝδεσ που βρÛθηκαν στη Χαττοàσα αναφÛρονται µε τιµητικÞ τρÞπο στο βασιλιÀ των «ΑχιγιÀβα», τον οποÝο ο βασιλιÀσ των ΧετταÝων αποκαλεÝ αδελφÞ. ΕÝναι πιθανÞ πÝσω απÞ τουσ ΑχιγιÀβα των πινακÝδων να βρÝσκονται οι ΑχαιοÝ. ΕÀν αυτÞ εÝναι αληθÛσ, τÞτε πρÛπει να δεχτοàµε, Þπωσ µασ πληροφοροàν οι πινακÝδεσ, Þτι οι σχÛσεισ µεταξà Αχαιñν και ΧετταÝων Üταν φιλικÛσ. ΩστÞσο, υπÜρχαν και περÝοδοι κατÀ τισ οποÝεσ ο ΧετταÝοσ βασιλιÀσ κÀνει παρÀπονα στον αδελφÞ του για τισ επιδροµÛσ των ΑχιγιÀβα στη χñρα του. ΚÀποιοι ΜυκηναÝοι θα πρÛπει να Üταν και οι «ΑχαϊβÀσα» (ΑχαιοÝ) οι οποÝοι, Þπωσ αναφÛρονται στισ αιγυπτιακÛσ επιγραφÛσ, εισÛβαλαν µαζÝ µε τουσ λαοàσ τησ θÀλασσασ στην ΑÝγυπτο στισ αρχÛσ του 12ου αι. π.Χ. ΕÝναι βÛβαιο Þτι οι ΜυκηναÝοι επεκτÀθηκαν και προσ τη δυτικÜ ΜεσÞγειο. ΠροϊÞντα τουσ Ûχουν βρεθεÝ στην ιταλικÜ χερσÞνησο, τη ΣικελÝα, τη ΣαρδηνÝα και τισ ανατολικÛσ ακτÛσ τησ ΙσπανÝασ. Οι βλÛψεισ τουσ στρÀφηκαν και στα βÞρεια. Οι επαφÛσ µε τον Εàξεινο ΠÞντο, απ’ Þπου προµηθεàονταν πρñτεσ àλεσ και κυρÝωσ µÛταλλα, τουσ συνδÛουν µε την περÝφηµη τρωικÜ εκστρατεÝα. ΕÝναι πιθανÞ µε τον πÞλεµο αυτÞ οι ΑχαιοÝ να επιδÝωκαν τον Ûλεγχο των στενñν του ΕλλÜσποντου. Η αρχαÝα ελληνικÜ παρÀδοση χρονο-

λογοàσε την εκστρατεÝα στα 1184 π.Χ., την εποχÜ δηλαδÜ που αρχÝζει η κρÝση του µυκηναϊκοà κÞσµου. Το πιθανÞτερο εÝναι να συνÛβη προσ τα τÛλη του 13ου αι. π.Χ., Þταν οι ΜυκηναÝοι βρÝσκονταν στο απÞγειο τησ δàναµÜσ τουσ. Η Ûλλειψη µυκηναϊκÜσ εγκατÀστασησ στην περιοχÜ τησ ΤρωÀδασ µασ οδηγεÝ στη σκÛψη Þτι λÞγοι ανασφÀλειασ οδÜγησαν τουσ Îλληνεσ στο δρÞµο τησ επιστροφÜσ για τισ πατρÝδεσ τουσ. ΠÀντωσ, τον πανελλÜνιο χαρακτÜρα τησ τρωικÜσ εκστρατεÝασ οι Îλληνεσ εÝχαν Üδη συνειδητοποιÜσει απÞ την αρχαιÞτητα5. Η παρακµÜ. Η εξÀπλωση των ΜυκηναÝων κατÀ το 14ο και 13ο αι. π.Χ. και η οικονοµικÜ τουσ ανÀπτυξη εÝναι στοιχεÝα που επιβεβαιñνουν τη σηµασÝα του εµπορÝου για το µυκηναϊκÞ κÞσµο. ΑπÞ τισ αρχÛσ Þµωσ του 12ου αι. π.Χ., οι εµπορικÛσ επαφÛσ µε τισ χñρεσ τησ ΑνατολÜσ γÝνονταν µε δυσκολÝα. Το χεττιτικÞ κρÀτοσ καταλàθηκε, ενñ οι συνεχεÝσ επιθÛσεισ που δÛχονταν η Κàπροσ, οι ανατολικÛσ ακτÛσ τησ ΜεσογεÝου και η ΑÝγυπτοσ εÝχαν ωσ αποτÛλεσµα την οικονοµικÜ τουσ αποδυνÀµωση. Οι καταστροφÛσ αυτÛσ, σàµφωνα µε τισ αιγυπτιακÛσ µαρτυρÝεσ, αποδÝδονται στουσ λαοàσ τησ θÀλασσασ, ανÀµεσα στουσ οποÝουσ περιλαµβÀνονταν και οι ΑχαϊβÀσα. ΑνεξÀρτητα απÞ την υπÞθεση Þτι µπορεÝ ανÀµεσα σ’ αυτοàσ τουσ λαοàσ να Üταν και κÀποιοι ΑχαιοÝ, το αποτÛλεσµα των επιδροµñν µÀλλον Üταν µοιραÝο και για τουσ ΜυκηναÝουσ. ΜολονÞτι το ΑιγαÝο και τα µυκηναϊκÀ κÛντρα δε θÝχτηκαν Àµεσα απÞ τισ επιθÛσεισ, εντοàτοισ οι καταστροφÛσ των παρÀκτιων περιοχñν τησ Εγγàσ ΑνατολÜσ περιÞρισαν και στο τÛλοσ τερµÀτισαν τισ εµπορικÛσ επαφÛσ, που Üταν ζωτικÜσ σηµασÝασ για τουσ ΜυκηναÝουσ. Η απñλεια των αγορñν τησ ΑνατολÜσ φαÝνεται Þτι κλÞνισε την οικονοµÝα των ανακτÞρων και συνÛβαλε βαθµιαÝα αλλÀ σταθερÀ στη διÀλυση του µυκηναϊκοà κÞσµου. Η καταστροφÜ Ýσωσ να ολοκληρñθηκε απÞ εσωτερικÛσ διενÛξεισ, δυναστικÛσ Ûριδεσ και συγκροàσεισ ανÀµεσα στα µυκηναϊκÀ κÛντρα.

ΑσηµÛνιο κàπελλο απÞ την Îγκωµη τησ Κàπρου (14οσ αι. π.Χ.). Îχει Ûνθετη διακÞσµηση απÞ χρυσÞ και µÝα µελανÜ ουσÝα – νÝελο –, που εικονÝζει βουκρÀνια και Àνθη λωτοà. Îχει κατασκευαστεÝ στην Κàπρο Ýσωσ απÞ ΜυκηναÝουσ τεχνÝτεσ. (ΛευκωσÝα, ΚυπριακÞ ΜουσεÝο)

ΑιγυπτιακÜ σφραγÝδα µε ιερογλυφικÜ επιγραφÜ (πÀνω) και δàο σφραγιδοκàλινδροι*, αιγυπτιακÞσ και συροχεττιτικÞσ (κÀτω) που βρÛθηκαν στην ΠερατÜ τησ ΑττικÜσ. Τα αντικεÝµενα αυτÀ αποδεικνàουν τισ εµπορικÛσ επαφÛσ του µυκηναϊκοà κÞσµου. (ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)

5. ΤρωικÜ εκστρατεÝα: η πρñτη πανελλÜνια επιχεÝρηση ΒλÛπω και µιαν Àλλη απÞδειξη τησ αδυναµÝασ των παλαιñν ΕλλÜνων και στο εξÜσ: Þτι πριν απ’ τον ΤρωικÞ πÞλεµο οι Îλληνεσ δεν εÝχαν επιχειρÜσει τÝποτε απÞ κοινοà. ΝοµÝζω, µÀλιστα, Þτι το Þνοµα ΕλλÀσ δεν εÝχε καν δοθεÝ σ’ Þλη τη χñρα και οàτε καν υπÜρχε πριν απÞ τον Îλληνα, γιο του ∆ευκαλÝωνοσ. Τα διÀφορα φàλα, και κυρÝωσ οι ΠελασγοÝ, Ûδιναν τ’ ÞνοµÀ τουσ στα µÛρη που κατοικοàσαν. Ο Îλλην, Þµωσ, και οι γιοι του επικρÀτησαν στην Φθιñτιδα και οι Àλλεσ πÞλεισ Àρχισαν να τουσ ζητοàν βοÜθεια και, σιγÀ σιγÀ, να χρησιµοποιοàν η καθεµιÀ τον Þρο Îλληνεσ¯ αλλÀ πÛρασε πολàσ καιρÞσ προτοà το Þνοµα αυτÞ επικρατÜσει γενικÀ. Τοàτο το µαρτυρεÝ ο Ùµηροσ, ο οποÝοσ, αν και Ûζησε πολà µετÀ τον ΤρωικÞ πÞλεµο, πουθενÀ δεν χρησιµοποιεÝ την γενικÜ ονοµασÝα Îλληνεσ, αλλÀ την µεταχειρÝζεται µÞνο για Þσουσ εÝχαν ακολουθÜσει τον ΑχιλλÛα απÞ την Φθιñτιδα, οι οποÝοι Üσαν και οι πρñτοι Îλληνεσ. Στα Ûπη του χρησιµοποιεÝ τισ ονοµασÝεσ ∆αναοÝ, ΑργεÝοι και ΑχαιοÝ. Οàτε βαρβÀρουσ αναφÛρει και τοàτο, νοµÝζω, επειδÜ δεν εÝχε ακÞµα επικρατÜσει το κοινÞ Þνοµα Îλληνεσ, ñστε να τουσ διακρÝνει κανεÝσ Þλουσ µαζÝ απÞ τουσ βαρβÀρουσ. ΟπωσδÜποτε οι τÞτε Îλληνεσ και Þσοι αργÞτερα ονοµÀστηκαν Îλληνεσ Ûωσ Þτου γενικευτεÝ η ονοµασÝα, δεν µπÞρεσαν πριν απÞ τα ΤρωικÀ να επιχειρÜσουν τÝποτε Þλοι µαζÝ, γιατÝ και αδàναµοι Üσαν και δεν εÝχαν σχÛσεισ µεταξà τουσ. ΑλλÀ και την τρωικÜ εκστρατεÝα ανÀλαβαν µÞνο Þταν απÞκτησαν αρκετÜ πεÝρα στη θÀλασσα. ΘουκυδÝδησ, Α,3 µετ. Αγγ. ΒλÀχου.

Ο πολιτισµÞσ. Ο µυκηναϊκÞσ κÞσµοσ, αν και Üταν διασπασµÛνοσ, παρουσιÀζει ωστÞσο ενοποιητικÀ χαρακτηριστικÀ που επιβεβαιñνουν την πολιτιστικÜ του συνοχÜ. Τα σπουδαιÞτερα εÝναι: ✦ Η κοινÜ γλñσσα. ΕÝναι η πρñιµη µορφÜ τησ ελληνικÜσ γλñσσασ που µαρτυρεÝται απÞ την ανÀγνωση των πινακÝδων τησ γραµµικÜσ Β γραφÜσ. ✦ Οι κοινÛσ θρησκευτικÛσ δοξασÝεσ. ΠαρουσιÀζονται οι πρñτεσ λατρεÝεσ και τα ονÞµατα θεοτÜτων, που αργÞτερα συνÛθεσαν το ελληνικÞ ολυµπιακÞ πÀνθεον. ✦ Η οµοιοµορφÝα σε Þλεσ τισ πτυχÛσ του υλικοà βÝου. Σ’ οποιοδÜποτε σηµεÝο εξÀπλωσησ των ΜυκηναÝων, απÞ την ΠελοπÞννησο µÛχρι την Κàπρο και τισ ακτÛσ τησ ΑνατολικÜσ ΜεσογεÝου, τα Ûργα τησ τÛχνησ τουσ, ο πολεµικÞσ τουσ εξοπλισµÞσ, η ενδυµασÝα, ακÞµα και ο καλλωπισµÞσ τουσ παρουσιÀζουν οµοιοµορφÝα. Η µυκηναϊκÜ τÛχνη, σε αντÝθεση µε τη µινωικÜ, Ûχει χαρακτηριστικÀ αυστηρÜσ συγκρÞτησησ. Οι τεχνÝτεσ και οι καλλιτÛχνεσ εξαρτιÞνταν στην πλειοψηφÝα τουσ απÞ τα ανÀκτορα και εξυπηρετοàσαν τισ ανακτορικÛσ ανÀγκεσ, ιδεολογικÀ και αισθητικÀ. ∆εÝγµατα τησ µυκηναϊκÜσ αρχιτεκτονικÜσ εÝναι οι οχυρωµÛνεσ ακροπÞλεισ µε τα ανÀκτορα και οι ταφικÛσ κατασκευÛσ. Τα ανÀκτορα οικοδοµοàνταν σε επιλεγµÛνεσ θÛσεισ που περιβÀλλονταν µε ισχυρÀ τεÝχη. Το ανÀκτορο Üταν απλÞ στη δοµÜ του. ΠυρÜνασ του Üταν το µÛγαρο, δηλαδÜ Ûνα ορθογñνιο οικοδÞµηµα που διακρÝνεται σε τρÝα µÛρη: Ûναν ανοικτÞ χñρο µπροστÀ που επικοινωνεÝ µε µια µεγÀλη αυλÜ, Ûναν προθÀλαµο – τον πρÞδοµο – και το κυρÝωσ µÛγαρο µε µια µεγÀλη εστÝα στο κÛντρο και τÛσσερισ κÝονεσ γàρω απÞ αυτÜ για τη στÜριξη τησ οροφÜσ. Στη δεξιÀ πλευρÀ αυτÜσ τησ αÝθουσασ πρÛπει να Üταν τοποθετηµÛνοσ ο θρÞνοσ. ΑριστερÀ και δεξιÀ απÞ την αυλÜ και το µÛγαρο απλñνονταν πολλÀ διαµερÝσµατα.

ΜεγÀλοσ αµφορÛασ απÞ θαλαµωτÞ τÀφο τησ ΑργολÝδασ (µÛσα 15ου αι. π.Χ.) Η παρÀσταση που τον διακοσµεÝ εÝναι επηρεασµÛνη απÞ τισ τοιχογραφÝεσ και αντιγρÀφει µινωικÀ πρÞτυπα. (ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)

ΨευδÞστοµοσ αµφορÛασ απÞ τÀφο τησ Κω (12οσ αι. π.Χ.). Οι ΜυκηναÝοι αγγειογρÀφοι προοδευτικÀ οριοθετοàν τισ επιφÀνειεσ του αγγεÝου που θα διακοσµÜσουν και σχηµατοποιοàν τισ ζωικÛσ µορφÛσ. (Κωσ, ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)

ΑπÞ τισ ταφικÛσ κατασκευÛσ, οι θολωτοÝ τÀφοι αποτελοàν το σηµαντικÞτερο επÝτευγµα τησ µυκηναϊκÜσ αρχιτεκτονικÜσ. ∆ιαµορφñνονταν απÞ Ûνα θÀλαµο εξ ολοκλÜρου κτιστÞ σε σχÜµα κυψÛλησ. Στη µια πλευρÀ του θαλÀµου ανοιγÞταν εÝσοδοσ µεγÀλη µε τριγωνικÜ απÞληξη στο επÀνω µÛροσ. Στην εÝσοδο οδηγοàσε µακρàσ διÀδροµοσ µε κτιστÛσ τισ πλευρÛσ του. Η εÝσοδοσ Ûκλεινε µÀλλον µε ξàλινη θàρα. ΜετÀ την ταφÜ του νεκροà, Þλοσ ο θÀλαµοσ και ο διÀδροµοσ καλàπτονταν µε χñµα. Îτσι Þλη η κατασκευÜ παρουσÝαζε την εικÞνα ενÞσ µικροà λÞφου. Το σπουδαιÞτερο δεÝγµα θολωτοà τÀφου εÝναι ο «θησαυρÞσ του ΑτρÛωσ» στισ ΜυκÜνεσ. Οι τοιχογραφÝεσ που διακοσµοàσαν τα ανÀκτορα αλλÀ και οι αγγειογραφικÛσ παραστÀσεισ ΧρυσÛσ σφραγÝδεσ απÞ τον ταφικÞ περÝβολο Α των Μυκηνñν. ΕξαÝρετα Ûργα µικροτεχνÝασ διακοσµηµÛνα µε µονοµαχÝα αγωνιστñν και αγñνα ανθρñπου µε λιοντÀρι αντÝστοιχα (16οσ αι. π.Χ.). (ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)

υποδηλñνουν εργασÝα Ûµπειρων καλλιτεχνñν. ΦαÝνεται Þτι στην αρχÜ εÝχαν δεχτεÝ τη µινωικÜ επιρροÜ. Η µινωικÜ φυσιοκρατÝα περιορÝστηκε Þµωσ απÞ τουσ µυκηναÝουσ καλλιτÛχνεσ. Η απεικÞνιση σκηνñν απÞ τη φàση αντικαταστÀθηκε απÞ τελετουργικÛσ σκηνÛσ και κυρÝωσ απÞ πολεµικÛσ Ü σκηνÛσ κυνηγιοà. Το 12ο αι. π.Χ. τα φυτικÀ και τα ζωικÀ θÛµατα σχηµατοποιÜθηκαν, Ûχασαν την υπÞστασÜ τουσ και Ûγιναν απλÀ διακοσµητικÀ σχÛδια. Οι αντιλÜψεισ των ΜυκηναÝων και ο τρÞποσ που ζοàσαν επηρÛασαν την αισθητικÜ τουσ και δηµιοàργησαν το µυκηναϊκÞ καλλιτεχνικÞ àφοσ.

∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi fiÙÙ Ë Ù Â ˜

Την τελευταÝα περÝοδο τησ µυκηναϊκÜσ ακµÜσ (β µισÞ 13ου αι. π.Χ.) κατασκευÀζονται οι µνηµειñδεισ θολωτοÝ τÀφοι. ΑντιπροσωπευτικÀ δεÝγµατα των θολωτñν τÀφων που µασ εÝναι γνωστοÝ αποτελοàν ο «ΘησαυρÞσ του Μινàου» στον ΟρχοµενÞ (επÀνω) και ο «ΘησαυρÞσ του ΑτρÛωσ» στισ ΜυκÜνεσ (κÀτω).

1. Να εξηγÜσετε γιατÝ τα ευρÜµατα (υλικÀ κατÀλοιπα) του κυκλαδικοà πολιτισµοà τησ πρñιµησ εποχÜσ του χαλκοà αποτελοàν ενδεÝξεισ εξελιγµÛνησ κοινωνικÜσ οργÀνωσησ στισ ΚυκλÀδεσ κατÀ την πρñιµη χαλκοκρατÝα. 2. Ποια χαρακτηριστικÀ παρουσιÀζει η κοινωνικÜ συγκρÞτηση στην ΚρÜτη την εποχÜ τησ ακµÜσ των ανακτÞρων; 3. Îχει διατυπωθεÝ η Àποψη Þτι η χñρα των ΜυκηναÝων πρÛπει να Üταν χωρισµÛνη σε τÛσσερα Ü πÛντε µεγαλàτερα και Àλλα τÞσα περÝπου µικρÞτερα «οµοσπονδιακÀ» κρÀτη, αντÝστοιχα προσ τα µεγÀλα ανÀκτορα και Þτι δεν αποκλεÝεται τα επιµÛρουσ µυκηναϊκÀ κρÀτη να Üταν υποτελÜ στο µεγαλàτερο ανακτορικÞ κÛντρο, τισ ΜυκÜνεσ. Μια τÛτοια Àποψη α) ποιο κοινωνικÞ σàστηµα οργÀνωσησ προϋποθÛτει για Þλη την επικρÀτεια του µυκηναϊκοà κÞσµου και β) την οργÀνωση ποιου απÞ τουσ ανατολικοàσ λαοàσ σασ θυµÝζει; 4. ΑπÞ την παρατÜρηση και µÞνο των εικÞνων στισ σ. 68, 70 και 73 σε ποια συµπερÀσµατα θα καταλÜγατε για τισ αντιλÜψεισ και τα προβλÜµατα που απασχολοàσαν τουσ ΜυκηναÝουσ; 5. Ποια «εικÞνα» διαµορφñνετε για τη µυκηναϊκÜ κοινωνÝα απÞ τη µελÛτη του παραθÛµατοσ 4; ∆ικαιολογÜστε την ÀποψÜ σασ. 6. Ποια στοιχεÝα τεκµηριñνουν την ελληνικÞτητα του µυκηναϊκοà πολιτισµοà; 7. Σε ποια συµπερÀσµατα σασ οδηγεÝ η µελÛτη του παραθÛµατοσ 5 σε Þ,τι αφορÀ την κοινÜ καταγωγÜ των ΕλλÜνων; 8. Να παρατηρÜσετε την εικÞνα Þπου παρουσιÀζεται η ΒασιλικÜ πàλη τησ Χαττοàσασ (σ. 44) και να τη συγκρÝνετε µε την εικÞνα τησ «πàλησ των λεÞντων» των Μυκηνñν (σ. 68). Τι παρατηρεÝτε ωσ προσ την οικοδοµικÜ τÛχνη και τη διακÞσµησÜ τουσ; 75

2. H αρχαÝα ΕλλÀδα

(απÞ το 1100 ωσ το 323 π.Χ.) Η ελληνικÜ ιστορÝα µε τη µελÛτη του µυκηναϊκοà πολιτισµοà Ûχει διανàσει την πρωτο-ιστορικÜ τησ περÝοδο. Η επιστηµονικÜ Ûρευνα Þρισε την αρχÜ τησ ελληνικÜσ ιστορÝασ µετÀ την κατÀρρευση του µυκηναϊκοà κÞσµου, περÝπου το 1100 π.Χ. Οι πρñτοι αιñνεσ (11οσ-9οσ αι. π.Χ.) αποτελοàσαν Ûνα µεταβατικÞ στÀδιο αναστατñσεων, στη διÀρκεια του οποÝου τα ελληνικÀ φàλα µετÀ απÞ συνεχεÝσ µετακινÜσεισ απÛκτησαν τισ µÞνιµεσ εγκαταστÀσεισ τουσ στισ δàο πλευρÛσ του ΑιγαÝου. Ο τÞποσ Ûπαιξε καθοριστικÞ ρÞλο στην οικονοµικÜ τουσ ανÀπτυξη και την πολιτικÜ τουσ οργÀνωση. Το γεωγραφικÞ ελλαδικÞ ανÀγλυφο εµπÞδισε την Ûνωση, η θÀλασσα Þµωσ αποτÛλεσε πηγÜ ζωÜσ και παρÀγοντα ευνοϊκÞ για την εξÀπλωσÜ τουσ. Íνοιξε νÛουσ ορÝζοντεσ, οδÜγησε τουσ Îλληνεσ σε Àλλεσ περιοχÛσ εγκατÀστασησ, Àλλοτε µÞνιµησ και Àλλοτε πρÞσκαιρησ. Η οργÀνωσÜ τουσ σε πÞλεισ-κρÀτη και οι επαφÛσ τουσ µε Àλλουσ λαοàσ υπÜρξαν παρÀγοντεσ καθοριστικÜσ σηµασÝασ για τη δηµιουργÝα του ελληνικοà πολιτισµοà, του «ελληνικοà θαàµατοσ», Þπωσ ονοµÀστηκε. Στο χρονικÞ διÀστηµα των οκτñ αιñνων απÞ την καταστροφÜ του µυκηναϊκοà πολιτισµοà µÛχρι και το θÀνατο του Μ. ΑλεξÀνδρου (323 π.Χ.) ο ελληνικÞσ κÞσµοσ διÜνυσε πολυτÀραχη και δηµιουργικÜ ιστορικÜ πορεÝα, τησ οποÝασ τη µελÛτη διακρÝνουµε σε τρεισ διαδοχικÛσ περιÞδουσ: την οµηρικÜ εποχÜ (1100-750 π.Χ.), την αρχαϊκÜ εποχÜ (750-480 π.Χ.) και την κλασικÜ εποχÜ (480-323 π.Χ.).

2.1 ΟµηρικÜ εποχÜ (1100-750 π.Χ.)

Ο Ùµηροσ, ρωµαϊκÞ αντÝγραφο. (ΓλυπτοθÜκη ΜονÀχου)

Την παρακµÜ των µυκηναϊκñν κÛντρων ακολοàθησε περÝοδοσ αναστατñσεων, η οποÝα διÜρκεσε περÝπου τρεισ αιñνεσ. Οι συνεχεÝσ µετακινÜσεισ των ελληνικñν φàλων αποτÛλεσαν µια µεταβατικÜ εποχÜ, προσ το τÛλοσ τησ οποÝασ, µετÀ την απÞκτηση µÞνιµων εγκαταστÀσεων, οι Îλληνεσ διαµÞρφωσαν τισ προϋποθÛσεισ τησ ανασυγκρÞτησÜσ τουσ. Κàρια πηγÜ πληροφοριñν γι’ αυτÜ την περÝοδο, εκτÞσ απÞ την αρχαιολογικÜ Ûρευνα, εÝναι τα οµηρικÀ Ûπη. Για το λÞγο αυτÞ, οι ερευνητÛσ την ονοµÀζουν συµβατικÀ οµηρικÜ εποχÜ. Îχει χαρακτηριστεÝ και ωσ ελληνικÞσ µεσαÝωνασ Ü σκοτεινοÝ χρÞνοι, γιατÝ παλαιÞτερα τη θεωροàσαν εποχÜ παρακµÜσ και οι γνñσεισ µασ γι’ αυτÜν Üταν περιορισµÛνεσ. ΣÜµερα η ιστορικÜ Ûρευνα µιλÀει πλÛον για µια περÝοδο ανασυγκρÞτησησ και

οργανωτικÜσ δηµιουργÝασ, στη διÀρκεια τησ οποÝασ τÛθηκαν τα θεµÛλια του ελληνικοà πολιτισµοà. Οι µετακινÜσεισ (11οσ-9οσ αι. π.Χ.). Στα τÛλη του 12ου αι. π.Χ. οι ερευνητÛσ διαπιστñνουν αραÝωση του πληθυσµοà και απουσÝα κοινωνικÜσ και πολιτικÜσ συγκρÞτησησ. ΕÝναι γεγονÞσ Þτι πριν απÞ τη φηµολογοàµενη κÀθοδο των ∆ωριÛων υπÀρχει γενικÞτερη αναστÀτωση. Η κàρια αιτÝα τησ παρακµÜσ των µυκηναϊκñν κÛντρων Ûχει καταγραφεÝ στο προηγοàµενο κεφÀλαιο. Η θεωρÝα τησ καθÞδου των ∆ωριÛων ωσ µÞνησ αιτÝασ κατÀρρευσησ των ΜυκηναÝων δεν Ûχει σÜµερα επιστηµονικÀ ερεÝσµατα. Η απουσÝα αντÝστασησ διευκÞλυνε την επικρÀτηση των ∆ωριÛων και συνετÛλεσε σε ανακατατÀξεισ των ελληνικñν πληθυσµñν µÛσα στον ελλαδικÞ χñρο αλλÀ και στη δηµιουργÝα µεταναστευτικοà ρεàµατοσ προσ τισ ακτÛσ τησ Μ. ΑσÝασ. Σàµφωνα µε τισ πληροφορÝεσ που µασ δÝνουν οι ιστορικοÝ του 5ου αι. π.Χ., ο ΗρÞδοτοσ και ο ΘουκυδÝδησ, η πρñτη µετακÝνηση πραγµατοποιÜθηκε απÞ τουσ Θεσσαλοàσ, οι οποÝοι απÞ τη ΘεσπρωτÝα Üρθαν στην περιοχÜ που Ûκτοτε φÛρνει το ÞνοµÀ τουσ. Îτσι οι παλαιÞτεροι κÀτοικοι τησ περιοχÜσ, οι ΒοιωτοÝ µετακινÜθηκαν νÞτια στο χñρο γàρω απÞ τη ΘÜβα. Το δεàτερο µεταναστευτικÞ ρεàµα εξαιτÝασ τησ καθÞδου των ∆ωριÛων εÝχε µεγαλàτερο αντÝκτυπο και ευρàτερεσ πληθυσµιακÛσ ανακατατÀξεισ1. Η διεÝσδυσÜ τουσ στον ελληνικÞ κορµÞ, σàµφωνα µε την επικρατοàσα εκδοχÜ, Ûγινε απÞ τη βορειοδυτικÜ ΕλλÀδα στισ αρχÛσ του 11ου αι. π.Χ. σταδιακÀ και κατÀ κàµατα. Οι πρñτεσ εγκαταστÀσεισ τουσ Üταν στην περιοχÜ τησ ΠÝνδου, στη Φθιñτιδα και την περιοχÜ νÞτια του Ολàµπου και τησ Ùσσασ. ΑπÞ την ΠÝνδο οµÀδεσ ∆ωριÛων µετακινÜθηκαν στη ∆ωρÝδα – περιοχÜ που οφεÝλει το ÞνοµÀ τησ σ’ αυτοàσ – και στη συνÛχεια πÛρασαν σε περιοχÛσ τησ ΠελοποννÜσου. Μια απÞ τισ ισχυρÞτερεσ οµÀδεσ εγκαταστÀθηκε στη ΛακωνÝα. Η εÝσοδοσ των ∆ωριÛων στην ΠελοπÞννησο εÝχε το χαρακτÜρα στρατιωτικÜσ επιχεÝρησησ µε στÞχο την υ-

1. Οι µετακινÜσεισ των ελληνικñν φàλων Και οι δàο ξεχñριζαν απÞ τουσ Àλλουσ: οι ΑθηναÝοι κρατοàσαν απÞ το πελασγικÞ γÛνοσ και οι ΛακεδαιµÞνιοι απÞ το ελληνικÞ. Οι πρñτοι δεν µετακινÜθηκαν ποτÛ απÞ τα µÛρη τουσ, οι δεàτεροι Þµωσ εÝχαν πολà περιπλανηθεÝ. Ùταν βασÝλευε ο ∆ευκαλÝων κατοικοàσαν την Φθιñτιδα και Þταν βασÝλευε ο ∆ñροσ, γιοσ του Îλληνοσ, εÝχαν κατοικÜσει την χñρα που εÝναι γàρω απÞ την Ùσσα και τον Ùλυµπο, η οποÝα λÛγεται Ιστιαιñτισ. Ùταν οι ΚαδµεÝοι τουσ Ûδιωξαν απÞ κει, πÜγαν να κατοικÜσουν στην ΠÝνδο, Þπου ονοµÀστηκαν ΜακεδνοÝ. ΑπÞ κει πÀλι πÜγαν στη ∆ρυοπÝδα και απÞ την ∆ρυοπÝδα, Þταν Üρθαν στην ΠελοπÞννησο, ονοµÀστηκαν ∆ωριεÝσ. ΗρÞδοτοσ, Α, 56 µετ. Αγγ. ΒλÀχου. ΕξÜντα χρÞνια µετÀ την Àλωση τησ ΤροÝασ οι ΘεσσαλοÝ Ûδιωξαν απÞ την Íρνη τουσ σηµερινοàσ Βοιωτοàσ, που Üρθαν και εγκαταστÀθηκαν στην περιοχÜ η οποÝα λÛγεται σÜµερα ΒοιωτÝα και Àλλοτε ονοµαζÞταν Γη του ΚÀδµου. ΜερικοÝ ΒοιωτοÝ Üσαν κιÞλασ εγκατεστηµÛνοι εκεÝ και µερικοÝ απÞ αυτοàσ πÜραν µÛροσ στην εκστρατεÝα εναντÝον τησ ΤροÝασ. ΟγδÞντα χρÞνια µετÀ την Àλωση τησ ΤροÝασ, οι ∆ωριεÝσ µε τουσ ΗρακλεÝδεσ κατÀκτησαν την ΠελοπÞννησο. ΜÞνο µετÀ απÞ πολλÀ χρÞνια η ΕλλÀδα ησàχασε οριστικÀ, σταµÀτησαν οι µετοικεσÝεσ και Ûτσι µπÞρεσε να ιδρàσει αποικÝεσ. Οι ΑθηναÝοι εγκαταστÀθηκαν στισ ΙωνικÛσ πολιτεÝεσ και στα περισσÞτερα νησιÀ. Οι ΠελοποννÜσιοι εγκαταστÀθηκαν στην ΙταλÝα και στη ΣικελÝα και σε µερικÀ µÛρη τησ υπÞλοιπησ ΕλÀδασ. Ùλεσ αυτÛσ οι αποικÝεσ ιδρàθηκαν µετÀ τα ΤρωικÀ. ΘουκυδÝδησ, Α, 12 µετ. Αγγ. ΒλÀχου.

ποταγÜ των αχαϊκñν – µυκηναϊκñν πληθυσµñν. Την κατÀληψη του µεγαλàτερου µÛρουσ τησ ΠελοποννÜσου και την κυριαρχÝα τουσ στουσ αχαϊκοàσ πληθυσµοàσ, οι ∆ωριεÝσ αργÞτερα ερµÜνευσαν µε το µàθο τησ επανÞδου των Ηρακλειδñν, δηλαδÜ των απογÞνων του ΗρακλÜ που επÛστρεψαν στην αρχαÝα τουσ κοιτÝδα. ΝεÞτερη Àποψη επιστηµονικÀ τεκµηριωµÛνη, δε δÛχεται τη θεωρÝα τησ καθÞδου των ∆ωριÛων, την εÝσοδÞ τουσ δηλαδÜ στον ελληνικÞ κορµÞ απÞ τη βορειοδυτικÜ ΕλλÀδα. ΑντÝθετα, υποστηρÝζει Þτι οι ∆ωριεÝσ Üταν Ûνα ελληνικÞ ποιµενικÞ φàλο που κατοικοàσε σε ορεινÛσ περιοχÛσ τησ ΕλλÀδασ και το οποÝο µετÀ τη διÀλυση του µυκηναϊκοà κÞσµου βρÜκε την ευκαιρÝα να κατÛβει σε περιοχÛσ πεδινÛσ και να τισ καταλÀβει. ΑµφορÛασ απÞ τον ΚεραµεικÞ (9οσ αι. Η επικρÀτηση των ∆ωριÛων εÝχε ωσ Àµεση συπ.Χ.). Η διακÞσµηση των αγγεÝων τουσ νÛπεια τη δηµιουργÝα δηµογραφικοà προβλÜµαπρñτουσ αιñνεσ τησ ιστορικÜσ περιÞδου τοσ, που εκτονñθηκε µÛσα απÞ αλυσιδωτÛσ µεταπεριορÝζεται σε ζñνεσ και γÝνεται µε γεκινÜσεισ ελληνικñν πληθυσµñν. ωµετρικÀ σχÛδια. (ΑθÜνα, ΕθνικÞ Αρχαιολ. ΜουσεÝο) Ο πρñτοσ ελληνικÞσ αποικισµÞσ. Τα ελληνικÀ φàλα απÞ τα µÛσα περÝπου του 11ου αι. π.Χ. µÛχρι και τον 9ο αι. π.Χ. εξαπλñθηκαν, µε γÛφυρα τα νησιÀ του ΑιγαÝου, στισ δυτικÛσ ακτÛσ τησ Μ. ΑσÝασ. Οι µεταναστευτικÛσ αυτÛσ κινÜσεισ εÝναι γνωστÛσ ωσ πρñτοσ ελληνικÞσ αποικισµÞσ. ΕλληνικÀ φàλα που µιλοàσαν την αιολικÜ διÀλεκτο, µετακινÜθηκαν απÞ τη ΘεσσαλÝα προσ το βορειοανατολικÞ ΑιγαÝο και εγκαταστÀθηκαν στα νησιÀ ΤÛνεδο και ΛÛσβο και στα απÛναντι παρÀλια τησ Μ. ΑσÝασ, στην περιοχÜ που ονοµÀστηκε ΑιολÝσ. Οι Øωνεσ, Àλλο ελληνικÞ φàλο, απÞ τη βορειοανατολικÜ ΠελοπÞννησο, την ΑττικÜ, την Εàβοια συµπαρασàροντασ « λλα τε θνεα πολλÀ» (Ηροδ., Α, 146), Þπωσ ∆ρàοπεσ, Μολοσσοàσ, ΑρκÀδεσ, ΦωκεÝσ, ΜÀγνητεσ κ.À., µε γÛφυρα τισ ΚυκλÀδεσ µετακινÜθηκαν προσ τη ΣÀµο, τη ΧÝο και τισ απÛναντι ακτÛσ τησ Μ. ΑσÝασ, Þπου Ýδρυσαν δñδεκα νÛεσ πÞλεισ. ΑυτÛσ οι πÞλεισ στη συνÛχεια συγκρÞτησαν θρησκευτικÜ Ûνωση, το Πανιñνιο, µε κÛντρο το ιερÞ του Ποσειδñνα, στο ακρωτÜριο τησ ΜυκÀλησ. Η εξÀπλωση των Ιñνων Ûγινε προοδευτικÀ σε βÀροσ των Àλλων φàλων, µε αποτÛλεσµα ολÞκληρη η δυτικÜ ακτÜ τησ Μ. ΑσÝασ να γÝνει γνωστÜ µε το Þνοµα ΙωνÝα. ΤÛλοσ, ακολοàθησε η µετανÀστευση των ∆ωριÛων. Οι ∆ωριεÝσ δε µετακινÜθηκαν ωσ προσφυγικÛσ οµÀδεσ, πιεζÞµενεσ απÞ Àλλα φàλα. ΠρÞκειται µÀλλον για τισ πρñτεσ δωρικÛσ οµÀδεσ που γνñρισαν τη θÀλασσα. Αποχñρησαν απÞ τη ΛακωνÝα, την ΕπÝδαυρο, την ΤροιζÜνα και εγκαταστÀθηκαν στη ΜÜλο, τη ΘÜρα, την ΚρÜτη και στη συνÛχεια στη ΡÞδο, την Κω και στισ νο78

Η µετανÀστευση των ελληνικñν φàλων

2. Οι ανταλλαγÛσ αγαθñν στουσ οµηρικοàσ χρÞνουσ Îτσι σα µÝλησαν, απÜδηξαν απÞ τ’ αµÀξια κÀτω, | δñσαν τα χÛρια τουσ κι ορκÝστηκαν πιστÜ φιλιÀ κι αγÀπη. | ΤÞτε του Γλαàκου επαρασÀλεψε τα φρÛνα ο γιοσ του ΚρÞνου, | που τ’ ÀρµατÀ του πÜγε κι Àλλαξε µε του τρανοà ∆ιοµÜδη, | χρυσÀ µε χÀλκινα, εκατÞβοδα µ’ εννιÀβοδα µονÀχα. ΙλιÀδα, Ζ, 232-236 µετ. Ν. ΚαζαντζÀκη-Ι. ΚακριδÜ. ΕκεÝθε οι ΑργÝτεσ οι µακρÞµαλλοι ψωνÝζαν το κρασÝ τουσ, | κι Ûδινε ποιοσ χαλκÞ, ποιοσ σÝδερο στραφταλιστÞ, ποιοσ πÀλε | µε βÞδια ζωντανÀ του τ’ Àλλαζε ποιοσ µε βοδιñ τοµÀρια, | ποιοσ και µε σκλÀβουσ, κι Ûτσι εχαÝρουνταν πλοàσιο τραπÛζι πÀντα. ΙλιÀδα, Η, 472-475 µετ. Ν. ΚαζαντζÀκη-Ι. ΚακριδÜ. 3. Ο οµηρικÞσ «οÝκοσ» Τι εÝναι ο οÝκοσ; Η λÛξη αποδÝδεται πολλÛσ φορÛσ µε τον Þρο «οικογÛνεια». Ùµωσ η απÞδοση αυτÜ εÝναι πολà στενÜ και θα µποροàσε να οδηγÜσει σε εσφαλµÛνα συµπερÀσµατα. Ο οÝκοσ, ακÞµη και απÞ την Àποψη του αριθµοà των ανθρñπων, εÝναι κÀτι πολà περισσÞτερο απÞ οικογÛνεια µε τη σηµερινÜ σηµασÝα τησ λÛξησ (δηλαδÜ, την οµÀδα που αποτελεÝται απÞ τουσ γονεÝσ και τα παιδιÀ, την «πυρηνικÜ» οικογÛνεια)... ΑλλÀ περιλαµβÀνει επÝσησ Þλα εκεÝνα τα Àτοµα – εÝτε πρÞκειται για ελεàθερουσ εÝτε για δοàλουσ – τα οποÝα εξαρτñνται Àµεσα απÞ τον επικεφαλÜσ του οÝκου (Þλουσ εκεÝνουσ τουσ υπηρÛτεσ στουσ οποÝουσ Ûχουν ανατεθεÝ τα πολλÀ και διÀφορα καθÜκοντα που απαιτοàνται απÞ την οικονοµικÜ ζωÜ του οÝκου... Με Àλλα λÞγια, ο οÝκοσ µε την καθαρÀ «ανθρñπινη» µορφÜ του

τιοδυτικÛσ ακτÛσ τησ Μ. ΑσÝασ. Οι πÞλεισ ΙαλυσÞσ, ΚÀµιροσ και ΛÝνδοσ τησ ΡÞδου, η πÞλη τησ Κω, καθñσ και η ΚνÝδοσ και η ΑλικαρνασσÞσ στη Μ. ΑσÝα, συγκρÞτησαν στη συνÛχεια θρησκευτικÜ Ûνωση, γνωστÜ ωσ δωρικÜ εξÀπολη, µε κÛντρο το ιερÞ του ΑπÞλλωνα, στο ΤριÞπιο ακρωτÜριο τησ ΚνÝδου. Ùλα τα ελληνικÀ φàλα που µετανÀστευσαν στα νησιÀ του ανατολικοà ΑιγαÝου και στισ µικρασιατικÛσ ακτÛσ απÛκτησαν γρÜγορα µÞνιµη εγκατÀσταση στουσ νÛουσ τÞπουσ και προοδευτικÀ επεκτÀθηκαν στην ενδοχñρα. Σε ορισµÛνεσ περιπτñσεισ αναµεÝχθηκαν µεταξà τουσ αλλÀ και µε τουσ γηγενεÝσ πληθυσµοàσ. ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ οργÀνωση. α) Η οικονοµÝα. ΑυτÜ την εποχÜ, κàρια πηγÜ οικονοµικÜσ ανÀπτυξησ Üταν η γη. Η παραγωγÜ στηριζÞταν σε µια µορφÜ κλειστÜσ αγροτικÜσ οικονοµÝασ. Τα µÛλη δηλαδÜ κÀθε οικογÛνειασ, µαζÝ µε Àλλα Àτοµα που εξαρτιÞνταν οικονοµικÀ απÞ την οικογÛνεια, συγκροτοàσαν Ûναν οÝκο και επιτελοàσαν Þλεσ τισ παραγωγικÛσ εργασÝεσ. ∆εν υπÜρχαν περιθñρια εργασιακÜσ ειδÝκευσησ σε µεγÀλη κλÝµακα και κατ’ επÛκταση δεν υπÜρχε βιοτεχνικÜ ανÀπτυξη. Ùλα τα παραγÞµενα αγαθÀ, κυρÝωσ γεωργικÀ και κτηνοτροφικÀ, καταναλñνονταν στο πλαÝσιο του οÝκου. ΠολλÛσ φορÛσ παρουσιαζÞταν Ûλλειψη αγαθñν, τα οποÝα αναπληρñνονταν µε Àλλουσ τρÞπουσ Þπωσ µε περιορισµÛνο ανταλλακτικÞ εµπÞριο µεταξà των οÝκων, µε ανταλλαγÜ δñρων, µε τον πÞλεµο και την πειρατεÝα. ΜÛτρο αναφορÀσ για την αξιολÞγηση των ανταλλασσÞµενων αγαθñν Üταν το βÞδι Ü τα δÛρµατα ζñων, τα µÛταλλα κι ακÞµα οι δοàλοι2. Την εποχÜ αυτÜ το εξωτερικÞ εµπÞριο, κυρÝωσ για την προµÜθεια µετÀλλων και δοàλων, διεξαγÞταν απÞ τουσ ΦοÝνικεσ. β) Η κοινωνÝα. Στισ πρñιµεσ αυτÛσ κοινωνÝεσ ο οÝκοσ φαÝνεται πωσ λειτοàργησε ωσ µονÀδα κοινωνικÜσ συγκρÞτησησ3. Με τον τερµατισµÞ των µετακινÜσεων των ελληνικñν φàλων και την απÞκτηση µÞνιµων εγκαταστÀσεων, τα µÛλη του

οÝκου, που συνδÛονταν µε συγγενικοàσ δεσµοàσ, γÝνονταν κÀτοχοι τησ γησ και αποκτοàσαν οικονοµικÜ ισχà. ×ταν οι Àριστοι (ευγενεÝσ), που τουσ γνωρÝζουµε απÞ τισ διηγÜσεισ του ΟµÜρου. Στο πλαÝσιο του οÝκου, ωστÞσο, ζοàσαν και πολλοÝ Àνθρωποι που δεν εÝχαν Àµεσουσ συγγενικοàσ δεσµοàσ µε τουσ ευγενεÝσ. ΑυτοÝ αποτελοàσαν µια πολυÀριθµη κοινωνικÜ οµÀδα γνωστÜ µε την ονοµασÝα πλÜθοσ. ΑνεξÀρτητοι απÞ τον οÝκο αλλÀ οικονοµικÀ εξαρτñµενοι απÞ τουσ οÝκουσ µιασ ευρàτερησ περιοχÜσ, Üταν εκεÝνοι των οποÝων η εργασÝα προϋπÛθετε κÀποια ειδÝκευση, Þπωσ ο ξυλουργÞσ, ο αγγειοπλÀστησ, ο χαλκουργÞσ κ.À. ΑυτοÝ ονοµÀζονταν δηµιουργοÝ και ασκοàσαν την εργασÝα τουσ για να καλàψουν τισ ανÀγκεσ µιασ κοινÞτητασ που περιλÀµβανε τουσ οÝκουσ µιασ περιοχÜσ. ΤÛλοσ, οι δοàλοι αποτελοàσαν περιουσιακÞ στοιχεÝο του οÝκου. Οι περισσÞτεροι εÝχαν αποκτηθεÝ απÞ τουσ πολÛµουσ Ü την πειρατεÝα. γ) Η πολιτικÜ οργÀνωση. Οι πρñτεσ ελληνικÛσ κοινωνÝεσ οργανñθηκαν µε φυλετικÀ κριτÜρια, δηλαδÜ αποτÛλεσαν κρÀτη φυλετικÀ*. ΚÀθε φàλο, το οποÝο διαρθρωνÞταν σε φυλÛσ, φ(ρ)ατρÝεσ και γÛνη µε βÀση τουσ συγγενικοàσ δεσµοàσ, µποροàσε να αποτελÛσει Ûνα κρÀτοσ. ΦυλετικÞ κρÀτοσ επÝσησ µποροàσε να προκàψει απÞ τη διÀσπαση ενÞσ φàλου Ü ακÞµα απÞ την Ûνωση περισσοτÛρων φυλñν του Ýδιου φàλου. Η ανÀγκη Þµωσ για την αντιµετñπιση των προβληµÀτων µÛσα στα φυλετικÀ κρÀτη θα οδηγÜσει προοδευτικÀ στην πολιτικÜ τουσ οργÀνωση. Îτσι, οι φυλετικοÝ αρχηγοÝ τησ εποχÜσ των µετακινÜσεων εξελÝχθηκαν σε κληρονοµικοàσ βασιλεÝσ, αφÞτου τα φàλα απÛκτησαν µÞνιµεσ εγκαταστÀσεισ. Ο βασιλιÀσ των οµηρικñν κοινωνιñν, δηλαδÜ αυτñν που προÛκυψαν µετÀ τισ µετακινÜσεισ των ελληνικñν φàλων, Üταν ο αρχηγÞσ του στρατοà σε εποχÜ πολÛµου και ο κυβερνÜτησ µε θρησκευτικÜ και δικαστικÜ εξουσÝα σε περÝοδο ειρÜνησ.

δεν εÝναι Ûνασ θεσµÞσ που βασÝζεται αποκλειστικÀ και µÞνο στη συγγÛνεια. ΩστÞσο η Ûννοια του οÝκου καλàπτει πολà περισσÞτερα απÞ µιαν απλÜ οµÀδα ανθρñπων. Ο οÝκοσ περιλαµβÀνει και περιουσιακÀ στοιχεÝα κÀθε εÝδουσ, τα οποÝα στην πρÀξη δεν µποροàν να χωριστοàν απÞ την ανθρñπινη οµÀδα, αφοà εξασφαλÝζουν την υλικÜ τησ àπαρξη. ΕποµÛνωσ η γη, τα κτÝρια, τα ζñα, τα κÀθε εÝδουσ αποθÛµατα, ο εξοπλισµÞσ και οàτω καθεξÜσ αποτελοàν Þλα µÛροσ του οÝκου. Μ.M. Austin, P.Vidal-Naquet, ΟικονοµÝα και κοινωνÝα στην αρχαÝα ΕλλÀδα, µετ. Τ. ΚουκουλιÞσ, εκδ. ∆αÝδαλοσ, σ. 67.

ΧÀλκινο ειδñλιο* ανδρικÜσ µορφÜσ απÞ το ιερÞ τησ ΟλυµπÝασ (8οσ αι. π.Χ.). Τα πρñτα δεÝγµατα τησ ελληνικÜσ πλαστικÜσ εÝναι µικρñν διαστÀσεων. (ΜουσεÝο ΟλυµπÝασ)

4. Η διÀκριση ανÀµεσα στουσ ευγενεÝσ και το πλÜθοσ Íλλη µια περÝπτωση που ο λαÞσ καλεÝται να αντιταχθεÝ στη γνñµη ενÞσ βασιλιÀ Ü ενÞσ Üρωα συναντοàµε στην Οδàσσεια. ΕκεÝ ο σοφÞσ ΜÛντωρ, Þταν Ûρχεται η σειρÀ του να µιλÜσει, καλεÝ το λαÞ τησ ΙθÀκησ, που Ûχει συναχθεÝ στην αγορÀ, να στραφεÝ εναντÝον των µνηστÜρων: «µε το λαÞ τον αποδÛλοιπο θυµñνω, που καθÞστε αµÝλητοι Þλοι και δε στρñνετε στα λÞγια αυτοàσ τουσ λÝγουσ µνηστÜρεσ, τÞσο πλÜθοσ που ’σαστε, να τουσ ανακρατÜστε!» (β 239-41). Με την Ûκφραση «τÞσο πλÜθοσ ποà ’σαστε» διατυπñνεται ουσιαστικÀ για πρñτη φορÀ η αρχÜ τησ πλειοψηφÝασ, που θα αποτελÛσει αργÞτερα το θεµÛλιο λÝθο τησ αθηναϊκÜσ δηµοκρατÝασ του 5ου αιñνα. Cl. Mossé, Η αρχαϊκÜ ΕλλÀδα, µετ. Στρ. ΠασχÀλησ, εκδ. ΜΙΕΤ, σ. 103.

ΜεγÀλοσ κρατÜρασ (àψ. 1,23 µ.) που τον τοποθετοàσαν ωσ «σÜµα» πÀνω στον τÀφο. Îχει ωσ θÛµατα διακÞσµησησ την «πρÞθεση» και την «εκφορÀ» του νεκροà, τα οποÝα αποδÝδονται µε τη γεωµετρικÜ τεχνοτροπÝα. (ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)

∆Ýπλα στο βασιλιÀ υπÜρχε Ûνα συµβοàλιο που αποτελοàνταν απÞ τουσ αρχηγοàσ των ισχυρñν γενñν, οι οποÝοι ονοµÀζονταν και αυτοÝ βασιλεÝσ. Το συµβοàλιο αυτÞ των ευγενñν (βουλÜ των γερÞντων) βαθµιαÝα περιÞρισε τη βασιλικÜ εξουσÝα. Ùταν ο βασιλιÀσ Ûπαιρνε κÀποια σηµαντικÜ απÞφαση, συγκαλοàσε σε σàνοδο το πλÜθοσ, κυρÝωσ τουσ πολεµιστÛσ για να ζητÜσει τη γνñµη τουσ (εκκλησÝα του δÜµου)4. ΕÝναι χαρακτηριστικÞ Þτι στο πλαÝσιο των οµηρικñν κοινωνιñν διαµορφñθηκαν Þλοι εκεÝνοι οι θεσµοÝ που οδÜγησαν απÞ τα µÛσα του 8ου αι. π.Χ. στην πολιτικÜ συγκρÞτηση των ελληνικñν κοινωνιñν. Εδñ συναντοàµε το πρñτο στÀδιο πολιτικÜσ οργÀνωσησ, που αργÞτερα θα εξελιχθεÝ µÛσα στο πλαÝσιο των ελληνικñν πÞλεωνκρατñν. Ο πολιτισµÞσ. ΜετÀ την πτñση των µυκηναϊκñν ανακτÞρων, η δàσκολη γραµµικÜ Β γραφÜ, την οποÝα γνñριζαν να χρησιµοποιοàν λÝγοι γραφεÝσ, λησµονÜθηκε. Για τρεισ περÝπου αιñνεσ οι Îλληνεσ δε χρησιµοποÝησαν γραφÜ. ΩστÞσο, στα τÛλη του 9ου αι. π.Χ. Ü στισ αρχÛσ του 8ου αι. π.Χ. επανεµφανÝζεται η γραφÜ στον ελλαδικÞ χñρο. Τα σàµβολα τησ γραφÜσ δεν αποδÝδουν πλÛον συλλαβÛσ αλλÀ φθÞγγουσ. Η ελληνικÜ αλφαβητικÜ γραφÜ προÛκυψε κατÀ τρÞπο αφοµοιωτικÞ απÞ το φοινικικÞ αλφÀβητο. Οι Îλληνεσ προσÀρµοσαν τα σàµβολα στισ φωνητικÛσ αξÝεσ τησ ελ-

ληνικÜσ γλñσσασ και επιπλÛον πρÞσθεσαν τα φωνÜεντα που Ûλειπαν απÞ το φοινικικÞ αλφÀβητο. Îτσι Ûγιναν οι δηµιουργοÝ του πρñτου πραγµατικοà αλφαβÜτου. Την οµηρικÜ εποχÜ δηµιουργÜθηκαν τα πρñτα ιερÀ, τα οποÝα σταδιακÀ απÞκτησαν πανελλÜνιο χαρακτÜρα. ΠαρÀλληλα µε τισ τοπικÛσ λατρεÝεσ παγιñθηκαν οι θρησκευτικÛσ αντιλÜψεισ που συγκρÞτησαν το ολυµπιακÞ δωδεκÀθεο. Στα πολιτιστικÀ επιτεàγµατα τησ περιÞδου περιλαµβÀνονται η προφορικÜ διαµÞρφωση τησ πρñτησ ελληνικÜσ ποÝησησ, τησ επικÜσ ποÝησησ, και τα Ûργα τησ τÛχνησ, κυρÝωσ τησ κεραµικÜσ και τησ µικροτεχνÝασ. ΑπÞ τη µυκηναϊκÜ Üδη εποχÜ πρÛπει στον ελλαδικÞ χñρο να εÝχαν δηµιουργηθεÝ τραγοàδια µε ηρωικÞ περιεχÞµενο. Τα τραγοàδια αυτÀ φαÝνεται Þτι αποτÛλεσαν το υπÞβαθρο, το οποÝο αργÞτερα οι Îλληνεσ των αποικιñν τησ Μ. ΑσÝασ χρησιµοποÝησαν για να συγκροτÜσουν γàρω απÞ δàο διαφορετικÀ θÛµατα τα οµηρικÀ Ûπη. Το περιεχÞµενο των τραγουδιñν Üταν γνωστÞ στουσ ποιητÛσ των οµηρικñν χρÞνων, τουσ ραψωδοàσ, οι οποÝοι το τραγουδοàσαν προσθÛτοντασ πολλÛσ φορÛσ καινοàργια στοιχεÝα για να διασκεδÀσουν το λαÞ στα πανηγàρια Ü τουσ ευγενεÝσ στα µÛγαρÀ τουσ. Η παρÀδοση θÛλει ωσ δηµιουργÞ των δàο επñν τον Ùµηρο, ο οποÝοσ κατÀ πÀσα πιθανÞτητα συνÛθεσε την ΙλιÀδα στην πρωταρχικÜ τησ µορφÜ στα µÛσα περÝπου του 8ου αι. π.Χ. Η σàνθεση τησ Οδàσσειασ τοποθετεÝται στα τÛλη του 8ου αι. π.Χ. Ü στισ αρχÛσ του 7ου αι. π.Χ. Η τÛχνη των οµηρικñν χρÞνων ονοµÀστηκε συµβατικÀ απÞ τουσ ερευνητÛσ γεωµετρικÜ. Η Ýδια ονοµασÝα χρησιµοποιεÝται πολλÛσ φορÛσ για να χαρακτηρÝσει την Ýδια την εποχÜ, εξαιτÝασ των γεωµετρικñν σχεδÝων που κυριÀρχησαν στη διακÞσµηση των αγγεÝων αλλÀ και στην κατασκευÜ των Ûργων τησ µικροτεχνÝασ.

ΧÀλκινοσ λεβητοειδÜσ τρÝποδασ (τÛλη 8ου αι. π.Χ.). ×ταν αφιÛρωµα πιστοà στο ιερÞ τησ ΟλυµπÝασ, το οποÝο εÝχε εξελιχθεÝ σε χñρο πανελλÜνιασ λατρεÝασ. (ΜουσεÝο ΟλυµπÝασ)

ΠÜλινο οµοÝωµα ναοà, αφιÛρωµα στο ΗραÝο του Íργουσ (8οσ αι. π.Χ.). Μασ διευκολàνει να σχηµατÝσουµε µια ασφαλÜ εικÞνα για τισ αρχαιÞτερεσ ναϊκÛσ κατασκευÛσ του ελληνικοà χñρου. (ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)

ΛεπτοµÛρεια απÞ την οινοχÞη του ∆ιπàλου που φÛρει χαραγµÛνη µÝα απÞ τισ αρχαιÞτερεσ ελληνικÛσ επιγραφÛσ (τρÝτο τÛταρτο του 8ου αι. π.Χ.).

5. Η προÛλευση τησ πÞλησ-κρÀτουσ και οι λÞγοι àπαρξÜσ τησ

2.2 ΑρχαϊκÜ εποχÜ (750-480 π.Χ.)

Οι ερευνητÛσ τησ ελληνικÜσ αρχαιÞτητασ ονοµÀζουν συµβατικÀ αρχαϊκÜ την περÝοδο απÞ τα ΕÝναι φανερÞ λοιπÞν Þτι η πÞλη µÛσα περÝπου του 8ου αι. π.Χ. µÛχρι και την πρñδεν εÝναι η εγκατÀσταση των ανθρñπων σε µια περιοχÜ και το Þτι δεν ατη εικοσαετÝα του 5ου αι. π.Χ., γιατÝ αυτÜ Üταν η δικοàνται µεταξà τουσ και Þτι Ûχουν εποχÜ τησ προετοιµασÝασ και των απαρχñν τησ σχÛσεισ συναλλαγÜσ. ΑυτÀ εÝναι αναοικονοµικÜσ, τησ πολιτικÜσ και πολιτιστικÜσ εξÛγκαÝα για να υπÀρξει µια πÞλη, αλλÀ λιξησ του ελληνικοà κÞσµου. και εÀν Þλα αυτÀ θα συµβοàν, δεν υΗ οικονοµικοκοινωνικÜ κρÝση που προÛκυψε πÀρχει µÝα πÞλη, αλλÀ µÞνο Þταν θα στα τÛλη τησ οµηρικÜσ εποχÜσ αντιµετωπÝστηκε υπÀρξει σωστÜ επικοινωνÝα και των οικογενειñν και των γενñν χÀριν τÛαπÞ τα µÛσα του 8ου αι. π.Χ. στο πλαÝσιο των ορλειασ και αυτÀρκουσ ζωÜσ. Τοàτο ÞγανωµÛνων πÞλεων-κρατñν και µε την Ýδρυση αµωσ δε θα συµβεÝ παρÀ µÞνο µε την εποικιñν (δεàτεροσ ελληνικÞσ αποικισµÞσ). Ο 7οσ γκατÀσταση σε µια περιοχÜ και µε τισ και 6οσ αι. π.Χ. υπÜρξε η εποχÜ των πνευµατικñν επιγαµÝεσ των κατοÝκων, γι’ αυτÞ και αναζητÜσεων και τησ διαµÞρφωσησ του αρχαÝου δηµιουργÜθηκαν ανÀ τισ πÞλεισ δεσµοÝ απÞ επιγαµÝεσ και θρησκευτικÛσ ελληνικοà πολιτισµοà. Η αρχαϊκÜ εποχÜ τελεÝωτελετÛσ και θυσÝεσ και τρÞποι κοινÜσ σε µε τουσ αγñνεσ των ΕλλÜνων εναντÝον των συµβÝωσησ. Ùλα αυτÀ εÝναι Ûργο φι«βαρβÀρων». ΑπÞ τουσ αγñνεσ αυτοàσ οι ÎλληλικÜσ διÀθεσησ, γιατÝ και η επιθυµÝα νεσ εξÜλθαν νικητÛσ, ενÝσχυσαν την εθνικÜ τουσ για συµβÝωση εÝναι φιλικÜ διÀθεση. συνεÝδηση και επικàρωσαν την αποτελεσµατικÞΣκοπÞσ, λοιπÞν, τησ πÞλησ εÝναι το τητα τησ οργÀνωσησ, που τουσ παρεÝχε ο θεσµÞσ ζειν καλñσ και Þλα αυτÀ υπÀρχουν για την επιτυχÝα του τελικοà στÞχου. τησ πÞλησ-κρÀτουσ. ΠÞλη, λοιπÞν, εÝναι η Ûνωση συγγενιΗ γÛνεση τησ πÞλησ-κρÀτουσ. Οι ιστορικοÝ κñν οµÀδων και κοινοτÜτων µε σκοχρησιµοποÝησαν τον Þρο πÞλη-κρÀτοσ για να δηπÞ την επιτυχÝα µιασ τÛλειασ και αυλñσουν την Ûννοια του χñρου και συγχρÞνωσ τησ τÀρκουσ ζωÜσ. Τοàτο εÝναι, Þπωσ εÝοργανωµÛνησ κοινÞτητασ ανθρñπων κÀτω απÞ παµε, η ευτυχισµÛνη και ενÀρετη ζωÜ. µια εξουσÝα. Η οργÀνωση προϋποθÛτει την κυΕποµÛνωσ, πρÛπει να θÛσουµε Þτι η πολιτικÜ κοινωνÝα εÝναι προσ χÀριν ριαρχÝα σε συγκεκριµÛνο χñρο, που αντιστοιχεÝ των καλñν πρÀξεων των πολιτñν και σε Þρια µιασ πÞλησ Ü µιασ ευρàτερησ περιοχÜσ Þχι µÞνο για τη συµβÝωσÜ τουσ. µαζÝ µε την πÞλη, και τη συγκρÞτηση εξουσÝασ ΑριστοτÛλησ, ΠολιτικÀ 1280b 32-45¯ για την αντιµετñπιση των κοινñν προβληµÀτων5. 1281a 1-4. Îτσι η πÞλη-κρÀτοσ παρουσιÀζει τα ακÞλουθα συστατικÀ στοιχεÝα: ✦ ΑπÞ Àποψη γεωγραφικÜ, διαµορφωνÞταν συνÜθωσ σε Ûνα χñρο, κÛντρο Àσκησησ τησ εξουσÝασ, τειχισµÛνο τισ περισσÞτερεσ φορÛσ, που ονοµαζÞταν πÞλισ Ü Àστυ, και σε µια ευρàτερη περιοχÜ γàρω απ’ αυτÞν, καλλιεργÜσιµη µε διÀσπαρτουσ µικρÞτερουσ οικισµοàσ, τισ κñµεσ, που Üταν η àπαιθροσ χñρα. ✦ ΑπÞ Àποψη οργανωτικÜ, οι κÀτοικοι τησ πÞλησ-κρÀτουσ, δηλαδÜ οι πολÝτεσ, συµµετεÝχαν στη διαχεÝριση των κοινñν και Ûπαιρναν µικρÞτερο Ü µεγαλàτερο µÛροσ στη λÜψη των αποφÀσεων. Îτσι, ο τρÞποσ Àσκησησ τησ εξουσÝασ και η συµµετοχÜ Ü µη των πολιτñν σ’ αυτÜν Þριζε το Àλλο συστατικÞ τησ στοιχεÝο, το πολÝτευµα6. ΑνεξÀρτητα απÞ τον τρÞπο λειτουργÝασ του πολι84

τεàµατοσ, γÝνεται κατανοητÞ Þτι οι πολÝτεσ εÝχαν τρεισ βασικÛσ επιδιñξεισ που παρÀλληλα αποτελοàσαν και προϋποθÛσεισ àπαρξησ τησ πÞλησκρÀτουσ: την ελευθερÝα, την αυτονοµÝα και την αυτÀρκεια. Οι πολÝτεσ δηλαδÜ αγωνÝζονταν για την ανεξαρτησÝα τουσ υπερασπÝζοντασ την ελευθερÝα τησ πÞλησ, συνÛβαλλαν στη διακυβÛρνηση µε νÞµουσ που οι Ýδιοι εÝχαν θεσπÝσει για να επιτàχουν την αυτονονοµÝα τησ και συµµετεÝχαν στην παραγωγÜ για να καλàψουν τισ ανÀγκεσ τουσ και να ενισχàσουν την αυτÀρκεια τησ πÞλησ τουσ. Η σηµασÝα του θεσµοà τησ πÞλησ-κρÀτουσ. Η επιβÝωση και η εξÛλιξη κÀθε πÞλησ-κρÀτουσ Üταν Àµεσα συνδεδεµÛνη µε τισ τρεισ βασικÛσ επιδιñξεισ των πολιτñν τησ. Οι επιδιñξεισ αυτÛσ, αν και Üταν τροχοπÛδη για την οργÀνωση των ΕλλÜνων σε ενιαÝο κρÀτοσ, εντοàτοισ αποτÛλεσαν τη γενεσιουργÞ δàναµη των επιτευγµÀτων και τησ πολιτισµικÜσ τουσ πορεÝασ. ΕÝναι φανερÞ Þτι ο συνεχÜσ αγñνασ των πολιτñν των ελληνικñν πÞλεωνκρατñν, που αποσκοποàσε στην εξασφÀλιση τησ ελευθερÝασ, τησ αυτονοµÝασ και τησ αυτÀρκειασ τησ πÞλησ τουσ, Üταν Ûνα κÝνητρο που οδηγοàσε σε µια µορφÜ πατριωτισµοà µε Ûντονο τοπικιστικÞ πνεàµα. Η µορφÜ αυτÜ του πατριωτισµοà τÞνιζε τισ διαφορÛσ µεταξà των ΕλλÜνων, προκαλοàσε συχνÀ εµφàλιεσ συγκροàσεισ και, κυρÝωσ, δε διευκÞλυνε την ÛνωσÜ τουσ. Η οργÀνωση των ανθρñπων σε πÞλεισ δεν Üταν Ûνα καινοàργιο ιστορικÞ φαινÞµενο. ΑπÞ την 4η χιλιετÝα π.Χ. στη ΜεσοποταµÝα οι

6. ΚυρÝαρχο στοιχεÝο τησ πÞλησκρÀτουσ εÝναι το πολÝτευµα ΕÀν λοιπÞν Ûτσι Ûχουν τα πρÀγµατα, φανερÞ εÝναι Þτι πρÛπει κυρÝωσ να αποκαλοàµε την πÞλη αµετÀβλητη, Þταν το πολÝτευµÀ τησ µÛνει το Ýδιο. ΕÝναι δυνατÞ να ονοµαστεÝ (η πÞλη) µε Àλλο Þνοµα ακÞµη και Þταν παραµÛνουν οι Ýδιοι κÀτοικοι Ü και να Ûχει το Ýδιο το Þνοµα, Þταν κατοικηθεÝ απÞ Àλλουσ ανθρñπουσ. Íλλο Þµωσ εÝναι το θÛµα, εÀν εÝναι σωστÞ η πÞλη να τηρεÝ Ü να µην τηρεÝ τισ υποχρεñσεισ τησ, Þταν µεταβÀλει το πολÝτευµÀ τησ. ............. ΠολÝτευµα τησ πÞλησ εÝναι η οργÀνωση Þλων εν γÛνει των αρχñν και προ παντÞσ τησ κυρÝαρχησ εξουσÝασ. ΓιατÝ παντοà κυριαρχεÝ το πολÝτευµα τησ πÞλησ και πολÝτευµα εÝναι η πολιτικÜ οργÀνωση. ΑριστοτÛλησ, ΠολιτικÀ 1276b 10-16¯ 1278b 9-12.

Η αρχαÝα Σµàρνη. ΣχÛδιο αναπαρÀστασησ τησ πÞλησ προσ τα τÛλη του 7ου αι. π.Χ. Τα ανασκαφικÀ δεδοµÛνα απÛδειξαν Þτι η Σµàρνη εÝναι µÝα απÞ τισ πρñτεσ ελληνικÛσ πÞλεισ που διαθÛτουν τα χαρακτηριστικÀ αστικÜσ οργÀνωσησ.

ΣουµÛριοι, Þπωσ µασ Ûγινε γνωστÞ, Üταν οργανωµÛνοι σε πÞλεισ µε αναπτυγµÛνη οικονοµικÜ και Οι ΑθηναÝοι, απÞ τα πολà παλιÀ πολιτιστικÜ δραστηριÞτητα. Σε καµιÀ Þµωσ απ’ χρÞνια και περισσÞτερο απ’ Þποιουσ αυτÛσ τισ πÞλεισ οι κÀτοικοι δεν ανÛπτυξαν «ποÀλλουσ Îλληνεσ, ζοàσαν αγροτικÜ λιτικÜ» δραστηριÞτητα, δηλαδÜ δεν εÝδαν τη ζωÜ ζωÜ. Τον καιρÞ του ΚÛκροποσ και τουσ συνδεδεµÛνη µε τισ ιδÛεσ τησ ελευθερÝασ, τησ των πρñτων βασιλÛων τησ ΑττικÜσ αυτÞβουλησ δρÀσησ για την αντιµετñπιση των µÛχρι τησ εποχÜσ του ΘησÛωσ, οι Ακοινñν προβληµÀτων και τησ κατοχàρωσησ των θηναÝοι ζοàσαν διασπαρµÛνοι σε µικρÀ κÛντρα που εÝχαν, το καθÛνα, δικαιωµÀτων τουσ. ΜÞνο µÛσα στισ ελληνικÛσ πÞχωριστÞ πρυτανεÝο και χωριστοàσ λεισ-κρÀτη οι Ûννοιεσ «του πολÝτη» και «τησ πολιÀρχοντεσ. ΜÞνο Àµα παρουσιαζÞταν τικÜσ» απÛκτησαν υπÞσταση και Ûγιναν πραγµαεξωτερικÞσ κÝνδυνοσ Ûκαναν κοινÜ τικÞτητα. Îτσι κατανοοàµε γιατÝ ο θεσµÞσ τησ συνÛλευση υπÞ τον βασιλÛα και ο κÀπÞλησ-κρÀτουσ Üταν σηµαντικÜ καινοτοµÝα µε θε οικισµÞσ εÝχε χωριστÜ πολιτικÜ ζωÜ και αυτοδιοÝκηση. Îτυχε, µÀλισυνÛπειεσ µεγÀλεσ για την εξÛλιξη του πολιτιστα, µερικοÝ απÞ τουσ οικισµοàσ να σµοà. ∆ε θα Üταν υπερβολικÜ η επισÜµανση πωσ πολεµÜσουν εναντÝον τησ ΑθÜνασ ÞÞ,τι αποτελεÝ επÝτευγµα του ελληνικοà πολιτιπωσ, για παρÀδειγµα, οι ΕλευσÝνιοι σµοà γεννÜθηκε µÛσα απÞ τη λειτουργÝα του θεµε τον Εàµολπο εναντÝον του Ερεσµοà τησ πÞλησ-κρÀτουσ. Η δηµοκρατÝα, η ποÝηχθÛωσ. Ùταν, Þµωσ, βασιλεàσ Ûγινε ο ση και ιδιαÝτερα το θÛατρο, η φιλοσοφÝα, η ρητοΘησεàσ, που Üταν δυνατÞσ και σñφρων, Ûκανε πολλÛσ µεταρρυθµÝσεισ, ρεÝα, η πολεοδοµÝα και η επιστÜµη Üταν επιτεàγκατÀργησε τισ βουλÛσ και τισ αρχÛσ µατα τησ δραστηριÞτητασ του ανθρñπου στο των Àλλων οικισµñν και οργÀνωσε πλαÝσιο τησ πÞλησ-κρÀτουσ. την πολιτεÝα στη σηµερινÜ τησ µορφÜ Η οικονοµικÜ και κοινωνικÜ οργÀνωση. Η συµ’ Ûνα βουλευτÜριο κι Ûνα πρυτανεÝο. γκρÞτηση των πÞλεων-κρατñν συνδÛεται Àµεσα Íφησε τουσ κατοÝκουσ να νÛµονται µε τισ οικονοµικÛσ, κοινωνικÛσ και πολιτικÛσ συντα κτÜµατÀ τουσ Þπωσ και πριν, αλλÀ τουσ ανÀγκασε να Ûχουν µια κοινÜ θÜκεσ που επικρατοàσαν στισ οµηρικÛσ κοινωνÝεσ. πολιτεÝα, την ΑθÜνα, η οποÝα εξελÝΟι συνθÜκεσ αυτÛσ, που Üταν διαφορετικÛσ απÞ χθηκε σε µεγÀλη πολιτεÝα, και τÛτοια περιοχÜ σε περιοχÜ, οδÜγησαν προοδευτικÀ στη την παρÛδωσε ο Θησεàσ στουσ µεταµετεξÛλιξη των οµηρικñν κοινοτÜτων σε πÞλεισγενεστÛρουσ. κρÀτη. Την περÝοδο των µετακινÜσεων τµÜµατα ΘουκυδÝδησ, Β, 15 µετ. Αγγ. ΒλÀχου. των ελληνικñν φàλων πιθανÞτατα αυτονοµÜθηκαν, απÛκτησαν στη συνÛχεια µÞνιµη εγκατÀσταση και σε συνδυασµÞ µε Àλλουσ παρÀγοντεσ, Þπωσ η χωροταξικÜ οργÀνωση, οι τοπικÛσ λατρεÝεσ κ.À., δηµιοàργησαν τισ πÞλεισ-κρÀτη. Στην προσπÀθειÀ τουσ αυτÜ Ýσωσ να αναµεÝχθηκαν και µε τµÜµατα Àλλων φàλων. Σàµφωνα µε αυτÜ την εκδοχÜ οι πρñτεσ πÞλεισ-κρÀτη πρÛπει να σχηµατÝστηκαν στα παρÀλια τησ Μ. ΑσÝασ στη διÀρκεια του πρñτου αποικισµοà. Στον ελλαδικÞ χñρο ο σχηµατισµÞσ πιθανñσ να ακολοàθησε διαφορετικÜ πορεÝα: Ü ανεξαρτητοποιÜθηκαν τµÜµατα διαφορετικñν φàλων και οργανñθηκαν µεταξà τουσ Ü γειτονικÛσ κοινÞτητεσ ενñθηκαν σε ενιαÝο χñρο Ü, ακÞµα, απÞ κñµεσ (χωριÀ) αποσπÀστηκαν οµÀδεσ και συγκρÞτησαν δικÜ τουσ ενιαÝα διοÝκηση. Στισ δàο τελευταÝεσ περιπτñσεισ κÀνουµε λÞγο για συνοικισµÞ7. ΕποµÛνωσ, γÝνεται φανερÞ Þτι Þλεσ 7. Ο «συνοικισµÞσ» τησ ΑθÜνασ

οι πÞλεισ-κρÀτη δεν οργανñθηκαν συγχρÞνωσ και 8. Οι σχÛσεισ ευγενñν µε τον Ýδιο τρÞπο. και πλÜθουσ Η κρÝση του οµηρικοà κÞσµου. Προσ τα τÛλη Και τñρα µια παραβολÜ θα πω του 9ου αι. π.Χ. οι οµηρικÛσ κοινÞτητεσ παρουστουσ βασιλιÀδεσ, αν κι Ûχουνε περÝσσÝαζαν σταδιακÜ πληθυσµιακÜ αàξηση, πρÀγµα σια τη γνñµη τουσ. Îτσι µÝλησε το γετο οποÝο προκÀλεσε στη συνÛχεια οικονοµικÜ ρÀκι στο πλουµÞλαιµο τ’ αηδÞνι, Þταν κρÝση λÞγω των περιορισµÛνων εκτÀσεων καλτο πÜρε πολà ψηλÀ, µÛσα στα σàγνεφα, αρπαγµÛνο στα νàχια του¯ µàρολιεργÜσιµησ γησ, των περιορισµÛνων µÛσων εκµε1 κεÝνο θλιβερÀ µÛσα στα νàχια νταν τÀλλευσησ, λÞγω τησ συγκÛντρωσησ τησ γησ σε λÝτα γαµψÀ του¯ και το γερÀκι εµÝλησε γουσ, τησ απουσÝασ εργασιακÜσ ειδÝκευσησ αλλÀ και σκληρÞ λÞγο του ’πε: «∆àστυχο, τι και τησ Ûλλειψησ Àλλων πÞρων πÛρα απÞ την εκ’ναι που λαλεÝσ; ΚÀποιοσ πολà πιο µετÀλλευση τησ γησ. δυνατÞσ σου σε κρατÀει. ΕκεÝ που εΗ οικονοµικÜ αυτÜ κατÀσταση συνδυÀζεται γñ σε πÀω, εκεÝ πασ κι εσà, κι ασ µου ’σαι και τραγουδιστÜσ¯ κι Þπωσ µου µε τον περιορισµÞ τησ βασιλικÜσ εξουσÝασ και κÀνει Þρεξη, µπορεÝ και δεÝπνο να σε την αàξηση τησ δàναµησ των ευγενñν. Η Ûλλειψη κÀνω, εγñ, µπορεÝ και να σ’ αφÜσω Ýσωσ οργανωµÛνου στρατοà Ûδωσε τη δυνατÞτηπÀλι. ΧωρÝσ µυαλÀ εÝν’ εκεÝνοσ που τα στουσ ευγενεÝσ να αµφισβητÜσουν την εξουσÝα τα βÀζει µε τουσ δυνατÞτερουσ¯ εχτÞσ του βασιλιÀ. Η δàναµÜ τουσ στηριζÞταν στην καπου χÀνει τη νÝκη µαζÝ µε τισ ντροπÛσ τοχÜ τησ γησ. ×ταν γνωστοÝ µε τα ονÞµατα αγακαι βÀσανα τραβÀει». Îτσι εÝπε το γερÀκι το γοργοπετοàµενο, το τεντοθοÝ, Àριστοι, ευπατρÝδεσ, εσθλοÝ, κ.À., ονÞµατα φτÛρουγο πουλÝ, στ’ αηδÞνι. που υποδÜλωναν την προÛλευση και την κοινωΜα, ω ΠÛρση, Àκουε συ τη δικαινικÜ τουσ υπÞσταση. Το µεγαλàτερο µÛροσ του οσàνη και µη συδαυλÝζεισ την αδικÝα. χρÞνου τουσ το αφιÛρωναν στη σωµατικÜ ÀσκηΓιατÝ η αδικÝα εÝναι ολÛθρια για τουσ ση και στην καλλιÛργεια του πνεàµατοσ. Îτρεµικροàσ ανθρñπουσ¯ ακÞµα και οι µεγÀλοι δυσκολεàονται να τη σηκñφαν Àλογα και βρÝσκονταν σε συνεχÜ πολεµικÜ σουνε και κÀτου απÞ το βÀροσ τησ ετοιµÞτητα¯ γι’ αυτÞ ονοµÀστηκαν και ιππεÝσ. λυγοàν, τη µÛρα π’ αναπÀντεχεσ καΣτισ πÞλεισ-κρÀτη πολÝτεσ δεν Üταν µÞνο οι ταστροφÛσ συντàχουν. ευγενεÝσ αλλÀ και µεγÀλοσ αριθµÞσ µικρñν Ü µεσαÝων καλλιεργητñν Ü και ακτηµÞνων. ΑυτοÝ Ü1. µàροµαι: χàνω δÀκρυα, θρηνñ. ταν γνωστοÝ µε τα ονÞµατα πλÜθοσ, Þχλοσ, κακοÝ ΗσÝοδοσ, Îργα και ΗµÛραι, 202-214 κ.À.8 ΠολλοÝ απ’ αυτοàσ στη συνÛχεια ασχολÜθηµετ. Π. ΛεκατσÀ. καν µε τη βιοτεχνÝα, το εµπÞριο, τη ναυτιλÝα και πλοàτισαν. ∆εν εξισñθηκαν Þµωσ εξαρχÜσ πολιτικÀ µε τουσ ευγενεÝσ. Τα πρñτα στÀδια τησ ιστορικÜσ πορεÝασ των πÞλεων-κρατñν Üταν συνδεδεµÛνα µε την ανÀπτυξη τησ δουλεÝασ. Η ανÀπτυξη του θεσµοà τησ δουλεÝασ συνδÛεται Àµεσα µε την αντÝληψη Þτι ο πολÝτησ πρÛπει να εÝναι απαλλαγµÛνοσ απÞ τισ εργασÝεσ για να ασχολεÝται µÞνο µε τισ υποθÛσεισ τησ πÞλησ, µε τα κοινÀ. ΒÛβαια, ο αριθµÞσ των δοàλων σε Àλλεσ πÞλεισ αυξÜθηκε εξαιτÝασ των χρεñν προσ τουσ ευγενεÝσ, Þπωσ συνÛβαινε στην ΑθÜνα µÛχρι τισ αρχÛσ του 6ου αι. π.Χ., και σε Àλλεσ εξαιτÝασ των κατακτητικñν πολÛµων, Þπωσ συνÛβη στη ΣπÀρτη. Η αντιµετñπιση τησ κρÝσησ. Η οικονοµικÜ κρÝση των οµηρικñν χρÞνων 87

9. Η Ýδρυση αποικιñν Τισ Συρακοàσεσ Ûκτισε ο ΑρχÝασ αφοà απÞ την ΚÞρινθο Ûπλευσε εκεÝ την Ýδια εποχÜ που ιδρàθηκαν η ΝÀξοσ και τα ΜÛγαρα. ΛÛγεται Þτι ο Μàσκελλοσ και ο ΑρχÝασ συγχρÞνωσ Üρθαν στουσ ∆ελφοàσ και Þταν ζÜτησαν χρησµÞ απÞ το θεÞ ρωτÜθηκαν: τι απÞ τα δàο προτιµοàν πλοàτο Ü υγεÝα. Ο ΑρχÝασ λοιπÞν προτÝµησε τον πλοàτο, ο Μàσκελλοσ Þµωσ την υγεÝα¯ στον Ûνα Ûδωσε χρησµÞ να ιδρàσει τισ Συρακοàσεσ και στον Àλλο τον ΚρÞτωνα. Îτσι λοιπÞν συµβαÝνει η πÞλη των Κροτωνιατñν να εÝναι τÞσο υγιεινÜ, Þπωσ προηγοàµενα ανÛφερα. Οι Συρακοàσεσ Þµωσ Ûφθασαν σε τÛτοιο σηµεÝο πλοàτου, ñστε να διαδοθεÝ παροιµÝα γι’ αυτÛσ που λεγÞταν για εκεÝνουσ που ζοàσαν πολυτελÜ ζωÜ, Þτι δηλαδÜ δεν θα τουσ αρκοàσε οàτε ο φÞροσ τησ δεκÀτησ των Συρακουσñν. Ο ΑρχÝασ Þταν Ûπλεε προσ τη ΣικελÝα Àφησε τον ΧερσικρÀτη που καταγÞταν απÞ το γÛνοσ των Ηρακλειδñν µε Ûνα µÛροσ τησ στρατιÀσ του για να ιδρàσει την ονοµαζÞµενη τñρα ΚÛρκυρα, προηγουµÛνωσ Þµωσ ΣχερÝα. ΕκεÝνοσ λοιπÞν αφοà Ûδιωξε τουσ Λιβυρνοàσ που κατεÝχαν το νησÝ, Ýδρυσε την αποικÝα¯ ο ΑρχÝασ εξÀλλου Þταν Ûφτασε στο Ζεφàριο των ∆ωριÛων και βρÜκε εκεÝ µερικοàσ που εÝχαν Ûρθει απÞ τη ΣικελÝα και εÝχαν σταλθεÝ απÞ τουσ ιδρυτÛσ των ΜεγÀρων τουσ πÜρε µαζÝ του και απÞ κοινοà Ýδρυσε µ’ αυτοàσ τισ Συρακοàσεσ. ΜεγÀλωσε η πÞλη αυτÜ και εξαιτÝασ τησ ευφορÝασ τησ γησ και των καλñν τησ λιµανιñν. Και οι κÀτοικοÝ τησ Ûγιναν ηγÜτορεσ και συνÛβη ñστε και Þταν εÝχαν τυρÀννουσ οι Συρακοàσιοι να κυριαρχοàν σε Àλλουσ και Þταν Üταν ελεàθεροι να ελευθερñνουν Þσουσ Üταν υποδουλωµÛνοι απÞ τουσ βαρβÀρουσ. ΓιατÝ Àλλοι απÞ τουσ βαρβÀρουσ Üταν κÀτοικοι τησ χñρασ και Àλλοι α-

συνεχÝστηκε και στα πρñτα στÀδια τησ οργÀνωσησ των πÞλεων, καθñσ δεν Üταν δυνατÞ να αντιµετωπιστεÝ απÞ το υπÀρχον σàστηµα τησ κλειστÜσ αγροτικÜσ οικονοµÝασ. Οι λàσεισ που δÞθηκαν Üταν οι ακÞλουθεσ: ✦ ανÀπτυξη τησ βιοτεχνÝασ και του εµπορÝου, ✦ κατακτητικοÝ πÞλεµοι και εδαφικÜ επÛκταση, ✦ Ýδρυση αποικιñν. ΚÀποιεσ πÞλεισ-κρÀτη εφÀρµοσαν µια απÞ τισ προαναφερθεÝσεσ λàσεισ, κÀποιεσ Àλλεσ τισ συνδàασαν για να αντιµετωπÝσουν τα προβλÜµατÀ τουσ. Îτσι, η ΑθÜνα ξεπÛρασε την κρÝση µε την ανÀπτυξη τησ βιοτεχνÝασ και του εµπορÝου: Η ΣπÀρτη, το Íργοσ, η ×λιδα κ.À. µε την κατÀκτηση γειτονικñν τουσ περιοχñν, ενñ η ΚÞρινθοσ, τα ΜÛγαρα, η ΧαλκÝδα, η ΜÝλητοσ κ.À. συνδàασαν αυτÛσ τισ λàσεισ µε την Ýδρυση αποικιñν. Ùσα τµÜµατα του ελληνικοà κÞσµου παρÛµειναν αποµονωµÛνα και δεν εÝχαν συνεχεÝσ επαφÛσ µε τουσ Àλλουσ Îλληνεσ, Þπωσ οι ΑρκÀδεσ, οι ΑιτωλοÝ, οι ΑκαρνÀνεσ, οι Ηπειρñτεσ, οι ΜακεδÞνεσ και Àλλοι, δεν ακολοàθησαν την Ýδια οικονοµικÜ πορεÝα και διατÜρησαν τη φυλετικÜ* οργÀνωση. Ο δεàτεροσ αποικισµÞσ (8οσ-6οσ αι. π.Χ.). Ο Þροσ προÛρχεται απÞ το ρ. αποικÝζω (στÛλνω µακριÀ απÞ τον οÝκο, απÞ την πατρÝδα) και δηλñνει την αναγκαστικÜ µετακÝνηση, την εγκατÀσταση σε Àλλη περιοχÜ και τη δηµιουργÝα νÛασ πÞλησ. Το φαινÞµενο αυτÞ διαφÛρει απÞ την εξÀπλωση των ελληνικñν φàλων στα µικρασιατικÀ παρÀλια (11οσ – 9οσ αι. π.Χ.). Η Ýδρυση αποικιñν την αρχαϊκÜ εποχÜ Üταν επιχεÝρηση οργανωµÛνη εξ ολοκλÜρου απÞ τη µητÛρα-πÞλη (µητρÞπολη). Οι αποικÝεσ, ωστÞσο, Üταν νÛεσ πÞλεισ-κρÀτη, αυτÞνοµεσ και αυτÀρκεισ. Οι δεσµοÝ τουσ µε τισ µητÛρεσ-πÞλεισ Üταν χαλαροÝ, σε µερικÛσ περιπτñσεισ ανàπαρκτοι, ενñ σε σπÀνιεσ περιπτñσεισ οι σχÛσεισ Üταν εχθρικÛσ9. Τα αÝτια που συνÛβαλαν στην Ýδρυση των αποικιñν Üταν:

η στενοχωρÝα, Þπωσ αναφÛρεται απÞ τουσ αρχαÝουσ συγγραφεÝσ, δηλαδÜ το πρÞβληµα που προÛκυψε απÞ την αàξηση του πληθυσµοà και τισ περιορισµÛνεσ εκτÀσεισ καλλιεργÜσιµησ γησ¯ ✦ η Ûλλειψη πρñτων υλñν, ιδιαÝτερα µετÀλλων¯ ✦ η αναζÜτηση νÛων αγορñν για την προµÜθεια και την πñληση αγαθñν¯ ✦ οι εσωτερικÛσ πολιτικÛσ κρÝσεισ που οδηγοàσαν σε αποµÞνωση µια οµÀδα των κατοÝκων¯ ✦ οι γνñσεισ που διÛθεταν για τουσ θαλÀσσιουσ δρÞµουσ και τισ περιοχÛσ εγκατÀστασησ¯ ✦ ο ριψοκÝνδυνοσ χαρακτÜρασ των ΕλλÜνων εκεÝνησ τησ εποχÜσ, Þπωσ αντανακλÀται µÛσα απÞ την Οδàσσεια. ΑπÞ τα µÛσα του 8ου αι. π.Χ. µÛχρι και τα µÛσα του 6ου αι. π.Χ. οι Îλληνεσ εξαπλñθηκαν στη ΜεσÞγειο και στον Εàξεινο ΠÞντο, στα Þρια του τÞτε γνωστοà κÞσµου, περιορÝζοντασ Ûτσι τη δραστηριÞτητα Àλλων λαñν και ιδιαÝτερα των ΦοινÝκων. Η αποικιστικÜ εξÀπλωση επανασàνδεσε ουσιαστικÀ τουσ Îλληνεσ µε τη ΜεσÞγειο και εÝχε σηµαντικÛσ επιπτñσεισ στην οικονοµÝα, την κοινωνÝα και την πολιτιστικÜ εξÛλιξη αυτÜσ τησ περιÞδου. Ùλα τα στοιχεÝα που καθορÝζουν τον ελληνικÞ πολιτισµÞ, Þπωσ οι θρησκευτικÛσ πεποιθÜσεισ, οι πολιτικÛσ πρακτικÛσ, οι αισθητικÛσ αντιλÜψεισ και γενικÞτερα ο τρÞπο ζωÜσ, οι Îλληνεσ τα µετÛφεραν στισ νÛεσ τουσ πατρÝδεσ. Οι αποικÝεσ εξελÝχθηκαν σε χñρουσ πειραµατισµοà για τον ΕλληνισµÞ. Στισ επαφÛσ τουσ µε τουσ γηγενεÝσ πληθυσµοàσ Ûδωσαν πολιτιστικÀ στοιχεÝα και πÜραν. Η πλÛον χαρακτηριστικÜ περÝπτωση εÝναι η διÀδοση τησ γραφÜσ¯ το χαλκιδικÞ αλφÀβητο, µια µορφÜ του ελληνικοà αλφαβÜτου, διαδÞθηκε απÞ τουσ ΧαλκιδεÝσ αποÝκουσ στουσ ιταλικοàσ λαοàσ και Ûγινε στη συνÛχεια το πρÞτυπο διαµÞρφωσησ του λατινικοà. Η οικονοµικÜ κρÝση αντιµετωπÝστηκε Ûξω απÞ τα Þρια των πÞλεων-κρατñν, σε ευρàτερο οικονοµικÞ χñρο µε την ανÀπτυξη του δευτερογε✦

πÞ την απÛναντι στεριÀ Ûκαναν επιδροµÛσ¯ κανÛνα Þµωσ δεν Àφηναν να αγγÝζει τα παρÀλια οι Îλληνεσ, αλλÀ δεν εÝχαν και τη δàναµη να τουσ εκδιñξουν εξ ολοκλÜρου απÞ την ενδοχñρα και παρÛµειναν µÛχρι σÜµερα οι ΣικελοÝ, οι ΣικανοÝ, οι ΜÞργητεσ και µερικοÝ Àλλοι να νÛµονται το νησÝ µεταξà των οποÝων Üταν και οι Øβηρεσ, τουσ οποÝουσ αναφÛρει ο Îφοροσ Þτι Üταν οι πρñτοι οικιστÛσ τησ ΣικελÝασ απÞ τουσ βÀρβαρουσ. ΣτρÀβων, ΓεωγραφικÀ, VI, 2, 4.

∆àο απÞ τα αρχαιÞτερα ελληνικÀ νοµÝσµατα. ΕπÀνω: ΑργυρÞ νÞµισµα τησ ΑÝγινασ µε παρÀσταση χελñνασ (600 π.Χ.). ΚÀτω: ΝÞµισµα τησ ΕφÛσου απÞ Üλεκτρο* µε παρÀσταση ελαφιοà (600 π.Χ.). (ΑθÜνα, ΝοµισµατικÞ ΜουσεÝο)

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΑΠΟΙΚΙΣΜΟΣ απÞ τον 8ο Ûωσ τον 6ο αιñνα π.Χ.

νοàσ και τριτογενοàσ τοµÛα τησ οικονοµÝασ. Το εµπÞριο δεν περιορÝστηκε στην ανταλλαγÜ αγαθñν, απÛκτησε χαρακτÜρα εµπορευµατοχρηµατικÞ µε την κοπÜ και τη χρÜση του νοµÝσµατοσ. Η εφεàρεση του νοµÝσµατοσ δεν Üταν µια απλÜ καινοτοµÝα που διευκÞλυνε τισ οικονοµικÛσ σχÛσεισ εκεÝνησ τησ εποχÜσ. Tο νÞµισµα γÝνεται τñρα το κàριο µÛσο συναλλαγÜσ. Οι οικονοµικÛσ µεταβολÛσ εÝχαν συνÛπειεσ και στην κοινωνÝα των πÞλεων-κρατñν. ΝÛα κατηγορÝα πολιτñν, αυτοÝ που πλοàτισαν, διεκδÝκησε µερÝδιο στην Àσκηση τησ εξουσÝασ. Îτσι, η αριστοκρατικÀ οργανωµÛνη κοινωνÝα πÛρασε κρÝση. Η δουλεÝα, τÛλοσ, αναπτàχθηκε λÞγω τησ ανÀγκησ για περισσÞτερα και φθηνÞτερα χÛρια. Για πρñτη φορÀ αυτÜ την εποχÜ χρησιµοποιÜθηκαν δοàλοι αργυρñνητοι, δηλαδÜ αγορασµÛνοι, ωσ παρÀγοντασ οικονοµικÜσ ανÀπτυξησ. Τα πολιτεàµατα. Η πÞλη-κρÀτοσ αποτελοàσε το βασικÞ θεσµÞ πολιτικÜσ οργÀνωσησ κατÀ την αρχαιÞτητα. ΜÛσα απ’ αυτÞ το θεσµÞ λειτοàργησαν οι κοινωνικοÝ ανταγωνισµοÝ και ασκÜθηκε η εξουσÝα, απÞ τισ εκÀστοτε ισχυρÛσ κοινωνικÛσ τÀξεισ. ΕÝναι ευνÞητο Þτι οι κοινωνικÛσ συγκροàσεισ και οι πολιτειακÛσ µεταβολÛσ εÝχαν διαφορετικÜ εξÛλιξη σε κÀθε πÞλη-κρÀτοσ. Την πορεÝα µεταβολÜσ των πολιτευµÀτων παρουσιÀζει το ακÞλουθο θεωρητικÞ σχÜµα: βασιλεÝα ® αριστοκρατÝα ® ολιγαρχÝα ® τυραννÝδα ® δηµοκρατÝα Η δηµιουργÝα των πÞλεων-κρατñν συνδÛεται µε την παρακµÜ και την πτñση τησ βασιλεÝασ. Το πολÝτευµα τησ βασιλεÝασ παρÛµεινε µÞνο σε περιοχÛσ που διατÜρησαν το φυλετικÞ τρÞπο οργÀνωσησ και δε δηµιοàργησαν πÞλεισ-κρÀτη, Þπωσ π.χ. η ×πειροσ, η ΜακεδονÝα κ.À. Ο ιστορικÞσ βÝοσ του θεσµοà τησ πÞλησ-κρÀτουσ ξεκÝνησε µε την επικρÀτηση των ευγενñν και την εγκαθÝδρυση αριστοκρατικñν πολιτευµÀτων. Στα αριστοκρατικÀ καθεστñτα η εξουσÝα βρισκÞταν στα χÛρια των αρÝστων, εκεÝνων δηλαδÜ που αντλοàσαν τη δàναµη απÞ την καταγωγÜ τουσ και την κατοχÜ γησ. Οι οικονοµικÛσ εξελÝξεισ που προκÀλεσε ο αποικισµÞσ µε την ανÀπτυξη του εµπορÝου και τησ βιοτεχνÝασ Ûφεραν στην επιφÀνεια νÛεσ κοινωνικÛσ οµÀδεσ, τουσ βιοτÛχνεσ, τουσ εµπÞρουσ, τουσ ΛεπτοµÛρεια απÞ την παρÀσταση ναυτικοàσ και τουσ τεχνÝτεσ. Οι νÛεσ κοινωνικÛσ που διακοσµοàσε αγγεÝο του β µισοà οµÀδεσ Þξυναν τον κοινωνικÞ ανταγωνισµÞ και του 7ου αι. π.Χ. ΑπεικονÝζει σκηνÜ τησ νÛασ πολεµικÜσ τακτικÜσ που διεκδÝκησαν µÛσα απÞ συγκροàσεισ µερÝδιο στην καθιÛρωσε η οπλιτικÜ φÀλαγγα. εξουσÝα. Στην κρÝση τησ αριστοκρατικÜσ δοµÜσ (Ρñµη, ΜουσεÝο ΒÝλλα Τζοàλια) τησ κοινωνÝασ συνÛβαλε και Ûνασ Àλλοσ παρÀγο92

ντασ, η οπλιτικÜ φÀλαγγα. ×ταν Ûνα καινοàργιο στρατιωτικÞ σñµα, στο οποÝο ανÜκαν Þσοι απÞ τουσ πολÝτεσ απÛκτησαν την ιδιÞτητα του πολεµιστÜ και εÝχαν την οικονοµικÜ ευχÛρεια να εξοπλÝζονται µε δικÀ τουσ Ûξοδα. Η φÀλαγγα των οπλιτñν οδÜγησε στην ανÀπτυξη τησ ιδÛασ τησ ισÞτητασ ακÞµη και ωσ προσ την Àσκηση τησ εξουσÝασ. Στα τÛλη του 7ου αι. π.Χ. και τισ αρχÛσ του 6ου αι. π.Χ. οι διαφορÛσ οξàνθηκαν και οι αγñνεσ µεταξà των ευγενñν απÞ τη µÝα πλευρÀ και των πλουσÝων και του πλÜθουσ απÞ την Àλλη Ûγιναν ιδιαÝτερα σκληροÝ. Η κατÀσταση εν µÛρει αντιµετωπÝστηκε σε πολλÛσ πÞλεισ µε την κωδικοποÝηση του Àγραφου, εθιµικοà δικαÝου. Η καταγραφÜ των νÞµων ανατÛθηκε σε πρÞσωπα κοινÜσ αποδοχÜσ, προερχÞµενα κυρÝωσ απÞ την τÀξη των ευγενñν. ΠρÞκειται για τουσ γνωστοàσ νοµοθÛτεσ Ü αισυµνÜτεσ, Þπωσ ο ΖÀλευκοσ και ο Χαρñνδασ στισ αποικÝεσ τησ ∆àσησ, ο ΠιττακÞσ στη ΜυτιλÜνη, ο Λυκοàργοσ στη ΣπÀρτη, ο ∆ρÀκων ΜικρÞ αγγεÝο (àψ. 7 εκ.) κορινθιακοà και ο ΣÞλων στην ΑθÜνα. Με την καταγραφÜ εργαστηρÝου. Η ΚÞρινθοσ τον 7ο αι. των νÞµων στισ περισσÞτερεσ πÞλεισ διευρàνθηκε π.Χ. και στισ αρχÛσ του 6ου αι. π.Χ. εÝη πολιτικÜ βÀση, εφÞσον η συµµετοχÜ στη διακυναι Ûνα σπουδαÝο κÛντρο εµπορÝου και παραγωγÜσ αγγεÝων. Το αγγεÝο αυτÞ βÛρνηση τησ πολιτεÝασ Ûγινε ανÀλογα µε την οιστο επÀνω µÛροσ καταλÜγει σε κεφÀλι κονοµικÜ κατÀσταση των πολιτñν, Þπωσ συνÛβη λιονταριοà – στοιχεÝο ανατολικÞ. Σε στην ΑθÜνα µε τη νοµοθεσÝα του ΣÞλωνα. Το ποπλατιÀ ζñνη, που καλàπτει το µεγαλàλÝτευµα κατ’ αυτÞν τον τρÞπο µεταβλÜθηκε σε οτερο µÛροσ του σñµατÞσ του αποδÝδελιγαρχικÞ Ü, Þπωσ ονοµÀστηκε διαφορετικÀ, τιται µε εξαÝρετη δεξιοτεχνÝα σàγκρουση µοκρατικÞ ( κ τιµηµÀτων πολιτεÝα), επειδÜ οπλιτñν. (ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο) κριτÜριο τησ διÀκρισησ των πολιτñν Üταν τα «τιµÜµατα», δηλαδÜ το εισÞδηµα. Η επικρÀτηση των «ολÝγων» Þµωσ δεν Ûδωσε λàσεισ στα προβλÜµατα του πλÜθουσ. Οι αντιθÛσεισ διατηρÜθηκαν και σε ορισµÛνεσ περιπτñσεισ υποδαυλÝστηκαν απÞ πρÞσωπα που Üθελαν να εκµεταλλευτοàν τισ κοινωνικÛσ αναταραχÛσ για να επιβÀλουν τη δικÜ τουσ εξουσÝα. ΤÛτοια πρÞσωπα συνÜθωσ Üταν ευγενεÝσ που εÝχαν αναδειχθεÝ ηγÛτεσ των κατñτερων κοινωνικñν οµÀδων, µε την υποστÜριξη των οποÝων κατÞρθωναν να καταλÀβουν την εξουσÝα. Η προσωπικÜ εξουσÝα που επÛβαλλαν ονοµαζÞταν τυραννÝδα10. Η λÛξη «τàραννοσ» Üταν µÀλλον λυδικÜσ προÛλευσησ. ΟρισµÛνοι απÞ τουσ τυρÀννουσ αναδεÝχθηκαν σε καλοàσ ηγÛτεσ, που φρÞντισαν για την ανÀπτυξη τησ πÞλησ τουσ και τη βελτÝωση των συνθηκñν ζωÜσ των πολιτñν. ΧαρακτηριστικÛσ περιπτñσεισ τυρÀννων Üταν ο ΠολυκρÀτησ στη ΣÀµο, ο ΠερÝανδροσ στην ΚÞρινθο, ο ΘεαγÛ93

Ùσο αàξανε η δàναµη τησ ΕλλÀδασ, αàξανε ταυτÞχρονα ο πλοàτοσ τησ, πολà περισσÞτερο απÞ πριν, εγκαταστÀθηκαν τυραννÝδεσ στισ περισσÞτερεσ πολιτεÝεσ (ενñ πριν υπÜρχαν κληρονοµικÛσ βασιλεÝεσ µε καθορισµÛνα προνÞµια) και η ΕλλÀδα Àρχισε ν’ αναπτàσσει το ναυτικÞ τησ και να στρÛφεται περισσÞτερο προσ τη θÀλασσα. ΘουκυδÝδησ, Α, 13 µετ. Αγγ. ΒλÀχου.

νησ στα ΜÛγαρα, ο ΠεισÝστρατοσ στην ΑθÜνα κ.À. Οι περισσÞτεροι τàραννοι εÝχαν βÝαιο τÛλοσ. Οι δολοφονικÛσ απÞπειρεσ εναντÝον τουσ εκφρÀζουν µε σαφÜνεια και τισ διαθÛσεισ των πολιτñν. ΜετÀ την πτñση των τυραννικñν καθεστñτων, περÝπου στα τÛλη του 6ου αι. π.Χ., στισ περισσÞτερεσ πÞλεισ επιβλÜθηκαν εκ νÛου ολιγαρχικÀ καθεστñτα, σε Àλλεσ, Þµωσ, Þπωσ για παρÀδειγµα στην ΑθÜνα, Ûγιναν µεταρρυθµιστικÛσ νοµοθετικÛσ προσπÀθειεσ που Àνοιξαν το δρÞµο προσ τη δηµοκρατÝα (µεταρρàθµιση του ΚλεισθÛνη). Στο δηµοκρατικÞ πολÝτευµα κυρÝαρχο πολιτειακÞ Þργανο αναδεικνàεται η εκκλησÝα του δÜµου, δηλαδÜ η συνÛλευση Þλων των ενÜλικων κατοÝκων που εÝχαν πολιτικÀ δικαιñµατα. Σε κÀθε πολÝτη δινÞταν η δυνατÞτητα να παÝρνει το λÞγο, να διατυπñνει ελεàθερα την ÀποψÜ του (ισηγορÝα), και να συµµετÛχει στη διαµÞρφωση και στην ψÜφιση των νÞµων (ισονοµÝα).

και ο ιωνικÞσ, κατασκευÀστηκαν τα πρñτα µεγÀλα αγÀλµατα, οι κοàροι και οι κÞρεσ, και εξελÝχθηκε σε εντυπωσιακÞ σηµεÝο η κεραµικÜ τÛχνη µε το µελανÞµορφο και ερυθρÞµορφο ρυθµÞ. Οι πρñτεσ πνευµατικÛσ και καλλιτεχνικÛσ ανησυχÝεσ εντοπÝζονται κυρÝωσ στην ΙωνÝα, Þπου γεννÜθηκε και η φιλοσοφÝα¯ γρÜγορα, ωστÞσο, διαδÝδονται και στον υπÞλοιπο ελληνικÞ χñρο, µητροπολιτικÞ και αποικιακÞ. ΑυτÜ την εποχÜ Ûχουν πλÛον αποκρυσταλλωθεÝ οι θρησκευτικÛσ δοξασÝεσ και ο τρÞποσ λατρεÝασ των θεñν. Τα χαρακτηριστικÀ τησ µορφÜσ κÀθε θεοà γÝνονται κοινÀ σε πανελλÜνιο επÝπεδο και ορισµÛνοι τÞποι λατρεÝασ εξελÝσσονται σε πανελλÜνια ιερÀ µε φÜµη και πÛρα απÞ τα ελληνικÀ Þρια, Þπωσ συµβαÝνει µε τουσ ∆ελφοàσ, την ΟλυµπÝα, τη ∆Üλο κ.À.

·ÎÚˆÙ‹ÚÈÔ Û›ÌË ıÚÈÁÎfi˜

10. Η αàξηση του πλοàτου και η εγκαθÝδρυση τυραννικñν καθεστñτων

˙ˆÊfiÚÔ˜ ÌÂÙfiË ÙÚ›ÁÏ˘ÊÔ

˙ˆÊfiÚÔ˜

ÂÈÛÙ‡ÏÈÔ

ÂÈÛÙ‡ÏÈÔ ÎÈÔÓfiÎÚ·ÓÔ

ÛfiÓ‰˘ÏÔ˜

‚¿ÛË

ÛÙ˘ÏÔ‚¿ÙË˜ ¢øƒπ∫O™

πø¡π∫O™

ΑρχιτεκτονικοÝ ρυθµοÝ

Στη διÀρκεια τησ αρχαϊκÜσ εποχÜσ κÀθε πÞλη-κρÀτοσ παγÝωσε µÛσα απÞ κοινωνικÛσ ανακατατÀξεισ και «στÀσεισ» Ûνα σàστηµα διακυβÛρνησησ. Οι πιο χαρακτηριστικÛσ περιπτñσεισ εÝναι τησ ΣπÀρτησ και τησ ΑθÜνασ. Η ΣπÀρτη κατÀ τον 7ο αι. π.Χ. διαµÞρφωσε Ûνα ολιγαρχικÞ πολÝτευµα, το οποÝο διατÜρησε µÛχρι τη ρωµαϊκÜ κατÀκτηση, το 2ο αι. π.Χ. ΑντÝθετα, η ΑθÜνα διÜνυσε Þλο το φÀσµα των πολιτειακñν εξελÝξεων, απÞ την αριστοκρατικÜ οργÀνωση τον 7ο αι. π.Χ. µÛχρι τη θεµελÝωση τησ δηµοκρατÝασ στα τÛλη του 6ου αι. π.Χ. Ο πολιτισµÞσ. Την αρχαϊκÜ εποχÜ, ο ποιητικÞσ λÞγοσ αποκτÀ προσωπικÞ àφοσ, εκφρÀζει βιñµατα και συναισθÜµατα. Ο πεζÞσ λÞγοσ µÛσα απÞ τη σκÛψη των πρñτων φιλοσÞφων (φυσικñν φιλοσÞφων) επιχειρεÝ να εξηγÜσει τη δηµιουργÝα του κÞσµου αλλÀ και να αφηγηθεÝ Üθη, Ûθιµα λαñν, δηµιουργñντασ τα πρñτα δεÝγµατα ιστορικÜσ γραφÜσ. Η τÛχνη, στην αρχÜ, Üταν επηρεασµÛνη απÞ πρÞτυπα τησ ΑνατολÜσ (ανατολÝζουσα φÀση*), στη συνÛχεια Þµωσ διαµÞρφωσε χαρακτηριστικÀ που πρÞβαλλαν τισ ελληνικÛσ αισθητικÛσ αντιλÜψεισ. Στουσ αρχαϊκοàσ χρÞνουσ δηµιουργÜθηκαν δàο βασικοÝ αρχιτεκτονικοÝ ρυθµοÝ, ο δωρικÞσ

ΟινοχÞη ροδιακοà εργαστηρÝου (αρχÛσ του 6ου αι. π.Χ.). Η ΡÞδοσ Üταν Ûνα Àλλο σηµαντικÞ κÛντρο παραγωγÜσ αγγεÝων τησ ανατολÝζουσασ* περιÞδου. (ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου)

Επιτàµβιο Àγαλµα του ΑριστÞδικου. Ο τελευταÝοσ γνωστÞσ κοàροσ των αρχαϊκñν χρÞνων απÞ την ΑττικÜ (περ. 490 π.Χ.). (ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)

ΚÞρη απÞ την ΑκρÞπολη τησ ΑθÜνασ (περ. 510 π.Χ.). ΒρÛθηκε «θαµµÛνη» µαζÝ µε πολλÀ Àλλα Ûργα που καταστρÀφηκαν απÞ τισ περσικÛσ επιδροµÛσ. (ΑθÜνα, ΜουσεÝο ΑκροπÞλεωσ)

νεσ αντιµετñπισαν τουσ ΠÛρσεσ και τουσ υποχρÛωσαν να εγκαταλεÝψουν µε τα υπολεÝµµατα του στρατοà τουσ τον ελλαδικÞ χñρο (480-479 π.Χ.)11. Την Ýδια εποχÜ οι Îλληνεσ τησ ∆àσησ αντιµετñπισαν και αυτοÝ νικηφÞρα την επεκτατικÞτητα των ΚαρχηδονÝων στη ΣικελÝα (µÀχη τησ ΙµÛρασ, 480 π.Χ.).

ΑµφορÛασ διακοσµηµÛνοσ απÞ τον ΕξηκÝα, ΑθηναÝο αγγειογρÀφο. Οι µορφÛσ ζωγραφÝζονται µε µαàρο χρñµα πÀνω στον πηλÞ (β µισÞ 6ου αι. π.Χ.). (ΒατικανÞ, ΓρηγοριανÞ – ΕτρουσκικÞ ΜουσεÝο)

ΑττικÞσ αµφορÛασ ερυθρÞµορφου ρυθµοà. Η παρÀσταση του ΚροÝσου στην πυρÀ Ûχει αποδοθεÝ µε το χρñµα του πηλοà, αφοà Þλη η επιφÀνεια του αγγεÝου Ûχει καλυφθεÝ µε µαàρο στιλπνÞ βερνÝκι (αρχÛσ του 5ου αι. π.Χ.). (ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου)

Οι περσικοÝ πÞλεµοι. Στη διÀρκεια τησ πρñτησ εικοσαετÝασ του 5ου αι. π.Χ. οι Îλληνεσ υποχρεñθηκαν να αντιµετωπÝσουν την επεκτατικÞτητα των Περσñν βασιλÛων. Η ατυχÜσ εξÛγερση των ΕλλÜνων τησ ΙωνÝασ (ιωνικÜ επανÀσταση, 499494 π.Χ.), οι οποÝοι Üταν υποτελεÝσ στην περσικÜ αυτοκρατορÝα, Ûδωσε την αφορµÜ για µια σειρÀ περσικñν επιχειρÜσεων εναντÝον τησ ΕλλÀδασ. ✦ Η πρñτη απÞπειρα επÛκτασησ των Περσñν στον ελλαδικÞ χñρο δεν εÝχε αÝσιο τÛλοσ. ΚατÛληξε σε καταστροφÜ του στÞλου τουσ, λÞγω θαλασσοταραχÜσ, στο ακρωτÜριο του Íθω. ΩστÞσο, ο στρατÞσ τουσ υποχρÛωσε σε υποταγÜ τουσ Îλληνεσ τησ ΘρÀκησ και τησ ΜακεδονÝασ (492 π.Χ.). ✦ Η πρñτη οργανωµÛνη περσικÜ εκστρατεÝα εÝχε χαρακτÜρα ναυτικÜσ επιχεÝρησησ και στÞχευε στην τιµωρÝα των ΕρετριÛων και των ΑθηναÝων, επειδÜ εÝχαν βοηθÜσει τουσ Îλληνεσ τησ ΙωνÝασ στην εξÛγερσÜ τουσ. ΤελεÝωσε µε τη µÀχη στο Μαραθñνα, Þπου οι ΠÛρσεσ νικÜθηκαν απÞ τουσ ΑθηναÝουσ και τουσ ΠλαταιεÝσ (490 π.Χ.). ΚαθοριστικÜσ σηµασÝασ Üταν η συµβολÜ του ΜιλτιÀδη. ✦ Η δεàτερη συστηµατικÀ οργανωµÛνη εκστρατεÝα Ûγινε υπÞ την αρχηγÝα του ΞÛρξη µε συγκÛντρωση πολυπληθñν θαλÀσσιων και χερσαÝων δυνÀµεων και στÞχευε στην κατÀκτηση ολÞκληρου του ελλαδικοà χñρου. Οι ελληνικÛσ πÞλεισ µπροστÀ στον περσικÞ κÝνδυνο συγκÀλεσαν συνÛδριο στην ΚÞρινθο (481 π.Χ.), Þπου αποφÀσισαν τη συγκρÞτηση αµυντικÜσ συµµαχÝασ κατÀ των Περσñν. ΜÛσα απÞ µια σειρÀ συγκροàσεων – Θερµοπàλεσ (ΛεωνÝδασ), ΑρτεµÝσιο, ΣαλαµÝνα (ΘεµιστοκλÜσ), ΠλαταιÛσ (ΠαυσανÝασ), ΜυκÀλη – οι Îλλη96

Το επιτυχÛσ αποτÛλεσµα των περσικñν πολÛµων δεν πρÞβαλε µÞνο το δυναµισµÞ που Ûκρυβε η πÞλη-κρÀτοσ ωσ οργανωτικÞσ θεσµÞσ, αλλÀ κυρÝωσ την ιδÛα Þτι οι αγñνεσ αυτοÝ Üταν κοινÞ Ûργο των ΕλλÜνων. ∆εν εÝχαν συγκρουστεÝ δàο δυνÀµεισ διεκδικñντασ οι µεν ζωτικοàσ χñρουσ εξÀπλωσησ, οι δε την επιβÝωσÜ τουσ. ΕÝχαν συγκρουστεÝ στην ουσÝα δàο διαφορετικοÝ τρÞποι ζωÜσ, δàο συστÜµατα αξιñν, δàο πολιτισµοÝ. Οι περσικοÝ πÞλεµοι (τα ΜηδικÀ), χωρÝσ αµφιβολÝα, συνÛβαλαν στη δηµιουργÝα κοινÜσ ιστορικÜσ µνÜµησ: Üταν οι πρñτοι «εθνικοÝ» πÞλεµοι των ΕλλÜνων. Ο αγñνασ των ΕλλÜνων για την προÀσπιση τησ ανεξαρτησÝασ τουσ, τησ γησ, των ιερñν τουσ και κυρÝωσ του «Ελληνικοà» (Ûθνουσ), απηχεÝ για πρñτη φορÀ συνειδητοποιηµÛνα την ιδÛα πανελλÜνιου πνεàµατοσ. Η αφÜγηση του ΗρÞδοτου, που αναφÛρεται στην απÀντηση των ΑθηναÝων προσ τουσ απεσταλµÛνουσ τησ ΣπÀρτησ, εÝναι αποκαλυπτικÜ. «ΕÝναι ανθρñπινο οι ΛακεδαιµÞνιοι να φοβÜθηκαν µÜπωσ συµβιβαστοàµε µε το βÀρβαρο. ΑλλÀ εÝναι Àσχηµο να Ûρχεστε εδñ µε φÞβο για το φρÞνηµα των ΑθηναÝων, αφοà ξÛρετε Þτι οàτε χρυσÀφι υπÀρχει πουθενÀ στη γη τÞσο πολà, οàτε τÞποσ ανñτεροσ απÞ το δικÞ µασ σε κÀλλοσ και αρετÜ, ñστε να τα δεχτοàµε και να θελÜσουµε, µηδÝζοντασ, να υποδουλñσουµε την ΕλλÀδα. ΑκÞµα κι αν το θÛλαµε, υπÀρχουν πολλÀ και σπουδαÝα που θα µασ εµπÞδιζαν να το κÀνουµε. Πρñτο και κυριÞτερο τα αγÀλµατα και οι ναοÝ των θεñν µασ που Ûχουν καεÝ και γκρεµιστεÝ και µασ καλοàν να τιµωρÜσουµε Þσο µποροàµε τον αÝτιο παρÀ να

11. Ο Þρκοσ των ΕλλÜνων πριν απÞ τη µÀχη των Πλαταιñν Γι’ αυτÞ το λÞγο, Àνδρεσ δικαστÛσ, αυτÜ την εγγàηση Ûδωσαν µεταξà τουσ Þλοι οι Îλληνεσ στισ ΠλαταιÛσ, Þταν επρÞκειτο παρατεταγµÛνοι να πολεµÜσουν τισ δυνÀµεισ του ΞÛρξη¯ δεν εφεàραν, αλλÀ µιµÜθηκαν το γνωστÞ σ’ εσÀσ Þρκο. Κι αυτÞν αξÝζει να τον ακοàσετε¯ γιατÝ, αν και εÝναι πολà παλαιÀ τα τÞτε γεγονÞτα, Þµωσ συχνÀ εÝναι δυνατÞ να αναγνωρÝσει κανεÝσ σ’ αυτÀ που Ûχουν γραφεÝ την ανδρεÝα εκεÝνων. Και για χÀρη µου διÀβασÛ τον¯ Ùρκοσ: «∆εν θα προτιµÜσω τη ζωÜ απÞ την ελευθερÝα, οàτε θα εγκαταλεÝψω τουσ αρχηγοàσ, οàτε ζωντανοàσ, οàτε πεθαµÛνουσ, αλλÀ θα θÀψω Þλουσ τουσ συµµÀχουσ που θα πÛσουν στο πεδÝο τησ µÀχησ. Και αν υπερισχàσω των βαρβÀρων στον πÞλεµο, καµÝα απÞ τισ πÞλεισ που πολÛµησαν για τη σωτηρÝα τησ ΕλλÀδασ δε θα καταστρÛψω, αλλÀ θα κÀνω φÞρου υποτελεÝσ Þλεσ εκεÝνεσ που προτÝµησαν το βÀρβαρο και απÞ τα ιερÀ, Þσα πυρπολÜθηκαν και καταστρÀφηκαν απÞ τουσ βαρβÀρουσ, κανÛνα δε θα ανοικοδοµÜσω εξ ολοκλÜρου, αλλÀ θα τα αφÜσω εγκαταλειµµÛνα ωσ υπενθàµηση τησ ασÛβειασ τησ βαρβαρικÜσ για τουσ µεταγενÛστερουσ. Λυκοàργοσ, ΚατÀ ΛεωκρÀτουσ, 80-81.

συµβιβαστοàµε µαζÝ του. ΑλλÀ υπÀρχει και το ελληνικÞ Ûθνοσ απÞ το Ýδιο αÝµα και µε την Ýδια γλñσσα µ’ εµÀσ, µε το οποÝο Ûχουµε κοινÀ ιερÀ των θεñν και κοινÛσ θυσÝεσ και Üθη κοινÀ και δεν θα Üταν σωστÞ οι ΑθηναÝοι να γÝνουν προδÞτεσ. ΜÀθετε, λοιπÞν, τα εξÜσ, αν δεν ξÛρατε πριν, Þτι Ûστω και Ûνασ µÞνο ΑθηναÝοσ αν µεÝνει, ποτÛ δεν θα συµβιβαστεÝ µε τον ΞÛρξη». (ΗρÞδοτοσ Η, 144 µετ. Αγγ. ΒλÀχου).

2.3 ΚλασικÜ εποχÜ (480 – 323 π.Χ.) Την περÝοδο απÞ το τÛλοσ των περσικñν πολÛµων Ûωσ και το θÀνατο του Μ. ΑλεξÀνδρου οι ιστορικοÝ ονοµÀζουν κλασικÜ. Ο χαρακτηρισµÞσ αυτÞσ αναγνωρÝζει στην εποχÜ την υπεροχÜ των συντελεστñν τησ και των επιτευγµÀτων τουσ, επικυρñνει την πνευµατικÜ τουσ επιβολÜ και τη διαχρονικÜ επιβÝωσÜ τουσ στισ ιδÛεσ και στα δηµιουργÜµατα µεταγενÛστερων εποχñν. Την εποχÜ αυτÜ διαµορφñθηκαν οι αξÝεσ που αποτελοàν τα θεµÛλια του σàγχρονου δυτικοà πολιτισµοà. Το νικηφÞρο αποτÛλεσµα των περσικñν πολÛµων Üταν καθοριστικÞ για την ιστορικÜ πορεÝα των ΕλλÜνων. Η αυτοπεποÝθηση, η αÝσθηση τησ αυτÀρκειασ αλλÀ και τησ υπεροχÜσ απÛναντι στουσ «βαρβÀρουσ» και πÀνω απ’ Þλα η ψυχικÜ ευφορÝα του νικητÜ που θÛλει να αποκαταστÜσει τισ καταστροφÛσ Üταν κÝνητρα που δηµιοàργησαν τα επιτεàγµατα στην πολιτικÜ, στα γρÀµµατα και τισ τÛχνεσ τησ κλασικÜσ εποχÜσ. ΜετÀ τουσ περσικοàσ πολÛµουσ και για πενÜντα περÝπου χρÞνια η ΑθÜνα εξελÝχθηκε σε ηγεµονικÜ δàναµη, γεγονÞσ που δηµιοàργησε τισ προϋποθÛσεισ τησ αντιπαρÀθεσÜσ τησ µε τη ΣπÀρτη. Τα αλληλοσυγκρουÞµενα συµφÛροντα των δàο σηµαντικÞτερων πÞλεων εÝχαν ωσ αποτÛλεσµα τη διαÝρεση του ελληνικοà κÞσµου σε δàο µεγÀλουσ συνασπισµοàσ. ΟδÜγησαν τουσ Îλληνεσ σε µακροχρÞνια εµφàλια σàρραξη τριÀντα περÝπου χρÞνων, τον ΠελοποννησιακÞ πÞλεµο. Στο πρñτο µισÞ του 4ου αι. π.Χ. τον ανταγωνισµÞ των ελληνικñν πÞλεωνκρατñν υποδαàλισε η παρÛµβαση των Περσñν µε την παροχÜ χρηµÀτων Ü στρατιωτικÜσ βοÜθειασ, ενñ το δεàτερο µισÞ του αιñνα εµφανÝζεται ωσ επιτακτικÜ ανÀγκη η ιδÛα τησ πανελλÜνιασ Ûνωσησ. Η Ûνωση των ΕλλÜνων και ο κοινÞσ τουσ αγñνασ εναντÝον των Περσñν Üταν εγχεÝρηµα του Ελληνισµοà τησ ΜακεδονÝασ, το οποÝο επιτεàχθηκε εν µÛρει απÞ το ΦÝλιππο Β και ολοκληρñθηκε απÞ το Μ. ΑλÛξανδρο. Η συµµαχÝα τησ ∆Üλου – ΑθηναϊκÜ ηγεµονÝα. Η ΑθÜνα µετÀ την απÞκρουση του περσικοà κινδàνου ανασυγκροτÜθηκε και εξελÝχθηκε σε µεγÀλη ναυτικÜ δàναµη. ΤÛθηκε επικεφαλÜσ µεγÀλου µÛρουσ των ελληνικñν πÞλεων, ιδρàοντασ την Α ΑθηναϊκÜ συµµαχÝα (478/7 π.Χ.). Η ενÛργεια αυτÜ Üταν απÞλυτα εναρµονισµÛνη µε τισ επιδιñξεισ και τα συµφÛροντÀ τησ, που στÞχευαν στην ανÀδειξÜ τησ σε µεγÀλη δàναµη. 98

Îδρα τησ συµµαχÝασ ορÝστηκε η ∆Üλοσ (∆ηλια12. Η Ýδρυση τησ συµµαχÝασ κÜ συµµαχÝα), Þπου βρισκÞταν το συµµαχικÞ τατησ ∆Üλου µεÝο και συγκεντρñνονταν κÀθε χρÞνο οι αντιπρÞΟι ΑθηναÝοι ανÛλαβαν, Ûτσι, την σωποι. Τα µÛλη που την αποτÛλεσαν εÝχαν, τουλÀαρχηγÝα µε τη θÛληση των συµµÀχων χιστον στην αρχÜ, τα Ýδια δικαιñµατα και τισ Ýδιεσ εξαιτÝασ τησ Ûχθρασ τουσ εναντÝον του ΠαυσανÝα. Ùρισαν ποιοι απÞ υποχρεñσεισ. Ο φÞροσ καθοριζÞταν σε πλοÝα Ü τουσ συµµÀχουσ Ûπρεπε να συνεισφÛ12 χρÜµατα . ρουν χρÜµατα και ποιοι να προµηΤη συµµαχÝα οι ΑθηναÝοι τη χρησιµοποÝησαν θεàσουν καρÀβια για την αντιµετñωσ µÛσο επικρÀτησησ και κυριαρχÝασ¯ ωσ µÛσο επιση των βαρβÀρων. ΣκοπÞσ, Ûλεγαν, πικρÀτησησ απÛναντι στουσ ΠÛρσεσ και στουσ υÜταν να λεηλατÜσουν τισ κτÜσεισ του ΒασιλÛωσ, αντÝποινα για Þσα εÝχαν πÞλοιπουσ Îλληνεσ και ωσ µÛσο επιβολÜσ τησ κυπÀθει. Για πρñτη φορÀ, τÞτε, οι ΑθηριαρχÝασ τουσ στουσ Ýδιουσ τουσ συµµÀχουσ. Ο ναÝοι διÞρισαν ΕλληνοταµÝεσ που πηπÞλεµοσ εναντÝον των Περσñν συνεχÝστηκε µε γαÝναν και εισÛπρατταν τον φÞρο. αρκετÛσ διακοπÛσ, εξαιτÝασ των πολιτικñν αντιÎτσι ονοµÀστηκε τÞτε, η εισφορÀ. Το θÛσεων στην ΑθÜνα. Οι Îλληνεσ που δεν εÝχαν àψοσ του πρñτου φÞρου που ορÝστηπροσχωρÜσει στη συµµαχÝα, αν και δεν αντιµεκε Üταν τετρακÞσια εξÜντα τÀλαντα, ταµεÝο Üταν η ∆Üλοσ και οι συνελεàτñπιζαν ευνοϊκÀ την αàξηση τησ δàναµησ των Ασεισ τησ συµµαχÝασ γÝνονταν στο θηναÝων, εντοàτοισ δεν εκδÜλωναν φανερÀ την ΝαÞ. αντÝθεσÜ τουσ. ΑκÞµα και οι ΣπαρτιÀτεσ Üταν εΘουκυδÝδησ, Α, 96 µετ. Αγγ. ΒλÀχου. πιφυλακτικοÝ και µÞνο Þταν τουσ δινÞταν η ευκαιρÝα, προσπαθοàσαν µε πλÀγιο τρÞπο να εξασθενÝσουν την αυξανÞµενη δàναµη τησ ΑθÜνασ. Ο ΚÝµων, εκπρÞσωποσ τησ αριστοκρατικÜσ παρÀταξησ, Üταν υπÛρ τησ συνεργασÝασ µε τη ΣπÀρτη. Ωσ αρχιστρÀτηγοσ τησ συµµαχÝασ εργÀστηκε για τη στερÛωση τησ αθηναϊκÜσ δàναµησ και την αντιµετñπιση των Περσñν. Η σηµαντικÞτερη απÞ τισ στρατιωτικÛσ ενÛργειÛσ του Üταν η νικηφÞρα αντιµετñπιση των Περσñν στισ εκβολÛσ του ΕυρυµÛδοντοσ ποταµοà στισ ΜικρασιατικÛσ ακτÛσ (περÝπου το 467 π.Χ.). ΩστÞσο, η φιλολακωνικÜ πολιτικÜ που ακολοàθησε εÝχε ωσ αποτÛλεσµα την πολιτικÜ του Üττα και τη διακοπÜ των φιλικñν σχÛσεων ΑθÜνασ και ΣπÀρτησ, Þταν οι ΛακεδαιµÞνιοι απÛπεµψαν αθηναϊκÜ στρατιωτικÜ δàναµη που εÝχε σταλεÝ για να τουσ συνδρÀµει στη διÀρκεια εξÛγερσησ των ειλñτων τησ ΜεσσηνÝασ (Γ ΜεσσηνιακÞσ πÞλεµοσ, 464-455 π.Χ.). Στην ΑθÜνα την περÝοδο αυτÜ συνÛβησαν πολιτικÛσ ανακατατÀξεισ. Οι δηµοκρατικοÝ επικρÀτησαν µε αρχηγÞ τον ΕφιÀλτη και περιÞρισαν τισ δραστηριÞτητεσ των αριστοκρατικñν13. Ο ΚÝµων εξοστρακÝστηκε (461 π.Χ.) και η φιλολακωνικÜ πολιτικÜ του εγκαταλεÝφθηκε οριστικÀ. ΜετÀ τον εξοστρακισµÞ του ΚÝµωνα δολοφονÜθηκε ο ΕφιÀλτησ και αρχηγÞσ των δηµοκρατικñν αναδεÝχθηκε ο ΠερικλÜσ. Η ΑθÜνα, παρÀ τον ανταγωνισµÞ τησ µε τη ΣπÀρτη, κατÞρθωσε να επεκτεÝνει τη συµµαχÝα ανÀµεσα στουσ Îλληνεσ. ΕπιβλÜθηκε δυναµικÀ µεταβÀλλοντασ τη συµµαχÝα σε ηγεµονÝα. Η µεταβολÜ αυτÜ Ûγινε τυπικÀ µε τη µεταφορÀ του συµµαχικοà ταµεÝου απÞ τη ∆Üλο 99

στην ΑκρÞπολη των Αθηνñν (454 π.Χ.), ουσιαστικÀ Þµωσ εκδηλñθηκε µε Ûνοπλεσ επεµβÀσεισ των ΑθηναÝων στισ συµµαχικÛσ πÞλεισ που παρουσÝαζαν διαθÛσεισ αποχñρησησ απÞ τη συµµαχÝα. Ο ΚÝµων επÛστρεψε µετÀ απÞ δεκÀχρονη εξορÝα (451 π.Χ.) και Ûγινε εκ νÛου κàριοσ τησ πολιτικÜσ κατÀστασησ. ΥπÛγραψε πενταετÜ ανακωχÜ µε τη ΣπÀρτη και στρÀφηκε εναντÝον των ΠερÙστρακο µε χαραγµÛνο το Þνοµα του ΚÝ- σñν στην Κàπρο, Þπου και πÛθανε κατÀ την ποµωνα. Τον πολÝτη εκεÝνο του οποÝου το ÞλιορκÝα του ΚιτÝου (450 π.Χ.). Ο αθηναϊκÞσ στÞνοµα Üταν χαραγµÛνο στα περισσÞτερα λοσ Þµωσ τον επÞµενο χρÞνο κατÞρθωσε να νικÜÞστρακα, τον εξÞριζαν για δÛκα χρÞνια απÞ την πÞλη. Το µÛτρο του οστρακισµοà σει τον περσικÞ στη ΣαλαµÝνα τησ Κàπρου. θεσπÝστηκε για την αντιµετñπιση τησ επιΟι ΑθηναÝοι λÛγεται Þτι συνÜψαν συνθÜκη ειβολÜσ τυραννικοà καθεστñτοσ. ρÜνησ µε τουσ ΠÛρσεσ, υποχρεñνοντÀσ τουσ να (ΑθÜνα, ΜουσεÝο ΑρχαÝασ ΑγορÀσ) αναγνωρÝσουν την ανεξαρτησÝα των ελληνικñν πÞλεων τησ Μ. ΑσÝασ. Η συνθÜκη αυτÜ εÝναι γνωστÜ ωσ ΚαλλÝειοσ απÞ το Þνοµα του αρχηγοà 13. Ο ΕφιÀλτησ περιορÝζει τησ αθηναϊκÜσ αποστολÜσ στα Σοàσα. ΠολλοÝ ιτη δàναµη των αριστοκρατικñν στορικοÝ ονοµÀζουν την ειρÜνη Κιµñνειο, υποστηρÝζοντασ Þτι κàριοσ συντελεστÜσ τησ Üταν ο Για δεκαεπτÀ χρÞνια ακριβñσ µετÀ απÞ τουσ περσικοàσ πολÛµουσ η ΚÝµων µε τισ νÝκεσ του εναντÝον των Περσñν. πολιτεÝα παρÛµεινε κÀτω απÞ την εΜετÀ το θÀνατο του ΚÝµωνα πολιτικÜ δρÀση ξουσÝα των Αρεοπαγιτñν (αριστοανÛλαβε ο ΠερικλÜσ, ο οποÝοσ Ûκλεισε ειρÜνη για κρατικñν), αν και προοδευτικÀ ÛχατριÀντα χρÞνια (τριακοντοàτεισ σπονδαÝ) µε ναν τη δàναµÜ τουσ. Καθñσ αàξανε τουσ ΣπαρτιÀτεσ (445 π.Χ.). η ισχàσ του πλÜθουσ, Ûγινε αρχηγÞσ Η εποχÜ του ΠερικλÜ. Η περÝοδοσ τησ τριακοτησ δηµοκρατικÜσ παρÀταξησ ο ΕφιÀλτησ, ο γιοσ του ΣοφωνÝδη, που νταετοàσ ειρÜνησ, που στην πραγµατικÞτητα κρÀτον θεωροàσαν αδιÀφθορο και φιλÞτησε µÞνο δεκαπÛντε χρÞνια, ταυτÝζεται µε την απατρη, και στρÀφηκε κατÀ τησ ΒουνÀπτυξη τησ ΑθÜνασ στο εσωτερικÞ τησ και την αλÜσ του ΑρεÝου ΠÀγου. Πρñτιστα ÛπÞλυτη κυριαρχÝα επÝ των συµµÀχων τησ. Κàριοσ βγαλε απÞ τη µÛση πολλοàσ ΑρεοπασυντελεστÜσ τησ κατÀστασησ Üταν αναµφισβÜτητα γÝτεσ, κινñντασ δÝκεσ εναντÝον τουσ εξαιτÝασ τησ διοÝκησÜσ τουσ. ο ΠερικλÜσ. Η προσωπικÞτητα του χαρισµατικοà αυτοà ηγÛτη σφρÀγισε ουσιαστικÀ µε τη δρÀση του ΑριστοτÛλησ, ΑθηναÝων ΠολιτεÝα, 25. την εποχÜ, ñστε δÝκαια απÞ πολλοàσ µελετητÛσ ολÞκληροσ ο 5οσ αι. π.Χ. να χαρακτηρÝζεται για την ΑθÜνα ωσ «χρυσοàσ αιñν του ΠερικλÛουσ». Ο Ýδιοσ καθιερñθηκε στην ΑθÜνα µετÀ τη δολοφονÝα του ΕφιÀλτη και το θÀνατο του ΚÝµωνα. ΕκλεγÞταν µε δηµοκρατικÛσ διαδικασÝεσ κÀθε χρÞνο στρατηγÞσ. Ο ΘουκυδÝδησ µασ πληροφορεÝ ακριβñσ για το πολιτικÞ καθεστñσ που επικρατοàσε εκεÝνη την εποχÜ, « γÝγνετÞ τε λÞγÖω µÛν δηµοκρατÝα, ργÖω δÛ πÞ το πρñτου νδρÞσ ρχÜ» (Β, 65.9), χωρÝσ βÛβαια να υπονοεÝ την επιβολÜ τυραννÝδασ. Σε Àλλο σηµεÝο τησ ιστορÝασ του αναφÛρει Þτι ο Πε100

ρικλÜσ επιβαλλÞταν στο πλÜθοσ χωρÝσ να περιορÝζει τισ ελευθερÝεσ του. ΓεγονÞσ εÝναι Þτι και οι προϋποθÛσεισ υπÜρχαν – κοινωνικÛσ, πολιτικÛσ, οικονοµικÛσ – και ο ΠερικλÜσ εÝχε την πολιτικÜ οξυδÛρκεια προικισµÛνου ηγÛτη, ñστε η ΑθÜνα να φτÀσει στο απÞγειο τησ πολιτικÜσ και πολιτιστικÜσ τησ ανÀπτυξησ14. Η ενÝσχυση του δηµοκρατικοà πολιτεàµατοσ επιτεàχθηκε µε την καθιÛρωση χρηµατικÜσ αποζηµÝωσησ για τουσ κληρωτοàσ Àρχοντεσ, τουσ βουλευτÛσ και τουσ λαϊκοàσ δικαστÛσ. Τοàτο το µÛτρο στÞχευε στην οικονοµικÜ ενÝσχυση των λαϊκñν στρωµÀτων που δε διÛθεταν περιουσÝα και Ûπρεπε να συµµετÛχουν στη διοÝκηση του κρÀτουσ. Οι οικονοµικÛσ παροχÛσ επεκτÀθηκαν και σε δαπÀνεσ για την πολιτιστικÜ ανÀπτυξη των ΑθηναÝων. Τα θεωρικÀ Üταν το αντÝτιµο τησ ελεàθερησ εισÞδου των πολιτñν στο θÛατρο, το οποÝο αποτελοàσε χñρο παιδεÝασ για τουσ ΑθηναÝουσ. Îχοντασ εξασφαλÝσει την κυριαρχÝα τησ ΑθÜνασ µεταξà των συµµÀχων, ο ΠερικλÜσ επιδÝωξε να επεκτεÝνει την εµπορικÜ επιρροÜ των ΑθηναÝων και προσ τη ∆àση. ΣυµµÀχησε µε την ΕγÛστα, τουσ ΛεοντÝνουσ, το ΡÜγιο και συνÛβαλε στην Ýδρυση τησ αποικÝασ των ΘουρÝων (444/3 π.Χ.). Îτσι ο ΠειραιÀσ εξελÝχθηκε σε µεγÀλο εµπορικÞ λιµÀνι. Το επÝνειο τησ ΑθÜνασ, που χτÝστηκε σàµφωνα µε τα πολεοδοµικÀ σχÛδια του ΙππÞδαµου του ΜιλÜσιου, γρÜγορα εξελÝχθηκε στο κυριÞτερο εµπορικÞ κÛντρο ολÞκληρησ τησ ΜεσογεÝου. Τα Ûσοδα του αθηναϊκοà κρÀτουσ την περÝοδο αυτÜ προÛρχονταν απÞ την εκµετÀλλευση των µεταλλεÝων, τη φορολογÝα, το φÞρο των συµµÀχων και τισ Ûκτακτεσ εισφορÛσ. Το Ýδιο το κρÀτοσ εκµÝσθωνε σε ιδιñτεσ τα ορυχεÝα µετÀλλου για ορισµÛνο χρονικÞ διÀστηµα. Η εργασÝα στα ορυχεÝα εκτελοàνταν κυρÝωσ απÞ δοàλουσ. Την εποχÜ του ΠερικλÜ Àµεση φορολογÝα δεν υπÜρχε στην ΑθÜνα¯ Ýσωσ εφαρµÞστηκε σε στιγµÛσ µεγÀλησ κρÝσησ. ΜÞνο οι εγκαταστηµÛνοι απÞ Àλλεσ πÞλεισ στην ΑθÜνα πλÜρωναν φÞρο, το

ΠροτοµÜ του ΠερικλÜ ρωµαϊκñν χρÞνων, αντÝγραφο Ûργου του 5ου αι. π.Χ. (ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο) 14. ΣηµαντικÀ µÛτρα τησ πολιτικÜσ του ΠερικλÜ Úστερα απÞ αυτÀ, Þταν ο ΠερικλÜσ Ûγινε αρχηγÞσ τησ δηµοκρατικÜσ παρÀταξησ, το πολÝτευµα εκδηµοκρατικοποιÜθηκε περισσÞτερο. Ο ΠερικλÜσ αφαÝρεσε µερικÛσ αρµοδιÞτητεσ απÞ τον Íρειο ΠÀγο και κυρÝωσ προσπÀθησε να οργανñσει τη ναυτικÜ δàναµη τησ πολιτεÝασ. Îτσι το πλÜθοσ απÛκτησε θÀρροσ µεγαλàτερο και περισσÞτερεσ εξουσÝεσ. ΣαρÀντα εννÛα χρÞνια µετÀ απÞ τη ναυµαχÝα τησ ΣαλαµÝνασ, Þταν Üταν επñνυµοσ Àρχοντασ ο ΠυθÞδωροσ, Àρχισε ο πελοποννησιακÞσ πÞλεµοσ. ΚατÀ τη διÀρκεια του πολÛµου Þλοσ ο λαÞσ συγκεντρñθηκε µÛσα στην πÞλη

101

µετοÝκιο, 12 δραχµÛσ το χρÞνο για τουσ Àνδρεσ και 6 δραχµÛσ για τισ γυναÝκεσ, αν εÝχαν εισοδÜµατα. ΣηµαντικÞ Þµωσ Ûσοδο του κρÀτουσ Üταν η Ûµµεση φορολογÝα, που επιβαλλÞταν για τα εισαγÞµενα και εξαγÞµενα προϊÞντα απÞ τα αθηναϊκÀ λιµÀνια και κυρÝωσ απÞ τον ΠειραιÀ. Οι εισφορÛσ των συµµÀχων, Þταν το συµµαχικÞ ταµεÝο µεταφÛρθηκε στην ΑθÜνα (454 π.Χ.) ΑριστοτÛλησ, ΑθηναÝων ΠολιτεÝα, 27. ανÛρχονταν σε απÞθεµα 8.000 ταλÀντων*, το 445 π.Χ. σε 9.700 τÀλαντα και πριν την Ûναρξη του Πελοποννησιακοà πολÛµου (431 π.Χ.) σε 6.000 τÀλαντα. ΕκτÞσ Þµωσ απÞ τισ τακτικÛσ αυτÛσ εισφορÛσ οι ΑθηναÝοι επÛβαλλαν στουσ συµµÀχουσ πολλÛσ φορÛσ Ûκτακτη φορολογÝα, κυρÝωσ µε τη µορφÜ πολεµικñν αποζηµιñσεων. ΒασικÜ πηγÜ εσÞδων απÞ Ûκτακτεσ εισφορÛσ Üταν ο θεσµÞσ τησ λειτουργÝασ. ΠρÞκειται για δαπÀνεσ στρατιωτικñν και θρησκευτικñν εκδηλñσεων που αναλÀµβαναν οι πλουσιÞτεροι πολÝτεσ. ΑυτÛσ Üταν υποχρεωτικÛσ και εÝχαν τιµητικÞ συγχρÞνωσ χαρακτÜρα. Οι σπουδαιÞτερεσ απÞ αυτÛσ Üταν: η χορηγÝα, σàµφωνα µε την οποÝα ο χορηγÞσ εÝχε την υποχρÛωση να δñσει τα χρÜµατα για τη διδασκαλÝα ενÞσ θεατρικοà Ûργου¯ η τριηραρχÝα, κατÀ την οποÝα ο τριÜραρχοσ εÝχε την υποχρÛωση τησ συντÜρησησ και του εξοπλισµοà µιασ τριÜρουσ¯ η αρχιθεωρÝα για τα Ûξοδα τησ επÝσηµησ αποστολÜσ (θεωρÝασ) σε πανελλÜνιεσ γιορτÛσ¯ η εστÝαση για τα Ûξοδα του δεÝπνου µιασ φυλÜσ σε θρησκευτικÛσ γιορτÛσ¯ η γυµνασιαρχÝα για την τÛλεση αγñνων λαµπαδηδροµÝασ στα ΠαναθÜναια. Ο ΠελοποννησιακÞσ πÞλεµοσ (431-404 π.Χ.). Οι τοπικÛσ συγκροàσεισ µεταξà των ΑθηναÝων και των αντιπÀλων τουσ, κυρÝωσ Σπαρτιατñν, ΘηβαÝων, ΚορινθÝων, που Ûληξαν µε την υπογραφÜ τριακονταετοàσ ειρÜνησ (445 π.Χ.), δεν Ûδωσαν λàσεισ στισ διαφορÛσ τουσ. Οι δàο µεγÀλεσ συµµαχÝεσ, δηλαδÜ η ΑθηναϊκÜ και η ΠελοποννησιακÜ, που βρÝσκονταν πÝσω απÞ την ΑθÜνα και τη ΣπÀρτη, υποδαàλιζαν τουσ ανταγωνισµοàσ και οδηγοàσαν σε ανοικτÜ ρÜξη. Η αντιπαρÀθεση, εξÀλλου, εÝχε τισ ρÝζεσ τησ και σε Àλλουσ παρÀγοντεσ: ✦ Στη φυλετικÜ διαφορÀ: ΑθηναÝοι – Øωνεσ και ΣπαρτιÀτεσ – ∆ωριεÝσ¯ ✦ στην πολιτειακÜ συγκρÞτηση των δàο αντιπÀΗ µÝα Þψη αθηναϊκοà νοµÝσµατοσ του λων, δηλαδÜ τησ δηµοκρατικÜσ ΑθÜνασ και τησ 5ου αι. π.Χ. µε το κεφÀλι τησ θεÀσ ΑθηολιγαρχικÜσ ΣπÀρτησ¯ νÀσ. ΕÝχε ευρàτατη κυκλοφορÝα στισ α✦ στισ ηγεµονικÛσ τÀσεισ τησ ΑθÜνασ. γορÛσ του ελληνικοà κÞσµου. Ùλοσ σχεδÞν ο ελληνικÞσ κÞσµοσ πριν ξεσπÀ(ΑθÜνα, ΝοµισµατικÞ ΜουσεÝο) και οι πολÝτεσ συνÜθισαν να παÝρνουν µισθÞ Þταν Üταν σε εκστρατεÝα. Με αυτÞν τον τρÞπο ο λαÞσ, συνειδητÀ Ü ασυνεÝδητα, ασκοàσε ο Ýδιοσ την εξουσÝα. Ο ΠερικλÜσ πρñτοσ χορÜγησε µισθÞ στουσ δικαστÛσ για να συναγωνιστεÝ τον ΚÝµωνα που Üταν πλοàσιοσ και ξÞδευε για το λαÞ.

102

σει ο πÞλεµοσ εÝχε χωριστεÝ σε δàο αντÝπαλα στρατÞπεδα¯ οι αφορµÛσ απÛµεναν για την Ûναρξη τησ σκληρÞτερησ εµφàλιασ σàγκρουσησ του αρχαÝου ελληνικοà κÞσµου. Ο πÞλεµοσ εÝχε διÀρκεια περÝπου τριÀντα χρÞνια. Τα γεγονÞτα του υπÜρξαν το αντικεÝµενο Ûρευνασ δàο ιστορικñν τησ αρχαιÞτητασ, του ΘουκυδÝδη και του Ξενοφñντα. Οι νεÞτεροι ιστορικοÝ διÛκριναν τα γεγονÞτα του πολÛµου σε τρεισ επιµÛρουσ περιÞδουσ: τον ΑρχιδÀµειο Ü ∆εκαετÜ πÞλεµο (431-421 π.Χ.), τη ΣικελικÜ εκστρατεÝα (415-413 π.Χ.) και το ∆εκελεικÞ Ü ΙωνικÞ πÞλεµο (413-404 π.Χ.). Ο ΠελοποννησιακÞσ πÞλεµοσ Üταν εξοντωτικÞσ για Þλεσ τισ ελληνικÛσ πÞλεισ και ιδιαÝτερα για εκεÝνεσ που µεταβλÜθηκαν σε πεδÝα συγκροàσεων Ü για εκεÝνεσ που υπÛστησαν τισ συνÛπειεσ τησ αντιπαρÀθεσησ µε µια απÞ τισ δàο µεγÀλεσ δυνÀµεισ, Þπωσ συνÛβη µε τισ ΠλαταιÛσ, τη ΜυτιλÜνη, τη ΜÜλο και Àλλεσ15. Οι επιπτñσεισ Üταν καθοριστικÛσ για το µÛλλον των ελληνικñν πÞλεων, γιατÝ εκτÞσ απÞ τισ υλικÛσ καταστροφÛσ και την εξαχρεÝωση των ανθρñπων, δηµιουργÜθηκαν και οι προϋποθÛσεισ ανÀµειξησ των Περσñν στα εσωτερικÀ θÛµατα του ελληνικοà κÞσµου. Íµεση και φανερÜ συνÛπεια του πολÛµου Üταν η Üττα των ΑθηναÝων και κατ’ επÛκταση η αναγνñριση τησ ΣπαρτιατικÜσ ηγεµονÝασ απÞ τισ ελληνικÛσ πÞλεισ (404 π.Χ.). Οι Ûµµεσεσ Þµωσ συνÛπειεσ Ûκριναν την τàχη των πÞλεων-κρατñν στη διÀρκεια του επÞµενου αιñνα. Η κρÝση τησ πÞλησ-κρÀτουσ. Τον 4ο αι. π.Χ. οι πÞλεισ-κρÀτη αντιµετñπισαν στο εσωτερικÞ προβλÜµατα οικονοµικÜσ και κοινωνικÜσ κρÝσησ. Στο εξωτερικÞ οξàνθηκε ο µεταξà τουσ ανταγωνισµÞσ και πλÜθυναν οι συγκροàσεισ, που υποκινοàνταν πολλÛσ φορÛσ απÞ την παρÛµβαση των Περσñν. Η περσικÜ πολιτικÜ στÞχευε µε την παροχÜ χρηµÀτων, Àλλοτε προσ τη µια και Àλλοτε προσ την Àλλη πÞλη, στη διÀσπαση των ελληνικñν δυνÀµεων. ΜετÀ τον ΠελοποννησιακÞ πÞλεµο και την ε-

15. ΣυνοπτικÞσ απολογισµÞσ των καταστροφñν του Πελοποννησιακοà πολÛµου Απ’ Þλα τα προηγοàµενα πολεµικÀ γεγονÞτα, το µεγαλàτερο Üταν ο ΠερσικÞσ πÞλεµοσ, ο οποÝοσ τερµατÝστηκε µε δàο ναυµαχÝεσ και δàο µÀχεσ, ενñ ο σηµερινÞσ πÞλεµοσ κρÀτησε πÀρα πολλÀ χρÞνια και προκÀλεσε τÞσεσ συµφορÛσ στην ΕλλÀδα, Þσεσ δεν εÝχε ποτÛ πÀθει σε ανÀλογο χρονικÞ διÀστηµα. ΠοτÛ Àλλοτε δεν κυριεàτηκαν και δεν καταστρÀφηκαν τÞσεσ πολιτεÝεσ εÝτε απÞ βαρβÀρουσ εÝτε απÞ Îλληνεσ που πολεµοàσαν µεταξà τουσ. Σε πολλÛσ, µÀλιστα, πολιτεÝεσ, αφοà καταστρÀφηκαν, εγκαταστÀθηκε καινοàργιοσ πληθυσµÞσ. ΠοτÛ Àλλοτε δεν Ûγιναν τÞσεσ εξορÝεσ και δεν σκοτñθηκαν τÞσοι Àνθρωποι, εÝτε στον πÞλεµο εÝτε σ’ εµφυλÝουσ σπαραγµοàσ. ΕκτÞσ απ’ αυτÞ πολλÀ απÞ τα Þσα αναφÛρονται σε παλιÛσ διηγÜσεισ, τα οποÝα Þµωσ σπÀνια επαληθεàονταν, Ûγιναν πιστευτÀ. ΓιατÝ Ûγιναν πολλοÝ και καταστρεπτικοÝ σεισµοÝ και εκλεÝψεισ ηλÝου πολà συχνÞτερεσ απÞ Þσεσ µποροàσαν να µνηµονευτοàν για τισ παλιÛσ εποχÛσ. ΜεγÀλεσ ξηρασÝεσ σηµειñθηκαν σε πολλÀ µÛρη και προκÀλεσαν λιµοàσ και τÛλοσ η φοβερÜ επιδηµÝα, που προξÛνησε µεγÀλεσ βλÀβεσ και καταστροφÜ. Ùλα αυτÀ Ûγιναν κατÀ τη διÀρκεια του πολÛµου. Τον Àρχισαν οι ΑθηναÝοι και οι ΠελοποννÜσιοι καταγγÛλλοντασ τισ τριαντÀχρονεσ σπονδÛσ τισ οποÝεσ εÝχαν κÀνει µετÀ την επανÀσταση τησ Εàβοιασ. Θα εκθÛσω πρñτα ποιοι Üσαν οι λÞγοι και οι διαφορÛσ που οδÜγησαν στον πÞλεµο για να µην αναρωτιÛται κανεÝσ αργÞτερα για ποια αιτÝα οι Îλληνεσ περιπλÛχθηκαν σε τÞσο µεγÀλο πÞλεµο. Η πραγµατικÜ, βÛβαια, αλλÀ ανοµολÞγητη αιτÝα Üταν, καθñσ νοµÝζω, το Þτι η µεγÀλη ανÀπτυξη τησ ΑθÜ-

103

πικρÀτηση των Σπαρτιατñν, ο περσικÞσ παρÀγοντασ φρÞντισε να δηµιουργÜσει αντισπαρτιατικÞ συνασπισµÞ απÞ τη ΘÜβα, την ΚÞρινθο, το ΘουκυδÝδησ, Α,23 µετ. Αγγ. ΒλÀχου. Íργοσ και την ΑθÜνα και να υποκινÜσει µια σειρÀ συγκροàσεων που Ûγιναν γνωστÛσ ωσ ΒοιωτικÞσ Ü ΚορινθιακÞσ πÞλεµοσ (395-386 π.Χ.)16. Ο πÞλεµοσ αυτÞσ επισφραγÝστηκε απÞ µια µειωτικÜ για τον ΕλληνισµÞ ειρÜνη. Με τη ΒασÝλειο, γνωστÜ και ωσ ΑνταλκÝδειο ειρÜνη, οι ΣπαρτιÀτεσ συµφñνησαν πλÛον µε το ΜεγÀλο ΒασιλιÀ να επιβÀλουν τουσ Þρουσ του τερµατισµοà του πολÛµου. Îτσι παρÛδωσαν τισ ελληνικÛσ πÞλεισ των παραλÝων τησ Μ. ΑσÝασ και την Κàπρο στο βασιλιÀ τησ ΠερσÝασ, διακÜρυξαν την αυτονοµÝα Þλων των ελληνικñν πÞλεων – µε εξαÝρεση τα νησιÀ Øµβρο, ΛÜµνο και Σκàρο που παρÛµειναν στουσ ΑθηναÝουσ – και Ûγιναν οι Ýδιοι τοποτηρητÛσ τησ ειρÜνησ στην κυρÝωσ ΕλλÀδα. ΜεταβλÜθηκαν κατ’ αυτÞν τον τρÞπο σε Þργανα τησ περσικÜσ πολιτικÜσ. Την ηγεµονÝα µετÀ τουσ ΣπαρτιÀτεσ θα διεκδικÜσουν για µικρÞ χρονικÞ διÀστηµα οι ΘηβαÝοι. ∆àο σηµαντικÛσ για τον ελληνισµÞ µÀχεσ, η µια στα Λεàκτρα (371 π.Χ.) και 16. Η συνεργασÝα του ΑθηναÝου η Àλλη στη ΜαντÝνεια (362 π.Χ.) θα κρÝνουν την στρατηγοà ΚÞνωνα µε τουσ ΠÛρσεσ Àνοδο και την πτñση αντÝστοιχα τησ ΘηβαϊκÜσ για την αντιµετñπιση ηγεµονÝασ.

νασ φÞβισε τουσ ΛακεδαιµονÝουσ και τουσ ανÀγκασε να πολεµÜσουν.

των Σπαρτιατñν

ΜετÀ απ’ αυτÀ στον ΙσθµÞ τησ ΚορÝνθου ο ΦαρνÀβαζοσ κατÛπλευσε και προÛτρεψε τουσ συµµÀχουσ µε προθυµÝα να πολεµοàν και να αποδεικνàονται πιστοÝ Àνδρεσ στο βασιλιÀ. Αφοà Àφησε σ’ αυτοàσ Þσα χρÜµατα εÝχε, απÛπλευσε για την πατρÝδα του. Ο ΚÞνωνασ Þµωσ, του Ûλεγε Þτι εÀν Àφηνε το ναυτικÞ, θα το Ûτρεφε απÞ τισ προσÞδουσ των νησιñν και αφοà κατÛπλεε στην πατρÝδα θα ανοικοδοµοàσε τα ΜακρÀ ΤεÝχη για τουσ ΑθηναÝουσ και το τεÝχοσ του ΠειραιÀ και ισχυριζÞταν Þτι δε γνñριζε απ’ αυτÞ Àλλο λυπηρÞτερο για

Επιτàµβιο µνηµεÝο του ∆εξÝλεω απÞ τον ΚεραµεικÞ. Ο νεαρÞσ ΑθηναÝοσ, που Ûφιπποσ αντιµετωπÝζει τον εχθρÞ, σκοτñθηκε σε µια απÞ τισ συγκροàσεισ του Κορινθιακοà πολÛµου (394 π.Χ.). (ΑθÜνα, ΜουσεÝο Κεραµεικοà)

104

Οι πÞλεµοι µεταξà των ελληνικñν πÞλεων, οι τουσ ΛακεδαιµονÝουσ και ακÞµη αυπολιτικÛσ και κοινωνικÛσ αναταραχÛσ µÛσα στισ ÝτÞ ισχυριζÞταν, θα χρωστÀνε οι Αθηδιεσ τισ πÞλεισ και ο παρεµβατικÞσ ρÞλοσ των ναÝοι σε σÛνα ευγνωµοσàνη και τουσ ΛακεδαιονÝουσ θα Ûχεισ τιµωρÜσει¯ Περσñν Üταν τα συµπτñµατα τησ παρακµÜσ των γιατÝ για εκεÝνο για το οποÝο κÞπιαελληνικñν πÞλεων-κρατñν. σαν πÀρα πολà, θα το καταστρÛψεισ. Η πανελλÜνια ιδÛα. Τα συµπτñµατα τησ παΟ ΦαρνÀβαζοσ λοιπÞν, αφοà ÀκουρακµÜσ και τησ κακοδαιµονÝασ που κατÛτρυχαν σε αυτÀ, Ûστειλε αυτÞν µε προθυµÝα τον ελληνικÞ κÞσµο απασχÞλησαν κÀποιουσ στην ΑθÜνα και του Ûδωσε επιπλÛον χρÜµατα για την ανοικοδÞµηση των πνευµατικοàσ ανθρñπουσ, οραµατιστÛσ ενÞσ πατειχñν. νελλÜνιου συνασπισµοà. Η πανελλÜνια ιδÛα Üταν µια νÛα πολιτικÜ ÛκΞενοφñν, ΕλληνικÀ, IV, 8,8-10. φραση που διατυπñθηκε για πρñτη φορÀ στα τÛλη του 5ου αι. π.Χ. απÞ το σοφιστÜ ΓοργÝα, σε λÞγο του στον ιερÞ χñρο τησ ΟλυµπÝασ. Κàριοσ εκφραστÜσ αυτÜσ τησ πολιτικÜσ Üταν ο ΑθηναÝοσ ρητοροδιδÀσκαλοσ ΙσοκρÀτησ. Σε πρñτο στÀδιο, 17. Ο ΙσοκρÀτησ προτρÛπει το ΦÝλιππο να ενñσει στον «ΠανηγυρικÞ» λÞγο του (380 π.Χ.) διατυτισ ελληνικÛσ πÞλεισ πñνει την Àποψη Þτι τον κοινÞ αγñνα εναντÝον των Περσñν θα µποροàσε να αναλÀβει η ΑθÜνα Σε βεβαιñνω Þτι χρειÀζεται χωρÝσ να αδιαφορÜσεισ καθÞλου για τα µε την ανασàσταση τησ ηγεµονÝασ τησ. ΑργÞτεπροσωπικÀ σου συµφÛροντα, να ρα, η αδυναµÝα τησ ΑθÜνασ να εµπνεàσει εµπιπροσπαθÜσεισ να συµφιλιñσεισ το στοσàνη και να επιβληθεÝ, τον Ûστρεψε στην ιδÛα Íργοσ, την πÞλη των ΛακεδαιµοÞτι Ûνασ ισχυρÞσ µονÀρχησ θα Ûνωνε τουσ ÎλληνÝων, τη ΘÜβα και τη δικÜ µασ πÞλη νεσ και θα τουσ οδηγοàσε εναντÝον των Περσñν. (την ΑθÜνα). Αν κατορθñσεισ να ΠροσωπικÞτητεσ για τισ οποÝεσ πÝστεψε Þτι θα συµφιλιñσεισ αυτÛσ τισ πÞλεισ, θα καταφÛρεισ πολà εàκολα να συµφιλιñµποροàσαν να θÛσουν σε εφαρµογÜ την πανελσεισ και τισ υπÞλοιπεσ. ΓιατÝ Þλεσ οι λÜνια ιδÛα Üταν ο ΕυαγÞρασ, βασιλιÀσ τησ ΣαλαÀλλεσ πÞλεισ εξαρτñνται και καταµÝνασ τησ Κàπρου, ο ΙÀσονασ, τàραννοσ των Φεφεàγουν, Þταν βρÝσκονται σε κÝνδυρñν τησ ΜαγνησÝασ, ο ∆ιονàσιοσ Α , τàραννοσ νο, σε κÀποια απÞ τισ προαναφερθεÝτων Συρακουσñν. Σε βαθιÀ γηρατειÀ ατÛνιζε µε σεσ (τÛσσερισ µεγÀλεσ) πÞλεισ, απÞ τισ οποÝεσ λαµβÀνουν βοÜθεια. Αν ελπÝδα την επικρÀτηση του ΦιλÝππου Β τησ ΜαλοιπÞν καταφÛρεισ να πεÝσεισ µÞνον κεδονÝασ17. Ο ΙσοκρÀτησ Üταν απÞ τισ προσωπιτÛσσερισ πÞλεισ να φανοàν λογικÛσ, κÞτητεσ που κατÞρθωσαν να αποδεσµευτοàν αθα απαλλÀξεισ και τισ υπÞλοιπεσ απÞ πÞ το τοπικιστικÞ πνεàµα που φανÀτιζε ακÞµα πολλÀ δεινÀ. τουσ σàγχρονοàσ του πολιτικοàσ. ΑντÝθετοσ µε ΙσοκρÀτησ, ΦÝλιπποσ, 30-31 µετ. Σωκ. την πολιτικÜ αυτÜ, πιστÞσ πÀντα στην ιδÛα του ΠαπαϊωÀννου, εκδ. ΚÀκτοσ. πρωταγωνιστικοà ρÞλου τησ ΑθÜνασ, Üταν ο ρÜτορασ ∆ηµοσθÛνησ. Ο ΦÝλιπποσ Β και η Ûνωση των ΕλλÜνων. Ο ΦÝλιπποσ Β , αφοà κατÞρθωσε να σταθεροποιÜσει τη θÛση του στο θρÞνο τησ ΜακεδονÝασ, Ûθεσε ωσ στÞχουσ τησ πολιτικÜσ του πρñτα την ισχυροποÝηση του µακεδονικοà κρÀτουσ και στη συνÛχεια την επÛκταση τησ εξουσÝασ του. 105

ΑργυρÞ νÞµισµα του ΦιλÝππου Β . Στη µια πλευρÀ απεικονÝζεται Ûφιπποσ νÛοσ, στην Àλλη το κεφÀλι του ∆Ýα. (ΑθÜνα, ΝοµισµατικÞ ΜουσεÝο)

ΠορτρÛτο του ΦιλÝππου Β απÞ ελεφαντοστÞ. Αποτελοàσε Ûνθετη διακÞσµηση ενÞσ µεγαλàτερου αντικειµÛνου. ΒρÛθηκε στο βασιλικÞ τÀφο τησ ΒεργÝνασ που αποκÀλυψε ο καθηγητÜσ Μ. ΑνδρÞνικοσ. Εντàπωση προκαλεÝ η προσπÀθεια του καλλιτÛχνη να αποδñσει τα ιδιαÝτερα χαρακτηριστικÀ του βασιλιÀ. ΧρονολογεÝται στο τρÝτο τÛταρτο του 4ου αι. π.Χ. (ΘεσσαλονÝκη, ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)

106

Την ισχυροποÝηση τησ ΜακεδονÝασ πÛτυχε µε τισ ακÞλουθεσ ενÛργειεσ: ✦ Αντιµετñπισε αποτελεσµατικÀ τισ επιδροµÛσ των Ιλλυριñν και των ΠαιÞνων στα βÞρεια σàνορα. ✦ ΟργÀνωσε ισχυρÞ στρατÞ. Κàριο στρατιωτικÞ σñµα Üταν η µακεδονικÜ φÀλαγγα, αποτελοàµενη απÞ πεζÛταιρουσ* σε σχηµατισµÞ βÀθουσ 16 σειρñν και µε οπλισµÞ Ûνα µακρà δÞρυ µÜκουσ 6µ., τη σÀρισα. Το ιππικÞ επÀνδρωναν οι ευγενεÝσ, οι εταÝροι* Þπωσ ονοµÀζονταν. Το στρατÞ συµπλÜρωναν σñµατα ακοντιστñν, τοξοτñν και πελταστñν.* ✦ ∆ηµιοàργησε ισχυρÜ οικονοµÝα. Αφοà πÛτυχε την κατÀληψη των ορυχεÝων χρυσοà του ΠαγγαÝου, Ûκοψε νÞµισµα, τουσ χρυσοàσ στατÜρεσ*. Το νÞµισµα αυτÞ βαθµιαÝα εκτÞπισε τουσ περσικοàσ δαρεικοàσ απÞ τον ελλαδικÞ χñρο. ✦ Ακολοàθησε επεκτατικÜ εξωτερικÜ πολιτικÜ. Στην αρχÜ η πολιτικÜ αυτÜ Üταν συνδεδεµÛνη µε τη στρατιωτικÜ οργÀνωση, γιατÝ εξασφÀλιζε νÛεσ εκτÀσεισ γησ στουσ Àνδρεσ του µακεδονικοà στρατοà. Στη συνÛχεια Þµωσ, µετÀ την παρÛµβαση του ΦιλÝππου στην κεντρικÜ και νÞτια ΕλλÀδα, η πολιτικÜ του αποσκοποàσε στην Ûνωση των ΕλλÜνων υπÞ την αρχηγÝα του. Σε πρñτο στÀδιο, ο ΦÝλιπποσ, αφοà κατÛλαβε πÞλεισ τησ ΧαλκιδικÜσ και εδÀφη τησ ΑνατολικÜσ ΜακεδονÝασ και ΘρÀκησ, Ûφτασε µÛχρι τισ δυτικÛσ ακτÛσ του ΕυξεÝνου ΠÞντου. Σε δεàτερο στÀδιο, µε αφορµÜ προβλÜµατα του µαντεÝου των ∆ελφñν επενÛβη στη ΘεσσαλÝα και στη νÞτιο ΕλλÀδα. Σε µια απÞ τισ εκστρατεÝεσ του αντιµετñπισε νικηφÞρα τισ συνασπισµÛνεσ δυνÀµεισ των ΘηβαÝων και των ΑθηναÝων στη Χαιρñνεια (338 π.Χ.) και Ûτσι επιβλÜθηκε ωσ ο αδιαφιλονÝκητοσ ηγÛτησ που εÝχε τη δυνατÞτητα να ενñσει τουσ Îλληνεσ και να ηγηθεÝ του κοινοà αγñνα εναντÝον των Περσñν. Η πανελλÜνια Ûνωση Ûγινε πραγµατικÞτητα

σε συνÛδριο στην ΚÞρινθο το 337 π.Χ., Þπου συµµετεÝχαν Þλεσ οι πÞλεισ εκτÞσ απÞ τη ΣπÀρτη και Þπου συµφωνÜθηκαν τα ακÞλουθα: ✦ Απαγορεàτηκαν οι συγκροàσεισ µεταξà των ελληνικñν πÞλεων και η βÝαιη µεταβολÜ των καθεστñτων τουσ¯ ✦ προστατεàτηκε η ελεàθερη ναυσιπλοýα και καταδικÀστηκε η πειρατεÝα¯ ✦ ιδρàθηκε πανελλÜνια συµµαχÝα, αµυντικÜ και επιθετικÜ, µε ισÞβιο αρχηγÞ το ΦÝλιππο Β . Το συνÛδριο τησ ΚορÝνθου, µετÀ τη δολοφονÝα του ΦιλÝππου Β , επαναλÜφθηκε την επÞµενη χρονιÀ (336 π.Χ.) απÞ τον ΑλÛξανδρο. Σε αυτÞ, ανανεñθηκε απÞ την πλευρÀ των αντιπροσñπων στο πρÞσωπο του νÛου ηγÛτη ο Þρκοσ που εÝχαν δñσει στον πατÛρα του. 107

18. ΠροτÀσεισ του ∆αρεÝου προσ τον ΑλÛξανδρο για συνθηκολÞγηση. ΑπÞρριψη των προτÀσεων Ενñ ο ΑλÛξανδροσ Üταν ακÞµη απασχοληµÛνοσ µε την πολιορκÝα τησ Τàρου, Ûφθασαν πρÛσβεισ απÞ τον ∆αρεÝο, για να του αναγγεÝλουν Þτι ο βασιλιÀσ τουσ Üταν πρÞθυµοσ να του δñσει δÛκα χιλιÀδεσ τÀλαντα για την απελευθÛρωση τησ µητÛρασ, τησ γυναÝκασ και των παιδιñν του¯ Þτι του παραχωρεÝ Þλη τη χñρα του που βρÝσκεται ανÀµεσα στον ΕυφρÀτη και την ελληνικÜ θÀλασσα και Þτι θα τον αναγνωρÝσει ωσ φÝλο και σàµµαχο, αν παντρευτεÝ την κÞρη του. Ùταν ανακοÝνωσε αυτÀ στο συµβοàλιο των εταÝρων*, ο ΠαρµενÝων εÝπε, λÛνε, στον ΑλÛξανδρο Þτι, αν Üταν αυτÞσ ΑλÛξανδροσ, θα δεχÞταν µε τουσ Þρουσ αυτοàσ να τερµατÝσει τον πÞλεµο χωρÝσ να διακινδυνεàει πια στο µÛλλον. Ο ΑλÛξανδροσ αποκρÝθηκε στον ΠαρµενÝωνα, Þπωσ λÛνε, Þτι και αυτÞσ θα Ûκανε το Ýδιο, αν Üταν ο ΠαρµενÝων¯ επειδÜ Þµωσ εÝναι ο ΑλÛξανδροσ, θα αποκριθεÝ στον ∆αρεÝο Þπωσ ακριβñσ και αποκρÝθηκε. ΕÝπε δηλαδÜ Þτι δεν Ûχει ανÀγκη οàτε να πÀρει χρÜµατα απÞ τον ∆αρεÝο οàτε να δεχθεÝ µÛροσ τησ χñρασ του αντÝ για ολÞκληρη¯ γιατÝ και τα χρÜµατα και η χñρα ολÞκληρη εÝναι δικÀ του¯ κι αν Üθελε να παντρευτεÝ την κÞρη του, µποροàσε να την παντρευτεÝ και χωρÝσ τη συγκατÀθεση του πατÛρα τησ¯ αν πÀλι Üθελε ο ∆αρεÝοσ να τàχει φιλικÜσ συµπεριφορÀσ απÞ µÛρουσ του ΑλÛξανδρου, του υπÛδειξε να παρουσιαστεÝ ο Ýδιοσ µπροστÀ του. Ùταν τα πληροφορÜθηκε αυτÀ ο ∆αρεÝοσ, Ûχασε κÀθε ελπÝδα για συνθηκολÞγηση µε τον ΑλÛξανδρο και Àρχισε πÀλι να προετοιµÀζεται για πÞλεµο. ΑρριανÞσ, ΑλεξÀνδρου ΑνÀβασισ, ΙΙ, 25, 1-3 µετ. Θ.Χ. ΣαρικÀκησ, εκδ. ΑκαδηµÝασ Αθηνñν.

108

Το οικουµενικÞ κρÀτοσ του Μ. ΑλεξÀνδρου. Η εκστρατεÝα του Μ. ΑλεξÀνδρου, που στην αρχÜ εÝχε ωσ στÞχο την αντιµετñπιση του περσικοà κινδàνου και στη συνÛχεια πÛτυχε την κατÀλυση τησ περσικÜσ αυτοκρατορÝασ, ξεκÝνησε απÞ την ΠÛλλα το 334 π.Χ. Σε διÀστηµα Ûνδεκα χρÞνων (334-325 π.Χ.) ο Μ. ΑλÛξανδροσ κατÀκτησε την ΑνατολÜ φτÀνοντασ µÛχρι τον ΙνδÞ ποταµÞ. Το Ûργο αυτÞ πραγµατñθηκε σε τρεισ διαδοχικÛσ φÀσεισ: ✦ Στη διÀρκεια τησ πρñτησ φÀσησ (334-331 π.Χ.) κυριÀρχησε στη Μ. ΑσÝα και απελευθÛρωσε τισ ελληνικÛσ πÞλεισ, αφοà συγκροàστηκε δàο φορÛσ µε τον περσικÞ στρατÞ, στο ΓρανικÞ ποταµÞ (334 π.Χ.) και στην ΙσσÞ τησ ΚιλικÝασ (333 π.Χ.). Ακολοàθωσ κατÛλαβε τη ΦοινÝκη18 και την ΠαλαιστÝνη (333-2 π.Χ.) και ξεκÝνησε την κατÀκτηση τησ Αιγàπτου. Οι κÀτοικοÝ τησ τον υποδÛχτηκαν ωσ απελευθερωτÜ και τον αναγÞρευσαν φαραñ. Στο ∆Ûλτα του ΝεÝλου Ýδρυσε την ΑλεξÀνδρεια (331 π.Χ.), η οποÝα επρÞκειτο να εξελιχθεÝ στο µεγαλàτερο εµπορικÞ και πνευµατικÞ κÛντρο τησ ΜεσογεÝου. ✦ Στη δεàτερη φÀση (331-327 π.Χ.) προχñρησε στη ΜεσοποταµÝα και µετÀ απÞ µια ανοικτÜ σàγκρουση µε τον περσικÞ στρατÞ στα ΓαυγÀµηλα, κοντÀ στα ερεÝπια τησ αρχαÝασ ΝινευÝ, νÝκησε το ∆αρεÝο Γ και κατÛλαβε τισ µεγÀλεσ πÞλεισ τησ αυτοκρατορÝασ των Αχαιµενιδñν, τη Βαβυλñνα, τα Σοàσα (331 π.Χ.), την ΠερσÛπολη, τισ ΠασαργÀδεσ, τα ΕκβÀτανα (330 π.Χ.). ΣυνÛχισε τη νικηφÞρα εκστρατεÝα µε την κατÀληψη των ανατολικñν σατραπειñν, τησ ΠαρθÝασ, τησ ΥρκανÝασ, τησ ΑρεÝασ, τησ ΑραχωσÝασ (330 π.Χ.) και στη συνÛχεια τησ ΒακτριανÜσ και τησ ΣογδιανÜσ, Þπου και συνÛλαβε το ΒÜσσο, το δολοφÞνο του ∆αρεÝου Γ , τον οποÝο και παρÛδωσε στη βασιλικÜ οικογÛνεια. Στισ Àκρεσ τησ περσικÜσ αυτοκρατορÝασ Ýδρυσε την ΑλεξÀνδρεια την ΕσχÀτη. Σ’ αυτÛσ τισ περιοχÛσ παρÛµεινε περÝπου δàο χρÞνια. ✦ Η τρÝτη φÀση (327-325 π.Χ.) περιλαµβÀνει την

εκστρατεÝα στην ινδικÜ χερσÞνησο. ΣτÞχοσ του ΑλεξÀνδρου Üταν να φτÀσει µÛχρι τα πÛρατα τησ ΟικουµÛνησ που τÞτε πÝστευαν Þτι Üταν στην ΙνδÝα. Στον ΥδÀσπη, παραπÞταµο του Ινδοà, αντιµετñπισε νικηφÞρα τον τοπικÞ ηγεµÞνα Πñρο και προχñρησε ανατολικÞτερα µÛχρι τον Úφαση ποταµÞ, ο οποÝοσ αποτÛλεσε και το Þριο τησ εκστρατεÝασ του (326 π.Χ.). Η επιθυµÝα του να φτÀσει µÛχρι το ΓÀγγη δεν εκπληρñθηκε λÞγω τησ αντÝδρασησ του µακεδονικοà στρατοà. ΜÛσω τησ χñρασ των Μαλλñν, ινδικÜσ φυλÜσ, Ûφτασε στισ εκβολÛσ του Ινδοà και απÞ εκεÝ ο Ýδιοσ µε το στρατÞ του πÛρασε την Ûρηµο τησ ΓεδρωσÝασ, ενñ ο φÝλοσ του, ναàαρχοσ ΝÛαρχοσ, παρÛπλευσε τισ ασιατικÛσ ακτÛσ µÛχρι τισ εκβολÛσ του ΤÝγρη και του ΕυφρÀτη. Ο ΑλÛξανδροσ την Àνοιξη του 323 π.Χ. Àφησε την τελευταÝα του πνοÜ στη Βαβυλñνα, ενñ προετοÝµαζε τον περÝπλου τησ ΑραβÝασ. Το Ûργο του Μ. ΑλεξÀνδρου. Με την κατÀκτηση τησ ΑνατολÜσ ο ΕλληνισµÞσ οδηγÜθηκε στα πÛρατα του τÞτε γνωστοà κÞσµου¯ Ûτσι δηµιουργÜθηκαν οι προϋποθÛσεισ για την οικουµενικÜ του ανÀπτυξη. Οι ερευνητÛσ και οι ιστορικοÝ αυτÜσ τησ περιÞδου Ûχουν χρησιµοποιÜσει ποικÝλεσ Ûννοιεσ για να αποδñσουν τη δραστηριÞτητα και να χαρακτηρÝσουν το Ûργο που σε τÞσο µικρÞ χρονικÞ διÀστηµα κατÞρθωσε ο ΑλÛξανδροσ. Στο στρατιωτικÞ τοµÛα, για τον οποÝο η εικÞνα που Ûχουµε εÝναι πιο ολοκληρωµÛνη, ο χαρακτηρισµÞσ του ΑλÛξανδρου ωσ διορατικοà στρατηγοà µε µεγαλοφυÜ σκÛψη δεν ανταποκρÝνεται µÞνο στο Ûργο των κατακτÜσεων ορισµÛνων περιοχñν, αλλÀ κυρÝωσ στην εφαρµογÜ κατÀλληλου σχεδιασµοà για την αντιµετñπιση του αντιπÀλου, τÞσο στισ κατÀ µÛτωπο συγκροàσεισ Þσο και στισ πολιορκÝεσ πÞλεων. Σε Þ,τι αφορÀ την πολιτικÜ του δρÀση, Ûχει διατυπωθεÝ η Àποψη Þτι οι πρÀξεισ του αποσκοποàσαν στην ανÀµειξη του ελληνικοà µε τον ασιατικÞ κÞσµο και στην ÛνωσÜ τουσ κÀτω απÞ µια ισχυρÜ διοÝκηση. Îκανε αποδεκτÛσ τισ τοπικÛσ συνÜθειεσ, τισ παραδÞσεισ και το διαφορετικÞ τρÞπο Àσκησησ τησ εξουσÝασ για κÀθε λαÞ. ∆ιατÜρησε το θεσµÞ των σατραπειñν αναθÛτοντασ τη διοÝκησÜ τουσ σε Îλληνεσ Ü ΠÛρσεσ ηγεµÞνεσ. Με αυτÞν τον τρÞπο επιδÝωξε να δηµιουργÜσει µια καινοàργια διοικητικÜ παρÀδοση. ΠορτρÛτο του Μ. ΑλεξÀνδρου απÞ ελεφαντοστÞ. ΒρÛθηκε µαζÝ µε Àλλα µικρÀ πορτρÛτα, µεταξà των οποÝων και του ΦιλÝππου Β , στο βασιλικÞ τÀφο τησ ΒεργÝνασ. ΕÝναι Þλα Ûργα Ûµπειρου καλλιτÛχνη που αποδÝδει µε δεξιοτεχνÝα τα ιδιαÝτερα χαρακτηριστικÀ κÀθε προσñπου. (ΘεσσαλονÝκη, ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)

109

Στον οικονοµικÞ τοµÛα, προñθησε το σàστηµα τησ νοµισµατικÜσ οικονοµÝασ και εγκατÛλειψε την ιδÛα του αυτοκρατορικοà θησαυροφυλακÝου. Οι σατρÀπεσ δεν ασχολοàνταν πλÛον µε τη συγκÛντρωση των φÞρων και τη διαχεÝριση του δηµÞσιου πλοàτου. Στη θÛση τησ σατραπεÝασ, που Üταν µÛχρι εκεÝνη την εποχÜ και φορολογικÜ µονÀδα, δηµιοàργησε τη φορολογικÜ περιφÛρεια µε περισσÞτερεσ απÞ µια σατραπεÝεσ. Οι θησαυροÝ που συγκεντρñνονταν µεταβÀλλονταν σε χρυσÞ νÞµισµα. Îτσι δηµιουργÜθηκε ενιαÝο νοµισµατικÞ σàστηµα στην απÛραντη αυτοκρατορÝα. ΤÛλοσ, στον πολιτιστικÞ τοµÛα, µε τη διÀδοση τησ ελληνικÜσ γλñσσασ και του ελληνικοà πολιτισµοà19, την υιοθÛτηση πολιτιστικñν στοιχεÝων απÞ την παρÀδοση των λαñν τησ ΑνατολÜσ, την Ýδρυση νÛων πÞλεων που εξελÝχθηκαν σε εµπορικÀ και πνευµατικÀ κÛντρα, τισ εξερευνÜσεισ περιοχñν, την επιθυµÝα για Ûρευνα – Þπωσ αποδεÝχθηκε απÞ τη συµµετοχÜ στην εκστρατεÝα φιλοσÞφων και ερευνητñν – διαµορφñθηκαν οι προϋποθÛσεισ που Ûδωσαν στην εκστρατεÝα του ΑλεξÀνδρου τη διÀσταση τησ Ûνοπλησ εξερεàνησησ. ΠαρÀ το περιορισµÛνο χρονικÞ διÀστηµα τησ βασιλεÝασ του (336-323 π.Χ.) και τη νεαρÜ ηλικÝα του – Üταν τριαντατριñν ετñν, Þταν πÛθανε – ο Μ. ΑλÛξανδροσ Ûµεινε ζωντανÞσ στη µνÜµη των λαñν. Το Ûργο του Àφησε ανεξÝτηλα Ýχνη για τουσ επÞµενουσ αιñνεσ και αποτÛλεσε την τοµÜ για µια διαφορετικÜ πορεÝα των λαñν τησ ΑνατολÜσ και τησ ΜεσογεÝου. Η µορφÜ και η δρÀση του συνυφÀνθηκαν µε τη λαϊκÜ φαντασÝα και δηµιοàργησαν το θρàλο ενÞσ µυθικοà Üρωα στην παρÀδοση πολλñν λαñν. Ο πολιτισµÞσ. Το µÛτρο τησ πολιτιστικÜσ ανÀπτυξησ των κλασικñν χρÞνων, εκτÞσ απÞ τα πνευµατικÀ και καλλιτεχνικÀ επιτεàγµατα, προσδιορÝζει η καθηµερινÜ ζωÜ στισ ελληνικÛσ πÞλεισ τησ µητροπολιτικÜσ ΕλλÀδασ και στισ αποικÝεσ. ✦ Οι αντιλÜψεισ που εÝχαν οι Îλληνεσ για την 110

ΑργυρÞ δεκÀδραχµο που κÞπηκε σε ανÀµνηση τησ νÝκησ στον ΥδÀσπη ποταµÞ. ΕικονÝζεται ο ΑλÛξανδροσ Ûφιπποσ ενñ επιτÝθεται στον Πñρο που εÝναι πÀνω σε ελÛφαντα. (ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο)

19. Ο ΗρÞδοτοσ αποδεικνàει την ελληνικÞτητα των βασιλÛων τησ ΜακεδονÝασ Ùτι εÝναι Îλληνεσ Þσοι κατÀγονται απÞ τον ΠερδÝκκα, Þπωσ λÛνε και οι Ýδιοι, το ξÛρω κι εγñ καλÀ, µÀλιστα θα το αποδεÝξω και παρακÀτω. ΑλλÀ και οι οργανωτÛσ των Ολυµπιακñν αγñνων το Üξεραν Þτι Ûτσι εÝναι. Ùταν ο ΑλÛξανδροσ θÛλησε να πÀρει µÛροσ στουσ αγñνεσ και κατÛβηκε στην ΟλυµπÝα ειδικÀ γι’ αυτÞ, οι Îλληνεσ αντÝπαλοÝ του Ûκαναν Ûνσταση λÛγοντασ Þτι δεν µποροàσαν ν’ αγωνιστοàν βÀρβαροι στουσ Ολυµπιακοàσ αγñνεσ, αλλÀ µÞνο Îλληνεσ. ΤÞτε ο ΑλÛξανδροσ απÛδειξε Þτι εÝναι ΑργεÝοσ την καταγωγÜ και κρÝθηκε Îλληνασ. ΑγωνÝστηκε στο δρÞµο του ενÞσ σταδÝου και Àγγιξε το τÛρµα ταυτÞχρονα µε τον πρñτο. Îτσι φαÝνεται Þτι Ûγιναν αυτÀ. ΗρÞδοτοσ, Ε, 22 µετ. Αγγ. ΒλÀχου.

111

ΕικονογρÀφηση επικοà ποιÜµατοσ του ΠÛρση ποιητÜ ΝιζαµÝ (17οσ αι.). Στη µικροκραφÝα εικονÝζεται στο θρÞνο ο ΑλÛξανδροσ. Ο θρàλοσ του υιοθετÜθηκε απÞ πολλοàσ λαοàσ. (ΠαρÝσι, ΕθνικÜ ΒιβλιοθÜκη)

20. Η εργασÝα ΕÝναι φανερÞ λοιπÞν απ’ αυτÀ Þτι στην πÞλη που Ûχει την καλàτερη πολιτειακÜ οργÀνωση και Ûχει πολÝτεσ πολà δÝκαιουσ, Þχι µÞνο αναφορικÀ µε τισ αρχÛσ του πολιτεàµατοσ, οι πολÝτεσ αυτοÝ δεν επιτρÛπεται να ζουν ζωÜ χειρωνακτñν Ü εµπÞρων, γιατÝ µια ζωÜ τÛτοια εÝναι ταπεινÜ και ασυµβÝβαστη µε την αρετÜ, οàτε επιτρÛπεται να εÝναι γεωργοÝ Þσοι πρÞκειται να γÝνουν πολÝτεσ – γιατÝ χρειÀζεται ελεàθεροσ χρÞνοσ και για την απÞκτηση τησ αρετÜσ και για την Àσκηση των πολιτικñν καθηκÞντων. ΑριστοτÛλησ, ΠολιτικÀ, 7, 1328b-1329a.

εργασÝα, Þπωσ η περιφρονητικÜ αντιµετñπιση τησ χειρωνακτικÜσ εργασÝασ και η ενασχÞληση των ελευθÛρων πολιτñν κυρÝωσ µε τα κοινÀ20 ¯ ✦ ο τρÞποσ τησ διασκÛδασÜσ τουσ στα ιδιωτικÀ συµπÞσια Ü στισ δηµÞσιεσ εορτÛσ και πανηγàρια, µε αποκορàφωµα τισ θεατρικÛσ παραστÀσεισ¯ ✦ ο κοινωνικÞσ χαρακτÜρασ των τελετñν που πλαισÝωναν τη γÛννηση, το γÀµο και το θÀνατο Üταν Þλα στοιχεÝα που φανερñνουν το πολιτιστικÞ επÝπεδο τησ εποχÜσ. Μεταξà των ελληνικñν πÞλεων, η ΑθÜνα κατεÝχε τα πρωτεÝα τησ πολιτιστικÜσ ανÀπτυξησ. Η ευηµερÝα και η ποιÞτητα τησ ζωÜσ γÝνονταν πÞλοσ Ûλξησ για τουσ πνευµατικοàσ ανθρñπουσ και τουσ καλλιτÛχνεσ Àλλων πÞλεων. Ο 5οσ αι. π.Χ., ιδιαÝτερα για την ΑθÜνα, Ûχει ταυτιστεÝ µε τη δρÀση του ΠερικλÜ, την οικοδÞµηση σπουδαÝων Ûργων στην ΑκρÞπολη, την τÛλεση λαµπρñν πανηγàρεων και πνευµατικñν εκδηλñσεων, Þπωσ Üταν η γιορτÜ των ΠαναθηναÝων, των ΕλευσινÝων ΜυστηρÝων και των θεατρικñν παραστÀσεων στισ ∆ιονυσιακÛσ γιορτÛσ. Τον 5ο και 4ο αι. π.Χ. η ανÀπτυξη των γραµµÀτων και των τεχνñν δηµιοàργησε Ûργα απαρÀµιλλα σε πνευµατικÜ και καλλιτεχνικÜ λαµπρÞτητα, πρÞτυπα για τουσ δηµιουργοàσ των µεταγενÛστερων εποχñν. Η φιλοσοφικÜ σκÛψη απÞ τα µÛσα του 5ου αι. π.Χ. τοποθÛτησε στο κÛ112

ΤοιχογραφÝα απÞ τÀφο τησ ΠοσειδωνÝασ. ΣκηνÜ συµποσÝου. ΑντιπροσωπευτικÞ Ûργο τησ ελληνικÜσ ζωγραφικÜσ των κλασικñν χρÞνων. (ΜουσεÝο Paestum)

ντρο του ενδιαφÛροντοσ τον Àνθρωπο και προσπÀθησε να ερµηνεàσει τα φαινÞµενα µε βÀση τη λογικÜ (ορθολογισµÞσ). Στην αρχÜ οι σοφιστÛσ και ο ΣωκρÀτησ και τον 4ο αι. π.Χ. ο ΠλÀτων και ο ΑριστοτÛλησ επιζητοàσαν µε τισ φιλοσοφικÛσ θεωρÜσεισ τουσ πρακτικÛσ εφαρµογÛσ που θα βελτÝωναν τον Àνθρωπο και τη ζωÜ του. Η ιστοριογραφÝα εκπροσωπÜθηκε απÞ τον ΗρÞδοτο αλλÀ κυρÝωσ απÞ το ΘουκυδÝδη, ο οποÝοσ µε το Ûργο του Ûθεσε τα θεµÛλια τησ επιστηµονικÜσ ιστορικÜσ συγγραφÜσ21. Προσ αυτÜ την κατεàθυνση κινÜθηκε τον 4ο αι. π.Χ. ο ιστορικÞσ Ξενοφñν. Η ποιητικÜ τÛχνη κυρÝωσ µε το Ûργο των τριñν τραγικñν (Αισχàλου, ΣοφοκλÜ, ΕυριπÝδη) εξελÝχθηκε σε θεατρικÞ λÞγο υψηλñν διανοηµÀτων («µÝµησισ πρÀξεωσ σπουδαÝασ και τελεÝασ»), ενñ µε τισ κωµωδÝεσ του ΑριστοφÀνη σε κριτικÜ τησ καθηµερινÜσ πολιτικÜσ ζωÜσ. Η τραγωδÝα και η κωµωδÝα εÝναι πνευµατικÛσ προσφορÛσ ικανÛσ να δικαιολογÜσουν τισ οφειλÛσ τησ σàγχρονησ πολιτισµÛνησ ανθρωπÞτητασ στο λÝκνο τησ δηµιουργÝασ τουσ, την ΑθÜνα τησ κλασικÜσ εποχÜσ. Το δηµοκρατικÞ πολÝτευµα και η οργÀνωση τησ δικαιοσàνησ προσ το συµφÛρον του πολÝτη, τον 4ο αι. π.Χ., συνÛβαλαν ιδιαÝτερα στην καλ-

21. Ο ΘουκυδÝδησ εξηγεÝ τη µÛθοδο που χρησιµοποÝησε για τη συγγραφÜ τησ «ΙστορÝασ» του Οι αγορεàσεισ που εκφωνÜθηκαν απÞ διÀφορα πρÞσωπα εÝτε στισ παραµονÛσ του πολÛµου εÝτε κατÀ την διÀρκειÀ του, Üταν δàσκολο να αποδοθοàν µε ακρÝβεια, τÞσο εκεÝνεσ τισ οποÝεσ Àκουσα ο Ýδιοσ Þσο κι εκεÝνεσ που Àλλοι εÝχαν ακοàσει και µου τισ ανακοÝνωσαν. Γι’ αυτÞ και τισ Ûγραψα Ûχοντασ υπÞψη τι Üταν φυσικÞ να πουν οι ρÜτορεσ που να αρµÞζει καλàτερα στην περÝσταση και ακολουθñντασ, Þσο το δυνατÞν, την γενικÜ Ûννοια των Þσων πραγµατικÀ εÝπαν. Για τα γεγονÞτα του πολÛµου δεν θÛλησα ν’ αρκεσθñ σε πληροφορÝεσ του πρñτου τυχÞντοσ οàτε στην προσωπικÜ µου αντÝληψη και µÞνο, αλλÀ Ûκανα προσεκτικÜ Ûρευνα και για τα γεγονÞτα στα οποÝα Üµουν παρñν και για τα Þσα µου ανÀφεραν Àλλοι. Η εξακρÝβωση Üταν δàσκολη, γιατÝ Þσοι Üταν αυτÞπτεσ µÀρτυρεσ των γεγονÞτων µου Ûδιναν ο καθÛνασ τη δικÜ του εκδοχÜ, ανÀλογα µε τη συ-

113

µπÀθειÀ του προσ τον Ûνα Ü τον Àλλο αντÝπαλο. Η Ûλλειψη του µυθñδουσ απÞ τη διÜγησÜ µου, Ýσωσ την κÀνει λιγÞτερο ευχÀριστη. ΑλλÀ θα εÝµαι ικανοποιηµÛνοσ αν το Ûργο µου κριθεÝ ωφÛλιµο απÞ Þσουσ θελÜσουν να Ûχουν ακριβÜ γνñση των γεγονÞτων που συνÛβησαν και εκεÝνων που θα συµβοàν στο µÛλλον, τα οποÝα, απÞ την πλευρÀ τησ ανθρñπινησ φàσησ, θα εÝναι Þµοια Ü παραπλÜσια. Îγραψα την ιστορÝα µου για να µεÝνει αιñνιο κτÜµα των ανθρñπων και Þχι σαν Ûργο επÝκαιρου διαγωνισµοà για Ûνα πρÞσκαιρο ακροατÜριο. ΘουκυδÝδησ, Α, 22 µετ. Αγγ. ΒλÀχου.

ΤοπογραφικÞ σχÛδιο του πολεοδοµικοà – ΙπποδÀµειου – συστÜµατοσ τησ ΜιλÜτου. Ο ΙππÞδαµοσ τον 5ο αι. π.Χ. Ûγινε εισηγητÜσ ενÞσ νÛου τρÞπου οργÀνωσησ και σχεδιασµοà των πÞλεων. Η πρñτη πÞλη που οργανñθηκε µε συγκεκριµÛνο σχÛδιο απÞ παρÀλληλουσ και κÀθετουσ δρÞµουσ εÝναι η ΜÝλητοσ µετÀ την καταστροφÜ τησ (494 π.Χ.) απÞ τουσ ΠÛρσεσ. Ο σχεδιασµÞσ τησ νÛασ πÞλησ αποδÝδεται στον ΙππÞδαµο.

114

λιÛργεια του ρητορικοà λÞγου κυρÝωσ µε τουσ µεγÀλουσ ρÜτορεσ ΛυσÝα, ΙσοκρÀτη και ∆ηµοσθÛνη. Ο ορθολογισµÞσ τησ φιλοσοφικÜσ σκÛψησ συνετÛλεσε στην ανÀπτυξη τησ επιστÜµησ. Την εποχÜ αυτÜ συστηµατοποιÜθηκαν οι γνñσεισ για τη φàση και τον Àνθρωπο. Οι περισσÞτεροι φιλÞσοφοι, απÞ την αρχαϊκÜ εποχÜ Ûωσ και τον 4ο αι. π.Χ., Üταν και ειδικοÝ ερευνητÛσ που ασχολÜθηκαν µε τα µαθηµατικÀ, την αστρονοµÝα, τη φυσικÜ, τη βοτανικÜ και Àλλεσ επιστÜµεσ. Στην αστρονοµÝα και τα µαθηµατικÀ διακρÝθηκε ο ΑθηναÝοσ ΜÛτων, στη χωροταξικÜ οργÀνωση των πÞλεων µε προδιαγραµµÛνο σχÛδιο ο ΙππÞδαµοσ απÞ τη ΜÝλητο και στην ιατρικÜ ο ΙπποκρÀτησ απÞ την Κω. Η πρÞοδοσ που Ûφερε ο ΙπποκρÀτησ στην ιατρικÜ οφεÝλεται στη θεωρÝα του Þτι Þλεσ οι ασθÛνειεσ, ακÞµα και η «ιερÀ νÞσοσ», δηλαδÜ η επιληψÝα, Ûχουν φυσικÀ αÝτια. Îτσι, αφετηρÝα πλÛον των ιατρικñν ερευνñν γÝνεται η µελÛτη του ανθρñπινου σñµατοσ. Το υψηλÞ επÝπεδο Ûµπνευσησ και δηµιουργÝασ εÝχε τον αντÝκτυπÞ του σε Þλεσ τισ µορφÛσ τησ τÛχνησ. α) ΑρχιτεκτονικÜ. Στισ αρχÛσ του 5ου αι. π.Χ. η αρχιτεκτονικÜ βρÝσκεται κÀτω απÞ την επÝδραση των αισθητικñν αντιλÜψεων και των τεχνικñν γνñσεων τησ αρχαϊκÜσ εποχÜσ. Οι πρωιµÞτεροι ναοÝ χαρακτηρÝζονται απÞ ατÛλειεσ που δÝνουν βαρàτητα στα µνηµεÝα, Þπωσ συµβαÝνει µε το ναÞ τησ ΑφαÝασ ΑθηνÀσ στην ΑÝγινα. Η εξÛλιξη Þµωσ Üδη απÞ το πρñτο µισÞ του 5ου αι. π.Χ. εÝναι φανερÜ. ΠολλÀ απÞ τα ναϊκÀ οικοδοµÜµατα συνδàασαν το δωρικÞ ρυθµÞ µε ιωνικÀ στοιχεÝα. ΧαρακτηριστικÀ µνηµεÝα που παρουσιÀζουν την εικÞνα τησ ανοδικÜσ εξελικτικÜσ πορεÝασ τησ αρχιτεκτονικÜσ εÝναι ο ναÞσ του ∆ιÞσ στην ΟλυµπÝα, ο ναÞσ του ΑπÞλλωνοσ στη ΦιγÀλεια και τα οικοδοµÜµατα τησ ΑκρÞπολησ των Αθηνñν. ΚορωνÝδα Þλων αποτελεÝ ο Παρθενñνασ. Η αρχιτεκτονικÜ αρτιÞτητα µε τον εξαÝρετο γλυπτÞ διÀκοσµο Ûχουν συνδυαστεÝ σ’ αυτÞ το Ûργο, του οποÝου δηµιουργοÝ εÝναι γνωστοÝ καλλιτÛχνεσ τησ εποχÜσ, οι αρχιτÛκτονεσ ΙκτÝνοσ και ΚαλλικρÀτησ και ο γλàπτησ ΦειδÝασ. ΑνÀµεσα στα οικοδοµÜµατα τησ ΑκρÞπολησ πρωτοποριακÀ στην αρχιτεκτονικÜ τουσ κατασκευÜ εÝναι τα δωρικÀ Προπà-

λαια στην εÝσοδο του Ιεροà ΒρÀχου, Ûργο του αρχιτÛκτονα ΜνησικλÜ, και ο ιδιÞρρυθµοσ ιωνικÞσ ναÞσ τησ ΠολιÀδασ ΑθηνÀσ, το γνωστÞ ΕρεχθεÝον. ΠραγµατικÞ κοµψοτÛχνηµα που συνδυÀζεται αρµονικÀ στη δυτικÜ πλευρÀ τησ ΑκρÞπολησ µε τα Προπàλαια εÝναι ο µικρÞσ ιωνικÞσ ναÞσ τησ ΑπτÛρου ΝÝκησ, Ûργο του ΚαλλικρÀτη. Το δεàτερο µισÞ του αιñνα κατασκευÀστηκαν πολλÀ νÛα οικοδοµÜµατα, τα περισσÞτερα στην ΑττικÜ, που επικυρñνουν το µεγαλεÝο τησ πÞλησ-κρÀτουσ των Αθηνñν ακÞµα και στη διÀρκεια του Πελοποννησιακοà πολÛµου. ΧαρακτηριστικÀ παραδεÝγµατα εÝναι ο ναÞσ του ΗφαÝστου, ο γνωστÞσ ωσ ΘησεÝο, στην ΑθÜνα, ο ναÞσ του Ποσειδñνα στο Σοàνιο, το ΩδεÝο του ΠερικλÜ στην ΑθÜνα και το ΤελεστÜριο στην ΕλευσÝνα, το οποÝο ανοικοδοµÜθηκε µε µεγαλàτερεσ διαστÀσεισ. Η αρχιτεκτονικÜ τον 4ο αι. π.Χ., επηρεασµÛνη απÞ την κοινωνικοπολιτικÜ κρÝση των πÞλεων-κρατñν, προβÀλλει νÛεσ αισθητικÛσ αντιλÜψεισ. Η πλοàσια διακÞσµηση και η πρÞκληση εντàπωσησ εÝναι στοιχεÝα που εàκολα µποροàµε να διακρÝνουµε στουσ ναοàσ του 4ου αι. π.Χ. ΠαρÀλληλα, γενικεàεται η κατασκευÜ νÛου τàπου κτισµÀτων, Þπωσ εÝναι οι θÞλοι (κυκλικÀ οικοδοµÜµατα), τα θÛατρα, τα βουλευτÜρια. ΕÝναι φανερÞ Þτι η κατασκευÜ ναϊκñν οικοδοµηµÀτων υποχωρεÝ αριθµητικÀ σε σχÛση µε κατασκευÛσ κοσµικοà χαρακτÜρα. Οι αρχιτÛκτονεσ τñρα παραβιÀζουν τουσ κανÞνεσ τησ αρµονÝασ και του µÛτρου, συνθÛτουν περισσÞτερο ελεàθερα, συνδυÀζουν εàκολα στοιχεÝα του δωρικοà και ιωνικοà ρυθµοà, ενñ χρησιµοποιοàν ευρàτατα Ûνα νÛο τàπο κιονοκρÀνου, το κορινθιακÞ. ΑντιπροσωπευτικÀ µνηµεÝα τησ εποχÜσ εÝναι ο ναÞσ τησ ΑλÛασ ΑθηνÀσ στην ΤεγÛα, ο ναÞσ του ∆ιÞσ στη ΝεµÛα, ο νÛοσ ναÞσ τησ ΑρτÛµιδοσ στην Îφεσο, η ΘÞλοσ και το θÛατρο τησ Επιδαàρου, το ΜαυσωλεÝο τησ Αλικαρνασσοà, το χορηγικÞ µνηµεÝο του ΛυσικρÀτουσ στην ΑθÜνα και πολλÀ Àλλα. β) ΠλαστικÜ. Η γλυπτικÜ τÛχνη των αρχαϊκñν χρÞνων εÝχε καθιερñσει συγκεκριµÛνουσ τàπουσ στη µορφÜ, την Ûκφραση και την κÝνηση, τουσ γνωστοàσ κοàρουσ και κÞρεσ. ΑπÞ τα τÛλη του 6ου αι. π.Χ. και στη διÀρκεια των πρñτων δεκαετιñν του 5ου αι. π.Χ. οι κοàροι και οι κÞρεσ προοδευτικÀ ανανεñνονται στην Ûκφραση και στην κÝνησÜ τουσ. Το «παιδÝ του ΚριτÝου» σηµαδεàει το τÛλοσ µιασ εποχÜσ και την αρχÜ µιασ Àλλησ. Η νÛα πολιτικÜ και οικονοµικÜ κατÀσταση που ακολοàθησε τουσ περσικοàσ πολÛµουσ αφÜνει τον απÞηχÞ τησ µÛσα απÞ τα Ûργα τησ µεγÀλησ πλαστικÜσ των τριÀντα επÞµενων χρÞνων. Η κÝνηση, που αποτυπñνει τη ζωÜ, σε συνδυα-

Ο ναÞσ τησ ΑπτÛρου ΝÝκησ στην ΑκρÞπολη των Αθηνñν, ιωνικοà ρυθµοà (427-424 π.Χ.).

ΚορινθιακÞ κιονÞκρανο τησ θÞλου τησ Επιδαàρου (360-320 π.Χ.). ΕÝναι φανερÜ η τÀση για πλοàσια διακÞσµηση των αρχιτεκτονικñν µελñν. (ΕπÝδαυροσ, ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)

115

Το επÀνω µÛροσ αγÀλµατοσ του θεοà ΑπÞλλωνα. ΑποτελεÝ την κεντρικÜ µορφÜ τησ σàνθεσησ του δυτικοà αετñµατοσ του ναοà του ∆ιÞσ τησ ΟλυµπÝασ, που Ûχει ωσ θÛµα την ΚενταυροµαχÝα. ΑντιπροσωπευτικÞ Ûργο του «αυστηροà» ρυθµοà. (ΟλυµπÝα, Αρχαιολ. ΜουσεÝο) σµÞ µε την εσωτερικÜ δàναµη που εκφρÀζουν τα πρÞσωπα εÝναι τα βασικÀ στοιχεÝα που αντιπροσωπεàουν τα Ûργα του «αυστηροà ρυθµοà». ΧαρακτηριστικÀ δεÝγµατα εÝναι ο ΗνÝοχοσ των ∆ελφñν, ο ∆Ýασ Ü Ποσειδñνασ του ΑρτεµισÝου και τα γλυπτÀ του ναοà του ∆ιÞσ στην ΟλυµπÝα. ΑπÞ τα µÛσα του αιñνα µεγÀλοι καλλιτÛχνεσ εργÀζονται στην ΑθÜνα αλλÀ και σε Àλλεσ ελληνικÛσ πÞλεισ και διακοσµοàν µε τα γλυπτÀ τουσ τα µεγÀλα ιερÀ, Þπωσ την ΑκρÞπολη των Αθηνñν, την ΟλυµπÝα, τουσ ∆ελφοàσ, την ΕπÝδαυρο κ.À. Ο ΦειδÝασ και η «σχολÜ» του εργÀστηκαν στη διακÞσµηση του Παρθενñνα. ΠρÞκειται για Ûργα για τα οποÝα ο Πλοàταρχοσ, συγγραφÛασ του 2ου αι. µ.Χ., αναφÛρει Þτι «η µορφÜ τουσ εÝναι παντοτινÀ ανÛγγιχτη απÞ το χρÞνο, σαν να εÝχαν µÛσα τουσ πνοÜ αµÀραντη και µÝα αγÛραστη ψυχÜ». ΕπιβλητικÀ αυτοτελÜ Ûργα του ΦειδÝα Üταν τα χρυσελεφÀντινα αγÀλµατα του ∆ιÞσ στην ΟλυµπÝα και τησ ΑθηνÀσ στον Παρθενñνα, καθñσ και το µεγÀλο χÀλκινο Àγαλµα τησ ΑθηνÀσ ΠροµÀχου στην ΑκρÞπολη τησ ΑθÜνασ. Ο Μàρων διακρÝθηκε ωσ χαλκοπλÀστησ. Σ’ αυτÞν αποδÝδονται ο «∆ισκοβÞλοσ» και το σàµπλεγµα τησ ΑθηνÀσ και του Μαρσàα, γνωστÀ σε µασ απÞ αντÝγραφα των ρωµαϊκñν χρÞνων. ΑπÞ µεταγενÛστερα αντÝγραφα των ρωµαϊκñν χρÞνων γνωστÀ εÝναι και τα Ûργα του Πολàκλειτου. ×ταν ανδριαντοποιÞσ, κυρÝωσ αθλητñν. ∆ηµοφιλÜ Ûργα του Üταν ο «∆ορυφÞροσ» και ο «∆ιαδοàµενοσ». Στη διÀρκεια του Πελοποννησιακοà πολÛµου εργÀστηκαν οι µαθητÛσ του ΦειδÝα, Þπωσ ο ΑλκαµÛνησ και ο ΑγορÀκριτοσ, οι οποÝοι οδÜγησαν την πλαστικÜ σε νÛουσ εκφραστικοàσ τρÞπουσ µε τον «πλοàσιο ρυθµÞ». Îτσι ονοµÀστηκε η καλλιτεχνικÜ Ûκφραση που απÛδιδε µορφÛσ καλυµµÛνεσ µε ιµÀτιο το οποÝο αφÜνει να διαγρÀφεται το σñµα, παρÀ την πλοàσια πτυχολογÝα του. ΑθηνÀ του ΒαρβακεÝου. ΑντÝγραφο των ρωµαϊκñν χρÞνων του χρυσελεφÀντινου αγÀλµατοσ τησ θεÀσ, Ûργου του ΦειδÝα. (ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)

116

ΧαρακτηριστικÀ δεÝγµατα που σñθηκαν µÛχρι τισ ηµÛρεσ µασ εÝναι τα θωρÀκια* του περιβÞλου τησ ΑπτÛρου ΝÝκησ, Þπωσ και ανÀγλυφα ναñν και επιτàµβιων στηλñν. Την ηρεµÝα και τη µεγαλοπρÛπεια που παρουσÝαζαν οι εξιδανικευµÛνεσ µορφÛσ του 5ου αι. π.Χ. τη διαδÛχτηκαν τον επÞµενο αιñνα οι Ûντονεσ εκφρÀσεισ στα πρÞσωπα των αγαλµÀτων. Τα προβλÜµατα τησ εποχÜσ αντικατοπτρÝζουν πολλÛσ φορÛσ την αγωνÝα, την ανησυχÝα αλλÀ και το πÀθοσ πÀνω στισ πλαστικÛσ µορφÛσ του 4ου αι. π.Χ. ΜεγÀλοι καλλιτÛχνεσ, Þπωσ ο ΠραξιτÛλησ και ο ΣκÞπασ, χρησιµοποιοàν το µÀρµαρο για την κατασκευÜ των Ûργων τουσ, ενñ Àλλοι, Þπωσ ο Λàσιπποσ, πλÀθουν αριστουργÜµατα µε το χαλκÞ. Ο ΠραξιτÛλησ κατασκευÀζει κυρÝωσ αγÀλµατα θεñν (ΕρµÜσ τησ ΟλυµπÝασ, ΚνιδÝα ΑφροδÝτη, ΑπÞλλων ΣαυροκτÞνοσ κ.À.). Ο ΣκÞπασ εργÀζεται στην ανÀγλυφη διακÞσµηση αρχιτεκτονικñν µνηµεÝων και εκφρÀζει µε τα πρÞσωπα των Ûργων του τον ταραγµÛνο συναισθηµατικÞ τουσ κÞσµο. Ο Λàσιπποσ ασχολεÝται µε την κατασκευÜ ανδριÀντων. Η τÛχνη του Üταν ιδιαÝτερα αρεστÜ στο Μ. ΑλÛξανδρο, του οποÝου τη µορφÜ εÝχε αποτυπñσει σε πολλÀ αγÀλµατα. ΣηµαντικÀ Ûργα του 4ου αι. π.Χ. που σñθηκαν µÛχρι την εποχÜ µασ, αλλÀ µασ εÝναι Àγνωστοι οι δηµιουργοÝ τουσ εÝναι ο Ûφηβοσ των ΑντικυθÜρων, το παιδÝ του Μαραθñνα και πολλÀ επιτàµβια ανÀγλυφα απÞ τον ΚεραµεικÞ. γ) ΖωγραφικÜ. Οι πληροφορÝεσ που Ûχουµε για τη ζωγραφικÜ τÛχνη εÝναι Ûµµεσεσ και προÛρχονται κυρÝωσ απÞ τη γραπτÜ παρÀδοση και τισ πληροφορÝεσ των αρ-

«Το παιδÝ του Μαραθñνα». ΧÀλκινο Àγαλµα που ανασàρθηκε απÞ τον κÞλπο του Μαραθñνα. ΕικονÝζει παιδÝ µε ευλàγιστο κορµÞ και χαριτωµÛνη κÝνηση. ΕντÀσσεται στη «σχολÜ» των πραξιτελικñν Ûργων (330 π.Χ.). (ΑθÜνα, Εθν. Αρχαιολ. ΜουσεÝο)

ΤµÜµα τησ παρÀστασησ τησ ποµπÜσ των ΠαναθηναÝων απÞ τη ζωφÞρο* του Παρθενñνα. Η ζωφÞροσ εÝχε µÜκοσ 160 µ. και περιελÀµβανε 360 ανθρñπινεσ µορφÛσ και µεγÀλο αριθµÞ µορφñν ζñων (447-432 π.Χ.).

117

«ΕρÛχθειον». ΙωνικÞσ ναÞσ µε ιδιÞρρυθµο σχÜµα και περÝτεχνη διακÞσµηση. ΕÝναι ιδιαÝτερα γνωστÞσ απÞ τισ ΚαρυÀτιδεσ, τα αγÀλµατα δηλαδÜ των γυναικεÝων µορφñν που λειτουργοàν σαν κÝονεσ στηρÝζοντασ τη στÛγη τησ νÞτιασ προεξοχÜσ του οικοδοµÜµατοσ. Η κατασκευÜ του ολοκληρñθηκε προσ το τÛλοσ του Πελοποννησιακοà πολÛµου (405 π.Χ.). χαÝων συγγραφÛων. ΜεγÀλοι ζωγρÀφοι του 5ου αι. π.Χ. Üταν ο Πολàγνωτοσ, ο ΜÝκων, ο Ζεàξισ κ.À. ΑµεσÞτερη αντÝληψη για τη ζωγραφικÜ τησ εποχÜσ µποροàµε να Ûχουµε µÛσω τησ αγγειογραφÝασ. Οι αγγειογραφικÛσ παραστÀσεισ του ερυθρÞµορφου ρυθµοà και κυρÝωσ των λευκñν ληκàθων* µασ δÝνουν την εικÞνα τησ εξÛλιξησ τησ ζωγραφικÜσ. ΜεγÀλοι ζωγρÀφοι του 4ου αι. π.Χ. Üταν ο ΠÀµφυλοσ (Σικυñνα), ο ΑπελλÜσ (ΙωνÝα) και ο ΠρωτογÛνησ (ΚαρÝα). Ο ΑπελλÜσ Üταν ο ευνοοàµενοσ ζωγρÀφοσ του Μ. ΑλεξÀνδρου. Íµεση αντÝληψη τησ ζωγραφικÜσ του 4ου αι. π.Χ. µασ δÝνουν οι λÝγεσ παραστÀσεισ που Ûχουν σωθεÝ κυρÝωσ σε µακεδονικοàσ τÀφουσ. ΑντιπροσωπευτικÀ δεÝγµατα εÝναι οι τοιχογραφÝεσ των βασιλικñν τÀφων τησ ΒεργÝνασ.

Ο ΕλληνισµÞσ στη ∆υτικÜ και ΑνατολικÜ ΜεσÞγειο. Την εποχÜ του µεγÀλου αποικιστικοà ρεàµατοσ (8οσ-6οσ αι. π.Χ.) οι Îλληνεσ Ýδρυσαν πολλÛσ νÛεσ πÞλεισ στη ∆àση, στη ΝÞτια ΙταλÝα, τη ΣικελÝα, την ΚυρηναϊκÜ, τισ νÞτιεσ ακτÛσ τησ ΓαλλÝασ αλλÀ και στισ ακτÛσ τησ ΙβηρικÜσ χερσονÜσου. Οι σχÛσεισ τουσ µε τουσ γηγενεÝσ πληθυσµοàσ τισ περισσÞτερεσ φορÛσ Üταν ειρηνικÛσ. Η εγκατÀσταση και η διεÝσδυσÜ τουσ δε συνÀντησε ιδιαÝτερεσ αντιδρÀσεισ¯ αντÝθετα, αναπτàχθηκαν εµπορικÛσ και πολιτιστικÛσ επαφÛσ µε τουσ γηγενεÝσ. ΩστÞσο, υπÀρχουν και περιπτñσεισ που οι επαφÛσ αυτÛσ συνδυÀζονταν µε Ûνταση, Þπωσ φανερñνει η παρουσÝα στρατιωτικñν φυλακÝων και η εξαφÀνιση στοιχεÝων Àλλων λαñν. ΕÝναι προφανÛσ Þτι οι Îλληνεσ Àποικοι στισ επα118

φÛσ τουσ µε τουσ λαοàσ τησ ∆àσησ – Ετροàσκουσ, Σικελοàσ, ΚÛλτεσ, Øβηρεσ, ΚαρχηδÞνιουσ και Àλλουσ – Ûδωσαν αλλÀ και υιοθÛτησαν πολιτιστικÀ στοιχεÝα. Ενñ το µεγÀλο πρÞβληµα για τουσ Îλληνεσ στην κυρÝωσ ΕλλÀδα, τα παρÀλια τησ Μ. ΑσÝασ και την Κàπρο Üταν η περσικÜ επεκτατικÞτητα, για τουσ Îλληνεσ τησ ∆àσησ Üταν η εξÀπλωση των ΚαρχηδονÝων και η διεÝσδυσÜ τουσ στη ΣικελÝα. ΜετÀ το τÛλοσ των περσικñν πολÛµων και την αντιµετñπιση των ΚαρχηδονÝων στην ΙµÛρα τησ ΣικελÝασ (480 π.Χ.), οι σχÛσεισ µεταξà των δàο λαñν περνοàν σε περÝοδο àφεσησ. ΑπÞ τα τÛλη του 5ου αι. π.Χ. Þµωσ η επεκτατικÞτητα των ΚαρχηδονÝων Ûναντι των ελληνικñν πÞλεων ανανεñνεται. Στη διÀρκεια του 4ου αι. π.Χ., η διεÝσδυσÜ τουσ αναχαιτÝστηκε αρκετÛσ φορÛσ. Η κακοδαιµονÝα των ερÝδων και εµφàλιων συγκροàσεων, ωστÞσο, που κατÛτρυχε τισ ελληνικÛσ πÞλεισ τησ κυρÝωσ ΕλλÀδασ και εÝχε επιτρÛψει στην περσικÜ πολιτικÜ να επηρεÀζει τισ σχÛσεισ τουσ, Üταν η Ýδια πÀλι αιτÝα για τισ επεµβÀσεισ των ΚαρχηδονÝων στισ ελληνικÛσ πÞλεισ τησ ΣικελÝασ. (βλ. παρακÀτω σ. 154 κ.εξ.) Στην ΑνατολικÜ ΜεσÞγειο βασικÞ προπàργιο του ελληνισµοà Üταν η Κàπροσ. Η γεωγραφικÜ τησ θÛση και τα πλοàσια κοιτÀσµατα σε χαλκÞ Üταν παρÀγοντεσ που προσεÝλκυαν τα βλÛµµατα των Περσñν και των υποτελñν τουσ ΦοινÝκων. Η Κàπροσ, Þπωσ εÝναι γνωστÞ, κατοικÜθηκε απÞ τουσ Îλληνεσ τη µυκηναϊκÜ εποχÜ. Στισ ανατολικÛσ τησ ακτÛσ Þµωσ υπÜρχαν και αρκετÛσ φοινικικÛσ εγκαταστÀσεισ. Η γειτνÝαση µε τισ ασιατικÛσ ακτÛσ διευκÞλυνε την επÛµβαση των Περσñν Üδη απÞ την αρχαϊκÜ εποχÜ. ΜετÀ το τÛλοσ των περσικñν πολÛµων το µεγαλàτερο µÛροσ των πÞλεων

∆εκÀδραχµο των Συρακουσñν, γνωστÞ και ωσ ∆ηµαρÛτειο – απÞ τη ∆ηµαρÛτη, σàζυγο του ΓÛλωνοσ. ΚυκλοφÞρησε µετÀ τη µÀχη στην ΙµÛρα. (ΒερολÝνο, Αρχαιολ. ΜουσεÝο)

22. Ο ΕυαγÞρασ: Η συµβολÜ του στην ανÀπτυξη τησ ΣαλαµÝνασ τησ Κàπρου ΓενικÀ δεν παρÛλειπε τÝποτα απ’ Þσα αρµÞζει να Ûχουν οι βασιλεÝσ, αλλÀ απÞ κÀθε πολÝτευµα διÀλεγε τα καλàτερα στοιχεÝα: ×ταν δηµοκρατικÞσ σ’ Þ,τι αφορÀ την εξυπηρÛτηση του λαοà, αριστοκρατικÞσ Þµωσ στην εκλογÜ των αρÝστων ωσ κρατικñν οργÀνων¯ Üταν καλÞσ στρατηγÞσ για τη σàνεση που επιδεÝκνυε στουσ κινδàνουσ, εξουσιαστικÞσ Þµωσ γιατÝ υπερεÝχε σε Þλα. Και Þτι ο ΕυαγÞρασ εÝχε αυτÀ τα προτερÜµατα και ακÞµη περισσÞτερα απ’ αυτÀ, τοàτο µπορεÝ κανεÝσ να το καταλÀβει εàκολα απÞ τισ πρÀξεισ του. ΓιατÝ αφοà παρÛλαβε την πÞλη (ΣαλαµÝνα) εκβαρβαρωµÛνη εξαιτÝασ τησ κυριαρχÝασ σ’ αυτÜν των ΦοινÝκων, χωρÝσ να δÛχεται τουσ Îλληνεσ, οàτε να γνωρÝζει τισ τÛχνεσ, οàτε να Ûχει εµπορικÛσ σχÛσεισ αναπτàξει, οàτε να Ûχει λιµÀνια, Þλα αυτÀ διÞρθωσε και επιπλÛον εδÀφη περισσÞτερα απÛκτησε εκτÞσ εκεÝνων που εÝχε. ΦρÞντισε να τειχιστεÝ η πÞλη µε συµπληρωµατικÀ τεÝχη και τριÜρεισ ναυπÜγησε και µε Àλλα Ûργα την λÀµπρυνε τÞσο, ñστε να µην εÝναι κατñτερη απÞ καµÝα Àλλη ελληνικÜ πÞλη, και την ενÝσχυσε µε τÞση µεγÀλη δàναµη ñστε πολλοÝ απ’ εκεÝνουσ που την καταφρονοàσαν προηγουµÛνωσ, τñρα να την φοβοàνται. ΙσοκρÀτησ, ΕυαγÞρασ, 46-48.

119

ΣτατÜρασ* του ΕυαγÞρα Α τησ ΣαλαµÝνασ τησ Κàπρου. ΑπÞ τα µυκηναϊκÀ χρÞνια και µÛχρι τα ελληνιστικÀ η Κàπροσ Üταν χωρισµÛνη σε αυτÞνοµα βασÝλεια τα οποÝα Ûκοβαν δικÀ τουσ νοµÝσµατα.

του νησιοà απελευθερñθηκε απÞ συµµαχικÛσ ελληνικÛσ δυνÀµεισ. Την εποχÜ τησ αθηναϊκÜσ κυριαρχÝασ στο ΑιγαÝο, ο ΑθηναÝοσ στρατηγÞσ και πολιτικÞσ ΚÝµων πÛθανε στο ΚÝτιο τησ Κàπρου (450 π.Χ.), στην προσπÀθειÀ του να αναχαιτÝσει την επικρÀτηση των Περσñν στο νησÝ. Στη συνÛχεια, οι ΠÛρσεσ ανακατÛλαβαν τη µεγαλÞνησο εκτÞσ απÞ την πÞλη τησ ΣαλαµÝνασ, η οποÝα πÛρασε στην κυριαρχÝα των ΦοινÝκων. Την περÝοδο αυτÜ ο ελληνικÞσ πληθυσµÞσ τησ Κàπρου υπÛφερε, µε αποτÛλεσµα πολλοÝ να εγκαταλεÝψουν τισ πÞλεισ τουσ. Την κατÀσταση αυτÜ ανÛτρεψε ο ΕυαγÞρασ, η σηµαντικÞτερη προσωπικÞτητα του κυπριακοà Ελληνισµοà τησ αρχαιÞτητασ. Îγινε βασιλιÀσ τησ ΣαλαµÝνασ, αφοà αποµÀκρυνε τουσ ΦοÝνικεσ (411 π.Χ.)22. Η υπογραφÜ τησ ΑνταλκιδεÝου ειρÜνησ (386 π.Χ.), ωστÞσο, Üταν Ûνα πλÜγµα για την Κàπρο, αφοà µε τη συγκατÀθεση των ΕλλÜνων το νησÝ παραδινÞταν στουσ ΠÛρσεσ. Ο ΕυαγÞρασ προσπÀθησε να αντισταθεÝ αλλÀ τελικÀ νικÜθηκε (385 π.Χ.). ΑποδÛχθηκε τουσ Þρουσ των Περσñν και Ûγινε φÞρου υποτελÜσ. Η τàχη του ελληνισµοà τησ Κàπρου δε διαφοροποιÜθηκε µÛχρι την απελευθÛρωσÜ του απÞ το Μ. ΑλÛξανδρο (332 π.Χ.). ∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi fiÙÙ Ë Ù Â ˜

ΟµηρικÜ εποχÜ 1. Πñσ αντιλαµβÀνεστε την Àποψη Þτι η µετανÀστευση των ∆ωριÛων δεν εÝχε «προσφυγικÞ» χαρακτÜρα; Ποιεσ µεταναστεàσεισ ελληνικñν φàλων εÝχαν «προσφυγικÞ» χαρακτÜρα; Να δικαιολογÜσετε την ÀποψÜ σασ. 2. Να εξηγÜσετε τη σηµασÝα του οµηρικοà «οÝκου», αφοà λÀβετε υπÞψη σασ το παρÀθεµα 3. 3. Η µελÛτη του παραθÛµατοσ 4 σε συνδυασµÞ µε Þ,τι γνωρÝσατε για την πολιτικÜ οργÀνωση των οµηρικñν χρÞνων σε ποια συµπερÀσµατα σασ οδηγεÝ; 4. Αφοà λÀβετε υπÞψη σασ την οικονοµικÜ κατÀσταση των οµηρικñν χρÞνων, να εξηγÜσετε σε ποιασ κοινωνικÜσ οµÀδασ ανθρñπουσ πρÛπει να ανÜκαν ο µεγÀλοσ κρατÜρασ και ο χÀλκινοσ τρÝποδασ των εικÞνων τησ σ. 82-83. ΑρχαϊκÜ εποχÜ 1. Να δικαιολογÜσετε την Àποψη που υποστηρÝζει Þτι οι πρñτεσ πÞλεισ-κρÀτη πρÛπει να σχηµατÝστηκαν στα παρÀλια τησ Μ. ΑσÝασ. 2. Να εξηγÜσετε γιατÝ η δηµιουργÝα των πÞλεων-κρατñν συνδÛεται µε την παρακµÜ τησ κληρονοµικÜσ βασιλεÝασ. 120

3. Ποιο εÝναι το νÞηµα που απηχεÝ η παραβολÜ του ΗσÝοδου στο παρÀθεµα 8 σε Þ,τι αφορÀ την κοινωνικÜ κατÀσταση τησ εποχÜσ του (7οσ αι. π.Χ.); 4. Να εξηγÜσετε σε τι διαφÛρει η εξÀπλωση των ΕλλÜνων του πρñτου αποικισµοà απÞ εκεÝνη του δεàτερου. 5. Ποιεσ εÝναι οι πληροφορÝεσ που παρÛχει το παρÀθεµα 9 σχετικÀ µε την Ýδρυση των αποικιñν και τισ σχÛσεισ των αποÝκων µε τουσ γηγενεÝσ πληθυσµοàσ; 6. Ποιοι λÞγοι συνÛβαλαν στην κρÝση τησ αριστοκρατικÜσ κοινωνÝασ; 7. Να εξηγÜσετε γιατÝ η φÀλαγγα των οπλιτñν ευνÞησε την ανÀπτυξη τησ ιδÛασ τησ ισÞτητασ. 8. Να εντοπÝσετε στην εικÞνα των αρχιτεκτονικñν ρυθµñν τησ σ. 95 τισ διαφορÛσ µεταξà του δωρικοà και ιωνικοà ρυθµοà. 9. Σε ποια συµπερÀσµατα καταλÜγετε σε Þ,τι αφορÀ την απÞδοση τησ ανθρñπινησ µορφÜσ, γυναικεÝασ και ανδρικÜσ, κατÀ τουσ αρχαϊκοàσ χρÞνουσ απÞ την παρατÜρηση των εικÞνων τησ κÞρησ και του κοàρου στη σ. 95; 10. Αφοà διαβÀσετε µε προσοχÜ το παρÀθεµα 11 να απαντÜσετε στισ ερωτÜσεισ: α) Ποια Àποψη προβÀλλει ο ρÜτορασ Λυκοàργοσ στουσ ΑθηναÝουσ δικαστÛσ σχετικÀ µε την προÛλευση του Þρκου; β) ΑπÞ ποà διαφαÝνεται ο «εθνικÞσ» χαρακτÜρασ τησ µÀχησ των Πλαταιñν; ΚλασικÜ εποχÜ 1. Σàµφωνα µε τισ πληροφορÝεσ του παραθÛµατοσ 14 ποια µÛτρα του ΠερικλÜ συνÛβαλαν στον εκδηµοκρατισµÞ του αθηναϊκοà πολιτεàµατοσ; 2. Να σχολιÀσετε την πληροφορÝα του ΘουκυδÝδη (παρÀθεµα 15) Þτι «η πραγµατικÜ βÛβαια, αλλÀ ανοµολÞγητη αιτÝα Üταν ... Þτι η µεγÀλη ανÀπτυξη τησ ΑθÜνασ φÞβισε τουσ ΛακεδαιµονÝουσ και τουσ ανÀγκασε να πολεµÜσουν». Θα µποροàσαν να εÝχαν αντιδρÀσει διαφορετικÀ οι ΛακεδαιµÞνιοι; 3. Στο παρÀθεµα 16 ο Ξενοφñν αναφÛρεται στη συνεργασÝα των ΑθηναÝων µε τουσ ΠÛρσεσ για την αντιµετñπιση των ΛακεδαιµονÝων. Πñσ κρÝνετε αυτÜ τη συνεργασÝα; 4. Ο ρÜτορασ ΙσοκρÀτησ αναφερÞµενοσ στην ΑνταλκÝδειο ειρÜνη τη χαρακτηρÝζει αισχρÜ και αξιοκατÀκριτη. Ποιοι λÞγοι δικαιολογοàν αυτÜ την κρÝση; 5. Ποια Üταν τα αÝτια τησ επεκτατικÜσ πολιτικÜσ του ΦιλÝππου Β ; 6. Να προσÛξετε τουσ κàριουσ Þρουσ των αποφÀσεων του συνεδρÝου τησ ΚορÝνθου (337 και 336 π.Χ.) και να εξηγÜσετε ποια Üταν η πολιτικÜ και κοινωνικÜ κατÀσταση που επιδÝωξαν να επιβÀλουν οι ΜακεδÞνεσ στισ ελληνικÛσ πÞλεισ. 7. Να αξιολογÜσετε το Ûργο του Μ. ΑλεξÀνδρου, αφοà λÀβετε υπÞψη σασ το χρονικÞ διÀστηµα στο οποÝο επιχειρÜθηκε. Σε ποιον τοµÛα, κατÀ τη γνñµη σασ, επιτεàχθηκε το σηµαντικÞτερο Ûργο; 8. Σε ποια συµπερÀσµατα σασ οδηγεÝ η µελÛτη του παραθÛµατοσ 21, στο οποÝο ο ΘουκυδÝδησ εξηγεÝ τον τρÞπο εργασÝασ αλλÀ και το ρÞλο του ιστορικοà; 121

9. Αφοà παρατηρÜσετε µε προσοχÜ τισ εικÞνεσ του βιβλÝου που παρουσιÀζουν γλυπτÀ Ûργα των αρχαϊκñν και των κλασικñν χρÞνων, να διατυπñσετε τισ απÞψεισ σασ ωσ προσ την εξελικτικÜ πορεÝα τησ γλυπτικÜσ (βλ. σ. 95, 104, 116, 117).

ΙΙΙ. ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ

∂ Ú Ì Ë Ó Â ˘ Ù È Î fi fi˜ ˜  › Ó · Î · ˜ fi fiÚ ÚˆÓ ανατολÝζουσα φÀση/περÝοδοσ: η χρονικÜ περÝοδοσ τησ ελληνικÜσ αρχαιÞτητασ (7οσ αι. π.Χ. και αρχÛσ του 6ου αι. π.Χ.) κατÀ την οποÝα χρησιµοποιÜθηκαν στη διακÞσµηση των Ûργων τησ πλαστικÜσ και τησ κεραµικÜσ στοιχεÝα προερχÞµενα απÞ την ΑνατολÜ, Þπωσ λÛοντεσ, πÀνθηρεσ, φανταστικÀ ζñα – σφÝγγεσ, γρàπεσ – ρÞδακεσ, Àνθη λωτοà κ.À. εταÝροσ, -οι: ο φÝλοσ, ο σàντροφοσ. Îτσι ονοµÀζονταν οι ευγενεÝσ στην αρχαÝα ΜακεδονÝα. Üλεκτρο: ορυκτÞ, φυσικÞ κρÀµα χρυσοà και αργàρου. θηρευτικÞ - συλλεκτικÞ στÀδιο οργÀνωσησ: µεγÀλη χρονικÜ περÝοδοσ τησ εξÛλιξησ του ανθρñπου στη διÀρκεια τησ οποÝασ ο πρωτÞγονοσ Àνθρωποσ επιβÝωσε απÞ το κυνÜγι αγρÝων ζñων και τη συλλογÜ καρπñν. λÜκυθοσ: αγγεÝο στο οποÝο τοποθετοàσαν αρωµατικÀ Ûλαια Ü προσφορÛσ για τουσ νεκροàσ. οψιανÞσ: µαàρο ηφαιστειογενÛσ πÛτρωµα που Ûχει την ιδιÞτητα να απολεπÝζεται σε τµÜµατα ιδαÝτερα κοφτερÀ. ΧρησιµοποιÜθηκε στουσ προϊστορικοàσ χρÞνουσ για την κατασκευÜ λεπÝδων, µαχαιριñν και Àλλων αιχµηρñν εργαλεÝων. πεζÛταιροσ, -οι: πεζÞσ+εταÝροσ. Îτσι ονοµÀζονται οι στρατιñτεσ που επÀνδρωναν τη µακεδονικÜ φÀλαγγα. πελταστÜσ: στρατιñτησ ελαφρÀ οπλισµÛνοσ µε πÛλτη και ακÞντιο. Η πÛλτη Üταν ασπÝδα µικρñν διαστÀσεων σε σχÜµα µισοφÛγγα-

122

ρου, κατασκευασµÛνη συνÜθωσ απÞ κλωνÀρια ιτιÀσ µε δερµÀτινη επικÀλυψη. πολυδαÝδαλοσ: αυτÞσ που Ûχει πολàπλοκο σχÛδιο, τη µορφÜ λαβàρινθου. προαστικÜ οργÀνωση: οργÀνωση οικισµοà που παρουσιÀζει χαρακτηριστικÀ πρñιµησ αστικοποÝησησ, δηλαδÜ στοιχεÝα σχετικÀ µε την οικονοµικÜ, την κοινωνικÜ οργÀνωση και τον πολεοδοµικÞ σχεδιασµÞ του σε αρχικÞ στÀδιο (βλ. και αστικÞσ). στατÜρασ: νοµισµατικÜ µονÀδα διαφορετικÜσ αξÝασ απÞ πÞλη σε πÞλη¯ µονÀδα βÀρουσ. ταυροκαθÀψια: αγñνισµα τελετουργικοà χαρακτÜρα, κατÀ το οποÝο ο αθλητÜσ Ûπιανε τα κÛρατα του επιτιθÛµενου ταàρου και µε δυνατÞ Àλµα πηδοàσε πÀνω απÞ τη ρÀχη του ζñου, καταλÜγοντασ στο Ûδαφοσ πÝσω απÞ τον ταàρο. φυλετικÞ κρÀτοσ: το κρÀτοσ το οποÝο συγκροτοàν Àνθρωποι που ανÜκουν στο Ýδιο φàλο. Την εποχÜ των µετακινÜσεων των ελληνικñν φàλων (11οσ-9οσ αι. π.Χ.) διαµορφñθηκαν φυλετικÀ κρÀτη, των οποÝων η συγκρÞτηση οφεÝλεται στην κοινÜ καταγωγÜ και στουσ συγγενικοàσ δεσµοàσ των µελñν τουσ. χαλκοà εποχÜ/χαλκοκρατÝα: µεγÀλη χρονικÜ περÝοδοσ στη διÀρκεια τησ οποÝασ κàριο υλικÞ χρÜσησ Üταν ο χαλκÞσ¯ για τη µελÛτη τησ Ûχει προταθεÝ η ακÞλουθη τριµερÜσ διαÝρεση για τον αιγαιακÞ χñρο: πρñιµη (3000/2800-2000/1900), µÛση (2000/19001600 π.Χ.) και àστερη εποχÜ του χαλκοà (1600-1100 π.Χ.).

ΤµÜµα τησ ζωφÞρου του βωµοà του ∆ιÞσ στην ΠÛργαµο. ΕÝχε ωσ θÛµα τη ΓιγαντοµαχÝα (πρñτο µισÞ 2ου αι. π.Χ.). (ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο ΒερολÝνου)

123

1. Ο ελληνιστικÞσ κÞσµοσ Η εποχÜ που αρχÝζει απÞ το θÀνατο του Μ. ΑλεξÀνδρου (323 π.Χ.) και τελειñνει µε την κατÀληψη τησ Αιγàπτου απÞ τουσ ΡωµαÝουσ (30 π.Χ.) ονοµÀζεται ελληνιστικÜ [<ελληνÝζω: συµπεριφÛροµαι ωσ Îλληνασ]. Η αυτοκρατορÝα που δηµιουργÜθηκε απÞ τισ κατακτÜσεισ του Μ. ΑλεξÀνδρου, αν και εφÜµερη, διαµÞρφωσε νÛα οικονοµικÀ, κοινωνικÀ και πολιτικÀ δεδοµÛνα για τον ΕλληνισµÞ. ΜετÀ τον αιφνÝδιο θÀνατο του δηµιουργοà τησ κατακερµατÝστηκε σε µικρÞτερα βασÝλεια λÞγω των συνεχñν συγκροàσεων των διαδÞχων. Τα ελληνιστικÀ βασÝλεια κυβερνÜθηκαν απÞ δυναστεÝεσ που Ýδρυσαν οι στρατηγοÝ του Μ. ΑλεξÀνδρου. Îτσι παγιñθηκε Ûνα νÛο πολιτικÞ σàστηµα, η απÞλυτη µοναρχÝα. Το κÛντρο βÀρουσ µετατοπÝστηκε απÞ την κυρÝωσ ΕλλÀδα στισ µεγαλουπÞλεισ τησ ΑνατολÜσ. ΛÝγεσ µÞνο πÞλεισ-κρÀτη στην κυρÝωσ ΕλλÀδα διατÜρησαν την εσωτερικÜ τουσ οργÀνωση, ενñ κÀποιεσ Àλλεσ περιοχÛσ συγκρÞτησαν οµοσπονδÝεσ, Þπωσ Üταν οι συµπολιτεÝεσ. ΑπÞ το 2ο αι. π.Χ. Þµωσ Àρχισε η βαθµιαÝα επÛκταση των ΡωµαÝων στον ελληνικÞ χñρο και στην ΑνατολÜ.

1.1 Η διÀσπαση του κρÀτουσ του Μ. ΑλεξÀνδρου 1. Η αναγγελÝα του θανÀτου του Μ. ΑλεξÀνδρου στην ΑθÜνα Πρñτοσ λοιπÞν ανÜγγειλε στουσ ΑθηναÝουσ το θÀνατο του ΑλεξÀνδρου ο ΑσκληπιÀδησ, ο γιοσ του ΙππÀρχου. Ο ∆ηµÀδησ Þµωσ εÝπε να µην το πιστÛψουν γιατÝ προ πολλοà η οικουµÛνη θα εÝχε µυρÝσει απÞ το νεκρÞ. Ο ΦωκÝων, βλÛποντασ Þτι ο δÜµοσ κινοàνταν επαναστατικÀ προσπÀθησε να τον καθησυχÀσει και να τον συγκρατÜσει. ΕπειδÜ Þµωσ πολλοÝ πηδοàσαν στο βÜµα και φñναζαν Þτι ο ΑσκληπιÀδησ λÛει την αλÜθεια και Þτι ο ΑλÛξανδροσ πÛθανε ο ΦωκÝων εÝπε: «ΤÞτε λοπÞν θα εÝναι και αàριο και µεθαàριο πεθαµÛνοσ. Îτσι µποροàµε να αποφασÝσουµε µε περισσÞτερη ησυχÝα και ασφÀλεια». Πλοàταρχοσ, ΦωκÝων, 22 µετ. Ανδρ. ΠουρνÀρα, εκδ. ΠÀπυροσ.

124

ΑµÛσωσ µετÀ το θÀνατο του ΑλεξÀνδρου προÛκυψε Ûντονο το πρÞβληµα τησ διαδοχÜσ, αφοà δεν υπÜρχε νÞµιµοσ και ικανÞσ διÀδοχοσ. Προσ στιγµÜ το πρÞβληµα αντιµετωπÝστηκε µε την αναγνñριση τησ συµβασιλεÝασ στον ετεροθαλÜ αδελφÞ του, το ΦÝλιππο ΑρριδαÝο (ΦÝλιπποσ Γ ), ανÝκανο να κυβερνÜσει, και στον αναµενÞµενο γιο του απÞ τη ΡωξÀνη (ΑλÛξανδροσ ∆ ). ΩστÞσο, και οι δàο δεν εÝχαν τισ προϋποθÛσεισ να διεκδικÜσουν δυναµικÀ την εξουσÝα και να διατηρηθοàν στο θρÞνο. ΑµÛσωσ εκδηλñθηκαν διασπαστικÛσ τÀσεισ στην αυτοκρατορÝα που πÜραν τη µορφÜ εξεγÛρσεων, απελευθερωτικñν πολÛµων και συγκροàσεων για τη διαδοχÜ. ΕξεγÛρσεισ και απελευθερωτικοÝ αγñνεσ. Οι ΑθηναÝοι µαζÝ µε τουσ Αιτωλοàσ Üταν απÞ τουσ πρñτουσ που κινÜθηκαν εναντÝον των ΜακεδÞνων, Þταν πληροφορÜθηκαν το θÀνατο του ΑλεξÀνδρου1. Το αντιµακεδονικÞ µÛτωπο Þµωσ, που εÝχε ουσιαστικÀ υποκινηθεÝ απÞ τουσ ΑθηναÝουσ

ρÜτορεσ ΥπερεÝδη και ∆ηµοσθÛνη, µετÀ τισ συγκροàσεισ που Ûγιναν στην περιοχÜ τησ ΛαµÝασ (ΛαµιακÞσ πÞλεµοσ, 322 π.Χ.) και στη ΘεσσαλÝα διαλàθηκε. Η επικρÀτηση των ΜακεδÞνων εÝχε τισ ακÞλουθεσ συνÛπειεσ: ✦ Οι ΑθηναÝοι υποχρεñθηκαν να αντικαταστÜσουν το δηµοκρατικÞ πολÝτευµα µε ολιγαρχικÞ, να πληρñσουν χρηµατικÜ αποζηµÝωση και να δεχτοàν µακεδονικÜ φρουρÀ στη ΜουνιχÝα, Ûνα απÞ τα λιµÀνια του ΠειραιÀ. ✦ Ο ΥπερεÝδησ δολοφονÜθηκε και ο ∆ηµοσθÛνησ αυτοκτÞνησε, προκειµÛνου να αποφàγει την ατÝµωση. ✦ ΠÞλεισ τησ ΠελοποννÜσου υποχρεñθηκαν να δεχτοàν µακεδονικÛσ φρουρÛσ. Οι ΜακεδÞνεσ στρατηγοÝ δεν πρÞλαβαν να προχωρÜσουν σε τιµωρÝα των Αιτωλñν, γιατÝ Ûπρεπε να επιστρÛψουν Ûγκαιρα στην ΑσÝα, Þπου εÝχαν αρχÝσει οι διαµÀχεσ των διαδÞχων. Στισ ανατολικÛσ επαρχÝεσ τησ αυτοκρατορÝασ, Þπου η µακεδονικÜ εξουσÝα Üταν χαλαρÜ, εκδηλñθηκαν εξεγÛρσεισ γηγενñν πληθυσµñν αλλÀ και ΕλλÜνων που εÝχαν εγκατασταθεÝ στη ΒαΑνδριÀντασ του ρÜτορα ∆ηµοσθÛνη. ΑντÝγραφο των ρωµαϊκñν χρÞνων που αποδÝδει το πρωτÞτυπο Ûργο των αρχñν του 3ου αι. π.Χ. (Ρñµη, ΜουσεÝο Βατικανοà)

ΤµÜµα απÞ την ανÀγλυφη διακÞσµηση τησ λεγÞµενησ σαρκοφÀγου του Μ. ΑλεξÀνδρου (τÛλη του 4ου αι. π.Χ.). ΕικονÝζεται Ûφιπποσ νÛοσ που Ûχει ταυτιστεÝ µε το ∆ηµÜτριο ΠολιορκητÜ, γιο του ΑντÝγονου. ×ταν ο σηµαντικÞτεροσ απÞ τουσ ΕπιγÞνουσ – Ûτσι ονοµÀστηκαν οι γιοι των διαδÞχων του Μ. ΑλεξÀνδρου –, µε ευστροφÝα πνευµατικÜ και στρατιωτικÛσ ικανÞτητεσ. ΚατÞρθωσε να ανÛβει στο θρÞνο τησ ΜακεδονÝασ (294-287 π.Χ.). (Κωνσταντινοàπολη, ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)

125

ΤετρÀδραχµο του ΑντιγÞνου. Στη µια πλευρÀ φÛρει το κεφÀλι του ΑλεξÀνδρου στην Àλλη το ∆Ýα και την επιγραφÜ «ΒασιλÛωσ ΑντιγÞνου». (ΑθÜνα, ΝοµισµατικÞ ΜουσεÝο)

ΠροτοµÜ ΛυσιµÀχου. ΑντÝγραφο ρωµαϊκñν χρÞνων Ûργου τησ ελληνιστικÜσ εποχÜσ. (Γενεàη, ΜουσεÝο ΙστορÝασ και ΤÛχνησ)

126

κτριανÜ. Την εξÛγερση αυτÜ κατÛστειλε ο Îλληνασ διοικητÜσ τησ ΜηδÝασ, ο ΠεÝθων, ο οποÝοσ στη συνÛχεια ανακÜρυξε τον εαυτÞ του ανεξÀρτητο διοικητÜ των Íνω σατραπειñν τησ αυτοκρατορÝασ. Οι συγκροàσεισ των διαδÞχων. Η διευθÛτηση του ζητÜµατοσ τησ διαδοχÜσ, Þπωσ αποδεÝχθηκε εκ των υστÛρων, Üταν πρÞσκαιρη. Προσ αυτÜ την κατεàθυνση συνÛτειναν οι φιλοδοξÝεσ των στρατηγñν του ΑλεξÀνδρου και η απουσÝα ισχυρÜσ κεντρικÜσ εξουσÝασ. Οι συγκροàσεισ των στρατηγñν κρÀτησαν εÝκοσι χρÞνια µÛχρι το διαµελισµÞ τησ αυτοκρατορÝασ σε επιµÛρουσ βασÝλεια και συνεχÝστηκαν πλÛον µεταξà των ηγεµÞνων των ελληνιστικñν βασιλεÝων µÛχρι τη σταθεροποÝηση τησ εξουσÝασ τουσ. Η πρñτη περÝοδοσ των συγκροàσεων (321-301 π.Χ.) ξεκÝνησε µε δολοφονÝεσ των νοµÝµων διαδÞχων και των επικρατÛστερων στρατηγñν και συνÛχισε µε την πρñτη κατανοµÜ τησ εξουσÝασ στο ΤριπαρÀδεισο τησ ΣυρÝασ (321 π.Χ.). ΕκεÝ ο ΑντÝπατροσ, ωσ γηραιÞτεροσ, αναγορεàτηκε απÞ το στρατÞ επιµελητÜσ αυτοκρÀτορασ και οι υπÞλοιποι ανÛλαβαν τη διοÝκηση µιασ περιοχÜσ τησ αυτοκρατορÝασ. Στην πορεÝα επικρατÛστεροσ και ισχυρÞτεροσ Þλων αναδεÝχθηκε ο ΑντÝγονοσ, ο οποÝοσ αυτοανακηρàχθηκε αυτοκρÀτορασ και παραχñρησε τον Ýδιο τÝτλο στο γιο του, ∆ηµÜτριο, τον επονοµαζÞµενο ΠολιορκητÜ. Οι υπÞλοιποι στρατηγοÝ, που δεν ανÛχτηκαν τη στÀση του ΑντÝγονου, συνασπÝστηκαν εναντÝον του. Στη µÀχη στην ΙψÞ τησ ΦρυγÝασ (301 π.Χ.) κρÝθηκε τελικÀ η τàχη τησ αυτοκρατορÝασ. Οι δυνÀµεισ του ΑντÝγονου ηττÜθηκαν και ο Ýδιοσ σκοτñθηκε. Ο ∆ηµÜτριοσ ο ΠολιορκητÜσ διÛφυγε τη σàλληψη και µε τισ ικανÞτητεσ που διÛθετε κατÞρθωσε αργÞτερα να γÝνει βασιλιÀσ τησ ΜακεδονÝασ (294 π.Χ.). Οι νικητÛσ στρατηγοÝ µοιρÀστηκαν τα εδÀφη τησ

αυτοκρατορÝασ του Μ. ΑλεξÀνδρου και αναγορεàθηκαν βασιλεÝσ. Îτσι, απÞ τη µÀχη στην ΙψÞ προÛκυψαν τÛσσερα βασÝλεια: το βασÝλειο τησ Αιγàπτου µε τον ΠτολεµαÝο, τησ ΣυρÝασ µε το ΣÛλευκο, τησ ΜακεδονÝασ µε τον ΚÀσσανδρο και τησ ΘρÀκησ µε το ΛυσÝµαχο. Οι συγκροàσεισ συνεχÝστηκαν µε κàριουσ αντιπÀλουσ πλÛον το ΛυσÝµαχο τησ ΘρÀκησ, του οποÝου η κυριαρχÝα εÝχε επεκταθεÝ στο χñρο τησ Μ. ΑσÝασ, και το ΣÛλευκο. ΜετÀ τη µÀχη στο ΚουροπÛδιον τησ ΛυδÝασ (281 π.Χ.) και το θÀνατο του ΛυσÝµαχου, τα εδÀφη του µοιρÀστηκαν µεταξà του βασιλεÝου τησ ΜακεδονÝασ και τησ ΣυρÝασ. ΑργÞτερα στο χñρο τησ Μ. ΑσÝασ ιδρàθηκε Ûνα νÛο βασÝλειο µε κÛντρο την πÞλη ΠÛργαµο. ΑποσπÀστηκαν και Àλλα εδÀφη απÞ την κυριαρχÝα των Σελευκιδñν τα οποÝα κυβερνÜθηκαν απÞ γηγενεÝσ ηγεµÞνεσ. Îτσι, παρÀλληλα µε τα ελληνιστικÀ βασÝλεια στο χñρο τησ ΑσÝασ δηµιουργÜθηκαν και Àλλα µικρÞτερα κρÀτη, Þπωσ τησ ΒιθυνÝασ, τησ ΑρµενÝασ, του ΠÞντου, τησ ΚαππαδοκÝασ και Àλλα.

1.2 Τα χαρακτηριστικÀ του ελληνιστικοà κÞσµου

ΑργυρÞ τετρÀδραχµο του ΠτολεµαÝου Α , ιδρυτÜ τησ δυναστεÝασ των Λαγιδñν. Στη µια πλευρÀ φÛρει το κεφÀλι του ΠτολεµαÝου µε βασιλικÞ διÀδηµα και στην Àλλη αετÞ. Οι βασιλεÝσ των ελληνιστικñν βασιλεÝων Ûκοψαν δικÀ τουσ νοµÝσµατα που Ûφεραν στη µÝα Þψη ανÀγλυφο τησ κεφαλÜσ τουσ και στην Àλλη σàµβολα τησ δυναστεÝασ τουσ. Τα νοµÝσµατα αυτÀ εκτÞπισαν τουσ περσικοàσ δαρεικοàσ και διευκÞλυναν τισ εµπορικÛσ συναλλαγÛσ µεταξà των λαñν τησ ΜεσογεÝου.

α) ΟικονοµικÀ. Την κατÀλυση τησ περσικÜσ αυτοκρατορÝασ και την εξÀπλωση του Ελληνισµοà στην ΑνατολÜ ακολοàθησαν σηµαντικÛσ µεταβολÛσ στον οικονοµικÞ τοµÛα, που επηρÛασαν στη συνÛχεια τη δοµÜ των ελληνιστικñν βασιλεÝων. Ο ελληνιστικÞσ κÞσµοσ, Îλληνεσ και αλλοεθνεÝσ, λειτοàργησαν µÛσα σε Ûνα ενιαÝο οικονοµικÞ σàστηµα. Τα κυριÞτερα οικονοµικÀ στοιχεÝα που αφοροàσαν τισ ελληνικÛσ πÞλεισ-κρÀτη και την περσικÜ αυτοκρατορÝα, συγχωνεàτηκαν µÛσω τησ χρÜσησ κοινοà νοµισµατικοà συστÜµατοσ, κοινÜσ δηµοσιονοµικÜσ πολιτικÜσ και κοινοà τρÞπου συναλλαγñν. Οι βασιλεÝσ Üταν κÀτοχοι Þλησ τησ γησ και του µεγαλàτερου µÛρουσ τησ παραγωγÜσ. Η πλοàσια γεωργικÜ παραγωγÜ και η ανταλλαγÜ των παραγÞµενων αγαθñν µεταξà των βασιλεÝων Àνοιξαν νÛουσ ορÝζοντεσ στο εµπÞριο. Για τη διευκÞλυνση των συναλλαγñν χρησιµοποιÜθηκαν τα ελληνικÀ νοµÝσµατα και αποσàρθηκαν τα περσικÀ. ΠαρÀλληλα δηµιουργÜθηκαν τρÀπεζεσ και χρησιµοποιÜθηκαν επιταγÛσ.

127

β) ΚοινωνικÀ. Ùσοι ασχολÜθηκαν µε το εµπÞριο και τισ τραπεζικÛσ επιχειρÜσεισ αλλÀ και Þσοι Àσκησαν εξουσÝα ωσ βασιλικοÝ υπÀλληλοι, διαµÞρφωσαν µια προνοµιοàχο τÀξη, µια αστικÜ τÀξη που αποτελοàνταν κυρÝωσ απÞ Îλληνεσ και λÝγουσ ελληνÝζοντεσ γηγενεÝσ. Το µεγαλàτερο µÛροσ των γηγενñν Üταν εργÀτεσ και µικροκαλλιεργητÛσ που συγκεντρñθηκαν στισ µεγαλουπÞλεισ για αναζÜτηση καλàτερησ τàχησ. ΜÛσα σε αυτÞ το σàστηµα οικονοµικñν σχÛσεων ευνοÜθηκε η ανÀπτυξη τησ δουλεÝασ. Ùπου δεν επαρκοàσε η εργασÝα των ελεàθερων πολιτñν, χρησιµοποιÜθηκαν δοàλοι. Η εξαρτηµÛνη εργασÝα δουλοπαροικιακοà χαρακτÜρα που Ýσχυε στην ΑνατολÜ, µολονÞτι δεν εγκαταλεÝφθηκε, δεν επαρκοàσε πλÛον για να καλàψει τισ ανÀγκεσ τησ πλοàσιασ διαβÝωσησ των ηγεµÞνων και των ανñτερων στρωµÀτων. Οι ανÀγκεσ αυτÛσ καλàφθηκαν κυρÝωσ µε τη χρησιµοποÝηση δοàλων. γ) ΠολιτικÀ. Το σàστηµα διακυβÛρνησησ στα ελληνιστικÀ βασÝλεια Üταν η απÞλυτη µοναρχÝα. Οι ηγεµÞνεσ συγκÛντρωσαν στο πρÞσωπÞ τουσ Þλεσ τισ εξουσÝεσ και κυβÛρνησαν µε Ûνα επιτελεÝο απÞ Îλληνεσ και λÝγουσ γηγενεÝσ που ανÜκαν σε ανñτερα οικονοµικÀ στρñµατα και εÝχαν εξελληνιστεÝ2. Την αÝγλη των ηγεµÞνων επαàξανε η λατρεÝα που τουσ αποδιδÞταν απÞ τουσ υπηκÞουσ. Σ’ αυτÞ το σàστηµα τησ απÞλυτησ µοναρχÝασ ο πολÝτησ δεν εÝχε να διαδραµατÝσει κανÛνα ρÞλο, ενδιαφερÞταν µÞνο για το ατοµικÞ του συµφÛρον. Το κÛντρο βÀρουσ µετατοπÝστηκε απÞ τη µητροπολικÜ ΕλλÀδα στισ µεγαλουπÞλεισ τησ ΑνατολÜσ (ΑλεξÀνδρεια, ΑντιÞχεια, ΠÛργαµο και Àλλεσ), που αποτÛλεσαν τα διοικητικÀ, οικονοµικÀ και πολιτιστικÀ κÛντρα του ελληνιστι-

Τα ελληνιστικÀ βασÝλεια µετÀ τη µÀχη στην ΙψÞ (301 π.Χ.)

128

κοà κÞσµου. Ο ελλαδικÞσ χñροσ κυβερνÜθηκε κατÀ τα πρÞτυπα τησ µακεδονικÜσ βασιλεÝασ. ΚÀποιεσ πÞλεισ-κρÀτη (ΑθÜνα, ΣπÀρτη, ΡÞδοσ, ∆Üλοσ και Àλλεσ), Þµωσ, διατÜρησαν την αυτονοµÝα τουσ, υπακοàοντασ πολλÛσ φορÛσ στισ επιθυµÝεσ των βασιλÛων. Íλλεσ περιοχÛσ του ελλαδικοà χñρου για να διατηρÜσουν την αυτονοµÝα τουσ οργανñθηκαν σε οµοσπονδÝεσ, Þπωσ συνÛβη µε τουσ Αιτωλοàσ και τουσ κατοÝκουσ τησ Αχαýασ.

2. Η γραφειοκρατÝα, Ûνα απÞ τα χαρακτηριστικÀ του πολιτικοà συστÜµατοσ Îλεγαν, λοιπÞν, Þτι ο ΣÛλευκοσ συνεχñσ επαναλÀµβανε πωσ εÀν γνñριζαν οι Àνθρωποι πÞσο δàσκολο Ûργο Üταν να γρÀφει κανεÝσ και να διαβÀζει τÞσεσ επιστολÛσ, τÞτε κανÛνασ δε θα σÜκωνε απÞ κÀτω Ûνα πεταµÛνο στÛµµα.

Τα βασÝλεια τησ ΑνατολÜσ. Ο ΑλÛξανδροσ, ÞΠλοàταρχοσ, ταν κατÛλαβε την ΑÝγυπτο, αναγορεàθηκε φαΕ πρεσβυτÛρÖ ω πολιτευτÛον, 11. ραñ και Þταν κατÛλυσε την περσικÜ αυτοκρατορÝα ανÛβηκε στο θρÞνο των Αχαιµενιδñν κι εξουσÝασε πολλοàσ λαοàσ. Îτσι η βασιλεÝα Ûγινε προσωπικÜ. Αυτοà του τàπου τη βασιλεÝα Àσκησαν και οι διÀδοχοÝ του στο χñρο τησ ΑνατολÜσ. ΚυβÛρνησαν δηλαδÜ ωσ απÞλυτοι κυρÝαρχοι σε υπηκÞουσ διαφορετικñν εθνοτÜτων, που τουσ απÛδιδαν θεϊκÛσ τιµÛσ. ∆àο Üταν τα σηµαντικÞτερα βασÝλεια στο χñρο τησ ΑνατολÜσ, το βασÝλειο τησ Αιγàπτου και το βασÝλειο τησ ΣυρÝασ. α. ΒασÝλειο τησ Αιγàπτου. ΙδρυτÜσ του Üταν ο ΠτολεµαÝοσ, στρατηγÞσ του Μ. ΑλεξÀνδρου. Στην κυριαρχÝα του, εκτÞσ απÞ την ΑÝγυπτο, εÝχε την περιοχÜ τησ ΚυρηναϊκÜσ (σηµερινÜ Λιβàη), την Κàπρο, που Üταν η ναυτικÜ βÀση του κρÀτουσ, και κατÀ διαστÜµατα τη νÞτια περιοχÜ τησ ΣυρÝασ. Οι κÀτοικοι του βασιλεÝου στην πλειοψηφÝα τουσ Üταν Αιγàπτιοι, υπÜρχαν Þµωσ και Àλλεσ εθνικÛσ µειονÞτητεσ, Þπωσ ΕβραÝοι, ΠÛρσεσ, Îλληνεσ και Σàροι. Οι ΠτολεµαÝοι κυβÛρνησαν την ΑÝγυπτο για τρεισ περÝπου αιñνεσ και στÜριξαν την εξουσÝα τουσ στο καλÀ οργανωµÛνο στρατÞ και στÞλο τουσ. ∆εν εφÀρµοσαν την πολιτικÜ τησ συγχñνευσησ ΕλλÜνων και «βαρβÀρων», αλλÀ Ûδειξαν ανοχÜ στισ παραδÞσεισ και τισ θρησκευτικÛσ πεποιθÜσεισ των κατοÝκων τησ χñρασ τουσ. Η οικονοµικÜ ανÀπτυξη τησ Αιγàπτου οφειλÞταν στο καλÀ οργανωµÛνο και ελεγχÞµενο απÞ τουσ ΠτολεµαÝουσ εµπÞριο και στη φορολÞγησÜ του. ΑπÛφυγαν να επιβαρàνουν µε φÞρουσ το γηγενÜ πληθυσµÞ που εÝχε ωσ κàρια ασχολÝα την καλλιÛργεια τησ γησ. ΥποστÜριξαν µε Þλα τα µÛσα την ανÀπτυξη του εµπορÝου¯ γι’ αυτÞ και η ΑλεξÀνδρεια εξελÝχθηκε στο µεγαλàτερο εµπορικÞ λιµÀνι τησ ΜεσογεÝου. Το εµπÞριο ευνÞησε την πνευµατικÜ ανÀπτυξη τησ πÞλησ. Οι ΠτολεµαÝοι διατÜρησαν το παλαιÞ διοικητικÞ σàστηµα. ×ταν συνεχιστÛσ τησ πολιτικÜσ των φαραñ. ΚυβÛρνησαν συγκεντρωτικÀ µε Ûνα επιτελεÝο, του οποÝου τισ ηγετικÛσ θÛσεισ κατεÝχαν Îλληνεσ, ενñ στην υπÞλοιπη κρατικÜ µηχανÜ εÝχαν διορÝσει κατÀ κàριο λÞγο γηγενεÝσ3. Το βασÝλειο τησ Αιγàπτου Àκµασε τον 3ο αι. π.Χ. ΑπÞ το 2ο αι. π.Χ. Þµωσ,

129

ΤµÜµα ψηφιδωτοà απÞ την ΠαλεστρÝνα στην ΙταλÝα. ΣκηνÜ απÞ την καθηµερινÜ ζωÜ στην ΑÝγυπτο. Στα νερÀ του ΝεÝλου πλÛουν Ûνα πολεµικÞ πλοÝο και Ûνα εµπορικÞ ιστιοφÞρο. Îλληνεσ Àποικοι συµµετÛχουν σε µια θρησκευτικÜ τελετÜ, ενñ αυτÞχθονεσ χωρικοÝ ασχολοàνται µε τισ καθηµερινÛσ τουσ εργασÝεσ (1οσ αι. π.Χ.). (ΠαλεστρÝνα, ΜουσεÝο ΠραινÛστου)

3. Η διοÝκηση των ΠτολεµαÝων Στην ΑÝγυπτο η βασιλικÜ διοÝκηση Üταν ευρàτερη και πιο πολàπλοκη. Οι ΠτολεµαÝοι, εν αντιθÛσει προσ τουσ ΣελευκÝδεσ, διÛθεταν µÞνο τρεισ πÞλεισ στην ΑÝγυπτο οι οποÝεσ µποροàσαν να τουσ προσφÛρουν Ûνα βασικÞ διοικητικÞ πλαÝσιο. ΕποµÛνωσ υιοθÛτησαν την οργÀνωση των Φαραñ η οποÝα υπÜρχε Üδη στη χñρα: η ΑÝγυπτοσ διαιρεÝτο σε σαρÀντα «περιφÛρειεσ» περÝπου και καθεµιÀ απÞ αυτÛσ σε «περιοχÛσ» και «χωριÀ». ΚÀθε µονÀδα εκÀστου επιπÛδου βρισκÞταν στη δικαιοδοσÝα ενÞσ συγκεκριµÛνου αξιωµατοàχου. Οι ΠτολεµαÝοι προσÛθεσαν σε αυτÞ το σàστηµα των Φαραñ µια νÛα στρατιωτικÜ οργÀνωση µε στρατιñτεσ που στρατοπÛδευαν σε ολÞκληρη την ΑÝγυπτο και Ûνα πολυπλοκÞτερο φορολογικÞ σàστηµα.

εξαιτÝασ τησ εκµετÀλλευσησ των γηγενñν, σηµειñθηκαν πολλÛσ εξεγÛρσεισ χωρικñν. ΠαρÀλληλα, οι συγκροàσεισ στο εξωτερικÞ, κυρÝωσ µε τουσ ΣελευκÝδεσ για την περιοχÜ τησ νÞτιασ ΣυρÝασ, εξασθÛνησαν το κρÀτοσ και οδÜγησαν βαθµιαÝα στην υποταγÜ τουσ στουσ ΡωµαÝουσ (31 π.Χ.). ΠανεπιστÜµιο τησ ΟξφÞρδησ, Η Ελβ. ΒασÝλειο τησ ΣυρÝασ. Ιδρàθηκε απÞ το ΣÛλÀδα και ο ΕλληνιστικÞσ κÞσµοσ, λευκο, στρατηγÞ του Μ. ΑλεξÀνδρου, τον ισχυµετ. Α. Τσοτσοροà-Μàστακα, εκδ. ρÞτερο απÞ τουσ νικητÛσ τησ µÀχησ ΝεφÛλη, σ. 467-468. στην ΙψÞ (301 π.Χ.). Το βασÝλειο των Σελευκιδñν εµφανÝστηκε ωσ η συνÛχεια τησ αυτοκρατορÝασ του ΑλÛξανδρου, καθñσ εÝχε τα Ýδια σàνορα µε εκεÝνη. Εξαπλñθηκε στην ΑσÝα και περιλÀµβανε ποικÝλεσ εθνÞτητεσ.

ΤετρÀδραχµο Σελεàκου που φÛρει ωσ παρÀσταση το κεφÀλι του βασιλιÀ. ΚÞπηκε στην ΠερσÛπολη στισ αρχÛσ του 3ου αι. π.Χ. (ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο)

130

∆εν εÝχε πÀντοτε τα Ýδια Þρια. Οι εδαφικÛσ αυξο4. Øδρυση στρατιωτικñν αποικιñν µειñσεισ του Üταν κÀθε φορÀ ανÀλογεσ µε την ιαπÞ τουσ ΣελευκÝδεσ σχà τησ κεντρικÜσ εξουσÝασ. Οι νÛεσ εγκαταστÀσεισ διÛφεραν Το βασÝλειο των Σελευκιδñν εÝχε ιδιαÝτερα µεπÀρα πολà µεταξà τουσ σε µÛγεθοσ γÀλη Ûκταση. ΕξαπλωνÞταν απÞ τον ΙνδÞ µÛχρι και επÝπεδο. ΚατÀ πρñτον, υπÜρχαν τη ΜεσÞγειο και απÞ τον Καàκασο και την Καοι στρατιωτικÛσ αποικÝεσ που ιδρàσπÝα θÀλασσα µÛχρι τον ΠερσικÞ κÞλπο και την θηκαν απÞ τουσ ΣελευκÝδεσ σε διÀΑραβÝα. ΕπειδÜ ο εδαφικÞσ του πυρÜνασ Üταν η φορα µÛρη του βασιλεÝου τουσ, απÞ τη Μ. ΑσÝα µÛχρι (Þπωσ φαÝνεται) το περιοχÜ τησ ΣυρÝασ, γι’ αυτÞ Ûγινε γνωστÞ ωσ βασηµερινÞ ΚουρδιστÀν. ΑυτÛσ οι εσÝλειο τησ ΣυρÝασ. ∆εν εÝχε εσωτερικÜ συνοχÜ και γκαταστÀσεισ µπορεÝ να Üταν µικρÛσ, τα εδÀφη στισ ανατολικÛσ περιοχÛσ και η Μ. Αµε λÝγεσ εκατοντÀδεσ ανδρñν, εÝχαν σÝα γρÜγορα χÀθηκαν. Οι ΣελευκÝδεσ προσπÀθηµερικÜ αυτονοµÝα στουσ θεσµοàσ και σαν να διατηρÜσουν την ακεραιÞτητα του κρÀµερικÜ ανεξαρτησÝα απÞ το βασιλιÀ. τουσ εÝτε µε τον ισχυρÞ στρατÞ τουσ εÝτε µε την ÝΟ σκοπÞσ τουσ Üταν να λειτουργÜσουν ωσ εγγàηση εναντÝον τησ τοπιδρυση πÞλεων, Þπου συγκεντρñνονταν Àτοµα 4 κÜσ δυσαρÛσκειασ και οι κÀτοικοÝ διαφορετικñν εθνοτÜτων . Στην αρχÜ, πρωτεàτουσ Üταν υποχρεωµÛνοι να υπηρεουσα του κρÀτουσ Üταν η Σελεàκεια στον ΤÝγρη τοàν στο στρατÞ του βασιλιÀ. ποταµÞ. Στη συνÛχεια Þµωσ το κÛντρο βÀρουσ µεΠανεπιστÜµιο τησ ΟξφÞρδησ, τατοπÝστηκε προσ τη ΜεσÞγειο και πρωτεàουσα Þ.π., σ. 462. Ûγινε η ΑντιÞχεια στον ΟρÞντη ποταµÞ, η οποÝα εξελÝχθηκε σε µεγÀλο οικονοµικÞ και πνευµατικÞ κÛντρο. Αν και η πολιτικÜ ενÞτητα του κρÀτουσ Üταν πλασµατικÜ, εντοàτοισ τον 3ο αι. π.Χ. το βασÝλειο των Σελευκιδñν Üταν η µεγαλàτερη δàναµη µε πλοàσια οικονοµÝα, βασισµÛνη στη γεωργÝα και στο χερσαÝο εµπÞριο. ΑπÞ εκεÝ περνοàσαν Þλοι οι εµπορικοÝ δρÞµοι των καραβανιñν που Ûνωναν τισ αγορÛσ τησ ΑνατολÜσ µε τη ΜεσÞγειο. Οι ΣελευκÝδεσ στη διοÝκηση διατÜρησαν τη διαÝρεση τησ περσικÜσ αυτοκρατορÝασ σε σατραπεÝεσ. ∆ιοικητÛσ διÞρισαν Îλληνεσ αλλÀ και γηγενεÝσ αξιωµατοàχουσ. Το κρÀτοσ, εξαιτÝασ των αποσχιστικñν τÀσεων των αποµακρυσµÛνων περιοχñν και των συγκροàσεων µε τουσ ΠτολεµαÝουσ και τουσ ΡωµαÝουσ, Àρχισε να παρακµÀζει απÞ τισ αρχÛσ του 2ου αι. π.Χ. Τα βασÝλεια του ελλαδικοà χñρου. Στη µητροπολιτικÜ ΕλλÀδα ο θεσµÞσ τησ βασιλεÝασ εÝχε τισ ρÝζεσ του στη φυλετικÜ* οργÀνωση του κρÀτουσ. Το βασιλιÀ τον εξÛλεγε η συνÛλευση των στρατιωτñν και τον πλαισÝωνε Ûνα συµβοàλιο ευγενñν. Η παρÀδοση αυτÜ διατηρÜθηκε καθ’ Þλη την αρχαιÞτητα στα ελληνικÀ φàλα που δεν εξελÝχθηκαν πολιτικÀ και δεν οργανñθηκαν σε πÞλεισκρÀτη, Þπωσ συνÛβη, για παρÀδειγµα, µε τουσ ΜακεδÞνεσ και τουσ Ηπειρñτεσ. Îτσι ο θεσµÞσ τησ βασιλεÝασ σ’ αυτοàσ εÝχε «εθνικÞ» χαρακτÜρα και διατÜρησε το τυπικÞ τησ αναγÞρευσησ του βασιλιÀ απÞ το στρατÞ, ακÞµα και Þταν η βασιλεÝα Ûγινε κληρονοµικÜ. Στον ελλαδικÞ χñρο, καθοριστικÞ ρÞλο κατÀ 131

ΨηφιδωτÞ απÞ οικÝα τησ ΠÛλλασ, των αρχñν του 3ου αι. π.Χ. ΕξαÝρετο Ûργο καλλιτÛχνη που Àφησε το ÞνοµÀ του ανεξÝτηλο πÀνω στο Ýδιο του το Ûργο «Γνñσισ εποÝησεν». ΕικονÝζει σκηνÜ κυνηγιοà. Η ΠÛλλα Üταν η νÛα πρωτεàουσα του Μακεδονικοà κρÀτουσ, την οποÝα Ýδρυσε ο βασιλιÀσ ΑρχÛλαοσ (413-399 π.Χ.), εγκαταλεÝποντασ τισ ΑιγÛσ για να µεταφÛρει το κÛντρο του κρÀτουσ πλησιÛστερα στη θÀλασσα¯ σÜµερα η ΠÛλλα βρÝσκεται στην ενδοχñρα λÞγω των προσχñσεων. Η νÛα πρωτεàουσα οικοδοµÜθηκε σàµφωνα µε το ιπποδÀµειο σàστηµα και κοσµÜθηκε µε λαµπρÀ δηµÞσια κτÜρια και ιδιωτικÛσ κατοικÝεσ σαν κι αυτÜ που διακοσµεÝται απÞ το ψηφιδωτÞ του Γνñσιοσ.

5. Ο ρÞλοσ του µακεδονικοà στρατοà στο πλαÝσιο τησ εξουσÝασ ΠρÀγµατι, στα σàµφωνα συµµαχÝασ παρατηροàµε Þτι οι ΜακεδÞνεσ εµφανÝζονται γενικÀ πλÀι στο βασιλιÀ και κατÀ συνÛπεια, διατηροàν µια νοµικÜ υπÞσταση. ΑκÞµα και στην εποχÜ του ΦιλÝππου Ε , Þταν εντεινÞταν ο απÞλυτοσ χαρακτÜρασ τησ βασιλικÜσ εξουσÝασ, οι ΜακεδÞνεσ αναφÛρονται δÝπλα του στο σàµφωνο που συνÀπτει µε τον ΑννÝβα. Η ανÀρρηση του βασιλιÀ επικυρñνεται πÀντα µε την επευφηµÝα τησ συνÛλευσησ. ΕξÀλλου, αν η αυλÜ τησ ΠÛλλασ ανταγωνÝζεται µε την αυλÜ τησ ΑντιÞχειασ Ü τησ ΑλεξÀνδρειασ, δεν υπÀρχει καµÝα Ûνδειξη Þτι λειτουργεÝ σαν κÛντρο µιασ γραφειοκρατÝασ και, απ’ Þ,τι µποροàµε να µαντÛψουµε, η χñρα εξακολουθεÝ να Ûχει την Ýδια πατροπαρÀδοτη οργÀνωση, σε στρατιωτικÜ βÀση, Ûτσι ñστε να εξασφαλÝζεται η στρατολÞγηση τησ φÀλαγγασ. Cl. Mossé, A. Schnapp-Gourbeillon, ΕπÝτοµη ιστορÝα τησ αρχαÝασ ΕλλÀδασ, µετ. Λàντια ΣτεφÀνου, εκδ. ΠαπαδÜµα, σ. 435.

132

τουσ ελληνιστικοàσ χρÞνουσ Ûπαιξαν το βασÝλειο τησ ΜακεδονÝασ και το βασÝλειο τησ ΗπεÝρου. α. ΒασÝλειο τησ ΜακεδονÝασ. Η Ûκταση του βασιλεÝου Üταν περιορισµÛνη, κυρÝωσ στο χñρο τησ ΜακεδονÝασ, τησ ΘεσσαλÝασ και σε περιοχÛσ τησ νÞτιασ ΕλλÀδασ. ΕÝχε Þµωσ πολιτισµικÜ οµοιογÛνεια και οργÀνωση φυλετικÜ*, βασισµÛνη στην κοινÜ καταγωγÜ των κατοÝκων του. Ο βασιλιÀσ Üταν ο κàριοσ κÀτοχοσ τησ γησ, των δασικñν εκτÀσεων και των ορυχεÝων. ΜεγÀλο µÛροσ τησ γησ ο βασιλιÀσ εÝχε εκχωρÜσει ωσ δωρεÀ ανακλητÜ σε ευγενεÝσ. ΕκτÞσ απÞ τισ εκτÀσεισ που ανÜκαν στουσ ευγενεÝσ, υπÜρχε και Ûνασ µεγÀλοσ αριθµÞσ µικρñν και µεσαÝων καλλιεργητñν. ΑυτοÝ αποτελοàσαν το µακεδονικÞ στρατÞ, απÞ τον οποÝο επικυρωνÞταν η ανÀρρηση του βασιλιÀ στο θρÞνο5. Τισ µεγÀλεσ γαιοκτησÝεσ, που ανÜκαν στο βασιλιÀ Ü τουσ ευγενεÝσ, καλλιεργοàσαν ελεàθεροι µισθωτοÝ Ü δοàλοι. Το βασÝλειο τησ ΜακεδονÝασ µετÀ τη διÀσπαση τησ αυτοκρατορÝασ κυβÛρνησε ο ΚÀσσανδροσ. ΑπÞ τουσ ηγεµÞνεσ που τον διαδÛχτηκαν στο θρÞνο σπουδαιÞτεροσ Üταν ο ∆ηµÜτριοσ ΠολιορκητÜσ, ο οποÝοσ κατÛλαβε το θρÞνο τησ ΜακεδονÝασ για επτÀ χρÞνια (294-287 π.Χ.) και διñ-

χθηκε στη συνÛχεια απÞ τον Πàρρο, το βασιλιÀ τησ ΗπεÝρου. Το βασÝλειο, στη συνÛχεια, ταλαιπωρÜθηκε απÞ την Ûλλειψη ισχυρÜσ εξουσÝασ και κυρÝωσ απÞ την επιδροµÜ των Γαλατñν (280 π.Χ.), φàλων κελτικÜσ καταγωγÜσ απÞ τη βορειοδυτικÜ Ευρñπη. Τουσ ΓαλÀτεσ, που προξÛνησαν πολλÛσ καταστροφÛσ στη ΜακεδονÝα, την ×πειρο και τη νÞτιο ΕλλÀδα, αποµÀκρυνε οριστικÀ απÞ τον ελλαδικÞ χñρο ο ΑντÝγονοσ ΓονατÀσ, γιοσ του ∆ηµÜτριου ΠολιορκητÜ (277 π.Χ.). ΑυτÞσ Ûγινε ο ιδρυτÜσ τησ νÛασ µακεδονικÜσ δυναστεÝασ των Αντιγονιδñν, που κυβÛρνησαν µÛχρι την κατÀληψη τησ ΜακεδονÝασ απÞ τουσ ΡωµαÝουσ (168 π.Χ.). Οι βασιλεÝσ που κυβÛρνησαν το 2ο αι. π.Χ. εξασθÛνισαν το κρÀτοσ και τισ υπÞλοιπεσ ελληνικÛσ δυνÀµεισ, στην προσπÀθειÀ τουσ να επιβληθοàν στη νÞτια ΕλλÀδα. β. ΒασÝλειο τησ ΗπεÝρου. Η ×πειροσ Üταν µια απÞ τισ περιοχÛσ του ελληνικοà χñρου που µÛχρι τουσ ελληνιστικοàσ χρÞνουσ εÝχε µεÝνει στην αφÀνεια. ΚατοικÜθηκε απÞ δωρικÀ φàλα, που δεν εÝχαν εξελιχθεÝ πολιτιστικÀ και δεν ακολοàθησαν την ανÀπτυξη των Àλλων πÞλεων τησ νÞτιασ ΕλλÀδασ. Το ισχυρÞτερο φàλο Üταν οι ΜολοσσοÝ, απ’ Þπου καταγÞταν η ΟλυµπιÀδα, µητÛρα του Μ. ΑλεξÀνδρου. Την περÝοδο τησ βασιλεÝασ του ΦιλÝππου Β και του ΑλεξÀνδρου, το βασÝλειο τησ ΗπεÝρου Üταν υποτελÛσ στουσ ΜακεδÞνεσ. Οι ΜολοσσοÝ κυβερνοàνταν µε Ûνα σàστηµα µετριοπαθοàσ βασιλεÝασ. Τη βασιλικÜ, δηλαδÜ, εξουσÝα περιÞριζε ανñτατοσ Àρχοντασ, αντιπρÞσωποσ του λαοà. Μια φορÀ το χρÞνο ο βασιλιÀσ και ο λαÞσ των Μολοσσñν συγκεντρñνονταν στο πολιτικÞ και θρησκευτικÞ τουσ κÛντρο, την Πασσαρñνα, Þπου αντÀλλασσαν Þρκουσ πÝστησ για διακυβÛρνηση, σàµφωνη προσ τουσ νÞµουσ. Το βασÝλειο τησ ΗπεÝρου Ûφτασε στη µεγαλàτερÜ του ισχà, Þταν στο θρÞνο ανÛβηκε ο Πàρροσ, ηγÛτησ µε πολλÛσ ικανÞτητεσ και µεγαλεπÜβολα σχÛδια. ×θελε να δηµιουργÜσει Ûνα κρÀτοσ ανÀλογο µε εκεÝνο του Μ. ΑλεξÀνδρου. Για το λÞγο αυτÞ επιχεÝρησε να κυριαρχÜσει στη ∆àση. Σε διÀστηµα πÛντε χρÞνων (280-275 π.Χ.) αντιµετñπισε τουσ ΡωµαÝουσ στην ΙταλÝα και τουσ ΚαρχηδÞνιουσ στη ΣικελÝα6. ΕπÛστρεψε Þµωσ µε πολλÛσ απñλειεσ και µε εξαντληµÛνο το στρατÞ του στην ×πειρο. Το τελευταÝο του σχÛδιο Üταν η υΠροτοµÜ του Πàρρου. ΑντÝγραφο ρωποταγÜ τησ ΜακεδονÝασ και τησ νÞτιασ ΕλλÀδασ. µαϊκñν χρÞνων πρωτÞτυπου Ûργου τησ Σε εκστρατεÝα στην ΠελοπÞννησο απÛτυχε και ελληνιστικÜσ εποχÜσ. Τουσ χρÞνουσ βαπÛθανε Àδοξα κατÀ τη διÀρκεια οδοµαχιñν στο σιλεÝασ του Πàρρου η ×πειροσ Üταν σηÍργοσ (272 π.Χ.). µαντικÜ δàναµη. (ΝεÀπολη, ΕθνικÞ ΜουσεÝο)

133

6. Ο Πàρροσ αποφασÝζει να εκστρατεàσει για να βοηθÜσει τουσ Îλληνεσ τησ ΣικελÝασ Αν και βρισκÞταν σε δàσκολη θÛση (ο Πàρροσ), Àρχισε αµÛσωσ να ελπÝζει ξανÀ και η υπÀρχουσα κατÀσταση του δηµιουργοàσε διχογνωµÝα. ΓιατÝ συγχρÞνωσ Üρθαν, αφενÞσ Àνδρεσ απÞ τη ΣικελÝα, προσφÛροντÀσ του τον ΑκρÀγαντα, τισ Συρακοàσεσ και τουσ ΛεοντÝνουσ, παρακαλñντασ τον να τουσ βοηθÜσει να διñξουν απÞ κοινοà τουσ ΚαρχηδονÝουσ και να απαλλÀξουν το νησÝ απÞ τουσ τυρÀννουσ, αφετÛρου απεσταλµÛνοι απÞ την ΕλλÀδα και ανÜγγειλαν Þτι ο ΠτολεµαÝοσ ο ΚεραυνÞσ Ûχει σκοτωθεÝ πολεµñντασ εναντÝον των Γαλατñν µε το στρατÞ του και Þτι τñρα θα ερχÞταν την πιο κατÀλληλη στιγµÜ επειδÜ οι ΜακεδÞνεσ εÝχαν την ανÀγκη (κÀποιου) βασιλιÀ. Αφοà τα Ûβαλε µε την τàχη του, επειδÜ την Ýδια στιγµÜ συνÛπεσαν οι υποθÛσεισ µεγÀλων πρÀξεων, πÝστευε Þτι µια απÞ τισ δàο Ûπρεπε να χαθεÝ. Îτσι για µεγÀλο χρονικÞ διÀστηµα βρισκÞταν σε σκÛψη. Îπειτα επειδÜ φÀνηκε Þτι η κατÀσταση στη ΣικελÝα παρουσιÀζει µεγαλàτερο ενδιαφÛρον, εξαιτÝασ τησ γειτνÝασÜσ τησ µε τη Λιβàη, αφοà στρÀφηκε προσ τα εκεÝ, αµÛσωσ Ûστειλε τον ΚινÛα, Þπωσ συνÜθιζε, για να συνεννοηθεÝ προηγουµÛνωσ µε τισ πÞλεισ και ο Ýδιοσ εγκατÛστησε φρουρÀ στουσ ΤαραντÝνουσ, οι οποÝοι δυσανασχετοàσαν και αξÝωναν Ü να εκπληρñσει τουσ Þρουσ για τουσ οποÝουσ εÝχε Ûρθει, πολεµñντασ εναντÝον των ΡωµαÝων Ü, αφοà εγκαταλεÝψει τη χñρα τουσ, να αφÜσει την πÞλη Þπωσ την παρÛλαβε. Πλοàταρχοσ, Πàρροσ, 22.

134

Οι πÞλεισ-κρÀτη. Το πολιτικÞ σàστηµα τησ απÞλυτησ µοναρχÝασ που κυριÀρχησε κατÀ τουσ ελληνιστικοàσ χρÞνουσ και οι ανταγωνισµοÝ µεταξà των ηγεµÞνων δεν επÛτρεψαν την ανÀπτυξη των πÞλεων-κρατñν. Îτσι, η πÞλη-κρÀτοσ, που Üδη βρÝσκεται σε παρακµÜ ωσ οργανωτικÞσ θεσµÞσ, επιβιñνει πλÛον την εποχÜ αυτÜ µÛσα απÞ τα ακÞλουθα σχÜµατα: ✦ Οι περισσÞτερεσ πÞλεισ-κρÀτη απορροφÜθηκαν απÞ τα ελληνιστικÀ βασÝλεια. ✦ Íλλεσ συγκρÞτησαν οµοσπονδιακÀ κρÀτη, Þπωσ Üταν οι συµπολιτεÝεσ. ✦ ΟρισµÛνεσ κατÞρθωσαν να αποσπÀσουν την εàνοια των µοναρχñν και να διατηρÜσουν την αυτονοµÝα τουσ, Þπωσ συνÛβη µε την ΑθÜνα, τη ΣπÀρτη, τη ΡÞδο, τη ∆Üλο και Àλλεσ. α. Η ΑθÜνα. ΜετÀ το θÀνατο του ΑλεξÀνδρου εξαρτÜθηκε απÞ την πολιτικÜ των βασιλÛων τησ ΜακεδονÝασ. ΑρχικÀ ο ΚÀσσανδροσ, διÞρισε κυβερνÜτη τησ πÞλησ το ∆ηµÜτριο ΦαληρÛα ο οποÝοσ κυβÛρνησε (317-307 π.Χ.) ωσ τàραννοσ και διñχθηκε στη συνÛχεια απÞ το ∆ηµÜτριο ΠολιορκητÜ. Η ΑθÜνα επιχειρÜσε απελευθερωτικÞ αγñνα, Þταν βασιλιÀσ τησ ΜακεδονÝασ Üταν ο ΑντÝγονοσ ΓονατÀσ. Στον αγñνα αυτÞ (267-261 π.Χ.) ηγÜθηκε ο ΑθηναÝοσ στωικÞσ φιλÞσοφοσ ΧρεµωνÝδησ. ΕξεγÛρσεισ επιχεÝρησαν και Àλλεσ πÞλεισ αλλÀ η προσπÀθειÀ τουσ απÛτυχε. Ο ΑντÝγονοσ ΓονατÀσ νÝκησε τουσ συνασπισµÛνουσ Îλληνεσ και κατÛλαβε την ΑθÜνα, ενñ ο ΧρεµωνÝδησ κατÛφυγε στην αυλÜ των ΠτολεµαÝων. Îκτοτε και µÛχρι την υποταγÜ τησ στουσ ΡωµαÝουσ (86 π.Χ.), ο ρÞλοσ τησ ΑθÜνασ υποβαθµÝστηκε πολιτικÀ, πολιτιστικÀ ωστÞσο εξακολοàθησε να εÝναι πρωταγωνιστικÞσ. β. Η ΣπÀρτη. Ο τρÞποσ διακυβÛρνησÜσ τησ και η εξωτερικÜ πολιτικÜ αποµÞνωσησ που ακολουθοàσε δηµιοàργησαν τον 3ο αι. π.Χ. κοινωνικÞ και πολιτικÞ αδιÛξοδο. Ο πληθυσµÞσ τησ ΣπÀρτησ ελαττñθηκε. Οι ελεàθεροι πολÝτεσ Ûφτασαν περÝπου τουσ επτακÞσιουσ και απ’ αυτοàσ µÞνο εκατÞ εÝχαν γεωργικÞ κλÜρο7. Ανα-

γκαÝεσ προϋποθÛσεισ για την αντιµετñπιση αυτÜσ 7. Η κοινωνικÜ κατÀσταση τησ κατÀστασησ Üταν η διαγραφÜ των χρεñν και στη ΣπÀρτη τον 3ο αι. π.Χ. ο αναδασµÞσ* τησ γησ. ΑπÞπειρεσ για την εξοµÀΑλλÀ Þταν Ûγινε Ûφοροσ κÀποιοσ λυνση τησ κοινωνικÜσ κρÝσησ Ûκαναν οι βασιλεÝσ ΕπιτÀδευσ, Àνθρωποσ ισχυρÞσ, αυθÀτησ Íγισ και ΚλεοµÛνησ. δησ και κακοà χαρακτÜροσ, επειδÜ Ο Íγισ ∆ , Þταν Ûγινε βασιλιÀσ (244 π.Χ.) επιβρÛθηκε σε διαφορÀ µε το γιο του, ÞχεÝρησε να προχωρÜσει σε κÀποιεσ µεταρρυθµÝρισε µε νÞµο πωσ σ’ Þποιον Üθελε ο σεισ, προτεÝνοντασ την Ûνταξη των περιοÝκων* καθÛνασ εÝχε το δικαÝωµα και να δÝνει Þσο ζοàσε και να αφÜνει µε διαθÜκη στην τÀξη των Σπαρτιατñν πολιτñν. Τα σχÛδιÀ την περιουσÝα και τον κλÜρο του. του Þµωσ συνÀντησαν την αντÝδραση των πλουΚαι αυτÞσ µεν για να ικανοποιÜσÝων και ο Ýδιοσ δολοφονÜθηκε. ∆Ûκα περÝπου σει µια προσωπικÜ του διÀθεση, πρÞχρÞνια αργÞτερα, ο ΚλεοµÛνησ Γ προχñρησε µε τεινε το νÞµο¯ οι Àλλοι, πÀλι απÞ πλεαργÀ αλλÀ σταθερÀ βÜµατα σε κοινωνικÛσ και ονεξÝα τον δÛχτηκαν και τον επικàρωσαν, εξαφανÝζοντασ Ûτσι µια ÀριπολιτικÛσ αλλαγÛσ. Οι αλλαγÛσ αυτÛσ εÝχαν αντÝστη διÀταξη. ΓιατÝ Þσοι διÛθεταν δàκτυπο και σε Àλλεσ πÞλεισ τησ ΠελοποννÜσου, Þναµη κι επιρροÜ Àρχισαν αµÛσωσ ν’ απου οι κατñτερεσ τÀξεισ καταπιÛζονταν. Ο στραποκτοàν αδÝστακτα περιουσÝεσ, αποτηγÞσ τησ ΑχαϊκÜσ συµπολιτεÝασ Íρατοσ, που Ûξενñνοντασ εκεÝνουσ που εÝχαν νÞµιβλεπε µε ανησυχÝα τισ εξεγÛρσεισ, ζÜτησε τη βοÜµα δικαιñµατα σ’ αυτÛσ¯ ο πλοàτοσ θεια των ΜακεδÞνων. Ο ΚλεοµÛνησ νικÜθηκε δεν Àργησε να συγκεντρωθεÝ στα χÛρια των λÝγων και στην πÞλη Ûπεσε η στη ΣελλασÝα (222 π.Χ.), στην εÝσοδο τησ Λακωφτñχεια µε αποτÛλεσµα την παραµÛνικÜσ, απÞ τισ µακεδονικÛσ δυνÀµεισ. Στη ΣπÀρτη ληση αγαθñν επιδιñξεων και την υεγκαταστÀθηκε µακεδονικÜ φρουρÀ, ενñ ο Κλεποδοàλωση του φρονÜµατοσ, παρÀλοµÛνησ ζÜτησε καταφàγιο στην αυλÜ των Πτολεληλα µε την Ûνταση τησ ζÜλειασ και µαÝων. του µÝσουσ εναντÝον των πλουσÝων. Ακολοàθησε περÝοδοσ πολιτικÜσ αστÀθειασ Îτσι απÞ τισ παλιÛσ ΣπαρτιατικÛσ οικογÛνειεσ απÞµειναν Þχι περισσÞτεκαι εξεγÛρσεων. Την Ûκρυθµη αυτÜ κατÀσταση ρεσ απÞ εφτακÞσιεσ, κι απÞ αυτÛσ Ýεκµεταλλεàτηκε ο ΝÀβισ, γÞνοσ βασιλικÜσ οικοσωσ λιγÞτερεσ απÞ εκατÞ εÝχαν γη και γÛνειασ. ΕπÛβαλε προσωπικÜ εξουσÝα (206 π.Χ.) κλÜρουσ¯ το Àλλο πλÜθοσ ζοàσε πλÀι και φαÝνεται Þτι συνÛχισε το µεταρρυθµιστικÞ Ûρτουσ µÛσα στην πÞλη χωρÝσ πÞρουσ γο του ΚλεοµÛνη. ΣυνÀντησε Þµωσ τισ αντιδρÀζωÜσ και πολιτικÀ δικαιñµατα, κι ασεισ Àλλων ελληνικñν πÞλεων που εÝχαν φοβηθεÝ πÞ τη µια στουσ εξωτερικοàσ πολÛµουσ αγωνιζÞταν αδιÀφορα και χωρÝσ απÞ την εξÀπλωση των µεταρρυθµÝσεων. Η δοκαµÝα προθυµÝα, ενñ απÞ την Àλλη λοφονÝα του (192 π.Χ.) επισφρÀγισε το τÛλοσ τησ περÝµενε πÀντα µια ευκαιρÝα για ανααυτονοµÝασ τησ ΣπÀρτησ, η οποÝα Ûκτοτε και µÛτροπÜ και αλλαγÜ τησ καταστÀσεωσ. χρι τη ρωµαϊκÜ κατÀκτηση Ûγινε µÛλοσ τησ ΑχαϊΠλοàταρχοσ, Íγισ, 5 κÜσ συµπολιτεÝασ. µετ. Ανδρ. ΠουρνÀρα, εκδ. ΠÀπυροσ. γ. Η ΡÞδοσ. Η µεγÀλη ανÀπτυξÜ τησ οφεÝλεται στισ οικονοµικÛσ συγκυρÝεσ που διαµορφñθηκαν µετÀ το θÀνατο του Μ. ΑλεξÀνδρου. Η γεωγραφικÜ θÛση και το ναυτικÞ τησ βοÜθησαν ñστε να εξελιχθεÝ σε µεγÀλο εµπορικÞ κÛντρο. Η ισχυρÜ τεÝχιση και η εξωτερικÜ πολιτικÜ τησ ΡÞδου Üταν δàο παρÀγοντεσ που καθÞρισαν την ιστορικÜ πορεÝα του νησιοà κατÀ τουσ ελληνιστικοàσ χρÞνουσ. Στα τÛλη 135

8. Οι πλοàσιοι στη ΡÞδο αναλÀµβαναν τη διατροφÜ των φτωχñν Οι ΡÞδιοι, αν και δεν Ûχουν δηµοκρατικÞ πολÝτευµα, φροντÝζουν για το λαÞ¯ Ûτσι θÛλουν να συγκρατοàν το πλÜθοσ των φτωχñν. ΓÝνονται παροχÛσ τροφÝµων στο λαÞ και οι πλοàσιοι, σàµφωνα µε Ûνα παλαιÞ Ûθιµο, βοηθοàν αυτοàσ που Ûχουν ανÀγκη¯ και υπÀρχουν κÀποιεσ εργασÝεσ για την προµÜθεια των τροφÝµων, ñστε και ο φτωχÞσ να εξασφαλÝζει τα αναγκαÝα και συγχρÞνωσ η πÞλη να µην παρουσιÀζει Ûλλειµµα σε ανθρñπινο δυναµικÞ, κυρÝωσ για την επÀνδρωση του στÞλου. ΣτρÀβων, ΓεωγραφικÀ, ΧIV, 2, 5.

του 4ου αι. π.Χ., απÛκρουσε την επÝθεση του ∆ηµητρÝου (305-4 π.Χ.). ΑπÞ την πολιορκÝα τησ ΡÞδου ο ∆ηµÜτριοσ πÜρε την επωνυµÝα ΠολιορκητÜσ. Η ΡÞδοσ τυπικÀ εÝχε δηµοκρατικÞ πολÝτευµα. Τη διακυβÛρνησÜ τησ Þµωσ, ουσιαστικÀ, εÝχαν οι πλοàσιοι Ûµποροι και οι τραπεζÝτεσ. Σε περιÞδουσ κρÝσησ οι πλοàσιοι, για να αποφàγουν κοινωνικÛσ εξεγÛρσεισ, αναλÀµβαναν τη διατροφÜ των φτωχñν8. Τη δàναµÜ τησ φαÝνεται Þτι υπολÞγιζαν Þχι µÞνο τα ελληνιστικÀ βασÝλεια αλλÀ και η ανερχÞµενη Ρñµη. Η ΡÞδοσ συµµÀχησε µαζÝ τησ κατÀ του ΑντιÞχου Γ τησ ΣυρÝασ. Σε αντÀλλαγµα οι ΡωµαÝοι τησ παραχñρησαν τη ΛυκÝα και µÛροσ τησ ΚαρÝασ. Ùταν Þµωσ αργÞτερα συντÀχθηκε µε

ΑναπαρÀσταση τησ πÞλησ τησ ΡÞδου στα τÛλη του 4ου αι. π.Χ. ΠεριβαλλÞταν απÞ ισχυρÀ τεÝχη και διÛθετε λιµÀνια που διευκÞλυναν την εµπορικÜ τησ ανÀπτυξη. Στουσ ελληνιστικοàσ χρÞνουσ η ΡÞδοσ Üταν Ûνα µεγÀλο εµπορικÞ κÛντρο τησ ΜεσογεÝου.

136

τη ΜακεδονÝα, κàριο αντÝπαλο τησ Ρñµησ, οι ΡωµαÝοι απÛσπασαν τη ΛυκÝα και την ΚαρÝα και κÜρυξαν ελεàθερο λιµÀνι* τη ∆Üλο (167 π.Χ.) µε στÞχο να την εξουθενñσουν οικονοµικÀ. Îκτοτε το ροδιακÞ κρÀτοσ Àρχισε να παρακµÀζει και τελικÀ υποδουλñθηκε στουσ ΡωµαÝουσ (43 π.Χ.). δ. Η ∆Üλοσ. Ο ιερÞσ χαρακτÜρασ του νησιοà συνÛβαλε ñστε να εξελιχθεÝ σταδιακÀ σε οικονοµικÞ κÛντρο. Η επÝκαιρη γεωγραφικÜ του θÛση, στο κÛντρο του ΑιγαÝου, προκÀλεσε το ενδιαφÛρον των βασιλÛων. Στα τÛλη του 4ου αι. π.Χ., Þταν παρÜκµασε η ναυτικÜ ισχàσ των ΑθηναÝων, η ∆Üλοσ πÛρασε στη σφαÝρα επιρροÜσ των βασιλÛων τησ ΜακεδονÝασ. ΑυτÜ Üταν η περÝοδοσ τησ οικονοµικÜσ ανÀπτυξÜσ τησ. ΧαρακτηριστικÀ δεÝγµατα τησ εµπορικÜσ δραστηριÞτητασ του νησιοà Üταν η δηµιουργÝα δηµÞσιων και ιδιωτικñν τραπεζñν και η αναγνñριση του λιµανιοà τησ ∆Üλου ωσ σπουδαÝου σταθµοà του διαµετακοµιστικοà* εµπορÝου τησ ΑνατολικÜσ ΜεσογεÝου. Το 167 π.Χ. οι ΡωµαÝοι, αφοà κατÛβαλαν το βασÝλειο τησ ΜακεδονÝασ, κÜρυξαν τη ∆Üλο ελεàθερο λιµÀνι,* παραχωρñντασ παρÀλληλα την εποπτεÝα του νησιοà στουσ ΑθηναÝουσ. Οι ∆Üλιοι διñχθηκαν και οι νÛοι κÀτοικοι που Àρχισαν να συρρÛουν συνÛβαλαν στην οικονοµικÜ ανÀπτυξÜ τησ κατÀ το δεàτερο µισÞ του 2ου αι. π.Χ. Στην πραγµατικÞτητα η επιρροÜ τησ ΑθÜνασ Üταν ελÀχιστη¯ τη ζωÜ τησ ∆Üλου Þριζαν πλÛον ξÛνοι, Îλληνεσ απÞ Àλλεσ πÞλεισ, Αιγàπτιοι, Σàροι, ΦοÝνικεσ, ΕβραÝοι, ΙταλοÝ. Ùλοι Þµωσ βρÝσκονταν κÀτω απÞ την εποπτεÝα τησ Ρñµησ. Οι συµπολιτεÝεσ. Η αποδυνÀµωση του θεσµοà τησ πÞλησ-κρÀτουσ και η επιδÝωξη των βασιλÛων τησ ΜακεδονÝασ να επεκταθοàν προσ το νÞτο Üταν οι αιτÝεσ που οδÜγησαν πολλÛσ πÞλεισ, ιδιαÝτερα αποµονωµÛνων περιοχñν, να προχωρÜσουν στη συγκρÞτηση οµοσπονδιακñν κρατñν. Το νÛο πολιτειακÞ σχÜµα χρησιµοποÝησαν κυρÝωσ οι ΑιτωλοÝ και οι ΑχαϊκÛσ πÞλεισ τησ ΠελοποννÜσου. α. Η ΑιτωλικÜ συµπολιτεÝα. Οι ΑιτωλοÝ για την αντιµετñπιση των εχθρικñν επιδροµñν στην περιοχÜ τουσ, απÞ τα µÛσα περÝπου του 4ου αι. π.Χ. δηµιοàργησαν Ûνα χαλαρÞ πολιτικÞ σàνδεσµο, το «ΚοινÞ των Αιτωλñν». ΑυτÜ η Ûνωση τον 3ο αι. π.Χ., µετÀ την απÞκρουση των Γαλατñν (278 π.Χ.) και την ανÀληψη τησ προστασÝασ του µαντεÝου των ∆ελφñν, απÛκτησε ιδιαÝτερη σπουδαιÞτητα και εξελÝχθηκε στην ΑιτωλικÜ συµπολιτεÝα. Η οργÀνωσÜ τησ Üταν δηµοκρατικÜ, δηλαδÜ

ΝαÞσ τησ Øσιδασ µε το Àγαλµα τησ θεÀσ στο βÀθοσ. Στη ∆Üλο συναντÀ κανεÝσ τα ερεÝπια πολλñν ιερñν, αφιερωµÛνων σε ξÛνουσ θεοàσ. ΕισÀγονται απÞ τον κοσµοπολÝτικο πληθυσµÞ που κατακλàζει το νησÝ στουσ ελληνιστικοàσ χρÞνουσ.

137

ΣτατÜρασ* του Κοινοà των Αιτωλñν. ΚÞπηκε µετÀ την απÞκρουση των Γαλατñν. ΕικονÝζει γυναÝκα καθιστÜ, την ΑιτωλÝα, που πατÀει σε γαλατικÛσ ασπÝδεσ. (ΑθÜνα, ΝοµισµατικÞ ΜουσεÝο) 9. Η οργÀνωση τησ ΑχαϊκÜσ συµπολιτεÝασ: Ο Íρατοσ και ο ΦιλοποÝµην Το κοινÞ των Αχαιñν ωστÞσο πρñτοσ ο Íρατοσ το κατÛστησε σεβαστÞ και ισχυρÞ, γιατÝ συγκÛντρωσε πÞλεισ που Üταν προηγουµÛνωσ στην αφÀνεια και σε διενÛξεισ και οργÀνωσε µια πολιτεÝα ελληνικÜ και φιλÀνθρωπη. ΚατÞπιν, Þπωσ στα νερÀ συµβαÝνει, αφοà αρχÝσουν να συγκεντρñνονται λÝγα και µικρÀ σωµατÝδια, στην πορεÝα πλÛον απÞ τον ερχοµÞ νÛων και τα πρñτα συγκρατοàνται και Þλα µαζÝ Ûρχονται σε µεγÀλη πυκνÞτητα και στερεÞτητα, Ûτσι συνÛβη και στην ΕλλÀδα που εκεÝνουσ τουσ χρÞνουσ Üταν αδàναµη και χωρισµÛνη σε πÞλεισ. Στην αρχÜ οργανñθηκαν οι ΑχαιοÝ και απÞ τισ γàρω πÞλεισ, Àλλεσ Ûπαιρναν µε το µÛροσ τουσ εξαιτÝασ τησ βοÜθειασ που τουσ παρεÝχαν και τησ απελευθÛρωσÜσ τουσ απÞ τα τυραννικÀ καθεστñτα, µε Àλλεσ Þµωσ ενñθηκαν εξαιτÝασ τησ σàµπνοιασ και τησ κοινÞτητασ του πολιτεàµατοσ¯ Ûτσι σκÛφτηκαν να οργανñσουν Þλη την ΠελοπÞννησο σ’

138

Þλοι οι πολÝτεσ τησ συµπολιτεÝασ Üταν µÛλη τησ συνÛλευσησ, η οποÝα εξÛλεγε τουσ Àρχοντεσ, αποφÀσιζε για πÞλεµο Ü ειρÜνη και ψÜφιζε τουσ νÞµουσ. Ùλεσ οι πÞλεισ εÝχαν κοινÞ νÞµισµα, τα Ýδια µÛτρα και σταθµÀ. Στη διÀρκεια του 3ου αι. π.Χ. η συµπολιτεÝα Ûφτασε στο απÞγειο τησ δàναµÜσ τησ, καθñσ περιελÀµβανε τÞτε Þλεσ τισ πÞλεισ τησ κεντρικÜσ ΕλλÀδασ απÞ το ΜαλλιακÞ κÞλπο µÛχρι τον ΚορινθιακÞ και τισ εκβολÛσ του Αχελñου. β. Η ΑχαϊκÜ συµπολιτεÝα. Η δηµιουργÝα τησ οφεÝλεται στην οµοσπονδιακÜ Ûνωση µερικñν πÞλεων τησ Αχαýασ στισ αρχÛσ του 3ου αι. π.Χ., που σταδιακÀ αυξÜθηκαν και περιÛλαβαν, µÛχρι τα µÛσα περÝπου του επÞµενου αιñνα, Þλη σχεδÞν την ΠελοπÞννησο. Η οργÀνωσÜ τησ παρουσιÀζει δηµοκρατικÀ αλλÀ και ολιγαρχικÀ στοιχεÝα. ΚÀθε πÞλη εÝχε τη δικÜ τησ κυβÛρνηση. Τη συµπολιτεÝα ωστÞσο διοικοàσαν: η συνÛλευση, αποτελοàµενη απÞ τουσ πολÝτεσ Þλων των πÞλεων που εÝχαν συµπληρñσει το τριακοστÞ Ûτοσ, οι Àρχοντεσ (στρατηγÞσ, Ýππαρχοσ, ναàαρχοσ, δÛκα δηµιουργοÝ) µε αυξηµÛνεσ εξουσÝεσ και η βουλÜ Ü σàγκλητοσ µε 120 µÛλη, και δικαιοδοσÝα κυρÝωσ στισ εξωτερικÛσ υποθÛσεισ. Η ΑχαϊκÜ συµπολιτεÝα Ûπαιξε καθοριστικÞ ρÞλο στον ελλαδικÞ χñρο, Þταν επικεφαλÜσ τησ Üταν ο Íρατοσ και ο ΦιλοποÝµην9. Ο Íρατοσ (272-213 π.Χ.) απÞ τη Σικυñνα εÝχε εκλεγεÝ στρατηγÞσ επανειληµµÛνα. Στην αρχÜ στρÀφηκε κατÀ των ΜακεδÞνων και κατÞρθωσε να αποµακρàνει τη µακεδονικÜ φρουρÀ απÞ την ΚÞρινθο, προσαρτñντασ την στη συµπολιτεÝα. ΑργÞτερα Þµωσ, για να αντιµετωπÝσει το βασιλιÀ τησ ΣπÀρτησ ΚλεοµÛνη, ζÜτησε την παρÛµβαση των ΜακεδÞνων. ΑποτÛλεσµα αυτÜσ τησ σàµπραξησ Üταν η Üττα του ΚλεοµÛνη, Þπωσ γνωρÝζουµε, αλλÀ και η δολοφονÝα του Ýδιου του Íρατου. Ο ΦιλοποÝµην (253-183 π.Χ.) απÞ τη ΜεγαλÞπολη διακρÝθηκε στην αρχÜ ωσ Ýππαρχοσ και στη

συνÛχεια ωσ οργανωτÜσ του στρατοà. ×ταν χαρισµατικÞσ ηγÛτησ µε ικανÞτητεσ, αλλÀ Ûζησε σε εποχÜ που ο ΕλληνισµÞσ βρισκÞταν σε παρακµÜ. Την περÝοδο τησ διακυβÛρνησÜσ του εÝχε ενταχθεÝ στη συµπολιτεÝα και η ΣπÀρτη. Ο «Ûσχατοσ των ΕλλÜνων», Þπωσ τον αναφÛρει ο Πλοàταρχοσ, ωστÞσο, δεν εÝχε το περιθñριο για δρÀση. Η Ρñµη εÝχε αρχÝσει να επεκτεÝνεται στον ελλαδικÞ χñρο, εφαρµÞζοντασ την πολιτικÜ του «διαÝρει και βασÝλευε». ΜετÀ απÞ λÝγεσ δεκαετÝεσ η ΑχαϊκÜ συµπολιτεÝα, αφοà αντιστÀθηκε στα ρωµαϊκÀ στρατεàµατα, τελικÀ υπÛκυψε (146 π.Χ.).

Ûνα σñµα και µÝα δàναµη. ΑλλÀ ενÞσω ζοàσε ο Íρατοσ ακÞµα ισχυροποιοàσαν την κατÀστασÜ τουσ απÞ τα ΜακεδονικÀ Þπλα, περιποιοàµενοι τον ΠτολεµαÝο και αµÛσωσ µετÀ τον ΑντÝγονο και τον ΦÝλιππο, οι οποÝοι αναµειγνàονταν στισ ελληνικÛσ υποθÛσεισ. Ùταν Þµωσ πÜρε την αρχηγÝα ο ΦιλοποÝµην, επειδÜ πλÛον Üταν απÞ µÞνοι τουσ αξιÞµαχοι απÛναντι στουσ πιο ισχυροàσ, Ûπαυσαν να χρησιµοποιοàν ξÛνουσ προστÀτεσ. ΓιατÝ ο Íρατοσ, επειδÜ δεν εÝχε ιδιαÝτερη Ûφεση στισ πολεµικÛσ συγκροàσεισ, αντιµετñπιζε τισ περισσÞτερεσ υποθÛσεισ κατÞπιν συνεννÞησησ µε πραÞτητα και βασιλικÛσ φιλÝεσ, Þπωσ Ûχει γραφεÝ στη βιογραφÝα του. Ο ΦιλοποÝµην, Þµωσ επειδÜ Üταν καλÞσ πολεµιστÜσ και δραστÜριοσ στισ συγκροàσεισ, ακÞµη τυχερÞσ και µε κατορθñµατα αµÛσωσ απÞ τισ πρñτεσ µÀχεσ, συγχρÞνωσ µε τη δàναµη ενÝσχυσε και το ηθικÞ των Αχαιñν, αφοà συνÜθισαν να νικοàν µε αυτÞν και να Ûχουν εξασφαλισµÛνη την επιτυχÝα στουσ περισσÞτερουσ αγñνεσ. Πλοàταρχοσ, ΦιλοποÝµην, 8.

∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi fiÙÙ Ë Ù Â ˜

1. Σε ποιουσ λÞγουσ οφεÝλεται η αντÝδραση των ΑθηναÝων που εξιστορεÝ ο Πλοàταρχοσ στο παρÀθεµα 1; 2. Να διακρÝνετε τισ διαφορÛσ µεταξà των ελληνιστικñν βασιλεÝων τησ ΣυρÝασ και τησ ΜακεδονÝασ σ’ Þ,τι αφορÀ την κοινωνικÜ τουσ συγκρÞτηση και την Àσκηση τησ εξουσÝασ. 3. Η στροφÜ του Πàρρου προσ τη ∆àση οφεÝλεται µÞνο στουσ λÞγουσ που προβÀλλει ο Πλοàταρχοσ στο παρÀθεµα 6; ΓιατÝ να µην επιλÛξει για τα κατακτητικÀ του σχÛδια τον ελλαδικÞ χñρο Ü την ΑνατολÜ; 4. Το κεÝµενο του παραθÛµατοσ 7 προβÀλλει ωσ αιτÝα τησ κακÜσ κοινωνικÜσ κατÀστασησ τησ ΣπÀρτησ κατÀ τον 3ο αι. π.Χ. την εφαρµογÜ ενÞσ νÞµου. ΝοµÝζετε Þτι αυτÜ Üταν η µÞνη αιτÝα του προβλÜµατοσ; ΕÀν Þχι, τÞτε ποιεσ Àλλεσ µπορεÝ να Üταν οι αιτÝεσ; 5. Σε ποιουσ λÞγουσ οφεÝλεται η ιδιαÝτερη ανÀπτυξη τησ ΡÞδου και τησ ∆Üλου κατÀ τουσ ελληνιστικοàσ χρÞνουσ; 139

2. Ο ελληνιστικÞσ πολιτισµÞσ Ο πολιτισµÞσ αυτñν των χρÞνων εÝναι συνÛχεια του ελληνικοà πολιτισµοà τησ κλασικÜσ εποχÜσ. Ο Μ. ΑλÛξανδροσ µε τισ κατακτÜσεισ του Ûφερε τον ΕλληνισµÞ µÛχρι τισ ΙνδÝεσ και µαζÝ τον ελληνικÞ πολιτισµÞ. Οι λαοÝ τησ ΑνατολÜσ δÛχθηκαν βαθµιαÝα την επÝδραση του Ελληνισµοà, αλλÀ και οι Îλληνεσ παρÀλληλα επηρεÀστηκαν απÞ λαοàσ που µÛχρι τÞτε αντιµετñπιζαν περιφρονητικÀ ωσ βαρβÀρουσ. Ο πολιτισµÞσ που προÜλθε απÞ τη σàνθεση ελληνικñν και ανατολικñν στοιχεÝων κατÀ τουσ τρεισ τελευταÝουσ προχριστιανικοàσ αιñνεσ ονοµÀστηκε ελληνιστικÞσ. Ο πολιτισµÞσ αυτÞσ ξεπÛρασε τα Þρια των ελληνιστικñν βασιλεÝων και απÛκτησε οικουµενικÞ χαρακτÜρα. Η οικουµενικÞτητÀ του οφεÝλεται στη συνεχÜ µετακÝνηση ανθρñπων, αγαθñν και ιδεñν στα Þρια εξÀπλωσησ του Ελληνισµοà. Îνασ Àλλοσ παρÀγοντασ που ευνÞησε τον οικουµενικÞ του χαρακτÜρα Üταν και η δηµιουργÝα µεγαλουπÞλεων οι οποÝεσ εξελÝχθηκαν σε πολιτιστικÀ κÛντρα, Þπωσ η ΑλεξÀνδρεια, η ΑντιÞχεια, η ΠÛργαµοσ. Η οικουµενικÞτητα του Ελληνισµοà γÝνεται φανερÜ σε Þλεσ τισ πολιτιστικÛσ εκφρÀσεισ τησ καθηµερινÜσ ζωÜσ, απÞ τη γλñσσα και τισ θρησκευτικÛσ πεποιθÜσεισ µÛχρι τα γρÀµµατα, τισ επιστÜµεσ και τισ τÛχνεσ.

2.1 Τα ελληνιστικÀ πνευµατικÀ κÛντρα 1. Η ΑλεξÀνδρεια και τα βασιλικÀ ανÀκτορα Η πÞλη στο σàνολÞ τησ διασχÝζεται απÞ δρÞµουσ κατÀλληλουσ να κυκλοφοροàν Ûφιπποι και Àµαξεσ και απÞ δàο δρÞµουσ που εÝναι πολà φαρδεÝσ και εκτεÝνονται σε µÜκοσ περισσÞτερο απÞ Ûνα πλÛθρο*¯ αυτοÝ διασταυρñνονται δàο φορÛσ και σε ορθÜ γωνÝα. Η πÞλη περιÛχει πολà Þµορφα δηµÞσια ιερÀ καθñσ και τα βασιλικÀ ανÀκτορα, τα οποÝα καταλαµβÀνουν το Ûνα τÛταρτο Ü, Ýσωσ, το Ûνα τρÝτο τησ ÛκτασÜσ τησ. ΓιατÝ ο καθÛνασ απÞ τουσ βασιλεÝσ, Þπωσ ακριβñσ αισθανÞταν απÞ Ûφεση προσ τη λαµπρÞτητα Þτι πρÛπει να προσφÛρει κÀποιο διÀκοσµο στα δηµÞσια µνηµεÝα, Ûτσι αφιερωνÞταν µε προσωπικÀ Ûξοδα στην αναµÞρφωση τησ κατοικÝασ του προσθÛτοντασ κÀτι στα Üδη υπÀρχοντα, κατÀ τρÞπο τÛτοιο ñστε – για να χρησιµοποιÜσουµε τα λÞ-

140

Οι πÞλεισ που ιδρàθηκαν απÞ τον ΑλÛξανδρο και τουσ διαδÞχουσ του στην ΑνατολÜ εξελÝχθηκαν γρÜγορα σε αστικÀ κÛντρα. ΚÀποιεσ αναπτàχθηκαν σε µεγÀλα οικονοµικÀ και πολιτιστικÀ κÛντρα. Ιδρàθηκαν µε οργανωµÛνο πολεοδοµικÞ σàστηµα, περιβÀλλονταν µε τεÝχη, διÛθεταν ανÀκτορα, αγορÛσ, γυµνÀσια*, παλαÝστρεσ*, στÀδια, θÛατρα, βιβλιοθÜκεσ και ιεροàσ χñρουσ εξωραϊσµÛνουσ µε αρχιτεκτονικÀ µνηµεÝα, Þπωσ ναοàσ, στοÛσ και µεγÀλουσ βωµοàσ. Οι σπουδαιÞτερεσ µεγαλουπÞλεισ που εξελÝχθηκαν σε πνευµατικÀ κÛντρα, Üταν η ΑλεξÀνδρεια, η ΑντιÞχεια και η ΠÛργαµοσ. Η ΑλεξÀνδρεια. Ιδρàθηκε απÞ τον ΑλÛξανδρο (331 π.Χ.) και γρÜγορα εξελÝχθηκε σε οικονοµικÞ και πολιτιστικÞ κÛντρο. Την κατοικοàσαν Îλληνεσ, Αιγàπτιοι και ΕβραÝοι. Η ανÀπτυξÜ τησ οφειλÞταν κυρÝωσ στο µεγÀλο λιµÀνι, γνωστÞ απÞ το νησÀκι ΦÀρο, που βρισκÞταν στην εÝσοδÞ του και το προστÀτευε. ΠÀνω στο νησÀκι κατασκευÀστηκε Ûνα απÞ τα επτÀ θαàµατα, Ûνασ πàρ-

γοσ που εÝχε στην κορυφÜ του φανÞ για να διευκολàνει την εÝσοδο των πλοÝων στο λιµÀνι. Μεταξà των οικοδοµηµÀτων που τη διακοσµοàσαν ξεχñριζε το ΜουσεÝο και η ΒιβλιοθÜκη1. Το ΜουσεÝο Üταν Ûνα οικοδοµικÞ συγκρÞτηµα αφιερωµÛνο στισ Μοàσεσ, Þπου συγκεντρñνονταν πνευµατικοÝ Àνθρωποι. ΠεριελÀµβανε βοτανικÞ, ζωολογικÞ κÜπο και χñρουσ για αστρονοµικÛσ µελÛτεσ. Στη ΒιβλιοθÜκη εργÀζονταν οι γραµµατικοÝ, Àνθρωποι µε φιλολογικÜ παιδεÝα, που ασχολÜθηκαν µε την καταγραφÜ και το σχολιασµÞ των κειµÛνων των αρχαÝων συγγραφÛων. Η εàκολη παροχÜ γραφικÜσ àλησ, απÞ την επεξεργασÝα του φυτοà πÀπυροσ, συνÛβαλε στη µεγÀλη παραγωγÜ χειρογρÀφων. ΥπολογισµοÝ ανεβÀζουν τον αριθµÞ των χειρογρÀφων τησ ΒιβλιοθÜκησ σε µισÞ εκατοµµàριο. Η ΑντιÞχεια. Ιδρàθηκε απÞ το ΣÛλευκο (300 π.Χ.), το βασιλιÀ τησ ΣυρÝασ, στον ΟρÞντη ποταµÞ. ×ταν διαιρεµÛνη σε τÛσσερισ συνοικισµοàσ, γι’ αυτÞ ονοµαζÞταν και ΤετρÀπολισ. ΚÀθε συνοικισµÞσ περιβαλλÞταν απÞ τεÝχοσ και Þλη επÝσησ η πÞλη κλεινÞταν απÞ ενιαÝο τεÝχοσ. ×ταν εξωραϊσµÛνη µε λαµπρÀ οικοδοµÜµατα και αγÀλµατα. Οι πρñτοι κÀτοικοÝ τησ Üταν ΜακεδÞνεσ, ΑθηναÝοι, ΚρÜτεσ και Κàπριοι¯ στη συνÛχεια Üρθαν και Àλλοι απÞ ποικÝλα ασιατικÀ Ûθνη, µε αποτÛλεσµα να µεταβληθεÝ βαθµιαÝα σε πολυπολιτισµικÞ κÛντρο. Η ΠÛργαµοσ. ×ταν η πρωτεàουσα του κρÀτουσ των Ατταλιδñν στη Μ. ΑσÝα. ΕξελÝχθηκε σε σπουδαÝο κÛντρο, Þταν ο ΦιλÛταιροσ, θησαυροφàλακασ του ΛυσÝµαχου, βασιλιÀ τησ ΘρÀκησ, αποστÀτησε και ζÜτησε τη βοÜθεια του ΣÛλευκου. ΑργÞτερα, οι διÀδοχοÝ του και κυρÝωσ ο Íτταλοσ Α , επÛκτειναν την εξουσÝα τουσ στη Μ. ΑσÝα και ανεξαρτητοποιÜθηκαν απÞ τουσ ΣελευκÝδεσ. Η πÞλη τησ ΠεργÀµου Üταν κτισµÛνη σε οχυρωµÛνη ακρÞπολη και διαρθρωνÞταν σε τρεισ εξñστεσ. ×ταν φηµισµÛνη για τη ΒιβλιοθÜκη τησ, Þπου εÝχαν συγκεντρωθεÝ διακÞσιεσ χιλιÀδεσ περÝπου χειρÞγραφα. Η Ûλλειψη παπàρου οδÜγησε

για του ποιητÜ – να δηµιουργοàνται Àλλα (κτÜρια) απÞ Àλλα. Ùλα τα κτÝσµατα, εντοàτοισ, συνδÛονται µεταξà τουσ αλλÀ και µε το λιµÀνι και µ’ αυτÀ που Üταν Ûξω απÞ το λιµÀνι. Το ΜουσεÝο επÝσησ εÝναι τµÜµα των βασιλικñν ανακτÞρων¯ Ûχει Ûνα δηµÞσιο περÝπατο, µια εξÛδρα µε καθÝσµατα και Ûνα µεγÀλο οÝκηµα στο οποÝο βρÝσκεται η αÝθουσα του κοινοà συσσιτÝου των ανθρñπων τησ γνñσησ που συµµετÛχουν στο ΜουσεÝο. ΣτρÀβων, ΓεωγραφικÀ, XVII, 1,8.

Íγαλµα τησ Τàχησ τησ ΑντιÞχειασ (300 π.Χ.). ΕÝναι αλληγορικÜ απεικÞνιση τησ πÞλησ. Η γυναικεÝα µορφÜ στο κεφÀλι φÛρει ωσ στÛµµα τα τεÝχη τησ πÞλησ, πατÀει σε Ûνα νÛο που συµβολÝζει τον ΟρÞντη ποταµÞ και κρατÀει στÀχυα που συµβολÝζουν την ευηµερÝα τησ. (Ρñµη, ΜουσεÝο Βατικανοà)

141

κÞ, επικρÀτησαν οι απλοàστερεσ διαλεκτικÛσ ιδιοµορφÝεσ και Ûτσι διαµορφñθηκε ενιαÝο γλωσσικÞ σàστηµα γραπτÜσ και προφορικÜσ επικοινωνÝασ. Η ΚοινÜ χρησιµοποιÜθηκε στην καθηµερινÜ επικοινωνÝα απÞ το λαÞ αλλÀ και απÞ συγγραφεÝσ τησ εποχÜσ. ΑποτÛλεσε το Þργανο διÀδοσησ των κηρυγµÀτων του χριστιανισµοà. Η ΒÝβλοσ εÝναι γραµµÛνη σ’ αυτÜ τη γλñσσα.

2.3 Η θρησκεÝα

Η ΠÛργαµοσ, η πρωτεàουσα του κρÀτουσ των Ατταλιδñν. Το µικρÞ ελληνιστικÞ βασÝλειο τησ ΠεργÀµου ιδρàθηκε (293 π.Χ.) µετÀ απÞ τα Àλλα µεγÀλα βασÝλεια. Η πÞλη Üταν οικοδοµηµÛνη σε τρεισ εξñστεσ και διακοσµηµÛνη µε λαµπρÀ µνηµεÝα µεταξà των οποÝων και ο βωµÞσ του ∆ιÞσ.

2. Ο βωµÞσ του ∆ιÞσ τησ ΠεργÀµου Η ΠÛργαµοσ ... Ûδωσε ορισµÛνα αξιÞλογα Ûργα γλυπτικÜσ και φαÝνεται Þτι Üταν το κÛντρο µιασ σηµαντικÜσ σχολÜσ. ΠÀνω στο µεγÀλο ΒωµÞ του ∆Ýα, ο βασιλÝασ ΕυµÛνησ ο Β εÝχε προσθÛσει µια κολοσσιαÝα κυκλικÜ ζωφÞρο που απεικÞνιζε τη ΜÀχη των Θεñν και των ΓιγÀντων. Η δρÀση «περικυκλñνει» κυριολεκτικÀ το µνηµεÝο µε δραµατικÜ ζωντÀνια, καθñσ οι µορφÛσ φαÝνονται σαν να σκαρφαλñνουν Ü να σÛρνονται πÀνω στα σκαλοπÀτια που οδηγοàν στο θυσιαστÜριο. Ο τρÞποσ µε τον οποÝο αποδÝδονται οι πτυχñσεισ των ενδυµÀτων βοηθÀει στη δηµιουργÝα δραµατικοà κλÝµατοσ. ΑυτÞ Þµωσ που κυριαρχεÝ, εÝναι το νευρñδεσ λÀξευµα των µυñνων και των σωµÀτων γενικÞτερα, που διακρÝνονται για την ÛντασÜ

142

τουσ Περγαµηνοàσ στην ανακÀλυψη νÛασ γραφικÜσ àλησ, τησ περγαµηνÜσ, που προÛρχεται απÞ την επεξεργασÝα του εµβρàου τησ κατσÝκασ. Στουσ Περγαµηνοàσ αποδÝδεται η ιδÛα τησ δηµιουργÝασ ΜουσεÝου, οικοδοµÜµατοσ δηλαδÜ που εÝχε την Ýδια λειτουργÝα µε τα σàγχρονα µουσεÝα. Η ΠÛργαµοσ, ωστÞσο, Ûγινε περισσÞτερο γνωστÜ για τον περÝφηµο βωµÞ του ∆ιÞσ. ×ταν µεγÀλων διαστÀσεων αρχιτεκτονικÞ Ûργο που οικοδοµÜθηκε σε ανÀµνηση τησ απÞκρουσησ των Γαλατñν απÞ τουσ Περγαµηνοàσ2.

2.2 Η γλñσσα Η οικουµενικÞτητα του ελληνιστικοà πολιτισµοà γÝνεται φανερÜ απÞ τη χρÜση τησ ελληνικÜσ γλñσσασ Þχι µÞνο µεταξà των ΕλλÜνων αλλÀ και των εξελληνισµÛνων γηγενñν. Η µορφÜ τησ ελληνικÜσ γλñσσασ που προÛκυψε και διαδÞθηκε κατÀ τουσ ελληνιστικοàσ χρÞνουσ εÝναι γνωστÜ ωσ ΚοινÜ ΕλληνικÜ Ü απλñσ ΚοινÜ. Η διαµÞρφωσÜ τησ οφεÝλεται στη συγχñνευση των ελληνικñν διαλÛκτων – Ûχοντασ ωσ βÀση την αττικÜ διÀλεκτο – στο χñρο τησ ΑνατολÜσ, Þπου συνÛρρεαν Îλληνεσ και Þπου υπÜρχε ανÀγκη να επικοινωνÜσουν µε ευκολÝα µεταξà τουσ αλλÀ και µε τουσ γηγενεÝσ. Ùπωσ Üταν φυσι-

Η εξÀπλωση του Ελληνισµοà και η ανÀµειξÜ του µε τουσ λαοàσ τησ ΑνατολÜσ εÝχε συνÛπειεσ και στη θρησκεÝα. Οι συνθÜκεσ ευνοοàσαν την ανÀµειξη των θρησκευτικñν πεποιθÜσεων και παρÀλληλα την εµφÀνιση νÛων λατρειñν. ΛÞγοι περισσÞτερο κοινωνικοÝ και πολιτικοÝ, παρÀ καθαρÀ πνευµατικοÝ, δηλαδÜ θρησκευτικοÝ, συνÛβαλαν στη διαµÞρφωση νÛων θρησκευτικñν πεποιθÜσεων. Οι βασιλεÝσ, θÛλοντασ να εδραιñσουν την κυριαρχÝα τουσ και να γÝνουν αποδεκτοÝ απÞ τουσ υπηκÞουσ τουσ, συνεργÀστηκαν µε τα τοπικÀ ιερατεÝα και υιοθÛτησαν τοπικÛσ δοξασÝεσ και λατρεÝεσ. ΑπÞ την Àλλη πλευρÀ, η αβεβαιÞτητα που εÝχαν δηµιουργÜσει οι συνθÜκεσ τησ ζωÜσ, οδÜγησαν τον απλÞ πολÝτη στην αναζÜτηση Ûντονων συγκινÜσεων µÛσω τησ θρησκεÝασ και στην καλλιÛργεια τησ ελπÝδασ για µια καλàτερη «ζωÜ» µετÀ το θÀνατο. Îτσι, εκτÞσ απÞ τισ παραδοσιακÛσ λατρεÝεσ, επικρÀτησαν κυρÝωσ λατρεÝεσ µε µυστηριακÞ χαρακτÜρα, Þπωσ τα ΕλευσÝνια µυστÜρια, οι ∆ιονυσιακÛσ τελετÛσ και τα µυστÜρια τησ Øσιδασ, του ΜÝθρα και τησ ΚυβÛλησ. ΠαρÀλληλα, δηµιουργÜθηκαν και καινοàργιεσ, Þπωσ συνÛβη µε τη λατρεÝα του ΣÀραπη. ×ταν θεÞσ αντÝστοιχοσ µε τον Πλοàτωνα αλλÀ µε ιδιÞτητεσ και Àλλων θεοτÜτων του Ολυµπιακοà πανθÛου. Τη λατρεÝα του επÛβαλε στην ΑÝγυπτο ο ΠτολεµαÝοσ. ΑργÞτερα, τον 3ο αι. π.Χ. Ûγινε αποδεκτÜ η λατρεÝα του ΣÀραπη σε πολλÛσ πÞλεισ του ελλαδικοà χñρου και σε νησιÀ του ΑιγαÝου.

τουσ και τισ συσπÀσεισ τουσ. ΩστÞσο ο καλλιτÛχνησ δεν αρκεÝται σ’ αυτÀ τα στοιχεÝα για να µεταδñσει τη φρÝκη τησ πÀλησ. Τα πρÞσωπα χαρακτηρÝζονται επÝσησ απÞ µια Ûκφραση υπÛρτατησ Ûντασησ και αγωνÝασ. Το Ûργο αυτÞ του 2ου αιñνα π.Χ. εÝναι αντιπροσωπευτικÞ τησ τεχνοτροπÝασ τησ ΠεργÀµου στη φÀση τησ µεγαλàτερησ ακµÜσ τησ και αποτελεÝ το κατεξοχÜν µÛτρο για τισ διαφορÛσ ανÀµεσα στουσ γλàπτεσ τησ ΕλληνιστικÜσ περιÞδου και τουσ προσδεµÛνουσ στουσ Κλασικοàσ κανÞνεσ προκατÞχουσ τουσ του 4ου αιñνα. J. Boardman, ΑρχαÝα ελληνικÜ τÛχνη, µετ. Ανδρ. ΠαππÀσ, εκδ. ΥποδοµÜ, σ. 220-221.

ΠÀπυροσ απÞ την ΑÝγυπτο (1οσ αι. π.Χ.). ΠεριÛχει την επιστολÜ ενÞσ εργÀτη στη γυναÝκα του. ΕÝναι γραµµÛνη στην απλÜ γλñσσα που µιλοàσαν εκεÝνη την εποχÜ. (ΤορÞντο, ΒιβλιοθÜκη ΠανεπιστηµÝου ΒικτωρÝασ)

143

Η τεχνητÜ αυτÜ συνÛνωση ποικÝλων θρησκευτικñν δοξασιñν και η διαµÞρφωση νÛων λατρειñν εÝναι γνωστÜ µε τον Þρο θρησκευτικÞσ συγκρητισµÞσ.*

2.4 Τα γρÀµµατα ΚατÀ τουσ ελληνιστικοàσ χρÞνουσ διευκολàνεται για πρñτη φορÀ η µαζικÜ παραγωγÜ βιβλÝων. Προσ αυτÜ την κατεàθυνση συνÛβαλαν αφενÞσ η διÀδοση και ευρεÝα χρÜση τησ γραφικÜσ àλησ, Þπωσ Üταν ο πÀπυροσ και η περγαµηνÜ, και αφετÛρου η δηµιουργÝα πνευµατικñν κÛντρων, Þπωσ Üταν οι βιβλιοθÜκεσ τησ ΑλεξÀνδρειασ και τησ ΠεργÀµου. Η µεγÀλη παραγωγÜ βιβλÝων δε συνδÛεται Þµωσ µε ανÀλογο πλοàτο στο περιεχÞµενÞ τουσ. Οι συγγραφεÝσ στην πλειοψηφÝα τουσ Üταν µιµητÛσ Ûργων τησ κλασικÜσ εποχÜσ. Íλλοι πÀλι πνευµατικοÝ Àνθρωποι ασχολÜθηκαν µÞνο µε τη συγκÛντρωση του Ûργου συγγραφÛων παλαιÞτερων εποχñν. Στισ βιβλιοθÜκεσ αντÛγραφαν και σχολÝαζαν τα κεÝµενα των κλασικñν. ×ταν οι πρñτοι φιλÞλογοι και ονοµÀστηκαν γραµµατικοÝ. Η ποÝηση δεν παρουσÝασε σπουδαÝα Ûργα απÞ Àποψη πρωτοτυπÝασ και Ûµπνευσησ. ΠολλοÝ Íγαλµα τησ θεÀσ Øσιδασ των ελληνιστικñν χρÞνων. Η λατρεÝα τησ αιγυπτιακÜσ αυτÜσ ποιητÛσ Üταν πληρωµÛνοι κÞλακεσ των ισχυρñν. θεÞτητασ Üταν ευρàτατα διαδεδοµÛνη σ’ Τα ποιÜµατÀ τουσ υµνοàσαν τα πρÞσωπα και τισ Þλο τον ελληνιστικÞ κÞσµο. πρÀξεισ των βασιλÛων, Þπωσ συνÛβη µε τον Καλ(Ρñµη, ΜουσεÝο ΚαπιτωλÝου) λÝµαχο στην ΑλεξÀνδρεια. Íλλοι Üταν µιµητÛσ παλαιñν ποιητικñν ειδñν, Þπωσ του ηρωικοà Ûπουσ. ΤÛτοιο Ûργο Üταν τα «ΑργοναυτικÀ» του Απολλñνιου του ΡÞδιου, που βασÝζεται στο µàθο τησ αργοναυτικÜσ εκστρατεÝασ. ΠερισσÞτερη πρωτοτυπÝα διÛκρινε το ΘεÞκριτο, ο οποÝοσ µε το Ûργο του «Ειδàλλια» Ûγινε εισηγητÜσ τησ βουκολικÜσ ποÝησησ. Καινοàργιο ποιητικÞ εÝδοσ, επÝσησ, µε σατιρικÞ λÞγο εÝναι οι «ΜÝµοι» που Ûγραψε ο Ηρñνδασ. Την εποχÜ αυτÜ καλλιεργÜθηκε το επÝΨηφιδωτÞ µε παρÀσταση θεατρικοà προσωπεÝου (2οσ αι. π.Χ.) απÞ τη ΡÞδο. Το θεατρικÞ εÝδοσ τησ κωµωδÝασ αναπτàχθηκε ιδιαÝτερα στουσ ελληνιστικοàσ χρÞνουσ. (ΡÞδοσ, ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)

144

γραµµα και απÞ τα θεατρικÀ εÝδη µÞνο η κωµωδÝα. Η νÛα κωµωδÝα, Þπωσ ονοµÀζεται, σατÝριζε ανθρñπινουσ χαρακτÜρεσ. ΘÛµα τησ Üταν ο καθηµερινÞσ Àνθρωποσ µε τα ελαττñµατÀ του. ΚυριÞτεροσ εκπρÞσωπÞσ τησ Üταν ο ΜÛνανδροσ. Η ιστοριογραφÝα, προσ τα τÛλη των ελληνιστικñν χρÞνων Ûχει να παρουσιÀσει Ûναν ιστορικÞ εφÀµιλλο εκεÝνων των κλασικñν χρÞνων. Ο Πολàβιοσ ο ΜεγαλοπολÝτησ Ûζησε τουσ χρÞνουσ τησ ρωµαϊκÜσ επÛκτασησ. ∆εκαεπτÀ χρÞνια Ûµεινε στη Ρñµη ωσ Þµηροσ και συναναστρÀφηκε µε σηµαντικÀ πρÞσωπα, Þπωσ Üταν αυτÀ του κàκλου των Σκιπιñνων.* ΓρÀφει την ιστορÝα τησ εποχÜσ του και προσπαθεÝ να εξηγÜσει στουσ συγχρÞνουσ του τουσ λÞγουσ τησ επικρÀτησησ των ΡωµαÝων3. Η ΑθÜνα, αν και βρÝσκεται σε οικονοµικÞ και πολιτικÞ µαρασµÞ, εξακολουθεÝ κατÀ τουσ ελληνιστικοàσ χρÞνουσ να αποτελεÝ πνευµατικÞ κÛντρο στο οποÝο Ûρχονται σπουδαστÛσ απÞ διÀφορα µÛρη κυρÝωσ για να διδαχτοàν φιλοσοφÝα. ΕκτÞσ απÞ την ΑκαδηµÝα του ΠλÀτωνα και το Λàκειο του ΑριστοτÛλη λειτουργοàν δàο νÛεσ φιλοσοφικÛσ σχολÛσ. Η φιλοσοφικÜ σκÛψη επικÛντρωσε το ενδιαφÛρον τησ σε προβλÜµατα που αφοροàσαν τη ζωÜ του ανθρñπου. ΑπÞκτησε πρακτικÞ και ηθικÞ περιεχÞµενο. Το πρÞβληµα τησ αξÝασ τησ ζωÜσ απασχÞλησε το ΖÜνωνα. Îδρα τησ φιλοσοφικÜσ του σχολÜσ Üταν η ΠοικÝλη ΣτοÀ στην αρχαÝα αγορÀ τησ ΑθÜνασ, γι’ αυτÞ και η διδασκαλÝα του ΖÜνωνα ονοµÀστηκε στωικÜ φιλοσοφÝα. Σàµφωνα µε τισ απÞψεισ του η ζωÜ Ûχει µικρÜ αξÝα, γι’ αυτÞ ο Àνθρωποσ πρÛπει να εÝναι αυτÀρκησ και εγκρατÜσ. Η ευτυχÝα

3. Τα χαρακτηριστικÀ τησ ιστοριογραφÝασ του Πολàβιου Ο ιδιαÝτεροσ χαρακτÜρασ τησ ιστορÝασ µου και το εκπληκτικÞ γεγονÞσ τησ εποχÜσ µασ Ûχουν τοàτο το κοινÞ, δηλαδÜ µε ποιο τρÞπο η τàχη οδÜγησε Þλα αυτÀ τα οικουµενικÀ γεγονÞτα προσ µÝα και την Ýδια κατεàθυνση και τα ανÀγκασε Þλα να συγκλÝνουν προσ Ûνα και τον Ýδιο σκοπÞ. Îτσι, η ιστορÝα θα επιτρÛψει στον αναγνñστη µÛσα απÞ µια σàντοµη εξÛταση να αντιληφθεÝ τα µÛσα που χρησιµοποÝησε η τàχη για να επιτàχει Ûνα και µοναδικÞ σκοπÞ. ΑυτÞσ εÝναι ο λÞγοσ που µε προκÀλεσε και µε Ûπεισε να αναλÀβω να φÛρω σε πÛρασ τη µελÛτη αυτÜσ τησ ιστορÝασ, επÝσησ κανÛνασ απÞ τουσ σàγχρονουσ ιστορικοàσ δεν ανÛλαβε να συντÀξει µÝα παγκÞσµια ιστορÝα. Αν κÀποιοσ εÝχε αναλÀβει αυτÞ το Ûργο, πολà λιγÞτερο εγñ θα προχωροàσα σ’ αυτÜ τη µελÛτη. Τñρα Þµωσ παρατηρñ Þτι, ενñ µερικοÝ σàγχρονοι συγγραφεÝσ εξιστÞρησαν τοπικοàσ πολÛµουσ, λÝγοι απ’ αυτοàσ τα γεγονÞτα που συνδÛονται µε τουσ Ýδιουσ, κανÛνασ Þµωσ απ’ Þσουσ γνωρÝζω δεν επιχεÝρησε να εξετÀσει το συσχετισµÞ των γεγονÞτων, δηλαδÜ το πÞτε και απÞ ποà εÝχαν την προÛλευσÜ τουσ και το πñσ εÝχαν γÝνει. Για το λÞγο αυτÞ κατÀλαβα πολà καλÀ Þτι δεν Ûπρεπε να παραλεÝψω Ü να µην εξετÀσω τισ ωραιÞτερεσ και ωφελιµÞτερεσ ενÛργειεσ τησ τàχησ. Πολàβιοσ, Α, 4,1-3.

ΧÀλκινη προτοµÜ του ΖÜνωνοσ (2οσ αι. µ.Χ.). Ο ΖÜνων απÞ το ΚÝτιο τησ Κàπρου Üταν ιδρυτÜσ τησ σχολÜσ των Στωικñν. (ΝεÀπολη, ΕθνικÞ ΜουσεÝο)

145

ΨηφιδωτÞ δÀπεδο απÞ την ΠοµπηÝα (1οσ αι. µ.Χ.). ΠαρουσιÀζει την ΠλατωνικÜ ΑκαδηµÝα. Οι παλαιÛσ φιλοσοφικÛσ σχολÛσ τησ ΑθÜνασ, Þπωσ η ΑκαδηµÝα και το Λàκειο του ΑριστοτÛλη, συνÛχισαν να λειτουργοàν και κατÀ τουσ ελληνιστικοàσ χρÞνουσ. (ΝεÀπολη, ΕθνικÞ ΜουσεÝο)

του δεν εξαρτÀται απÞ τα επÝγεια. Στον αντÝποδα Üταν ο ΕπÝκουροσ, ο οποÝοσ εÝχε την Ûδρα τησ σχολÜσ του σε µια ειδυλλιακÜ περιοχÜ τησ ΑθÜνασ που ονοµαζÞταν ΚÜποσ. ∆Ýδασκε Þτι η γνñση τησ φàσησ βοηθÀει τον Àνθρωπο να απαλλαγεÝ απÞ το φÞβο και να εξασφαλÝσει την ψυχικÜ ηρεµÝα. ΜÞνο µε την πνευµατικÜ, κυρÝωσ, απÞλαυση εÝναι δυνατÞν ο Àνθρωποσ να οδηγηθεÝ στην ευτυχÝα.

2.5 Οι επιστÜµεσ Η ταξινÞµηση τησ γνñσησ, που ξεκÝνησε τον 4ο αι. π.Χ. µε τον ΑριστοτÛλη, στη διÀρκεια των ελληνιστικñν χρÞνων συστηµατοποιÜθηκε. Η εκΧÀλκινη προτοµÜ του ΕπÝκουρου (2οσ αι. µ.Χ.). Ο ΕπÝκουροσ, ΑθηναÝοσ κληροàχοσ απÞ τη ΣÀµο, Ýδρυσε στην ΑθÜνα φιλοσοφικÜ σχολÜ στην περιοχÜ που ονοµαζÞταν ΚÜποσ. (ΝεÀπολη, ΕθνικÞ ΜουσεÝο)

146

στρατεÝα του Μ. ΑλεξÀνδρου που εÝχε και το χαρακτÜρα Ûνοπλησ εξερεàνησησ συνÛβαλε προσ αυτÜ την κατεàθυνση. Οι γεωγραφικÛσ γνñσεισ διευρàνθηκαν µε την ανακÀλυψη νÛων περιοχñν, Àγνωστων µÛχρι τÞτε στουσ Îλληνεσ. Ο ΝÛαρχοσ, Ûνασ απÞ τουσ στρατηγοàσ του ΑλÛξανδρου, πραγµατοποÝησε και περιÛγραψε τον παρÀπλου των ακτñν του Ινδικοà ωκεανοà. Ο ΠυθÛασ ο Μασσαλιñτησ κατÞρθωσε να φτÀσει µÛχρι το βορειÞτερο Àκρο τησ ΑγγλÝασ και ο ΕρατοσθÛνησ, βασισµÛνοσ στισ πληροφορÝεσ Àλλων και σε Ûρευνεσ δικÛσ του, κατασκεàασε Ûναν παγκÞσµιο χÀρτη που, παρÀ τισ ατÛλειεσ, αποτελεÝ σηµαντικÞ επÝτευγµα για εκεÝνουσ τουσ χρÞνουσ. ΠαρÀλληλα µε τισ γεωγραφικÛσ γνñσεισ εξελÝσσονται και οι αστρονοµικÛσ. Οι γνñσεισ των λαñν τησ ΜεσοποταµÝασ για τα αστÛρια µελετÜθηκαν µε µεγαλàτερη σπουδÜ. Η σφαιρικÞτητα τησ γησ και η διπλÜ κÝνησÜ τησ, γàρω απÞ τον À-

ΑντÝγραφο ρωµαϊκοà ψηφιδωτοà του 3ου αι. µ.Χ. ΠαρουσιÀζει τον ΑρχιµÜδη πÀνω απÞ τισ µελÛτεσ του και τον ΡωµαÝο στρατιñτη που εÝναι Ûτοιµοσ να τον σκοτñσει. ΕÝναι γνωστÞ Þτι πριν δεχτεÝ το χτàπηµα πρÞλαβε να πει τη φρÀση: «µÜ µου τοàσ κàκλουσ τÀραττε». (Φραγκφοàρτη, ∆ηµοτικÞ Ινστιτοàτο ΤÛχνησ)

ΑνατοµικÀ και ιατρικÀ εργαλεÝα των ελληνιστικñν χρÞνων. Η ανατοµÝα Üταν ο κλÀδοσ τησ ιατρικÜσ που αναπτàχθηκε ιδιαÝτερα κατÀ τουσ ελληνιστικοàσ χρÞνουσ. ΠατÛρασ τησ ανατοµÝασ θεωρεÝται ο ΗρÞφιλοσ απÞ τη ΧαλκηδÞνα, ο οποÝοσ Ûζησε και Ûκανε τισ ÛρευνÛσ του στην ΑλεξÀνδρεια. (ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο)

147

ξονÀ τησ και τον Üλιο, Üταν θεωρÝεσ που διατυπñθηκαν για πρñτη φορÀ απÞ τον ΑρÝσταρχο το ΣÀµιο. Οι αστρονοµικÛσ Ûρευνεσ θα Üταν αδàνατεσ, εÀν δεν υπÜρχε παρÀλληλη πρÞοδοσ των µαθηµατικñν. ΣηµαντικÞ κÛντρο ανÀπτυξÜσ τουσ Üταν η ΑλεξÀνδρεια και σπουδαιÞτεροσ εκπρÞσωποσ ο ΕυκλεÝδησ, γνωστÞσ απÞ το Ûργο του «ΣτοιχεÝα», το πιο διαδεδοµÛνο και διαβασµÛνο βιβλÝο µετÀ την ΑγÝα ΓραφÜ. Οι φυσικÛσ επιστÜµεσ καλλιεργÜθηκαν απÞ τον ΑρχιµÜδη το Συρακοàσιο. ΑσχολÜθηκε µε πολλÀ θÛµατα τησ φυσικÜσ επιστÜµησ, Þπωσ το ειδικÞ βÀροσ των σωµÀτων, τουσ µοχλοàσ, τα κÀτοπτρα και Àλλα. ΚÛντρο των φυσιογνωστικñν επιστηµñν Üταν η ΑλεξÀνδρεια. ΚοντÀ στα ανÀκτορα υπÜρχε κÜποσ ζωολογικÞσ και βοτανικÞσ, στον οποÝο εργÀστηκαν πολλοÝ ερευνητÛσ µελετñντασ ιδιαÝτερα τα νÛα ζñα και φυτÀ που Ûγιναν γνωστÀ απÞ τισ χñρεσ τησ ΑνατολÜσ. Στην ΑλεξÀνδρεια ο ΗρÞφιλοσ συνÛβαλε στην πρÞοδο τησ βιολογÝασ µε τισ ÛρευνÛσ του για το νευρικÞ σàστηµα και την κυκλοφορÝα του αÝµατοσ. Οι ιατρικÛσ γνñσεισ, εξÀλλου, που εÝχαν τισ βÀσεισ τουσ στη διδασκαλÝα του ΙπποκρÀτη (5οσ αι. π.Χ.), εξελÝχθηκαν προσ νÛεσ κατευθàνσεισ. Τη συστηµατοποÝηση των ιατρικñν γνñσεων θα επιτàχει αργÞτερα, το 2ο αι. µ.Χ., ο ΓαληνÞσ απÞ την ΠÛργαµο.

2.6 Οι τÛχνεσ Οι κοινωνικÛσ και πολιτικÛσ συνθÜκεσ των ελληνιστικñν χρÞνων Àφησαν τα Ýχνη τουσ στα Ûργα τησ τÛχνησ. Η πρωτοτυπÝα και η παραγωγικÞτητα των καλλιτεχνñν τησ κλασικÜσ περιÞδου συνεχÝστηκε µÛσα απÞ νÛεσ µορφÛσ και µε διαφορετικÞ περιεχÞµενο. ΣτÞχοσ των καλλιτεχνñν Üταν να προκαλÛσουν θαυµασµÞ και κατÀπληξη αφενÞσ και αφετÛρου να προβÀλουν µÛσω τησ τÛχνησ τα ανθρñπινα συναισθÜµατα. Τα καλλιτεχνικÀ κÛντρα βρÝσκονταν ακÞµη στην κυρÝωσ ΕλλÀδα, απ’ Þπου προÛρχονταν οι τεχνÝτεσ και οι καλλιτÛχνεσ που εργÀζονταν στισ αυλÛσ των ελληνιστικñν βασιλεÝων. Ωσ νÛα καλλιτεχνικÀ κÛντρα πρÛπει να θεωρηθοàν η ΡÞδοσ και η ΠÛργαµοσ, Þπου λειτοàργησαν τοπικÛσ καλλιτεχνιΜεγÀλη στοÀ στην εÝσοδο τησ ακρÞπολησ τησ ΛÝνκÛσ σχολÛσ. δου (αρχÛσ του 2ου αι. π.Χ.). Η κατασκευÜ κοσµικοà Η αρχιτεκτονικÜ απÞκτησε κοσµιχαρακτÜρα κτηρÝων, Þπωσ οι στοÛσ, εÝναι χαρακτηρικÞ χαρακτÜρα και εξυπηρÛτησε τισ αστικÞ τησ αρχιτεκτονικÜσ των ελληνιστικñν χρÞνων. 148

4. Η κατοικÝα

ΟικÝα τησ ∆Üλου. Οι µεγαλàτερεσ οικÝεσ εÝχαν εσωτερικÜ αυλÜ (αÝθριο), πολλÀ δωµÀτια και δàο ορÞφουσ.

νÀγκεσ και την πολιτικÜ των ηγεµÞνων. Οι ναϊκÛσ κατασκευÛσ περιορÝστηκαν¯ αντÝθετα, οικοδοµÜθηκαν κτÜρια που προÛβαλαν το µεγαλεÝο των βασιλÛων και εξυπηρÛτησαν πρακτικοàσ σκοποàσ, Þπωσ ανÀκτορα, αγορÛσ, γυµνÀσια*, στοÛσ, Þλα σε µεγÀλεσ διαστÀσεισ και µε πληθωρικÜ διακÞσµηση. Την εποχÜ αυτÜ το ενδιαφÛρον επικεντρñνεται στην κατασκευÜ µεγÀλων και πολυτελñν κατοικιñν4. Η πλαστικÜ µε τα Ûργα τησ εξωτερÝκευσε τον ψυχικÞ κÞσµο του ανθρñπου εκεÝνησ τησ εποχÜσ, σε αντÝθεση µε την ηρεµÝα και την εξιδανικευµÛνη απÞδοση των αισθηµÀτων που εξÛφραζαν τα κλασικÀ Ûργα του 5ου αι. π.Χ. Οι καλλιτÛχνεσ, µÛσω των Ûντονων κινÜσεων και εκφρÀσεων που αποτàπωναν στα πρÞσωπα των γλυπτñν µορφñν, προσπÀθησαν να απεικονÝσουν την αγωνÝα, τον πÞνο και γενικÞτερα το πÀθοσ του ανθρñπου των ταραγµÛνων εκεÝνων χρÞνων. Το σàµπλεγµα του ΛαοκÞοντα, ο «θνÜσκων» ΓαλÀτησ, η ΝÝκη τησ ΣαµοθρÀκησ, το σàµπλεγµα τησ ΑφροδÝτησ και του ΠÀνα, τα γλυπτÀ του βωµοà του ∆ιÞσ στην ΠÛργαµο και πολλÀ Àλλα προβÀλλουν τισ καλλιτεχνικÛσ τÀσεισ των ελληνιστικñν χρÞνων. Η ζωγραφικÜ Ûφτασε σε υψηλÞ καλλιτεχνικÞ

Η αρχιτεκτονικÜ των ιδιωτικñν κατοικιñν γÝνεται κÀπωσ πιο τολµηρÜ απÞ πριν. Μεγαλàτερεσ ευκαιρÝεσ για ζωγραφικÜ και µωσαϊκÜ διακÞσµηση δÝνονται τñρα στουσ καλλιτÛχνεσ, και οι χñροι εÝναι µεγαλàτεροι και πολυτελÛστεροι. ΩστÞσο, το σχÛδιο ακολουθεÝ και πÀλι το συνηθισµÛνο µεσογειακÞ τàπο κατοικÝασ, Þπου τα δωµÀτια εÝναι συγκεντρωµÛνα γàρω απÞ µια εσωτερικÜ αυλÜ και το εξωτερικÞ δε διακρÝνεται οàτε για τον αρχιτεκτονικÞ του ρυθµÞ οàτε για τη διακÞσµηση τησ πρÞσοψÜσ του. J. Boardman, Þ.π., σ. 217.

Íγαλµα ΝÝκησ απÞ το ιερÞ των ΚαβεÝρων στη ΣαµοθρÀκη (αρχÛσ του 2ου αι. π.Χ.). ΑποτελεÝ µÛροσ αφιερñµατοσ που παρουσÝαζε τη θεÀ ΝÝκη πÀνω στην πλñρη ενÞσ πλοÝου. Îχει προÛλθει απÞ την εργασÝα ενÞσ µεγÀλου καλλιτÛχνη που µασ εÝναι Àγνωστοσ. (ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου)

149

ΛεπτοµÛρεια απÞ το κεφÀλι χρυσÜσ περÞνησ. Στην κορυφÜ η θεÀ ΑφροδÝτη στη στÀση τησ «ΑναδυοµÛνησ»¯ απÞ κÀτω ερωτιδεÝσ. Η σàνθεση αυτÜ διακοσµεÝ την Àκρη τησ περÞνησ, η οποÝα µιµεÝται κορινθιακÞ κιονÞκρανο. Στο επÀνω µÛροσ του κιονοκρÀνου πολàτιµοσ λÝθοσ συµπληρñνει τη διακÞσµηση του εξαÝρετου αυτοà Ûργου. (ΑθÜνα, ΜουσεÝο ΜπενÀκη)

ΛεπτοµÛρεια απÞ τη ζωφÞρο* του βωµοà του ∆ιÞσ στην ΠÛργαµο (περ. 160 π.Χ.). ΠαρουσιÀζει τη θεÀ ΑθηνÀ ενñ αγωνÝζεται εναντÝον ενÞσ ΓÝγαντα. Στο κÀτω µÛροσ δεξιÀ η Γη, µητÛρα των ΓιγÀντων, ικετεàει την ΑθηνÀ για τη σωτηρÝα του γιου τησ. (Αρχαιολ. ΜουσεÝο ΒερολÝνου)

επÝπεδο, κυρÝωσ µε την τεχνικÜ του ψηφιδωτοà, Þπωσ µποροàµε να συµπερÀνουµε απÞ τισ ψηφιδωτÛσ συνθÛσεισ που Ûχουν βρεθεÝ σε οικÝεσ τησ ΠÛλλασ, τησ ∆Üλου, τησ ΡÞδου και αλλοà. Τα πολàτιµα µÛταλλα αποτελοàσαν την προτÝµηση των νÛων ηγεµÞνων και τησ αστικÜσ κοινωνÝασ. ΑργυρÀ και χρυσÀ αγγεÝα, κοσµÜµατα σε µεγÀλη ποικιλÝα, χρυσÀ στεφÀνια που µιµοàνται φàλλωµα δÀφνησ, µυρτιÀσ και βελανιδιÀσ κατασκευÀζονται τñρα σε µεγÀλο αριθµÞ και µε υπÛρµετρη δεξιοτεχνÝα. Προσ το τÛλοσ τησ ελληνιστικÜσ εποχÜσ διαδÞθηκε και η τÛχνη τησ «φυσητÜσ» υαλουργÝασ. ΠροηγουµÛνωσ χρησιµοποιοàνταν το θολÞ, χρωµατιστÞ γυαλÝ µÞνο στην κατασκευÜ φιαλιδÝων (αρωµατοδοχεÝων) Ü ωσ Ûνθετο υλικÞ για τη διακÞσµηση Àλλων αντικειµÛνων.

ΨηφιδωτÞ απÞ οικÝα τησ ∆Üλου (2οσ αι. π.Χ.). ΠαρουσιÀζει το θεÞ ∆ιÞνυσο µε γυναικεÝα ροàχα να κρατÀει θàρσο* και κàµβαλο*. Ο θεÞσ εÝναι στεφανωµÛνοσ, Þπωσ και ο πÀνθηρασ στη ρÀχη του οποÝου κÀθεται. ΕντυπωσιακÜ εÝναι η πολυχρωµÝα τησ σàνθεσησ. (ΑρχαιολογικÞσ χñροσ ∆Üλου)

150

ΧρυσÞ διÀδηµα απÞ τη ∆ηµητριÀδα. ΚοµψοτÛχνηµα τησ χρυσοχοýασ των ελληνιστικñν χρÞνων. (ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)

∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi fiÙÙ Ë Ù Â ˜

1. Σε ποιουσ λÞγουσ οφεÝλεται ο οικουµενικÞσ χαρακτÜρασ του ελληνιστικοà πολιτισµοà και ποια στοιχεÝα κυρÝωσ αποδεικνàουν την οικουµενικÞτητÀ του; 2. Να αναφÛρετε τισ πολιτιστικÛσ δραστηριÞτητεσ που αναπτàσσονταν στα πνευµατικÀ κÛντρα τησ ΑλεξÀνδρειασ και τησ ΠεργÀµου. 3. Να µελετÜσετε συγκριτικÀ τα παραθÛµατα (21, σ. 113 και 3, σ. 145) που αναφÛρονται στην ιστοριογραφÝα του ΘουκυδÝδη και του Πολàβιου. Ποια Üταν τα κÝνητρα του κÀθε ιστορικοà για να ασχοληθεÝ µε την ιστορικÜ συγγραφÜ; 4. Να εξηγÜσετε σε ποιουσ λÞγουσ οφεÝλεται η ανÀµειξη λατρειñν και η ανÀπτυξη των φιλοσοφικñν θεωρÜσεων Þπωσ αυτÛσ του ΖÜνωνα και του ΕπÝκουρου κατÀ τουσ ελληνιστικοàσ χρÞνουσ. 5. Ποια εÝναι η Àποψη που µπορεÝ κανεÝσ να διαµορφñσει για τον ΑρχιµÜδη ωσ επιστÜµονα απÞ την παρατÜρηση τησ εικÞνασ σ. 147 και την ανÀγνωση του υποτÝτλου τησ; 6. Να συσχετÝσετε τισ εικÞνεσ του νοµÝσµατοσ του Κοινοà των Αιτωλñν (σ. 138) και του αγÀλµατοσ τησ Τàχησ τησ ΑντιÞχειασ (σ. 141). Ποια ιδÛα προβÀλλουν και πñσ αυτÜ σχετÝζεται µε τισ αντιλÜψεισ των ελληνιστικñν χρÞνων; 7. Αφοà παρατηρÜσετε µε προσοχÜ τισ εικÞνεσ των σ. 123, 149, 150 και διαβÀσετε το παρÀθεµα 2, να διατυπñσετε τισ απÞψεισ σασ για τη γλυπτικÜ των ελληνιστικñν χρÞνων. 151

∂ Ú Ì Ë Ó Â ˘ Ù È Î fi fi˜ ˜  › Ó · Î · ˜ fi fiÚ ÚˆÓ αναδασµÞσ: η διαδικασÝα τησ ανακατανοµÜσ τησ Ûγγειασ ιδιοκτησÝασ, µε στÞχο τη δικαιÞτερη και αποτελεσµατικÞτερη εκµετÀλλευση των καλλιεργÜσιµων εκτÀσεων αλλÀ και την αποκατÀσταση των ακτηµÞνων. γυµνÀσιο: χñροσ Þπου ασκοàνταν οι νÛοι¯ Üταν ταυτÞχρονα κÛντρο εκπαÝδευσησ και µÛσο ανÀπτυξησ κοινωνικñν σχÛσεων. ΚατÀ τουσ ελληνιστικοàσ χρÞνουσ τα γυµνÀσια λειτοàργησαν ωσ θεσµÞσ σàσφιγξησ των δεσµñν Þσων εÝχαν ελληνικÜ παιδεÝα. ελεàθερο λιµÀνι: ανεξÀρτητη πÞλη-κρÀτοσ, στο λιµÀνι τησ οποÝασ Þσοι προσÞρµιζαν δεν πλÜρωναν τελωνειακοàσ δασµοàσ. θρησκευτικÞσ συγκρητισµÞσ: η τεχνητÜ συνÛνωση ποικÝλων θρησκευτικñν δοξασιñν. Η λÛξη συγκρητισµÞσ οφεÝλει την προÛλευσÜ τησ στουσ ΚρÜτεσ οι οποÝοι ενñπιον κοινοà εχθροà παραµÛριζαν τισ µεταξà τουσ διαφορÛσ και ενñνονταν. θàρσοσ: διονυσιακÞ Ûµβληµα¯ Üταν κλαδÝ κα-

λÀµινο Ü ξàλινο που στην κορυφÜ του εÝχε φàλλα κισσοà Ü αµπÛλου. κàκλοσ Σκιπιñνων: Ο ΣκιπÝων ΑιµιλιανÞσ, ο νικητÜσ των ΚαρχηδονÝων, Üταν Àνθρωποσ µε εξαιρετικÜ µÞρφωση. Îδειχνε ιδιαÝτερο ενδιαφÛρον για τουσ Îλληνεσ λÞγιουσ και καλλιτÛχνεσ. ΕÝχε δηµιουργÜσει φιλολογικÞ και καλλιτεχνικÞ κàκλο στον οποÝο διακρÝνονταν ο φιλÞσοφοσ ΠαναÝτιοσ ο ΡÞδιοσ, ο ιστορικÞσ Πολàβιοσ ο ΜεγαλοπολÝτησ, ο κωµωδιογρÀφοσ ΤερÛντιοσ κ.À. παλαÝστρα: χñροσ Àσκησησ των νÛων στην πÀλη, την πυγµÜ και το παγκρÀτιο. ×ταν Ûνα οικοδÞµηµα παρεµφερÛσ προσ το γυµνÀσιο. περÝοικοσ, -οι: µια απÞ τισ κοινωνικÛσ τÀξεισ τησ ΣπÀρτησ. Σ’ αυτÜν υπÀγονταν οι απÞγονοι των παλαιÞτερων κατοÝκων τησ ΛακωνÝασ, οι οποÝοι ζοàσαν σε συνοικισµοàσ γàρω απÞ τη ΣπÀρτη µετÀ την Àφιξη των ∆ωριÛων. ×ταν ελεàθεροι αλλÀ δεν εÝχαν πολιτικÀ δικαιñµατα.

ΙV. Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ∆ΥΣΗΣ. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ∆ΥΤΙΚΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΚΑΙ ΡΩΜΗ

ΤοιχογραφÝα απÞ τÀφο τησ περιοχÜσ τησ ΛευκανÝασ µε παρÀσταση πολεµιστñν (τÛλη 5ου αι. π.Χ.). Το Ûργο αυτÞ αποδεικνàει την αποδοχÜ του ελληνικοà πολιτισµοà απÞ τουσ Ιταλιñτεσ. (ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο Paestum)

152

153

1. Ο ΕλληνισµÞσ τησ ∆àσησ Στο διÀστηµα δàο αιñνων (8οσ-6οσ αι. π.Χ.) οι Îλληνεσ εξαπλñθηκαν στον Εàξεινο ΠÞντο και στη ΜεσÞγειο. Øδρυσαν µεγÀλο αριθµÞ αποικιñν και Üρθαν σε επαφÜ µε τουσ γηγενεÝσ πληθυσµοàσ. Οι εγκαταστÀσεισ που δηµιοàργησαν αποτÛλεσαν νÛεσ ανεξÀρτητεσ πÞλεισ-κρÀτη και Þχι προεκτÀσεισ των µητροπÞλεων. Οι Îλληνεσ τησ ∆àσησ διατÜρησαν τισ πολιτιστικÛσ επαφÛσ µε τη µητροπολιτικÜ ΕλλÀδα, ιδιαÝτερα µÛσω των πανελληνÝων ιερñν¯ ωστÞσο, διαµÞρφωσαν κοινωνικοοικονοµικÛσ συνθÜκεσ ζωÜσ διαφορετικÛσ απÞ τισ µητροπÞλεισ τουσ. Τα χαρακτηριστικÀ των ελληνικñν κρατñν τησ ∆àσησ προσδιορÝστηκαν κυρÝωσ απÞ τη γεωγραφικÜ θÛση, την οικονοµικÜ κατÀσταση και τισ σχÛσεισ τουσ µε τουσ λαοàσ τησ δυτικÜσ ΜεσογεÝου. Το πολιτικÞ καθεστñσ που επικρÀτησε στα περισσÞτερα κρÀτη τησ ΚÀτω ΙταλÝασ και τησ ΣικελÝασ απÞ τισ πρñτεσ δεκαετÝεσ του 5ου αι. π.Χ. Üταν η τυραννÝδα. ΑρκετÛσ µικρÛσ πÞλεισ υποτÀχθηκαν στισ µεγαλàτερεσ προκειµÛνου να αντιµετωπÝσουν τα προβλÜµατÀ τουσ, συµβÀλλοντασ Ûτσι στη δηµιουργÝα µεγÀλων κρατικñν σχηµατισµñν, Þπωσ συνÛβη µε τισ Συρακοàσεσ. Οι ελληνικÛσ πÞλεισ τησ ∆àσησ βαθµιαÝα αλλÀ σταθερÀ εξελÝχθηκαν σε κÛντρα του ευρωπαϊκοà πολιτισµοà. Ο ΕλληνισµÞσ τησ ∆àσησ επηρÛασε αλλÀ και δÛχτηκε ωσ Ûνα βαθµÞ επιρροÛσ απÞ τουσ λαοàσ µε τουσ οποÝουσ Üρθε σε επαφÜ.

1.1 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ οργÀνωση των αποÝκων Οι Îλληνεσ που εγκαταστÀθηκαν στη ΜεγÀλη ΕλλÀδα – Þπωσ ονÞµασαν την ΚÀτω ΙταλÝα – στη ΣικελÝα, και σε Àλλεσ περιοχÛσ τησ δυτικÜσ ΜεσογεÝου Ýδρυσαν πÞλεισ ανεξÀρτητεσ απÞ τισ µητροπÞλεισ που οργανñθηκαν εξαρχÜσ ωσ κρÀτη. Η Ýδρυση των περισσÞτερων αποικιñν οφειλÞταν σε οικονοµικοàσ λÞγουσ. Οι Àποικοι εγκατÛλειψαν τισ µητÛρεσ-πÞλεισ αναζητñντασ περιοχÛσ προσ εγκατÀσταση που θα τουσ παρεÝχαν µÛσα οικονοµικÜσ ανÀπτυξησ, Þπωσ Üταν η ενασχÞληση µε τη γεωργÝα Ü το εµπÞριο. Η αναζÜτηση καλλιεργÜσιµων εκτÀσεων Ü επÝκαιρων θÛσεων, που διευκÞλυναν το εµπÞριο πρñτων υλñν και κυρÝωσ µετÀλλων, αποτÛλεσαν τουσ καθοριστικοàσ παρÀγοντεσ εξÀπλωσησ των ΕλλÜνων στην ΚÀτω ΙταλÝα, στη ΣικελÝα και ακÞµα δυτικÞτερα στη νÞτια ΓαλλÝα και την ΙβηρικÜ χερσÞνησο. Τα οικονοµικÀ προβλÜµατα των αποÝκων Üταν πολà λιγÞτερα απÞ εκεÝνα των πολιτñν τησ µητροπολιτικÜσ ΕλλÀδασ. Η Ýδρυση µιασ νÛασ πÞλησ δεν µποροàσε να νοηθεÝ χωρÝσ την εξασφÀλιση καλλιεργÜσιµησ γησ για εκεÝνουσ που την εÝχαν στερηθεÝ στη µητÛρα-πÞλη. ∆εν εÝναι τυχαÝο Þτι πρωταρχικÜ µÛριµνα του οικιστÜ, δηλαδÜ του αρχηγοà τησ αποστολÜσ, Üταν η διανοµÜ των γαιñν. ΑυτÞ βÛβαια δεν απÛκλειε την περÝπτωση τησ ενασχÞλησησ των 154

αποÝκων µε το εµπÞριο, ιδιαÝτερα Þταν η θÛση τησ πÞλησ τουσ το ευνοοàσε. Και αυτÞ σηµαÝνει Þτι στο χñρο των αποικιñν διαµορφñθηκε «αστικÜ» τÀξη*, δÝπλα στουσ λÝγουσ γÞνουσ αριστοκρατικñν οικογενειñν που εÝχαν βρεθεÝ στισ αποικÝεσ κυρÝωσ εξαιτÝασ πολιτικñν διενÛξεων. Οι γηγενεÝσ πληθυσµοÝ παρεÝχαν φτηνÀ εργατικÀ χÛρια που διευκÞλυναν την ανÀπτυξη τησ δουλεÝασ και συνÛβαλλαν παρÀλληλα στην εξÛλιξη τησ βιοτεχνÝασ1. Οι σχÛσεισ µε τουσ γηγενεÝσ και οι συγκροàσεισ µε τουσ ΚαρχηδÞνιουσ Üταν Ûνασ απÞ τουσ παρÀγοντεσ που προσδιÞρισαν την πολιτικÜ οργÀνωση των αποικιñν τησ ΣικελÝασ απÞ τον 5ο αι. π.Χ. µÛχρι και την επικρÀτηση των ΡωµαÝων. Με την υποταγÜ των µικροτÛρων πÞλεων στισ µεγαλàτερεσ, τη µετακÝνηση πληθυσµñν και την πολιτογρÀφηση µισθοφÞρων δηµιουργÜθηκαν µεγαλàτεροι κρατικοÝ σχηµατισµοÝ απÞ εκεÝνον τησ πÞλησ-κρÀτουσ οι οποÝοι περιελÀµβαναν πολλÛσ πÞλεισ. Το πολÝτευµα διακυβÛρνησησ αυτñν των µεγÀλων σε Ûκταση κρατñν Üταν κυρÝωσ η τυραννÝδα. Η πιο χαρακτηριστικÜ περÝπτωση εÝναι αυτÜ του κρÀτουσ των Συρακουσñν. Οι κοινωνικοοικονοµικÛσ συνθÜκεσ στισ αποικÝεσ Üταν εκεÝνεσ που συνετÛλεσαν ñστε να επικρατÜσουν εκεÝ αριστοκρατικÀ και τυραννικÀ καθεστñτα.

1. Η Ýδρυση και η οργÀνωση µιασ ιδιÞτυπησ αποικÝασ στισ ΛιπÀρεσ νÜσουσ ∆ιÀλεξαν ωσ αρχηγοàσ τουσ τουσ συγγενεÝσ του ΠεντÀθλου ΓÞργο, ΘÛστορα και ΕπιθερσÝδη και Ûπλεαν πÝσω µÛσω του Τυρρηνικοà πελÀγουσ. Ùταν Þµωσ Ûπιασαν στη ΛιπÀρα και βρÜκαν εκεÝ φιλικÜ υποδοχÜ, πεÝσθηκαν να εγκατασταθοàν στη ΛιπÀρα µαζÝ µε τουσ εγχωρÝουσ, καθñσ Þσοι εÝχαν αποµεÝνει απÞ την αποικÝα που εÝχε ιδρàσει ο ΑÝολοσ δεν Üταν πÀνω απÞ πεντακÞσιοι. ΑργÞτερα, επειδÜ καταπονοàνταν απÞ τουσ Ετροàσκουσ πειρατÛσ, κατασκεàασαν στÞλο και χωρÝστηκαν σε δàο µÛρη: οι µισοÝ καλλιεργοàσαν τα νησιÀ τα οποÝα εÝχαν κÀνει κοινÜ ιδιοκτησÝα Þλων, ενñ οι Àλλοι µισοÝ πολεµοàσαν εναντÝον των πειρατñν¯ και αφοà Ûκαναν τισ περιουσÝεσ τουσ κοινÜ ιδιοκτησÝα, εφÀρµοσαν το σàστηµα των συσσιτÝων και Ûζησαν κÀµποσο καιρÞ µε αυτÞν τον κοινοτικÞ τρÞπο. ΑργÞτερα µοÝρασαν µεταξà τουσ τη νÜσο ΛιπÀρα, Þπου Üταν και η πÞλη τουσ, αλλÀ τα Àλλα νησιÀ τα καλλιεργοàσαν απÞ κοινοà. ΤÛλοσ µοÝρασαν µεταξà τουσ Þλα τα νησιÀ για µια περÝοδο εÝκοσι ετñν και τα ξαναµοιρÀζουν µε κλÜρο, Þταν περÀσει αυτÞ το χρονικÞ διÀστηµα. Úστερα απ’ αυτÀ ενÝκησαν τουσ Ετροàσκουσ σε πολλÛσ ναυµαχÝεσ και απÞ τα λÀφυρα πολλÛσ φορÛσ Ûκαναν αξιÞλογεσ αφιερñσεισ τησ «δεκÀτησ» στουσ ∆ελφοàσ. ∆ιÞδωροσ Σικελιñτησ, V, 9 µετ. Τ. Κουκουλιοà, Austin M.M., Vidal-Naquet P., ΟικονοµÝα και κοινωνÝα στην αρχαÝα ΕλλÀδα, εκδ. ∆αÝδαλοσ.

Οι ελληνικÛσ αποικÝεσ τησ ΣικελÝασ

155

2. Η πολιτικÜ αστÀθεια χαρακτηριστικÞ των αποικιñν τησ ΣικελÝασ, Þπωσ εξηγεÝ στο λÞγο του ο ΑλκιβιÀδησ

1.2 Οι Συρακοàσεσ

Ο χñροσ. Οι Συρακοàσεσ ιδρàθηκαν απÞ ΚορÝνθιουσ κατÀ το δεàτερο µισÞ του 8ου αι. π.Χ. στη ΣικελÝα, σε τοποθεσÝα που ευνÞησε την προστασÝα και την ανÀπτυξη τησ πÞλησ. Στο σηµεÝο ÞÙσο τα Ûχω και βρÝσκοµαι στην που δηµιουργÜθηκε η πÞλη, Ûνασ βαθàσ κÞλποσ ακµÜ µου και Þσο ο ΝικÝασ εÝναι ο κλεινÞταν εν µÛρει απÞ µια νησÝδα, την ΟρτυγÝα. ευνοοàµενοσ τησ Τàχησ, µεταχειριστεÝτε µασ και τουσ δàο χωρÝσ διΗ πρñτη εγκατÀσταση των αποÝκων Ûγινε στην σταγµÞ και µην µαταιñσετε την εκΟρτυγÝα, στην οποÝα υπÜρχε γηγενÜσ πληθυσµÞσ στρατεÝα τησ ΣικελÝασ επειδÜ τÀχα εÝΣικελñν. ΜÛχρι τα τÛλη του 6ου αι. π.Χ. φαÝνεται ναι µεγÀλη δàναµη. Οι πολιτεÝεσ τησ Þτι η νησÝδα αποτÛλεσε το κÛντρο τησ αποικÝασ, η εÝναι πολυÀνθρωπεσ, αλλÀ οι πληθυοποÝα Þµωσ σταδιακÀ επεκτÀθηκε και στην απÛσµοÝ τουσ εÝναι ανÀµεικτοι και οι πολιτογραφÜσεισ και µετοικÜσεισ γÝνονταντι ακτÜ, σε µια φυσικÀ οχυρωµÛνη τοποθεσÝα. νται εàκολα. Γι’ αυτÞ κανεÝσ δεν αιΗ αρχαιολογικÜ εικÞνα που παρουσιÀζουν τα σθÀνεται Þτι Ûχει δικÜ του πατρÝδα κι ανασκαφικÀ ευρÜµατα δεÝχνει βαθµιαÝα αλλÀ Ûτσι δεν φροντÝζει οàτε να Ûχει Þπλα σταθερÜ Àνοδο του βιοτικοà επιπÛδου κατÀ τον για ν’ αµυνθεÝ ο Ýδιοσ οàτε να Ûχει 7ο και 6ο αι. π.Χ. ΜÛχρι τα τÛλη του 6ου αι. π.Χ. µÞνιµη εγκατÀσταση. Ο καθÛνασ η διακυβÛρνηση βρισκÞταν στα χÛρια των αριπροσπαθεÝ, εÝτε πεÝθοντασ µε τα λÞγια, εÝτε µε Ûνοπλη εξÛγερση, ν’ αρστοκρατñν γαιοκτηµÞνων, των γαµÞρων (<γη + πÀξει Þ,τι νοµÝζει πωσ µπορεÝ να επιµοÝρα), Þπωσ ονοµÀζονταν. τàχει και, αν δεν το κατορθñσει, µεΗ ιστορÝα. Οι εσωτερικοÝ ανταγωνισµοÝ στισ τοικεÝ σε Àλλο µÛροσ. ∆εν εÝναι, λοιαρχÛσ του 5ου αι. π.Χ. µεταξà των ελληνικñν πÞπÞν, πιθανÞ Ûνασ τÛτοιοσ συρφετÞσ ν’ λεων τησ ΣικελÝασ, οι κοινωνικοÝ αγñνεσ µεταξà ακολουθÜσει κοινÜ πολιτικÜ οàτε ν’ των πλουσÝων και των φτωχñν µÛσα στισ Ýδιεσ τισ αναλÀβει κοινÜ δρÀση. ΓρÜγορα θα προσχωρÜσουν σ’ εµÀσ αν τουσ µιλÜπÞλεισ και η επεκτατικÜ πολιτικÜ των Καρχηδοσουµε επιτÜδεια, ιδÝωσ αν, Þπωσ Ûχω νÝων Üταν οι παρÀγοντεσ που προσδιÞρισαν την πληροφορÝεσ, υποφÛρουν απÞ εσωτετàχη των Συρακουσñν2. ρικÛσ διαµÀχεσ. ΣυγκεκριµÛνα, ο ΓÛλων, τàραννοσ στην πÞλη ΘουκυδÝδησ, Ζ, 17 µετ. Αγγ. ΒλÀχου. ΓÛλα τησ ΣικελÝασ, κυριÀρχησε στισ Συρακοàσεσ (481 π.Χ.) καταλàοντασ την εξουσÝα των γαµÞρων. Îτσι δηµιουργÜθηκε Ûνα ισχυρÞ κρÀτοσ στη ΣικελÝα µε κÛντρα τισ Συρακοàσεσ, Þπου εξουσÝαζε ο ΓÛλων, και τη ΓÛλα, Þπου κυβερνοàσε ο αδελφÞσ του ΙÛρων. Ο ΓÛλων Üρθε σε συνεννÞηση µε τον πεθερÞ του ΘÜρωνα, τàραννο του ΑκρÀγαντα, µε σκοπÞ να εκδιñξει τουσ τυρÀννουσ απÞ τισ µικρÞτερεσ ελληνικÛσ πÞλεισ και να επιβληθεÝ στισ περιοχÛσ τουσ. Ο ΤÜριλλοσ, τàραννοσ τησ ΙµÛρασ, που εκδιñχθηκε απÞ το ΓÛλωνα ζÜτησε τη µεσολÀβηση των ΚαρχηδονÝων. Η σàγκρουση µε τουσ ΚαρχηδÞνιουσ, Þπωσ εÝναι γνωστÞ, Ûγινε στην ΙµÛρα το 480 π.Χ. και κατÛληξε σε νÝκη των ΕλλÜνων. Η νÝκη αυτÜ ανÛκοψε για εβδοµÜντα περÝπου χρÞνια την οποιαδÜποτε προσπÀθεια των ΚαρχηδονÝων να επιβληθοàν στο νησÝ¯ συνÛβαλε, απÞ την Àλλη πλευρÀ, Þµωσ στη διατÜρηση των τυραννικñν καθεστñτων. Η περÝφηµη ΣικελικÜ εκστρατεÝα (415-413 π.Χ.), που κατÛληξε στην κατα156

στροφÜ του αθηναϊκοà στÞλου στισ Συρακοàσεσ, αποδεικνàει τισ αντοχÛσ του Ελληνισµοà τησ ∆àσησ. Η ενεργÞσ Þµωσ συµµετοχÜ των Συρακοàσιων στην τρÝτη φÀση του Πελοποννησιακοà πολÛµου ωσ συµµÀχων των Σπαρτιατñν, τουσ εξÀντλησε και συνετÛλεσε στην καταστροφÜ του µεγαλàτερου µÛρουσ του στÞλου τουσ. Îτσι, στα τÛλη του 5ου αι. π.Χ. επανÛκαµψαν οι ΚαρχηδÞνιοι καταστρÛφοντασ ελληνικÛσ πÞλεισ. Τισ επεκτατικÛσ τουσ διαθÛσεισ ανÛκοψε τÞτε Ûνασ νÛοσ ηγεµÞνασ, ο ∆ιονàσιοσ, ο οποÝοσ απÞ απλÞσ αξιωµατικÞσ του στρατοà Ûγινε τàραννοσ στισ Συρακοàσεσ και κυβÛρνησε περÝπου σαρÀντα χρÞνια (405-367 π.Χ.). Με την πολιτικÜ του περιÞρισε τουσ ΚαρχηδÞνιουσ στισ δυτικÛσ ακτÛσ του νησιοà και παρÀλληλα επÛκτεινε το κρÀτοσ του στην ΚÀτω ΙταλÝα και στισ ακτÛσ τησ ΑδριατικÜσ ιδρàοντασ αποικÝεσ. Το κρÀτοσ εξασθÛνησε Þταν την εξουσÝα ανÛλαβε ο γιοσ του ∆ιονàσιοσ Β , ο οποÝοσ κυβÛρνησε τυραννικÀ και ασàνετα, παρÞτι Ûτυχε να Ûχει ωσ συµβοàλουσ το θεÝο του ∆Ýωνα, φÝλο του ΠλÀτωνα, αλλÀ και τον Ýδιο το φιλÞσοφο. Στισ Συρακοàσεσ, καθñσ φαÝνεται, ο ΠλÀτωνασ θÛλησε να εφαρµÞσει τισ ιδÛεσ του για την ιδανικÜ πολιτεÝα. Η σκληρÜ πολιτικÜ του ∆ιονυσÝου Β Þµωσ διευκÞλυνε την καρχηδονιακÜ επεκτατικÞτητα και επÛσπευσε την πτñση του Ýδιου. Οι Συρακοàσεσ, αλλÀ και γενικÞτερα ο ΕλληνισµÞσ τησ ΣικελÝασ, σñθηκαν απÞ την επÛµβαση του στρατηγοà ΤιµολÛοντα (344 π.Χ.), που εÝχε σταλεÝ σε βοÜθεια απÞ την ΚÞρινθο. Οι νικηφÞροι αγñνεσ του ΤιµολÛοντα, ωστÞσο, δεν εÝχαν µακροχρÞνια αποτελÛσµατα. Η τελευταÝα αξιÞλογη µορφÜ τησ ιστορÝασ των Συρακουσñν Üταν ο ΑγαθοκλÜσ. Στισ

∆εκÀδραχµο των Συρακουσñν. ΚÞπηκε µετÀ τη νÝκη των ΣυρακουσÝων εναντÝον των ΑθηναÝων κατÀ τη διÀρκεια του Πελοποννησιακοà πολÛµου. Στη µÝα πλευρÀ φÛρει το κεφÀλι τησ νàµφησ ΑρÛθουσασ – πηγÜσ των Συρακουσñν – και στην Àλλη τÛθριππο. Στο κÀτω µÛροσ διακρÝνονται τα αθηναϊκÀ Þπλα, λÀφυρα απÞ τισ νÝκεσ των ΣυρακουσÝων. (ΑθÜνα, ΝοµισµατικÞ ΜουσεÝο)

ΣτατÜρασ* του ΑγαθοκλÛουσ. ΚÞπηκε πιθανÞτατα στη διÀρκεια τησ εκστρατεÝασ του στην ΑφρικÜ εναντÝον των ΚαρχηδονÝων. ΑπεικονÝζει τον Ýδιο να φÛρει ωσ στÛµµα κεφÀλι ελÛφαντα. (ΒιÛννη, ΜουσεÝο ΙστορÝασ τησ ΤÛχνησ)

157

3. Οι σχÛσεισ ΕλλÜνων και Σικελñν Η επÝδραση των ελληνικñν ιδεñν και του ελληνικοà πολιτισµοà Üταν Àµεση. Σε πολλÛσ σικελικÛσ θÛσεισ κοντÀ στισ παλιÞτερεσ αποικÝεσ βρÝσκουµε ελληνικÀ αγγεÝα, και συχνÀ επÝσησ αγγεÝα που εÝναι εντÞπια ωσ προσ το σχÜµα αλλÀ ελληνικÀ ωσ προσ τη διακÞσµηση. Ùταν Ûχουν εικονιστικÜ διακÞσµηση, φαÝνεται σαν να Ûχουν ζωγραφιστεÝ απÞ Îλληνεσ ειδικÀ για τουσ Σικελοàσ γεÝτονÛσ τουσ. Οι εντÞπιοι Ûµαθαν επÝσησ απÞ τουσ Îλληνεσ να φτιÀχνουν χÀλκινα και πÜλινα ειδñλια, στα οποÝα παρουσιÀζεται µια ενδιαφÛρουσα ανÀµειξη διÀφορων στυλ, και τα χÀλκινα Ûργα τουσ ιδιαÝτερα Ûγιναν µε παρακÝνηση και ενθÀρρυνση των ΕλλÜνων. ΥιοθÛτησαν µια µορφÜ του χαλκιδικοà αλφαβÜτου. ∆εν εÝναι πÀντωσ απαραÝτητο να υποθÛσουµε Þτι ελληνικÛσ οικογÛνειεσ ζοàσαν σε σικελικÛσ πÞλεισ.

αρχÛσ του 3ου αι. π.Χ. κατÞρθωσε να καταλÀβει την εξουσÝα, ενñ οι ελληνικÛσ πÞλεισ τησ ΣικελÝασ σπαρÀσσονταν απÞ κοινωνικÛσ ταραχÛσ και συγκροàσεισ. ΣτηρÝχτηκε στουσ φτωχοàσ πολÝτεσ, ανÞρθωσε την οικονοµÝα τησ πÞλησ, επÛκτεινε την κυριαρχÝα του στη ΣικελÝα και σε µερικÛσ πÞλεισ τησ ΚÀτω ΙταλÝασ. ΠαρÀλληλα, αντιµετñπισε νικηφÞρα τουσ ΚαρχηδÞνιουσ και πÜρε τον τÝτλο του βασιλιÀ, Þπωσ συνÛβη µε τουσ διαδÞχουσ του Μ. ΑλεξÀνδρου. ΣτÞχοσ του Üταν να ενñσει τον ΕλληνισµÞ τησ ∆àσησ¯ δεν το κατÞρθωσε Þµωσ λÞγω του αιφνÝδιου θανÀτου του (289 π.Χ.). Îκτοτε Àρχισε η προοδευτικÜ παρακµÜ του Ελληνισµοà τησ ∆àσησ.

1.3 Οι Îλληνεσ και οι λαοÝ τησ ∆υτικÜσ ΜεσογεÝου

Οι σχÛσεισ που δηµιοàργησαν οι Îλληνεσ µε τουσ γηγενεÝσ πληθυσµοàσ τησ ∆υτικÜσ ΜεσογεÝου τισ περισσÞτερεσ φορÛσ Üταν ειρηνικÛσ. Η εγκατÀσταση και η διεÝσδυση δε συνÀντησε µεγÀλεσ αντιδρÀσεισ, αντÝθετα αναπτàχθηκαν εµποριJ. Boardman, Οι αρχαÝοι Îλληνεσ στην υπερπÞντια εξÀπλωσÜ τουσ, κÛσ επαφÛσ που επηρÛασαν πολιτιστικÀ τουσ Àλµετ. Ηλ. ΑνδρεÀδη, λουσ λαοàσ και σε περιορισµÛνο βαθµÞ και τουσ εκδ. ΚαρδαµÝτσα, σ. 240. Ýδιουσ τουσ Îλληνεσ. Οι κÀτοικοι τησ ΣικελÝασ και τησ ΙταλÝασ. Σàµφωνα µε την παρÀδοση, οι ΣικελοÝ εισÛβαλαν στο νησÝ απÞ την ΙταλÝα τον 11ο αι. π.Χ. και εκτÞπισαν τουσ Σικανοàσ, πρñτουσ κατοÝκουσ τησ ΣικελÝασ. Την πρñιµη εποχÜ του σιδÜρου, δηλαδÜ την περÝοδο των αναστατñσεων και µετακινÜσεων των ελληνικñν φàλων, οι ΣικελοÝ φαÝνεται Þτι οργανñθηκαν, για λÞγουσ προστασÝασ σε µεγÀλεσ κοινÞτητεσ. Ùταν τον 8ο αι. π.Χ. φτÀνουν οι Îλληνεσ, ο σικελικÞσ πολιτισµÞσ αντιπροσωπεàεται απÞ την παραγωγÜ γραπτÜσ κεραµικÜσ και Ûργων µεταλλοτεχνÝασ που αποδεικνàουν ικανÞτητα στη χαλκουργικÜ τÛχνη. Ùλεσ σχεδÞν οι θÛσεισ που επÛλεξαν οι Îλληνεσ για τισ εγκαταστÀσεισ τουσ κατοικοàνταν απÞ Σικελοàσ, οι οποÝοι εκδιñχθηκαν. ΑκÞµα και Þταν τον 7ο και 6ο αι. π.Χ. οι ελληνικÛσ αποικÝεσ ακÞµα επεκτεÝνονταν, τοàτο συνÛβαινε σε βÀροσ των Σικελñν. Η επÝδραση του ελληνικοà πολιτισµοà στο γηγενÜ πληθυσµÞ Üταν µεγÀλη3. Στισ παλαιÞτερεσ αποικÝεσ, Þπου υπÜρχαν σικελικÛσ εγκαταστÀσεισ, εντοπÝζονται κεραµικÀ σκεàη αλλÀ και αγγεÝα εγχñρια που φαÝνεται Þτι φÛ-

158

ρουν Ûντονη την ελληνικÜ επÝδραση. Οι αυτÞχθονεσ* Ûµαθαν απÞ τουσ Îλληνεσ να κατασκευÀζουν Ûργα µικροτεχνÝασ, µεταλλικÀ Ü πÜλινα, στα οποÝα γÝνεται φανερÜ η ανÀµειξη διαφορετικñν τεχνοτροπικñν στοιχεÝων, ελληνικñν και τοπικñν. Σε γενικÛσ γραµµÛσ, οι Îλληνεσ δεν εÝχαν προβλÜµατα µε τουσ Σικελοàσ, αν και οι σχÛσεισ τουσ Üταν σχÛσεισ υποταγÜσ. Οι πληθυσµοÝ του νησιοà αντιστÀθµιζαν την ευηµερÝα που τουσ Ûφεραν οι Îλληνεσ, µε τα εδÀφη που Ûχασαν και Üταν µÀλλον ικανοποιηµÛνοι. Στα µÛσα του 5ου αι. π.Χ. µÞνο δηµιουργÜθηκε Ûνα τοπικÞ σικελικÞ κÝνηµα¯ Ûκτοτε Þµωσ παρουσιÀζονται οι οικισµοÝ τουσ πλÜρωσ εξελληνισµÛνοι. Σε θÛµατα θρησκευτικÀ Ü λατρευτικñν παραδÞσεων Ûχει υποστηριχθεÝ Þτι µπορεÝ να υπÜρχε κÀποια επÝδραση των Σικελñν στουσ Îλληνεσ, µε τουσ οποÝουσ, Þπωσ Àλλωστε Üταν φυσικÞ, θα υπÜρχαν επιγαµÝεσ. ΜερικÀ ιερÀ Ûξω απÞ τα τεÝχη των ελληνικñν αποικιñν υποδηλñνουν την àπαρξη τοπικñν, µη ελληνικñν λατρειñν. Οι ΣικανοÝ Üταν περισσÞτερο φιλοπÞλεµοι απÞ τουσ Σικελοàσ. ΑυτÞ αποδεικνàει η καταστροφÜ µερικñν απÞ τουσ οικισµοàσ τουσ. ΠÀντωσ και αυτοÝ εξελληνÝστηκαν πλÜρωσ στη διÀρκεια του 7ου και 6ου αι. π.Χ. Στην ΚÀτω ΙταλÝα η ιστορÝα επαναλαµβÀνεται. Τα ποικÝλα ιταλικÀ φàλα γρÜγορα επηρεÀστηκαν απÞ τουσ Îλληνεσ. Στην Κàµη και την ΠοσειδωνÝα οι κÀτοικοι που συνÀντησαν οι Îλληνεσ ανÜκαν πολιτιστικÀ στουσ λαοàσ των ΑπεννÝνων τησ κεντρικÜσ ΙταλÝασ. ΑυτοÝ, σàµφωνα µε την παρÀδοση, υιοθÛτησαν για πρñτη φορÀ το χαλκιδικÞ αλφÀβητο και στη συνÛχεια διαµÞρφωσαν το λατινικÞ, που αποτελεÝ τη βÀση των περισσÞτερων σàγχρονων ευρωπαϊκñν αλφαβÜτων. ΑποδεδειγµÛνη, επÝσησ, εÝναι η επαφÜ των ΕλλÜνων µε τουσ κατοÝκουσ τησ Ρñµησ, µισÞ περÝπου αιñνα µετÀ απÞ την παραδιδÞµενη χρονολογÝα τησ ÝδρυσÜσ τησ απÞ τον Ρωµàλο (754/3 π.Χ.). Οι Ετροàσκοι. Οι Ετροàσκοι, που Üταν εγκα-

ΠÜλινεσ πλÀκεσ µε ζωγραφιστÛσ παραστÀσεισ απÞ επÛνδυση ετρουσκικοà µνηµεÝου (τÛλη 6ου αι. π.Χ.). ΑπεικονÝζουν πιθανÞτατα θρησκευτικÜ τελετÜ. (ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου)

ΠÜλινο γυναικεÝο κεφÀλι ετρουσκικοà αγÀλµατοσ (αρχÛσ 5ου αι. π.Χ.). Στην απÞδοσÜ του εÝναι αισθητÜ η επÝδραση τησ ελληνικÜσ πλαστικÜσ των àστερων αρχαϊκñν χρÞνων. (ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου)

159

τεστηµÛνοι βÞρεια τησ Ρñµησ, στην περιοχÜ τησ ΤοσκÀνησ, Üρθαν για πρñτη φορÀ σε επαφÜ µε τουσ Îλληνεσ τον 8ο αι. π.Χ. ΑπÞ την εποχÜ αυτÜ ο ετρουσκικÞσ πολιτισµÞσ µεταµορφñθηκε απÞ την εÝσοδο πολιτιστικñν στοιχεÝων, αντικειµÛνων και τεχνικñν, που Ûχουν οµοιÞτητεσ µε εκεÝνα τησ ανατολÝζουσασ* φÀσησ τησ ελληνικÜσ τÛχνησ. Οι Ετροàσκοι Ûγιναν δεκτικοÝ πελÀτεσ για Þ,τι τουσ ÛΠÜλινη ετρουσκικÜ σαρκοφÀγοσ (τÛλη 6ου αι. π.Χ.). ΠαρουσιÀζει ζευγÀρι συφερναν οι Îλληνεσ, Þπωσ αγζàγων, ξαπλωµÛνο σε ανÀκλιντρο. γεÝα διακοσµηµÛνα µε την (ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου) ελληνικÜ γεωµετρικÜ τεχνοτροπÝα, χρυσÞ και κοσµÜµατα επηρεασµÛνα απÞ την ανατολικÜ τÛχνη, χÀλκινα σκεàη και Ûργα µικροτεχνÝασ. ΑυτÞ συνÛβη, βÛβαια, την Ýδια εποχÜ που οι ΦοÝνικεσ Þργωναν µε τα πλοÝα τουσ τη ΜεσÞγειο θÀλασσα. Η αρχαιολογικÜ Ûρευνα θεñρησε Þτι οι «ανατολικÛσ» επιδρÀσεισ στον ετρουσκικÞ πο4. Οι σχÛσεισ ΕλλÜνων λιτισµÞ οφεÝλονται κατÀ µεγÀλο µÛροσ στο εµπÞκαι Ετροàσκων ριο µε τουσ Îλληνεσ. Οι Ετροàσκοι, ωστÞσο, δÛΟι πολιτισµικÛσ σχÛσεισ και αχτηκαν Þσα τουσ Ûκαναν εντàπωση χωρÝσ διÀκρινταλλαγÛσ ανÀµεσα στουσ Ετροàση. ΑντÛγραψαν Ü πλÜρωναν Îλληνεσ, πιθανÞσκουσ και τουσ Îλληνεσ Üταν αρκετÀ περÝπλοκεσ. Πριν τα τÛλη του 8ου τατα και ΑνατολÝτεσ που Ûφερναν µαζÝ τουσ οι π.Χ. αιñνα, οι Ετροàσκοι υιοθÛτησαν Îλληνεσ, για να αντιγρÀψουν µορφÛσ και τεχνιÛνα αλφÀβητο ανÀλογο µε το ελληνικÛσ στην κεραµικÜ, στη ζωγραφικÜ των τÀφων κÞ (Ûχει υποστηριχθεÝ και η Àποψη Þτουσ, στη χρυσοχοýα και αλλοà4. ΑκÞµα και στο τι πÜραν το αλφÀβητÞ τουσ κατευθÛµα τησ γραφÜσ συνÛβη κÀτι ανÀλογο: υιοθÛτηθεÝαν απÞ τουσ ΦοÝνικεσ), µε τη διασαν τουσ χαρακτÜρεσ του ελληνικοà αλφαβÜτου φορÀ Þµωσ Þτι Ûγραφαν απÞ δεξιÀ προσ τ’ αριστερÀ. ΑγÞραζαν σε µεγια να αποδñσουν τη γλñσσα τουσ η οποÝα µασ γÀλη Ûκταση ελληνικÀ αγγεÝα µε παεÝναι Àγνωστη (βλ. και σ. 169-170). ραστÀσεισ απÞ τουσ ελληνικοàσ µàΟι ΦοÝνικεσ, οι ΓαλÀτεσ και οι Øβηρεσ. Στην θουσ και θρàλουσ, καθñσ και αγÀλαποικιστικÜ τουσ εξÀπλωση οι Îλληνεσ συνÀντηµατα θεñν των ΕλλÜνων, ορισµÛνουσ σαν ανταγωνιστÛσ στη ΜεσÞγειο τουσ ΦοÝνικεσ. απÞ τουσ οποÝουσ, Þπωσ τον ΑπÞλΠαρÀλληλα, Üρθαν σε επαφÜ µε τουσ αυτÞχθολωνα και την Íρτεµη, τουσ πρÞσθεσαν στο δικÞ τουσ πÀνθεον. ×δη ανεσ* πληθυσµοàσ τησ νÞτιασ ΓαλλÝασ και τησ πÞ τον 7ο π.Χ. αιñνα, Îλληνεσ καλΙσπανÝασ. 160

Οι αρχαÝοι Îλληνεσ συγγραφεÝσ πÝστευαν Þτι οι ΦοÝνικεσ εÝχαν προηγηθεÝ στο εµπÞριο και στον αποικισµÞ στη ∆υτικÜ ΜεσÞγειο. Τα ανασκαφικÀ δεδοµÛνα, ωστÞσο, δεÝχνουν Þτι το ενδιαφÛρον και των δàο λαñν πρÛπει να Àρχισε την Ýδια περÝπου εποχÜ, δηλαδÜ τον 8ο αι. π.Χ. ΜεγÀλη Ûλξη στουσ ΦοÝνικεσ Àσκησαν τα αποθÛµατα µετÀλλων που υπÜρχαν στη ∆àση, ιδιαÝτερα του κασσÝτερου. Κàρια πηγÜ του Üταν η ΒρετανÝα, οι ΚασσιτερÝδεσ νÜσοι, Þπωσ ονοµÀζονταν απÞ τουσ Îλληνεσ. Ο κασσÝτεροσ Ûφτανε µÛσω δàο δρÞµων στη ΜεσÞγειο: ο Ûνασ Üταν διαµÛσου τησ ΓαλλÝασ, µε τον οποÝο γινÞταν η τροφοδÞτηση των µεταλλουργικñν κÛντρων τησ ΕτρουρÝασ. Το δρÞµο αυτÞ πρñτοι χρησιµοποÝησαν οι Îλληνεσ µε τισ αποικÝεσ τουσ στην ιταλικÜ χερσÞνησο και στη νÞτια ΓαλλÝα. Ο Àλλοσ Üταν θαλÀσσιοσ και οδηγοàσε στισ νÞτιεσ ακτÛσ τησ ΙσπανÝασ, Þπου υπÜρχαν πλοàσια κοιτÀσµατα και Àλλων µετÀλλων. Το δρÞµο αυτÞ προσπÀθησαν να εξασφαλÝσουν µε τουσ εµπορικοàσ τουσ σταθµοàσ οι ΦοÝνικεσ. Οι Îλληνεσ εÝναι βÛβαιο Þτι ενδιαφÛρθηκαν για τα κοιτÀσµατα τησ περιοχÜσ, Þπωσ Àλλωστε αποδεικνàει η ελληνικÜ αποικÝα ΕµπÞριον – το σηµερινÞ Αµποàριασ – στισ βÞρειεσ ακτÛσ τησ ΙσπανÝασ5. ΤελικÀ, η ΙβηρικÜ χερσÞνησοσ, οι ΒαλεαρÝδεσ, η ΣαρδηνÝα και η δυτικÜ πλευρÀ τησ ΣικελÝασ Ûµειναν µÀλλον στη σφαÝρα επιρροÜσ των ΦοινÝκων και των αποÝκων τουσ, των ΚαρχηδονÝων. Οι πολιτιστικÛσ ανταλλαγÛσ ανÀµεσα στουσ Îλληνεσ και τουσ ΦοÝνικεσ στη ∆υτικÜ ΜεσÞγειο Üταν περιορισµÛνεσ και ευκαιριακÛσ. Το αντÝθετο συνÛβη µε τουσ λαοàσ τησ ΓαλατÝασ, οι οποÝοι µετÀ την Ýδρυση τησ ΜασσαλÝασ εξελÝσσονται πολιτιστικÀ και υιοθετοàν την καλλιÛργεια του αµπελιοà και τησ ελιÀσ απÞ τουσ Îλληνεσ αποÝκουσ6.

1.4 Ο πολιτισµÞσ των ΕλλÜνων τησ ∆àσησ Οι Îλληνεσ Àποικοι στη ∆àση αναδεÝχθηκαν πρωτοπÞροι σε πολλοàσ τοµεÝσ των γραµµÀτων

λιτÛχνεσ δοàλευαν σε ετρουσκικÛσ πÞλεισ. Παρ’ Þλεσ, ωστÞσο, αυτÛσ τισ επιδρÀσεισ και τισ επαφÛσ, ο ΕτρουσκικÞσ πολιτισµÞσ δεν αποτελεÝ απλÜ εκβλÀστηση του Ελληνικοà¯ γεννÜθηκε εντελñσ ανεξÀρτητα, κÀτω απÞ ανÀλογεσ βÛβαια συνθÜκεσ κοινωνικÜσ οργÀνωσησ. ΕÝναι χαρακτηριστικÞ Àλλωστε Þτι τÞσο οι Îλληνεσ Þσο και οι ΡωµαÝοι θεωροàσαν τουσ Ετροàσκουσ ξεχωριστÞ, ιδιαÝτερο λαÞ. H. Honour, J. Fleming, Þ.π., τ. 1, σ. 134.

5. Η Ýδρυση του ΕµπορÝου και οι επαφÛσ µε τουσ αυτÞχθονεσ* Το ΕµπÞριον το Ýδρυσαν οι Μασσαλιñτεσ και απÛχει 40 περÝπου στÀδια απÞ το Þροσ ΠυρÜνη και τα σàνορα τησ ΙβηρÝασ και ΓαλατÝασ. Και Þλη αυτÜ η περιοχÜ εÝναι κι αυτÜ εàφορη και Ûχει καλÀ λιµÀνια. Εδñ εÝναι και η ΡÞδοσ, µια πολÝχνη την οποÝα Ýδρυσαν οι ΕµπορÝτεσ, µερικοÝ Þµωσ λÛνε Þτι την Ýδρυσαν οι ΡÞδιοι. Και εδñ και στο ΕµπÞριον λατρεàουν την ΕφεσÝα Íρτεµη [...] Οι ΕµπορÝτεσ κατοικοàσαν παλαιÞτερα σ’ Ûνα µικρÞ νησÝ µπροστÀ απÞ την πÞλη, το οποÝο τñρα ονοµÀζεται ΠαλαιÀ πÞλισ, ενñ τñρα κατοικοàν στην απÛναντι στεριÀ. Η πÞλη εÝναι διπλÜ (δÝπολισ) και τα δàο µÛρη τησ χωρÝζονται µε τεÝχοσ, γιατÝ παλαιÞτερα κατοικοàσαν δÝπλα τησ µερικοÝ ΙνδικÜτεσ, οι οποÝοι αν και εÝχαν δικÜ τουσ πολιτικÜ οργÀνωση, Üθελαν ωστÞσο να Ûχουν κοινÞ τεÝχοσ µε τουσ Îλληνεσ για ασφÀλεια¯ γι αυτÞ η πÞλη εÝναι διπλÜ, χωρισµÛνη στο µÛσον µ’ Ûνα τεÝχοσ. Με τον καιρÞ Þµωσ συνενñθηκαν και δηµιοàργησαν κοινÞ πολÝτευµα, Ûνα µικτÞ εÝδοσ µε βαρβαρικοàσ και ελληνικοàσ θεσµοàσ, Þπωσ συνÛβη και σε πολλÀ Àλλα µÛρη. ΣτρÀβων, ΓεωγραφικÀ, ΙΙΙ, 4, 8 µετ. Τ. Κουκουλιοà, Þ.π.

161

6. Η επÝδραση των ΕλλÜνων στουσ ΓαλÀτεσ Οι ΓαλÀτεσ διδÀχτηκαν Ûνα πιο πολιτισµÛνο τρÞπο ζωÜσ απÞ τουσ Îλληνεσ και εγκατÛλειψαν τισ βαρβαρικÛσ τουσ συνÜθειεσ. Íρχισαν να οργñνουν τα χωρÀφια τουσ και να τειχÝζουν τισ πÞλεισ τουσ. ΣυνÜθισαν ακÞµη να ζουν µε νÞµουσ και Þχι µε τη βÝα των Þπλων, και να καλλιεργοàν αµπÛλια και ελιÛσ. Η εξÛλιξÜ τουσ, στουσ καλοàσ τρÞπουσ και στα πλοàτη, Üταν τÞσο µεγÀλη που φαινÞταν ωσÀν η ΓαλατÝα να εÝχε γÝνει τµÜµα τησ ΕλλÀδασ και Þχι η ΕλλÀδα να εÝχε αποικÝσει στη ΓαλατÝα. ΙουστÝνοσ 43, 41-42.

7. Ο ΞενοφÀνησ και η κριτικÜ που ασκεÝ στην ανθρωποµορφικÜ φàση των θεñν ΑλλÀ αν τα βÞδια Ü τα λιοντÀρια εÝχαν χÛρια Ü µποροàσαν να σχεδιÀσουν µε τα χÛρια τουσ και να κÀνουν τα Ûργα που κÀνουν οι Àνθρωποι, τα Àλογα θα απεικÞνιζαν τουσ θεοàσ σαν Àλογα, τα βÞδια σαν βÞδια, και θα Ûκαναν το σñµα τουσ σαν το δικÞ τουσ. ΞενοφÀνησ 15 DK. Ο ΠαρµενÝδησ και η αλÜθεια ΠρÛπει Þλα να τα µÀθεισ, την ατÀραχη καρδιÀ τησ στρογγυλÜσ ΑλÜθειασ και τισ ιδÛεσ των θνητñν τισ ψεàτικεσ. ΑλλÀ θα µÀθεισ και πñσ πρÛπει να ’ναι οι γνñµεσ των ανθρñπων για να Ûχουν βÀση και να διαπερνοàν τα πÀντα. ΠαρµενÝδησ 1, 28-32 DK, G.S. Kirk, J.I. Raven, M. Schofield, Οι ΠροσωκρατικοÝ φιλÞσοφοι, µετ. ∆. Κοàρτοβικ, εκδ. ΜΙΕΤ.

162

και των τεχνñν. Θα µποροàσαµε να ποàµε Þτι οι νÛεσ πÞλεισ στη ∆àση λειτοàργησαν σαν πειραµατικÀ εργαστÜρια διαµÞρφωσησ πολιτικñν θεσµñν, φιλοσοφικñν ιδεñν, επιστηµονικñν και τεχνολογικñν γνñσεων αλλÀ και καλλιτεχνικñν Ûργων. Η νοµοθεσÝα. Îχουµε αναφÛρει Üδη Þτι σε ορισµÛνεσ περιπτñσεισ οµÀδεσ πολιτñν αποχωροàσαν απÞ τη µητρÞπολη εξαιτÝασ κοινωνικñν Ü πολιτικñν συγκροàσεων. Îτσι, δεν εÝναι τυχαÝο Þτι η παρÀδοση συνδÛει τα ονÞµατα των πρñτων νοµοθετñν µε αποικÝεσ στη ∆àση. Ο ΖÀλευκοσ στουσ Λοκροàσ τησ ΚÀτω ΙταλÝασ και ο Χαρñνδασ στην ΚατÀνη θÛσπισαν νÞµουσ που Ûγιναν υπÞδειγµα για Þλουσ τουσ Îλληνεσ. Η φιλοσοφÝα. Η ελληνικÜ φιλοσοφικÜ σκÛψη γεννÜθηκε στην περιφÛρεια του ελληνικοà κÞσµου, αφενÞσ στη Μ. ΑσÝα και αφετÛρου στη Μ. ΕλλÀδα και τη ΣικελÝα. Οι πρñτοι φιλÞσοφοι τον 6ο αι. π.Χ. τÞσο στην ΙωνÝα Þσο και στη ∆àση, µε γνñµονα τη λογικÜ, αναζητοàν τισ πραγµατικÛσ αιτÝεσ τησ δηµιουργÝασ του κÞσµου. Οι Àνθρωποι αυτοÝ Üταν σοφοÝ και διακρÝθηκαν παρÀλληλα στισ επιστÜµεσ, τα µαθηµατικÀ, την αστρονοµÝα, την ιατρικÜ κ.À. Ο ΞενοφÀνησ ο Κολοφñνιοσ µετÀ απÞ περιηγÜσεισ κατÛληξε στην ΕλÛα τησ ΚÀτω ΙταλÝασ. ∆εν Üταν αποκλειστικÀ φιλÞσοφοσ¯ διακρÝθηκε και ωσ ελεγειακÞσ ποιητÜσ. Îγινε περισσÞτερο γνωστÞσ απÞ την κριτικÜ που Àσκησε στισ αντιλÜψεισ τησ εποχÜσ του για τον ανθρωποµορφισµÞ και τισ αδυναµÝεσ των θεñν. Στην ΕλÛα γεννÜθηκε και Ýδρυσε την οµñνυµη ΕλεατικÜ φιλοσοφικÜ σχολÜ ο ΠαρµενÝδησ, που εÝναι πιθανÞ να εÝχε επαφÛσ µε τον ΞενοφÀνη. ΑυτÞσ προÛβαλε την Àποψη Þτι η αλÜθεια εÝναι η µοναδικÜ οδÞσ προσ το Ον, δηλαδÜ εκεÝνο το οποÝο εÝναι δυνατÞ να λεχθεÝ και να νοηθεÝ πρÛπει να θεωρηθεÝ ωσ υπÀρχον7. Η ΕλεατικÜ σχολÜ επηρÛασε ιδιαÝτερα τη σκÛψη του ΠλÀτωνα και του ΑριστοτÛλη. Τον 6ο αι. π.Χ. ο ΠυθαγÞρασ ο ΣÀµιοσ εγκαταστÀθηκε στον ΚρÞτωνα τησ ΚÀτω ΙταλÝασ, Þ-

που δηµιοàργησε Ûνα φιλοσοφικÞ, αριστοκρατικÞ σàνδεσµο µε ηθικÛσ και θρησκευτικÛσ αρχÛσ. Ο ΠυθαγÞρασ Ûδειξε ιδιαÝτερο ενδιαφÛρον για τα µαθηµατικÀ. Σàµφωνα µε τη θεωρÝα του, η δηµιουργÝα του κÞσµου ανÀγεται στουσ αριθµοàσ και στην αρµονÝα τουσ. Οι µαθητÛσ του, Ü οι µεταγενÛστεροι οπαδοÝ του, αποτÛλεσαν τον κàκλο των ΠυθαγορεÝων. ΕκτÞσ απÞ το φιλοσοφικÞ στοχασµÞ οι ΠυθαγÞρειοι στÞχευαν σε θρησκευτικÛσ µεταρρυθµÝσεισ, κοινωνικÛσ και πολιτικÛσ αλλαγÛσ. ΤελευταÝοσ χρονικÀ απÞ τουσ µεγÀλουσ προσωκρατικοàσ φιλοσÞφουσ τησ ∆àσησ Üταν ο ΕµπεδοκλÜσ. Îζησε τον 5ο αι. π.Χ. στον ΑκρÀγαντα τησ ΣικελÝασ και διακρÝθηκε ωσ δÀσκαλοσ τησ αλÜθειασ. ΑντÝγραφο κεφαλÜσ του ΠυθαγÞρα ρωµαϊκñν χρÞνων, που κατασκευÀστηΤον 5ο αι. π.Χ., Þπωσ εÝναι γνωστÞ, η ΑθÜνα κε τον 5ο αι. π.Χ. Ûγινε ο πÞλοσ Ûλξησ των πνευµατικñν ανθρñπων (ΝεÀπολη, ΕθνικÞ ΜουσεÝο) εκεÝνησ τησ εποχÜσ. ΑνÀµεσα σε αυτοàσ που Üρθαν και δÝδαξαν στην ΑθÜνα Üταν ο σοφιστÜσ ΓοργÝασ απÞ τουσ ΛεοντÝνουσ τησ ΣικελÝασ. Οι ΑθηναÝοι τον θαàµαζαν ιδιαÝτερα για την ευγλωττÝα του. ∆εν εÝναι τυχαÝο Þτι τον 5ο αι. π.Χ. γεννÜθηκε η ρητορεÝα στη ΣικελÝα. Ο ΓοργÝασ εÝναι περισσÞτερο γνωστÞσ µÛσα απÞ τουσ πλατωνικοàσ διαλÞγουσ, Þπου µποροàµε να διακρÝνουµε τον Ûντονο σκεπτικισµÞ του. ΑυτÞσ ο «ΣικελÞσ», που Ûζησε ωσ µÛτοικοσ* στην ΑθÜνα, Üταν ο πρñτοσ που πρÞτεινε την πανελλÜνια Ûνωση. Οι επιστÜµεσ. Η µεγÀλη ανÀπτυξη των επιστηµñν σηµειñθηκε κατÀ τουσ ελληνιστικοàσ χρÞνουσ. Η συµβολÜ των ΕλλÜνων τησ ∆àσησ Üταν µεγÀλη. ΠρωταγωνιστικÞσ Üταν ο ρÞλοσ του ΑρχιµÜδη του Συρακοàσιου στα µαθηµατικÀ, τη φυσικÜ και ιδιαÝτερα στην ανÀπτυξη των γνñσεων τησ µηχανικÜσ, τησ υδροστατικÜσ και τησ οπτικÜσ. Οι τÛχνεσ. Η οικονοµικÜ ανÀπτυξη των αποικιñν τησ ∆àσησ αντανακλÀται στην κατασκευÜ ναñν, µεγÀλων διαστÀσεων. Τον 6ο αι. π.Χ. κτÝζονται αρκετοÝ ναοÝ δωΚρατÜρασ µε εικονογρÀφηση απÞ θεατρικÜ παρÀσταση (τÛλη του 5ου αι. π.Χ.). ΠροÛρχεται απÞ την ΚÀτω ΙταλÝα. Σε ορισµÛνεσ αποικÝεσ λειτοàργησαν τοπικÀ εργαστÜρια που µιµÜθηκαν την αγγειογραφÝα τησ ΑττικÜσ. ΦιλοτÛχνησαν µεγÀλα αγγεÝα που εικονÝζουν σκηνÛσ απÞ θεατρικÛσ παραστÀσεισ Ü ταφικÀ Ûθιµα. (ΝεÀπολη, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)

163

ρικοà ρυθµοà στην ΠοσειδωνÝα, το ΜεταπÞντιο, τισ Συρακοàσεσ, τον Σελινοàντα και αλλοà. Στουσ ναοàσ αυτοàσ διαπιστñνεται αποµÀκρυνση απÞ τουσ παραδοσιακοàσ αυστηροàσ µορφολογικοàσ κανÞνεσ και προσπÀθεια των αρχιτεκτÞνων να πειραµατιστοàν µε νÛεσ µορφÛσ µεγÀλων διαστÀσεων. Οι Àποικοι ασχολÜθηκαν ιδιαÝτερα µε την κατασκευÜ Ûργων µεταλλοτεχνÝασ, Þπωσ αγγεÝων, καθρεπτñν κ.À., αλλÀ και µε τη ζωγραφικÜ. Στη ΜεγÀλη ΕλλÀδα και τη ΣικελÝα λειτοàργησαν εργαστÜρια παραγωγÜσ εξαÝρετησ τÛχνησ κεραµικñν, τα οποÝα Üταν ιδιαÝτερα δηµοφιλÜ στουσ γηΛεπτοµÛρεια τοιχογραφÝασ απÞ τÀφο τησ γενεÝσ πληθυσµοàσ. Τισ επιδÞσεισ των αποÝκων ΠοσειδωνÝασ. ΠαρουσιÀζει ποµπÜ. ΕÝναι στη ζωγραφικÜ τÛχνη αποδεικνàουν οι παραστÀχαρακτηριστικÞ δεÝγµα τησ µεγÀλησ ελ- σεισ που διακοσµοàν τουσ τÀφουσ των ΕτροàληνικÜσ ζωγραφικÜσ του 5ου αι. π.Χ. σκων και των Àλλων λαñν τησ ιταλικÜσ χερσονÜ(ΠοσειδωνÝα, ΜουσεÝο Paestum) σου. ΙδιαÝτερα σε τÀφουσ των Σαµνιτñν, ενÞσ ιταλικοà λαοà που κατοικοàσε στην περιοχÜ τησ ΚαµπανÝασ, βρÝσκουµε θαυµÀσια δεÝγµατα ζωγραφικÜσ και αντικεÝµενα απÞ χρυσÞ, Àργυρο, ορεÝχαλκο, αλλÀ και αγγεÝα κατασκευασµÛνα απÞ τουσ Ýδιουσ, σàµφωνα µε ελληνικÀ πρÞτυπα. Στην περιοχÜ τησ ΚαµπανÝασ φαÝνεται Þτι Àνθησε Ûνασ πολιτισµÞσ Ûντονα επηρεασµÛνοσ απÞ τον ελληνικÞ, τον οποÝο µποροàµε να ονοµÀσουµε ελληνοσαµνιτικÞ Ü καµπανικÞ πολιτισµÞ.

∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi fiÙÙ Ë Ù Â ˜

1. Σε ποια συµπερÀσµατα σασ οδηγεÝ η µελÛτη του παραθÛµατοσ 2 σε σχÛση µε την κοινωνικÜ και πολιτικÜ κατÀσταση των αποικιñν τησ ΣικελÝασ; 2. Να προσδιορÝσετε τισ σχÛσεισ που αναπτàχθηκαν µεταξà των ΕλλÜνων τησ Μ. ΕλλÀδασ και των Ετροàσκων. 3. Ποιεσ πληροφορÝεσ σχετικÀ µε τισ σχÛσεισ ΕλλÜνων αποÝκων και γηγενñν Σικελñν παρÛχουν τα αρχαιολογικÀ συµπερÀσµατα που Ûχουν καταγραφεÝ στο παρÀθεµα 3; 4. Αφοà µελετÜσετε το παρÀθεµα 1, να εξηγÜσετε σε τι διαφÛρει η εγκατÀσταση των ΕλλÜνων στισ ΛιπÀρεσ απÞ το συνÜθη τρÞπο Ýδρυσησ µιασ αποικÝασ. 5. Σε ποιουσ λÞγουσ οφεÝλεται η διαµÞρφωση πρωτοποριακÜσ νοµοθεσÝασ και φιλοσοφικÜσ σκÛψησ απÞ τουσ Îλληνεσ τησ ∆àσησ; 6. Να προσÛξετε τισ εικÞνεσ και τουσ υπÞτιτλοàσ τουσ στισ σ. 113, 153, 164 και να διατυπñσετε τισ απÞψεισ σασ για την ανÀπτυξη τησ ζωγραφικÜσ τÛχνησ στη ∆àση. 164

2. Η ΚαρχηδÞνα Οι ΦοÝνικεσ, λαÞσ ναυτικÞσ, εξαπλñθηκαν στη ΜεσÞγειο και Ýδρυσαν αποικÝεσ που εξυπηρετοàσαν τα εµπορικÀ τουσ συµφÛροντα. Η σπουδαιÞτερη αποικÝα τουσ Üταν η ΚαρχηδÞνα στη Β. ΑφρικÜ, στη θÛση τησ σηµερινÜσ Τàνιδασ. Η φοινικικÜ παρÀδοση τοποθετεÝ την ÝδρυσÜ τησ στα τÛλη του 9ου αι. π.Χ . Οι αρχαιολογικÛσ ανασκαφÛσ Þµωσ εµφανÝζουν κατοÝκηση του χñρου απÞ το δεàτερο µισÞ του 8ου αι. π.Χ.1 Η γεωγραφικÜ θÛση τησ ΚαρχηδÞνασ ευνÞησε την οικονοµικÜ τησ ανÀπτυξη µε αποτÛλεσµα να διαδραµατÝσει πρωταγωνιστικÞ ρÞλο στη δυτικÜ λεκÀνη τησ ΜεσογεÝου. ΕπιβλÜθηκε στισ φοινικικÛσ αποικÝεσ τησ Β. ΑφρικÜσ, τησ ΙσπανÝασ, των ΒαλεαρÝδων, τησ ΣαρδηνÝασ και τησ ΣικελÝασ. Η εγκατÀσταση των ΚαρχηδονÝων στη ΣικελÝα τουσ Ûφερε σε Àµεση επαφÜ µε τουσ Îλληνεσ αποÝκουσ. Οι επεκτατικÛσ τουσ Þµωσ βλÛψεισ σε βÀροσ των ελληνικñν πÞλεων συνετÛλεσαν ñστε, για µεγÀλα διαστÜµατα, οι σχÛσεισ των δàο λαñν να εÝναι εχθρικÛσ. Κàριοσ αντÝπαλοσ στην επεκτατικÞτητα των ΚαρχηδονÝων αναδεÝχθηκαν οι Συρακοàσιοι.

2.1 ΟικονοµικÜ, κοινωνικÜ και πολιτικÜ οργÀνωση Αν και τα αποτελÛσµατα των ανασκαφñν στην ΚαρχηδÞνα, εξαιτÝασ τησ ολοκληρωτικÜσ καταστροφÜσ τησ απÞ τουσ ΡωµαÝουσ, δεν µποροàν να αποδεÝξουν την εικÞνα µιασ µεγÀλησ πÞλησ που αριθµοàσε περÝπου εκατÞ χιλιÀδεσ κατοÝκουσ, ωστÞσο οι αρχαÝοι Îλληνεσ συγγραφεÝσ αναφÛρονται µε θαυµασµÞ στην οικονοµικÜ ανÀπτυξη και στην οργÀνωση των ΚαρχηδονÝων. Η ΚαρχηδÞνα εξελÝχθηκε σε αξιÞλογη δàναµη λÞγω τησ δραστηριÞτητασ των εµπÞρων και των ναυτικñν τησ. Η θÛση τησ πÞλησ, που δÛσποζε στα δàο τµÜµατα τησ ΜεσογεÝου, διευκÞλυνε την εµπορικÜ αυτÜ δραστηριÞτητα των κατοÝκων τησ. Οι ΚαρχηδÞνιοι ασχολοàνταν µε το διαµετακοµιστικÞ* εµπÞριο αγαθñν ανÀµεσα στουσ λαοàσ τησ ΜεσογεÝου. ΜετÛφεραν µε τα καρÀβια τουσ υφÀσµατα, πορφàρα*, Ûργα µικροτεχνÝασ, αρñµατα, πολàτιµουσ λÝθουσ απÞ

1. Οι Îλληνεσ και η ΚαρχηδÞνα ΥπÀρχουν τοπωνàµια στην περιοχÜ τησ ΚαρχηδÞνασ που δεÝχνουν µια ευβοϊκÜ επÝδραση. ΥπÀρχει και µια νàξη στην ΠαλαιÀ ∆ιαθÜκη Þτι η Καρχηδñν βρισκÞταν Àλλοτε στην ιωνικÜ (γιαβÀν) σφαÝρα επιρροÜσ. Οι ανασκαφÛσ κÀποια µÛρα θα εξηγÜσουν αυτÛσ τισ µαρτυρÝεσ. Η παλιÞτερη φοινικικÜ εγκατÀσταση υποτÝθεται Þτι Üταν στην ΥτÝκη, βορειοδυτικÀ τησ ΚαρχηδÞνασ, αλλÀ τα ευρÜµατα εκεÝ δεν φαÝνονταν αισθητÀ παλιÞτερα. Οι παλιÞτεροι χρονολογÜσιµοι αποδÛκτεσ εκεÝ εÝναι κρàπτεσ µε αγγεÝα στο ιερÞ τησ ΤανÝτ, που φαÝνεται Þτι Üταν Ûνα απÞ τα παλιÞτερα κτÜρια. ΠολλÀ απÞ τα αγγεÝα εÝναι ελληνικÀ του àστερου Þγδοου αιñνα, κορινθιακÀ Ü αποµιµÜσεισ κορινθια-

165

κñν, Þπωσ εκεÝνα που Ûφτιαχναν οι ΕυβοεÝσ. ... Για την ñρα φαÝνεται απÝθανο να κατοικοàνταν η πÞλη πριν απÞ το δεàτερο Üµισυ του Þγδοου αιñνα – την εποχÜ περÝπου των παλιÞτερων ελληνικñν αποικισµñν στη ΣικελÝα και τη νÞτια ΙταλÝα. J. Boardman, Þ.π., σ. 266-7.

ΣτατÜρασ* απÞ Üλεκτρο* τησ ΚαρχηδÞνασ. Οι ΚαρχηδÞνιοι στη νοµισµατοκοπÝα τουσ µιµÜθηκαν ελληνικÀ πρÞτυπα. (ΑθÜνα, ΝοµισµατικÞ ΜουσεÝο) 2. Το πολÝτευµα των ΚαρχηδονÝων Οι ΚαρχηδÞνιοι φαÝνεται Þτι Ûχουν καλÞ πολÝτευµα κατÀ πολà καλàτερο απÞ Àλλα, σε µερικÀ σηµεÝα µÀλιστα µοιÀζει µε το πολÝτευµα τησ ΣπÀρτησ ... ΠολλÛσ διατÀξεισ του πολιτεàµατοσ των ΚαρχηδονÝων εÝναι Àριστεσ. ΑπÞδειξη πωσ το πολÝτευµα λειτουργεÝ καλÀ, εÝναι Þτι ο λαÞσ διατηρεÝ τα δικαιñµατÀ του και δεν προχñρησε σε καµÝα επανÀσταση, Àξια να αναφÛρω, και κανεÝσ δεν Ûγινε τàραννοσ ... ΑπÞ τισ διατÀξεισ του αριστοκρατικοà πολιτεàµατοσ (τησ ΚαρχηδÞνασ) Àλλεσ κλÝνουν προσ τη δηµοκρατÝα και Àλλεσ προσ την ολιγαρχÝα. ... Η παρÛκβαση του αριστοκρατικοà πολιτεàµατοσ των Καρχη-

166

τισ ακτÛσ τησ ΑνατολÜσ, χρυσÞ και ελεφαντÞδοντο απÞ την ΑφρικÜ, σÝδηρο, Àργυρο και κασσÝτερο απÞ την ΙσπανÝα. ΕÝχαν επÝσησ στη δικαιοδοσÝα τουσ το εµπÞριο του σιταριοà που παραγÞταν στην ΑÝγυπτο και τη ΣικελÝα. Οι πολÝτεσ τησ ΚαρχηδÞνασ πλοàτιζαν απÞ το εµπÞριο και αποτελοàσαν τα πληρñµατα του στÞλου τησ. Ο στÞλοσ εÝχε εθνικÞ χαρακτÜρα και Üταν πανÝσχυροσ, ενñ ο στρατÞσ τησ Üταν µισθοφορικÞσ. Οι αξιωµατικοÝ µÞνο Üταν ΚαρχηδÞνιοι, γεγονÞσ που υποδηλñνει Þτι δεν υπÜρχε ο φÞβοσ επιδροµñν. ∆ιÛθεταν, παρÀλληλα, ισχυρÞ ιππικÞ απÞ Νουµιδοàσ, υποτελÜ γειτονικÞ τουσ λαÞ, και πολεµικοàσ ελÛφαντεσ. Την τàχη τησ πÞλησ και τη διοÝκησÜ τησ εÝχαν στα χÛρια τουσ οι πλοàσιοι Ûµποροι, οι ναυτικοÝ και οι κÀτοχοι µεγÀλων εκτÀσεων γησ. Το πολÝτευµα µε το οποÝο κυβερνÜθηκε η ΚαρχηδÞνα Üταν αριστοκρατικÞ2. ΕπικεφαλÜσ τησ πολιτεÝασ Üταν δàο Àρχοντεσ µε ετÜσια θητεÝα. ΜοιρÀζονταν την εκτελεστικÜ εξουσÝα µαζÝ µε τη βουλÜ, την οποÝα συγκροτοàσαν µÞνιµα µÛλη απÞ τουσ αρχηγοàσ των παλαιñν γενñν. Η συνÛλευση του λαοà εξÛλεγε µÞνο τουσ διοικητικοàσ υπαλλÜλουσ και τουσ στρατηγοàσ. ΑργÞτερα Þµωσ φαÝνεται Þτι η πολιτικÜ δàναµη τησ συνÛλευσησ αυξÜθηκε εξαιτÝασ των αντιθÛσεων µεταξà τησ πολιτικÜσ και στρατιωτικÜσ ηγεσÝασ.

κτασÜ τουσ στο νησÝ τοàσ Ûφερε σε επαφÜ µε τουσ Îλληνεσ αποÝκουσ. Οι σχÛσεισ τουσ µε τουσ Îλληνεσ τησ ∆àσησ ποτÛ δεν Üταν φιλικÛσ. Τισ περιÞδουσ που δεν προσπαθοàσαν να επεκταθοàν εδαφικÀ στη ΣικελÝα, τουσ ανταγωνÝζονταν σκληρÀ στο εµπÞριο.

δονÝων προσ την ολιγαρχÝα εÝναι η σκÛψη την οποÝα Ûχουν πολλοÝ¯ γιατÝ νοµÝζουν Þτι οι Àρχοντεσ πρÛπει να εκλÛγονται Þχι µÞνο απÞ τουσ αρÝστουσ (αριστοκρÀτεσ) αλλÀ και απÞ τουσ πλοàσιουσ. ΕÝναι αδàνατον εκεÝνοσ που δεν Ûχει τα οικονοµικÀ µÛσα να εκτελÛσει καλÀ τα καθÜκοντÀ του ωσ Àρχοντασ και να περνÀει τον καιρÞ του εγκαταλεÝποντασ την εργασÝα του. ΑριστοτÛλησ, ΠολιτικÀ, 1272b, 25, 30-34¯ 1273a, 4-6, 22-27.

2.2 Η εξÀπλωση των ΚαρχηδονÝων Οι ΚαρχηδÞνιοι γρÜγορα επÛκτειναν τα Þρια του κρÀτουσ τουσ σε βÀροσ των Àλλων φοινικικñν αποικιñν. Στισ ακτÛσ τησ Β. ΑφρικÜσ η κυριαρχÝα τουσ εκτεινÞταν απÞ τον κÞλπο τησ Σàρτησ στα ανατολικÀ µÛχρι τισ ακτÛσ του Ατλαντικοà στα δυτικÀ. Τον 6ο αι. π.Χ. Üταν κàριοι τησ ΣαρδηνÝασ, των ΒαλεαρÝδων, των νÞτιων ακτñν τησ ΙβηρικÜσ και σηµαντικñν θÛσεων στισ δυτικÛσ ακτÛσ τησ ΣικελÝασ. Η εγκατÀστασÜ τουσ στη ΣικελÝα και η επÛ-

Η ΚαρχηδÞνα και οι εµπορικοÝ τησ δρÞµοι

∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi fiÙÙ Ë Ù Â ˜

1. Να προσδιορÝσετε τουσ λÞγουσ και τα Þρια τησ οικονοµικÜσ κυριαρχÝασ των ΚαρχηδονÝων στη ΜεσÞγειο. 2. ΜελετÜστε τα παραθÛµατα 1 και 2 που αναφÛρονται στην ΚαρχηδÞνα. ΚαταγρÀψτε τα συµπερÀσµατÀ σασ σχετικÀ µε την Ýδρυση και το πολÝτευµÀ τησ. 167

3. Οι λαοÝ τησ ιταλικÜσ χερσονÜσου και ο σχηµατισµÞσ του Ρωµαϊκοà κρÀτουσ (8οσ – 3οσ αι. π.Χ.) Οι γνñσεισ µασ για τη ζωÜ των λαñν που κατοÝκησαν την ΙταλÝα πριν απÞ τον 8ο αι. π.Χ. εÝναι ελÀχιστεσ. Η ιστορικÜ περÝοδοσ αρχÝζει ουσιαστικÀ, Þταν Üρθαν και εγκαταστÀθηκαν στην ιταλικÜ χερσÞνησο δàο ξÛνοι λαοÝ, οι Îλληνεσ και οι Ετροàσκοι, οι οποÝοι συνÛβαλαν στη διαµÞρφωση τησ ιστορικÜσ τησ πορεÝασ. Την Ýδια εποχÜ που ο ελληνικÞσ κÞσµοσ Àρχισε να εξαπλñνεται στη ∆àση, τον 8ο αι. π.Χ., στην κεντρικÜ ΙταλÝα Ûνα απÞ τα ιταλικÀ φàλα – οι µετÛπειτα γνωστοÝ µε το Þνοµα ΡωµαÝοι – Ýδρυσαν κοντÀ στον ΤÝβερη ποταµÞ µια πÞλη (753 π.Χ.). Η Ρñµη Ûµελλε να αναδειχθεÝ σε µεγÀλη δàναµη στην ιταλικÜ χερσÞνησο αρχικÀ και στη συνÛχεια σε Þλη τη ΜεσÞγειο. Η αυστηρÜ κοινωνικÜ συγκρÞτηση σε συνδυασµÞ µε την πολιτικÜ οργÀνωση και τη δηµιουργÝα ισχυροà εθνικοà στρατοà στÀθηκαν οι κàριοι παρÀγοντεσ προñθησησ και σταδιακÜσ επικρÀτησησ των ΡωµαÝων µÛχρι τον 3ο αι. π.Χ. Η ιστορικÜ Ûρευνα, Þταν αναφÛρεται στουσ ΡωµαÝουσ πριν απÞ τη δηµιουργÝα τησ αυτοκρατορÝασ τουσ, παρουσιÀζει Ûνα λαÞ µε πολλÛσ αρετÛσ και αγροτικÜ πολιτιστικÜ παρÀδοση.

3.1 Η χñρα

Η ΙταλικÜ χερσÞνησοσ και η ΣικελÝα

168

Η ιταλικÜ χερσÞνησοσ εµφανÝζει αρκετÛσ αναλογÝεσ µε την ελληνικÜ σε Þ,τι αφορÀ τη φàση τησ. ΓενικÀ, µποροàµε να διακρÝνουµε στην ΙταλÝα τρεισ διαφορετικÛσ ζñνεσ. Η βÞρεια µε ακραÝο Þριο τισ Íλπεισ, στο µεγαλàτερο µÛροσ τησ εÝναι πεδινÜ και διαρρÛεται απÞ τον ποταµÞ ΠÀδο. Οι ΡωµαÝοι την ονÞµαζαν «Εντεàθεν των Íλπεων ΓαλατÝα». ΜÛχρι τον 3ο αι. π.Χ. την κατοικοàσαν κελτικÀ φàλα, οι γνωστοÝ µασ ΓαλÀτεσ. Η κεντρικÜ ζñνη στο µεγαλàτερο µÛροσ τησ εÝναι ορεινÜ¯ διασχÝζεται απÞ την οροσειρÀ των ΑπεννÝνων, η οποÝα εµποδÝζει την επικοινωνÝα µεταξà των ανατολικñν και δυτικñν ακτñν. Οι ανατολικÛσ ακτÛσ, που βρÛχονται απÞ την ΑδριατικÜ, εÝναι απÞτοµεσ και δε διαθÛτουν λιµÀνια, ενñ, αντÝθετα, στισ δυτικÛσ που βρÛχονται απÞ το ΤυρρηνικÞ πÛλαγοσ, σχηµατÝζονται φυσικÀ καταφàγια για την προσÞρµιση των πλοÝων. Στην κεντρικÜ ζñνη δυτικÀ των ΑπεννÝνων διαµορφñνονται τρεισ συνεχεÝσ, µικρÛσ πεδιÀδεσ, τησ Ε-

τρουρÝασ – πρÞκειται για την περιοχÜ τησ σηµερινÜσ ΤοσκÀνησ – του ΛατÝου και τησ ΚαµπανÝασ. Το κεντρικÞ και νÞτιο τµÜµα τησ χερσονÜσου, σàµφωνα µε την παρÀδοση, το κατοικοàσαν αρχικÀ οι ΛÝγουρεσ¯ απÞ τισ αρχÛσ Þµωσ τησ 2ησ χιλιετÝασ π.Χ. εισÜλθαν νÛα φàλα, γνωστÀ µε το κοινÞ Þνοµα Ιταλιñτεσ. Απ’ αυτÀ Àλλα εγκαταστÀθηκαν σε πεδινÛσ περιοχÛσ, ΛατÝνοι και ΚαµπανοÝ – και Àλλα σε ορεινÛσ – Ùµβριοι, ΣαµνÝτεσ, ΛουκανοÝ, Βροàτιοι κ.À. Η νÞτια ζñνη εÝναι ορεινÜ µε µικρÛσ παρÀλιεσ πεδινÛσ εκτÀσεισ. Σ’ αυτÛσ απÞ τον 8ο αι. π.Χ., Þπωσ Àλλωστε και στη ΣικελÝα, που αποτελεÝ τη φυσικÜ προÛκταση τησ ιταλικÜσ χερσονÜσου, ιδρàθηκαν οι ελληνικÛσ αποικÝεσ.

3.2 Οι Ετροàσκοι ×ταν Ûνασ απÞ τουσ πρñτουσ λαοàσ που εγκαταστÀθηκαν στην ιταλικÜ χερσÞνησο. Îφτασαν την Ýδια εποχÜ περÝπου µε τουσ Îλληνεσ, δηλαδÜ κατÀ τον 8ο αι. π.Χ. Η καταγωγÜ τουσ µασ εÝναι Àγνωστη. ΠροÜλθαν πιθανÞτατα απÞ το βορειοανατολικÞ ΑιγαÝο¯ Ýσωσ κατοικοàσαν στα νησιÀ τησ περιοχÜσ και στα απÛναντι παρÀλια τησ Μ. ΑσÝασ. Οι αρχαÝοι Îλληνεσ τουσ ονÞµαζαν Τυρρηνοàσ. Οι ανασκαφÛσ που Ûγιναν στην ΙταλÝα απÛδειξαν Þτι απÞ την εποχÜ τησ εγκατÀστασÜσ τουσ και για µισÜ περÝπου χιλιετÝα ανÛπτυξαν υψηλοà επιπÛδου πολιτισµÞ1. Με τουσ Îλληνεσ, εκτÞσ απÞ τισ εµπορικÛσ επαφÛσ, δηµιοàργησαν και πολιτιστικÛσ σχÛσεισ. ΧαρακτηριστικÞ εÝναι Þτι υιοθÛτησαν τα γρÀµµατα του ελληνικοà αλφαβÜτου για να εκφραστοàν γραπτÀ¯ ωστÞσο, οι ετρουσκικÛσ επιγραφÛσ δεν Ûχουν διαβαστεÝ – εκτÞσ απÞ µερικÀ ονÞµατα. ΑνÛπτυξαν ιδιαÝτερα τη µεταλλοτεχνÝα, την πηλοπλαστικÜ – κατασκεàαζαν ωραÝα αγÀλµατα, σαρκοφÀγουσ, τεφροδÞχα αγγεÝα* – και τη

1. Η εξÀπλωση των Ετροàσκων στην ΙταλÝα Η δàναµη τησ ΕτρουρÝασ Üταν τÞσο µεγÀλη ñστε η φÜµη του ονÞµατÞσ τησ γÛµιζε Þχι µονÀχα τη γη αλλÀ και τισ θÀλασσεσ κατÀ µÜκοσ τησ ΙταλÝασ, απÞ τισ Íλπεισ ωσ το στενÞ τησ ΜεσσÜνησ... Το µεγαλεÝο των Ετροàσκων επιβεβαιñνεται απÞ τα ελληνικÀ ονÞµατα που οι ΙταλοÝ δÝνουν στισ θÀλασσεσ που περιβÀλλουν τη χερσÞνησο: ΛÛνε τη µια θÀλασσα ΤοσκÀνη (Το ΤυρρηνικÞ πÛλαγοσ), απÞ το Þνοµα αυτοà του Ûθνουσ και την Àλλη θÀλασσα ΑδριατικÜ, απÞ το Þνοµα του ΑδρÝα, µιασ αποικÝασ τησ ΤοσκÀνησ... Οι Ετροàσκοι εγκαταστÀθηκαν σε δàο οµÀδεσ απÞ δñδεκα πÞλεισ, στην αρχÜ απÞ τα ΑπÛνιννα, àστερα Ûστειλαν πÛρα απÞ τα ΑπÛνιννα κι Ûκαµαν αποικÝεσ τισ πÞλεισ που εÝχαν Àλλοτε. ΑυτÛσ οι αποικÝεσ Ûπιασαν ολÞκληρη τη χñρα, απÞ τον ΠÀδο ωσ τισ Íλπεισ, εκτÞσ απÞ το τρÝγωνο που κατÛχουν οι ΒενετοÝ, που κατοικοàν ολÞγυρα στον κÞλπο. ΤÝτοσ ΛÝβιοσ, Ι, 2¯ V,33 απÞδοση Α. Καλογεροποàλου, ΙστορÝα των ΑρχαÝων χρÞνων, εκδ. ΟΕ∆Β, σ. 382.

ΕτρουσκικÞ τεφροδÞχο* αγγεÝο του β µισοà του 6ου αι. π.Χ. (ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου)

169

ΧÀλκινο σàµπλεγµα τησ λàκαινασ που θηλÀζει το Ρωµàλο και το ΡÛµο. Τον 4ο αι. π.Χ. πÜραν την οριστικÜ τουσ µορφÜ οι µàθοι που αναφÛρονταν στην Ýδρυση τησ Ρñµησ. (Ρñµη, ΜουσεÝο ΚαπιτωλÝου)

ζωγραφικÜ. ΜεγÀλοσ αριθµÞσ τοιχογραφιñν Ûχει διασωθεÝ απÞ τη διακÞσµηση των υπÞγειων θαλÀµων Þπου Ûθαβαν τουσ νεκροàσ τουσ. Στα Ûργα τησ ζωγραφικÜσ τουσ διαφαÝνεται Ûντονη η ελληνικÜ επÝδραση. Οι Ετροàσκοι τον 7ο αι. π.Χ. εξαπλñθηκαν πÛρα απÞ τα Þρια τησ πρñτησ τουσ εγκατÀστασησ, στα βÞρεια ωσ τισ Íλπεισ και στο νÞτο στισ περιοχÛσ του ΛατÝου και τησ ΚαµπανÝασ ωσ τισ ελληνικÛσ αποικÝεσ. ΦαÝνεται Þτι, Þταν κυριÀρχησαν στο ΛÀτιο, Ýδρυσαν τη Ρñµη, προχñρησαν στην κατασκευÜ εγγειοβελτιωτικñν Ûργων, αποξÜραναν τα Ûλη των γàρω περιοχñν και δηµιοàργησαν κανÀλια Àρδευσησ των χωραφιñν. Στα τÛλη του 6ου αι. π.Χ. Þµωσ εκδιñχθηκαν απÞ το ΛÀτιο απÞ τουσ Îλληνεσ και τουσ ΛατÝνουσ. Τον 5ο αι. π.Χ. Àρχισε να µειñνεται η δàναµÜ τουσ και µÛχρι τον 3ο αι. π.Χ. το κρÀτοσ τουσ διαλàθηκε και υποτÀχθηκε στουσ ΡωµαÝουσ. Ο ετρουσκικÞσ πολιτισµÞσ αποτÛλεσε µαζÝ µε τον ελληνικÞ και τον προϊταλιωτικÞ το πολιτιστικÞ υπÞβαθρο, στο οποÝο βασÝστηκε το ρωµαϊκÞ κρÀτοσ και ο ρωµαϊκÞσ πολιτισµÞσ.

3.3 Η Ýδρυση τησ Ρñµησ και η οργÀνωσÜ τησ Η ρωµαϊκÜ παρÀδοση ανÀγει την Ýδρυση τησ Ρñµησ στο Ρωµàλο[1], απÞγονο του ΑινεÝα, που Üρθε στην ΙταλÝα απÞ την ΤροÝα µετÀ την πυρπÞληση και την καταστροφÜ τησ απÞ τουσ Îλληνεσ. Η ÝδρυσÜ τησ τοποθετεÝται στο 753 π.Χ. ΩστÞσο η αρχαιολογικÜ Ûρευνα αποκαλàπτει Þτι στη θÛση Þπου ι[1]. Σàµφωνα µε τουσ ρωµαϊκοàσ µàθουσ, αυτÞν και τον αδελφÞ του ΡÛµο µεγÀλωσε µια λàκαινα.

170

δρàθηκε η Ρñµη, υπÜρχαν µικροÝ οικισµοÝ απÞ το 10ο µÛχρι τον 8ο αι. π.Χ. ΕÝναι πολà πιθανÞ η δηµιουργÝα τησ να οφεÝλεται στουσ Ετροàσκουσ, οι οποÝοι, αφοà κατÛλαβαν το ΛÀτιο τον 7ο αι. π.Χ., στη συνÛχεια, προχñρησαν σε συνοικισµÞ των κατοÝκων των γàρω περιοχñν, Þπωσ εÝχε συµβεÝ και στην ΑθÜνα2. Την Ýδια περÝοδο πραγµατοποιÜθηκαν σπουδαÝα Ûργα, Þπωσ η αποξÜρανση των ελñν τησ περιοχÜσ, ο κεντρικÞσ αποχετευτικÞσ αγωγÞσ, η αγορÀ στο κÛντρο τησ πÞλησ, ο µεγÀλοσ ιππÞδροµοσ και ο ναÞσ του ∆ιÞσ στο λÞφο του ΚαπιτωλÝου, Ûναν απÞ τουσ επτÀ λÞφουσ που αποτελοàσαν τη φυσικÜ οχàρωση τησ Ρñµησ. Στα τÛλη Þµωσ του 6ου αι. π.Χ. οι κÀτοικοι τησ περιοχÜσ επαναστÀτησαν και Ûδιωξαν τουσ Ετροàσκουσ απÞ την περιοχÜ τουσ. Îκτοτε οι ΡωµαÝοι Àρχισαν να οργανñνονται συστηµατικÀ, να κυριαρχοàν στο ΛÀτιο και να αντιµετωπÝζουν αποτελεσµατικÀ τουσ κατοÝκουσ των γειτονικñν περιοχñν. Η παρÀδοση αναφÛρει Þτι απÞ την Ýδρυση τησ Ρñµησ και µÛχρι τα τÛλη του 6ου αι. π.Χ. κυβÛρνησαν Ûξι βασιλεÝσ, µεταξà των οποÝων φαÝνεται Þτι κÀποιοι Üταν Ετροàσκοι. Την περÝοδο τησ βασιλεÝασ που διαρκεÝ ωσ το 509 π.Χ., η Ρñµη εÝχε την ακÞλουθη κοινωνικÜ και πολιτικÜ οργÀνωση: Η κοινωνικÜ συγκρÞτηση. Η ρωµαϊκÜ κοινωνÝα την περÝοδο τησ βασιλεÝασ συγκροτεÝται απÞ τρεισ τÀξεισ: τουσ πατρÝκιουσ, τουσ πελÀτεσ και τουσ πληβεÝουσ. ✦ ΠατρÝκιοι Üταν οι ΡωµαÝοι που ανÜκαν στισ παλαιÛσ µεγÀλεσ οικογÛνειεσ. Οι οικογÛνειεσ αυτÛσ µε τα Àµεσα µÛλη και τα παρακλÀδια τουσ αποτελοàσαν τα ρωµαϊκÀ γÛνη. Ùλα τα µÛλη ενÞσ γÛνουσ ονοµÀζονταν πατρÝκιοι, γιατÝ κατÀγονταν απÞ τον Ýδιο πατÛρα, τον οποÝο αναγνñριζαν και ωσ αρχηγÞ. ✦ ΠελÀτεσ Üταν αυτοÝ που ζοàσαν κοντÀ στουσ πατρÝκιουσ ωσ υπÜκοοι και δÛχονταν την προστασÝα τουσ. ΕπρÞκειτο µÀλλον για τουσ προϊταλιñτεσ κατοÝκουσ, δηλαδÜ τουσ ΛÝγουρεσ. Στα-

2. Η προÛλευση των κατοÝκων τησ Ρñµησ Îτσι απÞ το τÛλοσ του 6ου αιñνα η Ρñµη ζει µε Ûνα πολÝτευµα, που δηµιουργÜθηκε την εποχÜ τησ ετρουσκικÜσ κυριαρχÝασ. Την ηγετικÜ τÀξη σχηµÀτιζε η τοπικÜ αριστοκρατÝα, Ετροàσκοι και ΡωµαÝοι, µερικÛσ εκατοντÀδεσ οικογÛνειεσ µεγÀλων γαιοκτηµÞνων, εµπÞρων και κτηνοτρÞφων. Η αριστροκρατÝα αυτÜ δεν Üταν οàτε καθαρÀ ετρουσκικÜ, οàτε καθαρÀ ρωµαϊκÜ. ΑνεξÀρτητα πÀντωσ απÞ την καταγωγÜ τουσ, τα µÛλη τησ µιλοàσαν και Ûγραφαν ΛατινικÀ, αισθÀνονταν πιο στενÀ δεµÛνοι µε τισ λατινικÛσ παρÀ τισ ετρουσκικÛσ πÞλεισ. Και αν αυτÞ ισχàει για τουσ ευγενεÝσ, δεν υπÀρχει αµφιβολÝα πωσ ο υπÞλοιποσ πληθυσµÞσ στο σàνολÞ του Üταν καθαρÀ λατινικÞσ, τÞσο στην περιοχÜ τησ Ρñµησ, Þσο και στουσ µικροàσ οικισµοàσ και στα χωριÀ τησ λατινικÜσ πεδιÀδασ, τα οποÝα εÝχε προσαρτÜσει η Ρñµη πριν, κυρÝωσ Þµωσ µετÀ την ετρουσκικÜ κυριαρχÝα. M. Rostovtzeff, ΡωµαϊκÜ ιστορÝα, µετ. Β. ΚÀλφογλου, εκδ. ΠαπαζÜση, σ. 37.

Îνα απÞ τα παλαιÞτερα ρωµαϊκÀ νοµÝσµατα. ΚÞπηκε σε νοµισµατοκοπεÝο τησ ΚαµπανÝασ (µÛσα 3ου αι. π.Χ.). ΕικονÝζει τη λàκαινα που θηλÀζει το Ρωµàλο και το ΡÛµο.

171

3. Η προÛλευση των πληβεÝων Οι ΑρχαÝοι δε µασ φωτÝζουν και τÞσο για τον αρχικÞ σχηµατισµÞ τησ τÀξησ των πληβεÝων. Μποροàµε να υποθÛσουµε Þτι, κατÀ µεγÀλο µÛροσ, σχηµατÝστηκε απÞ αρχαÝουσ πληθυσµοàσ που εÝχαν κατακτηθεÝ και υποδουλωθεÝ. Μασ κÀνει Þµωσ εντàπωση η διαπÝστωση του ΤÝτου ΛÝβιου, ο οποÝοσ γνñριζε τα αρχαÝα Ûθιµα, πωσ οι πατρÝκιοι κατηγοροàσαν τουσ πληβεÝουσ, Þχι γιατÝ προÛρχονταν απÞ ηττηµÛνουσ πληθυσµοàσ αλλÀ γιατÝ δεν εÝχαν οàτε οικογÛνεια οàτε θρησκεÝα. ΑυτÜ λοιπÞν η µοµφÜ που Üταν Üδη Àδικη κατÀ την εποχÜ του ΛικÝνιου και που οι σàγχρονοι του ΤÝτου ΛÝβιου δε συµµερÝζονταν σχεδÞν καθÞλου, πρÛπει να ανÀγεται σε µια πολà παλαιÀ εποχÜ και να αναφÛρεται στουσ πρñτουσ χρÞνουσ τησ Ρñµησ. Fustel de Coulanges, Η αρχαÝα πÞλη, µετ. Λ. ΣταµατιÀδη, εκδ. ΕιρµÞσ, σ. 362.

διακÀ αυτοÝ Üρθαν σε επιµειξÝεσ µε τουσ πατρÝκιουσ και συγχωνεàτηκαν σε µια τÀξη. ✦ ΠληβεÝοι Üταν Þλοι οι νεÞτεροι κÀτοικοι τησ Ρñµησ και των γàρω περιοχñν. Ùταν οι ΡωµαÝοι καταλÀµβαναν µια πÞλη, υποχρÛωναν τουσ κατοÝκουσ τησ να µετοικÜσουν κοντÀ στη Ρñµη. ΠολλοÝ, εξÀλλου, εÝχαν Ûρθει µÞνοι τουσ στη Ρñµη σε αναζÜτηση καλàτερησ τàχησ3. ∆εν εÝχαν κανÛνα δεσµÞ µε τουσ πατρÝκιουσ και τουσ πελÀτεσ¯ γι’ αυτÞ και ονοµÀστηκαν πλÜθοσ (πληβεÝοι). Οι πληβεÝοι δεν εÝχαν πολιτικÀ δικαιñµατα και δεν τουσ επιτρεπÞταν να νυµφευτοàν µε γυναÝκεσ απÞ την τÀξη των πατρικÝων. Η πολιτικÜ οργÀνωση. Την περÝοδο τησ βασιλεÝασ αρχηγÞσ του κρÀτουσ Üταν ο βασιλιÀσ, ο οποÝοσ Üταν παρÀλληλα θρησκευτικÞσ αρχηγÞσ, ηγÛτησ του στρατοà και ανñτατοσ δικαστÜσ. Τισ βασιλικÛσ δικαιοδοσÝεσ Ûλεγχαν δàο σñµατα: η σàγκλητοσ και η εκκλησÝα του λαοà. Τη σàγκλητο, που αποτελοàνταν απÞ εκατÞ και στη συνÛχεια απÞ τριακÞσια µÛλη, τη συγκροτοàσαν οι αρχηγοÝ των ρωµαϊκñν γενñν. Η σàγκλητοσ µαζÝ µε το βασιλιÀ συγκαλοàσαν την εκκλησÝα του λαοà και επικàρωναν τισ αποφÀσεισ τησ. Η σàγκλητοσ Üταν ο θεµατοφàλακασ των εθÝµων και των παραδÞσεων τησ Ρñµησ4. Η εκκλησÝα Üταν η συγκÛντρωση Þλων των πατρικÝων και των πελατñν. Η εκκλησÝα αυτÜ ονοµαζÞταν και φρατρικÜ, επειδÜ οι πατρÝκιοι συγκεντρñνονταν σε τµÜµατα – τισ φρÀτρεσ, Þπωσ τισ ονÞµαζαν. Επικàρωνε Ü απÛρριπτε τισ αποφÀσεισ του βασιλιÀ «διÀ βοÜσ». ΑποφÀσιζε για ειρÜνη Ü πÞλεµο και εξÛλεγε το βασιλιÀ.

3.4 Η συγκρÞτηση τησ ρωµαϊκÜσ πολιτεÝασ – Res publica Η περÝοδοσ τησ βασιλεÝασ τελεÝωσε το 509 π.Χ. µετÀ απÞ εξÛγερση των πατρικÝων. Η πολιτειακÜ µεταβολÜ συµπÝπτει µε την αποµÀκρυνση ΠορτρÛτο συγκλητικοà (περ. αρχÛσ 1ου αι. π.Χ.). Η σàγκλητοσ απÞ την εποχÜ τησ Ýδρυσησ τησ Ρñµησ µÛχρι και την παρακµÜ τησ ρωµαϊκÜσ αυτοκρατορÝασ (τÛλη 3ου αι. µ.Χ.) αποτÛλεσε το σπουδαιÞτερο πολιτικÞ σñµα το οποÝο καθÞρισε την τàχη του ρωµαϊκοà κρÀτουσ. (ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου)

172

των Ετροàσκων. Το νÛο πολÝτευµα που εγκαθιδρàθηκε οι ΡωµαÝοι το ονÞµαζαν δηµοκρατÝα (Res publica)¯ στην πραγµατικÞτητα Þµωσ επρÞκειτο για αριστοκρατικÞ καθεστñσ, αφοà την εξουσÝα εÝχαν πλÛον οι πατρÝκιοι. Για δàο περÝπου αιñνεσ η Ρñµη κλυδωνÝστηκε στο εσωτερικÞ απÞ κοινωνικοàσ αγñνεσ µÛχρι την εξÝσωση των πατρικÝων µε τουσ πληβεÝουσ. ΠαρÀλληλα, στο εξωτερικÞ εγκαινÝασε πολιτικÜ κατακτÜσεων. ΜÛχρι τα τÛλη του 3ου αι. π.Χ. κυριÀρχησε στην ιταλικÜ χερσÞνησο και αντιµετñπισε νικηφÞρα στη δυτικÜ ΜεσÞγειο τουσ ΚαρχηδÞνιουσ. Οι κοινωνικοÝ αγñνεσ. Οι πληβεÝοι αγωνÝστηκαν δàο περÝπου αιñνεσ για να αποκτÜσουν πολιτικÀ δικαιñµατα. Στισ αρχÛσ του 5ου αι. π.Χ. κατÞρθωσαν να αναδεÝξουν µια νÛα εξουσÝα, που εκπροσωποàσαν οι δÜµαρχοι. Οι Àρχοντεσ αυτοÝ που εκλÛγονταν για Ûνα χρÞνο εÝχαν ωσ κàριο Ûργο την προστασÝα των πληβεÝων απÞ τισ αυθαιρεσÝεσ των πατρικÝων. Θεωροàνταν πρÞσωπα ιερÀ και απαραβÝαστα. ΕÝχαν το δικαÝωµα να αρνηθοàν την ψÜφιση ενÞσ νÞµου, Þταν αυτÞσ προσÛβαλλε τα συµφÛροντα των πληβεÝων (veto)*. Στα µÛσα του 5ου αι. π.Χ., οι πληβεÝοι µε τουσ αγñνεσ τουσ πÛτυχαν για πρñτη φορÀ την καταγραφÜ του εθιµικοà δικαÝου (∆ωδεκÀδελτοσ), αποτρÛποντασ Ûτσι τισ αυθαÝρετεσ δικαστικÛσ αποφÀσεισ των πατρικÝων5. Σε µικρÞ χρονικÞ διÀστηµα καταργÜθηκε ο νÞµοσ που δεν επÛτρεπε τουσ γÀµουσ µεταξà των δàο τÀξεων. ΜετÀ απÞ σκληροàσ αγñνεσ ενÞσ περÝπου αιñνα κατÞρθωσαν να αποκτÜσουν και πολιτικÜ ισÞτητα. Τον 4ο αι. π.Χ. τουσ παραχωρÜθηκε το δικαÝωµα να εκλÛγονται στο αξÝωµα του υπÀτου και αργÞτερα, στα τÛλη του Ýδιου αιñνα, το δικαÝωµα να εκλÛγονται στο αξÝωµα του «µεγÝστου αρχιερÛωσ». Η πολιτικÜ οργÀνωση. Την περÝοδο τησ δηµοκρατÝασ το ρωµαϊκÞ κρÀτοσ (Res publica) οργανñθηκε µε τισ ακÞλουθεσ εξουσÝεσ: τουσ Àρχοντεσ, τη σàγκλητο και τισ εκκλησÝεσ. Οι Àρχοντεσ του ρωµαϊκοà κρÀτουσ Üταν πολ-

4. Η Ýδρυση τησ λεγεñνασ * και τησ συγκλÜτου Αφοà κτÝστηκε η πÞλη, στην αρχÜ (ο Ρωµàλοσ) διαÝρεσε Þλο το λαÞ που εÝχε ενηλικιωθεÝ σε στρατιωτικÀ σñµατα. ΚÀθε σñµα αποτελοàνταν απÞ τρεισ χιλιÀδεσ πεζοàσ και τριακÞσιουσ ιππεÝσ. ΟνοµÀστηκε λεγεñνα, γιατÝ οι µÀχιµοι Üταν οι πιο διακεκριµÛνοι απ’ Þλουσ. Στη συνÛχεια τουσ Àλλουσ τουσ ενÛταξε στο δÜµο και ονοµÀστηκε ο λαÞσ ποποàλουσ. ΕκατÞ ευγενεÝσ Ûκανε βουλευτÛσ και αυτοàσ τουσ ονÞµασε πατρÝκιουσ και το σñµα αυτñν σενÀτον. ΣενÀτοσ σηµαÝνει ακριβñσ γερουσÝα. Íλλοι αναφÛρουν Þτι οι βουλευτÛσ ονοµÀστηκαν πατρÝκιοι γιατÝ Üταν πατÛρεσ γνησÝων παιδιñν, Àλλοι Þµωσ γιατÝ οι Ýδιοι (οι βουλευτÛσ) εÝχαν να επιδεÝξουν τουσ Ýδιουσ τουσ τουσ πατÛρεσ, πρÀγµα το οποÝο δεν Üταν κοινÞ σε πολλοàσ, απ’ Þσουσ συγκεντρñθηκαν στην πÞλη. Íλλοι πÀλι απÞ τη λÛξη πατρονÝα, γιατÝ Ûτσι ονÞµαζαν την προστασÝα και συνεχÝζουν να την ονοµÀζουν µÛχρι σÜµερα... Πλοàταρχοσ, Ρωµàλοσ, 13.

5. Η σηµασÝα τησ ∆ωδεκÀδελτου Îχουµε λοιπÞν δàο συνÛπειεσ: Πρñτον, ο νÞµοσ δεν παρουσιÀζεται πλÛον σαν αµετÀβλητοσ και αδιαφιλονÝκητοσ τàποσ. Ùντασ ανθρñπινο Ûργο, αναγνωρÝζεται Þτι υπÞκειται σε αλλαγÛσ. Η ∆ωδεκÀδελτοσ λÛει: «Το αποτÛλεσµα τησ τελευταÝασ ψηφοφορÝασ του λαοà αποτελεÝ νÞµο». ΕÝναι το πλÛον σηµαντικÞ απÞ τα κεÝµενα αυτοà του κñδικα που Ûχουν αποµεÝνει, και αυτÞ που επισηµαÝνει καλàτερα το χαρακτÜρα τησ µεγÀλησ επανÀστασησ που Ûγινε τÞτε στο δÝκαιο. Ο νÞµοσ δεν εÝναι πλÛον µια ιερÜ παρÀδοση, mos¯ εÝναι Ûνα απλÞ κεÝµενο,

173

λοÝ. Εκπροσωποàσαν την εκτελεστικÜ εξουσÝα τησ πολιτεÝασ. Οι σπουδαιÞτεροι Üταν: οι δàο àπατοι, που εκλÛγονταν για Ûνα χρÞνο αρχικÀ, συγκÛντρωναν Þλεσ τισ εξουσÝεσ που προηγουµÛνωσ εÝχε ο βασιλιÀσ. ΕÝχαν µεγαλοπρεπÜ εµφÀνιση και ακολουθοàνταν απÞ δñδεκα ραβδοàχουσ. Ùταν η πολιτεÝα βρισκÞταν σε κρÝσιµη κατÀσταση, τÞτε για Ûξι µÜνεσ Þλεσ οι εξουσÝεσ παραχωροàνταν σε Ûναν εκλεγµÛνο Àρχοντα απÞ τουσ υπÀτουσ που ονοµαζÞταν δικτÀτορασ. ΜεγÀλησ σπουδαιÞτητασ αξÝωµα Üταν το αFustel de Coulanges, Þ.π., σ. 466-7. ξÝωµα των τιµητñν. ×ταν δàο και εκλÛγονταν για δεκαοκτñ µÜνεσ. Ωσ Ûργο τουσ εÝχαν: 1) την τÝµηση των πολιτñν, δηλαδÜ την κατÀταξÜ τουσ ανÀλογα µε τα περιουσιακÀ τουσ στοιχεÝα, 2) τη σàνταξη του καταλÞγου των συγκλητικñν, δηλαδÜ Þριζαν ποιοι απÞ τουσ Àρχοντεσ εÝχαν το δικαÝωµα να εισÛλθουν στη σàγκλητο, 3) την κατÀρτιση του προϋπολογισµοà του κρÀτουσ και 4) την επÝβλεψη των ηθñν, δηλαδÜ εÝχαν τη δικαιοδοσÝα να στερÜσουν τα πολιτικÀ δικαιñµατα σ’ Þποιον πολÝτη επιδεÝκνυε ανÜθικη συµπεριφορÀ. ΥπÜρχαν και Àλλοι Àρχοντεσ, Þπωσ οι δÜµαρχοι, οι πραÝτωρεσ, οι ταµÝεσ, οι ανθàπατοι, µε µικρÞτερησ σηµασÝασ αξιñµατα. Η σàγκλητοσ εκπροσωποàσε την ιστορικÜ συνÛχεια του ρωµαϊκοà κρÀτουσ. Αποτελοàνταν απÞ ισÞβια µÛλη (τριακÞσια στον αριθµÞ), που προηγουµÛνωσ εÝχαν διατελÛσει ανñτατοι Àρχοντεσ. ×ταν σñµα µε νοµοθετικÜ και εκτελεστικÜ εξουσÝα και µε µεγÀλη δàναµη καθ’ Þλη τη διÀρκεια τησ δηµοκρατÝασ. ΣπουδαÝο ρÞλο, ωστÞσο, διαδραµÀτισε και κατÀ τουσ αυτοκρατορικοàσ χρÞνουσ. ΕÝχε δικαιοδοσÝεσ σε θÛµατα οικονοµικÀ, θρησκευτικÀ και εξωτερικÜσ πολιτικÜσ. Οι αποφÀσεισ τησ, τα συγκλητικÀ δÞγµατα, εÝχαν ισχà νÞµου. Στο ρωµαϊκÞ κρÀτοσ λειτοàργησαν προοδευτικÀ τρεισ εκκλησÝεσ. Η φρατρικÜ, που Üταν η συνÛλευση των πατρικÝων, Ûχασε τη δàναµÜ τησ την περÝοδο τησ δηµοκρατÝασ¯ διατηρÜθηκε µÞνο απÞ σεβασµÞ στην παρÀδοση. Η λοχÝτιδα Üταν η συνÛλευση Þλων των στρατευµÛνων πολιτñν, πατρικÝων και πληβεÝων. Οι αποφÀσεισ τησ παÝρνοΝαÞσ τησ ΕστÝασ (2οσ αι. π.Χ.). ΕÝναι ο νταν κατÀ λÞχουσ. ΕξÛλεγε τουσ υπÀτουσ, τουσ αρχαιÞτεροσ µαρµÀρινοσ ναÞσ τησ ΡñτιµητÛσ και τουσ πραÝτωρεσ. Η φυλετικÜ στην αρµησ που σñζεται. Η λατρεÝα τησ ΕστÝασ χÜ Üταν η συνÛλευση των πληβεÝων, µετÀ Þµωσ Üταν µÝα απÞ τισ αρχαιÞτερεσ λατρεÝεσ των ΡωµαÝων. την εξÝσωση των τÀξεων την αποτÛλεσαν Þλοι οι lex, και εφÞσον θεσπÝστηκε µε τη θÛληση των ανθρñπων, η Ýδια θÛληση µπορεÝ να τον αλλÀξει. ∆εàτερη συνÛπεια εÝναι η εξÜσ: Ο νÞµοσ που αποτελοàσε προηγουµÛνωσ µÛροσ τησ θρησκεÝασ, και Üταν κατÀ συνÛπεια πατρικÜ κληρονοµιÀ των οικογενειñν, Ûγινε στο εξÜσ κοινÞ κτÜµα Þλων των πολιτñν. Ο πληβεÝοσ απÛκτησε το δικαÝωµα να τον επικαλεÝται και να προσφεàγει στη δικαιοσàνη.

174

ΡωµαÝοι. Συγκεντρñνονταν κατÀ φυλÛσ, ανÀλογα δηλαδÜ µε τον τÞπο τησ κατοικÝασ τουσ. Στη δικαιοδοσÝα τησ Üταν η ψÜφιση των νÞµων και η εκλογÜ των κατñτερων αρχÞντων.

3.5 Η ρωµαϊκÜ εξÀπλωση Η κατÀκτηση τησ ΙταλÝασ. Οι κατακτητικοÝ πÞλεµοι που επÛβαλαν τη ρωµαϊκÜ κυριαρχÝα στην ΙταλÝα και στη ∆υτικÜ ΜεσÞγειο διÜρκεσαν περÝπου τρεισ αιñνεσ (5οσ-3οσ αι. π.Χ.). Οι πρñτοι πÞλεµοι των ΡωµαÝων Ûγιναν τον 5ο αι. π.Χ. εναντÝον των γειτονικñν λαñν τησ κεντρικÜσ ΙταλÝασ, των ΛατÝνων, των ΣαβÝνων, των Αικοàων, των Ετροàσκων και Àλλων. Στισ αρχÛσ του 4ου αι. π.Χ., αντιµετñπισαν µε καρτερÝα την πολιορκÝα τησ Ρñµησ απÞ τουσ ΓαλÀτεσ, που κατοικοàσαν στη βÞρειο ΙταλÝα. Στη διÀρκεια του δεàτερου µισοà του 4ου αι. π.Χ. κατÞρθωσαν να επιβληθοàν µετÀ απÞ µακροχρÞνιουσ πολÛµουσ στουσ ΣαµνÝτεσ και να καταλÀβουν την περιοχÜ τησ ΚαµπανÝασ. ΠαρÀλληλα, ωσ τισ αρχÛσ του 3ου αι. π.Χ., Ûκαµψαν οριστικÀ την αντÝσταση των Ετροàσκων. Για την πλÜρη κυριαρχÝα τουσ στην ιταλικÜ χερσÞνησο απÛµενε η υποταγÜ των 6. Η πειθαρχÝα Üταν µια απÞ ελληνικñν αποικιñν. τισ αρετÛσ που κοσµοàσαν Η µÞνη προσπÀθεια αντÝστασησ στα επεκτατουσ ΡωµαÝουσ τικÀ σχÛδιÀ τουσ εκδηλñθηκε απÞ την πÞλη του Ο γιοσ του ΤουρκουÀτου µονοΤÀραντα, η οποÝα για την αντιµετñπιση του ρωµÀχησε µ’ Ûναν εχθρÞ παρÀ τισ αυµαϊκοà κινδàνου ζÜτησε τη συµβολÜ του ΠàρστηρÛσ διαταγÛσ του πατÛρα του, ο ορου, του βασιλιÀ τησ ΗπεÝρου. Η παρÛµβαση του ποÝοσ Üταν àπατοσ. ΓεµÀτοσ λοιπÞν Πàρρου αντιµετñπισε πρÞσκαιρα το πρÞβληµα απÞ χαρÀ για τη νÝκη Ûτρεξε στον πατÛρα του. «Για να αποδεÝξω Þτι εÝµαι τησ επÛκτασησ των ΡωµαÝων. Ùταν εκεÝνοσ απογνÜσιοσ γιοσ σου, σου φÛρνω τα λÀχñρησε στην ΕλλÀδα, οι ΡωµαÝοι κατÛλαβαν τον φυρα ενÞσ ιππÛα, τον οποÝο σκÞτωΤÀραντα (272 π.Χ.) και µετÀ απÞ λÝγο κυριÀρχησα», εÝπε. Ùταν Àκουσε αυτÀ ο àπασαν σ’ Þλεσ τισ αποικÝεσ τησ ΚÀτω ΙταλÝασ. τοσ γυρÝζει το πρÞσωπο απÞ το γιο Η επικρÀτηση των ΡωµαÝων. Οι κατακτητιτου και χωρÝσ να καθυστερÜσει διακοÝ πÞλεµοι δεν Üταν πÀντοτε νικηφÞροι. Οι ΡωτÀζει τουσ σαλπιγκτÛσ να σαλπÝσουν συγκÛντρωση του στρατοà. «ΤÝτε µαÝοι αρκετÛσ φορÛσ ηττÜθηκαν και πολà αÝµα ΜÀνλιε, επειδÜ χωρÝσ σεβασµÞ προσ χàθηκε µÛχρι την πλÜρη υποταγÜ των λαñν τησ το υπατικÞ αξÝωµα και την προγονιΙταλÝασ. κÜ µεγαλειÞτητα µονοµÀχησεσ παρÀ Ποιοι Þµωσ Üταν οι λÞγοι που συνÛβαλαν τισ διαταγÛσ µου και, Þσο εξαρτιÞταν στην επικρÀτησÜ τουσ; απÞ σÛνα, κατÛστρεψεσ τη στρατιωτικÜ πειθαρχÝα, στην οποÝα µÛχρι τñρα ✦ Η ακατÀβλητη επιµονÜ, η πειθαρχÝα και οι η Ρñµη οφεÝλει τη δàναµÜ τησ» εÝπε προγονικÛσ αρετÛσ (η αφοσÝωση στην ιδÛα τησ στη συνÛλευση... «ΕµπρÞσ ραβδοàχε, πατρÝδασ, ο σεβασµÞσ στουσ ανñτερουσ, η υπαδÛσε τον στον πÀσσαλο και σκÞτωσÛ κοÜ στουσ νÞµουσ) Üταν τα χαρακτηριστικÀ που τον», εÝπε τελειñνοντασ. κοσµοàσαν τουσ ΡωµαÝουσ. Αν τελικÀ κατÞρθωΤÝτοσ ΛÝβιοσ, VIII, 7. σαν να επιτàχουν το στÞχο τουσ, αυτÞ οφεÝλεται 175

κυρÝωσ στο γεγονÞσ Þτι οι στρατιñτεσ τησ Ρñµησ διÛθεταν τÛτοιεσ αρετÛσ6. ✦ Το ρωµαϊκÞ στρατÞ συγκροτοàσαν Þσοι πολÝτεσ εÝχαν περιουσÝα. Îτσι υπερασπÝζονταν µε θÀρροσ την πατρÝδα τουσ, προστατεàοντασ παρÀλληλα την οικογÛνεια και την περιουσÝα τουσ. ✦ Στην επικρÀτησÜ τουσ συνÛβαλαν και τα µÛτρα που πÜραν για την οργÀνωση των κατακτηµÛνων λαñν. ΕÝναι χαρακτηριστικÞ Þτι εξαρχÜσ καθÞριζαν τισ σχÛσεισ τουσ µε τουσ ηττηµÛνουσ¯ Ûτσι εµπÞδισαν τη µεταξà τουσ συνεννÞηση. ∆ηµιουργοàσαν σàνδεσµο κÀθε πÞλησ χωριστÀ µε τη Ρñµη. Θεωροàσαν τουσ λαοàσ που υπÛτασσαν ωσ συµµÀχουσ. Σε ορισµÛνεσ πÞλεισ παραχñρησαν περισσÞτερα προνÞµια και σε Àλλεσ λιγÞτερα. Με τον τρÞπο αυτÞ, προκαλοàσαν αντιζηλÝεσ που απÛτρεπαν τη συνεργασÝα και την ανÀληψη κοινÜσ δρÀσησ. ✦ Οργανñθηκε οδικÞ δÝκτυο στην ιταλικÜ χερσÞνησο που διευκÞλυνε την επικοινωνÝα ανÀµεσα στισ πÞλεισ. Îτσι, επιτεàχθηκε η Àµεση επÛµΟι µεγÀλεσ οδικÛσ αρτηρÝεσ στην ΙταλικÜ βαση του ρωµαϊκοà στρατοà, Þπου παρουσιαζÞχερσÞνησο (περ. στα τÛλη του 1ου αι. µ.Χ.) ταν ανÀγκη, και ευνοÜθηκαν παρÀλληλα οι εµπορικÛσ επαφÛσ. ✦ Το σπουδαιÞτερο µÛτρο Þµωσ που παγÝωσε την κυριαρχÝα των ΡωµαÝων στουσ νÛουσ λαοàσ Üταν η Ýδρυση αποικιñν στισ κατακτηµÛνεσ περιοχÛσ. ΡωµαÝοι χωρικοÝ, που εÝχαν πολιτικÀ δικαιñµατα και τη δυνατÞτητα να στρατεàονται, στÛλνονταν ωσ Àποικοι (coloni) σε διÀφορα µÛρη των νÛων χωρñν του ρωµαϊκοà κρÀτουσ. Οι πρñτοι αυτοÝ Àποικοι ουσιαστικÀ λειτοàργησαν ωσ παρÀγοντασ εκρωµαϊσµοà των κατακτηµÛνων. ΚαρχηδονιακοÝ πÞλεµοι. Σε χρονικÞ διÀστηµα µικρÞτερο απÞ µια δεκαετÝα µετÀ απÞ την κυριαρχÝα τουσ στην ΙταλÝα, οι ΡωµαÝοι Ûστρεψαν τισ βλÛψεισ τουσ στη ΜεσÞγειο και, Þπωσ Üταν ΑναπαρÀσταση κατασκευÜσ ρωµαϊκñν οδñν. Η οδοποιÝα Üταν Ûνα απÞ τα επιτεàγµατα των ΡωµαÝων. ΣυνÛβαλε στη µετακÝνηση του στρατοà και την ανÀπτυξη εµπορικñν επαφñν στο εσωτερικÞ τησ ΙταλικÜσ χερσονÜσου.

176

φυσικÞ, Üρθαν σε σàγκρουση µε τουσ ΚαρχηδÞ7. Μια κρÝση για τον νιουσ. Οι πÞλεµοι Üταν σκληροÝ και µακροχρÞνιΑ ΚαρχηδονιακÞ πÞλεµο οι. Οι δàο απ’ αυτοàσ Ûγιναν τον 3ο αι. π.Χ. και ο ∆εν εÝναι εàκολο να βρει κÀποιοσ τρÝτοσ στα µÛσα του 2ου αι. π.Χ. ΤελεÝωσε µε την πιο µακροχρÞνιο πÞλεµο απ’ αυτÞν, καταστροφÜ τησ ΚαρχηδÞνασ. οàτε πιο ολοκληρωµÛνεσ προετοιµαΤα αÝτια των Καρχηδονιακñν πολÛµων εντοσÝεσ, οàτε πιο συντονισµÛνεσ ενÛργειπÝζονται στην επιθυµÝα των ΡωµαÝων να κυριαρεσ, οàτε περισσÞτερουσ αγñνεσ, οàτε χÜσουν στη θÀλασσα µετÀ την κατÀκτηση τησ µεγαλàτερεσ περιπÛτειεσ απ’ εκεÝνεσ που συνÛβησαν και στουσ δàο αντιΙταλÝασ. Την αφορµÜ Ûδωσε η ΣικελÝα, Þπου οι πÀλουσ κατÀ τη διÀρκεια του προαΚαρχηδÞνιοι εÝχαν επεκτεÝνει το αποικιακÞ τουσ ναφερθÛντοσ πολÛµου. Και τα δàο κρÀτοσ, ενñ οι ΡωµαÝοι τη θεωροàσαν φυσικÜ κρÀτη διατÜρησαν Àθικτουσ τουσ ποπροÛκταση τησ ιταλικÜσ χερσονÜσου. λιτειακοàσ τουσ θεσµοàσ, περιορισµÛΑ ΚαρχηδονιακÞσ (264-241 π.Χ.). Στον πÞνα τα µÛσα τησ τàχησ και σχεδÞν ιλεµο αυτÞ, που κρÀτησε πÀνω απÞ εÝκοσι χρÞνια, σÞρροπεσ πολεµικÛσ δυνÀµεισ. Για το λÞγο αυτÞ, Þσοι θÛλουν να εννοÜοι ελληνικÛσ πÞλεισ τησ ΣικελÝασ βοÜθησαν οικεισουν τισ δυνÀµεισ των ΡωµαÝων και οθελñσ τουσ ΡωµαÝουσ να περιορÝσουν την επετων ΚαρχηδονÝων, εÝναι σωστÞ να τισ κτατικÞτητα των ΚαρχηδονÝων στο νησÝ. Οι ΡωσυγκρÝνουν µεταξà τουσ περισσÞτεµαÝοι για πρñτη φορÀ ναυπÜγησαν στÞλο και ρο στη διÀρκεια αυτοà του πολÛµου κατÞρθωσαν, παρÀ την ισχυρÜ αντÝσταση των παρÀ στισ πολεµικÛσ συγκροàσεισ ΚαρχηδονÝων, να τουσ αντιµετωπÝσουν νικηφÞπου ακολοàθησαν. ρα. Ο πÞλεµοσ τελεÝωσε µε την υπογραφÜ ειρÜΠολàβιοσ, Α, 13,11-13. νησ (241 π.Χ.) που υποχρÛωνε τουσ ΚαρχηδÞνιουσ να εγκαταλεÝψουν τη ΣικελÝα και τα γàρω µικρÀ νησιÀ και να πληρñσουν πολεµικÜ αποζηµÝωση7. Στο χρονικÞ διÀστηµα που ακολοàθησε µÛχρι και την Ûναρξη του Β Καρχηδονιακοà πολÛµου, οι ΡωµαÝοι επÛκτειναν την κυριαρχÝα τουσ στην ΚορσικÜ και τη ΣαρδηνÝα. ΥπÛταξαν ακÞµα την Εντεàθεν των Íλπεων ΓαλατÝα, ξεκαθÀρισαν την ΑδριατικÜ απÞ τουσ Ιλλυριοàσ πειρατÛσ και Ûκλεισαν συµµαχÝα µε ελληνικÛσ πÞλεισ τησ περιοχÜσ, Þπωσ µε την ΑπολλωνÝα, την ΕπÝδαµνο και την ΚÛρκυρα. Β ΚαρχηδονιακÞσ (218-201 π.Χ.). ΑφορµÜ αυτÜ τη φορÀ στÀθηκε η επÛκταση των ΚαρχηδονÝων στην ΙσπανÝα. Ο ΑννÝβασ, εξαÝρετοσ στρατηλÀτησ, κατÞρθωσε να επιβÀλει την καρχηδονιακÜ κυριαρχÝα στο µεγαλàτερο µÛροσ των παρÀλιων περιοχñν τησ ΙβηρικÜσ χερσονÜσου που βρÛχονται απÞ τη ΜεσÞγειο. ΑπÞ την ΙσπανÝα ξεκÝνησε να θÛσει σε εφαρµογÜ το παρÀτολµο σχÛδιÞ του, να µεταφÛρει τον πÞλεµο στην ΙταλÝα. Ακολοàθησε χερσαÝα πορεÝα διαµÛσου των ΠυρηναÝων και των χιονισµÛνων Íλπεων για να εισβÀλει στην ιταλικÜ χερσÞνησο. Οι συγκροàσεισ του ΑννÝβα µε το ρωµαϊκÞ στρατÞ στην ΙταλÝα Üταν µνηµειñδεισ. Αν και οι απñλειεσ των ΡωµαÝων Üταν πολλÛσ, ωστÞσο ο ΑννÝβασ δεν πολιÞρκησε τη Ρñµη αντιλαµβανÞµενοσ Þτι µια τÛτοια επιχεÝρηση θα Üταν µÀταιη. Το τÛλοσ του πολÛµου κρÝθηκε, Þταν οι ΡωµαÝοι αποφÀσισαν να στραφοàν κατÀ τησ ΚαρχηδÞνασ στη Β. ΑφρικÜ. Ο καρχηδο177

8. Τα αποτελÛσµατα του Β Καρχηδονιακοà πολÛµου Σàµφωνα µε τουσ Þρουσ τησ ειρÜνησ που συνοµολογÜθηκε το 201 π.Χ. η ΚαρχηδÞνα υποχρεñθηκε να πληρñσει µεγÀλη πολεµικÜ αποζηµÝωση, να καταστρÛψει ολÞκληρο τον πολεµικÞ στησ στÞλο και να δεχθεÝ περιορισµÞ τησ ανεξαρτησÝασ τησ στον τοµÛα των εξωτερικñν σχÛσεων. Îχασε Ûτσι το κàροσ που εÝχε ωσ τÞτε στη ∆àση, η εµπορικÜ τησ υπεροχÜ Ûπαυσε να υπÀρχει και η ΚαρχηδÞνα Ûγινε απλñσ Ûνα απÞ τα κρÀτη τησ εποχÜσ εκεÝνησ που στηρÝζονταν στη γεωργÝα και σ’ Ûνα περιορισµÛνο εξωτερικÞ εµπÞριο. ΠαρÀλληλα η πολιτικÜ τησ δραστηριÞτητα περιοριζÞταν διαρκñσ, ñσπου κατÛξηξε να εκδηλñνεται αποκλειστικÀ στισ συνεχεÝσ αντιδικÝεσ τησ µε τον ΜασινÝσσα, τον ΝουµιδÞ βασιλιÀ και προστατευÞµενο τησ Ρñµησ. ΕξÀλλου οι καρχηδονιακÛσ κτÜσεισ τησ ΙσπανÝασ, Þπωσ και ολÞκληρη η ΣικελÝα, µεταβλÜθηκαν σε ρωµαϊκÛσ επαρχÝεσ. Η ΚαρχηδÞνα εÝναι τñρα περικυκλωµÛνη απÞ ρωµαϊκÛσ κτÜσεισ και υποτελεÝσ τησ Ρñµησ. M. Rostovtzeff, Þ.π., σ. 80-81.

νιακÞσ στρατÞσ νικÜθηκε στη ΖÀµα (202 π.Χ.) και η ειρÜνη που επιβλÜθηκε Üταν ταπεινωτικÜ για τουσ ΚαρχηδÞνιουσ (201 π.Χ.)8. Παραχñρησαν στουσ ΡωµαÝουσ τισ κτÜσεισ τουσ στην ΙσπανÝα, παρÛδωσαν το µεγαλàτερο µÛροσ του στÞλου τουσ, τουσ πολεµικοàσ τουσ ελÛφαντεσ και, επιπλÛον, πλÜρωσαν τερÀστια πολεµικÜ αποζηµÝωση. Ο ΑννÝβασ εξορÝστηκε και ζÜτησε προστασÝα στον ΑντÝοχο Γ , το βασιλιÀ τησ ΣυρÝασ. Γ ΚαρχηδονιακÞσ (149-146 π.Χ.). Στα µÛσα του 2ου αι. π.Χ., àστερα απÞ τριετεÝσ συγκροàσεισ, οι ΡωµαÝοι ισοπÛδωσαν την Ûνδοξη φοινικικÜ αποικÝα και απαγÞρευσαν την ανÛγερση νÛασ πÞλησ στα ερεÝπιÀ τησ. Η κυριαρχÝα των ΡωµαÝων στη θÀλασσα Üταν πλÛον γεγονÞσ.

3.6 Ο ρωµαϊκÞσ πολιτισµÞσ Ο ρωµαϊκÞσ πολιτισµÞσ µÛχρι τα τÛλη του 3ου αι. π.Χ. δÝνει την εικÞνα µιασ αγροτικÜσ κοινωνÝασ πιστÜσ στισ παραδÞσεισ και τισ προγονικÛσ αρετÛσ. Τα χαρακτηριστικÀ αυτοà του πολιτισµοà µποροàµε να τα ανιχνεàσουµε στην οργÀνωση τησ οικογÛνειασ, τα Üθη και τισ θρησκευτικÛσ πεποιθÜσεισ. Η οικογÛνεια. ΜικρογραφÝα τησ ρωµαϊκÜσ κοινωνÝασ αποτελεÝ η οικογÛνεια. ×ταν οργανωµÛνη µε αυστηρÞτητα και τÀξη. ΑρχηγÞσ µε Þλεσ τισ εξουσÝεσ στα χÛρια του Üταν ο πατÛρασ. Σ’ αυτÞν υπÀκουαν Þλοι. ΑκÞµη και εÀν κÀποιο µÛλοσ τησ οικογÛνειασ διακρινÞταν κοινωνικÀ, Üταν υποχρεωµÛνο να υπακοàει στον πατÛρα. Κàρια ασχολÝα του αρχηγοà τησ οικογÛνειασ Üταν να επιβλÛπει τουσ δοàλουσ στην καλλιÛργεια των κτηµÀτων. Στισ υποχρεñσεισ του Üταν η ανατροφÜ των παιδιñν σàµφωνα µε τα ρωµαϊκÀ Üθη, ñστε ΤοιχογραφÝα µε παρÀσταση δàο πεζñν πολεµιστñν απÞ τÀφο τησ ΠοσειδωνÝασ (αρχÛσ του 3ου αι. π.Χ.). ΑπÞ τον οπλισµÞ τουσ φαÝνεται Þτι πρÞκειται για ΣαµνÝτεσ, µÝα απÞ τισ ιταλικÛσ φυλÛσ τησ ΚÀτω ΙταλÝασ. (ΠοσειδωνÝα, ΜουσεÝο Paestum)

178

να γÝνουν καλοÝ πολÝτεσ και ανδρεÝοι στρατιñτεσ. ΣηµαντικÜ Üταν και η θÛση τησ ρωµαÝασ γυναÝκασ στην οικογÛνεια. ΕπÛβλεπε Þλεσ τισ οικιακÛσ εργασÝεσ και συµµετεÝχε ενεργÀ σ’ Þλεσ τισ εκδηλñσεισ και τισ συναναστροφÛσ µÛσα και Ûξω απÞ το σπÝτι. ∆εν Üταν αποκλεισµÛνη στο γυναικωνÝτη, Þπωσ συνÛβαινε στην ΕλλÀδα. ΜεγÀλη ευτυχÝα για τουσ ΡωµαÝουσ Üταν η απÞκτηση παιδιñν. Οι παλαιÛσ οικογÛνειεσ Üταν πολàτεκνεσ. ΕÀν δεν υπÜρχε αρσενικÞ παιδÝ, ο πατÛρασ εÝχε τη δυνατÞτητα να υιοθετÜσει ξÛνο. Η αγωγÜ των παιδιñν εÝχε πρακτικÞ χαρακτÜρα. Τα παιδιÀ Ûπρεπε να γÝνουν καλοÝ πολÝτεσ και στρατιñτεσ. ΓενικÞτερα, η εκπαÝδευση των παιδιñν, µÛχρι τα τÛλη του 2ου αι. π.Χ. και πριν την ελληνικÜ επÝδραση, παρÛµεινε στοιχειñδησ. Οι ΡωµαÝοι θεωροàσαν περιττÞ Þ,τι δεν εÝχε πρακτικÜ ωφÛλεια. Îτσι, στην αρχÜ δεν ασχολÜθηκαν µε τισ τÛχνεσ και την καλλιÛργεια των γραµµÀτων. Την εκπαÝδευση των παιδιñν αναλÀµβαναν µορφωµÛνοι δοàλοι, οι οποÝοι δÝδασκαν σε σχολεÝα γραφÜ, ανÀγνωση και αριθµητικÜ. Σε µεγαλàτερη ηλικÝα ασχολοàνταν µε την ερµηνεÝα κειµÛνων αρχαÝων συγγραφÛων και τησ ∆ωδεκαδÛλτου. ΕÝναι γνωστÞ Þτι, Þταν οι ΡωµαÝοι κατÛκτησαν τον ΤÀραντα, ο ΛÝβιοσ ΑνδρÞνικοσ, Ûνασ απÞ τουσ αιχµαλñτουσ, χρησιµοποιÜθηκε ωσ οικοδιδÀσκαλοσ και απελευθερñθηκε απÞ τον κàριÞ του. ΑυτÞσ Üταν και ο πρñτοσ που µετÛφρασε

Επιτàµβιο ανÀγλυφο που παρουσιÀζει Ûνα ζευγÀρι ΡωµαÝων (αρχÛσ του 1ου αι. π.Χ.). Ο Àνδρασ εÝναι Ûνασ σοβαρÞσ, αξιοπρεπÜσ ρωµαÝοσ πολÝτησ ενñ η γυναÝκα διακρÝνεται για τη σεµνÞτητα τησ ÛκφρασÜσ τησ. (Ρñµη, ΜουσεÝο ΚαπιτωλÝου)

ΣαρκοφÀγοσ γυναÝκασ (1οσ αι. π.Χ.). Η κατασκευÜ και η διακÞσµησÜ τησ εÝναι επηρεασµÛνη απÞ την ετρουσκικÜ παρÀδοση. Οι Ετροàσκοι συνÛβαλαν στη διαµÞρφωση των ηθñν και των θεσµñν τησ ρωµαϊκÜσ κοινωνÝασ την πρñτη περÝοδο τησ ιστορικÜσ τησ πορεÝασ. (ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου)

179

9. Η εξÛλιξη τησ ιδÛασ τησ ηθικÜσ και τησ θρησκεÝασ στουσ ΡωµαÝουσ ΕÝναι φυσικÞ η ιδÛα τησ ηθικÜσ να εÝχε την αρχÜ τησ και την εξÛλιξÜ τησ, Þπωσ και η ιδÛα τησ θρησκεÝασ. Ο θεÞσ των πρñτων γενεñν αυτÜσ τησ φυλÜσ Üταν πολà µικρÞσ, αλλÀ σιγÀ σιγÀ οι Àνθρωποι τον µεγÀλωσαν¯ Ûτσι η ηθικÜ, πολà περιορισµÛνη και ατελÜσ στην αρχÜ, διευρàνθηκε ασυναÝσθητα, ñσπου προοδευτικÀ, Ûφθασε να διακηρàξει το καθÜκον τησ αγÀπησ προσ Þλουσ τουσ ανθρñπουσ. ΞεκÝνησε µÛσα στην οικογÛνεια και κÀτω απÞ την επιρροÜ τησ οικογενειακÜσ θρησκεÝασ ανÛπτυξε αρχικÀ ο Àνθρωποσ το αÝσθηµα του καθÜκοντοσ. Ασ φαντασθοàµε αυτÜ τη θρησκεÝα τησ εστÝασ και του τÀφου κατÀ την εποχÜ τησ απÞλυτησ κυριαρχÝασ τησ. Ο Àνθρωποσ Ûχει το θεÞ κοντÀ του. ΕÝναι παρñν, σαν Àλλη συνεÝδηση, σε Þλεσ του τισ πρÀξεισ. ΑυτÞ το εàθραυστο πλÀσµα βρÝσκεται κÀτω απÞ το βλÛµµα ενÞσ µÀρτυρα που δεν τον εγκαταλεÝπει ποτÛ. ∆εν αισθÀνεται ποτÛ µÞνοσ. ∆Ýπλα του, µÛσα στο σπÝτι του, µÛσα στο χωρÀφι του, Ûχει προστÀτεσ, για να του παρασταθοàν στισ δυσκολÝεσ τησ ζωÜσ, και δικαστÛσ, για να τιµωρÜσουν τα παραπτñµατÀ του. «Οι ΕφÛστιοι θεοÝ (Lares)», λÛνε οι ΡωµαÝοι, «εÝναι θεοÝ φοβεροÝ, που τιµωροàν τουσ ανθρñπουσ και επαγρυπνοàν για Þλα, Þσα γÝνονται µÛσα στο σπÝτι». ΛÛνε ακÞµη πωσ «οι ΕρκεÝοι θεοÝ (Penates) εÝναι θεοÝ ζωοδÞχοι, τρÛφουν το σñµα µασ και καθοδηγοàν την ψυχÜ µασ». Αποκαλοàσαν την εστÝα αγνÜ και πÝστευαν Þτι απαιτοàσε αγνÞτητα και απÞ τουσ ανθρñπουσ. ΚαµιÀ µιαρÜ σκÛψη Ü πρÀξη δεν επιτρεπÞταν να γÝνει µπροστÀ τησ. Fustel de Coulanges, Þ.π., σ. 149-150.

180

στα λατινικÀ την Οδàσσεια του ΟµÜρου για να χρησιµεàσει ωσ σχολικÞ βιβλÝο. Τα Üθη. Η καθηµερινÜ ζωÜ και η ενασχÞληση των ΡωµαÝων µε τη γεωργÝα Üταν οι παρÀγοντεσ που διαµÞρφωσαν τα Üθη και τισ ρωµαϊκÛσ αρετÛσ. Οι ΡωµαÝοι Üταν συντηρητικοÝ, απÛφευγαν τισ καινοτοµÝεσ και δεν Àλλαζαν εàκολα τισ παλαιÛσ τουσ συνÜθειεσ. Η Ûλλειψη βιοτεχνικÜσ παραγωγÜσ και εµπορικñν ενασχολÜσεων εÝχαν περιορÝσει τα ενδιαφÛροντÀ τουσ στην καλλιÛργεια τησ γησ και στισ τελετÛσ που σχετÝζονταν µε τον αγροτικÞ τρÞπο ζωÜσ. Η απλÞτητα και η λιτÞτητα Üταν στοιχεÝα που χαρακτÜριζαν Þλεσ τουσ τισ εκδηλñσεισ. ΑνÀµεσα στα προτερÜµατα που χαρακτÜριζαν τη ρωµαϊκÜ κοινωνÝα και συνÛβαλλαν στην ισχυροποÝηση του ρωµαϊκοà κρÀτουσ Üταν ο σεβασµÞσ και η πειθαρχÝα στουσ ανωτÛρουσ, η υπακοÜ στουσ νÞµουσ και η αφοσÝωση στισ επιταγÛσ τησ πατρÝδασ. Η θρησκεÝα. Οι ΡωµαÝοι Üταν λαÞσ θρησκευÞµενοσ. ΚÀθε πρÀξη τουσ περιβαλλÞταν απÞ θρησκευτικÜ τελετÜ. Îτσι, εκτÞσ απÞ τουσ επÝσηµουσ θεοàσ τησ πολιτεÝασ, υπÜρχαν και οι οικογενειακοÝ θεοÝ. Τουσ παλαιÞτερουσ χρÞνουσ δεν Ûδιναν συγκεκριµÛνη µορφÜ στουσ θεοàσ τουσ και δεν κατασκεàαζαν αγÀλµατα και ναοàσ για να τουσ λατρεàουν. ΦαντÀζονταν Þτι θεÞτητεσ κατοικοàσαν σε ορισµÛνα αντικεÝµενα, Þπωσ στο κατñφλι τησ θàρασ, στη φλÞγα τησ εστÝασ και αλλοà, και τουσ παρÝσταναν µε χÞρτα, λÝθουσ, ξàλα κ.À.9 Η ρωµαϊκÜ θρησκεÝα παρουσιÀζει σταδιακÜ εξÛλιξη, αποτÛλεσµα των επιρροñν που δÛχτηκε απÞ τουσ Àλλουσ λαοàσ. Στην αρχÜ, Üταν συνδεδεµÛνη µε την αγροτικÜ ζωÜ των ΡωµαÝων, στη συνÛχεια Þµωσ υιοθÛτησε πολλÀ στοιχεÝα απÞ τη θρησκεÝα των Ετροàσκων και πολà περισσÞτερο των ΕλλÜνων. Ùταν οι ΡωµαÝοι υπÛταξαν τισ ελληνικÛσ πÞλεισ, γνñρισαν τουσ θεοàσ των ΕλλÜνων και την ελληνικÜ µυθολογÝα, γοητεàτηκαν απÞ τισ διηγÜσεισ που αφοροàσαν τη δρÀση των

θεñν και σταδιακÀ ταàτισαν τουσ παλαιοàσ τουσ θεοàσ µε τουσ ελληνικοàσ. ΚÀτι ανÀλογο συνÛβη και αργÞτερα, Þταν οι ΡωµαÝοι υπÛταξαν την ΑνατολÜ. ΤÞτε υιοθÛτησαν τη λατρεÝα νÛων θεοτÜτων ανατολικÜσ καταγωγÜσ. Οι σπουδαιÞτεροι επÝσηµοι θεοÝ τησ ρωµαϊκÜσ πολιτεÝασ Üταν: ο ΙανÞσ, ο θεÞσ τησ κàριασ πàλησ τησ Ρñµησ, που αποδιδÞταν µε δàο πρÞσωπα, η ΕστÝα, η θεÀ τησ ιερÜσ φωτιÀσ τησ πÞλησ, ο Ζευσ µε ανÀλογεσ ιδιÞτητεσ µε αυτÛσ που του απÛδιδαν οι Îλληνεσ και ο Íρησ, θεÞσ τησ βλÀστησησ και του πολÛµου. Σàµφωνα µε τη ρωµαϊκÜ µυθολογÝα, ο Íρησ Üταν ο πατÛρασ του ρωµαϊκοà γÛνουσ γιατÝ απ’ αυτÞν γεννÜθηκε ο Ρωµàλοσ, ο ιδρυτÜσ τησ Ρñµησ. Οι κàριοι τρÞποι λατρεÝασ Üταν οι Ýδιοι µε τουσ ελληνικοàσ, δηλαδÜ οι ΡωµαÝοι τιµοàσαν τουσ θεοàσ τουσ µε προσευχÛσ, θυσÝεσ, λιτανεÝεσ και πανηγàρια. Ùλα τα χαρακτηριστικÀ στοιχεÝα που αφοροàν την οργÀνωση τησ οικογÛνειασ, τα Üθη και τισ θρησκευτικÛσ παραδÞσεισ, αποδÝδουν το χαρακτÜρα που παρουσιÀζει η ρωµαϊκÜ κοινωνÝα και ο πολιτισµÞσ τησ µÛχρι τα τÛλη του 3ου αι. π.Χ. ΩστÞσο, τον 3ο αι. π.Χ., Þταν οι ταξικοÝ αγñνεσ υποχñρησαν και οι ΡωµαÝοι κυριÀρχησαν στην ΙταλÝα, ο ρωµαϊκÞσ πολιτισµÞσ διαφοροποιÜθηκε.

ΜικρÞ οικογενειακÞ ιερÞ, αφιερωµÛνο στουσ ΛÀρητεσ (ΕφÛστιουσ θεοàσ) απÞ οικÝα τησ ΠοµπηÝασ (1οσ αι. µ.Χ.).

ΜÛροσ ανÀγλυφησ παρÀστασησ ζωφÞρου* που παρουσιÀζει σκηνÜ θυσÝασ στο θεÞ Íρη, 1οσ αι. π.Χ. (ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου)

181

∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi fiÙÙ Ë Ù Â ˜

1. Να εξηγÜσετε µÛσα απÞ ποιεσ πολιτικÛσ διαδικασÝεσ οριστικοποιÜθηκε η δηµοκρατικÜ οργÀνωση τησ ρωµαϊκÜσ πολιτεÝασ (Res publica). 2. Να αξιολογÜσετε την πολιτικÜ που εφÀρµοσαν οι ΡωµαÝοι απÛναντι στουσ κατακτηµÛνουσ λαοàσ. 3. Σε ποια συµπερÀσµατα σασ οδηγεÝ η µελÛτη των παραθεµÀτων 2 και 3 σε Þ,τι αφορÀ την προÛλευση των κατοÝκων τησ Ρñµησ και ιδιαÝτερα τησ τÀξησ των πληβεÝων; 4. Αφοà µελετÜσετε το παρÀθεµα 5 να επισηµÀνετε και να σχολιÀσετε τισ επαναστατικÛσ αλλαγÛσ που καθιÛρωσε η ∆ωδεκÀδελτοσ. 5. Ποια εÝναι η σηµασÝα του επεισοδÝου που αφηγεÝται ο ΤÝτοσ ΛÝβιοσ και ποιοι λÞγοι κατÀ την ÀποψÜ σασ καθιÛρωσαν τα Üθη που προβÀλλει το παρÀθεµα 6;

V. ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ

∂ Ú Ì Ë Ó Â ˘ Ù È Î fi fi˜ ˜  › Ó · Î · ˜ fi fiÚ ÚˆÓ αστικÜ τÀξη: το σàνολο των αστñν, δηλαδÜ των προσñπων που δεν ασκοàν χειρωνακτικÜ εργασÝα αλλÀ ασχολοàνται µε το εµπÞριο, τη βιοτεχνÝα και των οποÝων τα εισοδÜµατα εÝναι υψηλÀ (βλ. και αστικÞσ). αυτÞχθων, -εσ: αυτÞσ που γεννÜθηκε και κατοÝκησε στην Ýδια γη (χñρα) Þπου γεννÜθηκαν οι πρÞγονοÝ του, ο γηγενÜσ. λεγεñνα: ρωµαϊκÜ στρατιωτικÜ µονÀδα, αποτελοàµενη απÞ τρεισ Ûωσ Ûξι χιλιÀδεσ στρατιñτεσ. µÛτοικοσ, -οι: µια απÞ τισ κοινωνικÛσ τÀξεισ τησ ΑθÜνασ. Σε αυτÜν ανÜκαν Îλληνεσ

182

που προÛρχονταν απÞ Àλλεσ πÞλεισ-κρÀτη και εÝχαν εγκατασταθεÝ στην ΑθÜνα. Ευρàτερα, ο Þροσ δηλñνει το µετανÀστη. τεφροδÞχο αγγεÝο: πÜλινο Ü χÀλκινο σκεàοσ µÛσα στο οποÝο τοποθετοàσαν τη στÀχτη και Þ,τι εÝχε αποµεÝνει απÞ το νεκρÞ µετÀ την καàση του σñµατÞσ του. veto: λατινικÞ ρÜµα που σηµαÝνει απαγορεàω. Οι δÜµαρχοι στη Ρñµη προβÀλλοντασ veto εµπÞδιζαν τη λÜψη Þποιασ απÞφασησ Üταν αντÝθετη µε τα συµφÛροντα των πληβεÝων. Στα ελληνικÀ αποδÝδεται µε τον Þρο αρνησικυρÝα.

ΨηφιδωτÞ απÞ την ΠοµπηÝα (1οσ αι. π.Χ.). ΕÝναι Ûργο Îλληνα καλλιτÛχνη και παρουσιÀζει σκηνÜ απÞ κωµωδÝα. ΑπηχεÝ τισ επιλογÛσ και τισ αντιλÜψεισ τησ «νεÞπλουτησ» ρωµαϊκÜσ κοινωνÝασ τησ εποχÜσ των µεγÀλων κατακτÜσεων. (ΝεÀπολη, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)

183

1. Η ολοκλÜρωση τησ ρωµαϊκÜσ επÛκτασησ (200-31 π.Χ.) Οι ΡωµαÝοι ωσ τα τÛλη του 3ου αι. π.Χ. κυριÀρχησαν στην ΙταλÝα και, αφοà νÝκησαν τουσ ΚαρχηδÞνιουσ, επÛκτειναν την κυριαρχÝα τουσ στη δυτικÜ ΜεσÞγειο. ΣταδιακÀ απÛκτησαν συνεÝδηση τησ δàναµÜσ τουσ και θÛλησαν να επεκταθοàν προσ Þλεσ τισ κατευθàνσεισ και να διαµορφñσουν την πολιτικÜ κατÀσταση των γειτονικñν λαñν ανÀλογα µε τα συµφÛροντÀ τουσ. Τα κÝνητρα των µεγÀλων κατακτÜσεων Üταν ποικÝλα: ◆ στην ΑνατολÜ, η πολυτÛλεια των ελληνιστικñν βασιλεÝων καθñσ και οι µεταξà τουσ ανταγωνισµοÝ¯ ◆ στη ∆υτικÜ Ευρñπη, η επιθυµÝα εκµετÀλλευσησ των φυσικñν πÞρων σε συνδυασµÞ µε την αδυναµÝα των κελτικñν φυλñν να αντισταθοàν. Îτσι, ωσ τα τÛλη του 2ου αι. π.Χ., η ρωµαϊκÜ κυριαρχÝα εξαπλñθηκε σε µεγÀλη Ûκταση και µε διÀρκεια τÞση που ποτÛ Àλλοτε Àλλη εξουσÝα δεν εÝχε επιβληθεÝ. Στο σχηµατισµÞ αλλÀ και στη διαµÞρφωση του µεγÀλου σε Ûκταση ρωµαϊκοà κρÀτουσ ο ρÞλοσ του στρατοà αποδεÝχθηκε πρωταγωνιστικÞσ.

1.1 Η επÛκταση στην ΑνατολÜ ΜετÀ το τÛλοσ του Β Καρχηδονιακοà πολÛµου η Ρñµη παρεµβαÝνει στισ υποθÛσεισ και τα προβλÜµατα του ελληνιστικοà κÞσµου. Οι µÞνοι αξιÞλογοι ηγÛτεσ που εÝχε να αντιπαραθÛσει ο ΕλληνισµÞσ απÛναντι στη Ρñµη Üταν: ο ΦÝλιπποσ Ε , ο βασιλιÀσ τησ ΜακεδονÝασ, στην κυρÝωσ ΕλλÀδα και ο ΑντÝοχοσ Γ , ο βασιλιÀσ τησ ΣυρÝασ, στον ασιατικÞ χñρο. Ο πÞλεµοσ κατÀ του ΦιλÝππου Ε (200-197 π.Χ.). Οι ΡωµαÝοι, µε συµµÀχουσ τουσ Αιτωλοàσ, µετÀ απÞ τριετεÝσ προσπÀθειεσ αντιµετñπισαν το βασιλιÀ τησ ΜακεδονÝασ ΦÝλιππο Ε στην τοποθεσÝα ΚυνÞσ ΚεφαλαÝ τησ ΘεσσαλÝασ (197 π.Χ.). Το βασÝλειο τησ ΜακεδονÝασ απñλεσε σηµαντικÛσ κτÜσεισ στην ΙλλυρÝα και τον ΕλλÜσποντο, ενñ παρÀλληλα κατÛβαλε µεγÀλη πολεµικÜ αποζηµÝωση. Την επÞµενη χρονιÀ ο νικητÜσ του ΦιλÝππου Ε , àπατοσ ΦλαµινÝνοσ, Üρθε στην ΙσθµÝα και κÜρυξε την ανεξαρτησÝα των ελληνικñν πÞλεων. ×ταν η αποτελεσµατικÞτερη πολιτικÜ πρÀΧρυσÞσ στατÜρασ* µε παρÀσταση την κε- ξη που εξυπηρετοàσε εκεÝνη τη στιγµÜ τα ρωµαϊφαλÜ του ΦλαµινÝνου. ΠολλÛσ ελληνικÛσ κÀ σχÛδια. πÞλεισ σε Ûνδειξη ευγνωµοσàνησ για τη Ο πÞλεµοσ κατÀ του ΑντιÞχου Γ (192-190 διακÜρυξη τησ ελευθερÝασ τουσ Ûκοψαν π.Χ.). Ο βασιλιÀσ τησ ΣυρÝασ ΑντÝοχοσ Γ , µετÀ νοµÝσµατα µε τη µορφÜ του ΦλαµινÝνου. την Üττα του συµµÀχου του ΦιλÝππου Ε , προ(ΑθÜνα, ΝοµισµατικÞ ΜουσεÝο) 184

σπÀθησε να εκµεταλλευτεÝ την ευκαιρÝα επεκτεÝνοντασ τα Þρια των κτÜσεων του βασιλεÝου του. Îτσι κατÛλαβε µÛροσ τησ Μ. ΑσÝασ, τη ΘρÀκη, και αποβιβÀστηκε στη ΘεσσαλÝα (192 π.Χ.) µε σκοπÞ να αποκροàσει τουσ ΡωµαÝουσ. Οι ΡωµαÝοι, ωστÞσο, αφοà συνασπÝστηκαν µε την ΑχαϊκÜ συµπολιτεÝα, το βασÝλειο τησ ΠεργÀµου, τη ΡÞδο και το βασÝλειο τησ ΜακεδονÝασ, κατÞρθωσαν να τον αντιµετωπÝσουν στισ Θερµοπàλεσ. Το τελικÞ κτàπηµα κατÀ του ΑντÝοχου Γ Ûδωσαν στη ΜαγνησÝα του ΜαιÀνδρου, αφοà αποβÝβασαν σηµαντικÛσ στρατιωτικÛσ δυνÀµεισ στη Μ. ΑσÝα. Ο νικηµÛνοσ βασιλιÀσ τησ ΣυρÝασ υποχρεñθηκε να υπογρÀψει ταπεινωτικÜ συνθÜκη ειρÜνησ. Îνασ απÞ τουσ Þρουσ τησ Üταν και η παρÀδοση του καρχηδÞνιου στρατηλÀτη, ΑννÝβα, ο οποÝοσ µετÀ την Üττα του απÞ τουσ ΡωµαÝουσ κατÀ το Β ΚαρχηδονιακÞ πÞλεµο (201 π.Χ.) φιλοξενοàνταν στην αυλÜ των Σελευκιδñν. Ο ΑννÝβασ, για να αποφàγει τη σàλληψη, κατÛφυγε στην αυλÜ του βασιλιÀ τησ ΒιθυνÝασ ΠρουσÝα, Þπου και αυτοκτÞνησε, Þταν κινδàνευσε να πÛσει στα χÛρια των ΡωµαÝων. Ο πÞλεµοσ κατÀ του ΠερσÛα (171-168 π.Χ.). Τον ΦÝλιππο Ε στο θρÞνο τησ ΜακεδονÝασ διαδÛχτηκε ο γιÞσ του, ο ΠερσÛασ, που κληρονÞµησε απÞ τον πατÛρα του το µÝσοσ κατÀ των ΡωµαÝων. Οι προετοιµασÝεσ Þµωσ του ΠερσÛα για την αντιµετñπιση των ΡωµαÝων προδÞθηκαν. Η Ρñµη Ûστειλε εναντÝον του τον àπατο ΑιµÝλιο Παàλο, ο οποÝοσ τον νÝκησε στην Πàδνα (168 π.Χ.)1. Η ΜακεδονÝα, µετÀ την Üττα του ΠερσÛα, Ûγινε ρωµαϊκÜ επαρχÝα. Η ×πειροσ, που βοÜθησε τον ΠερσÛα, υπÛστη µεγÀλεσ καταστροφÛσ¯ εβδοµÜντα πÞλεισ τησ ισοπεδñθηκαν και περÝπου εκατÞν πενÜντα χιλιÀδεσ Àνθρωποι αιχµαλωτÝστηκαν και πουλÜθηκαν ωσ δοàλοι. Η ΑχαϊκÜ συµπολιτεÝα, σàµµαχοσ τησ Ρñµησ, υποχρεñθηκε να παραδñσει χÝλιουσ επιφανεÝσ Àνδρεσ ωσ οµÜρουσ, οι οποÝοι µεταφÛρθηκαν στη Ρñµη. ΑνÀµεσÀ τουσ Üταν και ο ιστορικÞσ Πολàβιοσ ο ΜεγαλοπολÝτησ.

1. Ο «θρÝαµβοσ»* του ΑιµÝλιου Παàλου. Στα αποσπÀσµατα αναφÛρονται πτυχÛσ του θριÀµβου που τÛλεσε ο ΑιµÝλιοσ Παàλοσ στη Ρñµη µετÀ τη νÝκη του στον πÞλεµο κατÀ του ΠερσÛα ... Ο λαÞσ Ûστησε εξÛδρεσ στα ιπποδρÞµια που τα λÛνε «ΚÝρκουσ», και στην αγορÀ, καθñσ και σε Àλλα κατÀλληλα µÛρη τησ πÞλεωσ που θα περνοàσε απÞ κει η ποµπÜ, και καθÞνταν στολισµÛνοι και µε καθαρÀ ροàχα, περιµÛνοντασ να ιδοàν... Η τελετÜ µοιρÀστηκε σε τρεισ ηµÛρεσ¯ η πρñτη χρησιµοποιÜθηκε – και µÞλισ και µε δυσκολÝα Ûφτασε – για να παρελÀσουν διακÞσια πενÜντα αµÀξια, που Ûφερναν ανδριÀντεσ, εικÞνεσ και κολοσσοàσ, λÀφυρα. Την Àλλη µÛρα επÛρασαν σε ποµπÜ τα ωραιÞτερα και πολυτελÛστερα ΜακεδονικÀ Þπλα, µÛσα σε πολλÛσ Àµαξεσ, αστραφτερÀ Þλα απÞ νεÞκοπο χαλκÞ και σÝδερο¯ εÝχαν τοποθετηθεÝ µε τÛτοια τÛχνη, ñστε να φαÝνονται πωσ εÝχαν µπει στο σωρÞ ανñµαλα και Àτακτα... Úστερα απÞ τισ Àµαξεσ µε τα Þπλα, ακολουθοàσαν τρεισ χιλιÀδεσ Àνδρεσ, που κρατοàσαν ανÀ τÛσσερισ Ûνα ασηµÛνιο δοχεÝο, που εÝχε µÛσα αργυρÀ νοµÝσµατα συνολικÜσ αξÝασ εφτακÞσια πενÜντα τριτÀλαντα. Την τρÝτη ηµÛρα, αµÛσωσ µε την αυγÜ, ξεκÝνησαν οι σαλπιγκτÛσ που Ûπαιζαν Þχι εκεÝνα που παÝζουν στισ οδοιπορÝεσ Ü στισ ποµπÛσ, αλλÀ Þµοια µε κεÝνα που παÝζουν την ñρα τησ µÀχησ. Úστερα Ûρχονταν εκατÞν εÝκοσι βÞδια οικÞσιτα, που εÝχαν χρυσÀφια στα κÛρατα και στολÝδια απÞ ταινÝεσ και στÛµµατα. Οι οδηγοÝ τουσ, Þλοι νÛα παιδιÀ, προχωροàσαν φορñντασ περιζñµατα ωραιÞτατα, σα να πÜγαιναν για ιερουργÝα, και κατÞπιν Üταν τα παιδιÀ που κρατοàσαν αργυρÀ και χρυσÀ αγγεÝα για σπονδÛσ. Ακολουθοàσαν àστερα αυ-

185

τοÝ που Ûφερναν τα χρυσÀ νοµÝσµατα µÛσα σε τριταλαντιαÝα δοχεÝα, Þπωσ και τα ασηµÛνια... Úστερα ερχÞταν το Àρµα του ΠερσÛωσ, και τα Þπλα του µε το διÀδηµÀ του τοποθετηµÛνο επÀνω τουσ. ΚατÞπιν, σε µικρÜ απÞσταση, εβÀδιζαν δοàλοι πια τñρα, τα παιδιÀ του βασιλιÀ, και µαζÝ τουσ ολÞκληροσ Þχλοσ, απÞ τροφοàσ, και δασκÀλουσ και παιδαγωγοàσ, που Ûκλαιγαν και Àπλωναν ικετευτικÀ τα χÛρια τουσ στουσ θεατÛσ, λÛγοντασ και στα παιδιÀ να παρακαλοàν και να ικετεàουν. Τα παιδιÀ αυτÀ Üταν δàο αγÞρια κι Ûνα κορÝτσι, που δεν καταλÀβαιναν, Ûνεκα τησ ηλικÝασ τουσ, τη µεγÀλη τουσ συµφορÀ¯ και τα Ûκανε περισσÞτερο αξιολàπητα η ÀγνοιÀ τουσ για την αλλαγÜ τησ καταστÀσεñσ τουσ, τÞσο πολà, ñστε παρ’ ολÝγο να περÀσει απαρατÜρητοσ ο Περσεàσ, γιατÝ οι ΡωµαÝοι λυπÞνταν πολà τα νÜπια και εÝχαν εκεÝ την προσοχÜ τουσ¯ πολλοÝ µÀλιστα εδÀκρυσαν. Για Þλουσ γενικÀ το θÛαµα των παιδιñν Üταν και λυπηρÞ και χαριτωµÛνο, µÛχρισ Þτου προσπÛρασαν. Úστερα απÞ τα παιδιÀ του και την ακολουθÝα τουσ, επÜγαινε ο Ýδιοσ ο Περσεàσ, φορñντασ ιµÀτια σε χρñµα σκοτεινÞ, και υποδÜµατα εγχñρια ΜακεδονικÀ¯ απÞ τη µεγÀλη του συµφορÀ φαινÞταν πωσ τα εÝχε χαµÛνα και δεν µποροàσε να σκεφθεÝ. Úστερα ακολουθοàσε µια οµÀδα απÞ φÝλουσ και συγγενεÝσ του, που εÝχαν κατÀλυπηµÛνο το πρÞσωπÞ τουσ, και, κοιτÀζοντασ αδιÀκοπα τον ΠερσÛα, εδÀκρυζαν, ñστε οι θεαταÝ Ûβλεπαν καθαρÀ πωσ Ûκλαιγαν για το κατÀντηµα εκεÝνου και λÝγο τουσ Ûνοιαζε για τη δικÜ τουσ τàχη. Πλοàταρχοσ, ΑιµÝλιοσ Παàλοσ, 32-34, µετ. Ανδρ. ΠουρνÀρα, εκδ. ΠÀπυροσ.

186

Η υποταγÜ τησ ΜακεδονÝασ, τησ κυρÝωσ ΕλλÀδασ και τησ ΠεργÀµου. ΜετÀ απÞ µια εικοσαετÝα, οι Îλληνεσ Ûδωσαν τουσ τελευταÝουσ αγñ-

σÝα ο βασιλιÀσ τησ ΠεργÀµου Íτταλοσ Γ , Þταν πÛθανε το 133 π.Χ., κληροδÞτησε το βασÝλειÞ του στο ρωµαϊκÞ λαÞ. Με τον τρÞπο αυτÞ οι ΡωµαÝοι µετÀ απÞ λÝγο Ûγιναν κàριοι του µεγαλàτερου µÛρουσ τησ Μ. ΑσÝασ, δηµιουργñντασ εκεÝ µια νÛα επαρχÝα, την ΑσÝα. Τα ελληνιστικÀ βασÝλεια των Σελευκιδñν και των ΠτολεµαÝων, αφοà εξαντλÜθηκαν απÞ δυναστικÛσ Ûριδεσ µÛχρι τα τÛλη του 1ου αι. π.Χ., τελικÀ υπÛκυψαν στουσ ΡωµαÝουσ.

1.2 Οι κατακτÜσεισ στη ∆àση ΤετρÀδραχµο µε παρÀσταση το κεφÀλι του ΠερσÛα. Ùταν ανÛβηκε στο θρÞνο κατÛβαλε προσπÀθειεσ για την οικονοµικÜ και διοικητικÜ οργÀνωση τησ ΜακεδονÝασ¯ γρÜγορα Þµωσ Üρθε σε σàγκρουση µε τουσ ΡωµαÝουσ. (ΑθÜνα, ΝοµισµατικÞ ΜουσεÝο)

νεσ κατÀ των ΡωµαÝων. Στη ΜακεδονÝα εµφανÝστηκε κÀποιοσ που ονοµαζÞταν ΑνδρÝσκοσ. ΑυτÞσ διÛδιδε τη φÜµη Þτι Üταν γιοσ του ΠερσÛα και αυτοαποκαλοàνταν ΦÝλιπποσ. ΚατÞρθωσε να ξεσηκñσει τουσ ΜακεδÞνεσ και να συγκεντρñσει λÝγεσ δυνÀµεισ. Η Ρñµη Ûστειλε τον àπατο ΚαικÝλιο ΜÛτελλο και τον αντιµετñπισε. Η ΜακεδονÝα, η ×πειροσ, η ΘεσσαλÝα και η νÞτια περιοχÜ τησ ΙλλυρÝασ αποτÛλεσαν οριστικÀ ενιαÝα ρωµαϊκÜ επαρχÝα µε το Þνοµα ΜακεδονÝα (148 π.Χ.). Την επÞµενη χρονιÀ ο ΚαικÝλιοσ ΜÛτελλοσ αντιµετñπισε το στρατηγÞ τησ ΑχαϊκÜσ συµπολιτεÝασ ΚριτÞλαο στη ΣκÀρφεια τησ ΛοκρÝδασ (147 π.Χ.) και υπÛταξε την κεντρικÜ ΕλλÀδα. Ο επÝλογοσ γρÀφτηκε κοντÀ στον ΙσθµÞ, Þπου στην τοποθεσÝα ΛευκÞπετρα ο àπατοσ ΜÞµµιοσ νÝκησε το στρατηγÞ τησ ΑχαϊκÜσ συµπολιτεÝασ ∆Ýαιο και στη συνÛχεια στρÀφηκε κατÀ τησ ΚορÝνθου, την οποÝα κατÛστρεψε απÞ τα θεµÛλια (146 π.Χ.). Îτσι υποτÀχθηκε Þλη η ΕλλÀδα στουσ ΡωµαÝουσ. Η κατÀληψη των υπÞλοιπων ελεàθερων χωρñν στην ΑνατολÜ Üταν θÛµα χρÞνου. Στη Μ. Α-

ΕÝναι γνωστÞ Þτι ο Γ ΚαρχηδονιακÞσ πÞλεµοσ (149-146 π.Χ.) τελεÝωσε µε την καταστροφÜ τησ ΚαρχηδÞνασ. Στα µÛσα περÝπου του 2ου αι. π.Χ. η κακÜ διοÝκηση των ΡωµαÝων στην ΙσπανÝα προκÀλεσε εξÛγερση που διÜρκεσε µÝα περÝπου εικοσαετÝα. ΩστÞσο, ο ΣκιπÝων ΑιµιλιανÞσ – ο επονοµαζÞµενοσ ΑφρικανÞσ, επειδÜ εÝχε καταστρÛψει την ΚαρχηδÞνα – υπÛταξε οριστικÀ την ΙσπανÝα (133 π.Χ.). Η ΙσπανÝα εξελÝχθηκε στην

ΠροτοµÜ που εικονÝζει πιθανñσ τον Íτταλο Γ , τον τελευταÝο βασιλιÀ τησ ΠεργÀµου. Îµεινε γνωστÞσ απÞ τη διαθÜκη του, µε την οποÝα κληροδÞτησε το βασÝλειÞ του στο ρωµαϊκÞ λαÞ. (ΚοπεγχÀγη, ΓλυπτοθÜκη Ny Carlsberg)

187

πλουσιÞτερη επαρχÝα τησ ∆àσησ για τουσ ΡωµαÝουσ. Στη διÀρκεια του 2ου αι. π.Χ. οι ΡωµαÝοι ολοκλÜρωσαν την κατÀκτηση τησ Εντεàθεν των Íλπεων ΓαλατÝασ και υπÛταξαν τη νÞτια ΓαλατÝα (σηµερινÜ Ν. ΓαλλÝα) δηµιουργñντασ την επαρχÝα που ονÞµασαν ΝαρβωνÝτιδα µÛσω τησ οποÝασ εξασφαλιζÞταν η επικοινωνÝα µε την ΙσπανÝα. Η κατÀκτηση Þµωσ τησ ΕκεÝθεν των Íλπεων ΓαλατÝασ (σηµερινÜσ κεντρικÜσ και Β. ΓαλλÝασ) ολοκληρñθηκε µε πολλÛσ δυσκολÝεσ τον 1ο αι. π.Χ. Οι ΡωµαÝοι ωσ τα τÛλη του 2ου αι. π.Χ. κυριÀρχησαν σε Þλεσ τισ ακτÛσ τησ ΑνατολικÜσ και ∆υτικÜσ ΜεσογεÝου µετατρÛποντασ τη ΜεσÞγειο σε «ρωµαϊκÜ λÝµνη». Οι Ýδιοι αποκαλοàσαν πλÛον τη ΜεσÞγειο mare nostrum (η δικÜ µασ θÀλασσα).

1.3 Η διοÝκηση των κατακτηµÛνων περιοχñν Οι περισσÞτερεσ χñρεσ γàρω απÞ τη ΜεσÞγειο προσ τα τÛλη του 2ου αι. π.Χ. εÝχαν γÝνει κτÜσεισ του ρωµαϊκοà κρÀτουσ. Οι λÝγεσ περιοχÛσ που ακÞµη δεν εÝχαν ενταχθεÝ στη ρωµαϊκÜ κυριαρχÝα θα ενσωµατñνονταν µÛχρι τα τÛλη του 1ου αι. π.Χ. Οι ΡωµαÝοι, àστερα απÞ νικηφÞρουσ πολÛµουσ, Ûγιναν κàριοι τησ Β. ΑφρικÜσ – εκτÞσ τησ Αιγàπτου –, των χωρñν στισ ανατολικÛσ ακτÛσ τησ ΜεσογεÝου, τησ Μ. ΑσÝασ, τησ Ν. ΒαλκανικÜσ, τησ ιταλικÜσ χερσονÜσου, τησ κεντρικÜσ Ευρñπησ µÛχρι το ΡÜνο, τησ ΙσπανÝασ και φυσικÀ Þλων των νησιñν τησ ΜεσογεÝου. ΟυσιαστικÀ η Ρñµη αποφÀσιζε για την τàχη Þλων των λαñν που κατοικοàσαν απÞ το ΓιβραλτÀρ µÛχρι τον ΕυφρÀτη ποταµÞ. Τουσ λαοàσ αυτοàσ εξουσÝαζε µε δàο τρÞπουσ:

✦ Οι περισσÞτερεσ απÞ τισ κατακτηµÛνεσ περιοχÛσ βρÝσκονταν υπÞ τον Àµεσο ÛλεγχÞ τησ και αποτελοàσαν επαρχÝεσ του ρωµαϊκοà κρÀτουσ. ✦ ΟρισµÛνεσ περιοχÛσ διατηροàσαν κÀποια αυτονοµÝα και Üταν φÞρου υποτελεÝσ. Îτσι, η Ρñµη εξελÝχθηκε σε πρωτεàουσα ενÞσ τερÀστιου και ισχυροà κρÀτουσ. Το ρωµαϊκÞ κρÀτοσ, ωστÞσο, εÝχε αρκετÀ προβλÜµατα, που οφεÝλονταν στον πολυεθνικÞ χαρακτÜρα του, στον τρÞπο Àσκησησ τησ εξουσÝασ και στη δυσκολÝα πρÞσβασησ στισ αποµακρυσµÛνεσ περιοχÛσ του. Η κατÀσταση αυτÜ ευνÞησε την Àσκηση πολιτικÜσ απÞ το στρατÞ. Οι διοικητÛσ των επαρχιñν, που ηγοàνταν συγχρÞνωσ µεγÀλων στρατιωτικñν µονÀδων, εκδÜλωσαν πολλÛσ φορÛσ τÀσεισ αυτονÞµησησ απÞ τη Ρñµη. Οι τÀσεισ αυτÛσ σε αρκετÛσ περιπτñσεισ ευνοÜθηκαν απÞ τουσ Ýδιουσ τουσ κατακτηµÛνουσ λαοàσ. Το τερÀστιο ρωµαϊκÞ κρÀτοσ δηµιουργοàσε τισ προϋποθÛσεισ για νÛα πολιτικÀ σχÜµατα διακυβÛρνησησ διαφορετικÀ απÞ εκεÝνα τησ περιÞδου τησ δηµοκρατÝασ. ΟρειχÀλκινο Àγαλµα ηγεµÞνα ελληνιστικοà βασιλεÝου των χρÞνων τησ ρωµαϊκÜσ επÛκτασησ (µÛσα του 2ου αι. π.Χ.). ΑποδÝδεται µε τον τρÞπο εκεÝνο που στουσ κλασικοàσ χρÞνουσ απεικÞνιζαν τουσ θεοàσ Ü τουσ αθλητÛσ. (Ρñµη, ΜουσεÝο Θερµñν)

∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi fiÙÙ Ë Ù Â ˜

ΨηφιδωτÜ παρÀσταση απÞ την ΚαισÀρεια τησ ΑφρικÜσ. ΕικονÝζονται γεωργοÝ που περιποιοàνται κλÜµατα (περ. µÛσα 3ου αι. µ.Χ.). Την περÝοδο των ρωµαϊκñν κατακτÜσεων διαδÞθηκε η καλλιÛργεια του αµπελιοà σε πολλοàσ λαοàσ γàρω απÞ τη ΜεσÞγειο. Οι ρωµαϊκÛσ κατακτÜσεισ εÝχαν και θετικÀ αποτελÛσµατα για τουσ κατακτηµÛνουσ λαοàσ. (Cherchell, ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)

188

1. ΕÀν Üσασταν θεατÛσ του «θριÀµβου» του ΑιµÝλιου Παàλου που περιγρÀφεται στο παρÀθεµα 1, ποια εντàπωση θα αποκοµÝζατε απÞ το θÛαµα και ποια µπορεÝ να Üταν τα συναισθÜµατÀ σασ; (Η απÀντησÜ σασ να συνδυαστεÝ µε τισ κατÀλληλεσ αναφορÛσ στο παρÀθεµα 1). Ποιο σκοπÞ υπηρετοàσε η τÛλεση «θριÀµβου» απÞ τουσ ρωµαÝουσ στρατηγοàσ; 2. Οι ΡωµαÝοι, για να αντιµετωπÝσουν τουσ Îλληνεσ στην κυρÝωσ ΕλλÀδα αλλÀ και στα βασÝλεια τησ ΑνατολÜσ, εφÀρµοσαν την πολιτικÜ του «διαÝρει και βασÝλευε». Ποιεσ ενÛργειεσ κατÀ τη διÀρκεια τησ επÛκτασησ των ΡωµαÝων στην ΑνατολÜ αποδεικνàουν αυτÜ την πολιτικÜ; 3. Με ποιουσ τρÞπουσ κατÛκτησε και διοÝκησε η Ρñµη Àλλουσ λαοàσ και ποιεσ Üταν οι Àµεσεσ πολιτικÛσ συνÛπειεσ τησ εξÀπλωσÜσ τησ στη ΜεσÞγειο; 189

2. Οι συνÛπειεσ των κατακτÜσεων Οι µεγÀλεσ κατακτÜσεισ δε συνÛβαλαν µÞνο στη δηµιουργÝα ενÞσ µεγÀλου και ισχυροà κρÀτουσ, οàτε Ûφεραν µÞνο πλοàτο και ευηµερÝα στο ρωµαϊκÞ λαÞ. ΕÝχαν και σηµαντικÛσ επιπτñσεισ, οικονοµικÛσ, κοινωνικÛσ, πολιτιστικÛσ στη ρωµαϊκÜ κοινωνÝα. Για την αντιµετñπιση των προβληµÀτων που δηµιουργÜθηκαν Ûγιναν ορισµÛνεσ µεταρρυθµιστικÛσ προσπÀθειεσ. ΠαρÀλληλα µε τισ µεταρρυθµÝσεισ και ανεξÀρτητα απÞ την αποτελεσµατικÞτητÀ τουσ ξÛσπασε µια σειρÀ απÞ εµφàλιεσ συγκροàσεισ, που διÜρκεσαν περισσÞτερο απÞ Ûναν αιñνα και εÝχαν ωσ στÞχο την αποκατÀσταση τησ ισορροπÝασ στη ρωµαϊκÜ κοινωνÝα και συγχρÞνωσ την παγÝωση τησ ρωµαϊκÜσ κυριαρχÝασ στο χñρο τησ ΜεσογεÝου. Για την επÝτευξη αυτñν των στÞχων προβλÜθηκε ωσ αÝτηµα των καιρñν η ανÀγκη πολιτειακñν αλλαγñν, οι οποÝεσ εν τÛλει κατÛλυσαν ουσιαστικÀ το δηµοκρατικÞ πολÝτευµα.

2.1 ΟικονοµικÛσ, κοινωνικÛσ και πολιτιστικÛσ αλλαγÛσ Η οικονοµÝα. Πριν απÞ τισ κατακτÜσεισ η κàρια ασχολÝα των ΡωµαÝων Üταν η καλλιÛργεια τησ γησ. Το µικρÞ ρωµαϊκÞ κρÀτοσ στηριζÞταν σ’ Οι πλοàσιοι πÜραν τα µεγαλàτεÛνα σàστηµα κλειστÜσ αγροτικÜσ οικονοµÝασ. Μερα κοµµÀτια τησ δηµÞσιασ γησ που τÀ την κατÀκτηση τησ ΙταλÝασ και την υποταγÜ δεν εÝχε µοιραστεÝ και αφοà βεβαιñτησ ΚαρχηδÞνασ, Àρχισε να αναπτàσσεται απÞ θηκαν Þτι, εÀν τα διατηροàσαν για τουσ Ιταλιñτεσ το εµπÞριο και παρÀλληλα η βιοµεγÀλο χρονικÞ διÀστηµα, κανÛνασ δεν θα τουσ τα αφαιροàσε, Àρχισαν τεχνÝα. ∆ηµιουργÜθηκαν µεγÀλα εργαστÜρια, να αγορÀζουν Ü να αρπÀζουν µε τη στα οποÝα η εργασÝα Üταν οµαδικÜ για να προλαβÝα τα µικρÀ γειτονικÀ χωρÀφια των βαÝνουν τισ παραγγελÝεσ και να καλàπτουν τισ αφτωχñν. Με αυτÞν τον τρÞπο τα κτÜνÀγκεσ τησ ζÜτησησ. Η αλλαγÜ στο σàστηµα παµατÀ τουσ Ûγιναν τερÀστιεσ εκτÀσεισ ραγωγÜσ επÛφερε και σταδιακÜ αλλαγÜ στο εÝδοσ και για την καλλιÛργειÀ τουσ καθñσ τησ εργασÝασ. Îτσι, επικρÀτησε η εργασÝα των και για τη βοσκÜ των κοπαδιñν, χρησιµοποιοàσαν αγορασµÛνουσ δοàδοàλων που Üταν πολà φθηνÞτερη. Οι µικρÛσ και λουσ. οι µεσαÝεσ επιχειρÜσεισ αλλÀ και οι µικρÛσ ιδιοκτησÝεσ βαθµιαÝα εξαφανÝστηκαν, επειδÜ δεν ÀΑππιανÞσ, ΡωµαϊκÜ ιστορÝα, Ι, I,7. ντεξαν στον ανταγωνισµÞ των µεγÀλων εργαστηρÝων. Το Ýδιο συνÛβη και µε τουσ µικροàσ ιδιοκτÜτεσ τησ γησ που απορροφÜθηκαν απÞ τισ µεγÀλεσ γαιοκτησÝεσ. Οι πρñτεσ µεγÀλεσ ιδιοκτησÝεσ εÝχαν Üδη δηµιουργηθεÝ παλαιÞτερα µε την καταπÀτηση τησ κατακτηµÛνησ δηµÞσιασ γησ1. Η κοινωνÝα. Οι οικονοµικÛσ αλλαγÛσ εÝχαν Àµεσεσ επιπτñσεισ στη ρωµαϊκÜ κοινωνÝα. Η εξαφÀνιση των µικρñν ιδιοκτησιñν και των µικρñν εργαστη1. Η δηµιουργÝα των µεγÀλων κτηµÀτων

190

ρÝων σÜµανε παρÀλληλα την εξαφÀνιση Þλων αυτñν που ωσ το 2ο αι. π.Χ. στÜριζαν το δηµοκρατικÞ πολÝτευµα και αποτελοàσαν το στρατÞ µε τον οποÝο Ûγιναν οι µεγÀλεσ κατακτÜσεισ. Κι αυτοÝ Üταν ο κàριοσ Þγκοσ του ρωµαϊκοà λαοà που δεν µπÞρεσε να ανταποκριθεÝ στα νÛα οικονοµικÀ δεδοµÛνα. Îχασε τη µικρÜ του περιουσÝα και Àρχισε να συγκεντρñνεται στη Ρñµη σε αναζÜτηση ευκαιριñν. Τα µÞνα εφÞδια που διÛθεταν αυτοÝ οι Àνθρωποι Üταν τα πολιτικÀ δικαιñµατα του ΡωµαÝου πολÝτη. Το κàριο µÛσο επιβÝωσÜσ τουσ Üταν η ψÜφοσ και η µαρτυρÝα τουσ στα δικαστÜρια. ΟυσιαστικÀ παρασιτοàσαν εξαργυρñνοντασ την ψÜφο τουσ στουσ πλουσÝουσ. Îτσι εξελÝχθηκαν προοδευτικÀ σε µια ανθρñπινη µÀζα χωρÝσ συνεÝδηση, το γνωστÞ ρωµαϊκÞ Þχλο2. Τα πλοàτη που συσσωρεàτηκαν απÞ τισ µεγÀλεσ κατακτÜσεισ τα καρπñθηκαν δàο ολιγÀνθρωπεσ κοινωνικÛσ τÀξεισ: οι συγκλητικοÝ και οι ιππεÝσ. Οι συγκλητικοÝ Üταν νÛα αριστοκρατικÜ τÀξη, η οποÝα σχηµατÝστηκε απÞ ανθρñπουσ που οι Ýδιοι Ü οι πρÞγονοÝ τουσ εÝχαν καταλÀβει κÀποτε κÀποιο ανñτατο αξÝωµα. ∆εν ασχολοàνταν µε επιχειρÜσεισ, κατεÝχαν Þµωσ µεγÀλα αγροκτÜµατα. Η απÞκτηση των αξιωµÀτων γινÞταν µε εκλογÛσ. Για να εξασφαλÝσουν την εκλογÜ τουσ εÝχαν την ανÀγκη του λαοà που τουσ Ûδινε την ψÜφο του. ΟνοµÀζονταν συγκλητικοÝ, γιατÝ µε την κατÀκτηση κÀποιου υψηλοà αξιñµατοσ εντÀσσονταν στο σñµα τησ συγκλÜτου. ΣταδιακÀ µε τισ κατακτÜσεισ συγκεντρñθηκε µεγÀλη πολιτικÜ δàναµη στη σàγκλητο. Οι συγκλητικοÝ αποτελοàσαν µια κλειστÜ κοινωνικÜ οµÀδα, που δεν Àφηνε το περιθñριο σε Àτοµα διαφορετικÜσ κοινωνικÜσ προÛλευσησ να διεκδικÜσουν δηµÞσιο αξÝωµα. Σε

ΨηφιδωτÜ παρÀσταση απÞ τη Β. ΑφρικÜ. ΕικονÝζεται αγρÞκτηµα και σκηνÛσ που εκτυλÝσσονται µÛσα σ’ αυτÞ (β µισÞ του 4ου αι. µ.Χ.). Τα µεγÀλα αγροκτÜµατα – latifundia – Àρχισαν να δηµιουργοàνται στην ΙταλικÜ χερσÞνησο απÞ το 2ο αι. π.Χ. (ΠÞλη τησ Τàνιδασ, ΕθνικÞ ΜουσεÝο Bardo) 2. Οι πλοàσιοι και το πλÜθοσ τησ Ρñµησ Η κυριαρχÝα τησ τÀξησ των πλουσÝων διατηρÜθηκε στη Ρñµη περισσÞτερο απÞ Þσο σε οποιαδÜποτε Àλλη πÞλη. ΑυτÞ οφεÝλεται σε δàο αιτÝεσ: η µια εÝναι πωσ Ûκαναν µεγÀλεσ κατακτÜσεισ και πωσ τα οφÛλη πÜγαιναν στην τÀξη που Üταν Üδη πλοàσια¯ η τÀξη αυτÜ απÛκτησε Þλεσ τισ καλλιεργÜσιµεσ εκτÀσεισ που αφαιροàσαν απÞ τουσ νικηµÛνουσ¯ πÜρε στα χÛρια τησ το εµπÞριο των κατακτηµÛνων χωρñν, Þπωσ και τα τερÀστια κÛρδη απÞ την εÝσπραξη των φÞρων και τη διοÝκηση των επαρχιñν. ΑυτÛσ οι οικογÛνειεσ, πλουτÝζοντασ Ûτσι ολοÛνα και περισσÞτερο απÞ γενιÀ σε γενιÀ, απÛκτησαν αµàθητα πλοàτη και η καθεµιÀ τουσ αποτελοàσε µια ιδιαÝτερη δàναµη απÛναντι

191

στο λαÞ. Η Àλλη αιτÝα Üταν πωσ ο ΡωµαÝοσ, ακÞµη και ο πιο φτωχÞσ, εÝχε Ûναν Ûµφυτο σεβασµÞ προσ το χρÜµα. Ενñ η πραγµατικÜ πελατεÝα εÝχε εξαφανιστεÝ απÞ καιρÞ, ξαναπαρουσιÀστηκε µε τη µορφÜ του σεβασµοà προσ τισ µεγÀλεσ περιουσÝεσ¯ και οι προλετÀριοι* απÛκτησαν τη συνÜθεια να παρουσιÀζονται κÀθε πρωÝ, για να χαιρετÜσουν τουσ πλοàσιουσ και να ζητÜσουν το καθηµερινÞ τουσ φαγητÞ. Fustel de Coulanges, Þ.π., σ. 553.

3. Οι συγκλητικοÝ και η περιουσÝα τουσ Σε µια επιστολÜ σ’ Ûναν φÝλο του ο ΠλÝνιοσ ο νεÞτεροσ, ΡωµαÝοσ συγκλητικÞσ που καταγÞταν απÞ το Κñµο τησ βÞρειασ ΙταλÝασ, αναφÛρει Þτι η περιουσÝα του Üταν σχεδÞν εξ ολοκλÜρου επενδυµÛνη σε αγροτικÜ ιδιοκτησÝα. Το Ýδιο Ýσχυε για πολλοàσ – αν Þχι σχεδÞν για τουσ περισσÞτερουσ – συγκλητικοàσ, ιδιαÝτερα µÀλιστα για Þσουσ Þπωσ ο ΠλÝνιοσ, δεν Üταν εξαιρετικÀ πλοàσιοι και δεν προÛρχονταν απÞ τη Ρñµη Ü τα περÝχωρÀ τησ... Η περιουσÝα του ΠλινÝου, πÀντωσ, Üταν µε τη σειρÀ τησ εικοσαπλÀσια του ελÀχιστου προαπαιτοàµενου τιµÜµατοσ για να ενταχθεÝ καποιοσ στον συγκλητικÞ ordo (τÀξη), δηλαδÜ του ενÞσ εκατοµµυρÝου σηστερτÝων*. ΠαρÀλληλα Þµωσ φαÝνεται να υπÜρχε και Ûνασ µεγÀλοσ αριθµÞσ πολιτñν στην ΙταλÝα και τισ επαρχÝεσ, οι οποÝοι, µολονÞτι διÛθεταν αυτÞ το ελÀχιστο προαπαιτοàµενο τÝµηµα για την εÝσοδÞ τουσ στη σàγκλητο, ποτÛ δεν Ûγιναν συγκλητικοÝ. Garnsey P., Saller R., Η ΡωµαϊκÜ αυτοκρατορÝα, µετ. Β.Ι. ΑναστασιÀδησ, ΠανεπιστηµιακÛσ Εκδ. ΚρÜτησ, 1995, σ. 85.

192

σπÀνιεσ περιπτñσεισ, Þταν συνÛβαινε αυτÞ, αυτÞσ που εκλεγÞταν ονοµαζÞταν νÛοσ Àνθρωποσ3. Οι ιππεÝσ Üταν οι πλοàσιοι του χρÜµατοσ. Το ÞνοµÀ τουσ µÞνο παραπÛµπει σε παλαιÛσ εποχÛσ, Þταν ιππεÝσ ονοµÀζονταν Þσοι Üσαν αριστοκρατικÜσ καταγωγÜσ και εÝχαν τη δυνατÞτητα να εκτρÛφουν Àλογο για να πολεµοàν Ûφιπποι. ΜετÀ τισ κατακτÜσεισ, ιππεÝσ ονοµÀστηκαν Þσοι εÝχαν χρηµατικÜ περιουσÝα που τουσ επÛτρεπε να στρατεàονται στο ιππικÞ. ΑσχολÜθηκαν µε εργασÝεσ που απÛδιδαν κÛρδη, Þπωσ µε επιχειρÜσεισ, εµπÞριο, τοκογλυφÝα, ανÀληψη δηµÞσιων Ûργων. Η πιο κερδοφÞρα επιχεÝρηση Üταν του δηµοσιñνη, εκεÝνου δηλαδÜ που νοÝκιαζε απÞ το κρÀτοσ το δικαÝωµα τησ εÝσπραξησ των δηµÞσιων φÞρων απÞ τισ επαρχÝεσ Ü ακÞµα τησ εκµετÀλλευσησ των µεταλλεÝων Ü των λιµανιñν. ΕννοεÝται Þτι οι δηµοσιñνεσ προκατÛβαλλαν στο κρÀτοσ τα Ûσοδα των εισπρÀξεων που θα Ûκαναν. Στη συνÛχεια πουλοàσαν τα δικαιñµατÀ τουσ σε επιχειρηµατÝεσ των επαρχιñν, οι οποÝοι προσπαθοàσαν να εισπρÀξουν τουσ φÞρουσ µε σκληρÞ τρÞπο και µε υψηλÞ κÛρδοσ απÞ το λαÞ. ΑυτοÝ εÝναι οι γνωστοÝ τελñνεσ, για τουσ οποÝουσ πολλÛσ φορÛσ γÝνεται λÞγοσ στην ΚαινÜ ∆ιαθÜκη. Θα πρÛπει να επισηµÀνουµε Þτι οι ιππεÝσ δεν Üταν ευγενοàσ καταγωγÜσ και Þτι δεν εÝχαν τη δυνατÞτητα να καταλαµβÀνουν ανñτατα δηµÞσια αξιñµατα¯ για το λÞγο αυτÞ βρÝσκονταν σε αντιπαρÀθεση µε τουσ συγκλητικοàσ. Ùπωσ Üταν φυσικÞ, οι µεγÀλεσ κατακτÜσεισ συνÛβαλαν στην ανÀπτυξη τησ δουλεÝασ. Οι ΡωµαÝοι στρατηγοÝ αιχµαλñτιζαν κατÀ χιλιÀδεσ τουσ κατοÝκουσ των κατακτηµÛνων περιοχñν, τουσ οποÝουσ στη συνÛχεια παρÛδιδαν στουσ δουλÛµπορουσ. Η αγοραπωλησÝα δοàλων Üταν ευρàτατα διαδεδοµÛνη επιχεÝρηση, ιδιαÝτερα στα λιµÀνια τησ ΑνατολÜσ. Η ζÜτηση των δοàλων αυτÜ την εποχÜ αυξÀνεται εξαιτÝασ τησ ανÀπτυξησ των επιχειρÜσεων και των γαιοκτησιñν. Οι δοàλοι παρεÝχαν φτηνÞτερη εργασÝα απÞ τουσ ελεàθερουσ πολÝτεσ. Η συµπεριφορÀ των ΡωµαÝων απÛ-

ΤµÜµατα τοιχογραφÝασ απÞ την ΠοµπηÝα (1οσ αι. µ.Χ.). ΕικονÝζει επαàλεισ. Οι πλοàσιοι, κυρÝωσ οι ιδιοκτÜτεσ µεγÀλων εκτÀσεων γησ, κατοικοàσαν σε ανÀλογεσ επαàλεισ. (ΝεÀπολη, ΕθνικÞ ΜουσεÝο)

ναντι στουσ δοàλουσ Üταν ιδιαÝτερα σκληρÜ, γι’ αυτÞ και σηµειñθηκαν πολλÛσ εξεγÛρσεισ δοàλων, οι οποÝεσ τισ περισσÞτερεσ φορÛσ καταπνÝγηκαν στο αÝµα. Η καθηµερινÜ και η πνευµατικÜ ζωÜ των 4. Ο πολυτελÜσ τρÞποσ ζωÜσ γÝνεται ΡωµαÝων. Οι κατακτÜσεισ Ûφεραν σε Àµεση επατου συρµοà στη Ρñµη φÜ τουσ ΡωµαÝουσ µε τα κοσµοπολÝτικα κÛντρα Οι στρατιñτεσ (που γàριζαν απÞ τησ ΑνατολÜσ και τον πολιτισµÞ των ελληνιστιτισ εκστρατεÝεσ στην ΑνατολÜ) Ûφεκñν βασιλεÝων. Η πολυτÛλεια και τα πνευµατικÀ ραν για πρñτη φορÀ στη Ρñµη χÀλαγαθÀ του ελληνιστικοà πολιτισµοà επηρÛασαν κινα κρεβÀτια, ακριβÀ σκεπÀσµατα, παραπετÀσµατα κρεβατιñν και Àλλα την καθηµερινÜ ζωÜ των ΡωµαÝων και την πολιτιυφÀσµατα, Þπωσ και τραπÛζια µε Ûνα στικÜ τουσ εξÛλιξη. Ο στÝχοσ του ποιητÜ ΟρÀτιου στÜριγµα και Ûπιπλα οικοσκευÜσ, Ûπου αναφÛρει Þτι «η ηττηµÛνη ΕλλÀδα κατÀκτηπιπλα που τα θεωροàσαν πολυτελεÝσε το σκληρÞ νικητÜ και Ûφερε τισ τÛχνεσ και τα ασ εκεÝνη την εποχÜ. Τα γεàµατα ÛγιγρÀµµατα στο αγροτικÞ ΛÀτιο» προβÀλλει την ναν περισσÞτερο ευχÀριστα, γιατÝ κατÀσταση εκεÝνησ τησ εποχÜσ. συνοδεàονταν απÞ µουσικÜ – κορÝτσια που Ûπαιζαν κιθÀρα και Àρπα – ✦ Οι ΡωµαÝοι υιοθÛτησαν πολλÀ στοιχεÝα απÞ και µε Àλλεσ διασκεδÀσεισ. Και το την καθηµερινÜ ζωÜ των ΕλλÜνων αλλÀ και ÀλφαγητÞ Àρχιζε να ετοιµÀζεται µε µελων λαñν. Σε Þ,τι αφορÀ την κατοικÝα, την ενδυγαλàτερη προσοχÜ και πολλÀ Ûξοδα. µασÝα, το φαγητÞ και τη διασκÛδαση, δανεÝστηΟ µÀγειρασ, που οι παλαιÞτεροι τον καν Þ,τι προκαλοàσε την εντàπωση και δηµουρθεωροàσαν και τον αντιµετñπιζαν σαν τον πιο ανÀξιο δοàλο, απÞκτησε γοàσε Àνεση στη ζωÜ. Τουσ Ûλειψε το µÛτρο και η µεγÀλη αξÝα και η εργασÝα του που λεπτÜ αÝσθηση του ωραÝου4. παλιÀ Üταν µια ασχολÝα για δοàλουσ, ✦ Στο θρησκευτικÞ τοµÛα, οι ΡωµαÝοι επηρεÀδηλαδÜ η µαγειρικÜ, Àρχισε να θεωστηκαν απÞ λατρεÝεσ τησ ΑνατολÜσ και ιδιαÝτερα ρεÝται υπÛροχη τÛχνη. απÞ εκεÝνεσ που εÝχαν σχÛση µε οργιαστικÛσ και ΤÝτοσ ΛÝβιοσ, ΧΧΧΙΧ, υ, 3-9. µυστηριακÛσ τελετÛσ, Þπωσ τησ Øσιδασ, τησ ΚυβÛ193

λησ, του ΜÝθρα. Οι θρησκευτικÛσ πεποιθÜσεισ, Àλλωστε, των ελληνιστικñν χρÞνων συνÛβαλαν προσ αυτÜ την κατεàθυνση (βλ. και σ. 143-144). ✦ Οι ΡωµαÝοι εκδÜλωσαν την προτÝµησÜ τουσ στην κωµωδÝα. ΥιοθÛτησαν τα χαρακτηριστικÀ τησ νÛασ αττικÜσ κωµωδÝασ. Στη διακωµñδηση ανθρñπινων τàπων επιδÞθηκαν µε επιτυχÝα οι κωµωδιογρÀφοι Πλαàτοσ και ΤερÛντιοσ. ✦ Την ελληνικÜ τÛχνη γνñρισαν µε την κατÀκτηση του ΤÀραντα. ΑπÞ τισ περιοχÛσ που κατακτοàσαν µετÛφεραν πολλÀ Ûργα τÛχνησ για να διακοσµÜσουν τουσ δηµÞσιουσ χñρουσ και τισ επαàλεισ τουσ οι πλοàσιοι. Îλληνεσ καλλιτÛχνεσ αντÛγραφαν Ûργα γλυπτικÜσ κατÀ παραγγελÝα των ΡωµαÝων. ✦ Îλληνεσ µορφωµÛνοι που µεταφÛρθηκαν αιχΛεπτοµÛρεια απÞ τοιχογραφÝα τησ ΠοµÀλωτοι στη Ρñµη Ûγιναν δÀσκαλοι των παιδιñν µπηÝασ (1οσ αι. µ.Χ.). ΠαρÀσταση µονοµαχιñν σε ρωµαϊκÞ αµφιθÛατρο. Οι µοτων ΡωµαÝων. ×ταν του συρµοà οι πλοàσιοι να νοµαχÝεσ Üταν Ûνα απÞ τα πιο δηµοφιλÜ διατηροàν Ûνα κàκλο πνευµατικñν ανθρñπων θεÀµατα των ΡωµαÝων. που τουσ δÝδασκαν φιλοσοφÝα, ρητορικÜ και (ΝεÀπολη, Εθν. Αρχαιολ. ΜουσεÝο) µουσικÜ. ΧαρακτηριστικÞ παρÀδειγµα αποτελεÝ ο κàκλοσ των Σκιπιñνων*, στον οποÝο περιλαµβÀνονταν πολλοÝ Îλληνεσ µορφωµÛνοι, Þπωσ ο ΠαναÝτιοσ ο ΡÞδιοσ, ο Πολàβιοσ ο ΜεγαλοπολÝτησ και Àλλοι. Μια απÞ τισ εκδηλñσεισ που συγκινοàσε ιδιαÝτερα τουσ ΡωµαÝουσ Üταν οι µονοµαχÝεσ. Παρακολουθοàσαν αγñνεσ ανθρñπων που µονοµαχοàσαν µÛχρι θανÀτου. ΑνÀλογη εκδÜλωση Üταν και οι θηριοµαχÝεσ*. Τισ εκδηλñσεισ αυτÛσ, που εξελÝχθηκαν σε κàριο τρÞπο διασκÛδασÜσ τουσ, φαÝνεται Þτι τισ υιοθÛτησαν απÞ τουσ Ετροàσκουσ.

2.2 Οι µεταρρυθµιστικÛσ προσπÀθειεσ Οι κοινωνικÛσ αλλαγÛσ που Ûφεραν οι κατακτÜσεισ, ιδιαÝτερα η αλλοÝωση των ηθñν και η αποµÀκρυνση απÞ τισ προγονικÛσ αρετÛσ, Üταν λÞγοι που Ûκαναν ορισµÛνεσ προσωπικÞτητεσ να σκεφτοàν Þτι Ûπρεπε να ελεγχθεÝ αυτÜ η κατÀσταση. ΚÀτων ο τιµητÜσ. ΠρωταγωνιστικÞ ρÞλο στην προσπÀθεια αντιµετñπισησ τησ κοινωνικÜσ και πολιτικÜσ διαφθορÀσ ανÛλαβε ο ΚÀτων. ×ταν Ûνασ µορφωµÛνοσ ΡωµαÝοσ, που εÝχε πÀρει µÛροσ σε πολλοàσ πολÛµουσ και εÝχε διακριθεÝ σε ανñτατα αξιñµατα. ΕÝχε συντηρητικÛσ απÞψεισ και ηθικÛσ αρχÛσ, γι’ αυτÞ, Þταν εκλÛχτηκε στο αξÝωµα του τιµητÜ (184 π.Χ.), επιχεÝρησε την κÀθαρση τησ τÀξησ των συγκλητικñν και των ιππÛων. ΠροσπÀθησε µε µια σειρÀ 194

µÛτρων να περιορÝσει την πλεονεξÝα και να ελÛγξει τη συµπεριφορÀ τουσ5. Ο ΚÀτων εÝχε ελληνικÜ παιδεÝα. ΑπÛδιδε Þµωσ την ευθàνη τησ αλλοÝωσησ των ρωµαϊκñν ηθñν στη διεÝσδυση των ελληνικñν συνηθειñν και στην υιοθÛτηση του πολιτισµοà των ΕλλÜνων. ΕÝχε φτÀσει στο ακραÝο σηµεÝο να αποστρÛφεται καθετÝ το ελληνικÞ. Η προσπÀθεια του ΚÀτωνα, αν και εÝχε αγαθÀ κÝνητρα, δεν Ûφερε κανÛνα αποτÛλεσµα, καθñσ οι αλλαγÛσ εÝχαν πλÛον ριζñσει στη ρωµαϊκÜ κοινωνÝα. ΤιβÛριοσ και ΓÀιοσ ΓρÀκχοσ. Ο ΤιβÛριοσ ΓρÀκχοσ Þταν εκλÛχτηκε δÜµαρχοσ (133 π.Χ.), πρÞτεινε την ψÜφιση του αγροτικοà νÞµου, σàµφωνα µε τον οποÝο δεν επιτρεπÞταν σε κανÛνα πολÝτη να κατÛχει ιδιοκτησÝα µεγαλàτερη απÞ 500 πλÛθρα* γησ. ΕÀν µÛχρι εκεÝνη την εποχÜ κατεÝχε περισσÞτερη γη, τÞτε θα µποροàσε να κρατÜσει επιπλÛον και απÞ 250 πλÛθρα για καθÛνα απÞ τα δàο αρσενικÀ παιδιÀ του. ∆εν επιτρεπÞταν Þµωσ σε καµÝα περÝπτωση η κατοχÜ τησ γησ να ξεπερνÀ στο σàνολο τα 1000 πλÛθρα6. Με το νÞµο αυτÞ προβλεπÞταν αναδιανοµÜ τησ δηµÞσιασ γησ στουσ ακτÜµονεσ. Ùση γη θα επιστρεφÞταν µε την εφαρµογÜ του νÞµου θα µοιραζÞταν εκ νÛου ανÀ 30 πλÛθρα σε κÀθε πολÝτη που δεν εÝχε Ûγγειο ιδιοκτησÝα. ΕκτÞσ απÞ τον αγροτικÞ νÞµο, τολµηρÜ πρÛπει να θεωρηθεÝ και η πρÞτασÜ του για τη διÀθεση των θησαυρñν του βασιλιÀ τησ ΠεργÀµου, Íτταλου Γ , ο οποÝοσ, Þπωσ εÝναι γνωστÞ, κληροδÞτησε πεθαÝνοντασ το κρÀτοσ του στο ρωµαϊκÞ λαÞ (133 π.Χ.). Ο ΤιβÛριοσ πρÞτεινε ο θησαυρÞσ τησ ΠεργÀµου να δοθεÝ στουσ ακτÜµονεσ, για να αγορÀσουν εργαλεÝα και να καλλιεργÜσουν τα κτÜµατα που θα αποκτοàσαν. Η αντÝδραση Þµωσ των συγκλητικñν και η εξαγορÀ των συνειδÜσεων του λαοà οδÜγησαν στην αποτυχÝα των σχεδÝων του ΤιβÛριου. Ο Ýδιοσ δολοφονÜθηκε. Το νÞµο του, αν και δεν τÞλµησαν να τον καταργÜσουν, δεν τον εφÀρµοσαν.

5. Η αντιµετñπιση τησ πολυτÛλειασ απÞ τον ΚÀτωνα Τουσ περισσÞτερουσ (ΡωµαÝουσ) κυρÝωσ δυσαρÛστησε γιατÝ περιÞρισε την πολυτÛλειÀ τουσ¯ να την πατÀξει ριζικÀ τη στιγµÜ που η πλειοψηφÝα εÝχε επηρεαστεÝ και διαφθαρεÝ απ’ αυτÜν Üταν ακατÞρθωτο. Για το λÞγο αυτÞ προσπÀθησε µε µÛθοδο να αντιµετωπÝσει τη δàσκολη κατÀσταση θÛτοντασ διατÝµηση δεκαπλÀσια στα ενδàµατα, τα αµÀξια, τα γυναικεÝα κοσµÜµατα, τα οικιακÀ σκεàη, Þλα Þσα Àξιζαν περισσÞτερο απÞ χÝλιεσ πεντακÞσιεσ δραχµÛσ¯ καθÞρισε επÝσησ, την πρÞσθετη αξÝα τουσ να την εισπρÀττει ωσ Ûσοδο το ΚρÀτοσ. ΠροσÛθεσε επιπλÛον και Ûνα µικρÞ φÞρο σε Þσα (αγαθÀ) Àξιζαν πÀνω απÞ χÝλιεσ δραχµÛσ ñστε να βαρεθοàν να πληρñνουν και να αντιδρÀσουν (κÀποιοι ΡωµαÝοι), Þταν Ûβλεπαν Þτι οι απλοÝ Àνθρωποι που ζοàσαν απÛριττη ζωÜ και εÝχαν Ýση περιουσÝα πλÜρωναν λιγÞτερα. Îτσι Üταν αγανακτησµÛνοι µαζÝ του εκεÝνοι που προτιµοàσαν να πληρñνουν για να διατηρÜσουν την πολυτÛλεια, αλλÀ αγανακτοàσαν και εκεÝνοι που υποχρεñνονταν να εγκαταλεÝψουν την πολυτÛλεια εξαιτÝασ τησ φορολογÝασ. Πλοàταρχοσ, ΚÀτων 18, 2.

6. Ο ΤιβÛριοσ ΓρÀκχοσ: Îνασ υπερασπιστÜσ των δικαιωµÀτων του λαοà (Ο ΤιβÛριοσ ΓÀκχοσ) Üταν υπÛροχοσ και ακαταµÀχητοσ ρÜτορασ γιατÝ, Þταν ανÛβαινε στο βÜµα και ο λαÞσ συνωστιζÞταν γàρω του, µιλοàσε για τουσ φτωχοàσ: «Τα Àγρια ζñα που ζουν στην ΙταλÝα Ûχουν φωλιÀ και το καθÛνα διαθÛτει Ûνα λαγοàµι στη γη για να κρàβεται και να κοιµÀται. Εν τοàτοισ σε εκεÝνουσ που πολεµοàν και πεθαÝ-

195

Ο ΓÀιοσ ΓρÀκχοσ εκλÛχτηκε δÜµαρχοσ δÛκα χρÞνια µετÀ την πρñτη εκλογÜ του αδελφοà του (123 π.Χ.). Οι µεταρρυθµÝσεισ του Üταν εµπνευσµÛνεσ απÞ το Ûργο του ΤιβÛριου. ΠαρÀλληλα, Þµωσ, επιδÝωξε και να περιορÝσει τη δρÀση τησ συγκλÜτου. Îθεσε σε εφαρµογÜ τον αγροτικÞ νÞµο και ψÜφισε µια σειρÀ νÛων µÛτρων που βελτÝωναν τη θÛση των ακτηµÞνων. Øδρυσε αποικÝεσ στισ κατακτηµÛνεσ περιοχÛσ τησ ΙταλÝασ και εγκατÛστησε ακτÜµονεσ. ΚαθιÛρωσε τη διανοµÜ σιταριοà για τουσ φτωχοàσ τησ Ρñµησ. ΜεÝωσε τα χρÞνια τησ στρÀτευσησ και αàξησε το στρατιωτικÞ µισθÞ. Για να περιορÝσει τισ αυθαιρεσÝεσ των συγκληΠλοàταρχοσ, ΤιβÛριοσ ΓρÀκχοσ, 9, 4. τικñν, προχñρησε στη συγκρÞτηση δικαστηρÝων απÞ ιππεÝσ, που εκδÝκαζαν υποθÛσεισ καταχρÜσεων απÞ τουσ συγκλητικοàσ και µε Àλλο νÞµο εµπÞδισε τη δυνατÞτητα που εÝχαν αυτοÝ να επιλÛγουν τισ συγκλητικÛσ επαρχÝεσ. ΩστÞσο, οι συγκλητικοÝ κατÞρθωσαν να τον αντιµετωπÝσουν µε τον Ýδιο τρÞπο που εξουδετÛρωσαν και τον αδελφÞ του, Ûστρεψαν δηλαδÜ Ûνα µÛροσ του λαοà εναντÝον του. Ùταν ο ΓÀιοσ θÛλησε να κινηθεÝ ανοικτÀ κατÀ τησ συγκλÜτου, οργανñνοντασ εξÛγερση, απÛτυχε. Οι οπαδοÝ του εξοντñθηκαν και ο Ýδιοσ, για να αποφàγει την ατÝµωση, διÛταξε Ûνα δοàλο του να τον σκοτñσει. ΛεπτοµÛρεια απÞ τοιχογραφÝα τησ ΠοΗ µεταρρυθµιστικÜ προσπÀθεια των ΓρÀκµπηÝασ (περ. µÛσα 1ου αι. π.Χ.). ΣκηνÜ χων στÞχευε στον Ûλεγχο τησ κοινωνικÜσ ανισÞµàησησ στα ∆ιονυσιακÀ ΜυστÜρια απÞ τητασ, στην αποκατÀσταση µεγÀλου µÛρουσ των την «οικÝα των ΜυστηρÝων». Η σκηνÜ ακτηµÞνων και στην αποδυνÀµωση των συγκληαυτÜ απηχεÝ τον τρÞπο ζωÜσ και διασκÛτικñν. Η κατÀσταση Þµωσ που εÝχε δηµιουργηθεÝ δασησ των πλοàσιων ΡωµαÝων. απÞ τισ µεγÀλεσ κατακτÜσεισ δεν ευνÞησε τισ αλλαγÛσ. Το Ûργο των ΓρÀκχων ουσιαστικÀ απÛτυχε. ∆ιαµÞρφωσε ευνοϊκÛσ προϋποθÛσεισ για λÝγουσ που ευεργετÜθηκαν απÞ τα µÛτρα των ΓρÀκχων και στη συνÛχεια αποτÛλεσαν µια νÛα αρκετÀ δυναµικÜ κοινωνικÜ οµÀδα. νουν για την ΙταλÝα, Ûµεινε µÞνο ο αÛρασ και το φωσ και τÝποτα Àλλο... Με τα παιδιÀ και τισ γυναÝκεσ τουσ τριγυρÝζουν ανÛστιοι και Àστεγοι. Οι στρατηγοÝ Þµωσ τουσ λÛνε ψÛµατα, Þταν τουσ προτρÛπουν στισ µÀχεσ να χτυποàν τουσ εχθροàσ για να διασωθοàν οι τÀφοι και τα ιερÀ. ΩστÞσο, κανεÝσ απÞ τÞσουσ ΡωµαÝουσ δεν Ûχει οàτε βωµÞ οàτε προγονικÞ τÀφο. ΠολεµÀει για την καλοπÛραση και τον πλουτισµÞ των Àλλων και ενñ τον αποκαλοàν κυρÝαρχο τησ οικουµÛνησ, δεν Ûχει δικÞ του οàτε Ûνα βÞλο γησ.

2.3 Η ενοποÝηση τησ ΙταλÝασ Οι κÀτοικοι τησ ιταλικÜσ χερσονÜσου, οι Ιταλιñτεσ, µετÀ την υποταγÜ τουσ ενσωµατñθηκαν στο ρωµαϊκÞ κρÀτοσ, Àλλοι µε περισσÞτερα και Àλλοι µε λιγÞτερα προνÞµια. Καθñσ Üταν πολυπληθÛστεροι, αναδεÝχθηκαν στον κàριο στρατιωτικÞ κορµÞ που Ûφερε σε πÛρασ τισ µεγÀλεσ κατακτÜσεισ. ΟυσιαστικÀ 196

Þµωσ Üταν πολÝτεσ δεàτερησ κατηγορÝασ, αφοà δεν εÝχαν τα Ýδια δικαιñµατα µε τουσ ΡωµαÝουσ. ΑιτÜµατÀ τουσ Üταν: η ισÞτητα απÛναντι στουσ νÞµουσ, το δικαÝωµα απÞκτησησ περιουσÝασ και ενασχÞλησησ µε το εµπÞριο. Το δικαÝωµα τησ ψÜφου, Þµωσ, δηλαδÜ το να Ûρχονται στη Ρñµη και να συµµετÛχουν στισ συνελεàσεισ, δεν πρÛπει να συγκαταλεγÞταν στισ διεκδικÜσεισ τουσ. Îτσι, στα τÛλη τησ πρñτησ δεκαετÝασ του 1ου αι. π.Χ. οι Ιταλιñτεσ επαναστÀτησαν, µε σκοπÞ να δηµιουργÜσουν Ûνα νÛο κρÀτοσ, το οποÝο να περιλαµβÀνει Þλη την ΙταλÝα. Ο πÞλεµοσ αυτÞσ εÝναι γνωστÞσ ωσ ΣυµµαχικÞσ πÞλεµοσ (90-88 π.Χ.), γιατÝ οι ΡωµαÝοι ονÞµαζαν συµµÀχουσ τουσ Àλλουσ λαοàσ τησ ΙταλÝασ7. Ο ΣυµµαχικÞσ πÞλεµοσ Üταν σκληρÞσ µε πολλÛσ απñλειεσ και για τισ δàο πλευρÛσ. Η ψÜφιση σχετικοà νÞµου το 89 π.Χ., µε τον οποÝο οριζÞταν Þτι µποροàσαν οι Ιταλιñτεσ σε διÀστηµα 60 ηµερñν απÞ τη δηµοσÝευσÜ του να υποβÀλουν αÝτηση για την απÞκτηση του δικαιñµατοσ του ΡωµαÝου πολÝτη, εκτÞνωσε την κατÀσταση, δεν Ûδωσε Þµωσ τÛλοσ στον πÞλεµο. Στον πÞλεµο αυτÞ διακρÝθηκε ο Σàλλασ, ο οποÝοσ την επÞµενη χρονιÀ εκλÛχτηκε àπατοσ (88 π.Χ.). Η παραχñρηση του δικαιñµατοσ του ΡωµαÝου πολÝτη που κατÞρθωσαν να αποσπÀσουν οι κÀτοικοι τησ ΙταλÝασ µε τουσ αγñνεσ τουσ Üταν µεγÀλησ σηµασÝασ, γιατÝ συνÛβαλε στη δηµιουργÝα κρÀτουσ Ιταλιωτñν. Η Ρñµη Ûπαυσε να εÝναι η κυρÝαρχη πÞλη-κρÀτοσ µε υπηκÞουσ τουσ Àλλουσ κατοÝκουσ τησ ΙταλÝασ. Îγινε πλÛον η πρωτεàουσα του ενοποιηµÛνου κρÀτουσ µε πολÝτεσ Þλουσ τουσ Ιταλιñτεσ που κατοικοàσαν ωσ το ΡουβÝκωνα ποταµÞ.

2.4 Οι εµφàλιοι πÞλεµοι

7. Οι κÀτοικοι των ιταλικñν πÞλεων και ο ΣυµµαχικÞσ πÞλεµοσ Οι ιταλικÛσ πÞλεισ, οι οποÝεσ, υπÞδουλεσ απÞ δàο αιñνεσ, βρÝσκονταν περÝπου στην Ýδια κατÀσταση µε τισ λατινικÛσ και Ûβλεπαν επÝσησ τουσ πλουσιÞτερουσ κατοÝκουσ τουσ να τισ εγκαταλεÝπουν για να γÝνουν ΡωµαÝοι, ζÜτησαν κι αυτÛσ πολιτικÀ δικαιñµατα. Η µοÝρα των υπÞδουλων Ü συµµÀχων εÝχε καταστεÝ ακÞµη πιο δυσβÀσταχτη σε µια εποχÜ, Þπου η ρωµαϊκÜ δηµοκρατÝα ανακινοàσε το θÛµα των αγροτικñν νÞµων. Η αρχÜ λοιπÞν Þλων αυτñν των νÞµων Üταν πωσ οàτε ο υπÞδουλοσ οàτε ο σàµµαχοσ δεν εÝχε δικαÝωµα κυριÞτητασ τησ γησ, εκτÞσ αν υπÜρχε επÝσηµη πρÀξη του κρÀτουσ, και πωσ το µεγαλàτερο µÛροσ τησ ιταλικÜσ γησ ανÜκε στη δηµοκρατÝα¯ µια µερÝδα ζητοàσε να επιστρÛψουν στο κρÀτοσ αυτÀ τα εδÀφη, που κατÛχονταν σχεδÞν στο σàνολÞ τουσ απÞ Ιταλοàσ, και να µοιραστοàν στουσ φτωχοàσ τησ Ρñµησ. Οι ΙταλοÝ απειλοàνταν, λοιπÞν, µε γενικÜ καταστροφÜ¯ Ûνιωθαν την επιτακτικÜ ανÀγκη να αποκτÜσουν πολιτικÀ δικαιñµατα και δεν µποροàσαν να τα αποκτÜσουν χωρÝσ το δικαÝωµα του ΡωµαÝου πολÝτη. Ο πÞλεµοσ που επακολοàθησε, ονοµÀστηκε κοινωνικÞσ πÞλεµοσ¯ οι σàµµαχοι τησ Ρñµησ εÝχαν πÀρει πρÀγµατι τα Þπλα, για να µην εÝναι πλÛον σàµµαχοι και να γÝνουν ΡωµαÝοι. Αν και νικÜτρια η Ρñµη, δÛχτηκε, ωστÞσο, να παραχωρÜσει αυτÞ που τησ ζητοàσαν, και οι ΙταλοÝ απÛκτησαν πολιτικÀ δικαιñµατα. Fustel de Coulanges, Þ.π., σ. 568.

Ο ρωµαϊκÞσ στρατÞσ, που πραγµατοποÝησε τισ µεγÀλεσ κατακτÜσεισ, στη διÀρκεια του 1ου αι. π.Χ. χÀνει τον πραγµατικÞ του στÞχο¯ απÞ µÛσο εξυπηρÛτησησ των συµφερÞντων τησ Ρñµησ µεταβÀλλεται σε µÛσο πραγµÀτωσησ των φιλÞδοξων σχεδÝων των στρατηγñν. ΜÛσα στο µεγÀλο κρÀτοσ που δηµιοàργησαν οι κατακτÜσεισ, η πολιτικÜ 197

δàναµη δεν Üταν εàκολο να εξασφαλιστεÝ µε την ψÜφο του λαοà, Þπωσ προÛβλεπαν οι κανÞνεσ λειτουργÝασ τησ ∆ηµοκρατÝασ (Res publica). ΑποτελεσµατικÞτερη αποδεÝχθηκε η δàναµη των Þπλων. Οι πολιτικÛσ συγκροàσεισ στη διÀρκεια του 1ου αι. π.Χ. διεξÀγονταν ανÀµεσα σε δàο παρατÀξεισ, τουσ αριστοκρατικοàσ, δηλαδÜ την τÀξη των συγκλητικñν που κατεÝχαν µεγÀλεσ εκτÀσεισ γησ και τουσ δηµοκρατικοàσ, το µεγÀλο δηλαδÜ πλÜθοσ των ελεàθερων πολιτñν, που στην πλειοψηφÝα του αποτελοàσε τον Þχλο των πÞλεων. ΕÝναι χαρακτηριστικÞ Þµωσ Þτι πολλÛσ φορÛσ οι πολιτικοÝ αρχηγοÝ δεν εÝχαν την ταξικÜ προÛλευση τησ παρÀταξησ που εκπροσωποàσαν. ΣυνÛβαινε πολλÛσ φορÛσ αρχηγοÝ τησ αριστοκρατικÜσ παρÀταξησ να αναδεικνàονται Àνθρωποι ταπεινÜσ καταγωγÜσ, ενñ τησ δηµοκρατικÜσ Àνθρωποι αριστοκρατικÜσ καταγωγÜσ. ΑυτÜ την περÝοδο, καθοριστικÞ παρÀγοντα των πολιτικñν εξελÝξεων αποτÛλεσαν οι προσωπικÛσ φιλοδοξÝεσ και οι αντιθÛσεισ µεταξà των ηγετñν των δàο παρατÀξεων. Οι συγκροàσεισ µεταξà τουσ δεν περιορÝστηκαν στο πολιτικÞ πεδÝο, επεκτÀθηκαν και στα πεδÝα των µαχñν. Οι εµφàλιεσ συγκροàσεισ εÝχαν πρωταγωνιστÛσ σπουδαÝεσ µορφÛσ, που στηρÝχτηκαν στη δàναµη των Þπλων για να επιβληθοàν πολιτικÀ και λειτοàργησαν ωσ παρÀγοντεσ κατÀλυσησ του δηµοκρατικοà πολιτεàµατοσ.

ΠροτοµÜ πιθανñσ του Σàλλα (1οσ αι. π.Χ.). Ο Σàλλασ Üταν πολιτικÞσ αντÝπαλοσ του ΜÀριου και κàριοσ υποστηρικτÜσ των αριστοκρατικñν. ΕÝναι γνωστÞσ ιδιαÝτερα για το µÛτρο των προγραφñν µε το οποÝο εξÞντωσε τουσ πολιτικοàσ του αντιπÀλουσ. (ΒενετÝα, ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)

198

ΜÀριοσ και Σàλλασ. Ο ΜÀριοσ εÝχε αγροτικÜ καταγωγÜ και Üταν εχθρÞσ των αριστοκρατικñν. ∆ιακρÝθηκε σε ικανÞ στρατιωτικÞ ηγÛτη, εÝχε Þµωσ περιορισµÛνεσ πολιτικÛσ ικανÞτητεσ. Τη δàναµÜ του ουσιαστικÀ αντλοàσε απÞ την αγÀπη που Ûτρεφε γι’ αυτÞν ο στρατÞσ. ΜετÀ απÞ σηµαντικÛσ νÝκεσ στα τÛλη του 2ου αι. π.Χ. – πρñτα κατÀ του Ιουγοàρθα, βασιλιÀ τησ ΝουµιδÝασ (σηµ. ΑλγερÝα), και στη συνÛχεια κατÀ των ΚÝµβρων και ΤευτÞνων, γερµανικñν φυλñν που λεηλατοàσαν την κεντρικÜ Ευρñπη και τη Β. ΙταλÝα – προχñρησε σε αλλαγÛσ που µετÛβαλαν το χαρακτÜρα και την τακτικÜ του στρατοà. Ο στρατÞσ Ûχασε τον εθνικÞ του χαρακτÜρα, Ûγινε επαγγελµατικÞσ και αποτÛλεσε Þργανο στα χÛρια του στρατηγοà µε στÞχο να εξυπηρετÜσει τισ φιλοδοξÝεσ του. ΟδηγÜθηκε σε πολÛµουσ Þχι µε στÞχο το µεγαλεÝο τησ Ρñµησ αλλÀ την απÞκτηση πλοàτου. Ο ΜÀριοσ Üρθε σε ανοικτÜ ρÜξη µε το Σàλλα,

Þταν η σàγκλητοσ ανÛθεσε στον τελευταÝο την 8. Οι προγραφÛσ του Σàλλα εκστρατεÝα στη Μ. ΑσÝα κατÀ του ΜιθριδÀτη, ΤÞτε ο Σàλλασ Àρχισε τισ σφαγÛσ βασιλιÀ του ΠÞντου. Την Ýδια εντολÜ Þµωσ απÛκαι Ûγιναν στην πÞλη πολλοÝ φÞνοι σπασε και ο ΜÀριοσ απÞ τη συνÛλευση του λαοà. χωρÝσ περιορισµÞ. ΠολλοÝ Àνθρωποι Ο Σàλλασ τÞτε υποχρÛωσε µε το στρατÞ του τη χωρÝσ να εÝναι αντÝπαλοÝ του Ûχασαν συνÛλευση του λαοà να αποδεχθεÝ την απÞφαση τη ζωÜ τουσ, επειδÜ εÝχαν µÞνο προτησ συγκλÜτου. Η ενÛργεια αυτÜ δεν αποτελοàσε σωπικÛσ διαφορÛσ µε τουσ φÝλουσ απλñσ µια σàγκρουση σε επÝπεδο πολιτικÜσ αντιτου... Σ’ Þποιον Ûδινε Àσυλο και διÛσωζε Ûνα προγραµµÛνο, τον τιµωροàπαρÀθεσησ αλλÀ φανερñνει το ρÞλο που εÝχε ασε µε θÀνατο για τη φιλανθρωπÝα ναλÀβει πλÛον ο στρατÞσ. του, ανεξÀρτητα απÞ το εÀν Üταν αΟ Σàλλασ εÝχε αριστοκρατικÜ καταγωγÜ και δελφÞσ, παιδÝ Ü γονιÞσ του προγραµαναδεÝχθηκε σε εχθρÞ των δηµοκρατικñν. ∆ιÛθεµÛνου. Το πιο Àδικο Þµωσ απ’ Þλα (Üτε στρατιωτικÛσ ικανÞτητεσ αλλÀ κυρÝωσ πολιτιταν): απÞ τα παιδιÀ και τα εγγÞνια κÛσ και διπλωµατικÛσ. ΞεκÝνησε τη σταδιοδροµÝα των προγραµµÛνων αφαÝρεσε τα πολιτικÀ δικαιñµατα και κατÀσχεσε τισ του ωσ υποστρÀτηγοσ του ΜÀριου και εξελÝχθηπεριουσÝεσ τουσ. κε σε πολιτικÞ του αντÝπαλο. Πλοàταρχοσ, Σàλλασ, 31. Οι στρατιωτικÛσ του ικανÞτητεσ φÀνηκαν στη διÀρκεια του Συµµαχικοà πολÛµου και στην αντιµετñπιση του ΜιθριδÀτη. Οι συγκροàσεισ του Σàλλα µε τα µιθριδατικÀ στρατεàµατα Ûγιναν σε ελληνικÞ Ûδαφοσ. Η ΑθÜνα και ο ΠειραιÀσ υπÛστησαν µεγÀλεσ καταστροφÛσ απÞ το στρατÞ του Σàλλα (87 π.Χ.). Ο πÞλεµοσ κρÝθηκε σε δàο µÀχεσ στη ΒοιωτÝα (86 π.Χ.), Þπου καταστρÀφηκαν οι δυνÀµεισ του ΜιθριδÀτη. Ο Σàλλασ για την αντιµετñπιση των πολιτικñν του αντιπÀλων, των οπαδñν του ΜÀριου, Ûθεσε σε εφαρµογÜ την πολιτικÜ των προγραφñν, δηλαδÜ την κατÀρτιση καταλÞγων µε τα ονÞµατα εκεÝνων που Üθελε να θανατñσει. Τισ περιουσÝεσ των προγραφÛντων τισ Ûβγαζαν σε δηµοπρασÝα σε χαµηλÛσ τιµÛσ. Μ’ αυτÞν τον τρÞπο, πολλοÝ οπαδοÝ του Σàλλα δηµιοàργησαν µεγÀλεσ περιουσÝεσ8. Για να επιτàχει τουσ πολιτικοàσ του στÞχουσ, αυτοαναγορεàθηκε δικτÀτορασ, αξÝωµα που διατÜρησε για τÛσσερα χρÞνια (82-79 π.Χ.). Το αξÝωµα αυτÞ του Ûδινε το δικαÝωµα να ενεργεÝ Þπωσ Üθελε, χωρÝσ να συναντÀ την αντÝδραση Àλλου Àρχοντα Ü τησ συνÛλευσησ του λαοà. Με τα πολιτικÀ µÛτρα που ΠροτοµÜ του ΚικÛρωνα (1οσ αι. π.Χ.). Ο µεγαλàτεροσ ΡωµαÝοσ ρÜτορασ εÝχε ωσ πÜρε συνÛβαλε στον περιορισµÞ τησ δàναµησ των πρÞτυπο τον ΑθηναÝο ρÜτορα ∆ηµοσθÛδηµÀρχων και στην ενÝσχυση τησ συγκλÜτου. νη. Îπαιξε σπουδαÝο ρÞλο στην αποκÀΠοµπÜιοσ και ΚαÝσαρασ. ΜετÀ το θÀνατο του Σàλλα αναδεÝχθηκε στην πολιτικÜ κονÝστρα τησ Ρñµησ ο ΠοµπÜιοσ. ΕÝχε περιορισµÛνεσ στρα-

λυψη τησ συνωµοσÝασ του ΚατιλÝνα και στην προστασÝα του δηµοκρατικοà πολιτεàµατοσ τησ Ρñµησ. (Ρñµη, ΜουσεÝο ΚαπιτωλÝου)

199

ΜικρογραφÝα σελÝδασ χειρογρÀφου «Φιλιππικοà» λÞγου του ΚικÛρωνα (ΒιÛννη, ΕθνικÜ ΒιβλιοθÜκη)

ΠροτοµÜ πιθανñσ του ΓÀιου Ιοàλιου ΚαÝσαρα. ΙκανÞσ στρατιωτικÞσ και πολιτικÞσ Àνδρασ. ∆ολοφονÜθηκε απÞ τουσ υπερασπιστÛσ του δηµοκρατικοà πολιτεàµατοσ. (Ρñµη, ΕθνικÞ ΡωµαϊκÞ ΜουσεÝο)

200

τιωτικÛσ ικανÞτητεσ και ασταθεÝσ πολιτικÛσ ιδÛεσ, επιβλÜθηκε Þµωσ χÀρη στην ευνοϊκÜ γι’ αυτÞν εξÛλιξη των καταστÀσεων. ΚατÀργησε στην αρχÜ τουσ νÞµουσ του Σàλλα και στη συνÛχεια Ûγινε ρυθµιστÜσ των πολιτικñν πραγµÀτων µÛσα απÞ εκστρατεÝεσ (72-66 π.Χ.), που ουσιαστικÀ Àλλοι τισ εÝχαν οδηγÜσει σε νικηφÞρα πορεÝα ενñ εκεÝνοσ τισ ολοκλÜρωσε. Την περÝοδο τησ απουσÝασ του στην ΑνατολÜ, Þπου αντιµετñπισε εκ νÛου το ΜιθριδÀτη και προσÀρτησε νÛεσ περιοχÛσ στο ρωµαϊκÞ κρÀτοσ, Ûνασ τυχοδιñκτησ αριστοκρÀτησ, ο ΚατιλÝνασ, παρÛσυρε σε εξÛγερση δυσαρεστηµÛνουσ και κακοποιοàσ για να καταλÀβει µε τη βÝα την εξουσÝα. Τα σχÛδια αυτÀ Þµωσ µαταÝωσε ο ρÜτορασ και πολιτικÞσ ΚικÛρων, αποκαλàπτοντασ τη συνωµοσÝα. Ο ΠοµπÜιοσ, Þταν επÛστρεψε απÞ την ΑνατολÜ, Ûκανε το σφÀλµα να διαλàσει το στρατÞ του, µε αποτÛλεσµα η σàγκλητοσ να µην αναγνωρÝσει τισ στρατιωτικÛσ του ενÛργειεσ. Το γεγονÞσ αυτÞ τον οδÜγησε σε συνεργασÝα µε δàο Àλλουσ δυσαρεστηµÛνουσ Àνδρεσ, τον πολà πλοàσιο ΚρÀσσο και τον αριστοκρατικÜσ καταγωγÜσ αλλÀ δηµοκρατικñν αντιλÜψεων Ιοàλιο ΚαÝσαρα. Απ’ αυτÜ τη συνεργασÝα προÛκυψε Ûνα νÛο πολιτικÞ σχÜµα, που ονοµÀστηκε πρñτη τριανδρÝα (60 π.Χ.) και ικανοποÝησε προσωρινÀ τισ φιλοδοξÝεσ των τριñν αυτñν προσñπων. ΑπÞ την τριανδρÝα ευνοÜθηκε περισσÞτερο ο Ιοàλιοσ ΚαÝσαρασ, γιατÝ κατÞρθωσε να εκλεγεÝ àπατοσ την επÞµενη χρονιÀ και µετÀ το τÛλοσ τησ υπατεÝασ του να αναλÀβει για πÛντε χρÞνια τη διοÝκηση τησ Εντεàθεν των Íλπεων ΓαλατÝασ, τησ ΝαρβωνÝτιδασ και τησ ΙλλυρÝασ. ΕκεÝ δηµιοàργησε Ûναν αφοσιωµÛνο στρατÞ και επÛκτεινε τισ κατακτÜσεισ του απÞ το ΡÜνο ωσ τα ΠυρηναÝα, αντιµετωπÝζοντασ τη γενναÝα αντÝσταση των γαλατικñν φυλñν (58-50 π.Χ.). Ùλεσ οι χñρεσ τησ ΚεντρικÜσ και ∆. Ευρñπησ υποτÀχθηκαν στουσ ΡωµαÝουσ και βαθµιαÝα ωφελÜθηκαν, γιατÝ Ûτσι γνñρισαν και υιοθÛτησαν τον ελληνορωµαϊκÞ πολιτισµÞ.

Στο διÀστηµα τησ απουσÝασ του ΚαÝσαρα κà9. Η φυγÜ του ΠοµπηÝου µετÀ την ριοσ τησ κατÀστασησ στη Ρñµη Ûµεινε ο ΠοµπÜÜττα του στα ΦÀρσαλα, Þπωσ την ιοσ, ο οποÝοσ ενÜργησε µε κÀθε τρÞπο για να τον περιγρÀφει ο ΚαÝσαρασ συντρÝψει πολιτικÀ. ΤÞτε ο ΚαÝσαρασ µε το στραστα «ΑποµνηµονεàµατÀ» του τÞ του βÀδισε εναντÝον τησ Ρñµησ, ενñ ο ΠοµπÜΟ ΠοµπÜιοσ Þµωσ, Þταν πλÛον οι ιοσ αναγκÀστηκε να καταφàγει στην ΕλλÀδα για δικοÝ µασ κινοàνταν µÛσα στο χαρÀνα προετοιµÀσει στρατÞ. Η σàγκρουση µεταξà κωµα, αφοà βρÜκε Ûνα Àλογο και ατων δàο ανδρñν Ûγινε στα ΦÀρσαλα τησ ΘεσσαφαÝρεσε Þλα τα διακριτικÀ στρατηγικÀ σàµβολα, Ûφυγε απÞ την πÝσω πàλÝασ (48 π.Χ.) µε αποτÛλεσµα νικηφÞρο για τον λη του στρατοπÛδου και Üρθε γρÜγο9 ΚαÝσαρα . ρα καλπÀζοντασ στη ΛÀρισα. Οàτε Με τη µÀχη αυτÜ ουσιαστικÀ τελειñνει η πεεκεÝ Ûµεινε αλλÀ µε την Ýδια ταχàτηρÝοδοσ τησ ∆ηµοκρατÝασ. Ο ΚαÝσαρασ αναγοτα, αφοà βρÜκε λÝγουσ απÞ τουσ διρεàθηκε ισÞβιοσ δικτÀτορασ συγκεντρñνοντασ Þκοàσ του φυγÀδεσ, δε σταµÀτησε τη λεσ τισ εξουσÝεσ, που του επÛτρεψαν να εφαρµÞνυχτερινÜ πορεÝα και µε τη συνοδεÝα τριÀντα εφÝππων Ûφθασε στη θÀλασσει Ûνα συνετÞ και σπουδαÝο πρÞγραµµα εσωτεσα και επιβιβÀστηκε σε πλοÝο µεταρικÜσ πολιτικÜσ: φορÀσ σÝτου. ΠολλÛσ φορÛσ παραπο✦ αποδυνÀµωσε τη σàγκλητο¯ νιÞταν, Þπωσ διαδιδÞταν η φÜµη, Þτι ✦ δηµιοàργησε ενÞτητα στο κρÀτοσ και ενδιατÞσο εÝχε πÛσει Ûξω στισ προσδοκÝεσ φÛρθηκε για τισ επαρχÝεσ¯ του, ñστε φαινÞταν πωσ εÝχε προδο✦ αποκατÛστησε µεγÀλο µÛροσ του παρασιτικοà θεÝ, αφοà η φυγÜ του εÝχε ξεκινÜσει απÞ αυτÜ την τÀξη των ανθρñπων, Þχλου τησ Ρñµησ, µοιρÀζοντασ γη στισ επαρχÝεσ στην οποÝα εÝχε στηρÝξει την ελπÝδα και δηµιουργñντασ κατ’ αυτÞν τον τρÞπο πυρÜτησ νÝκησ του. νεσ εκρωµαϊσµοà¯ G.I. Caesar, Αποµνηµονεàµατα ✦ αποκατÛστησε τουσ στρατιñτεσ του δÝνοντÀσ του εµφυλÝου πολÛµου, ΙΙΙ, 96. τουσ γη στισ περιοχÛσ, Þπου εÝχε παραχωρηθεÝ το δικαÝωµα του ΡωµαÝου πολÝτη¯ ✦ Ýδρυσε πλÜθοσ νÛων αποικιñν στην ΕλλÀδα, τη Μ. ΑσÝα, τη ΓαλατÝα, την ΙσπανÝα, την ΑφρικÜ. ΤÞτε ανοικοδοµÜθηκαν η ΚÞρινθοσ και η ΚαρχηδÞνα και ιδρàθηκαν πολλÛσ νÛεσ πÞλεισ¯ ✦ βελτιñθηκε το ηµερολÞγιο µε υπολογισµοàσ του αλεξανδρινοà αστρονÞµου ΣωσιγÛνη[1]. Τη δρÀση του ΚαÝσαρα σταµÀτησαν παλαιοÝ φÝλοι του, που παρÛµειναν πιστοÝ στουσ θεσµοàσ του δηµοκρατικοà πολιτεàµατοσ. Úστερα απÞ συνωµοσÝα στισ 15 ΜαρτÝου του 44 π.Χ. τον δολοφÞνησαν ο ΚÀσσιοσ ΛογγÝνοσ και ο ΜÀρκοσ Βροàτοσ. Αντñνιοσ και ΟκταβιανÞσ. ΜετÀ τη δολοφονÝα του ΚαÝσαρα, κàριοσ τησ κατÀστασησ Ûγινε ο στενÞσ συνεργÀτησ του ΜÀρκοσ Αντñνιοσ, που διÛθετε [1]. Το ΙουλιανÞ ηµερολÞγιο, Þπωσ ονοµÀστηκε προσ τιµÜ του ΚαÝσαρα, Üταν σε ισχà στην ΕλλÀδα µÛχρι το 1923. Το σàγχρονο ηµερολÞγιο βασÝζεται σε τροποποιÜσεισ που εφαρµÞστηκαν απÞ τον πÀπα ΓρηγÞριο ΙΓ το 16ο αιñνα.

201

ΚολοσσικÞσ ανδριÀντασ βαρβÀρου που διακοσµοàσε την πρÞσοψη δηµÞσιου κτηρÝου τησ ΚορÝνθου. Η ΚÞρινθοσ, που εÝχε καταστραφεÝ απÞ τουσ ΡωµαÝουσ (146 π.Χ.), ανοικοδοµÜθηκε την εποχÜ του ΚαÝσαρα και διακοσµÜθηκε µε µεγÀλα και λαµπρÀ µνηµεÝα. (ΚÞρινθοσ, ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)

µÀλλον στρατιωτικÛσ παρÀ πολιτικÛσ ικανÞτητεσ. ΑυτÞσ συνεννοÜθηκε στην αρχÜ µε το ΛÛπιδο, αρχηγÞ του ιππικοà, και στη συνÛχεια µε τον ανηψιÞ και θετÞ γιο του ΚαÝσαρα, τον ΟκταβιανÞ, νεαρÞ µε πολλÛσ φιλοδοξÝεσ και πολιτικÜ οξυδÛρκεια. Οι τρεισ Àνδρεσ σχηµÀτισαν τη δεàτερη τριανδρÝα (43 π.Χ.), µε στÞχο την τιµωρÝα των δολοφÞνων του ΚαÝσαρα. Τα αντÝπαλα στρατεàµατα συγκροàστηκαν στουσ ΦιλÝππουσ τησ ΜακεδονÝασ (42 π.Χ.). Ο ΚÀσσιοσ και ο Βροàτοσ νικÜθηκαν και στη συνÛχεια αυτοκτÞνησαν. Με το θÀνατÞ τουσ χÀθηκαν και οι τελευταÝοι υποστηρικτÛσ του δηµοκρατικοà πολιτεàµατοσ. ΜετÀ τη νÝκη τουσ ο Αντñνιοσ και ο ΟκταβιανÞσ, αφοà παραγκñνισαν το ΛÛπιδο, µοιρÀ-

στηκαν τισ κτÜσεισ του ρωµαϊκοà κρÀτουσ. ΩστÞσο, οι πολιτικÛσ τουσ φιλοδοξÝεσ δεν Àργησαν να τουσ οδηγÜσουν σε ανοικτÜ ρÜξη. Το τÛλοσ των εµφàλιων συγκροàσεων δÞθηκε µε µια ναυµαχÝα κοντÀ στο ακρωτÜριο Íκτιο του Αµβρακικοà κÞλπου (31 π.Χ.)10. ΝικητÜσ και µÞνοσ πλÛον κàριοσ τησ κατÀστασησ αναδεÝχτηκε ο ΟκταβιανÞσ. Την επÞµενη χρονιÀ η ΑÝγυπτοσ προσαρτÜθηκε ωσ επαρχÝα στο ρωµαϊκÞ κρÀτοσ. Η περÝοδοσ τησ ∆ηµοκρατÝασ εÝχε και τυπικÀ πλÛον τελειñσει για τη Ρñµη. Οι εµφàλιεσ συγκροàσεισ υπηρÛτησαν τισ προσωπικÛσ φιλοδοξÝεσ των εκÀστοτε ισχυρñν ανδρñν τησ ρωµαϊκÜσ πολιτεÝασ (Res publica), αποδυνÀµωσαν τουσ δηµοκρατικοàσ θεσµοàσ και οδÜγησαν προοδευτικÀ αλλÀ σταθερÀ στην κατÀλυση του δηµοκρατικοà πολιτεàµατοσ.

τη διÀδοση, Þτι Ûφυγε εγκαταλεÝποντασ δÛκα εννÛα τÀγµατα αÜττητων πεζñν και δñδεκα χιλιÀδεσ ιππεÝσ, σαν να µην εÝχε επανειληµµÛνα δοκιµÀσει και επιτυχÝεσ και αποτυχÝεσ, και σαν να µην εÝχε εξασκηθεÝ σε δυσκολÝεσ αµÛτρητων αγñνων και πολÛµων. Και οι στρατιñτεσ του λαχταροàσαν και Ûλπιζαν απÞ στιγµÜ σε στιγµÜ Þτι θα εµφανιζÞταν απÞ κÀπου κι Ûδειξαν τÞση πÝστη και ανδρεÝα, ñστε ακÞµα κι Þταν η φυγÜ του Ûγινε ολοφÀνερη, επÝ επτÀ ηµÛρεσ εξακολουθοàσαν να µÛνουν στισ θÛσεισ τουσ, αγνοñντασ τον ΚαÝσαρα, που τουσ Ûστελνε πρεσβεÝεσ. Πλοàταρχοσ, Αντñνιοσ, 68 µετ. Ανδρ. ΠουρνÀρα, εκδ. ΠÀπυροσ.

∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi fiÙÙ Ë Ù Â ˜

10. Ο Αντñνιοσ εγκαταλεÝπει το στρατÞ του στο Íκτιο, για να ακολουθÜσει την ΚλεοπÀτρα στην ΑÝγυπτο ΑυτÜ λοιπÞν Üταν η κατÀσταση του ΑντωνÝου. Στο Íκτιο Þµωσ ο στÞλοσ του, αφοà αντιστÀθηκε για Ûνα µεγÀλο διÀστηµα στον ΚαÝσαρα (ΟκταβιανÞ) και Ûπαθε σοβαρÞτατεσ ζηµιÛσ απÞ τα µεγÀλα κàµατα που υψñνονταν καταπÀνω του, µετÀ βÝασ εγκατÛλειψε τον αγñνα àστερα απÞ δÛκα ñρεσ. Οι νεκροÝ δεν Üταν περισσÞτεροι, απÞ πÛντε χιλιÀδεσ, κυριεàτηκαν Þµωσ τριακÞσια πλοÝα, Þπωσ Ûγραψε ο Ýδιοσ ο ΚαÝσαρ. ∆εν Üταν πολλοÝ αυτοÝ που, Þταν Ûµαθαν, στην αρχÜ δεν µποροàσαν να πιστÛψουν

202

ΝαυµαχÝα στο Íκτιο (31 π.Χ.)

1. Ποιεσ Üταν οι επιπτñσεισ τησ καταστροφÜσ των µικρñν και µεσαÝων επιχειρÜσεων και τησ εξαφÀνισησ των µικρñν ιδιοκτησιñν για τη ρωµαϊκÜ κοινωνÝα; 2. Με βÀση το παρÀθεµα 4 και τισ εικÞνεσ των σελ. 183, 191, 193, 194 να περιγρÀψετε τον τρÞπο ζωÜσ των ΡωµαÝων που επικρÀτησε µετÀ τισ κατακτÜσεισ. 3. Να σχολιÀσετε: α) το γεγονÞσ Þτι ο ΚÀτων, ενñ εÝχε ελληνικÜ παιδεÝα, Ûφτασε στο σηµεÝο να αποστρÛφεται καθετÝ το ελληνικÞ και β) τα µÛτρα που Ûλαβε για την αντιµετñπιση τησ πολυτÛλειασ (παρÀθεµα 5). 4. Να επισηµÀνετε την κατÀσταση στην οποÝα βρισκÞταν η πλειοψηφÝα του ρωµαϊκοà λαοà µÛσα απÞ τουσ λÞγουσ του ΤιβÛριου ΓρÀκχου (παρÀθεµα 6) και να την συγκρÝνετε µε εκεÝνη των πλουσÝων που παρουσιÀζει το παρÀθεµα 2. 5. Πñσ κρÝνετε τισ στρατιωτικÛσ µεταρρυθµÝσεισ του ΜÀριου και τα πολιτικÀ µÛτρα του Σàλλα σε σχÛση µε τισ πολιτικÛσ εξελÝξεισ στο ρωµαϊκÞ κρÀτοσ; 6. Αφοà µελετÜσετε το παρÀθεµα 7 που αναφÛρεται στην κατÀσταση των κατοÝκων τησ ΙταλÝασ να: α) προσδιορÝσετε τουσ λÞγουσ που ο συγγραφÛασ προβÀλλει ωσ αÝτια του Συµµαχικοà πολÛµου και β) εξηγÜσετε γιατÝ τον πÞλεµο αυτÞ ονοµÀζει κοινωνικÞ. 7. α) Ποιεσ εµφàλιεσ συγκροàσεισ των ΡωµαÝων Ûγιναν στον ελλαδικÞ χñρο; β) Ποιεσ Üταν οι επιπτñσεισ τουσ στη ρωµαϊκÜ πολιτεÝα (Res publica); 203

∂ Ú Ì Ë Ó Â ˘ Ù È Î fi fi˜ ˜  › Ó · Î · ˜ fi fiÚ ÚˆÓ θηριοµαχÝεσ: εκδηλñσεισ διασκÛδασησ των ΡωµαÝων κατÀ τισ οποÝεσ γÝνονταν αγñνεσ ανθρñπων µε Àγρια ζñα µÛχρι θανÀτου. θρÝαµβοσ: ρωµαϊκÜ τελετÜ κατÀ την οποÝα παρÜλαυνε ο νικητÜσ στρατηγÞσ µε το στρατÞ του, ακολουθοàµενοσ απÞ αιχµαλñτουσ και λÀφυρα που εÝχε συγκεντρñσει µετÀ απÞ µια σηµαντικÜ νÝκη. πλÛθρο: µονÀδα µÛτρησησ επιφανειñν Ýση µε

2,3 στρÛµµατα αλλÀ και µονÀδα µÜκουσ Ýση µε 100 πÞδια. προλετÀριοσ: στην αρχαÝα Ρñµη χαρακτηριζÞταν Ûτσι ο πολÝτησ που δεν ανÜκε σε καµιÀ αναγνωρισµÛνη τÀξη και υπηρετοàσε την πολιτεÝα µÞνο µÛσω των απογÞνων του, τουσ οποÝουσ Ûδινε στην πατρÝδα ωσ στρατιñτεσ.

VI. Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ (1οσ αι. π.Χ. – 3οσ αι. µ.Χ.)

ΑνÀγλυφοσ πÝνακασ που διακοσµοàσε το ΒωµÞ τησ ΕιρÜνησ (Ara Pacis) στη Ρñµη. Στο µÛσον τησ παρÀστασησ η προσωποποÝηση τησ ιταλικÜσ γησ και στισ Àκρεσ δàο Αàρεσ. Το Ûργο εÝναι τησ εποχÜσ του Αυγοàστου. ΑνÀγλυφοσ πÝνακασ απÞ το ΒωµÞ τησ ΕιρÜνησ (Ara Pacis). ΠαρÀσταση ποµπÜσ ΡωµαÝων αξιωµατοàχων. Îργο τησ εποχÜσ του Αυγοàστου.

204

205

1. Η περÝοδοσ τησ ακµÜσ (27 π.Χ.–193 µ.Χ.) Το δηµοκρατικÞ πολÝτευµα, Þπωσ Ûγινε φανερÞ απÞ το προηγοàµενο κεφÀλαιο, στη διÀρκεια του 1ου αι. π.Χ. παρÜκµασε εξαιτÝασ των εµφυλÝων συγκροàσεων και των φιλÞδοξων σχεδÝων των ΡωµαÝων στρατηγñν. Το πολÝτευµα µÛσω του οποÝου οργανñθηκε και µεγαλοàργησε η πÞλη-κρÀτοσ τησ Ρñµησ αποδεÝχθηκε ανεπαρκÛσ για την οργÀνωση και τη διοÝκηση τησ ρωµαϊκÜσ οικουµÛνησ που δηµιοàργησαν οι µεγÀλεσ κατακτÜσεισ. Στη θÛση τησ δηµοκρατÝασ, ο ΟκταβιανÞσ εγκαθÝδρυσε Ûνα ιδιÞτυπο πολιτειακÞ σχÜµα, ουσιαστικÀ Ûνα µοναρχικÞ καθεστñσ που καλυπτÞταν πÝσω απÞ τÝτλουσ και αξιñµατα τησ δηµοκρατικÜσ περιÞδου. Την εδραÝωση του µοναρχικοà πολιτεàµατοσ ακολοàθησε µια περÝοδοσ δàο περÝπου αιñνων ειρÜνησ και ακµÜσ. Την εποχÜ του Αυγοàστου εδραιñθηκε ο αυτοκρατορικÞσ θεσµÞσ, προσδιορÝστηκε ο νÛοσ ρÞλοσ του στρατοà, επεκτÀθηκαν τα σàνορα του κρÀτουσ και δηµιουργÜθηκαν οι προϋποθÛσεισ τησ πνευµατικÜσ ανÀπτυξησ του ρωµαϊκοà κÞσµου σε τÛτοιο σηµεÝο ñστε η εποχÜ αυτÜ να µεÝνει γνωστÜ ωσ «ο χρυσÞσ αιñνασ του Αυγοàστου». Μια σειρÀ απÞ αυτοκρÀτορεσ, οι ΑντωνÝνοι, που κατÀγονταν απÞ περιοχÛσ τησ αυτοκρατορÝασ εκτÞσ τησ ιταλικÜσ χερσονÜσου, φρÞντισαν ιδιαÝτερα για την ανÀπτυξη των επαρχιñν. ΒελτÝωσαν τισ συνθÜκεσ απÞδοσησ τησ δικαιοσàνησ και πÜραν µÛτρα για την ανακοàφιση των κοινωνικÀ ασθενñν. Την εποχÜ αυτÜ επικρÀτησε ειρÜνη στουσ λαοàσ τησ ΜεσογεÝου, παρÀ το γεγονÞσ Þτι δεν σταµÀτησαν οι προσαρτÜσεισ νÛων εδαφñν. Στον κÞσµο, Þπου επικρÀτησε ο ρωµαϊκÞσ νÞµοσ, διαδÞθηκε ο ρωµαϊκÞσ πολιτισµÞσ, ο οποÝοσ, ωστÞσο, δεν εÝναι καθαρÀ ρωµαϊκÞσ αλλÀ, στην ουσÝα και στα εξωτερικÀ του χαρακτηριστικÀ, ελληνορωµαϊκÞσ.

1.1 Η εποχÜ του Αυγοàστου (27 π.Χ.-14 µ.Χ.) Η ισχυροποÝηση τησ κεντρικÜσ εξουσÝασ. ΜετÀ τη ναυµαχÝα στο Íκτιο, ο ρωµαϊκÞσ κÞσµοσ κουρασµÛνοσ πλÛον απÞ τουσ συνεχεÝσ εµφàλιουσ πολÛµουσ προσÛβλεπε στην επικρÀτηση τησ ειρÜνησ και τησ τÀξησ. Ο ΟκταβιανÞσ, Àνθρωποσ µε πολιτικÜ οξυδÛρκεια, κατανÞησε τα µηνàµατα τησ εποχÜσ και οργÀνωσε την πολιτεÝα σε νÛεσ βÀσεισ. ΜÞνο η ενÝσχυση τησ κεντρικÜσ εξουσÝασ µποροàσε να φÛρει την ειρÜνη και την ασφÀλεια στη ρωµαϊκÜ οικουµÛνη. ΩστÞσο, δε θÛλησε να ενοχλÜσει τα δηµοκρατικÀ αÝσθηµατα των ΡωµαÝων. ∆ε δÛχτηκε το αξÝωµα του δικτÀτορα, αλλÀ Àφησε τη σàγκλητο και το λαÞ να του προσφÛρουν Þλα τα Àλλα αξιñµατα, που µÞνο µε την ψÜφο του λαοà µποροàσε κÀποιοσ να τα αποσπÀσει µÛχρι εκεÝνη τη στιγµÜ. Îτσι συγκεντρñθηκαν στο πρÞσωπÞ του τα σπουδαιÞτερα αξιñµατα τησ ρωµαϊκÜσ πολιτεÝασ, Þπωσ του υπÀτου, του ανθυπÀτου, του δηµÀρχου, του ι206

µπερÀτορα, δηλαδÜ του ανñτατου στρατιωτικοà αρχηγοà, του πρñτου πολÝτη του κρÀτουσ (princeps) και του “µεγÝστου αρχιερÛωσ” (pontifex maximus), δηλαδÜ του ανñτατου θρησκευτικοà Àρχοντα. ΕπειδÜ Þµωσ δεν Üταν δυνατÞ να ασκεÝ απÞ µÞνοσ του Þλεσ αυτÛσ τισ εξουσÝεσ δηµιοàργησε Ûνα συµβουλευτικÞ σñµα, το συµβοàλιο του αυτοκρÀτορα, που τον βοηθοàσε στην Àσκηση τησ εξουσÝασ. ΑπÛφυγε τισ αυταρχικÛσ µεθÞδουσ και ακολοàθησε συµβιβαστικÜ τακτικÜ στην κατανοµÜ τησ εξουσÝασ. ✦ Ο Ýδιοσ διατÜρησε την υψηλÜ εποπτεÝα τησ διοÝκησησ του κρÀτουσ, τησ εξωτερικÜσ πολιτικÜσ και των στρατιωτικñν ζητηµÀτων. ✦ ΑνÛθεσε τη διαχεÝριση των επιµÛρουσ θεµÀτων σε δηµÞσιουσ Àνδρεσ απÞ τισ τÀξεισ των συγκλητικñν και των ιππÛων. ΚαθÞρισε αυστηρÛσ προϋποθÛσεισ, βÀσει των οποÝων θα µποροàσε κÀποιοσ να εισÛλθει στισ δàο προνοµιοàχεσ τÀξεισ. ΤÛτοιεσ προϋποθÛσεισ Üταν η ηθικÜ ακεραιÞτητα, η εκπλÜρωση στρατιωτικÜσ υπηρεσÝασ και η µεγÀλη περιουσÝα. ✦ Τη διοÝκηση των επαρχιñν τη µοιρÀστηκε µε τη σàγκλητο. Ο Ýδιοσ διÞριζε τουσ στρατιωτικοàσ διοικητÛσ των παραµεθÞριων επαρχιñν καθñσ και Þλων εκεÝνων που παρουσÝαζαν προβλÜµατα, ενñ η σàγκλητοσ διÞριζε τουσ ανθàπατουσ, που εÝχαν τη διοÝκηση των υπολοÝπων επαρχιñν. ✦ Την εκτελεστικÜ εξουσÝα φρÞντισε να την ασκÜσει µÛσω διοικητικñν αξιωµατοàχων που σταδιοδροµοàσαν ωσ επαγγελµατÝεσ υπÀλληλοι, δηµιουργñντασ Ûτσι µια αυτοκρατορικÜ υπαλληλÝα. ✦ Με µια σειρÀ µÛτρων συνÛβαλε στην αναγÛννηση τησ γεωργÝασ και προσπÀθησε να επαναφÛρει τα παλαιÀ αυστηρÀ Üθη. ✦ ΤÛλοσ, φρÞντισε για τον εξωραϊσµÞ τησ Ρñµησ µε την κατασκευÜ οικοδοµηµÀτων που λÀµπρυναν ακÞµα περισσÞτερο το Ûργο του.

ΑνδριÀντασ του Αυγοàστου, γνωστÞσ ωσ Αàγουστοσ Prima Porta. ΧρονολογεÝται το 15 π.Χ. ΣυµβολÝζει το ρωµαϊκÞ µεγαλεÝο και την επιβολÜ τησ ρωµαϊκÜσ εξουσÝασ. (Ρñµη, ΜουσεÝο Βατικανοà)

ΚαµÛοσ* του Αυγοàστου (1οσ αι. µ.Χ.). Ο καλλιτÛχνησ του µικροà αυτοà κοµψοτεχνÜµατοσ παρουσιÀζει στο επÀνω διÀζωµα τη θεοποÝηση του Αυγοàστου και στο κÀτω ΡωµαÝουσ στρατιñτεσ ενñ στÜνουν Ûνα τρÞπαιο µετÀ απÞ νÝκη τουσ κατÀ των βαρβÀρων. (ΒιÛννη, ΜουσεÝο ΙστορÝασ και ΤÛχνησ)

207

✦ Ο ΟκταβιανÞσ συγκÛντρωσε σχεδÞν Þλεσ τισ εξουσÝεσ στο πρÞσωπÞ του, Þπωσ συνÛβαινε Àλλοτε µε τουσ βασιλεÝσ. Ùταν κÀποτε προσποιÜθηΣτην 6η και την 7η υπατεÝα µου, κε Þτι Üθελε να αποχωρÜσει απÞ την εξουσÝα και Þταν πια εÝχα εξαλεÝψει τουσ εµφàλινα παραιτηθεÝ απÞ τα αξιñµατÀ του, η σàγκληουσ πολÛµουσ – αφοà µε τη συγκατÀτοσ τον παρακÀλεσε να παραµεÝνει και τον αναθεση του δÜµου µοà εÝχε ανατεθεÝ η γÞρευσε σε Αàγουστο, αποδÝδοντÀσ του Ûτσι τον διεàθυνση Þλων των κρατικñν υποτÝτλο του σεβαστοà και αναγνωρÝζοντÀσ του θεϊθÛσεων – παραχñρησα τισ εξουσÝεσ µου στη Σàγκλητο και στο ΡωµαϊκÞ κÛσ ιδιÞτητεσ1. λαÞ. Γι’ αυτÞ το λÞγο ονοµÀστηκα, Με τισ αλλαγÛσ αυτÛσ ουσιαστικÀ εÝχε καταµε συγκλητικÜ απÞφαση, Αàγουστοσ λυθεÝ το δηµοκρατικÞ πολÝτευµα, χωρÝσ να δηµι(σεβαστÞσ) και η εξñπορτα του σπιουργηθεÝ η παραµικρÜ αντÝδραση. τιοà µου στολÝστηκε µε δÀφνεσ ενñ Το πολÝτευµα και οι στρατιωτικÛσ µεταρρυθαπÞ πÀνω κρεµÀστηκε στεφÀνι µε µÝσεισ. Ο Αàγουστοσ συγκÛντρωσε βαθµιαÝα Þφàλλα βαλανιδιÀσ, τÛτοιο που απονÛµεται στουσ σωτÜρεσ των πολιτñν. λεσ τισ εξουσÝεσ στο πρÞσωπÞ του εγκαθιδρàοΑκÞµη, η Σàγκλητοσ και ο ΡωµαϊκÞσ ντασ µια µορφÜ µοναρχικοà πολιτεàµατοσ. ΑυτÜ λαÞσ αφιÛρωσαν στο βουλευτÜριο η µορφÜ του πολιτεàµατοσ ονοµÀστηκε ΗγεµοχρυσÜ ασπÝδα µε επιγραφÜ που µαρνÝα (Principatus) απÞ τον τÝτλο του πρñτου πολÝτυρεÝ την ανδρεÝα, την επιεÝκεια, τη τη (princeps). δικαιοσàνη και την ευσÛβειÀ µου. ΣτÜριγµα του νÛου µονÀρχη αποδεÝχτηκε ο ÝΣτο τιµητικÞ αξÝωµα τουσ ξεπÛρασα Þλουσ, αλλÀ πραγµατικÜ εξουσÝα δεν διοσ ο στρατÞσ, ο οποÝοσ σε παλαιÞτερεσ εποχÛσ εÝχα περισσÞτερη απÞ τουσ συνÀρχοεÝχε εµπλακεÝ σε εµφàλιεσ συγκροàσεισ. Ο ΑàντÛσ µου. γουστοσ εÝχε συναÝσθηση του ρÞλου του, ωσ φàΤην περÝοδο που διοικοàσα το λακα των συνÞρων, ωστÞσο προÛβλεπε Þτι ο κρÀτοσ και στη διÀρκεια τησ 13ησ υπρñτοσ πολÝτησ και ο αυτοκρατορικÞσ θεσµÞσ εÝπατεÝασ µου η Σàγκλητοσ, η τÀξη των ιππÛων και ολÞκληροσ ο ρωµαϊκÞσ χαν την ανÀγκη τησ στρατιωτικÜσ προστασÝασ. λαÞσ µου Ûδωσαν τον τÝτλο του «παΓια το λÞγο αυτÞ φρÞντισε ñστε το µεγαλàτερο τÛρα τησ πατρÝδασ». µÛροσ του στρατοà να εγκατασταθεÝ στα πιο επιΑπÞσπασµα απÞ την ΕπιγραφÜ κÝνδυνα σàνορα, Þπωσ στον ΕυφρÀτη, το ∆οàνατησ Íγκυρασ (Monumentum βη, το ΡÜνο, σε µÞνιµεσ στρατιωτικÛσ βÀσεισ. Στη Ancyranum) µετ. Λ. ΤσακτσÝρα, Ρñµη, Þπου Üταν η Ûδρα τησ εξουσÝασ, διατÜρησε ΙστορÝα ΡωµαϊκÜ και ΒυζαντινÜ, εννÛα στρατιωτικÛσ µονÀδεσ, που αριθµοàσαν χÝεκδ. ΟΕ∆Β, σ. 66. λιουσ στρατιñτεσ η καθεµιÀ. ΑυτÛσ αποτελοàσαν την προσωπικÜ φρουρÀ του πραιτωρÝου, Þπου Üταν παλαιÞτερα η Ûδρα του στρατηγοà. Οι πραιτωριανοÝ Üταν πιστοÝ στον αυτοκρÀτορα, σταδιακÀ Þµωσ απÛκτησαν µεγÀλη δàναµη και Ûγιναν επικÝνδυνοι για το κρÀτοσ, αφοà εÝχαν τη δυνατÞτητα να ανεβÀζουν και να κατεβÀζουν αυτοκρÀτορεσ σàµφωνα µε τισ επιθυµÝεσ τουσ. O στρατÞσ την εποχÜ του Αυγοàστου παρÛµεινε πιστÞσ στα καθÜκοντÀ του. Η αριθµητικÜ του δàναµη, ωστÞσο, µÞλισ που επαρκοàσε για τη φàλαξη των συνÞρων, µÜκουσ περÝπου τεσσÀρων χιλιÀδων χιλιοµÛτρων. Το νÛο πολιτειακÞ καθεστñσ που διαµÞρφωσε ο Αàγουστοσ Ûδινε το δι1. ΤιµÛσ και αξιñµατα του Οκταβιανοà

208

καÝωµα στον πρñτο πολÝτη (princeps) να δρα ωσ βασιλιÀσ. Εντοàτοισ, εµπλÛκονταν και Àλλεσ δυνÀµεισ στην Àσκηση τησ εξουσÝασ, Þπωσ η σàγκλητοσ Ü ο στρατÞσ. ΠολλÛσ φορÛσ παρενÛβαιναν δραστικÀ στη διοÝκηση τησ αυτοκρατορÝασ, Þταν ο αυτοκρÀτορασ δε διακρινÞταν για τισ ικανÞτητÛσ του. Το πολÝτευµα του Principatus Üταν ουσιαστικÀ µια δυαρχÝα εξουσιñν µε παρÀγοντεσ λειτουργÝασ τον πρñτο πολÝτη και τη σàγκλητο. Οι αρµοδιÞτητεσ Þµωσ των δàο αυτñν πολιτειακñν παραγÞντων δεν Üταν µε σαφÜνεια καθορισµÛνεσ, γεγονÞσ που δηµιουργοàσε προστριβÛσ. Το θÛµα εξÀλλου τησ διαδοχÜσ δεν Üταν θεσµοθετηµÛνο. Η κληρονοµικÜ διαδοχÜ Üταν αντÝθετη µε τη δηµοκρατικÜ παρÀδοση, σàµφωνα µε την οποÝα οι εξουσÝεσ αποκτοàνταν µε την ψÜφο του λαοà. Στην αρχÜ απÞ σεβασµÞ στο πρÞσωπο του αυτοκρÀτορα ο διÀδοχοσ οριζÞταν απÞ τον Ýδιο, ενÞσω ζοàσε, Ü Üταν κÀποιοσ απÞ τουσ συγγενεÝσ του, Þταν πÛθαινε. Ο ρÞλοσ τησ συγκλÜτου Üταν και εδñ καθοριστικÞσ. Η επικàρωση τησ εκλογÜσ του αυτοκρÀτορα απÞ τη σàγκλητο Üταν απαραÝτητη. ΓÝνεται φανερÞ Þτι ο αυτοκρατορικÞσ θεσµÞσ στο ρωµαϊκÞ κρÀτοσ διÛφερε απÞ τον αντÝστοιχο θεσµÞ των ελληνιστικñν µοναρχιñν και πολà περισσÞτερο απÞ εκεÝνο των Ανατολικñν λαñν. Η επÛκταση των συνÞρων. Ο Αàγουστοσ ενδιαφÛρθηκε ιδιαÝτερα για την εσωτερικÜ οργÀνωση τησ αυτοκρατορÝασ. ΑντÝθετα, λιγÞτερο ενδιαφÛρον Ûδειξε για την κατÀκτηση νÛων περιοχñν, αν και ο Ýδιοσ συνÛβαλε στην επÛκταση των συνÞρων. Η αυτοκρατορÝα την εποχÜ του Αυγοàστου εÝχε σàνορα προσ νÞτο τη ΣαχÀρα, προσ βορρÀ το ∆οàναβη και το ΡÜνο, δυτικÀ τον ΑτλαντικÞ ωκεανÞ και ανατολικÀ τον ΕυφρÀτη ποταµÞ. ΑπÞ τισ πρñτεσ περιοχÛσ που ο Αàγουστοσ προσÀρτησε στο ρωµαϊκÞ κρÀτοσ Üταν η ΑÝγυπτοσ. Την κατÛλαβε, αφοà συνÛτριψε τον Αντñνιο στο Íκτιο. Με προσωπικÛσ εκστρατεÝεσ υπÛταξε πολεµικοàσ λαοàσ στην περιοχÜ των Íλπεων και ολοκλÜρωσε την κατÀκτηση τησ ΙσπανÝασ, επεκτεÝνοντασ τα δυτικÀ Þρια του κρÀ2. Η αντÝδραση του Αυγοàστου τουσ µÛχρι τον ΑτλαντικÞ. απÞ την Üττα του ρωµαϊκοà Προσ βορρÀ κατÛλαβε εδÀφη που αντιστοιστρατοà χοàν στισ σηµερινÛσ περιοχÛσ τησ Β. ΒουλγαρÝασ, ΥπÛστη δàο σοβαρÛσ και ταπειτησ ΑυστρÝασ µÛχρι και τη Ν. ΓερµανÝα. Σàνορα νωτικÛσ Üττεσ, και τισ δàο στη Γερµατου κρÀτουσ Ûγιναν τÞτε ο ∆οàναβησ και ο ΡÜνÝα. … Ùταν του αναγγÛλθηκε η εÝδηση, Ûδωσε διαταγÜ να λειτουργÜνοσ. Για µικρÞ διÀστηµα επεκτÀθηκαν οι κατασουν στην πÞλη νυχτερινÛσ φρουρÛσ, κτÜσεισ µÛχρι τον Îλβα ποταµÞ¯ οι επαναστÀσεισ και τοàτο για να µην αρχÝσουν τυχÞν Þµωσ και η αντÝσταση των γερµανικñν φυλñν οταραχÛσ, ενñ παρÀλληλα επιµÜκυνε δÜγησαν τον ΟκταβιανÞ στην απÞφαση να ορÝσει τη θητεÝα των στρατιωτικñν διοικηωσ σàνορο το ΡÜνο2. τñν των επαρχιñν, αποβλÛποντασ Η εξωτερικÜ πολιτικÜ του Αυγοàστου συνοστο να συγκρατÜσει τουσ συµµÀχουσ µε ανθρñπουσ διοικητικÀ Ûµπειρουσ, δεàτηκε απÞ Ûνα σχÛδιο εκρωµαϊσµοà των καοι οποÝοι εÝχαν κιÞλασ κÀποια γνωριτακτηµÛνων περιοχñν. Σε πολλÛσ αποµακρυσµÛ209

νεσ περιοχÛσ ιδρàθηκαν αποικÝεσ και εγκαταστÀθηκαν παλαÝµαχοι, που λειτοàργησαν ωσ παρÀγοντασ διÀδοσησ του ρωµαϊκοà πολιτισµοà και αφοµοιωτικÜσ Ûνταξησ των γηγενñν πληθυσµñν στη ρωµαϊκÜ οικουµÛνη. Ο πολιτισµÞσ την εποχÜ του Αυγοàστου. Ο Αàγουστοσ προσπÀθησε να επαναφÛρει τουσ ΡωµαÝουσ στα παλαιÀ Üθη. Οι µεγÀλεσ ιδÛεσ και οι παλαιοÝ µàθοι επιστρατεàτηκαν για να υπηρετÜσουν το κρÀτοσ. Îγινε προσπÀθεια αναζωπàρωσησ αρχαÝων λατρειñν, επαναφορÀσ ξεχασµÛνων αγροτικñν θεοτÜτων, µε σκοπÞ να βρουν στοιχεÝα συνοχÜσ οι ΡωµαÝοι µÛσα απÞ την παρÀδοσÜ τουσ. Σουητñνιοσ, Ο αποθεωµÛνοσ ΩστÞσο, επειδÜ η προσπÀθεια αυτÜ φαÝνεται Αàγουστοσ, ΧΧΙΙΙ, Þτι δεν απÛδιδε τα αναµενÞµενα αποτελÛσµατα, ο µετ. Ν. ΠετρÞχειλοσ, ΜΙΕΤ. Αàγουστοσ θÛλησε να ενñσει Þλουσ τουσ υπηκÞουσ τησ αυτοκρατορÝασ κÀτω απÞ τη λατρεÝα τησ κρατικÜσ εξουσÝασ. ΑπÞ την εποχÜ αυτÜ αρχÝζει η λατρεÝα τησ θεÀσ Ρñµησ και του Αυγοàστου. ΧαρακτηριστικÞ δεÝγµα αυτñν των λατρειñν Üταν Ûνασ µικρÞσ κυκλικÞσ ναÞσ που κατασκευÀστηκε πÀνω στην ΑκρÞπολη τησ ΑθÜνασ µπροστÀ απÞ την ανατολικÜ πλευρÀ του Παρθενñνα. Η σàγκλητοσ, Þταν πÛθανε ο Αàγουστοσ, προχñρησε στη θεοποÝησÜ του. Îτσι, µετÀ απ’ αυτÞν η θεοποÝηση των αυτοκρατÞρων καθιερñθηκε ωσ θεσµÞσ, µε εξαÝρεση µÞνο εκεÝνουσ τουσ αυτοκρÀτορεσ που εÝχαν υποστεÝ την καταδÝκη τησ µνÜµησ (damnatio memoriae). Την περÝοδο αυτÜ, δηλαδÜ απÞ το θÀνατο του Σàλλα και µÛχρι το θÀνατο του Αυγοàστου, οι ΡωµαÝοι δÛχθηκαν την ελληνικÜ επÝδραση και ΚαµÛοσ* µε πορτρÛτο του Αυγοàστου δηµιοàργησαν τα πρñτα λαµπρÀ τουσ Ûργα στα (1οσ αι. π.Χ. / 1οσ αι. µ.Χ.). Ο πρñτοσ πογρÀµµατα και τισ τÛχνεσ. Η περÝοδοσ αυτÜ (80 λÝτησ (Princeps) παρουσιÀζεται ωσ ∆Ýασ. π.Χ.-14 µ.Χ.) τησ πνευµατικÜσ ανÀπτυξησ Ûχει (ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο) χαρακτηριστεÝ «χρυσÞσ αιñνασ του Αυγοàστου». Πριν απÞ τον Αàγουστο, την εποχÜ των εµφυλÝων πολÛµων, διακρÝθηκαν στην ιστοριογραφÝα ο Σαλλοàστιοσ και ο Ιοàλιοσ ΚαÝσαρασ, στην ποÝηση ο ΚÀτουλλοσ και ο ΛουκρÜτιοσ και περισσÞτερο απ’ Þλουσ µε τη συγγραφÜ ρητορικñν λÞγων, φιλοσοφικñν πραγµατειñν και επιστολñν ο µεγαλàτεροσ ΡωµαÝοσ ρÜτορασ, ο ΚικÛρωνασ. µÝα και φιλικÜ επαφÜ µαζÝ τουσ. ΥποσχÛθηκε επÝσησ, αν η κατÀσταση του ρωµαϊκοà κρÀτουσ µεταβÀλλονταν προσ το καλàτερο να αφιερñσει τουσ ΜεγÀλουσ Αγñνεσ στον Íριστο και ΜÛγιστο ∆Ýα, πρÀγµα που εÝχε γÝνει στον κιµβρικÞ και στον µαρσικÞ πÞλεµο. ΛÛνε ακÞµα Þτι Üταν τÞσο πολà στενοχωρηµÛνοσ, ñστε για πολλοàσ µÜνεσ δεν Ûκοψε οàτε τα γÛνια οàτε τα µαλλιÀ του, και πολλÛσ φορÛσ χτυποàσε το κεφÀλι του στισ πÞρτεσ ουρλιÀζοντασ: «ΚοϊντÝλιε ΒÀρε, δñσε µου πÝσω τισ λεγεñνεσ µου!». Και διατÜρησε κÀθε χρÞνο την ηµÛρα εκεÝνη ωσ ηµÛρα πÛνθουσ και θρÜνου.

210

Στουσ χρÞνουσ τησ διακυβÛρνησησ τησ αυτοκρατορÝασ απÞ τον Αàγουστο η λογοτεχνÝα τÝθεται στην υπηρεσÝα του κρατικοà µεγαλεÝου. ΤÞτε γρÀφτηκαν τα µεγαλàτερα Ûργα τησ λατινικÜσ λογοτεχνÝασ. Ο ΒιργÝλιοσ συνθÛτει, µιµοàµενοσ τον Ùµηρο, Ûνα µεγÀλο ποιητικÞ Ûργο, την «ΑινειÀδα». Σε αυτÞ αναφÛρεται στον ΑινεÝα, το γενÀρχη των ΡωµαÝων και τησ ΙουλÝασ γενεÀσ, απÞ την οποÝα κατÀγεται ο Αàγουστοσ3. Ο ΒιργÝλιοσ συνÛθεσε και Àλλα δàο σηµαντικÀ Ûργα, τα «ΒουκολικÀ» και τα «ΓεωργικÀ». Ο ΟρÀτιοσ, µεγÀλοσ λυρικÞσ ποιητÜσ, µε τα ποιÜµατÀ του υµνεÝ το Ûργο του Αυγοàστου. Íλλοι σπουδαÝοι ποιητÛσ τησ Ýδιασ εποχÜσ Üταν ο ΟβÝδιοσ, ο ΤÝβουλλοσ και ο ΠροπÛρτιοσ. Στον πεζÞ λÞγο διακρÝθηκε ο ΤÝτοσ ΛÝβιοσ, ο οποÝοσ στην ιστοριογραφÝα του αναφÛρεται στην ανοδικÜ πορεÝα τησ Ρñµησ απÞ την ÝδρυσÜ τησ µÛχρι και την εποχÜ του Αυγοàστου. Την εποχÜ του Αυγοàστου καλλιεργÜθηκαν και οι τÛχνεσ. Οι ΡωµαÝοι διακρÝθηκαν κυρÝωσ στην αρχιτεκτονικÜ. Τα πρÞτυπα βÛβαια των κτισµÀτων τα υιοθÛτησαν απÞ τουσ Îλληνεσ, απÞ τουσ οποÝουσ παρÛλαβαν τουσ κÝονεσ, τα χαρακτηριστικÀ των ρυθµñν – δωρικοà, ιωνικοà, κορινθιακοà – και την αετωµατικÜ επÝστεψη. Οι Ýδιοι χρησιµοποÝησαν τα τÞξα και το θÞλο για τη στÜριξη και τη στÛγαση των οικοδοµηµÀτων τουσ. Η γλυπτικÜ και η ζωγραφικÜ καλλιεργÜθηκαν ιδιαÝτερα απÞ Îλληνεσ καλλιτÛχνεσ που εργÀζονταν στη Ρñµη και σ’ Àλλεσ µεγÀλεσ πÞλεισ τησ ΙταλÝασ. Ο Ýδιοσ ο Αàγουστοσ φρÞντισε για τον εξωραϊσµÞ τησ Ρñµησ µε την οικοδÞµηση λαµπρñν µνηµεÝων, Þπωσ Üταν η αγορÀ, το ΠÀνθεον – κολοσσιαÝοσ ναÞσ κυκλικοà σχÜµατοσ – αµφιθÛατρα, µεγÀλεσ θÛρµεσ,* ο βωµÞσ τησ ΕιρÜνησ και Àλλα.

1.2 Οι διÀδοχοι του Αυγοàστου (14-193 µ.Χ.) Το ρωµαϊκÞ κρÀτοσ απÞ το θÀνατο του Αυγοàστου (14 µ.Χ.) µÛχρι τα τÛλη του 2ου αι. µ.Χ.

3. Η λογοτεχνÝα στην υπηρεσÝα του αυτοκρατορικοà µεγαλεÝου: η ιδεολογÝα τησ ΡωµαϊκÜσ ΟικουµÛνησ (Στο απÞσπασµα που ακολουθεÝ, ο ΑγχÝσησ, πατÛρασ του ΑινεÝα, απÞ τον ΚÀτω ΚÞσµο προφητεàει στο γιο του το µÛλλον των ΡωµαÝων). ΤεχνÝτεσ µε δεξιοτεχνÝα µεγÀλη θα δñσουν ζωÜ στο χαλκÞ, Àλλοι θα φτιÀξουν ζωντανÛσ µορφÛσ απÞ µÀρµαρο, πιστεàω, θα σκεφτοàν για την προÛλευση του κÞσµου, θα καταγρÀψουν την κÝνηση του ουρανοà και την πορεÝα των Àστρων. ΑλλÀ εσà, ΡωµαÝε, να θυµÀσαι Þτι θα κυβερνÀσ τουσ λαοàσ, θα βÀλεισ τα θεµÛλια τησ ειρÜνησ, για τουσ ηττηµÛνουσ θα φανεÝσ µεγαλÞψυχοσ αλλÀ για τουσ υπερÞπτεσ εκδικητÜσ, αυτÛσ θα εÝναι οι δικÛσ σου ασχολÝεσ. ΒιργÝλιοσ, ΑινειÀδα, VI, 847-852.

ΨηφιδωτÞ απÞ τη Β. ΑφρικÜ (4οσ αι. µ.Χ.). ΠαρουσιÀζει το ΒιργÝλιο να κÀθεται ανÀµεσα σε δàο Μοàσεσ. Ο ΒιργÝλιοσ, ο µεγαλàτεροσ ΡωµαÝοσ ποιητÜσ, µε το Ûργο του υπηρÛτησε τον αυτοκρατορικÞ θεσµÞ. (ΠÞλη τησ Τàνιδασ, ΜουσεÝο Bardo)

211

1 2 3 Αàγουστοσ1 27 π.Χ.-14 µ.Χ. 14-37 µ.Χ. ΤιβÛριοσ2 37-41 µ.Χ. Καλιγοàλασ3 41-54 µ.Χ. Κλαàδιοσ4 54-68 µ.Χ. ΝÛρων5 ΓÀλβασ 68-69 µ.Χ. Ùθων 69 µ.Χ. ΒιτÛλλιοσ 69 µ.Χ. ΒεσπασιανÞσ 69-79 µ.Χ. ΤÝτοσ 79-81 µ.Χ. 81-96 µ.Χ. ∆οµιτιανÞσ6 ΝÛρβασ 96-98 µ.Χ. 98-117 µ.Χ. ΤραϊανÞσ7 117-138 µ.Χ. ΑδριανÞσ8 ΑντωνÝνοσ ΕυσεβÜσ9 138-161 µ.Χ. Λοàκιοσ ΒÜροσ 161-169 µ.Χ. ΜÀρκοσ ΑυρÜλιοσ 161-180 µ.Χ. ΚÞµµοδοσ 180-192 µ.Χ.

4 5 6

7 8 9

212

κυβÛρνησαν τρεισ δυναστεÝεσ αυτοκρατÞρων. Τα κριτÜρια µε τα οποÝα τισ διακρÝνουµε εÝναι: οι συγγενικοÝ δεσµοÝ µεταξà των αυτοκρατÞρων και η περιοχÜ τησ καταγωγÜσ τουσ. ✦ Οι αυτοκρÀτορεσ τησ πρñτησ δυναστεÝασ, τησ ονοµαζÞµενησ Ιουλιο-κλαυδιανÜσ (14-68 µ.Χ.), συνδÛονται µε δεσµοàσ αÝµατοσ Ü µÛσω υιοθεσÝασ µε τον Αàγουστο και κατÀγονται απÞ τη Ρñµη. ✦ Τησ δεàτερησ, τησ δυναστεÝασ των ΦλαβÝων (69-96 µ.Χ.), ο ιδρυτÜσ τησ ΒεσπασιανÞσ και οι διÀδοχοÝ του κατÀγονται απÞ ιταλικÛσ πÞλεισ, γι’ αυτÞ και ονοµÀζονται «αστοÝ». ✦ Τησ τρÝτησ, τησ δυναστεÝασ των ΑντωνÝνων (96-192 µ.Χ.), οι αυτοκρÀτορεσ προÛρχονται απÞ τισ επαρχÝεσ και συµβÀλλουν ιδιαÝτερα στην ανÀπτυξÜ τουσ. Το ρωµαϊκÞ κρÀτοσ οδηγεÝται τÞτε στο ανñτατο σηµεÝο τησ ακµÜσ του. Η διοÝκηση και το δÝκαιο. Τον τρÞπο διοÝκησησ που εγκαινÝασε ο ΟκταβιανÞσ, τον εφÀρµοσαν και οι υπÞλοιποι αυτοκρÀτορεσ µÛχρι τα τÛλη του 2ου αι. µ.Χ. µε µεγαλàτερο συγκεντρωτισµÞ. Οι αντιπολιτευτικÛσ τÀσεισ που εκδÜλωσε η σàγκλητοσ γρÜγορα εξασθÛνησαν µπροστÀ στην ισχυρÜ διοÝκηση των πρñτων αυτοκρατÞρων µετÀ τον ΟκταβιανÞ. ΩστÞσο, ο πρωταγωνιστικÞσ ρÞλοσ τησ Ρñµησ στο διοικητικÞ τοµÛα Ûναντι των κατακτηµÛνων περιοχñν προοδευτικÀ µειñθηκε. Σ’ αυτÞ συνÛβαλε πρñτον η µεταβολÜ στη σàνθεση τησ συγκλÜτου µε την εÝσοδο αξιωµατοàχων απÞ τισ επαρχÝεσ και δεàτερον η παραχñρηση του δικαιñµατοσ του ΡωµαÝου πολÝτη σε πολλοàσ απÞ τουσ κατοÝκουσ επαρχιακñν πÞλεων. Προσ αυτÜ την κατεàθυνση λειτοàργησαν επÝσησ οι επαρχιñτεσ αυτοκρÀτορεσ και ο στρατÞσ. Η ρωµαϊκÜ διοÝκηση στισ επαρχÝεσ Ûγινε αποδεκτÜ απÞ τουσ γηγενεÝσ πληθυσµοàσ. Σ’ αυτÞ συνÛβαλε η Ýδρυση αποικιñν και η εγκατÀσταση ΡωµαÝων στρατιωτñν σε περιοχÛσ που βρÝσκονταν σε ηµιβÀρβαρη κατÀσταση. ΠολλÛσ απÞ τισ ρωµαϊκÛσ αποικÝεσ αλλÀ και τα ρωµαϊκÀ στρατÞ-

πεδα εξελÝχθηκαν σε πολυÀνθρωπα κÛντρα µε 4. Îνα µεγÀλο Ûργο του Τραϊανοà: την εγκατÀσταση γηγενñν που εÝχαν αποκτÜσει η γÛφυρα του ∆οàναβη το δικαÝωµα του ΡωµαÝου πολÝτη. Οι αυτοκρÀτοΟ ΤραϊανÞσ κατασκεàασε στο ρεσ εÝχαν παραχωρÜσει σε µεγÀλο αριθµÞ κατοÝ∆οàναβη µια λÝθινη γÛφυρα, για την κων των επαρχιñν το δικαÝωµα αυτÞ. Η απÞκτηοποÝα δεν γνωρÝζω πñσ µπορñ να ση του δικαιñµατοσ θα γενικευθεÝ αργÞτερα, στισ εκφρÀσω το θαυµασµÞ µου. (Ο ÝαρχÛσ του 3ου αι. µ.Χ. µε το διÀταγµα του Καραδιοσ) και Àλλα σηµαντικÀ Ûργα Ûχει κÀλλα (212 µ.Χ.), οπÞτε Þλοι οι ελεàθεροι κÀτοικÀνει αλλÀ αυτÞ τα ξεπερνÀει Þλα. Îχει εÝκοσι βÀσεισ οικοδοµηµÛνεσ ακοι τησ αυτοκρατορÝασ θα αναγνωριστοàν ωσ πÞ τετρÀγωνεσ πÛτρεσ, η καθεµÝα αΡωµαÝοι πολÝτεσ. πÞ τισ οποÝεσ εÝναι ψηλÜ εκατÞν πεΜε εξαÝρεση τισ περιοχÛσ που εÝχε διαδοθεÝ ο νÜντα πÞδια εκτÞσ απÞ τα θεµÛλια ελληνικÞσ πολιτισµÞσ κατÀ τουσ ελληνιστικοàσ και πλατιÀ εξÜντα πÞδια. ΑπÛχουν χρÞνουσ, στισ υπÞλοιπεσ κτÜσεισ τησ αυτοκρατοµεταξà τουσ εκατÞν εβδοµÜντα πÞρÝασ και ιδιαÝτερα στη ∆àση οι κÀτοικοι επηρεÀδια και ενñνονται µε αψÝδεσ. Πñσ εÝναι δυνατÞ να µην εντυστηκαν απÞ το ρωµαϊκÞ πολιτισµÞ και εκλατινÝπωσιαστεÝ κανεÝσ απÞ τα τερÀστια στηκαν. ποσÀ που δαπανÜθηκαν; Πñσ να µη Το ρωµαϊκÞ κρÀτοσ, ιδιαÝτερα κατÀ το 2ο αι. θαυµÀσει τον τρÞπο µε τον οποÝο οιµ.Χ., δηµιοàργησε συνθÜκεσ Àνεσησ και ευηµεκοδοµÜθηκε το καθετÝ µÛσα στο βαρÝασ σε µεγÀλο µÛροσ των υπηκÞων του. ΑυτÞ οθà ποτÀµι, στο ταραγµÛνο ρÛµα και φεÝλεται στην οργÀνωση τησ αυτοκρατορÝασ, στο το γεµÀτο λÀσπη βυθÞ; ισχυρÞ αµυντικÞ τησ σàστηµα και στο διευρυµÛ∆Ýων ΚÀσσιοσ, ΡωµαϊκÜ ιστορÝα, νο οδικÞ δÝκτυο, που διευκÞλυνε τη µετακÝνηση επιτ. LXIII, 13. του στρατοà και τη µεταφορÀ αγαθñν4. Οι ΡωµαÝοι µε τισ κατακτÜσεισ τουσ κρÀτησαν ορισµÛνουσ λαοàσ Ûξω απÞ τα σàνορα και παρÀλληλα σταµÀτησαν τουσ πολÛµουσ. Οι συγκροàσεισ µεταξà µονÀδων του ρωµαϊκοà στρατοà για την επικρÀτηση κÀποιου αυτοκρÀτορα περιορÝστηκαν κυρÝωσ στην ιταλικÜ χερσÞνησο, γεγονÞσ που δεν τÀραζε την ησυχÝα των επαρχιñν. Îτσι στη ρωµαϊκÜ οικουµÛνη επικρÀτησε ειρÜνη (Pax Romana) και για µεγÀλο χρονικÞ διÀστηµα ευνοµÝα. Η µεγαλàτερη προσφορÀ του ρωµαϊκοà πνεàµατοσ στουσ υπηκÞουσ του και στη συνÛχεια σ’ Þλο τον πολιτισµÛνο κÞσµο Üταν η νοµοθεσÝα, το ρωµαϊκÞ δÝκαιο. Ο ΒωµÞσ τησ ΕιρÜνησ (Ara Pacis Augustae). ΚατασκευÀστηκε την εποχÜ του Αυγοàστου στη Ρñµη (13-9 π.Χ.) και εÝναι το πιο χαρακτηριστικÞ µνηµεÝο τησ εποχÜσ. ΣυµβολÝζει την εξασφÀλιση τησ ειρÜνησ που συνδÛεται µε την αυτοκρατορικÜ εξουσÝα.

213

Η νοµοθεσÝα (∆ωδεκÀδελτοσ) στην αρχÜ Üταν ατελÜσ και προορισµÛνη µÞνο για την πÞλη-κρÀτοσ τησ Ρñµησ¯ σταδιακÀ Þµωσ συµπληρñθηκε και επεκτÀθηκε, για να καλàψει τισ ανÀγκεσ των κατακτηµÛνων λαñν. Στη διαµÞρφωση του σηµαντικοà αυτοà Ûργου οι ΡωµαÝοι Ûλαβαν υπÞψη τουσ τα Üθη και τισ συνÜθειεσ των υπηκÞων τουσ καθñσ και τισ φιλοσοφικÛσ ιδÛεσ των ΕλλÜνων. ΑργÞτερα η ρωµαϊκÜ νοµολογÝα θα επηρεαστεÝ και απÞ τη χριστιανικÜ ηθικÜ. Η ∆ωδεκÀδελτοσ συµπληρñθηκε και σε πολλÀ σηµεÝα τροποποιÜθηκε στην πορεÝα απÞ συγκλητικÀ ψηφÝσµατα, διατÀγµατα πραιτñρων και αποφÀσεισ αυτοκρατÞρων. Το ρωµαϊκÞ δÝκαιο Ûγινε πολàπλοκο και για την ερµηνεÝα του Üταν απαραÝτητοι ειδικοÝ πνευµατικοÝ Àνθρωποι, που ονοµÀζονταν νοµοδιδÀσκαλοι. ΤÛτοιοι νοµοµαθεÝσ υπÜρχαν Üδη απÞ την περÝοδο τησ δηµοκρατÝασ. Οι πιο γνωστοÝ δραστηριοποιÜθηκαν στην εποχÜ των ΑντωνÝνων, Þπωσ Üταν ο ΣÀλβιοσ ΙουλιανÞσ και ο ΓÀιοσ, ενñ Àλλοι αργÞτερα, τον 4ο αι. µ.Χ. Η οικονοµÝα και η κοινωνÝα. Η επικρÀτηση τησ ειρÜνησ, η καταστολÜ τησ πειρατεÝασ, η ανÀπτυξη οδικοà δικτàου, η ασφαλÜσ µετακÝνηση Ο ναÞσ του ΟλυµπÝου ∆ιÞσ στην ΑθÜνα. ανθρñπων και αγαθñν και κυρÝωσ η συνετÜ δηΑποπερατñθηκε µε τη συµβολÜ του αυµοσιονοµικÜ πολιτικÜ* των ΑντωνÝνων εÝχαν ωσ τοκρÀτορα Αδριανοà. αποτÛλεσµα την οικονοµικÜ ευηµερÝα των κατοÝκων τησ αυτοκρατορÝασ. ΤÛτοια οικονοµικÜ ανÀπτυξη ποτÛ Àλλοτε δε γνñρισε ο αρχαÝοσ κÞσµοσ. Οι γεωργοÝ επιδÞθηκαν απερÝσπαστοι στην καλλιÛργεια των πεδινñν εκτÀσεων τησ αυτοκρατορÝασ. Η ΑÝγυπτοσ τροφοδοτοàσε µε σιτÀρι την ΙταλÝα, ενñ απÞ την ΙταλÝα εξÀγονταν σε µεγÀλεσ ποσÞτητεσ κρασÝ και λÀδι. ΚοσµÜµατα, κεραµικÀ σκεàη, γυαλικÀ και υφÀσµατα µετακινοàνταν απÞ τα λιµÀνια τησ ΑνατολÜσ, ενñ πρñτεσ àλεσ, κυρÝωσ µÛταλλα, προÛρχονταν απÞ τα µεταλλεÝα τησ ΙσπανÝασ, τησ ΒρετανÝασ και τησ ∆ακÝασ Η ΒιβλιοθÜκη του Αδριανοà στην ΑθÜ(σηµ. ΡουµανÝα). ΜεγÀλα εµπορικÀ λιµÀνια, Þνα. Ο αυτοκρÀτορασ ΑδριανÞσ (117-138 πωσ η ΑλεξÀνδρεια, η Ùστια (Üταν το λιµÀνι τησ µ.Χ.) φρÞντισε ιδιαÝτερα για την πολιτιΡñµησ), η Îφεσοσ, η ΡÞδοσ και Àλλα, διευκÞλυστικÜ ανÀπτυξη των επαρχιñν του Ρωναν την οικονοµικÜ ανÀπτυξη του ρωµαϊκοà κÞµαϊκοà κρÀτουσ. ΠολλÀ κοινωφελÜ Ûρσµου. Στην εµπορικÜ Àνθηση, εξÀλλου, συνÛβαλε γα κατασκευÀστηκαν στην ΑθÜνα και σε Àλλεσ ελληνικÛσ πÞλεισ απÞ τον Ýδιο. και η σταθερÜ αξÝα του ρωµαϊκοà νοµÝσµατοσ. 214

215

ΠαρÀλληλα, ανÀπτυξη γνñρισε η βιοτεχνικÜ παραγωγÜ λÞγω των µεγÀλων βιοτεχνικñν εργαστηρÝων που λειτουργοàσαν στισ µεγαλουπÞλεισ τησ ΙταλÝασ και των επαρχιñν. ΠρÞβληµα, ωστÞσο, τησ ρωµαϊκÜσ οικονοµÝασ Üταν η ανισοµερÜσ οικονοµικÜ ανÀπτυξη των περιοχñν τησ αυτοκρατορÝασ. Η µεγÀλη ανÀπτυξη τησ γαιοκτησÝασ στην ΙταλÝα, για παρÀδειγµα, συνÛβαλε ñστε µεγÀλεσ ιδιωτικÛσ εκτÀσεισ να µεÝνουν ακαλλιÛργητεσ. Στην ΘησαυρÞσ χρυσñν ρωµαϊκñν νοµισµÀτων ΕλλÀδα ο πληθυσµÞσ µειñθηκε και η γεωργικÜ (1οσ αι. µ.Χ.). ΒρÛθηκε στο Bredgar του παραγωγÜ αντιµετñπισε δυσχÛρειεσ λÞγω τησ εKent και προÛρχεται πιθανñσ απÞ ΡωµαÝο γκατÀλειψησ τησ υπαÝθρου5. ΑντÝθετα, περιοχÛσ αξιωµατοàχο που συµµετεÝχε σε εκστρατεÝα στη ΒρετανÝα (43 µ.Χ.). Η κατÀληψη τησ κεντρικÜσ και τησ ∆. Ευρñπησ αναπτàχθητησ ΒρετανÝασ ολοκληρñθηκε στα τÛλη καν εξαιτÝασ των πλοàσιων κοιτασµÀτων τουσ του 1ου αι. µ.Χ. Το ενδιαφÛρον των Ρω- και τησ δηµιουργÝασ βιοτεχνικñν εργαστηρÝων. µαÝων για την περιοχÜ Üταν µεγÀλο εξαιΗ κοινωνÝα, µÛσα στο πλαÝσιο τησ γενικÜσ ευητÝασ των µεταλλεÝων τησ. µερÝασ, γνñρισε καλàτερεσ ηµÛρεσ. ΟυσιαστικÀ Þµωσ δε µεταβλÜθηκε σε Þ,τι αφορÀ τισ δοµÛσ τησ. ΕÝναι προφανÛσ Þτι το 2ο αι. µ.Χ. η ρωµαϊκÜ κοινωνÝα εÝχε αποκτÜσει ευελιξÝα και κινητικÞτητα, εφÞσον δινÞταν η ευκαιρÝα για πλουτισµÞ και για κοινωνικÜ Àνοδο. ∆εν υπÜρχαν στεγανÀ µεταξà των κοινωνικñν τÀξεων. Στουσ φτωχοàσ κατοÝκουσ των πÞλεων δηµιουργοàνταν προϋποθÛσεισ για βελτÝωση τησ κοινωνικÜσ τουσ θÛσησ. ΚÀτι ανÀλογο παρατηρεÝται στισ παλαιÛσ προνοµιοàχεσ τÀξεισ των συγκλητικñν και των ιππÛων, των οποÝων τα µÛλη πλÛον µπορεÝ να προÛρχονταν απÞ οικογÛνειεσ µικρñν βιοτεχνñν που πλοàτισαν. ✦ Προνοµιοàχο κατηγορÝα αποτελοàσαν οι πλοàσιοι, οι οποÝοι νÛµονταν και την εξουσÝα. ✦ Σε Àσχηµη οικονοµικÜ κατÀσταση βρÛθηκαν οι µικροÝ καλλιεργητÛσ και οι µικροτεχνÝτεσ. Απ’ αυτοàσ οι πρñτοι δεν εÝχαν περιθñρια οικονοµικÜσ και κοινωνικÜσ ανÛλιξησ. ✦ Οι δοàλοι µειñθηκαν σε αριθµÞ λÞγω τησ ειρÜνησ. ΑντιµετωπÝζονταν, εξÀλλου, ηπιÞτερα απÞ τουσ κυρÝουσ τουσ λÞγω ορισµÛνων προστατευτικñν µÛτρων. ΑρκετοÝ απελευθερñθηκαν. Η πλειοψηφÝα των δοàλων, ωστÞσο, εξακολοàθησε να ζει σε Àθλιεσ συνθÜκεσ στα ορυχεÝα, στα µεγÀλα εργαστÜρια και τισ µεγÀλεσ ιδιοκτησÝεσ.

216

1.3 Ο ΕλληνισµÞσ και η Ρñµη Η ειρÜνη, η οικονοµικÜ Àνοδοσ και η ευνοµÝα λειτοàργησαν ωσ παρÀγοντεσ συνοχÜσ µεταξà των λαñν τησ αυτοκρατορÝασ. ΜÛσα στη ρωµαϊκÜ οικουµÛνη κυκλοφοροàσαν ελεàθερα οι Àνθρωποι, διαδÝδονταν οι ιδÛεσ, οι συνÜθειεσ, οι τεχνοτροπÝεσ. Οι εθνικοÝ πολιτισµοÝ συγχωνεàτηκαν και δηµιουργÜθηκε πολιτισµικÜ ενÞτητα µεταξà των λαñν τησ αυτοκρατορÝασ. Ο οικουµενικÞσ πολιτισµÞσ που προÛκυψε Üταν τÞσο στην ουσÝα Þσο και στα εξωτερικÀ του χαρακτηριστικÀ ελληνορωµαϊκÞσ. Ùργανο για τη διÀδοση αυτοà του πολιτισµοà στη ∆àση Ûγινε η λατινικÜ γλñσσα, ενñ στην ΑνατολÜ, στο χñρο εξÀπλωσησ του ελληνιστικοà κÞσµου, εξακολοàθησε να εÝναι η ελληνικÜ. Η πνευµατικÜ αναγÛννηση των αυτοκρατορικñν χρÞνων οφεÝλεται σε Îλληνεσ λÞγιουσ που ανανÛωσαν τη σκÛψη των αρχαÝων κλασικñν αλλÀ και σε φιλÛλληνεσ αυτοκρÀτορεσ, Þπωσ ο ΑδριανÞσ, ο ΜÀρκοσ ΑυρÜλιοσ κ.À., οι οποÝοι συνÛβαλαν στην Ýδρυση σχολñν νοµικÜσ και ρητορικÜσ σε πÞλεισ τησ ΑνατολÜσ. Στισ σχολÛσ αυτÛσ δÝδαξαν πνευµατικοÝ Àνθρωποι, γνωστοÝ ωσ σοφιστÛσ, οι οποÝοι αµεÝβονταν απÞ Ûσοδα του ρωµαϊκοà κρÀτουσ Ü των Ýδιων των πÞλεων. Η κÝνηση αυτÜ, που προÛβαλλε ωσ συνεÝδηση τησ πνευµατικÜσ υπεροχÜσ των ΕλλÜνων απÛναντι στην πολιτικÜ επικρÀτηση τησ Ρñµησ, ονοµÀστηκε ∆εàτερη ΣοφιστικÜ. Οι εκπρÞσωποÝ τησ Üταν συγχρÞνωσ δÀσκαλοι, ρÜτορεσ και φιλÞσοφοι. ΜιµÜθηκαν το àφοσ των κλασικñν συγγραφÛων και συνÛγραψαν κυρÝωσ ρητορικοàσ λÞγουσ που δεν εÝχαν Àµεση σχÛση µε την πολιτικÜ, εξυπηρετοàσαν Þµωσ την επÝλυση προβληµÀτων τησ κα-

5. Η εγκατÀλειψη του ελληνικοà χñρου απÞ τουσ πρñτουσ χρÞνουσ τησ ρωµαϊκÜσ κατÀκτησησ Την εποχÜ µασ (2οσ αι. π.Χ.) επικρατεÝ σ’ Þλη την ΕλλÀδα απαιδÝα και ολιγανθρωπÝα. ΑυτÀ Üταν τα αÝτια για να ερηµωθοàν οι πÞλεισ αφενÞσ και αφετÛρου να ελαττωθεÝ η παραγωγÜ στην àπαιθρο, παρÞλο που δε δοκιµαστÜκαµε µÞνο οàτε απÞ συνεχεÝσ πολÛµουσ οàτε απÞ ασθÛνειεσ... Οι Àνθρωποι αποφεàγουν το γÀµο απÞ αλαζονεÝα, απÞ φιλαργυρÝα και οκνηρÝα Ü Þσεσ φορÛσ παντρεàονται αποφεàγουν να ανατρÛφουν τα παιδιÀ που γεννιοàνται, εκτÞσ απÞ Ûνα Ü το πολà δàο, για να τουσ αφÜσουν µεγÀλη περιουσÝα και για να µη δυσκολευτοàν οι Ýδιοι να τα µεγαλñσουν. ΑυτÜ εÝναι Þλη η αιτÝα των συµφορñν µασ, γιατÝ αν ο πÞλεµοσ αρπÀξει το Ûνα παιδÝ και η αρρñστια το Àλλο, φανερÞ εÝναι Þτι η οικογÛνεια µÛνει χωρÝσ κληρονÞµουσ και η πÞλη αποδυναµñνεται εξαιτÝασ τησ Ûλλειψησ κατοÝκων. Πολàβιοσ, ΛΣΤ , 17, 5-8.

ΚεφÀλι αγÀλµατοσ του αυτοκρÀτορα Αδριανοà. Το ενδιαφÛρον του αυτοκρÀτορα για τισ επαρχÝεσ συνετÛλεσε στην κατασκευÜ πολλñν Ûργων σε ελληνικÛσ πÞλεισ αλλÀ και στην κατασκευÜ πολλñν ανδριÀντων του αυτοκρÀτορα απÞ τισ ελληνικÛσ πÞλεισ. (ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)

217

ΠροτοµÜ του Ηρñδη του Αττικοà (µÛσα 2ου αι. µ.Χ.), εκπροσñπου τησ ∆εàτερησ ΣοφιστικÜσ και ευεργÛτη τησ ΑθÜνασ. ΣυνÛβαλε στην οικοδÞµηση πολλñν και λαµπρñν Ûργων, Þπωσ Üταν το ΩδεÝο, το ΠαναθηναϊκÞ στÀδιο κ.À. (ΑθÜνα, ΕθνικÞ ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο)

θηµερινÜσ ζωÜσ. ΕκπρÞσωποι τησ ∆εàτερησ ΣοφιστικÜσ Üταν ο ∆Ýων ο ΧρυσÞστοµοσ, ο ΛουκιανÞσ, ο Ηρñδησ ο ΑττικÞσ και Àλλοι. ΣπουδαÝοσ συγγραφÛασ αυτÜσ τησ εποχÜσ, µε φιλοσοφικÜ σκÛψη, επηρεασµÛνη απÞ το πλατωνικÞ Ûργο, Üταν ο Πλοàταρχοσ, γνωστÞσ για τουσ «ΒÝουσ» του και τα «ΗθικÀ». Στο πρñτο Ûργο περιελÀµβανε τισ βιογραφÝεσ σπουδαÝων προσñπων ΕλλÜνων και ΡωµαÝων σε ζεàγη παρÀλληλα, στο δεàτερο φιλοσοφικÛσ πραγµατεÝεσ. Η ιστοριογραφÝα των αυτοκρατορικñν χρÞνων µιµÜθηκε κλασικÀ πρÞτυπα. ΣπουδαÝοι ιστορικοÝ αυτÜσ τησ εποχÜσ Üταν ΡωµαÝοι και Îλληνεσ. Ο ΤÀκιτοσ, απÞ τουσ µεγαλàτερουσ λατÝνουσ ιστορικοàσ τησ αρχαιÞτητασ, Ûγραψε την ιστορÝα των αυτοκρατÞρων του 1ου αι. µ.Χ. µε ζωηρÛσ περιγραφÛσ και διεισδυτικÞτητα στισ ανθρñπινεσ πρÀξεισ. Îλληνεσ ιστορικοÝ µε σηµαντικÞ Ûργο Üταν ο ∆ιονàσιοσ ο Αλικαρνασσεàσ (1οσ π.Χ.-1οσ µ.Χ. αι.), ο ΑππιανÞσ (1οσ-2οσ αι. µ.Χ.), ο ∆Ýων ο ΚÀσσιοσ (2οσ-3οσ αι. µ.Χ.) που Ûγραψαν ιστορÝα των ρωµαϊκñν χρÞνων, ο ΑρριανÞσ (2οσ αι. µ.Χ.), που ασχολÜθηκε µε την εκστρατεÝα του Μ. ΑλεξÀνδρου στο Ûργο του «ΑλεξÀνδρου ΑνÀβασισ» και ο ΠαυσανÝασ, που Ûγραψε Ûργο περιηγητικοà περιεχοµÛνου και Þχι καθαρÀ ιστορικοà, το «ΕλλÀδοσ ΠεριÜγησισ» (2οσ αι. µ.Χ.). ΑπÞ τα λογοτεχνικÀ εÝδη καλλιεργÜθηκε ιδιαÝτερα το µυθιστÞρηµα. Ο πυρÜνασ των υποθÛσεων των µυθιστορηµÀτων Üταν µια ερωτικÜ ιστορÝα, Þπου προβαλλÞταν η επιθυµÝα του ανθρñπου να ξεφàγει απÞ την πραγµατικÞτητα. ΣηµαντικÀ Ûργα αυτοà του εÝδουσ εÝναι «Τα κατÀ ∆Àφνην και ΧλÞην» του ΛÞγγου, «ΛευκÝππη και Κλειτοφñν» του ΑχιλλÛα ΤÀτιου, γραµµÛνα στα τÛλη του 2ου αι. µ.Χ. Στο Ýδιο πνεàµα γρÀφτηκαν ΟρειχÀλκινο Àγαλµα του Μ. ΑυρÜλιου. Ο αυτοκρÀτορασ παρουσιÀζεται Ûφιπποσ. Ο Μ. ΑυρÜλιοσ υποχρεñθηκε να διεξαγÀγει πολλοàσ και σκληροàσ πολÛµουσ κατÀ των εχθρñν τησ αυτοκρατορÝασ. (Ρñµη, ΠλατεÝα ΚαπιτωλÝου)

218

τα «ΑιθιοπικÀ» του Ηλιοδñρου στα τÛλη του 3ου αι. µ.Χ. Ο ΠλÝνιοσ ο ΝεÞτεροσ (1οσ-2οσ αι. µ.Χ.) Ûγραψε στα λατινικÀ τισ «ΕπιστολÛσ» µε τισ οποÝεσ δÝνει πληροφορÝεσ για την κοσµικÜ και τη λογοτεχνικÜ κÝνηση τησ εποχÜσ του. ΓνÜσια ποιητικÜ φωνÜ απÞ τουσ ΛατÝνουσ Üταν ο ΓιουβενÀλησ (1οσ-2οσ αι. µ.Χ.), που µε τα ποιÜµατÀ του σατÝριζε τη διαφθορÀ των αυτοκρατορικñν χρÞνων. Στουσ κàκλουσ των πλουσÝων και των πνευµατικñν ανθρñπων διαδÞθηκε και καλλιεργÜθηκε η ελληνικÜ φιλοσοφικÜ σκÛψη, ιδιαÝτερα των Στωικñν και του ΠλÀτωνα. Η στωικÜ φιλοσοφÝα στουσ αυτοκρατορικοàσ χρÞνουσ εκπροσωπÜθηκε απÞ τον ΕπÝκτητο, η διδασκαλÝα του οποÝου εÝχε χαρακτÜρα ηθικοà κηρàγµατοσ, και απÞ τον αυτοκρÀτορα ΜÀρκο ΑυρÜλιο, ο οποÝοσ Ûγραψε «Τα εισ εαυτÞν» στην ελληνικÜ γλñσσα, Þπου παρουσιÀζει την εσωτερικÜ αγωνÝα του ανθρñπου τησ εποχÜσ του6. Με σηµεÝο αναφορÀσ τη φιλοσοφικÜ σκÛψη του ΠλÀτωνα, ο ΠλωτÝνοσ (2οσ αι. µ.Χ.) Ûγινε εισηγητÜσ του νεοπλατωνισµοà. ΠυρÜνασ τησ διδασκαλÝασ του Üταν ο Àνθρωποσ και η δισυπÞστατη φàση του. Ο Àνθρωποσ, σàµφωνα µε τη διδασκαλÝα του ΠλωτÝνου, εÝναι σàνθετο ον αποτελοàµενο απÞ àλη και πνεàµα. ΤÞσο η στωικÜ φιλοσοφÝα Þσο και ο νεοπλατωνισµÞσ Àσκησαν ιδιαÝτερη επιρροÜ στη χριστιανικÜ σκÛψη που εκεÝνη την εποχÜ διαµορφωνÞταν7. Την αυτοκρατορικÜ εποχÜ καλλιεργÜθηκαν απÞ ΡωµαÝουσ, και κυρÝωσ απÞ Îλληνεσ, οι επιστÜµεσ. Ο ΠλÝνιοσ ο Πρεσβàτεροσ, θεÝοσ του νεÞτερου, Ûγραψε Ûργο µε τÝτλο «ΦυσικÜ ΙστορÝα», ο ΣτρÀβων τα «ΓεωγραφικÀ» και ο ΓαληνÞσ µε τισ ανατοµικÛσ Ûρευνεσ προñθησε την ανÀπτυξη τησ ιατρικÜσ. Τα λαϊκÀ στρñµατα που δεν εÝχαν τη δυνατÞτητα να γνωρÝσουν τισ ελληνικÛσ φιλοσοφικÛσ απÞψεισ πλησÝασαν την καθηµερινÞτητα και τα προβλÜµατα τησ ζωÜσ µε Ûνα διαφορετικÞ τρÞπο

6. Η εργατικÞτητα ενÞσ φιλοσÞφου αυτοκρÀτορα, του ΜÀρκου ΑυρÜλιου Ο αυτοκρÀτορασ (ΜÀρκοσ ΑυρÜλιοσ), Þταν ο πÞλεµοσ του Àφηνε χρÞνο ελεàθερο, δÝκαζε και Àφηνε τουσ δικανικοàσ ρÜτορεσ να ρητορεàουν περισσÞτερη ñρα απ’ Þση επιτρεπÞταν. Στην εξÛταση των µαρτàρων και στισ ανακρÝσεισ αφιÛρωνε πολà χρÞνο, ñστε να εξακριβñνει µε πολλοàσ τρÞπουσ ποιο Üταν το δÝκαιο. Γι’ αυτÞ το λÞγο πολλÛσ φορÛσ µÝα δÝκη διαρκοàσε και Ûντεκα και δñδεκα ηµÛρεσ, αν και δε σταµατοàσε συχνÀ να δικÀζει και στη διÀρκεια τησ νàχτασ. ×ταν πολà εργατικÞσ και φρÞντιζε να φÛρνει σε πÛρασ Þλεσ τισ υποχρεñσεισ του µε την Ýδια φροντÝδα. Οàτε Ûλεγε, οàτε Ûγραφε, οàτε Ûκανε κÀτι πρÞχειρα αλλÀ συχνÀ και για την πιο ασÜµαντη υπÞθεση, αφιÛρωνε ολÞκληρεσ µÛρεσ. ΠÝστευε πωσ δεν Üταν αντÀξιο ενÞσ αυτοκρÀτορα να ενεργεÝ µε επιπολαιÞτητα. ∆Ýων ΚÀσσιοσ, ΡωµαϊκÜ ιστορÝα, επιτ. LXXII, 6. 7. Ο ΠλωτÝνοσ και η ανανÛωση τησ πλατωνικÜσ σκÛψησ Η ανανÛωση αυτÜ του πλατωνισµοà εÝχε µεγÀλη σηµασÝα και απÞ πολλÛσ απÞψεισ φαÝνεται χαρακτηριστικÜ. ΜερικÛσ φορÛσ υπÜρξε τÀση να παρουσιασθεÝ ωσ αποτÛλεσµα ανατολικñν επιδρÀσεων. Και εÝναι βÛβαια πιθανÞν πρÀγµατι αυτÛσ να συνÛβαλαν. Ο ΠλωτÝνοσ εÝχε ζÜσει στην ΑλεξÀνδρεια και δεν το κρàβει Þτι θÛλησε να γνωρÝσει τη σοφÝα τησ ΠερσÝασ και των Ινδιñν. ΩστÞσο η επεξεργασÝα του πλατωνισµοà απÞ τον ΠλωτÝνο φαÝνεται να εÝναι αποτÛλεσµα των νÛων καιρñν. Íλλωστε οι ανατολικÛσ επιδρÀσεισ ακριβñσ αποτελοàν µÛροσ τησ διεàρυνσησ τησ

219

αυτοκρατορÝασ. Ο συσχετισµÞσ των θεωριñν αποδεικνàει τον συγκρητισµÞ* των ιδεñν και µια κοινÜ προσδοκÝα. Η εµµονÜ στην πνευµατικÜ περιπÛτεια του ατÞµου και η εγκατÀλειψη του πολιτικοà στοχασµοà αντιστοιχοàν προσ τη νÛα πολιτικÜ κατÀσταση. Και πριν απ’ Þλα ο µυστικισµÞσ που εκδηλñνεται εδñ συναντÀ συγχρÞνωσ και την επιθυµÝα φυγÜσ και την αγÀπη προσ το εξωλογικÞ που εκεÝνη την εποχÜ εξαπλñνεται σχεδÞν παντοà. Και πñσ να µη δει κανεÝσ Þτι οι νÛεσ τÀσεισ στον ΠλωτÝνο και στον Μ. ΑυρÜλιο αναγγÛλλουν τον επικεÝµενο θρÝαµβο του Χριστιανισµοà! Jacquelin de Romilly, ΑρχαÝα ελληνικÜ γραµµατολογÝα, µετ. Θ. Χριστοποàλου-ΜικρογιαννÀκη, εκδ. ΚαρδαµÝτσα, σ. 307.

8. Η ρωµαϊκÜ αρχιτεκτονικÜ Στην αρχιτεκτονικÜ η συνÀντηση ΕλλÀδασ και ΙταλÝασ παρÜγε µια νÛα ρωµαλÛα παρÀδοση. Μεταξà των προϊÞντων Üταν νÛοι τàποι κτηρÝων: τα αστικÀ σπÝτια των ευκατÀστατων ΡωµαÝων τα οποÝα συνδàαζαν το ιταλικÞ atrium1 µε το ελληνιστικÞ περιστàλιο¯ η βασιλικÜ, Ûνα διοικητικÞ κτÜριο το οποÝο προφανñσ καταγÞταν απÞ την ελληνικÜ στοÀ και ο ρωµαϊκÞσ ναÞσ. Ο τελευταÝοσ κληρονÞµησε ιταλικÀ χαρακτηριστικÀ, δηλαδÜ Ûνα υψηλÞ βÀθρο και µια ισχυρÜ Ûµφαση στην πρÞσοψη (πολà περισσÞτερο τονισµÛνη απ’ Þ,τι στην ανατολÜ)¯ συνÜθωσ δεν υπÜρχε Àλλη εÝσοδοσ εκτÞσ απÞ το µνηµειακÞ κλιµακοστÀσιο το οποÝο οδηγοàσε στην πρÞσοψη, αλλÀ η διακοσµητικÜ λεπτοµÛρεια και ειδικÀ η χρÜση των κορινθιακñν κιÞνων εÝχε εισαχθεÝ απÞ τον ελληνικÞ κÞσµο¯ και µÞλισ Àρχισαν να λειτουργοàν τα ιταλικÀ λα-

220

απ’ Þ,τι οι πλοàσιοι και οι πνευµατικοÝ Àνθρωποι. Τουσ απλοàσ ανθρñπουσ επηρÛασαν ιδιαÝτερα τα κηρàγµατα των ανατολικñν θρησκειñν, Þπωσ τησ Øσιδασ, τησ ΚυβÛλησ, του ΜÝθρα, που επαγγÛλλονταν µια πιο ευτυχισµÛνη «ζωÜ» µετÀ το θÀνατο, Þπου θα αποδιδÞταν δικαιοσàνη στουσ κατατρεγµÛνουσ και βασανισµÛνουσ τησ καθηµερινÜσ ζωÜσ.

1.4 Η ρωµαϊκÜ τÛχνη Οι ΡωµαÝοι στα Ûργα τησ τÛχνησ τουσ µιµÜθηκαν ελληνικÀ πρÞτυπα. ∆εν πρÛπει Þµωσ κÀθε καλλιτεχνικÞ δηµιοàργηµα εκεÝνησ τησ εποχÜσ να θεωρεÝται Þτι Üταν ελληνικÞ ωσ προσ την Ûµπνευση και την εκτÛλεσÜ του. ΠολλÀ απÞ τα Ûργα τησ τÛχνησ των αυτοκρατορικñν χρÞνων Ûχουν Ûκδηλα τα χαρακτηριστικÀ τησ παρÀδοσησ και τησ αισθητικÜσ των ΡωµαÝων. Σε Àλλα η σàζευξη ελληνικñν και ρωµαϊκñν χαρακτηριστικñν εÝναι τÛτοια που δεν επιτρÛπει να διακρÝνουµε ποια και µÛχρι ποιου βαθµοà Üταν η συµβολÜ του κÀθε λαοà. Τα καλλιτεχνικÀ επιτεàγµατα των ΡωµαÝων συνδàαζαν πνεàµα πρακτικÞ και συγχρÞνωσ µεγαλεπÜβολο. ΚατασκευÀστηκαν Ûργα µεγÀλων διαστÀσεων που εξυπηρÛτησαν πρακτικÛσ ανÀγκεσ τησ καθηµερινÜσ ζωÜσ. ΕÝχαν µνηµειακÞ* χαρακτÜρα, προÛβαλλαν την ιδÛα του µεγαλεÝου και τησ υλικÜσ δàναµησ και Þχι τησ λεπτÞτητασ και τησ πνευµατικÜσ συγκÝνησησ. Η αρχιτεκτονικÜ. ×ταν η τÛχνη µε την οποÝα ασχολÜθηκαν περισσÞτερο οι ΡωµαÝοι. ΙδιαÝτερα απÞ την εποχÜ του Αυγοàστου, η εξÛλιξÜ τησ Üταν µεγÀλη. ΕξυπηρÛτησε περισσÞτερο απ’ οποιαδÜποτε Àλλη µορφÜ τÛχνησ το µεγαλεÝο τησ Ρñµησ και διευκÞλυνε παρÀλληλα τη ζωÜ των υπηκÞων τησ8. Η ρωµαϊκÜ αρχιτεκτονικÜ χαρακτηρÝζεται απÞ τα ακÞλουθα στοιχεÝα: ✦ ΤελειοποÝηση των οικοδοµικñν υλικñν. ΑνακÀλυψαν Ûνα µεÝγµα απÞ ασβÛστη, Àµµο, χαλÝκια

τοµεÝα στο Luni το τρÝτο τÛταρτο του Ü µικρÀ σπασµÛνα κεραµÝδια, ιδιαÝτερα ανθεκτιτελευταÝου αιñνα π.Χ., το µÀρµαρο κÞ. Το χρησιµοποιοàσαν για γÛµισµα των τοÝχων, κατÛστη το σàνηθεσ οικοδοµικÞ υλιοι οποÝοι εξωτερικÀ Üταν πλιθÞκτιστοι Ü λιθÞκτικÞ, Þπωσ εÝχε συµβεÝ (Þπου Üταν δυστοι. Στη συνÛχεια την επιφÀνεια των τοÝχων την νατÞν) στουσ ελληνικοàσ ναοàσ. Το κÀλυπταν µε ασβεστοκονÝαµα* Ü µε πλÀκεσ µαρτελευταÝο βÜµα µε ιδιαÝτερη σηµασÝα µÀρου. στην εξÛλιξη του ναοà Üταν η δηµιουργÝα του ñριµου κορινθιακοà θρι✦ ΤÀση προσ το µνηµειακÞ.* γκοà, συµπληρωµÛνου µε σταγÞνεσ ✦ ΠροτÝµηση στα καµπυλÞγραµµα αρχιτεκτονιστην κÀτω εσοχÜ τησ κορνÝζασ¯ αυτÞ κÀ στοιχεÝα – τÞξο, καµÀρα, σφαιρικÞσ θÞλοσ – συνÛβη την εποχÜ τησ δεàτερησ σε αντÝθεση µε την ελληνικÜ αρχιτεκτονικÜ που τριανδρÝασ και θα Ûπρεπε Ýσωσ να πιχρησιµοποÝησε τισ ευθεÝεσ και σπÀνια τισ καµπàστωθεÝ στον Àγνωστο αρχιτÛκτονα λεσ στην κατασκευÜ των µνηµεÝων. του ναοà τησ ΓενÛτειρασ ΑφροδÝτησ στην αγορÀ του Ιοàλιου ΚαÝσαρα. ✦ ΚυριαρχÝα του κορινθιακοà ρυθµοà. Οι ΡωΣηµαντικÞτερη Þµωσ απÞ τισ καµαÝοι αρχιτÛκτονεσ απÞ τουσ ελληνικοàσ ρυθµοàσ θαρÀ µορφικÛσ αλλαγÛσ Üταν η εµχρησιµοποÝησαν ιδιαÝτερα τον κορινθιακÞ. Στουσ φÀνιση στην ΙταλÝα µιασ νÛασ τεχνιαυτοκρατορικοàσ χρÞνουσ προχñρησαν στη διακÜσ: τησ κατασκευÜσ µε σκυροκονÝαµÞρφωση ενÞσ νÛου τàπου κιονÞκρανου. ΕπρÞµα. Íρχισε να εµφανÝζεται στον àστερο τρÝτο αιñνα και Ýσωσ προÛκυκειτο για µια σàνθετη µορφÜ του κορινθιακοà, ψε απÞ οικοδοµικÞ πειραµατισµÞ µε που συνδàαζε τα παλαιÀ στοιχεÝα, δηλαδÜ τον το pisé (συµπιεσµÛνο πηλÞ) του εÝκÀλαθο και τα φàλλα τησ ακÀνθου, µε τισ Ûλικεσ δουσ που χρησιµοποιοàνταν µÛχρι του ιωνικοà κιονÞκρανου στο επÀνω µÛροσ. ΠαπρÞτινοσ στην ΑφρικÜ απÞ τουσ ραλλαγÜ αυτοà του τàπου Üταν η αντικατÀσταση ΚαρχηδÞνιουσ. των ελÝκων µε φàλλα φοÝνικα. 1. atrium: αÝθριο, αυλÜ Η οικονοµικÜ ανÀπτυξη επÛτρεψε στουσ αυτοκρÀτορεσ να κατασκευÀσουν µεγÀλο αριθµÞ ΠανεπιστÜµιο τησ ΟξφÞρδησ, Ûργων σε Þλη την αυτοκρατορÝα. Οι ΑντωνÝνοι Þ.π., σ. 603. φρÞντισαν ιδιαÝτερα για την κατασκευÜ Ûργων κοινÜσ ωφÛλειασ στισ επαρχÝεσ, Þπωσ γÛφυρεσ, υδραγωγεÝα, αγορÛσ, θÛρµεσ*, νυµφαÝα*, ωδεÝα, βιβλιοθÜκεσ. ΑπÞ τα µνηµεÝα που οικοδοµÜθηκαν στη Ρñµη τα σπουδαιÞτερα Üταν: ✦ Το ΠÀνθεον, µεγÀλο κυλινδρικοà σχÜµατοσ οικοδÞµηµα µε θÞλο. ×ταν ναÞσ που κατασκευÀστηκε απÞ τον ΑδριανÞ σε αντικατÀσταση πρωιµÞτερου ναοà τησ εποχÜσ του Αυγοàστου. ✦ Το ΚολοσσαÝο, αµφιθÛατρο που χωροàσε µÛχρι πενÜντα χιλιÀδεσ θεατÛσ. Η κατασκευÜ του Àρχισε απÞ το ΒεσπασιανÞ και ολοκληρñθηκε απÞ τουσ Àµεσουσ διαδÞχουσ του. ΝαÞσ τησ Fortuna Primigenia στην Πραι✦ Οι αγορÛσ του Αυγοàστου (Forum Augusti), νÛστη (περ. 80 π.Χ.). ΤυπικÞσ ρωµαϊκÞσ του Βεσπασιανοà, του ∆οµιτιανοà και του ΝÛρ- ναÞσ.

221

Το εσωτερικÞ του ΠανθÛου στη Ρñµη (περ. 118-128 µ.Χ.)

Το ΚολοσσαÝο αµφιθÛατρο στη Ρñµη (περ. 70-82 µ.Χ.)

βα, οι οποÝεσ αποτελοàσαν ενιαÝο οικοδοµικÞ συγκρÞτηµα. Σ’ αυτÞ αργÞτερα προστÛθηκε Ûνα τετρÀγωνο κτÝσµα µε πολλÀ δωµÀτια. Η καινοàργια προσθÜκη Üταν η αγορÀ του Τραϊανοà (Forum Trajani). ΚατÀ τουσ αυτοκρατορικοàσ χρÞνουσ κατασκευÀστηκαν σπουδαÝα Ûργα και στην ΕλλÀδα: ✦ Ο ναÞσ του ΟλυµπÝου ∆ιÞσ στην ΑθÜνα, του οποÝου η κατασκευÜ εÝχε ξεκινÜσει την εποχÜ του ΠεισιστρÀτου (6οσ αι. π.Χ.) αλλÀ αποπερατñθηκε απÞ τον ΑδριανÞ. ✦ Η πàλη του Αδριανοà, η οποÝα στÜθηκε απÞ τουσ ΑθηναÝουσ προσ τιµÜ του αυτοκρÀτορα, Þταν Üρθε να εγκαινιÀσει το ναÞ του ΟλυµπÝου ∆ιÞσ. ΠρÞκειται, στην πραγµατικÞτητα, για µια θριαµβικÜ αψÝδα. ✦ Το ΩδεÝο στισ νÞτιεσ παρυφÛσ τησ ΑκρÞπολησ, προσφορÀ του πλοàσιου ΑθηναÝου Ηρñδη Αττικοà. ×ταν Ûργο των χρÞνων του Αδριανοà (2οσ αι. µ.Χ.), κατασκευασµÛνο σε σχÜµα στεγασµÛνου ρωµαϊκοà θεÀτρου. ✦ Η ΒιβλιοθÜκη στην ΑθÜνα, προσφορÀ του αυτοκρÀτορα Αδριανοà. ✦ Η ΡοτÞντα στη ΘεσσαλονÝκη. ×ταν αρχικÀ µαυσωλεÝο.* Αποτελοàσε µÛροσ ευρàτερου οικοδοµικοà συγκροτÜµατοσ, τα υπÞλοιπα τµÜµατα του οποÝου Üταν Ûνα ανÀκτορο και η αψÝδα του ΓαλÛριου. ΟικοδοµÜθηκε στισ αρχÛσ του 4ου αι. µ.Χ. και αργÞτερα µετατρÀπηκε σε εκκλησÝα του ΑγÝου ΓεωργÝου. Η πλαστικÜ. Την περÝοδο τησ ∆ηµοκρατÝασ, η τÛχνη τησ γλυπτικÜσ καλλιεργÜθηκε απÞ Îλληνεσ γλàπτεσ που εÝχαν εγκατασταθεÝ στη Ρñµη και ακολουθοàσαν στην κατασκευÜ των Ûργων τουσ τα πρÞτυπα των ελληνιστικñν χρÞνων. Στουσ αυτοκρατορικοàσ χρÞνουσ και ιδιαÝτερα το 2ο αι. µ.Χ., κàριο γνñρισµα τησ πλαστικÜσ γÝΕρεÝπια απÞ την αγορÀ του Τραϊανοà στη Ρñµη (Forum Trajani). Στο βÀθοσ διακρÝνεται ο κÝονασ του Τραϊανοà.

222

νεται η ρεαλιστικÜ απεικÞνιση των µορφñν και η ανÀπτυξη τησ τÛχνησ του πορτρÛτου. Στα αγÀλµατα των αυτοκρατÞρων µποροàµε να διακρÝνουµε τα ιδιαÝτερα χαρακτηριστικÀ τησ φυσιογνωµÝασ τουσ. Η τÀση τησ ρωµαϊκÜσ τÛχνησ να απεικονÝσει την πραγµατικÞτητα και να προβÀλει τισ πρÀξεισ των αυτοκρατÞρων ευνÞησε την ανÀπτυξη του ιστορικοà ανÀγλυφου. ΘριαµβικÀ τÞξα Ü αψÝδεσ, κÝονεσ, ακÞµα και βÀθρα, καλàπτονταν µε ανÀγλυφεσ παραστÀσεισ που εξιστοροàσαν τα κατορθñµατα των αυτοκρατÞρων. ΧαρακτηριστικÀ δεÝγµατα Üταν: ✦ Ο κÝονασ του Τραϊανοà που στÜθηκε στην οµñνυµη αγορÀ τησ Ρñµησ. Σ’ Þλη του την επιφÀνεια µε 2500 µορφÛσ απεικονÝζεται η ιστορÝα των πολÛµων του αυτοκρÀτορα εναντÝον των ∆ακñν, αρχαÝων κατοÝκων τησ ΡουµανÝασ. Ο ανÀγλυφοσ αυτÞσ κÝονασ εÝναι γνωστÞσ ωσ «λÝθινο Ûποσ». ✦ Η θριαµβικÜ αψÝδα του ΓαλÛριου στη ΘεσσαλονÝκη, γνωστÜ ωσ ΚαµÀρα. ΚατασκευÀστηκε στα τÛλη του 3ου αι. µ.Χ. σε ανÀµνηση των νικηφÞρων εκστρατειñν του ΓαλÛριου κατÀ των Περσñν. Η ζωγραφικÜ. ΑπÞ τον 1ο αι. µ.Χ. αναπτàχθηκε η τÛχνη τησ τοιχογραφÝασ. Οι τοÝχοι των οικιñν των πλουσÝων διακοσµοàνταν µε µορφÛσ, µε µυθολογικÛσ σκηνÛσ και κυρÝωσ µε την απεικÞνιση υποθετικñν ανοιγµÀτων στο àπαιθρο εν εÝδει παραθàρων, απ’ Þπου διακρÝνονταν τοπÝα Ü Àλλα οικοδοµÜµατα. Στουσ αυτοκρατορικοàσ χρÞνουσ σ’ Þλεσ τισ περιοχÛσ του ρωµαϊκοà κρÀτουσ εÝχε εξαπλωθεÝ η τÛχνη του ψηφιδωτοà. Με ψηφιδωτÀ κÀλυπταν τουσ τοÝχουσ και τα δÀπεδα δηµÞσιων και ιδιωτικñν οικοδοµηµÀτων. Τα ψηφιδωτÀ Üταν ζωγραφικÛσ παραστÀσεισ που δεν κατασκευÀζονταν µε χρñµα αλλÀ µε ψηφÝδεσ, δηλαδÜ µικρÀ κοµµÀτια γυαλιοà, λÝθου Ü πηλοà σε ποικιλÝα χρωµÀτων. Την εποχÜ αυτÜ καλλιεργÜθηκε η προσωπογραφÝα. ΙδιαÝτερα δεÝγµατα αποτελοàν οι ξàλινοι πÝνακεσ που τοποθετοàνταν στη θÛση των προ-

ΛεπτοµÛρεια απÞ τον κÝονα του Τραϊανοà. Ο κÝονασ στÜθηκε σε ανÀµνηση των εκστρατειñν του αυτοκρÀτορα στη ∆ακÝα (113 µ.Χ.).

ΛεπτοµÛρεια απÞ την αψÝδα του ΓαλÛριου στη ΘεσσαλονÝκη

223

σñπων των ταριχευµÛνων νεκρñν µε σκοπÞ να διατηρÜσουν αναλλοÝωτα τα χαρακτηριστικÀ τουσ. Οι περισσÞτεροι πÝνακεσ προÛρχονται απÞ την περιοχÜ Φαγιοàµ τησ Αιγàπτου¯ γι’ αυτÞ και εÝναι γνωστοÝ ωσ Φαγιοàµ. Η προσωπογραφÝα µε τουσ πÝνακεσ αυτοàσ Ûφτασε σε σηµεÝο τελειÞτητασ σε Þ,τι αφορÀ την απεικÞνιση τησ φυσιογνωµÝασ των νεκρñν.

τα των επιστρñσεων. ∆Ûνονταν πÀνω σε δαχτυλÝδια Ü κρÛµονταν απÞ το λαιµÞ. Η εφεàρεση του φυσητοà γυαλιοà συνÛβαλε στην ευρεÝα χρÜση γυÀλινων δοχεÝων σε µεγÀλη ποικιλÝα χρωµÀτων και σχηµÀτων. Η υαλουργÝα Üταν µια τÛχνη που Àνθησε ιδιαÝτερα στη ρωµαϊκÜ αυτοκρατορÝα.

∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi fiÙÙ Ë Ù Â ˜

ΤοιχογραφικÞσ διÀκοσµοσ απÞ αÝθουσα τησ «οικÝασ των ΒετÝων» στην ΠοµπηÝα (1οσ αι. µ.Χ.). ΕκτÞσ απÞ τουσ πÝνακεσ µε µυθολογικÛσ σκηνÛσ στουσ τοÝχουσ ζωγραφÝζονται και υποθετικÀ παρÀθυρα απ’ Þπου στο βÀθοσ διακρÝνονται οικοδοµÜµατα.

Η µικροτεχνÝα. Στουσ αυτοκρατορικοàσ χρÞνουσ παρατηρεÝται αàξηση τησ παραγωγÜσ κοσµηµÀτων σε βÀροσ τησ καλλιτεχνικÜσ ποιÞτητασ. ΙδιαÝτερησ αισθητικÜσ αξÝασ Üταν οι καµÛοι*, δηλαδÜ πολàτιµοι, λÝθοι µε ποικÝλεσ χρωµατικÛσ επιστρñσεισ, οι οποÝοι διακοσµοàνται µε ανÀγλυφεσ µορφÛσ κατÀ τÛτοιο τρÞπο ñστε να φαÝνονται τα διαφορετικÀ χρñµαΜοàµια του ΑρτεµÝδωρου, των χρÞνων του Τραϊανοà (98-117 µ.Χ.), απÞ την ΑρσινÞη τησ Αιγàπτου. Στο επÀνω µÛροσ τησ µοàµιασ εÝχε τοποθετηθεÝ πορτρÛτο του νεκροà µε τα ιδιαÝτερα χαρακτηριστικÀ του. ΠρÞκειται για προσωπογραφÝα του τàπου Φαγιοàµ. (ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο)

224

1. Αφοà µελετÜσετε το παρÀθεµα 1 µε το απÞσπασµα τησ επιγραφÜσ τησ Íγκυρασ, να εξηγÜσετε πñσ δικαιολογεÝται η απÞδοση τÞσων τιµñν στον ΟκταβιανÞ και να κρÝνετε την Àποψη του Ýδιου του Οκταβιανοà Þτι «στο τιµητικÞ αξÝωµα τουσ ξεπÛρασα Þλουσ, αλλÀ πραγµατικÜ εξουσÝα δεν εÝχα περισσÞτερη απÞ τουσ συνÀρχοντÛσ µου». 2. Να τεκµηριñσετε την Àποψη Þτι την εποχÜ του Αυγοàστου η λογοτεχνÝα τÛθηκε στην υπηρεσÝα του κρατικοà µεγαλεÝου. 3. Να συγκρÝνετε τον τρÞπο λειτουργÝασ του αυτοκρατορικοà θεσµοà στο ρωµαϊκÞ κρÀτοσ µε εκεÝνον των ελληνιστικñν µοναρχιñν. 4. Για ποιουσ λÞγουσ πιστεàετε Þτι δεν υπÜρχαν ιδιαÝτερεσ αντιδρÀσεισ των κατακτηµÛνων λαñν τησ αυτοκρατορÝασ κατÀ τη διÀρκεια των δàο πρñτων µεταχριστιανικñν αιñνων; 5. Σε ποια συµπερÀσµατα σασ οδηγεÝ η µελÛτη του παραθÛµατοσ 5 και του υπÞτιτλου τησ εικÞνασ στη σ. 216 σε Þ,τι αφορÀ την κατÀσταση που επικρατοàσε σε ορισµÛνεσ επαρχÝεσ τησ ρωµαϊκÜσ αυτοκρατορÝασ; 6. Αφοà µελετÜσετε το παρÀθεµα 4 και παρατηρÜσετε το χÀρτη τησ σ. 215, να διατυπñσετε τισ απÞψεισ σασ για τη δραστηριÞτητα του Τραϊανοà. 7. Στην κλασικÜ ΑθÜνα οι σοφιστÛσ φÛρνουν στο επÝκεντρο του προβληµατισµοà και τησ Ûρευνασ τον Àνθρωπο. ΒασικÞσ στÞχοσ τουσ Üταν η αγωγÜ του ανθρñπου, προκειµÛνου να βελτιñσει τη θÛση του µÛσα στην κοινωνÝα. Να εξηγÜσετε εÀν οι εκπρÞσωποι τησ ∆εàτερησ ΣοφιστικÜσ εÝναι φορεÝσ ενÞσ ανÀλογου πνεàµατοσ. 8. Ποια εÝναι τα χαρακτηριστικÀ τησ φιλοσοφικÜσ σκÛψησ του ΠλωτÝνου που ανανÛωσαν τη φιλοσοφÝα σàµφωνα µε το παρÀθεµα 7; 9. Να µελετÜσετε το παρÀθεµα 8 και να παρατηρÜσετε τισ εικÞνεσ των σ. 221-222. Ποια εÝναι τα χαρακτηριστικÀ τησ ρωµαϊκÜσ αρχιτεκτονικÜσ και ποιεσ οι διαφορÛσ τησ απÞ την ελληνικÜ; [Για τον εντοπισµÞ των διαφορñν να συγκρÝνετε το ναÞ τησ ΑπτÛρου ΝÝκησ (σ. 115) µε το ναÞ τησ Fortuna Primigenia (σ. 221)]. 225

2. Η κρÝση τησ αυτοκρατορÝασ τον 3ο αι. µ.Χ. ΑπÞ τισ αρχÛσ και σ’ Þλη τη διÀρκεια του 3ου αι. µ.Χ. η ρωµαϊκÜ αυτοκρατορÝα υφÝσταται συνεχÜ φθορÀ που θα οδηγÜσει στην παρακµÜ τησ και παρÀλληλα στο τÛλοσ του αρχαÝου κÞσµου. Στη φθορÀ τησ αυτοκρατορÝασ συνÛβαλαν ποικÝλοι παρÀγοντεσ, τÞσο στο εσωτερικÞ Þσο και στο εξωτερικÞ. Στο εσωτερικÞ, το αυτοκρατορικÞ αξÝωµα περνÀ κρÝση Àµεσα συνδεδεµÛνη µε το ρÞλο του στρατοà. ΕπαρχÝεσ ολÞκληρεσ ανεξαρτητοποιοàνται και επαναστÀσεισ ταρÀσσουν την τÀξη και την ασφÀλεια τησ «ρωµαϊκÜσ ειρÜνησ». Îντονη κρÝση παρατηρεÝται στον οικονοµικÞ τοµÛα, αφοà οι Àνθρωποι εγκαταλεÝπουν το εµπÞριο, τη βιοτεχνÝα και επιστρÛφουν στην καλλιÛργεια τησ γησ. Η οικονοµικÜ κρÝση εÝχε ωσ Àµεσο επακÞλουθο την κοινωνικÜ κρÝση. Στο εξωτερικÞ, νÛοι εχθροÝ απειλοàν και πολλÛσ φορÛσ παραβιÀζουν τα σàνορα. Îχει εκλεÝψει πλÛον ο φÞβοσ που προκαλοàσε το ακατÀλυτο µεγαλεÝο τησ Ρñµησ.

2.1 Η κρÝση του αυτοκρατορικοà θεσµοà Η µορφÜ του πολιτεàµατοσ που καθιÛρωσε ο Αàγουστοσ, δηλαδÜ η συγκυβÛρνηση του αυτοκρÀτορα και τησ συγκλÜτου, διατηρÜθηκε για δàο αιñνεσ. Îκτοτε Þµωσ αυτÜ, η προβληµατικÜ απÞ τη φàση τησ µορφÜ διοÝκησησ συνÛβαλε στη φθορÀ του κρÀτουσ. ΑπÞ τη µια πλευρÀ, ο πρñτοσ πολÝτησ (princeps) µε τη συγκÛντρωση του µεγαλàτερου µÛρουσ των εξουσιñν στο πρÞσωπÞ του επιδÝωκε να επιβÀλει τη θÛλησÜ του¯ απÞ την Àλλη, η σàγκλητοσ, που εκπροσωποàσε Þ,τι εÝχε αποµεÝνει απÞ την περÝοδο τησ ∆ηµοκρατÝασ, προσπαθοàσε να περιορÝσει την αυτοκρατορικÜ αυταρχικÞτητα. Στη συµβÝωση αυτÜ σηµαντικÞσ Üταν ο ρÞλοσ του στρατοà. ΑπÞ τισ αρχÛσ µÀλιστα του 3ου αι. µ.Χ. Ûγινε πρωταγωνιστικÞσ, αφοà ο αυτοκρÀτορασ ΣεπτÝµιοσ ΣεβÜροσ µε την υποστÜριξη του στρατοà του παραµÛρισε τη σàγκλητο. Την κρÝση ενÝσχυσε η ανÀµειξη του στρατοà στην πολιτικÜ. Η τÀση του στρατοà, εÝτε επρÞκειτο για πραιτωριανοàσ εÝτε για επαρχιακÛσ ΧρυσÜ προτοµÜ του ΣεπτÝµιου ΣεβÜρου λεγεñνεσ, να επιβÀλλει τον ηγÛτη τησ αρεσκεÝασ (193-211 µ.Χ.) απÞ το ∆ιδυµÞτειχο. «ΣτρατιωτικÞσ» αυτοκρÀτορασ που προσπÀθη- του, εÝχε ωσ αποτÛλεσµα την ταυτÞχρονη διεκδÝκησε µε τισ ενÛργειÛσ του να συγκρατÜσει ση του θρÞνου απÞ πολλοàσ αυτοκρÀτορεσ και σε την πτñση τησ αυτοκρατορÝασ. διαφορετικÀ σηµεÝα τησ αυτοκρατορÝασ. Η κατÀ(ΚοµοτηνÜ, ΑρχαιολογικÞ ΜουσεÝο) σταση αυτÜ εÝναι γνωστÜ ωσ στρατιωτικÜ αναρχÝα. 226

Την ταραγµÛνη αυτÜ εποχÜ εξÛλιπε η τÀξη και η ασφÀλεια που παρεÝχε το ρωµαϊκÞ κρÀτοσ στουσ υπηκÞουσ του. ΑκÞµα και ορισµÛνεσ µεταρρυθµιστικÛσ προσπÀθειεσ, Þπωσ αυτÜ του ΚαρακÀλλα που πολιτογρÀφησε Þλουσ τουσ ελεàθερουσ κατοÝκουσ τησ αυτοκρατορÝασ ΡωµαÝουσ (212 µ.Χ.), δεν εÝχε αποτÛλεσµα. ∆υσαρεστηµÛνοι οι λαοÝ οδηγÜθηκαν σε εξεγÛρσεισ. ΠολλÛσ επαρχÝεσ σε παραµεθÞριεσ περιοχÛσ ανεξαρτητοποιÜθηκαν. ΕÝναι χαρακτηριστικÞ Þτι επαρχÝεσ, Þπωσ η ΓαλατÝα, η ΙσπανÝα, η ΠαννονÝα και Àλλεσ, λÞγω του κινδàνου απÞ βαρβαρικÛσ επιδροµÛσ, ανακÜρυξαν δικÞ τουσ αυτοκρÀτορα και αποσπÀστηκαν. Την εποχÜ αυτÜ σχηµατÝστηκε και το εφÜµερο βασÝλειο τησ Παλµàρασ σε Þαση τησ συριακÜσ ερÜµου. Τουσ χρÞνουσ διακυβÛρνησÜσ του απÞ τη ΖηνοβÝα (267-273 µ.Χ.), που διÛθετε πολλÛσ ικανÞτητεσ και ελληνικÜ παιδεÝα, το βασÝλειο επεκτÀθηκε εδαφικÀ. Η δραστÜρια βασÝλισσα φιλοδÞξησε να ανασυστÜσει το κρÀτοσ των Σελευκιδñν1.

2.2 Η οικονοµικÜ κρÝση Τον 3ο αι. µ.Χ. εκδηλñνεται µεγÀλη οικονοµικÜ κρÝση που επιτεÝνεται ακÞµα περισσÞτερο απÞ την πολιτικÜ αστÀθεια. Η οικονοµικÜ κρÝση οφεÝλεται πρωτÝστωσ στισ εξεγÛρσεισ και τισ επιδροµÛσ που εκεÝνη την εποχÜ ταρÀζουν τισ επαρχÝεσ και σταµατοàν το εµπÞριο και τη βιοτεχνικÜ παραγωγÜ. Η µÞνη διÛξοδοσ για την αντιµετñπιση τησ δεινÜσ οικονοµικÜσ κατÀστασησ, στην οποÝα βρÝσκονταν οι Àνθρωποι των πÞλεων, Üταν η επιστροφÜ στην àπαιθρο και η καλλιÛργεια τησ γησ. Η γη, ωστÞσο, Üταν στα χÛρια λÝγων ιδιοκτητñν. Η àπαιθροσ εÝχε µοιραστεÝ σε µεγÀλεσ γαιοκτησÝεσ (latifundia) που ανÜκαν σε λÝγουσ. ΑυτοÝ τισ διοικοàσαν σαν Àρχοντεσ και πολλÛσ φορÛσ τισ προστÀτευαν µε δικÞ τουσ στρατÞ. Η συγκÛντρωση µεγÀλων εκτÀσεων σε λÝγουσ εÝχε ωσ αποτÛλεσµα τη µεÝωση τησ καλλιεργÜσι-

ΑναθηµατικÞ ανÀγλυφο που απεικονÝζει τη ΖηνοβÝα και µÝα υπηρÛτριÀ τησ. Στην εποχÜ τησ το βασÝλειο τησ Παλµàρασ Ûφτασε σε µεγÀλη ακµÜ. (∆αµασκÞσ, ΕθνικÞ ΜουσεÝο)

1. Μια περÝοδοσ συγκροàσεων και αµφισβÜτησησ τησ αυτοκρατορικÜσ εξουσÝασ Η κρÝση Ûκανε ολοφÀνερα αισθητÜ την αντÝθεση ανÀµεσα στον αρχαÝο µεσογειακÞ πυρÜνα τησ αυτοκρατορÝασ και τον πιο πρωτÞγονο κι εàθραυστο κÞσµο κατÀ µÜκοσ των συνÞρων. Γàρω απÞ τη ΜεσÞγειο, ο πÞλεµοσ εÝχε γÝνει Ûνα µακρινÞ ενδεχÞµενο. Η απÞλυτη κυριαρχÝα τησ παραδοσιακÜσ αριστοκρατÝασ στην πολιτικÜ και την πολιτιστικÜ ζωÜ τησ αυτοκρατορÝασ βασιζÞταν στη µακρÞχρονη ειρÜνη. ΑντÝθετα, στο ΒορρÀ και κατÀ µÜκοσ των ανατολικñν συνÞρων, που αντÝκριζαν τα υψÝπεδα τησ ΑρµενÝασ και του ΙρÀν, η ειρÜνη Ûµοιαζε να αποτελεÝ µια στιγµιαÝα ανÀπαυλα των νÞµων τησ φàσησ. Η ρωµαϊκÜ αυτοκρατορÝα Üταν Ûνα απÞ τα ελÀχιστα µεγÀλα κρÀτη τησ αρχαιÞτητασ – µαζÝ µε την ΚÝνα – που επιχεÝρησε να δηµιουργÜσει µια

227

Þαση ειρηνικÜσ πολιτικÜσ διακυβÛρνησησ ανÀµεσα σε κοινωνÝεσ που εÝχαν ζÜσει πÀντα απÞ τον πÞλεµο. Με την Àνοδο τησ ΠερσÝασ το 224, τη δηµιουργÝα τησ γοτθικÜσ οµοσπονδÝασ στη λεκÀνη του ∆οàναβη µετÀ το 248, και τον πολλαπλασιασµÞ των πολεµικñν συµµοριñν κατÀ µÜκοσ του ΡÜνου µετÀ το 260, η αυτοκρατορÝα εÝχε να αντιµετωπÝσει πÞλεµο σε Þλα τα µÛτωπα. ×ταν φανερÞ Þτι τησ Ûλειπαν τα εφÞδια για κÀτι τÛτοιο. ΑπÞ το 245 Ûωσ το 270, Þλα τα µÛτωπα κατÛρρευσαν. Το 251 ο αυτοκρÀτορασ ∆Ûκιοσ χÀθηκε µε το στρατÞ του πολεµñντασ τουσ ΓÞτθουσ στα Ûλη τησ ∆οβρουτζÀσ. Το 260, ο Σαπñρησ Α αιχµαλñτισε τον αυτοκρÀτορα ΒαλεριανÞ µε το στρατÞ του και κυρÝευσε την ΑντιÞχεια. ΒαρβαρικÀ πλοιÀρια απÞ τισ εκβολÛσ του ΡÜνου και την ΚριµαÝα προανÜγγειλαν τα κατορθñµατα των ΒÝκινγκ: λεηλÀτησαν τισ ακτÛσ τησ ΒρετανÝασ και τησ ΓαλατÝασ και επÛδραµαν στισ αβοÜθητεσ πÞλεισ του ΑιγαÝου. Το 271, ο αυτοκρÀτορασ ΑυρηλιανÞσ αναγκÀστηκε να περιβÀλει την Ýδια τη Ρñµη µε Ûνα θλιβερÞ πολεµικÞ τεÝχοσ. Και η Ýδια η ενÞτητα τησ αυτοκρατορÝασ απειλÜθηκε απÞ τοπικÛσ «Ûκτακτεσ» αυτοκρατορÝεσ: ο ΠÞστουµοσ κυβÛρνησε τη ΓαλατÝα, τη ΒρετανÝα και την ΙσπανÝα απÞ το 260 Ûωσ το 268¯ η ΖηνοβÝα τησ Παλµàρασ εÝχε υπÞ τον ÛλεγχÞ τησ τµÜµα των ανατολικñν επαρχιñν απÞ το 267 Ûωσ το 270.

µησ γησ και την ερÜµωση µεγÀλου µÛρουσ τησ. Προσ αυτÜ την κατεàθυνση συνÛβαλε και το γεγονÞσ τησ εγκατÀλειψησ τησ υπαÝθρου απÞ µεγÀλο µÛροσ µικρñν καλλιεργητñν, που για λÞγουσ βιοποριστικοàσ επιζητοàσαν διÛξοδο µε την κατÀταξÜ τουσ στο στρατÞ. ΕκεÝ εξασφÀλιζαν κÛρδη, αποκτοàσαν ασφÀλεια και εÝχαν µια εξÛλιξη, εÀν επιδεÝκνυαν ανÀλογεσ ικανÞτητεσ.

2.3 Η κοινωνικÜ κρÝση

Η οικονοµικÜ και πολιτικÜ κρÝση εÝχε τισ συνÛπειÛσ τησ στην κοινωνÝα. Τον 3ο αι. µ.Χ. οι κοινωνικÛσ δοµÛσ αλλÀζουν. ΠαρατηρεÝται το φαινÞµενο τησ αναζÜτησησ προστασÝασ των περισσÞτερων κατοÝκων τησ αυτοκρατορÝασ απÞ τουσ µεγÀλουσ γαιοκτÜµονεσ. Η απασχÞληση των ανθρñπων των πÞλεων αλλÀ και των ελεàθερων καλλιεργητñν στισ µεγÀλεσ γαιοκτησÝεσ δηµιοàργησε νÛεσ σχÛσεισ µεταξà αυτñν των οµÀδων και των ιδιοκτητñν. Οι γαιοκτÜµονεσ νοÝκιαζαν Ûνα κοµµÀτι γησ σε ελεàθερουσ καλλιεργητÛσ και τουσ παρεÝχαν παρÀλληλα προστασÝα. Îτσι δηµιουργÜθηκαν σχÛσεισ εξÀρτησησ που σταδιακÀ υποχρÛωσαν τουσ ελεàθερουσ καλλιεργητÛσ να προσκολληθοàν ισÞβια στισ µεγÀλεσ γαιοκτησÝεσ. Κατ’ αυτÞν τον τρÞπο δηµιουργÜθηκε ο θεσµÞσ τησ δουλοπαροικÝασ*, δηλαδÜ των εξαρτηµÛνων απÞ τη µεγÀλη γαιοκτησÝα καλλιεργητñν. Προσ την Ýδια κατεàθυνση συνÛβαλε και η απÞφαση – ουσιαστικÀ η ανÀγκη – των µικροϊδιοκτητñν γησ να παραδñσουν τα δικÀ τουσ κτÜµατα στουσ µεγαλογαιοκτÜµονεσ γεÝτονÛσ τουσ. Για την προP. Brown, Ο κÞσµοσ τησ Úστερησ στασÝα των περιοχñν, εκτÞσ απÞ τον ιδιωτικÞ ΑρχαιÞτητασ 150-750 µ.Χ., στρατÞ, ο κàριοσ τησ γησ περιÛκλειε την ÛπαυλÜ µετ. Ελ. ΣταµπÞγλη, του µε οχυρωµατικÞ περÝβολο, που βαθµιαÝα εξεεκδ. ΑλεξÀνδρεια, σ. 27-29. λÝχθηκε σε πàργο. Ο αριθµÞσ των δοàλων απÞ τον 3ο αι. µ.Χ. µειñθηκε. Îνα µÛροσ απÛκτησε την ελευθερÝα του. Οι µεγαλογαιοκτÜµονεσ προτιµοàσαν τουσ απελεàθερουσ, γιατÝ τουσ νοÝκιαζαν Ûνα κοµµÀτι γησ, το οποÝο καλλιεργοàσαν και τουσ απÛδιδαν Ûνα προκαθορισµÛνο µερÝδιο απÞ το ετÜσιο εισÞδηµÀ τουσ.

228

Οι κοινωνικÛσ αυτÛσ διεργασÝεσ οδÜγησαν προοδευτικÀ στη διαµÞρφωση µιασ νÛασ κοινωνικÜσ τÀξησ που αποτελοàνταν απÞ ελεàθερουσ καλλιεργητÛσ και απελεàθερουσ. ΑυτοÝ Üταν στην πραγµατικÞτητα εξαρτηµÛνοι καλλιεργητÛσ ξÛνου κλÜρου και Þχι δοàλοι¯ εÝναι γνωστοÝ ωσ κολωνοÝ (coloni) απÞ τα κεÝµενα τησ εποχÜσ2. Οι λÝγοι κÀτοικοι των πÞλεων που ασχολÜθηκαν µε τη βιοτεχνÝα και το εµπÞριο δεν µποροàσαν να εξελιχθοàν οικονοµικÀ και κοινωνικÀ. Οι αυτοκρÀτορεσ, για να επιτàχουν τον εφοδιασµÞ τησ Ρñµησ αλλÀ και των Àλλων αστικñν κÛντρων µε αγαθÀ, αποφÀσισαν να ελÛγξουν Þσουσ ασχολοàνταν µε το εµπÞριο και τη βιοτεχνÝα, καταγρÀφοντÀσ τουσ σε ιδιαÝτερεσ επαγγελµατικÛσ οµÀδεσ, τισ συντεχνÝεσ. ΑπÞ τον 4ο αι. µ.Χ. µÀλιστα µετÛτρεψαν τισ συντεχνÝεσ σε κλειστÛσ επαγγελµατικÛσ οµÀδεσ µε κληρονοµικÞ χαρακτÜρα. Για παρÀδειγµα, ο µυλωνÀσ Ü ο λιµενεργÀτησ Ü ο Ûµποροσ υφασµÀτων και Àλλοι Ûµειναν ισÞβια προσκολληµÛνοι στο Ýδιο επÀγγελµα, το οποÝο δÝδασκαν και κληροδοτοàσαν στα παιδιÀ τουσ.

2.4 Οι βαρβαρικÛσ επιδροµÛσ

2. Οι υποχρεñσεισ και τα δικαιñµατα ενÞσ κολωνοà Ο κολωνÞσ εÝναι Ûνασ ισÞβιοσ κληρονοµικÞσ, αλλÀ Þχι αυτεξοàσιοσ, αγρÞτησ¯ η προσκÞλληση στο κτÜµα του κυρÝου του εÝναι και δικαÝωµα αλλÀ και υποχρÛωση¯ δεν µπορεÝ να αναλÀβει δηµÞσια υπηρεσÝα που θα τον αποµακρàνει απÞ τη γη, οàτε να χειροτονηθεÝ κληρικÞσ¯ εκτÞσ αν αυτÞ γÝνει µÛσα στο κτÜµα που καλλιεργεÝ και υπÞ τον Þρο Þτι θα µεÝνει σ’ αυτÞ. Αν φàγει κρυφÀ, ο κàριÞσ του Ûχει δικαÝωµα να τον καταδιñξει, Þπωσ Ûνα δοàλο και, Þταν πιαστεÝ, θα τιµωρηθεÝ σκληρÀ και ο Ýδιοσ και αυτÞσ που τον δÛχτηκε. Ο γαιοκτÜµονασ Þµωσ δεν µπορεÝ να πουλÜσει το κτÜµα του δÝχωσ τουσ κολωνοàσ οàτε τουσ κολωνοàσ δÝχωσ το κτÜµα οàτε να τουσ µετακινεÝ απÞ κτÜµα σε κτÜµα. F. Lot, The end of the ancient World and the beginnings of the Middle Ages, N.York. µετ. αποσπÀσµατοσ Κ. Καλοκαιρινοà, ΡωµαϊκÜ και ΒυζαντικÜ ΙστορÝα, ΟΕ∆Β, σ. 138.

Η εξασθÛνηση τησ κεντρικÜσ εξουσÝασ και οι αποσχιστικÛσ τÀσεισ συνοριακñν επαρχιñν διευκÞλυναν τισ επιδροµÛσ λαñν που κατοικοàσαν Ûξω απÞ τα ευρωπαϊκÀ και τα ανατολικÀ σàνορα τησ αυτοκρατορÝασ. ΓερµανικÀ φàλα, Þπωσ οι ΦρÀγκοι, οι ΣÀξονεσ, οι ΑλαµανοÝ, παραβÝαζαν τα σàνορα στο ΡÜνο και διεÝσδυαν σε εδÀφη τησ αυτοκρατορÝασ. Οι ΓÞτθοι πÛρασαν το ∆οàναβη και µαζÝ µε αυτοàσ οι Îρουλοι, οι οποÝοι Ûφτασαν µÛχρι τη Ν. ΕλλÀδα. ΛεηλÀτησαν την ΑθÜνα, την ΚÞρινθο, το Íργοσ και τη ΣπÀρτη (267-8 µ.Χ.). Ενñ οι ΠÛρσεσ στην ΑνατολÜ αντιµετñπισαν τα ρωµαϊκÀ στρατεàµατα και αιχµαλñτισαν τον αυτοκρÀτορα ΒαλεριανÞ. Οι αντιστÀσεισ των ρωµαϊκñν δυνÀµεων εÝχαν χαλαρñσει, γεγονÞσ που οφειλÞταν κυρÝωσ στην επαγγελµατοποÝηση των στρατιωτñν. Ο στρατÞσ του 3ου αι. µ.Χ. Üταν µια κερδοφÞρα επιχεÝρηση που «δηµιουργοàσε» αυτοκρÀτορεσ και απÛφερε κÛρδη σ’ Þσουσ εργÀζονταν σ’ αυτÜ. Οι αυτοκρÀτορεσ, για να αποφàγουν τα στρατιωτικÀ κινÜµατα, κατÀφευγαν σε συνεχεÝσ παροχÛσ, ικανοποιñντασ τα αιτÜµατα των στρατιωτñν. 229

3. ΜÝα Àποψη για την παρακµÜ τησ ρωµαϊκÜσ αυτοκρατορÝασ Και στην περÝπτωση τησ ρωµαϊκÜσ αυτοκρατορÝασ, η σταθερÜ παρακµÜ του πολιτισµοà δεν πρÛπει λοιπÞν να αποδοθεÝ σε βιολογικÞ εκφυλισµÞ, Ü στην επιµειξÝα των κατωτÛρων φυλñν µε τισ ανñτερεσ, Ü σε πολιτικÛσ και οικονοµικÛσ συνθÜκεσ, αλλÀ µÀλλον σε µια µεταβολÜ τησ νοοτροπÝασ των ανθρñπων. Η µεταβολÜ αυτÜ οφειλÞταν στο πλÛγµα των περιστÀσεων που δηµιοàργησαν οι ιδιÀζουσεσ συνθÜκεσ ζωÜσ στη ρωµαϊκÜ αυτοκρατορÝα¯ το Ýδιο εÝχε συµβεÝ και στην ΕλλÀδα. ΜÝα απÞ αυτÛσ τισ συνθÜκεσ – και µÀλιστα πολà σηµαντικÜ – Üταν ο αριστοκρατικÞσ και «κλειστÞσ» χαρακτÜρασ του αρχαÝου πολιτισµοà. Η πνευµατικÜ αντÝδραση, δηλ. η αδιαφορÝα για την επÝγεια ζωÜ και το κοινωνικÞ χÀσµα (µεταξà των ανωτÛρων τÀξεων και τησ µÀζασ) στÛρησαν τον αρχαÝο κÞσµο απÞ τη δàναµη να διατηρÜσει τον πολιτισµÞ του, Ü να τον υπερασπÝσει απÞ την εσωτερικÜ αποσàνθεση και τον εξωτερικÞ κÝνδυνο, τισ εισβολÛσ των βαρβÀρων. M. Rostovtzeff, Þ.π, σ. 366-367.

2.5 Η παρακµÜ του αρχαÝου κÞσµου ΑπÞ την καταγραφÜ των παραγÞντων, που συνÛβαλαν στην κρÝση τησ ρωµαϊκÜσ αυτοκρατορÝασ κατÀ τον 3ο αι. µ.Χ., γÝνεται φανερÞ Þτι ποικÝλα αÝτια – η κρÝση του αυτοκρατορικοà θεσµοà, η στρατιωτικÜ αναρχÝα, η αλλοÝωση των οικονοµικñν και κοινωνικñν δοµñν τησ αυτοκρατορÝασ, οι βαρβαρικÛσ επιδροµÛσ και η επαγγελµατοποÝηση του στρατοà – συνÛβαλαν στην παρακµÜ τησ αυτοκρατορÝασ. ΑκÞµα και οι µεταρρυθµιστικÛσ προσπÀθειεσ που Ûγιναν στισ αρχÛσ του 4ου αι. µ.Χ. για την ενÝσχυση τησ κεντρικÜσ εξουσÝασ δεν ανÛκοψαν την πορεÝα αυτÜ του αρχαÝου κÞσµου. Οι απÞψεισ που Ûχουν διατυπñσει οι ιστορικοÝ σχετικÀ µε τα αÝτια και το φαινÞµενο τησ κρÝσησ τησ ρωµαϊκÜσ αυτοκρατορÝασ εÝναι ποικÝλεσ. Οι διαφορετικÛσ εκτιµÜσεισ εξηγοàνται απÞ το γεγονÞσ Þτι η κρÝση αυτÜ Üταν µια εξαιρετικÀ σàνθετη ιστορικÜ διαδικασÝα. Η αρχαÝα αλλÀ και η νεÞτερη διανÞηση ερµÜνευσε το φαινÞµενο εντοπÝζοντασ την κρÝση σ’ Ûναν απÞ τουσ παρÀγοντεσ που την προκÀλεσαν: για Àλλον ιστορικÞ η κρÝση οφεÝλεται σε αÝτια οικονοµικÀ, για Àλλον σε κοινωνικÀ, πολιτικÀ Ü ιδεολογικÀ. Η αποδοχÜ Þµωσ µιασ και µÞνο Àποψησ θα Üταν λÀθοσ ιστορικÞ και µερικÜ απÞκρυψη τησ αλÜθειασ. Îργο του ιστορικοà εÝναι να περιγρÀψει Þσο γÝνεται ακριβÛστερα Þλεσ τισ πτυχÛσ τησ κρÝσησ και να επισηµÀνει την πολυπλοκÞτητα των αιτÝων και τισ αλληλοεπιδρÀσεισ τουσ. ΩστÞσο, πρÛπει να επισηµÀνουµε Þτι οι παρÀγοντεσ αυτοÝ που οδÜγησαν στην παρακµÜ του αρχαÝου κÞσµου δηµιοàργησαν, νÛεσ προϋποθÛσεισ βÀσει των οποÝων οργανñθηκε ο «µεσαιωνικÞσ» κÞσµοσ. ΕρεÝπια οχυρωµατικοà τεÝχουσ δÝπλα απÞ την οδÞ των ΠαναθηναÝων στην αρχαÝα αγορÀ τησ ΑθÜνασ. ΚατασκευÀστηκε µετÀ την επιδροµÜ των Εροàλων στην ΑθÜνα (267 µ.Χ.) µε πρωτοβουλÝα των ΑθηναÝων και µε οικοδοµικÞ υλικÞ απÞ τισ ερειπωµÛνεσ οικοδοµÛσ.

230

∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi fiÙÙ Ë Ù Â ˜

& ΑσκÜσεισ – ∆ραστηριÞτητεσ 1. 2. Με βÀση τισ πληροφορÝεσ του παραθÛµατοσ 2 να περιγρÀψετε την κατÀσταση στην οποÝα βρισκÞταν Ûνα κολωνÞσ (colonus) και να εξηγÜσετε εÀν υπÜρχε κοινωνικÜ ευελιξÝα στο καθεστñσ τησ δουλοπαροικÝασ. 2. Να σχολιÀσετε την Àποψη του συγγραφÛα στο παρÀθεµα 3 για την παρακµÜ τησ ρωµαϊκÜσ αυτοκρατορÝασ. 3. Ο Κων. ΚαβÀφησ στο ποÝηµÀ του «ΠεριµÛνοντασ του βαρβÀρουσ» παρουσιÀζει µÝα φανταστικÜ σκηνÜ που απηχεÝ πιθανÞτατα την παρακµÜ τησ ρωµαϊκÜσ αυτοκρατορÝασ. Ποια στοιχεÝα απÞ το ποÝηµα συνθÛτουν κατÀ τη γνñµη σασ την εικÞνα τησ παρακµÜσ; (Σε καµÝα περÝπτωση το ποιÜµα δεν πρÛπει να θεωρηθεÝ ωσ πηγÜ ιστορικñν πληροφοριñν). ΠΕΡΙΜΕΝΟΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΒΑΡΒΑΡΟΥΣ

— Τι περιµÛνουµε στην αγορÀ συναθροισµÛνοι; ΕÝναι οι βÀρβαροι να φθÀσουν σÜµερα. — ΓιατÝ µÛσα στην Σàγκλητο µια τÛτοια απραξÝα; Τι κÀθοντ’ οι ΣυγκλητικοÝ και δεν νοµοθετοàνε; ΓιατÝ οι βÀρβαροι θα φθÀσουν σÜµερα. Τι νÞµουσ πια θα κÀµουν οι ΣυγκλητικοÝ; Οι βÀρβαροι σαν Ûλθουν θα νοµοθετÜσουν. — ΓιατÝ ο αυτοκρÀτωρ µασ τÞσο πρωÝ σηκñθη, και κÀθεται στησ πÞλεωσ την πιο µεγÀλη πàλη στον θρÞνο επÀνω, επÝσηµοσ, φορñντασ την κορñνα; ΓιατÝ οι βÀρβαροι θα φθÀσουν σÜµερα. Κι ο αυτοκρÀτωρ περιµÛνει να δεχθεÝ τον αρχηγÞ τουσ. ΜÀλιστα ετοÝµασε για να τον δñσει µια περγαµηνÜ. ΕκεÝ τον Ûγραψε τÝτλουσ πολλοàσ κι ονÞµατα. — ΓιατÝ οι δυο µασ àπατοι κ’ οι πραÝτορεσ εβγÜκαν σÜµερα µε τεσ κÞκκινεσ, τεσ κεντηµÛνεσ τÞγεσ¯ γιατÝ βραχιÞλια φÞρεσαν µε τÞσουσ αµεθàστουσ, και δαχτυλÝδια µε λαµπρÀ, γυαλιστερÀ σµαρÀγδια¯ γιατÝ να πιÀσουν σÜµερα πολàτιµα µπαστοàνια µ’ ασÜµια και µαλÀµατα Ûκτακτα σκαλιγµÛνα;

231

ΓιατÝ οι βÀρβαροι θα φθÀσουν σÜµερα και τÛτοια πρÀγµατα θαµπñνουν τουσ βαρβÀρουσ.

VII. Η ΥΣΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ (4οσ-6οσ αι. µ.Χ.)

— ΓιατÝ κ’ οι Àξιοι ρÜτορεσ δεν Ûρχονται σαν πÀντα να βγÀλουνε τουσ λÞγουσ τουσ, να ποàνε τα δικÀ τουσ; ΓιατÝ οι βÀρβαροι θα φθÀσουν σÜµερα¯ κι αυτοÝ βαριοàντ’ ευφρÀδειεσ και δηµηγορÝεσ. — ΓιατÝ ν’ αρχÝσει µονοµιÀσ αυτÜ η ανησυχÝα κ’ η σàγχυσισ. (Τα πρÞσωπα τι σοβαρÀ που εγÝναν). ΓιατÝ αδειÀζουν γρÜγορα οι δρÞµοι κ’ οι πλατÛεσ, κι Þλοι γυρνοàν στα σπÝτια τουσ πολà συλλογισµÛνοι; ΓιατÝ ενàχτωσε κ’ οι βÀρβαροι δεν Üλθαν. Και µερικοÝ Ûφθασαν απ’ τα σàνορα, και εÝπανε πωσ βÀρβαροι πια δεν υπÀρχουν. Και τñρα τι θα γÛνουµε χωρÝσ βαρβÀρουσ. Οι Àνθρωποι αυτοÝ Üσαν µια κÀποια λàσισ. Κ. Π. ΚαβÀφη, ΠοιÜµατα, τ. Α-Β, εκδ. Øκαροσ 1972 , τ. Α, σ. 107-108.

∂ Ú Ì Ë Ó Â ˘ Ù È Î fi fi˜ ˜  › Ó · Î · ˜ fi fiÚ ÚˆÓ ασβεστοκονÝαµα: µεÝγµα απÞ ασβÛστη, Àµµο και νερÞ που χρησιµοποιεÝται ωσ συνδετικÞ υλικÞ στην οικοδοµικÜ τÛχνη αλλÀ και για την επÝχριση των επιφανειñν των τοÝχων (σοβÀντισµα). δηµοσιονοµικÜ πολιτικÜ: η πολιτικÜ που αφορÀ τη διαχεÝριση τησ φορολογÝασ και των δαπανñν του κρÀτουσ για την επÝτευξη οικονοµικñν στÞχων. δουλοπαροικÝα: το οικονοµικÞ και κοινωνικÞ σàστηµα σàµφωνα µε το οποÝο η γη ανÜκε σε µεγÀλουσ γαιοκτÜµονεσ και καλλιεργοàνταν απÞ ελεàθερουσ καλλιεργητÛσ, οι οποÝοι Üταν Þµωσ Àµεσα και µÞνιµα προσκολληµÛνοι στη γη που δεν τουσ ανÜκε. θÛρµεσ: εγκαταστÀσεισ λουτρñν µε ψυχρÞ και θερµÞ νερÞ. Στουσ ρωµαϊκοàσ χρÞνουσ οι εγκαταστÀσεισ αυτÛσ τελειοποιÜθηκαν τεχνικÀ και απÛκτησαν µεγÀλεσ διαστÀσεισ.

232

ΠεριελÀµβαναν, εκτÞσ απÞ τουσ χñρουσ των λουτρñν, αÝθουσεσ διαλÛξεων και διασκÛδασησ. καµÛοσ Ü καµÛα: Ûγχρωµοσ λÝθοσ – Þνυχασ, σαρδÞνυχασ Ü αχÀτησ – ιδιαÝτερα σκληρÞσ. Χρησιµοποιοàνταν για την κατασκευÜ κοσµηµÀτων. µαυσωλεÝο: µεγαλοπρεπÛσ ταφικÞ µνηµεÝο που εÝχε συνÜθωσ τη µορφÜ µικροà ναοà. Η ονοµασÝα του προÛρχεται απÞ τον Μαàσωλο, σατρÀπη τησ ΚαρÝασ, ο οποÝοσ τον 4ο αι. π.Χ. κατασκεàασε για τον εαυτÞ του Ûνα µεγαλÞπρεπο και περÝτεχνα διακοσµηµÛνο ταφικÞ µνηµεÝο. νυµφαÝο: δηµÞσια κρÜνη µε καλλιτεχνικÞ ενδιαφÛρον. ΤÛτοιεσ κατασκευÛσ Üταν τÞποι λατρεÝασ κÀποιασ νàµφησ, προστÀτιδασ των πηγñν, των ποταµñν και γενικÞτερα των γλυκñν νερñν.

ΑνÀγλυφη παρÀσταση τησ βÀσησ του οβελÝσκου* του Μ. ΘεοδοσÝου. ΑπεικονÝζεται ο αυτοκρÀτορασ ΘεοδÞσιοσ Α µε αυλικοàσ και φρουροàσ στο αυτοκρατορικÞ θεωρεÝο του ιπποδρÞµου και στο κÀτω µÛροσ θεατÛσ. (Κωνσταντινοàπολη, ΠλατεÝα του ΙπποδρÞµου)

233

1. Η µετεξÛλιξη του Ρωµαϊκοà κρÀτουσ (4οσ-5οσ αι. µ.Χ.) Οι αιτÝεσ που οδÜγησαν στην παρακµÜ του ρωµαϊκοà κρÀτουσ αλλοÝωσαν βαθµιαÝα αλλÀ σταθερÀ τα χαρακτηριστικÀ οργÀνωσησ και λειτουργÝασ ολÞκληρου του αρχαÝου κÞσµου. ΣυγχρÞνωσ Þµωσ δηµιοàργησαν νÛα δεδοµÛνα, τα οποÝα µετεξελÝχθηκαν στη διÀρκεια των εποµÛνων αιñνων (4ο-6ο αι. µ.Χ.) σε γνωρÝσµατα ενÞσ καινοàργιου κÞσµου, του «µεσαιωνικοà». Η περÝοδοσ αυτÜ τησ àστερησ αρχαιÞτητασ αποτελεÝ ουσιαστικÀ Ûνα µεταβατικÞ στÀδιο. Στην αρχÜ αυτÜσ τησ περιÞδου ο αυτοκρÀτορασ ∆ιοκλητιανÞσ µε τισ µεταρρυθµÝσεισ του αναδιοργÀνωσε το κρÀτοσ, δÝνοντασ απολυταρχικÞ χαρακτÜρα στη διοÝκησÜ του. Στη συνÛχεια, ο Μ. ΚωνσταντÝνοσ, µε τη µεταφορÀ τησ πρωτεàουσασ και την αποδοχÜ του Χριστιανισµοà, δηµιοàργησε τισ προϋποθÛσεισ µετεξÛλιξησ τησ αυτοκρατορÝασ. Η ρωµαϊκÜ ΑνατολÜ ισχυροποιÜθηκε και διαµÞρφωσε προοδευτικÀ τη βυζαντινÜ φυσιογνωµÝα τησ. Γι’ αυτÞ και η περÝοδοσ αυτÜ (4οσ-6οσ αι. µ.Χ.) ονοµÀζεται πρωτοβυζαντινÜ. Το µεγαλàτερο χρονικÞ διÀστηµα του 4ου αι. µ.Χ. η αυτοκρατορÝα Üταν διαιρεµÛνη σε ΑνατολικÞ και ∆υτικÞ ΡωµαϊκÞ κρÀτοσ. Η διαÝρεση αυτÜ οριστικοποιÜθηκε το 395 µ.Χ. και υπÜρξε καθοριστικÜ για τισ µετÛπειτα εξελÝξεισ και των δàο τµηµÀτων τησ αυτοκρατορÝασ. Στο ανατολικÞ τµÜµα, το ελληνικÞ στοιχεÝο Üταν κυρÝαρχο¯ εÝχε επηρεαστεÝ Þµωσ απÞ τη ρωµαϊκÜ κρατικÜ παρÀδοση, που διατηρÜθηκε Ûντονη, και το ΧριστιανισµÞ, που αναγνωρÝστηκε ωσ επÝσηµη θρησκεÝα. Η σàνθεση αυτñν των γνωρισµÀτων δηµιοàργησε Ûνα νÛου τàπου πολÝτη, το βυζαντινÞ, ο οποÝοσ ανεξÀρτητα απÞ την εθνολογικÜ του προÛλευση, αγωνÝστηκε για τη διατÜρηση τησ αυτοκρατορÝασ. Η πορεÝα του δυτικοà τµÜµατοσ Üταν Þµωσ διαφορετικÜ. Η οριστικÜ διαÝρεση ταυτÝζεται εδñ µε το τÛλοσ του αρχαÝου κÞσµου. Το κρÀτοσ αποδυναµωµÛνο στη διÀρκεια του 5ου αι. µ.Χ. κατακλàστηκε απÞ ξÛνουσ λαοàσ. Οι ΓÞτθοι και οι Οàνοι εισÛβαλαν στα εδÀφη του. Οι «βαρβαρικÛσ» επιδροµÛσ, που εÝναι γνωστÛσ ωσ η µεγÀλη µετανÀστευση των λαñν, αντιµετωπÝστηκαν µε επιτυχÝα απÞ το ΑνατολικÞ ΡωµαϊκÞ κρÀτοσ. ΑντÝθετα, το ∆υτικÞ κρÀτοσ καταλàθηκε (476 µ.Χ.) και γερµανικοÝ λαοÝ εγκαταστÀθηκαν στα εδÀφη του.

1.1 Ο ∆ιοκλητιανÞσ και η αναδιοργÀνωση τησ αυτοκρατορÝασ Οι διοικητικÛσ αλλαγÛσ. Ùταν ο ∆ιοκλητιανÞσ Ûγινε αυτοκρÀτορασ (284 µ.Χ.) θÛλησε να φÛρει την τÀξη στο ρωµαϊκÞ κρÀτοσ. ΕπειδÜ εÝχε αποδειχθεÝ Þτι Ûνασ Àρχοντασ δεν επαρκοàσε για τισ ανÀγκεσ τησ διοÝκησησ τησ αυτοκρατορÝασ, ο ∆ιοκλητιανÞσ, αν και απολυταρχικÞσ, αποφÀσισε να προχωρÜσει σε τολµηρÛσ διοικητικÛσ αλλαγÛσ µοιρÀζοντασ την εξουσÝα. Η µεταβολÜ του διοικητικοà συστÜµατοσ ανταποκρÝνεται κυρÝωσ στην ανÀγκη Àµεσησ παρÛµβασησ του στρατοà και καλàτερησ φàλαξησ των συνÞρων. 234

Ο ∆ιοκλητιανÞσ κυβÛρνησε το ανατολικÞ τµÜµα τησ αυτοκρατορÝασ και Ûδωσε τη διοÝκηση του δυτικοà σ’ Ûναν αφοσιωµÛνο σ’ αυτÞν στρατιωτικÞ, το ΜαξιµιανÞ. Οι δàο αυτοÝ αυτοκρÀτορεσ, που πÜραν τον τÝτλο του Αυγοàστου, παραχñρησαν στη συνÛχεια τη διοÝκηση ενÞσ µÛρουσ απÞ τισ περιοχÛσ που κυβερνοàσαν σε δàο συνÀρχοντεσ: ο ∆ιοκλητιανÞσ στον ΓαλÛριο και ο ΜαξιµιανÞσ στον ΚωνστÀντιο το ΧλωρÞ. Οι δàο συνÀρχοντεσ Ûφεραν τον τÝτλο του ΚαÝσαρα. Îτσι η εξουσÝα µοιρÀστηκε σε τÛσσερα διαφορετικÀ κÛντρα. Στην ΑνατολÜ, Αàγουστοσ Üταν ο ∆ιοκλητιανÞσ µε Ûδρα τη ΝικοµÜδεια τησ ΒιθυνÝασ και ΚαÝσαρασ ο ΓαλÛριοσ µε Ûδρα το ΣÝρµιο, στη σηµερινÜ ΣερβÝα. ΠαρÀλληλα, στη ∆àση Αàγουστοσ Üταν ο ΜαξιµιανÞσ µε Ûδρα το ΜιλÀνο στην ΙταλÝα και ΚαÝσαρασ ο ΚωνστÀντιοσ ο ΧλωρÞσ µε Ûδρα τουσ ΤρεβÜρουσ στη ΓαλατÝα. Το σàστηµα αυτÞ ονοµÀστηκε ΤετραρχÝα και επÛτυχε να διατηρÜσει προσ στιγµÜ την ακεραιÞτητα τησ αυτοκρατορÝασ. Η Ρñµη Üταν θεωρητικÀ η πρωτεàουσα τησ αυτοκρατορÝασ και παρÛµεινε η Ûδρα τησ συγκλÜτου. Η αλλαγÜ στη µορφÜ του πολιτεàµατοσ. Ο ∆ιοκλητιανÞσ µετÛβαλε το χαρακτÜρα τησ µοναρχÝασ1. Ùλο το κρÀτοσ χωρÝστηκε σε µικρÛσ επαρχÝεσ, τη διοÝκηση των οποÝων ανÛλαβαν υπÀλληλοι που διορÝζονταν απÞ τον Ýδιο τον αυτοκρÀτορα. Ο στρατÞσ κÀθε περιοχÜσ εÝχε δικοàσ του διοικητÛσ, διαφορετικοàσ απÞ εκεÝνουσ των επαρχιñν. Μ’ αυτÞν τον τρÞπο αφαιρÛθηκε απÞ το στρατÞ η πολιτικÜ εξουσÝα. Η σταδιακÜ συγκÛντρωση των εξουσιñν στο πρÞσωπο του αυτοκρÀτορα επικυρñθηκε µε την υιοθÛτηση απÞ τον ∆ιοκλητιανÞ του πρωτοκÞλλου τησ αυλÜσ των Σασανιδñν βασιλÛων τησ ΠερσÝασ. Ο αυτοκρÀτορασ Ûγινε απροσπÛλαστοσ για τουσ υπηκÞουσ του, στισ εµφανÝσεισ του φοροàσε το διÀδηµα και την πορφàρα* και επÛβαλλε την προσκàνηση. ΠεριβλÜθηκε, τÛλοσ, µε την ιερÞτητα που του απÛδιδε η προσφñνηση «Ζευσ» και η απαÝτηση να λατρεàεται ωσ θεÞσ.

ΝÞµισµα µε ανÀγλυφη παρÀσταση τησ κεφαλÜσ του ∆ιοκλητιανοà (ΑθÜνα, ΝοµισµατικÞ ΜουσεÝο) 1. Τα αÝτια τησ επιτυχÝασ του ∆ιοκλητιανοà Η επιτυχÝα του οφεÝλεται στα Ýδια αÝτια που εÝχαν συντελÛσει στην επιτυχÝα του Αυγοàστου διακÞσια πενÜντα χρÞνια πριν. Ο Ýδιοσ δεν Üταν καθÞλου ανñτεροσ απÞ πολλοàσ διακεκριµÛνουσ αυτοκρÀτορεσ του αιñνα και την αρχÜ για κÀθε µια απÞ τισ µεταρρυθµÝσεισ του εÝχαν κÀνει Üδη οι προκÀτοχοÝ του. Ο ∆ιοκλητιανÞσ Þφειλε τη σταθερÞτητα του θρÞνου του κυρÝωσ στην κÞπωση και στην αηδÝα που εÝχαν καταλÀβει το στρατÞ και την κοινωνÝα – αισθÜµατα που επικρατοàσαν και Þταν ο Αàγουστοσ ανÛβηκε στην εξουσÝα. Ο κÞσµοσ διψοàσε για ειρÜνη και ζητοàσε να επιστρÛψει σε µια λÝγο-πολà Üρεµη ζωÜ. ΣταδιακÀ ο αυτοκρÀτορασ αποκτοàσε περισσÞτερουσ οπαδοàσ, πρÞθυµουσ να τον βοηθÜσουν στο δàσκολο Ûργο του, την αποκατÀσταση τησ ειρÜνησ και τησ τÀξησ. Με Þλα αυτÀ δεν θÛλω να αρνηθñ πωσ ο ∆ιοκλητιανÞσ Üταν µια µεγÀλη προσωπικÞτητα. Η αξÝα του, Þπωσ και η αξÝα του Αυγοàστου, βρÝσκεται στο γεγονÞσ πωσ συνειδητοποÝησε το πνεàµα των καιρñν του και µπÞρεσε να το

235

εκµεταλλευτεÝ. ΕξÀλλου, Þπωσ ο Αàγουστοσ, Ûτσι και ο ∆ιοκλητιανÞσ δεν εισÜγαγε καµÝα νÛα βασικÜ αρχÜ: απλñσ τισ τÀσεισ που αναπτàσσονταν ασυντÞνιστα µÛσα στη σàγχυση τησ εποχÜσ τισ συγκÛντρωσε σε Ûνα ενιαÝο σàνολο και του Ûδωσε τη µονιµÞτητα νοµικοà καθεστñτοσ. Κàριοσ στÞχοσ του δεν Üταν η ευηµερÝα των υπηκÞων του αλλÀ η ανÞρθωση και η ενÝσχυση του κρÀτουσ: µε µεγαλàτερη αποφασιστικÞτητα απÞ κÀθε προκÀτοχÞ του θυσÝασε τα συµφÛροντα του λαοà στα συµφÛροντα του κρÀτουσ.

Η συγκÛντρωση Þλων των εξουσιñν σ’ Ûνα πρÞσωπο Àλλαξε ουσιαστικÀ το πολιτειακÞ σàστηµα του Αυγοàστου. ΜετÛβαλε δηλαδÜ την ΗγεµονÝα (Principatus) σε ΑπÞλυτη ΜοναρχÝα (Dominatus). Ο πρñτοσ πολÝτησ του κρÀτουσ (princeps) Ûγινε τñρα απÞλυτοσ µονÀρχησ (dominus).

1.2 Μ. ΚωνσταντÝνοσ: ΕκχριστιανισµÞσ και ισχυροποÝηση τησ ρωµαϊκÜσ ΑνατολÜσ

Η δηµιουργÝα του χριστιανικοà ρωµαϊκοà κρÀτουσ. Το σàστηµα τησ ΤετραρχÝασ δεν Ûδωσε M. Rostovtzeff, Þ.π., σ. 315. λàση στα προβλÜµατα τησ αυτοκρατορÝασ¯ αντÝθετα, ενÝσχυσε τουσ ανταγωνισµοàσ και πρÞβαλε τισ φιλοδοξÝεσ των συναρχÞντων. Για εÝκοσι χρÞνια αφÞτου αποσàρθηκε απÞ την εξουσÝα ο ∆ιοκλητιανÞσ (305 µ.Χ.) µÛχρι και την πλÜρη επικρÀτηση του ΚωνσταντÝνου, οι διÀδοχοι και οι συνÀρχοντÛσ τουσ αλληλοεξοντñνονταν. ΜÛσα απÞ τισ συγκροàσεισ αναδεÝχθηκε ο ΚωνσταντÝνοσ. ∆ιαδÛχτηκε στην εξουσÝα τον πατÛρα του ΚωνστÀντιο ΧλωρÞ ωσ ΚαÝσαρασ των δυτικñν επαρχιñν τησ αυτοκρατορÝασ. ΤρÝα σηµαντικÀ γεγονÞτα σφρÀγισαν το χρονικÞ διÀστηµα µÛχρι την επικρÀτησÜ του: ✦ ΝÝκησε στη ΜουλβÝα γÛφυρα του ΤÝβερη, κοντÀ στη Ρñµη, τον αντÝπαλÞ του στη ∆àση, ΜαξÛντιο (312 µ.Χ.). ✦ Ωσ Αàγουστοσ και µÞνοσ κυρÝαρχοσ στη ∆àση Üρθε σε συνεννÞηση µε τον Αàγουστο τησ ΑνατολÜσ ΛικÝνιο. Οι δàο Αàγουστοι αποφÀσισαν στο ΜιλÀνο να µην προσλÀβουν ΚαÝσαΤο σàµπλεγµα τησ ΤετραρχÝασ (περ. 300 ρεσ και να συνεργαστοàν απÞ κοινοà για τη διοÝµ.Χ.). ΑπεικονÝζει ανÀ δàο τουσ ΤετρÀρχεσ: ∆ιοκλητιανÞ – ΜαξιµιανÞ, ΓαλÛριο κηση τησ αυτοκρατορÝασ (313 µ.Χ.). – ΚωνστÀντιο ΧλωρÞ. ✦ ΝÝκησε κοντÀ στην Αδριανοàπολη (ΒενετÝα, ΝÞτια γωνÝα ΑγÝου ΜÀρκου) και µετÀ απÞ λÝγο θανÀτωσε το µÞνο αντÝπαλÞ του ΛικÝνιο (324 µ.Χ.). Ο ΚωνσταντÝνοσ, Þταν Ûµεινε µονοκρÀτορασ, Ûδωσε απολυταρχικÞτερο χαρακτÜρα στο πολÝτευµα απ’ Þ,τι ο ∆ιοκλητιανÞσ. Ο αυτοκρÀτορασ Üταν απρÞσιτοσ στουσ υπηκÞουσ του και στη σàγκλητο, περιβαλλÞταν απÞ τουσ ανακτορικοàσ υπαλλÜλουσ και το ανακτορικÞ συµβοàλιο, το οποÝο λειτουρ236

γοàσε συµβουλευτικÀ και µÞνο Þταν το Üθελε ο 2. Το διÀταγµα των ΜεδιολÀνων αυτοκρÀτορασ. Η σàγκλητοσ, εξÀλλου, που µεταΕγñ, ο Αàγουστοσ ΚωνσταντÝνοσ φÛρθηκε στην Κωνσταντινοàπολη, Ûµεινε Ûνα τικαι εγñ, ο Αàγουστοσ ΛικÝνιοσ Þταν µητικÞ σñµα χωρÝσ εξουσÝα, που πλαισÝωνε στισ ευτυχÜσαµε να συναντηθοàµε στο δεξιñσεισ τον αυτοκρÀτορα. ΜεδιÞλανο και να συζητÜσουµε Þλα ΚαθοριστικÜ Üταν η στÀση του ΚωνσταντÝνου τα θÛµατα που αφοροàν το κοινÞ στο θÛµα τησ αυτοκρατορικÜσ λατρεÝασ. Ο αυτοσυµφÛρον, αποφασÝσαµε Þτι ... ÛπρεκρÀτορασ δεν Üταν πλÛον ο θεÞσ για τουσ υπηκÞπε πρñτα απ’ Þλα να τακτοποιÜσουµε Þσα Ûχουν σχÛση µε την ευλÀβεια ουσ του αλλÀ ο εκλεκτÞσ του θεοà που κυβερκαι το σεβασµÞ προσ το θεÝο, δηλαδÜ νοàσε µε τη θεÝα χÀρη. Αν και ο ΚωνσταντÝνοσ να δñσουµε και στουσ χριστιανοàσ µÛχρι το τÛλοσ τησ ζωÜσ του κρÀτησε – Þπωσ, Àλκαι σ’ Þλουσ τουσ Àλλουσ την ελευθελωστε, συνÛβη και µε τουσ Àµεσουσ διαδÞχουσ ρÝα να επιλÛγουν τη θρησκεÝα που του – τον ειδωλολατρικÞ τÝτλο του “ΜεγÝστου θÛλουν, ñστε οποιαδÜποτε θεÞτητα ΑρχιερÛωσ”, εντοàτοισ µε µια σειρÀ απÞ ενÛργεικαι οποιαδÜποτε ουρÀνια δàναµη υπÀρχει να εÝναι ευνοϊκÜ προσ εµÀσ εσ εκδÜλωσε την υποστÜριξÜ του στο Χριστιανικαι σε Þλουσ Þσουσ εÝναι κÀτω απÞ σµÞ. Η πολιτικÜ που εφÀρµοσε φανερñνει την ατην εξουσÝα µασ. πÞφασÜ του να ενισχàσει την αυτοκρατορÝα µε ΕυσÛβιοσ, ΕκκλησιαστικÜ ιστορÝα, X, το ΧριστιανισµÞ. V, 4-5. ΑποφασιστικÞ ρÞλο στην ιστορÝα των σχÛσεων του κρÀτουσ και τησ νÛασ θρησκεÝασ Ûπαιξε το ∆ιÀταγµα των ΜεδιολÀνων. Με κοινÜ απÞφαση του ΚωνσταντÝνου και του ΛικÝνιου καθιερñθηκε απÞλυτη ελευθερÝα στην επιλογÜ λατρεÝασ για τουσ κατοÝκουσ τησ αυτοκρατορÝασ. Το ∆ιÀταγµα των ΜεδιολÀνων, γνωστÞ και ωσ ∆ιÀταγµα τησ ανεξιθρησκÝασ, υπογρÀφτηκε στην αρχÜ στο ΜιλÀνο (ΜεδιÞλανα) το ΦεβρουÀριο του 313 µ.Χ. και εÝχε ισχà για τουσ κατοÝκουσ του δυτικοà τµÜµατοσ2. Μερικοàσ µÜνεσ αργÞτερα Ûγινε αποδεκτÜ η Ýδια απÞφαση και για τουσ κατοÝκουσ του ανατολικοà τµÜµατοσ, στη ΝικοµÜδεια τησ ΒιθυνÝασ. Μ’ αυτÞ το διÀταγµα δεν υφÝστατο πλÛον καµÝα διÀκριση µεταξà των χριστια- ΑργυρÞ νÞµισµα του Μ. ΚωνσταντÝνου. ΕικονÝζει τον αυτοκρÀτορα µε κρÀνοσ πÀνñν και µη χριστιανñν υπηκÞων τησ αυτοκρατο- νω στο οποÝο Ûχει χαραγµÛνο το χριστÞρÝασ. γραµµα. Η Ûκδοση του ∆ιατÀγµατοσ των ΜεδιολÀνων (ΜÞναχο, ΚρατικÜ ΝοµισµατικÜ ΣυλλογÜ) συνδÛεται µε το ζÜτηµα του εκχριστιανισµοà τησ αυτοκρατορÝασ και πολà περισσÞτερο µε το πρÞβληµα τησ στÀσησ του ΚωνσταντÝνου απÛναντι στο ΧριστιανισµÞ. ΕÝναι γεγονÞσ Þτι ο ΚωνσταντÝνοσ µε µια σειρÀ απÞ ενÛργειεσ προÛβαλε και ευνÞησε το ΧριστιανισµÞ. ΜετÀ απÞ τη νÝκη του κατÀ του ΜαξÛντιου στη ΜουλβÝα γÛφυρα φαÝνεται Þτι συνειδητÀ εÝχε αποδεχτεÝ τη νÛα θρησκεÝα. Υι237

3. Η «µεταστροφÜ» του Μ. ΚωνσταντÝνου προσ το ΧριστιανισµÞ: Οι απÞψεισ δàο σàγχρονων ιστορικñν α. ΛÝγα ζητÜµατα προκÀλεσαν τÞσο ατÛρµονεσ και ζωηρÛσ συζητÜσεισ στην ιστορικÜ Ûρευνα και Ûλαβαν τÞσο αντιφατικÛσ απαντÜσεισ, Þσο το πρÞβληµα των σχÛσεων του ΚωνσταντÝνου µε το ΧριστιανισµÞ. ΠολλοÝ πιστεàουν Þτι ο ΚωνσταντÝνοσ Üταν θρησκευτικÀ αδιÀφοροσ και Þτι υποστÜριζε το ΧριστιανισµÞ απÞ καθαρÀ πολιτικοàσ λÞγουσ. Íλλοι πιστεàουν στην ειλικρινÜ µεταστροφÜ του και δÛχονται Þτι αυτÜ αποτÛλεσε τον αποφασιστικÞ λÞγο για την αλλαγÜ τησ θρησκευτικÜσ πολιτικÜσ τησ αυτοκρατορÝασ. Îχουν προβληθεÝ πολλÀ επιχειρÜµατα και για τισ δàο αυτÛσ ερµηνεÝεσ. ΠραγµατικÀ εÝναι δυνατÞ να θεµελιñσει κανεÝσ την Àποψη, Þτι ο ΚωνσταντÝνοσ προσχñρησε στον ΧριστιανισµÞ απÞ πεποÝθηση, ενñ Àλλα επιχειρÜµατα επιτρÛπουν την υπÞθεση Þτι Ûµεινε πιστÞσ στισ αρχαÝεσ εθνικÛσ παραδÞσεισ. ΤÛλοσ υπÀρχουν ενδεÝξεισ που οδηγοàν στο συνδυασµÞ των δàο αντιφατικñν υποθÛσεων. ΟπωσδÜποτε η πολιτικÜ σκοπιµÞτητα Ûπαιξε αποφαστιστικÞ ρÞλο στη στÀση του ΚωνσταντÝνου. ΕÝχε γÝνει σε Þλουσ φανερÞ, ακÞµη και στον πιστÞ συνεργÀτη του ∆ιοκλητιανοà, ΓαλÛριο, Þτι εκεÝνοσ εÝχε χρεωκοπÜσει µε την τακτικÜ των διωγµñν και Þτι η µεταφορÀ του κÛντρου βÀρουσ τησ αυτοκρατορÝασ προσ την ΑνατολÜ δεν µποροàσε να συµβιβασθεÝ µε την εχθρικÜ στÀση απÛναντι στο ΧριστιανισµÞ. ΕÝναι Þµωσ εξÝσου βÛβαιο Þτι ο ΚωνσταντÝνοσ εÝχε πλοàσια θρησκευτικÀ βιñµατα στη ζωÜ του, που σχετÝζονται τÞσο µε το ΧριστιανισµÞ Þσο και µε τισ εθνικÛσ θρησκεÝεσ, και εποµÛνωσ δεν µπορεÝ να σταθεÝ η κατηγορÝα Ü ο Ûπαινοσ Þτι Üταν θρησκευτικÀ αδιÀφοροσ απÛναντι στο ΧριστιανισµÞ. G. Ostrogorsky, ΙστορÝα του Βυζαντινοà κρÀτουσ, τ. 1, µετ. Ι. ΠαναγÞπουλοσ εκδ. Στ. ΒασιλÞπουλοσ, σ. 105-106.

238

ƒ), το οοθÛτησε ωσ σàµβολο το χριστÞγραµµα (Ã ποÝο τοποθÛτησε στισ ασπÝδεσ των στρατιωτñν του και στην αυτοκρατορικÜ σηµαÝα. ΠροστÀτευσε το ΧριστιανισµÞ απÞ τισ αιρÛσεισ καθιερñνοντασ το θεσµÞ των Οικουµενικñν συνÞδων. Ο Ýδιοσ και η µητÛρα του συνÛβαλαν στην οικοδÞµηση εκκλησιñν και τÛλοσ, λÝγο πριν πεθÀνει, βαφτÝστηκε χριστιανÞσ. ΠÀντωσ, οι θρησκευτικÛσ επιλογÛσ του Μ. ΚωνσταντÝνου και η «µεταστροφÜ» του προσ το ΧριστιανισµÞ απασχÞλησαν τουσ ιστορικοàσ και υπÜρξαν θÛµα επιστηµονικÜσ σàγκρουσησ3. Η Ýδρυση τησ Κωνσταντινοàπολησ. Ο Μ. ΚωνσταντÝνοσ, για να επιτàχει τισ πολιτικÛσ του επιδιñξεισ, την ισχυροποÝηση τησ απÞλυτησ µοναρχÝασ και τον εκχριστιανισµÞ τησ αυτοκρατορÝασ, θÛλησε να µεταφÛρει το κÛντρο των αποφÀσεων στην ΑνατολÜ. Η ΝÛα Ρñµη, Þπωσ στην αρχÜ ονοµÀστηκε η καινοàργια πρωτεàουσα, οικοδοµÜθηκε στο ΒυζÀντιο, την αρχαÝα αποικÝα που εÝχαν ιδρàσει οι ΜεγαρÝτεσ στα µÛσα του 7ου αι. π.Χ., µε οικιστÜ το Βàζαντα. Τα εγκαÝνια τησ ΝÛασ Ρñµησ, που µετÀ απÞ λÝγο Ûγινε ευρàτατα γνωστÜ µε το Þνοµα «ΚωνσταντÝνου-πÞλισ», Ûγιναν στισ 11 Μαýου του 330. ΑπÞ τÞτε αρχÝζει ουσιαστικÀ και τυπικÀ η ιστορÝα τησ ΡωµαϊκÜσ αυτοκρατορÝασ τησ ΑνατολÜσ, δηλαδÜ τησ ΒυζαντινÜσ αυτοκρατορÝασ. Η τàχη τησ ταυτÝστηκε απÞλυτα µε την τàχη τησ νÛασ πρωτεàουσασ. Στην ιστορικÜ πορεÝα Ûνδεκα αιñνων η ανεξαρτησÝα και µÞνο τησ Κωνσταντινοàπολησ καθÞρισε την àπαρξη τησ αυτοκρατορÝασ. Η απÞφαση τησ µεταφορÀσ τησ πρωτεàουσασ απÞ το Μ. ΚωνσταντÝνο προÛκυψε ωσ διοικητικÜ ανÀγκη για την αντιµετñπιση των προβληµÀτων που δηµιουργοàσαν κυρÝωσ οι βαρβαρικÛσ επιδροµÛσ. Η παλαιÀ πρωτεàουσα δεν Üταν µÞνο πÞλοσ Ûλξησ για τουσ λαοàσ τησ ∆àσησ, αλλÀ Üταν συγχρÞνωσ ταυτισµÛνη µε τον αρχαÝο κÞσµο και την αρχαÝα ρωµαϊκÜ παρÀδοση. ΑντÝθετα, η νÛα πρωτεàουσα, εκτÞσ απÞ την προνοµιακÜ τησ

θÛση, που εξασφÀλιζε καλàτερη Àµυνα και οικονοµικÜ ανÀπτυξη στην αυτοκρατορÝα, βρισκÞταν κοντÀ στισ περιοχÛσ τησ ΑνατολÜσ, οι οποÝεσ στην πλειοψηφÝα τουσ κατοικοàνταν απÞ Îλληνεσ και χριστιανοàσ. Με τη µεταφορÀ τησ πρωτεàουσασ, το κÛντρο βÀρουσ τησ αυτοκρατορÝασ µετακινÜθηκε απÞ το λατινικÞ πολιτιστικÞ χñρο στον ελληνικÞ. Îτσι η αυτοκρατορÝα απÛκτησε προοδευτικÀ ελληνικÞ χαρακτÜρα. Η αυτοκρατορÝα που Àρχισε να διαµορφñνεται µε κÛντρο την Κωνσταντινοàπολη βασÝστηκε σε τρÝα στοιχεÝα: ✦ τη ρωµαϊκÜ πολιτικÜ παρÀδοση ✦ τη χριστιανικÜ πÝστη ✦ την ελληνικÜ πολιτιστικÜ κληρονοµιÀ

1.3 Οι θρησκευτικÛσ εξελÝξεισ

β. Οι νοµισµατικοÝ τàποι και αι λοιπαÝ µνηµειακαÝ κατασκευαÝ τησ κωνσταντινεÝου περιÞδου εν συνδυασµñ µε τα νοµοθετικÀ υπÛρ τησ ΕκκλησÝασ µÛτρα και την κοινωνικÜν πολιτικÜν του αυτοκρÀτοροσ αντανακλοàν την εσωτερικÜν ανÛλιξιν των θρησκευτικñν πεποιθÜσεων του ΚωνσταντÝνου και αποκαλàπτουν τη συνεχÜ, σταθερÀν πορεÝαν του προσ τον ΧριστιανισµÞν. ∆εν εÝναι η ψυχρÀ σκοπιµÞτησ του ορθñσ προβλÛποντοσ το µÛλλον ικανοà πολιτικοà η καθορÝζουσα την θρησκευτικÜν πολιτικÜν του αυτοκρÀτοροσ αλλ’ η ορθÜ εκτÝµησισ των πραγµατικñν δεδοµÛνων υπÞ του αναζητοàντοσ εν µÛσω τησ τεταµÛνησ εποχÜσ του θρησκευτικοà συγκρητισµοà την αποκαλυπτικÜν παρουσÝαν του Θεοà. Εξ αρχÜσ ο ΚωνσταντÝνοσ απεδÛχθη την υψηλÜν ηθικÜν διδασκαλÝαν του Χριστιανισµοà, το δε νοµοθετικÞν του Ûργον και η κοινωνικÜ πολιτικÜ του αποκαλàπτουν την επÝδρασÝν τησ. Εν τοàτοισ, η αποµÀκρυνσισ απÞ του θρησκευτικοà εθνικοà παρελθÞντοσ δεν Üτο πλÜρησ. Ο ΚωνσταντÝνοσ εξηκολοàθησε να φÛρη τον τÝτλον του pontifex maximus, Üτοι του υπÀτου αρχιερÛωσ, ωσ εÝχον πρÀξει οι προκÀτοχοι ΡωµαÝοι αυτοκρÀτορεσ και θα συνεχÝσουν και οι χριστιανοÝ διÀδοχοÝ των µÛχρι του Ûτουσ 379.

Η εµφÀνιση του Χριστιανισµοà. Η γÛννηση του Χριστοà την περÝοδο τησ βασιλεÝασ του Αυγοàστου – τÛσσερα χρÞνια πριν απÞ την Ûναρξη του χριστιανικοà ηµερολογÝου, Þπωσ Ûχουν αποδεÝξει οι Ûρευνεσ – σηµατοδÞτησε µια νÛα εποχÜ στην ιστορικÜ πορεÝα τησ ανθρωπÞτητασ. Η ζωÜ του Χριστοà και ο σταυρικÞσ του θÀνατοσ δηµιοàργησαν νÛεσ προϋποθÛσεισ για τη ζωÜ, στην αρχÜ των λÝγων οπαδñν του και στη συνÛχεια οΑικ. Χριστοφιλοποàλου, ΒυζαντινÜ ιστορÝα. Α 324-610, πανεπιστηµιακÜ λÞκληρου του κÞσµου. Ûκδοση, σ. 136. Η νÛα θρησκεÝα προÜλθε µÛσα απÞ τουσ κÞλπουσ του ιουδαϊκοà µονοθεϊσµοà, το πνεàµα τησ διδασκαλÝασ τησ Þµωσ ξεπερνοàσε τα σàνορα του ΙσραÜλ και απευθυνÞταν σε ολÞκληρη την οικουµÛνη. ΚοινÞ σηµεÝο των δàο θρησκειñν Üταν η προσδοκÝα του επερχÞµενου ΜεσσÝα, που θα Ûσωζε τουσ ανθρñπουσ. Ο ΙουδαϊσµÞσ Þµωσ περιÞρισε το κÜρυγµα τησ σωτηρÝασ µÞνο στουσ ΕβραÝουσ, τη µÞνη εκλεκτÜ φυλÜ του Θεοà. Ο ΧριστιανισµÞσ τοποθÛτησε τον ερχοµÞ του ΜεσσÝα στα χρÞνια του Αυγοàστου. ΚÜρυξε την ισÞτητα και την αγÀπη για Þλουσ τουσ ανθρñπουσ, ανεξÀρτητα απÞ φυλετικÜ προÛλευση, κοινωνικÜ τÀξη και φàλο. ΑπÞ τα πρñτα βÜµατα τησ εξÀπλωσÜσ του χρησιµοποÝησε την ελληνικÜ

239

γλñσσα για τη διÀδοση τησ νÛασ διδασκαλÝασ. ΥιοθÛτησε επÝσησ φιλοσοφικÛσ ιδÛεσ του Ελληνισµοà, Þπωσ π.χ. τισ απÞψεισ τησ στωικÜσ φιλοσοφÝασ Þτι η εγκρÀτεια και η αρετÜ µπορεÝ να φÛρει την ευτυχÝα στον Àνθρωπο. Η νÛα θρησκεÝα βρÜκε απÜχηση κυρÝωσ στουσ φτωχοàσ και τουσ καταπιεσµÛνουσ υπηκÞουσ τησ αυτοκρατορÝασ. Η ζωÜ των πρñτων χριστιανñν, µε την απλÞτητα και την υποµονÜ που διÛκρινε τουσ πιστοàσ στα βασανιστÜρια και τουσ διωγµοàσ, δηµιοàργησε πρÞτυπα για τισ µελλοντικÛσ γενιÛσ των οπαδñν τησ νÛασ θρησκεÝασ. Το ρωµαϊκÞ κρÀτοσ, αν και ανεκτικÞ στισ ποικÝλεσ λατρεÝεσ των υπηκÞων του, εντοàτοισ φÀνηκε ιδιαÝτερα σκληρÞ προσ τουσ χριστιανοàσ. Τουσ τρεισ πρñτουσ αιñνεσ Ûγιναν επÝσηµα δÛκα διωγµοÝ κατÀ των χριστιανñν. Ο τελευταÝοσ µεγÀλοσ διωγµÞσ Ûγινε απÞ το ∆ιοκλητιανÞ µε την υποκÝνηση του ΓαλÛριου. Η τακτικÜ, ωστÞσο, των διñξεων δεν Ûφερε κανÛνα αποτÛλεσµα, γι’ αυτÞ και ο Ýδιοσ ο ΓαλÛριοσ εξÛδωσε στη ΣαρδικÜ (σηµ. ΣÞφια) το πρñτο διÀταγµα µε το οποÝο επÛτρεπε στουσ χριστιανοàσ υπηκÞουσ του να ασκοàν ελεàθερα τισ θρησκευτικÛσ τουσ υποχρεñσεισ (311 µ.Χ.). ΑυτÞ το διÀταγµα αποτÛλεσε το πρÞτυπο του ∆ιατÀγµατοσ των ΜεδιολÀνων (313 µ.Χ.). Ο θρÝαµβοσ του Χριστιανισµοà. Ο Μ. ΚωνσταντÝνοσ, Þπωσ εÝδαµε, εδραÝωσε το ΧριστιανισµÞ. ΩστÞσο, δεν Ûθιξε τισ Àλλεσ θρησκεÝεσ, αλλÀ παρÛµεινε µÛχρι το θÀνατÞ του πιστÞσ στο ∆ιÀταγµα των ΜεδιολÀνων, που καθιÛρωνε την ανεξιθρησκÝα. Ο ΧριστιανισµÞσ προστατεàτηκε απÞ την κοσµικÜ εξουσÝα και κατ’ αυτÞν τον τρÞπο το κρÀτοσ χρησιµοποÝησε τη νÛα θρησκεÝα για να εξασφαλÝσει την ειρÜνη και την ευηµερÝα στουσ υπηκÞουσ του. Τα προβλÜµατα που απασχÞλησαν το ΧριστιανισµÞ αντιµετωπÝστηκαν απÞ το Μ. ΚωνσταντÝνο ωσ προβλÜµατα του Ýδιου του κρÀτουσ. Με την επικρÀτηση και την εξÀπλωση τησ νÛασ θρησκεÝασ παρουσιÀστηκαν στουσ κÞλπουσ τησ σηµαντικÀ προβλÜµατα που οφεÝλονταν στο ζÜλο των νεοφñτιστων οπαδñν και σε διαφορετικÛσ ερµηνεÝεσ των δογµÀτων* τησ. Τον 4ο αι. ο ΧριστιανισµÞσ και το Ýδιο το κρÀτοσ εÝχε να αντιµετωπÝσει τα προβλÜµατα των αιρÛσεων, που απεÝλησαν τη γαλÜνη και την ενÞτητα τησ αυτοκρατορÝασ. ΑιρÛσεισ ονοµÀστηκαν οι παρεκκλÝνουΜικρÜ προτοµÜ απÞ χαλκηδÞνιο λÝθο σεσ τÀσεισ απÞ τα ορθÀ δÞγµατα τησ ΕκκλησÝασ. του Μ. ΚωνσταντÝνου (αρχÛσ 4ου αι.). Οι δογµατικÛσ αυτÛσ διαφοροποιÜσεισ προÛκυΜε τισ ενÛργειÛσ του προστÀτευσε το ψαν ωσ φυσικÞ επακÞλουθο τησ ανÀγκησ να αΧριστιανισµÞ και Àνοιξε νÛουσ ορÝζοφοµοιωθοàν και να παγιωθοàν τα δÞγµατα τησ ντεσ για το µÛλλον τησ αυτοκρατορÝασ. (ΠαρÝσι, ΕθνικÜ ΒιβλιοθÜκη) νÛασ θρησκεÝασ. Πρñτοσ ο Μ. ΚωνσταντÝνοσ α240

ντιµετñπισε τισ αιρÛσεισ ωσ πρÞβληµα του Ýδιου του κρÀτουσ και για την αντιµετñπισÜ τουσ καθιÛρωσε το θεσµÞ των Οικουµενικñν ΣυνÞδων µε τη συµµετοχÜ του αυτοκρÀτορα. Οι αιρÛσεισ, τον 4ο αι., οφεÝλονταν στην ανÀγκη να διευκρινιστεÝ η τρισυπÞστατη ενÞτητα του Θεοà, δηλαδÜ η σχÛση ΠατÛρα και Υιοà στην ΑγÝα ΤριÀδα αλλÀ και η θÛση του ΑγÝου Πνεàµατοσ. Το πρÞβληµα παρουσιÀστηκε Þταν ο Íρειοσ, µορφωµÛνοσ ιερÛασ στην ΑλεξÀνδρεια, διακÜρυξε Þτι ο ΘεÞσ υπÀρχει πριν απÞ τον ΥιÞ και κατ’ επÛκταση ο ΧριστÞσ δηµιουργÜθηκε απÞ τον ΠατÛρα και εÝναι κτÝσµα του. Η διδασκαλÝα του ΑρεÝου τÀραξε τη γαλÜνη τησ ΕκκλησÝασ, καθñσ η αÝρεση προσεÝλκυσε πολλοàσ οπαδοàσ. Ο Μ. ΚωνσταντÝνοσ θÛλησε να αντιµετωπÝσει οριστικÀ το ζÜτηµα, γι’ αυτÞ το παρÛπεµψε σε ΟικουµενικÜ Σàνοδο. Με την παρουσÝα του Ýδιου κατÀ την εναρκτÜρια συνεδρÝαση και µε τη συµµετοχÜ 318 επισκÞπων απ’ Þλη την αυτοκρατορÝα συγκλÜθηκε η Α ΟικουµενικÜ Σàνοδοσ στη ΝÝκαια τησ ΒιθυνÝασ (325 µ.Χ.). Στη σàνοδο αυτÜ προβλÜθηκε το «οµοοàσιον του ΠατρÞσ και του Υιοà» και καταδικÀστηκαν οι απÞψεισ του ΑρεÝου. Στη διÀρκεια τησ συνÞδου διατυπñθηκε η ορθÞδοξη Àποψη µÛσα στα επτÀ πρñτα Àρθρα του «ΣυµβÞλου τησ ΠÝστεωσ». ΠαρÀ την καταδÝκη του ΑρεÝου, η αÝρεσÜ του διατηρÜθηκε. Ο ΚωνστÀντιοσ, διÀδοχοσ του Μ. ΚωνσταντÝνου, πολÛµιοσ τησ ειδωλολατρÝασ – απαγÞρευσε τισ θυσÝεσ και Ûκλεισε πολλοàσ ναοàσ τησ αρχαÝασ θρησκεÝασ –, δραστηριοποιÜθηκε για την επικρÀτηση του Αρειανισµοà. Ο ΙουλιανÞσ, που διαδÛχθηκε στο θρÞνο τον ΚωνστÀντιο, Üταν υποστηρικτÜσ ειδωλολατρικñν θεολογικñν αντιλÜψεων, ενÞσ κρÀµατοσ στοιχεÝων αφενÞσ αρχαιοελληνικñν και ρωµαϊκñν και αφετÛρου χριστιανικñν και ειδωλολατρικñν (λατρεÝα του ×λιου). Η ελληνικÜ παιδεÝα του και το γεγονÞσ τησ δολοφονÝασ του πατÛρα του απÞ τον ΚωνστÀντιο Üταν λÞγοι που τον αποµÀκρυναν απÞ το ΧριστιανισµÞ4. Ο Χριστιανι-

ΑνδριÀντασ του Ιουλιανοà (4οσ αι.). Ο αυτοκρÀτορασ παρουσιÀζεται ωσ Îλληνασ φιλÞσοφοσ Ü ιερÛασ. (ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου)

4. Ο ΙουλιανÞσ υποστηρικτÜσ τησ ειδωλολατρÝασ Ο ΙουλιανÞσ, αν και απÞ τα παιδικÀ του χρÞνια Ûκλινε περισσÞτερο προσ τη λατρεÝα των εθνικñν θεñν, και, καθñσ µεγÀλωνε, επιθυµοàσε πολà να την ασκÜσει, Þµωσ, επειδÜ εÝχε πολλοàσ λÞγουσ να φοβÀται, Þ,τι Ûκανε το Ûκανε µε τη µεγαλàτερη δυνατÜ µυστικÞτητα. Ùταν Þµωσ, Ûλειψαν οι φÞβοι του και εÝδε Þτι εÝχε φτÀσει ο καιρÞσ να πραγµατοποιÜσει ελεàθερα την επιθυµÝα του, φανÛρωσε τα µυστικÀ τησ καρδιÀσ του και µε σαφÜ και ρητÀ διατÀγµατα Ûδωσε εντολÜ να ανοÝξουν οι ειδωλολατρικοÝ ναοÝ, να γÝνονται θυσÝεσ στουσ βωµοàσ και γενικÀ να ξαναγυρÝσει η ειδωλολατρÝα. ΑµµιανÞσ ΜαρκελλÝνοσ, ΙστορÝα, XXII, 5.

241

ΜικρογραφÝα χειρογρÀφου του 9ου αι. µε λÞγουσ του ΓρηγÞριου Ναζιανζηνοà. ΕικονÝζονται επÝσκοποι και ιερεÝσ στη Β οικουµενικÜ σàνοδο τησ Κωνσταντινοàπολησ. Οι αποφÀσεισ τησ συµπλÜρωσαν το «Σàµβολο τησ ΠÝστεωσ». Στο θρÞνο το ανοικτÞ ΕυαγγÛλιο συµβολÝζει την παρουσÝα του Χριστοà. (ΠαρÝσι, ΕθνικÜ ΒιβλιοθÜκη)

σµÞσ Þµωσ εÝχε εξαπλωθεÝ και αποκτÜσει ισχυρÀ θεµÛλια στην κοινωνÝα τησ αυτοκρατορÝασ. Η Þποια προσπÀθεια του Ιουλιανοà για την αναβÝωση των αρχαÝων λατρειñν, µετÀ τη βραχàβια βασιλεÝα του και το θÀνατÞ του, Ûπαυσε οριστικÀ. Ο ΙουλιανÞσ καταγρÀφηκε στην ιστορÝα µε την προσωνυµÝα

ΠαραβÀτησ Ü ΑποστÀτησ. Ο 4οσ αιñνασ τελεÝωσε µε την πλÜρη επικρÀτηση του Χριστιανισµοà. Ο Μ. ΘεοδÞσιοσ Üταν υποστηρικτÜσ τησ ΟρθοδοξÝασ5. Με διÀταγµÀ του ο ΧριστιανισµÞσ – εκτÞσ απÞ νÞµιµη θρησκεÝα – Ûγινε επÝσηµη θρησκεÝα του κρÀτουσ (380 µ.Χ.). Τον επÞµενο χρÞνο, για να διευκρινιστεÝ η θÛση του ΑγÝου Πνεàµατοσ µÛσα στην 5. Ο Μ. ΘεοδÞσιοσ προστÀτησ ΑγÝα ΤριÀδα, συγκλÜθηκε στην Κωνσταντινοàτου Χριστιανισµοà πολη η Β ΟικουµενικÜ Σàνοδοσ (381 µ.Χ.), η οΑπÞ την αρχÜ κιÞλασ τησ βασιλεÝποÝα συµπλÜρωσε το «Σàµβολο τησ ΠÝστεωσ». ασ του, δεν Ûπαψε να παραστÛκεται ΠαρÀλληλα, µε µια σειρÀ διαταγµÀτων κατÀφεστην ΕκκλησÝα που βρισκÞταν σε πÞρε πλÜγµατα κατÀ των Εθνικñν, Þπωσ ονοµÀζολεµο µε τουσ εχθροàσ τησ, και αυτÞ νταν οι οπαδοÝ τησ αρχαÝασ θρησκεÝασ. Îθεσε ετο Ûκανε µε νÞµουσ πολà δÝκαιουσ κτÞσ νÞµου τισ αρχαÝεσ λατρεÝεσ, αφαÝρεσε τισ πεκαι γεµÀτουσ απÞ διÀθεση οÝκτου, γιατÝ ο αιρετικÞσ ΒαλεντινιανÞσ, που ριουσÝεσ απÞ τα αρχαÝα ιερÀ και τÛλοσ κατÀργηευνοοàσε τουσ αρειανοàσ, την εÝχε θÝσε και τουσ Ολυµπιακοàσ αγñνεσ (392 µ.Χ.). ξει σκληρÀ. Ο ΘεοδÞσιοσ εÝχε καλàΤο δεàτερο µισÞ του 4ου αι. σηµειñνεται ουτερη τàχη σαν µÛλοσ τησ ΕκκλησÝασ, σιαστικÀ η µεγÀλη ιδεολογικÜ σàγκρουση µεταξà παρÀ σαν κυβερνÜτησ στο κρÀτοσ. των θεωρητικñν τησ αρχαÝασ θρησκεÝασ απÞ τη ΠρÞσταξε να γκρεµιστοàν παντοà τα µια πλευρÀ και του Χριστιανισµοà απÞ την Àλλη. εÝδωλα των εθνικñν, γιατÝ Üξερε καλÀ Þτι τα αγαθÀ στον κÞσµο αυτÞ δεν Τον 4ο αι. αναπτàχθηκε ιδιαÝτερα η εκκλησιαστιεξαρτιοàνται απÞ τουσ δαÝµονεσ, αλκÜ ρητορεÝα, γι’ αυτÞ και αυτÜ η περÝοδοσ ονολÀ απÞ τον Ûνα και αληθινÞ θεÞ. µÀστηκε χρυσÞσ αιñνασ τησ θεολογÝασ, µε σπουΙερÞσ ΑυγουστÝνοσ, Για την πολιτεÝα δαÝουσ εκπροσñπουσ το Μ. ΒασÝλειο, το ΓρηγÞτου Θεοà, Βιβλ. 5, Κεφ. 26. ριο Νàσσησ, το ΓρηγÞριο ΝαζιανζηνÞ, τον ΙωÀν242

νη ΧρυσÞστοµο στο ανατολικÞ τµÜµα τησ αυτοκρατορÝασ και στο δυτικÞ το ΛακτÀντιο και τον ΑυγουστÝνο. Οι ΠατÛρεσ τησ ΕκκλησÝασ Üταν απÞφοιτοι ελληνικñν φιλοσοφικñν σχολñν. Με το συγγραφικÞ και εκκλησιαστικÞ τουσ Ûργο συνδàασαν τη χριστιανικÜ ηθικÜ µε την ελληνικÜ φιλοσοφικÜ σκÛψη και ρητορεÝα. Ο συνδυασµÞσ του Χριστιανισµοà µε τον ΕλληνισµÞ στη διÀρκεια του 4ου αι. δεν εÝχε µÞνο θεωρητικÜ βÀση, αλλÀ βρÜκε και πρακτικÜ εφαρµογÜ. ΙερÀρχεσ και Àλλεσ πνευµατικÛσ προσωπικÞτητεσ κÀτω απÞ την επÝδραση τησ ελληνικÜσ πολιτικÜσ σκÛψησ δε δÝστασαν να διατυπñσουν ελεàθερα τισ απÞ- ΧρυσÞ νÞµισµα του αυτοκρÀτορα Θεοδοψεισ τουσ για τα πολιτικÀ και κοινωνικÀ προβλÜ- σÝου Α . Με διÀταγµÀ του ο ΧριστιανισµÞσ Ûγινε επÝσηµη θρησκεÝα του κρÀτουσ. µατα τησ εποχÜσ, και να Ûρθουν σε ρÜξη πολλÛσ (ΑθÜνα, ΝοµισµατικÞ ΜουσεÝο) φορÛσ µε την εξουσÝα. Η µεγÀλη κρÝση του Χριστιανισµοà (5οσ αιñνασ). Μεγαλàτερα και πιο οξυµÛνα Üταν τα προβλÜµατα κατÀ τον 5ο αιñνα. ΤÞτε Þµωσ καθιερñθηκε ουσιαστικÀ και τυπικÀ η παρÛµβαση του κρÀτουσ στα θÛµατα τησ ΕκκλησÝασ. Οι δογµατικÛσ διαµÀχεσ απÛκτησαν χριστολογικÞ περιεχÞµενο. Αφοροàσαν τη θεϊκÜ και ανθρñπινη φàση του Χριστοà, δηλαδÜ το θÛµα τησ σχÛσησ τησ θεϊκÜσ και ανθρñπινησ φàσησ στο πρÞσωπο του Χριστοà. ΜεγÀλο πρÞβληµα δηµιουργÜθηκε στα τÛλη τησ τρÝτησ δεκαετÝασ του 5ου αιñνα, Þταν ο πατριÀρχησ τησ Κωνσταντινοàπολησ ΝεστÞριοσ Àρχισε να κηρàττει Þτι η ανθρñπινη φàση του Χριστοà Üταν ανεξÀρτητη απÞ τη θεϊκÜ και Þτι η πρñτη επικρÀτησε τησ δεàτερησ. Η Γ ΟικουµενικÜ Σàνοδοσ που Ûγινε στην Îφεσο (431 µ.Χ.) καθαÝρεσε το ΝεστÞριο και καταδÝκασε τη διδασκαλÝα του ωσ αιρετικÜ. Ο νεστοριανισµÞσ, ωστÞ- ΜικρογραφÝα χειρογρÀφου των αρχñν του 9ου αι. ΕικονÝζει το ΘεοδÞσιο Β ασο, διατηρÜθηκε σε ορισµÛνεσ κοινÞτητεσ στισ βο- νÀµεσα σε επισκÞπουσ και ιερεÝσ τησ Γ ρειοανατολικÛσ παρυφÛσ τησ ΣυρÝασ κÀτω απÞ ΟικουµενικÜσ συνÞδου. (Vercelli, ΒιβλιοθÜκη ΑρχιεπισκοπÜσ) την προστασÝα των Περσñν. Ο εκχριστιανισµÞσ του κρÀτουσ τα αµÛσωσ επÞµενα χρÞνια ολοκληρñθηκε ουσιαστικÀ και τυπικÀ, Þπωσ αποδεικνàουν ορισµÛνεσ αυτοκρατορικÛσ ενÛργειεσ. Το ανατολικÞ τµÜµα τησ αυτοκρατορÝασ κατοικοàνταν στην πλειοψηφÝα του απÞ χριστιανοàσ, γι’ αυτÞ και η κοσµικÜ 243

εξουσÝα προστÀτευσε το ΧριστιανισµÞ και επιδÝωξε τη συνεργασÝα µαζÝ του. Τισ αλλαγÛσ που Ûφερε ο ΧριστιανισµÞσ, τÞσο στην οργÀνωση του Η Σàνοδοσ τησ ΧαλκηδÞνοσ Üταν κρÀτουσ Þσο και στισ σχÛσεισ των πολιτñν, αποη κρÝσιµη καµπÜ στην ιστορÝα τησ δεικνàει ο ΘεοδοσιανÞσ κñδικασ (438 µ.Χ.). ΑυτοκρατορÝασ Þσον αφορÀ την ΑÝΠρÞκειται για µια σειρÀ διαταγµÀτων που εκδÞγυπτο και τη ΣυρÝα. Η µονοφυσιτικÜ θηκαν στη λατινικÜ γλñσσα απÞ τον αυτοκρÀτοχριστολογÝα ταÝριαζε στην ανατολÝτιρα ΘεοδÞσιο Β και αποτÛλεσαν την πρñτη κωδικη ιδιοσυγκρασÝα και, πολà γρÜγορα, µονοφυσιτικÛσ εκκλησÝεσ, που τισ κοποÝηση νÞµων, εµπνευσµÛνη σε µεγÀλο βαθµÞ Ûνωνε η αντÝθεσÜ τουσ προσ τη ΧαλαπÞ το ΧριστιανισµÞ. κηδÞνα, εµφανÝστηκαν σε Þλεσ τισ εΜετÀ απÞ µια δεκαετÝα περÝπου, η συνεργαπαρχÝεσ. ΕπιπλÛον η αÝρεση Ûγινε το σÝα κρÀτουσ και ΕκκλησÝασ θεσµοθετÜθηκε και στοιχεÝο που συνÛνωσε πολλοàσ κατυπικÀ, Þταν ο αυτοκρÀτορασ ΜαρκιανÞσ καθιÛτοÝκουσ των επαρχιñν που εÝχαν παρωσε τη συµβολικÜ πρÀξη τησ στÛψησ (450 µ.Χ.). ρÀπονα µε τουσ αυτοκρατορικοàσ υπαλλÜλουσ. Με τον τρÞπο αυτÞ εκΣàµφωνα µε τον καινοàργιο θεσµÞ, ο νÛοσ αυτοφρÀζανε τον εθνικισµÞ τουσ και τισ κρÀτορασ Ûπρεπε να στÛφεται απÞ τον πατριÀρχωριστικÛσ τουσ τÀσεισ που συνεχñσ χη τησ Κωνσταντινοàπολησ. γÝνονταν µεγαλàτερεσ. Το αποτÛλεΗ συνεργασÝα αυτÜ Üταν αναγκαÝα για την àσµα τησ πικρÝασ που Ûσπειρε η Χαλπαρξη τησ Ýδιασ τησ αυτοκρατορÝασ. Την Ýδια εκηδñν Üταν, δàο σχεδÞν αιñνεσ αρποχÜ το ανατολικÞ τµÜµα τησ αυτοκρατορÝασ γÞτερα, η εàκολη κατÀκτηση τησ ΣυρÝασ και τησ Αιγàπτου απÞ τουσ βρισκÞταν σε αναταραχÜ εξαιτÝασ τησ εµφÀνισησ Íραβεσ. Και η αρµενικÜ εκκλησÝα δε και τησ εξÀπλωσησ µιασ νÛασ αÝρεσησ. Οι ακραÝοι δÛχτηκε τισ αποφÀσεισ τησ ΧαλκηδÞπολÛµιοι τησ αÝρεσησ του ΝεστÞριου Ûφτασαν στη νοσ, αν και οι αντιρρÜσεισ τησ Üταν διατàπωση µιασ Àποψησ εκ διαµÛτρου αντÝθετησ. µÀλλον συνταγµατικÛσ παρÀ δογµα∆ιακÜρυξαν δηλαδÜ Þτι η ανθρñπινη φàση του τικÛσ. ΑκÞµα και στην Ýδια την Κωνσταντινοàπολη οι αιρετικοÝ Üταν ποΧριστοà απορροφÜθηκε τελεÝωσ απÞ τη θεϊκÜ και λυÀριθµοι. κατÀ συνÛπεια ο ΧριστÞσ Üταν µÞνο θεÞσ. Η διδασκαλÝα αυτÜ που διατυπñθηκε απÞ τουσ θεοSt. Runsiman, ΒυζαντινÞσ πολιτισµÞσ, µετ. ∆εσπ. ∆ετζñρτζη, λÞγουσ τησ ΑλεξÀνδρειασ ονοµÀστηκε µονοφυσιεκδ. ΓαλαξÝασ – ΕρµεÝασ, σ. 39. τισµÞσ και διαδÞθηκε γρÜγορα στην ΑÝγυπτο, τη ΣυρÝα και την ΠαλαιστÝνη. ΑντιµετωπÝστηκε ωσ αÝρεση και καταδικÀστηκε απÞ τη ∆ ΟικουµενικÜ Σàνοδο στη ΧαλκηδÞνα (451 µ.Χ.). Η καταδÝκη αυτÜ Þµωσ µεγÀλωσε το χÀσµα ανÀµεσα στην Κωνσταντινοàπολη και τουσ υπηκÞουσ των ανατολικñν επαρχιñν που εÝχαν αποδεχτεÝ το µονοφυσιτισµÞ. Οι ταραχÛσ συνεχÝστηκαν µε µεγαλàτερη Ûνταση στην ΑÝγυπτο και τη ΣυρÝα. ΘορυβηµÛνοι οι αυτοκρÀτορεσ, στα τÛλη του 5ου αιñνα προσπÀθησαν να αποκαταστÜσουν την ενÞτητα και να επιβÀλουν την ειρÜνη στην αυτοκρατορÝα6. Ο αυτοκρÀτορασ ΖÜνων µε τη συνεργασÝα του πατριÀρχη τησ Κωνσταντινοàπολησ εξÛδωσε το «ΕνωτικÞ» διÀταγµα (482 µ.Χ.), µε το οποÝο θÛλησε να συµβιβÀσει τισ διαφορÛσ µε παραχωρÜσεισ προσ τουσ µονοφυσÝτεσ. Η προσπÀθεια αυτÜ Þµωσ αποδεÝχθηκε αναποτελεσµατικÜ και µÀλιστα προκÀλεσε 6. Οι συνÛπειεσ τησ ΣυνÞδου τησ ΧαλκηδÞνασ

244

νÛα προβλÜµατα. Η Ûκδοση του «Ενωτικοà» θεωρÜθηκε απÞ τον πÀπα τησ Ρñµησ ωσ επÛµβαση σε εκκλησιαστικÀ θÛµατα. Ο πÀπασ αντÛδρασε µε αναθεµατισµÞ του πατριÀρχη τησ Κωνσταντινοàπολησ, που εÝχε ανεχτεÝ αυτÜ την επÛµβαση. Îτσι, εκτÞσ των Àλλων προβληµÀτων δηµιουργÜθηκε το πρñτο σχÝσµα ανÀµεσα στισ ΕκκλησÝεσ τησ ΑνατολÜσ και τησ ∆àσησ.

1.4 Ο εξελληνισµÞσ του Ανατολικοà Ρωµαϊκοà κρÀτουσ Η µεταφορÀ τησ πρωτεàουσασ απÞ το Μ. ΚωνσταντÝνο στο µεταÝχµιο Ευρñπησ και ΑσÝασ, σε µια θÛση που βρισκÞταν πλησιÛστερα στισ ανατολικÛσ επαρχÝεσ τησ αυτοκρατορÝασ, προοιωνιζÞταν τισ επερχÞµενεσ εξελÝξεισ. Η ρωµαϊκÜ αυτοκρατορÝα µετεξελÝχθηκε υπÞ την επÝδραση τησ ρωµαϊκÜσ πολιτικÜσ παρÀδοσησ, τησ χριστιανικÜσ πÝστησ και τησ ελληνικÜσ πολιτιστικÜσ κληρονοµιÀσ. Η πληθυσµιακÜ υπεροχÜ του ελληνικοà στοιχεÝου στο χñρο τησ ΑνατολÜσ, εκεÝ Þπου η πολιτιστικÜ παρÀδοση των ελληνιστικñν χρÞνων Üταν ακÞµα Ûκδηλη, συνÛβαλε βαθµιαÝα αλλÀ σταθερÀ στον εξελληνισµÞ του ανατολικοà τµÜµατοσ τησ αυτοκρατορÝασ. Προσ την κατεàθυνση αυτÜ λειτοàργησε η διαÝρεση τησ αυτοκρατορÝασ σε ΑνατολικÜ και ∆àτικÜ, η οποÝα εÝχε ξεκινÜσει απÞ το ∆ιοκλητιανÞ και οριστικοποιÜθηκε απÞ το Μ. ΘεοδÞσιο. ΕλÀχιστεσ χρονικÛσ περιÞδουσ τα δàο τµÜµατα Üταν ενωµÛνα. ΜÛσα στον 4ο αιñνα το ανατολικÞ τµÜµα βαθµιαÝα αυτονοµÜθηκε και παρÀλληλα εξελληνÝστηκε. Η ελληνικÜ φιλοσοφικÜ σκÛψη, η ρητορεÝα, αλλÀ και γενικÞτερα η ελληνικÜ παιδεÝα, καλλιεργÜθηκε αυτÜ την εποχÜ στισ φιλοσοφικÛσ σχολÛσ τησ ΑνατολÜσ (ΑλεξÀνδρεια, ΑντιÞχεια) και στην ΑθÜνα. Ο ΙουλιανÞσ Üταν βαθàσ γνñστησ τησ ελληνικÜσ παιδεÝασ. ΠολλοÝ επÝσησ σàγχρονοÝ του δÀσκαλοι και ιερÀρχεσ εÝχαν διαπαι-

ΜικρογραφÝα χειρογρÀφου απÞ το ΧρονικÞ του Ιω. ΣκυλÝτζη (13οσ-14οσ αι.), που εικονÝζει τη στÛψη του αυτοκρÀτορα απÞ τον πατριÀρχη. ΠρÞκειται για την τελετÜ τησ αναγορεàσεωσ που καθιερñθηκε απÞ τα µÛσα του 5ου αι. (ΜαδρÝτη, ΕθνικÜ ΒιβλιοθÜκη)

ΠροτοµÜ του ΑρκÀδιου. Η αναγÞρευση του πρωτÞτοκου ΑρκÀδιου σε αυτοκρÀτορα στο ανατολικÞ τµÜµα τησ αυτοκρατορÝασ υποδηλñνει το ενδιαφÛρον για την ΑνατολÜ και τη µετατÞπιση του κÛντρου βÀρουσ προσ το τµÜµα αυτÞ τησ αυτοκρατορÝασ. (Κωνσταντινοàπολη, ΜουσεÝο ΑρχαιοτÜτων)

245

7. Ο γοτθικÞσ κÝνδυνοσ Θα πρÛπει, αντÝ να δεχÞµαστε να οπλοφοροàν οι Σκàθεσ (οι ΓÞτθοι), να αναζητÜσουµε στρατιñτεσ απÞ την τÀξη των γεωργñν, που θα πολεµÜσουν για να υπερασπιστοàν τη γη τουσ. Αυτοàσ να εντÀξουµε στο στρατÞ για αρκετÞ χρÞνο. ΠαρÀλληλα να ξεσηκñσουµε τουσ φιλÞσοφουσ, που ασχολοàνται µε τισ µελÛτεσ τουσ, και τουσ βιοτÛχνεσ, που δε σηκñνουν κεφÀλι απÞ την καθηµερινÜ δουλειÀ, και το νωθρÞ λαÞ, που, επειδÜ δεν Ûχει τι να κÀνει, περνÀει την ñρα του στα θÛατρα. Ùλουσ αυτοàσ να τουσ πεÝσουµε, πριν οδηγηθοàν απÞ το γÛλιο στο κλÀµα, να φροντÝσουν να περÀσει η στρατιωτικÜ δàναµη στα χÛρια των ΡωµαÝων, χωρÝσ να Ûχουν κανÛνα δισταγµÞ, εÝτε εÝναι Àνθρωποι ασÜµαντοι εÝτε σηµαντικοÝ. ΓιατÝ στισ πολιτεÝεσ συµβαÝνει Þ,τι ακριβñσ και στα σπÝτια¯ οι Àντρεσ αναλαµβÀνουν την υπερÀσπισÜ τουσ και οι γυναÝκεσ ασχολοàνται µε τισ δουλειÛσ του σπιτιοà. Πñσ λοιπÞν εÝναι δυνατÞ να ανεχθεÝτε το ρÞλο του Àνδρα να τον Ûχουν οι ξÛνοι; ∆εν εÝναι µεγÀλη ντροπÜ ν’ αφÜνετε την πιο µεγÀλη ανδρικÜ αρετÜ, τη φιλοτιµÝα στουσ πολÛµουσ, σε Àλλουσ; Εγñ τουλÀχιστον, αν οι ξÛνοι µισθοφÞροι κÛρδιζαν πολλÛσ νÝκεσ για δικÞ µου Þφελοσ, θα ντρεπÞµουν γι’ αυτÞ. Και σκÛπτοµαι κÀτι που βρÝσκεται πολà κοντÀ σε Þσουσ Ûχουν µυαλÞ. Αν οι Àντρεσ και οι γυναÝκεσ που αναφÛραµε σαν παρÀδειγµα δεν ανÜκουν στο Ýδιο Ûθνοσ, οàτε σε Ûθνη συγγενικÀ, τÞτε θα εÝναι αρκετÜ µια µικρÜ πρÞφαση, για να θελÜσουν αυτοÝ που οπλοφοροàν, να επιβÀλουν την κυριαρχÝα τουσ στουσ πολÝτεσ. ΤÞτε Þµωσ θα χρειαστεÝ ν’ αγωνιστοàν Àνθρωποι απÞλεµοι, οι πολÝτεσ, εναντÝον εκεÝνων που εÝναι εξασκηµÛνοι στον πÞλεµο, δηλαδÜ των ξÛνων µισθοφÞρων.

246

δαγωγηθεÝ µε τισ ελληνικÛσ φιλοσοφικÛσ ιδÛεσ, ιδιαÝτερα του νεοπλατωνισµοà. Ο Μ. ΘεοδÞσιοσ πριν πεθÀνει χñρισε για Àλλη µια φορÀ την αυτοκρατορÝα στα δàο και τη µοÝρασε στουσ δàο γιοàσ του. Το ανατολικÞ τµÜµα το Ûδωσε στον ΑρκÀδιο, που Üταν και ο πρωτÞτοκοσ, και το δυτικÞ στον Ονñριο. ΑυτÞσ ο χωρισµÞσ, που Üταν οριστικÞσ (395 µ.Χ.), εÝχε µεγÀλη σηµασÝα για τη µελλοντικÜ πορεÝα τησ αυτοκρατορÝασ. Το δυτικÞ τµÜµα δÛχτηκε σε λÝγα χρÞνια τον κατακλυσµÞ βαρβαρικñν εισβολñν και στο τÛλοσ κατÛρρευσε (476 µ.Χ.). ΑντÝθετα, το ανατολικÞ αντεπεξÜλθε νικηφÞρα και συνÛχισε την ιστορικÜ του πορεÝα. Ο οριστικÞσ χωρισµÞσ του κρÀτουσ (395 µ.Χ.) αποτελεÝ για µερικοàσ ιστορικοàσ το συµβατικÞ Þριο Ûναρξησ τησ βυζαντινÜσ ιστορÝασ. Ενñ στο δυτικÞ τµÜµα η εισβολÜ των γερµανικñν φàλων Ûφερε το τÛλοσ του ρωµαϊκοà κÞσµου, στο ανατολικÞ δε σÜµανε το τÛλοσ του Ελληνισµοà. ΕÝναι βÛβαιο Þτι µετÀ το θÀνατο του Μ. ΘεοδοσÝου παρουσιÀστηκε και στην ΑνατολÜ προσ στιγµÜ κÝνδυνοσ εκγερµανισµοà του κρÀτουσ. ΩστÞσο, ο κÝνδυνοσ αυτÞσ αποσοβÜθηκε µε την αποτελεσµατικÜ αντÝσταση που προÛβαλαν Îλληνεσ λÞγιοι και πολιτικοÝ. Η αντιγερµανικÜ – αντιγοτθικÜ – αυτÜ κÝνηση Üταν τÞσο ισχυρÜ, ñστε να γÝνεται λÞγοσ για τη δηµιουργÝα εθνικοà κÞµµατοσ που υποκινοàσε τον αντιγοτθικÞ αγñνα7. Îτσι, το ανατολικÞ τµÜµα επιβÝωσε µετÀ τισ βαρβαρικÛσ εισβολÛσ και µετεξελÝχθηκε πλÛον στη βυζαντινÜ του µορφÜ, στηριγµÛνο στον ΕλληνισµÞ. Ο εξελληνισµÞσ τησ αυτοκρατορÝασ Üταν µια πραγµατικÞτητα που οφειλÞταν στον πρωταγωνιστικÞ ρÞλο τησ Κωνσταντινοàπολησ. Η πνευµατικÜ δραστηριÞτητα µεταφÛρθηκε απÞ την ΑθÜνα στην πρωτεàουσα τησ αυτοκρατορÝασ, Þπου µε διÀταγµα του ΘεοδÞσιου Β ιδρàθηκε το ΠανδιδακτÜριο (425 µ.Χ.). Με επÝσηµη αυτοκρατορικÜ απÞφαση υπερτεροàσε η διδασκαλÝα τησ

ελληνικÜσ φιλολογÝασ και γλñσσασ σε βÀροσ τησ λατινικÜσ. Την επικρÀτηση του ελληνικοà στοιχεÝου επικàρωσε και η Ûκδοση αυτοκρατορικñν διαταγµÀτων (397 και 439 µ.Χ.) που επÛτρεψαν πλÛον τη σàνταξη των δικαστικñν αποφÀσεων και των διαθηκñν στην ελληνικÜ γλñσσα.

1.5 Η µεγÀλη µετανÀστευση των λαñν. Το τÛλοσ του ∆υτικοà Ρωµαϊκοà κρÀτουσ

Πριν λοιπÞν η κατÀσταση φτÀσει προσ τα εκεÝ που βαδÝζει, πρÛπει εµεÝσ να αποκτÜσουµε πÀλι το υψηλÞ ρωµαϊκÞ φρÞνηµα και να συνηθÝσουµε να κερδÝζουµε τισ νÝκεσ οι Ýδιοι. Ùσο για τουσ βαρβÀρουσ, να µην τουσ δεχÞµαστε ανÀµεσÀ µασ και να τουσ αποµακρàνουµε απÞ παντοà. ΣυνÛσιοσ, ΛÞγοσ περÝ ΒασιλεÝασ, P.G., τ. 66, σ. 1092-1093.

Τα γερµανικÀ φàλα, Þπωσ οι ΓÞτθοι – Οστρο8. Οι συνÜθειεσ των Οàνων γÞτθοι και ΒησιγÞτθοι –, οι ΑλαµανοÝ, οι Βουργοàνδιοι, οι ΦρÀγκοι, οι ΒÀνδαλοι και Àλλοι, µÛΑν και Ûχουν ανθρñπινη µορφÜ, Ûστω και αποκρουστικÜ, περνοàν ποχρι τα µÛσα περÝπου του 4ου αιñνα παρÛµεναν Ûλà σκληρÜ ζωÜ. ∆ε χρησιµοποιοàν τη ξω απÞ τα σàνορα τησ αυτοκρατορÝασ. ΚατÛφευφωτιÀ οàτε τρñνε µαγειρεµÛνο φαγαν µÞνο σε παροδικÛσ εισβολÛσ Ü στην τακτικÜ γητÞ, αλλÀ τρÛφονται µε ρÝζεσ Àτων ειρηνικñν διεισδàσεων, Þταν το ρωµαϊκÞ γριων φυτñν και µε τη µισοσαπισµÛκρÀτοσ τουσ χρησιµοποιοàσε σε µικρÛσ οµÀδεσ νη σÀρκα κÀθε εÝδουσ ζñου, που την τοποθετοàν ανÀµεσα στα πÞδια τουσ ωσ µισθοφÞρουσ για τη φàλαξη των συνÞρων Ü και στη ρÀχη του αλÞγου και Ûτσι τη ωσ καλλιεργητÛσ στισ ερηµωµÛνεσ παραµεθÞριεσ ζεσταÝνουν κÀπωσ. ∆εν κατασκευÀπεριοχÛσ. ζουν κανενÞσ εÝδουσ σπÝτια, αλλÀ τα Η κατÀσταση αυτÜ µεταβλÜθηκε το τελευταÝο αποφεàγουν σαν να εÝναι τÀφοι... τÛταρτο του 4ου αιñνα, Þταν διαδÞθηκε η φÜµη Τα παποàτσια τουσ εÝναι καταÞτι οι Οàνοι, νοµÀδεσ µογγολικÜσ καταγωγÜσ, πÛσκευασµÛνα πολà Àτεχνα και εµποδÝζουν το ελεàθερο βÀδισµα. Γι’ αυτÞ ρασαν το ΒÞλγα ποταµÞ (374 µ.Χ.). Η µετακÝνηελÀχιστα µποροàν να πολεµÜσουν ση των Οàνων µÛσα στον ευρωπαϊκÞ χñρο εÝχε πεζοÝ, αλλÀ εÝναι σχεδÞν κολληµÛνοι ωσ φυσικÜ συνÛπεια τισ αλυσιδωτÛσ µεταναστεàπÀνω στα ÀλογÀ τουσ, που εÝναι σεισ των γερµανικñν φàλων προσ τα δυτικÀ, στα σκληρÀ και Àσχηµα, και καθισµÛνοι εδÀφη τησ ρωµαϊκÜσ αυτοκρατορÝασ. Οι µετακιπολλÛσ φορÛσ µε γυναικεÝο τρÞπο νÜσεισ αυτÛσ, που κρÀτησαν περισσÞτερο απÞ Û(πλÀγια) επÀνω τουσ κÀνουν τισ συνηθισµÛνεσ εργασÝεσ τουσ. ΑπÞ το Àναν αιñνα και Ûγιναν απειλητικÞτερεσ τον 5ο αιλογÞ του ο καθÛνασ τουσ νàχτα και ñνα, Ûµειναν γνωστÛσ στην ιστορÝα ωσ η µεγÀλη µÛρα αγορÀζει και πουλÀει, τρñει και µετανÀστευση των λαñν. πÝνει και, γÛρνοντασ στο στενÞ τρÀΟι Οàνοι. Στην αρχÜ δεν οργανñθηκαν σε εχηλÞ του, βυθÝζεται σε βαθà àπνο... νιαÝο κρÀτοσ, αλλÀ ζοàσαν διεσπαρµÛνοι στισ µεΑµµιανÞσ ΜαρκελλÝνοσ, γÀλεσ ευρωπαϊκÛσ εκτÀσεισ βÞρεια του ∆οàναβη, ΙστορÝα, ΧΧΧΙ, 2, 4-6. σε φυλÛσ πολιτικÀ ασàνδετεσ8. Προσ το τÛλοσ τησ τρÝτησ δεκαετÝασ του 5ου αιñνα δηµιοàργησαν ισχυρÞ κρÀτοσ, µε επÝκεντρο την περιοχÜ τησ σηµερινÜσ ΟυγγαρÝασ. Το κρÀτοσ τουσ οδηγÜθηκε στο απÞγειο τησ δàναµÜσ του, Þταν αρχηγÞσ τουσ Ûγινε ο ΑττÝλασ (434-453 µ.Χ.). Ο ΘεοδÞσιοσ Β , ο τÞτε αυτοκρÀτορασ του Ανατολι247

κοà Ρωµαϊκοà κρÀτουσ, υποχρεñθηκε να κλεÝσει πολλÛσ φορÛσ ταπεινωτικÛσ συµφωνÝεσ µαζÝ του, προκειµÛνου να εξασφαλÝσει την εδαφικÜ ακεραιÞτητα του κρÀτουσ και να κρατÜσει τουσ Οàνουσ βÞρεια του ∆οàναβη. Παρ’ Þλα αυτÀ, αρκετÛσ φορÛσ παραβιÀστηκαν τα σàνορα τησ αυτοκρατορÝασ και οι ληστρικÛσ επιδροµÛσ τουσ Üταν ιδιαÝτερα καταστροφικÛσ για τισ βÞρειεσ περιοχÛσ τησ ΒαλκανικÜσ. ΑπÞ τα µÛσα του 5ου αιñνα ο ΑττÝλασ αποφÀσισε να στρÛψει την πολεµικÜ του δραστηριÞτητα προσ τη ΓαλατÝα. ΕκεÝ ηττÜθηκε στα ΚαταλαυνικÀ ΠεδÝα απÞ το ρωµαϊκÞ στρατÞ ΧρυσÞ νÞµισµα του ΘεοδοσÝου Β . Το Þκαι τα στρατεàµατα των γερµανικñν λαñν, των νοµα του αυτοκρÀτορα αυτοà εÝναι συνΒησιγÞτθων, Βουργοàνδιων, Σουηβñν κ.À. (451 δεδεµÛνο µε αξιÞλογα πολιτιστικÀ Ûργα. µ.Χ.). Στη συνÛχεια στρÀφηκε στην ΙταλÝα και Û(ΑθÜνα, ΝοµισµατικÞ ΜουσεÝο) φτασε µÛχρι τα τεÝχη τησ Ρñµησ, στην οποÝα Þµωσ δεν επετÛθη. ΕπÛστρεψε στην πρωτεàουσα του κρÀτουσ του, Þπου και πÛθανε µετÀ απÞ δàο χρÞνια (453 µ.Χ.). ΜετÀ το θÀνατÞ του οι Οàνοι διασπÀστηκαν σε µικρÛσ οµÀδεσ και συνÛχισαν να ζουν νοµαδικÀ στην κεντρικÜ και ανατολικÜ Ευρñπη, Ûωσ Þτου βαθµιαÝα αφοµοιñθηκαν απÞ Àλλουσ λαοàσ. Οι ΒησιγÞτθοι. Οι ΒησιγÞτθοι ανÜκουν στο δυτικÞ κλÀδο των ΓÞτθων. Τον 3ο αι. µ.Χ. τουσ βρÝσκουµε εγκαταστηµÛνουσ σε περιοχÛσ µεταξà του ∆νεÝστερου και του Προàθου ποταµοà. Ùταν Àρχισε η προÛλαση των Οàνων προσ το ∆οàναβη, τÞτε Ûνα µεγÀλο µÛροσ των ΒησιγÞτθων, που η γραπτÜ παρÀδοση το υπολογÝζει σε διακÞσιεσ χιλιÀδεσ, ζÜτησε απÞ τον αυτοκρÀτορα του ανατολικοà τµÜµατοσ να τουσ επιτρÛψει την εÝσοδο και την εγκατÀσταση σε εδÀφη τησ αυτοκρατορÝασ (376 µ.Χ.). Το αÝτηµÀ τουσ Ûγινε δεκτÞ. Τουσ δÞθηκε η Àδεια να περÀσουν το ∆οàναβη και να εγκατασταθοàν στην περιοχÜ τησ σηµερινÜσ Β. ΒουλγαρÝασ. Ùµωσ η κακÜ συµπεριφορÀ των κρατικñν υπαλλÜλων τησ αυτοκρατορÝασ και οι καταχρÜσεισ σε βÀροσ τουσ οδÜγησαν τουσ ΒησιγÞτθουσ σε εξεγÛρσεισ και τουσ Ûστρεψαν σε επιδροµÛσ που απεÝλησαν την Ýδια την πρωτεàουσα. Ο Μ. ΘεοδÞσιοσ ανÛτρεψε τα σχÛδιÀ τουσ αλλÀ παρÀλληλα ακολοàθησε συµφιλιωτικÜ πολιτικÜ. Τουσ επÛτρεψε να εγκατασταθοàν στην περιοχÜ τησ σηµερινÜσ ΒΑ ΒουλγαρÝασ. Θεωροàνταν ΡωµαÝοι υπÜκοοι και εÝχαν αρκετÀ προνÞµια, Ûπρεπε Þµωσ σε αντÀλλαγµα να συµµετÛχουν στην Àµυνα των συνÞρων και να αποκροàουν κÀθε εχθρικÜ επιδροµÜ στην περιοχÜ τουσ. Η φιλογοτθικÜ πολιτικÜ του Μ. ΘεοδοσÝου, ωστÞσο, εÝχε και αρνητικÀ αποτελÛσµατα, εφÞσον Àφησε το περιθñριο σε πολλοàσ απÞ τουσ αρχηγοàσ των ΓÞτθων να διεισδàσουν στην κρατικÜ µηχανÜ και στο ρωµαϊκÞ στρατÞ. Μεγαλàτερο πρÞβληµα προξÛνησαν οι συγκροàσεισ µεταξà των ηγετñν τουσ, γιατÝ ο248

δÜγησαν σε λεηλασÝεσ και σε καταστροφÛσ περιοχñν τησ αυτοκρατορÝασ. ΑνÀλογη κατÀσταση διαµορφñθηκε απÞ την επανÀσταση και τισ επιδροµÛσ των ΒησιγÞτθων µε αρχηγÞ τον ΑλÀριχο στα τÛλη του 4ου αιñνα. Οι επιδροµÛσ αυτÛσ προχñρησαν µÛχρι την ΠελοπÞννησο και αντιµετωπÝστηκαν απÞ τον ΣτιλÝχωνα, Àλλο βÀρβαρο στρατιωτικÞ ηγÛτη που Ûστειλε το ∆υτικÞ ΡωµαϊκÞ κρÀτοσ. Στη συνÛχεια ο ΑλÀριχοσ στρÀφηκε στην ΙταλÝα, Þπου προσ στιγµÜ αποκροàστηκε απÞ Àλλα γερµανικÀ φàλα, που τα χρησιµοποιοàσε το ∆υτικÞ κρÀτοσ ωσ φàλακεσ των συνÞρων. Îτσι, στισ πρñτεσ δεκαετÝεσ του 5ου αιñνα το δυτικÞ τµÜµα τησ αυτοκρατορÝασ βρισκÞταν σε συνεχÜ αναταραχÜ εξαιτÝασ των µετακινÜσεων λαñν που Ûρχονταν σε εξοντωτικÛσ συγκροàσεισ µεταξà τουσ. Την περÝοδο αυτÜ των µετακινÜσεων αξιοσηµεÝωτο 249

ΥπατικÞ δÝπτυχο* απÞ ελεφαντοστÞ. Στη µÝα πλευρÀ του εικονÝζεται ο ΣτιλÝχων, βανδαλικÜσ καταγωγÜσ στρατιωτικÞσ ηγÛτησ του ∆υτικοà Ρωµαϊκοà κρÀτουσ, ο οποÝοσ στÀλθηκε στην ΠελοπÞννησο για την αντιµετñπιση του ΑλÀριχου. (Monza, ΚαθεδρικÞσ ναÞσ) 9. Η πολιτικÜ του Ανατ. Ρωµαϊκοà κρÀτουσ απÛναντι στουσ ΒησιγÞτθουσ Στισ περιοχÛσ εκεÝνεσ των ΒαλκανÝων που ελÛγχονταν απÞ την Κωνσταντινοàπολη, το µÀθηµα που εÝχαν δεχτεÝ οι ΡωµαÝοι στρατιωτικοÝ τον 4ο αιñνα εφαρµÞστηκε µε επιτυχÝα. Îνασ µελετηµÛνοσ συνδυασµÞσ ισχàοσ, προσαρµοστικÞτητασ και εξαγορÀσ µε χρÜµα εξουδετÛρωσαν τισ

250

επεισÞδιο Üταν η Àλωση και η λεηλασÝα τησ Ýδιασ τησ Ρñµησ απÞ τουσ ΒησιγÞτθουσ µε αρχηγÞ τον ΑλÀριχο (410 µ.Χ.)9. Ο θÀνατÞσ του την Ýδια χρονιÀ στÀθηκε η αιτÝα τησ µετακÝνησÜσ τουσ αρχικÀ στη Ν. ΓαλατÝα και στη συνÛχεια στην ΙσπανÝα, Þπου Ýδρυσαν κρÀτοσ. Η εγκατÀσταση γερµανικñν λαñν στη ∆àση. Οι µετακινÜσεισ των γερµανικñν φàλων στη διÀρκεια του 5ου αιñνα πÜραν µεγÀλη Ûκταση. ΣυνÛπεια των µετακινÜσεων Üταν η δηµιουργÝα νÛων κρατñν στα εδÀφη τησ ρωµαϊκÜσ αυτοκρατορÝασ. ΜετÀ τη δηµιουργÝα του κρÀτουσ των ΒησιγÞτθων στη Ν. ΓαλατÝα, οι ΒÀνδαλοι, Àλλο γερµανικÞ φàλο, µετακινÜθηκαν απÞ τισ περιοχÛσ τησ Α. ΓερµανÝασ προσ την ΙσπανÝα και απÞ εκεÝ πÛρασαν στη Β. ΑφρικÜ. ΚατÀ τη διÀρκεια τησ τÛταρτησ δεκαετÝασ του 5ου αιñνα, κατÛλαβαν τη ΜαυριτανÝα, τη ΝουµιδÝα (σηµ. ΑλγερÝα) και, τÛλοσ, την ΚαρχηδÞνα, την οποÝα Ûκαναν ορµητÜριο για τισ πειρατικÛσ τουσ επιδροµÛσ. Το κρÀτοσ τουσ επεκτÀθηκε µε την κατÀληψη των µεγÀλων νησιñν τησ ∆. ΜεσογεÝου. Αφοà εδραÝωσαν την κυριαρχÝα τουσ στη Β. ΑφρικÜ, Ûκαναν ληστρικÛσ επιδροµÛσ στην ΙταλÝα και την ΕλλÀδα. Σε µια απ’ αυτÛσ στρÀφηκαν εναντÝον τησ Ρñµησ (455 µ.Χ.), την οποÝα λεηλÀτησαν και κατÛστρεψαν πολλÀ απÞ τα Ûργα τÛχνησ που τη στÞλιζαν. Η ενÛργειÀ τουσ αυτÜ Ûµεινε γνωστÜ στην ιστορÝα µε τον Þρο βανδαλισµÞσ. ΑργÞτερα, µια απÞπειρα που Ûγινε απÞ το ΑνατολικÞ ΡωµαϊκÞ κρÀτοσ για τη διÀλυση του κρÀτουσ των ΒανδÀλων κατÛληξε σε αποτυχÝα. Στη διÀρκεια του πρñτου µισοà του 5ου αιñνα συνεχÝστηκαν οι εγκαταστÀσεισ των γερµανικñν λαñν σε εδÀφη του ∆υτικοà κρÀτουσ. Στη σηµερινÜ κεντρικÜ ΓαλλÝα ιδρàθηκε το κρÀτοσ των ΒουργουνδÝων, ενñ στισ βÞρειεσ και δυτικÛσ περιοχÛσ τησ ΓαλλÝασ δηµιουργÜθηκε το ΦραγκικÞ κρÀτοσ. ΤÛλοσ, τα γερµανικÀ φàλα των ΑγγλοσαξÞνων ξεκÝνησαν την κατÀληψη τησ ΒρετανÝασ. Îτσι, στα µÛσα του 5ου αιñνα το ∆υτικÞ

ΡωµαϊκÞ κρÀτοσ εÝχε περιοριστεÝ περÝπου στην ιταλικÜ χερσÞνησο. Το τÛλοσ του ∆υτικοà Ρωµαϊκοà κρÀτουσ. ΑπÞ τα µÛσα του 5ου αιñνα η ΙταλÝα Üταν σε κατÀσταση συνεχοàσ αναταραχÜσ, αφοà η κρατικÜ µηχανÜ εÝχε αποδιοργανωθεÝ και τη στρατιωτικÜ ηγεσÝα εÝχαν στα χÛρια τουσ ΓερµανοÝ µισθοφÞροι. Στο θρÞνο ανÛβηκαν για µικρÞ διÀστηµα αυτοκρÀτορεσ ανÝκανοι, που υποστηρÝζονταν απÞ τουσ Γερµανοàσ Ü εÝχαν τη συγκατÀθεση τησ Κωνσταντινοàπολησ. ΟυσιαστικÀ, τον αυτοκρατορικÞ θρÞνο διατÜρησε ο σεβασµÞσ που Ûτρεφαν οι βÀρβαροι προσ το θεσµÞ του ΡωµαÝου αυτοκρÀτορα. Το 476 µ.Χ., ο ΟδÞακροσ, ηγεµÞνασ των Εροàλων, ενÞσ γερµανικοà φàλου, ο οποÝοσ εÝχε αναγνωριστεÝ αρχηγÞσ Þλων των µισθοφορικñν λαñν στην ΙταλÝα, προχñρησε σε καθαÝρεση του τÞτε αυτοκρÀτορα Ρωµàλου Αυγουστàλου, επειδÜ εÝχε καταλÀβει το θρÞνο χωρÝσ την Ûγκριση τησ Κωνσταντινοàπολησ. Με πρεσβεÝα τησ συγκλÜτου, που Ûστειλε στον αυτοκρÀτορα του ανατολικοà τµÜµατοσ ΖÜνωνα, ζÜτησε την Àδεια να κυβερνÀ στη ∆àση εξ ονÞµατÞσ του και εξÜγησε Þτι δε χρειαζÞταν Àλλοσ αυτοκρÀτορασ. Îτσι ο ΟδÞακροσ αναγνωρÝστηκε διοικητÜσ τησ ΙταλÝασ µε τον τÝτλο του πατρÝκιου. Στη Ρñµη Ûκτοτε δεν κυβÛρνησε Àλλοσ ΡωµαÝοσ αυτοκρÀτορασ. Αν και στην πραγµατικÞτητα δε συνÛβη καµÝα µεταβολÜ, το Ûτοσ 476 µ.Χ. θεωρεÝται το τÛλοσ του ∆υτικοà Ρωµαϊκοà κρÀτουσ και συγχρÞνωσ η συµβατικÜ αρχÜ του ΜεσαÝωνα για τη ∆àση. Οι ΟστρογÞτθοι. Οι ΟστρογÞτθοι εÝναι ο ανατολικÞσ κλÀδοσ των ΓÞτθων. ΜÛχρι τισ αρχÛσ του 4ου αιñνα Üταν εγκαταστηµÛνοι στην περιοχÜ του ∆νεÝπερου ποταµοà. ΑυτοÝ πρñτοι υπÛ-

συνÛπειεσ τησ βησιγοτθικÜσ µετανÀστευσησ. Η πολεµικÜ αριστοκρατÝα των ΒησιγÞτθων «αφοµοιñθηκε» µε την προσφορÀ θÛσεων στη στρατιωτικÜ ηγεσÝα Ü µε την ανÀθεση αποστολñν προσ Þφελοσ τησ ανατολικÜσ ρωµαϊκÜσ διπλωµατÝασ. Ùταν Þµωσ ο ΑλÀριχοσ κινÜθηκε απÞ τα ΒαλκÀνια προσ τη ∆àση, αντιµετñπισε µια κοινωνÝα που τησ Ûλειπε η αντÝστοιχη δàναµη και επιτηδειÞτητα. Οι συγκλητικοÝ εÝχαν αφÜσει απλÜρωτουσ τουσ φÞρουσ τουσ και εÝχαν παραµελÜσει την επÀνδρωση του ρωµαϊκοà στρατοà¯ ωστÞσο Þταν τουσ ζητÜθηκε, το 408, να πληρñσουν τον ΑλÀριχο για να καλàψουν τισ στρατιωτικÛσ αδυναµÝεσ τουσ, η σàγκλητοσ απÛρριψε την πρÞταση ωσ πολà ενδοτικÜ προσ τον µισητÞ βÀρβαρο: «ΑυτÞ εÝναι δουλικÞ συµβÞλαιο, Þχι εισφορÀ». ΠερÜφανα λÞγια, αλλÀ δàο χρÞνια αργÞτερα αυτοÝ οι πατριñτεσ θα εξαναγκÀζονταν σε τριπλÀσια εισφορÀ απ’ αυτÜν που τουσ εÝχε ζητηθεÝ αρχικÀ, για να λυτρñσουν την Ýδια την πÞλη τουσ απÞ το βασιλιÀ των ΒησιγÞτθων. Ο στεÝροσ σοβινισµÞσ και η Àρνηση να διαπραγµατευτοàν µε τουσ βαρβÀρουσ οδÜγησαν στην Àλωση τησ Ρñµησ απÞ τον ΑλÀριχο το 410. ×ταν Ûνα δυσοÝωνο ξεκÝνηµα για τισ ρωµαιοβαρβαρικÛσ σχÛσεισ του ερχÞµενου αιñνα. P. Brown, Þ.π., σ. 131-132.

ΧρυσÞ νÞµισµα του ΘευδÛριχου, βασιλιÀ των ΟστρογÞτθων (474-526). ΠαρÀ το βασιλικÞ τÝτλο που του αποδÝδει η επιγραφÜ στο νÞµισµα, εντοàτοισ δεν Ûχει διÀδηµα στο κεφÀλι, σε Ûνδειξη τησ αναγνñρισησ τησ επικυριαρχÝασ του αυτοκρÀτορα στην Κωνσταντινοàπολη. (Ρñµη, ΜουσεÝο Θερµñν)

251

ΜαυσωλεÝο* του ΘευδÛριχου Ûξω απÞ τα τεÝχη τησ ΡαβÛννασ. ΠρÞκειται για Ûνα κυκλικÞ οικοδÞµηµα που θυµÝζει αρχαÝο ηρñο. Στο κÀτω µÛροσ Üταν τοποθετηµÛνη η σαρκοφÀγοσ, ενñ το επÀνω µÛροσ Üταν χñροσ για τελετουργικοàσ σκοποàσ.

στησαν τισ συνÛπειεσ τησ µετακÝνησησ των Οàνων στουσ οποÝουσ και υποτÀχθηκαν. Η φιλογοτθικÜ πολιτικÜ Þµωσ του Μ. ΘεοδοσÝου επÛτρεψε την εγκατÀσταση των ΟστρογÞτθων στισ περιοχÛσ τησ σηµερινÜσ ΟυγγαρÝασ µε αντÀλλαγµα τη φàλαξη των συνÞρων. Το τελευταÝο τÛταρτο του 5ου αιñνα, Þταν αυτοκρÀτορασ στην Κωνσταντινοàπολη Üταν ο ΖÜνων, οι βÞρειεσ περιοχÛσ τησ ΒαλκανικÜσ δεινοπÀθησαν απÞ τισ επιδροµÛσ τουσ. Για να προστατεàσει ο ΖÜνων το ανατολικÞ τµÜµα τησ αυτοκρατορÝασ, Ûστρεψε τον ηγεµÞνα των ΟστρογÞτθων ΘευδÛριχο προσ την ΙταλÝα, µε σκοπÞ να αποµακρàνει τον ΟδÞακρο. ΜετÀ απÞ σκληροàσ αγñνεσ ο ΘευδÛριχοσ κατÛλαβε τη ΡαβÛννα, την πρωτεàουσα του ΟδÞακρου, και την Ûκανε Ûδρα του Οστρογοτθικοà βασÝλειου τησ ΙταλÝασ (493 µ.Χ.), παÝρνοντασ παρÀλληλα απÞ τον αυτοκρÀτορα τησ Κωνσταντινοàπολησ τον τÝτλο του ρÜγα (rex). Îτσι, στα τÛλη του 5ου αιñνα, απÞ την παλαιÀ ρωµαϊκÜ αυτοκρατορÝα απÛµεινε µÞνο το ανατολικÞ τµÜµα, περιορισµÛνο σε εδÀφη τησ ΒαλκανικÜσ, τησ Μ. ΑσÝασ και περιοχñν τησ ΣυρÝασ, τησ ΠαλαιστÝνησ και τησ Αιγàπτου. Στη ∆àση εÝχαν ιδρυθεÝ γερµανικÀ βασÝλεια.

∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi fiÙÙ Ë Ù Â ˜

1. Να αξιολογÜσετε το µεταρρυθµιστικÞ Ûργο του ∆ιοκλητιανοà. Να λÀβετε υπÞψη σασ το παρÀθεµα 1. 2. ΓιατÝ ο Μ. ΚωνσταντÝνοσ εγκατÛλειψε το σàστηµα τησ ΤετραρχÝασ; 3. Πñσ κρÝνετε την προσπÀθεια του Ιουλιανοà να επαναφÛρει την ειδωλολατρÝα; ΥπÜρχε προοπτικÜ επικρÀτησησ των θρησκευτικñν του απÞψεων; 4. Ποιεσ Üταν οι συνÛπειεσ των αποφÀσεων τησ συνÞδου τησ ΧαλκηδÞνασ για την αυτοκρατορÝα; (Να λÀβετε υπÞψη σασ το παρÀθεµα 6). 5. Να προσδιορÝσετε το πολιτισµικÞ επÝπεδο των Οàνων µε βÀση τισ πληροφορÝεσ του παραθÛµατοσ 8. 6. Αφοà µελετÜσετε το παρÀθεµα 7 να απαντÜσετε στισ ακÞλουθεσ ερωτÜσεισ: α) Ποια λàση προβÀλλει για την αντιµετñπιση του προβλÜµατοσ του εκγερµανισµοà του κρÀτουσ; β) Ποια επιχειρÜµατα χρησιµοποιεÝ; 7. ΠÞτε και µε ποιον τρÞπο επÜλθε ο οριστικÞσ χωρισµÞσ τησ αυτοκρατορÝασ και ποια Üταν η τàχη του δυτικοà τησ τµÜµατοσ; 252

2. Η εποχÜ του Ιουστινιανοà (6οσ αι. µ.Χ.) Ο ΙουστινιανÞσ σφρÀγισε µε το Ûργο του τον 6ο αιñνα. ∆ιαδÛχθηκε στο θρÞνο το θεÝο του ΙουστÝνο, τον οποÝο εÝχε βοηθÜσει στη διακυβÛρνηση του κρÀτουσ ωσ σàµβουλοσ, Þταν εκεÝνοσ σε µεγÀλη ηλικÝα και χωρÝσ γνñσεισ ανÛλαβε αυτοκρατορικÀ καθÜκοντα. Ο Ýδιοσ εÝχε αποκτÜσει σπουδαÝα µÞρφωση και εÝχε επηρεαστεÝ απÞ την παιδεÝα και το παλαιÞ µεγαλεÝο του ρωµαϊκοà κÞσµου. Το γεγονÞσ αυτÞ ενÝσχυσε τισ φιλοδοξÝεσ του, Þταν κυβÛρνησε την αυτοκρατορÝα απÞ το 527 ωσ το 565 µ.Χ. Την εποχÜ αυτÜ ο αρχαÝοσ ρωµαϊκÞσ κÞσµοσ βρισκÞταν Üδη υπÞ διÀλυση. Η αποκατÀσταση τησ ρωµαϊκÜσ οικουµÛνησ, που την περιÞρισαν στο ανατολικÞ τησ τµÜµα οι «βαρβαρικÛσ» επιδροµÛσ, Üταν µια ελπÝδα που ενÛπνεε τη δηµÞσια ζωÜ των ΡωµαÝων. ΑυτÜ η ελπÝδα Ûγινε στÞχοσ τησ πολιτικÜσ του Ιουστινιανοà. ΣυγκεκριµÛνα, στÞχοσ τησ εξωτερικÜσ του πολιτικÜσ Üταν η ανακατÀληψη των χαµÛνων εδαφñν στη ∆àση και η συνοριακÜ Àµυνα στην ΑνατολÜ ñστε να επιτευχθεÝ η αποκατÀσταση τησ ρωµαϊκÜσ οικουµÛνησ. Ενñ στην εξωτερικÜ πολιτικÜ ο ΙουστινιανÞσ φαÝνεται δÛσµιοσ του ορÀµατοσ του παλαιοà µεγαλεÝου, στην εσωτερικÜ γÝνεται καινοτÞµοσ. Îλαβε µÛτρα που οδÜγησαν την αυτοκρατορÝα προσ τα εµπρÞσ και την αποµÀκρυναν απÞ τη ρωµαϊκÜ παρÀδοση.

2.1 Η ανασàσταση τησ ρωµαϊκÜσ οικουµÛνησ Κàριο στÞχο των επιδιñξεων και τησ πολιτικÜσ του Ιουστινιανοà αποτελεÝ η αποκατÀσταση τησ παλαιÀσ συνοριακÜσ γραµµÜσ τησ αυτοκρατορÝασ, Þπωσ Üταν πριν εγκατασταθοàν στο δυτικÞ τµÜµα τησ οι γερµανικοÝ λαοÝ. Η πολιτικÜ αυτÜ που εÝναι γνωστÜ µε το λατινικÞ Þρο reconquista (= ανασàσταση) περιλαµβÀνει σειρÀ απÞ µακροχρÞνιουσ επιθετικοàσ πολÛµουσ σ’ Þ,τι αφορÀ το δυτικÞ τµÜµα τησ παλαιÀσ ρωµαϊκÜσ αυτοκρατορÝασ. Για τη διατÜρηση των συνÞρων στην ΑνατολÜ και στο χñρο των ΒαλκανÝων ο ΙουστινιανÞσ υποχρεñθηκε να αντιµετωπÝσει τουσ εχθροàσ µε αµυντικοàσ πολÛµουσ και παραχωρÜσεισ. Το Ûργο τησ ανασàστασησ τησ αυτοκρατορÝασ ΨηφιδωτÞ απÞ τον πλευρικÞ τοÝχο του ιεροà τησ εκκλησÝασ του ΑγÝου ΒιταλÝου στη ΡαβÛννα. ΠαρουσιÀζει αυτοκρατορικÜ ποµπÜ, στο µÛσο τησ οποÝασ εικονÝζεται ο ΙουστινιανÞσ. Η µνηµειακÜ αυτÜ σàνθεση δηλñνει την αποκατÀσταση τησ αυτοκρατορικÜσ εξουσÝασ στην ΙταλÝα (6οσ αι.).

253

Ûθεσε σε εφαρµογÜ, αφοà προηγουµÛνωσ στο εσωτερικÞ συνÛτριψε µια επαναστατικÜ κÝνηση (ΣτÀση του ΝÝκα)* που λÝγο Ûλειψε να του στοιχÝσει το θρÞνο. ΕπιθετικοÝ πÞλεµοι στη ∆àση. «ΠÜγαµε στην ΙταλÝα, µεγÀλε βα✦ Στη Β. ΑφρικÜ καταλàθηκε το γερµανικÞ σιλιÀ, χωρÝσ να Ûχουµε στρατιñτεσ, ÀκρÀτοσ των ΒανδÀλων (533-534 µ.Χ.). Ùλη η Β. λογα, Þπλα και χρÜµατα, χωρÝσ δηλαΑφρικÜ µÛχρι τισ ΗρÀκλειεσ ΣτÜλεσ (ΓιβραλτÀρ), δÜ τα εφÞδια εκεÝνα που, αν δεν τα Ûχει κÀποιοσ σε αφθονÝα, εÝναι αδàνακαθñσ και τα νησιÀ ΚορσικÜ, ΣαρδηνÝα και Βατο να κÀνει πÞλεµο. ΓιατÝ, αν και λεαρÝδεσ, πÛρασαν στην κυριαρχÝα τησ ΚωνσταπροσπαθÜσαµε γυρνñντασ στη ΘρÀντινοàπολησ. κη και στην ΙλλυρÝα, συγκεντρñσαµε ✦ Στην ΙταλÝα µετÀ απÞ σκληροàσ αγñνεσ που πολà λÝγουσ στρατιñτεσ, αξιολàπηκρÀτησαν µια εικοσαετÝα (535-554 µ.Χ.), διαλàτουσ, που δεν Ûχουν εξοπλισµÞ και θηκε το βασÝλειο των ΟστρογÞτθων1. Η ΙταλÝα εεÝναι εντελñσ αµÀθητοι απÞ πÞλεµο. ΑλλÀ βλÛπουµε και αυτοàσ που ÛπανÜλθε στην αυτοκρατορικÜ εξουσÝα και µε νοχουν αποµεÝνει στην ΙταλÝα. ΕÝναι λÝµοθετικÜ πρÀξη του Ιουστινιανοà οργανñθηκε γοι, φοβοàνται τουσ εχθροàσ και ÛκατÀ τον Ýδιο τρÞπο που Ýσχυε πριν απÞ την Ýχουν χαµηλÀ το ηθικÞ τουσ, γιατÝ Ûδρυση του Οστρογοτθικοà κρÀτουσ. χουν νικηθεÝ πολλÛσ φορÛσ απÞ κεÝ✦ Στην ΙσπανÝα επιχειρÜθηκε εκστρατεÝα ενανουσ. ΕÝναι Àνθρωποι που κατÞρθωντÝον των ΒησιγÞτθων τη χρονιÀ που τελεÝωνε ο σαν να ξεφàγουν απÞ τον εχθρÞ αφοà εγκατÛλειψαν τα ÀλογÀ τουσ και εξαντλητικÞσ ΟστρογοτθικÞσ πÞλεµοσ (554 µ.Χ.). πÛταξαν τα Þπλα τουσ. ΤÛλοσ, εÝναι ΑποτÛλεσµα αυτÜσ τησ επιχεÝρησησ Üταν η κατÀαδàνατο να βροàµε χρÜµατα στην ληψη τησ νοτιοανατολικÜσ περιοχÜσ τησ ΙβηρικÜσ ΙταλÝα, γιατÝ την Ûχουν καταλÀβει χερσονÜσου και η ÛνταξÜ τησ στισ αυτοκρατοριπÀλι οι εχθροÝ...». κÛσ κτÜσεισ. ΠροκÞπιοσ, ΙστορÝα των πολÛµων, ΑµυντικοÝ πÞλεµοι στην ΑνατολÜ και στο VII, XII, 3-7. ∆οàναβη. ✦ Στα ασιατικÀ σàνορα κàριοσ αντÝπαλοσ τησ αυτοκρατορÝασ Üταν οι ΠÛρσεσ. Οι αγñνεσ εναντÝον τουσ, µε ενδιÀµεσεσ ανÀπαυλεσ ειρηνικñν ελιγµñν, διÜρκεσαν περÝπου τριÀντα χρÞνια και χωρÝζονται σε τρεισ φÀσεισ (527-532, 540-545 και 549-562 µ.Χ.). Ο ΙουστινιανÞσ αντιµετñπισε τον περσικÞ κÝνδυνο µε ιδιαÝτερα προσεγµÛνο σχεδιασµÞ, που αποσκοποàσε στην αποφυγÜ µεγÀλων πολεµικñν συγκροàσεων και στην οργÀνωση συστÜµατοσ συνοριακÜσ Àµυνασ. ΤελικÀ, το συνοριακÞ καθεστñσ µεταξà των δàο κρατñν επανÜλθε σ’ αυτÞ που Ýσχυε τον 3ο αι. µ.Χ. ✦ Στα βÞρεια σàνορα δεν εφαρµÞστηκε απÞ τον αυτοκρÀτορα κÀποια ιδιαÝτερη πολιτικÜ, γι’ αυτÞ και η κατÀσταση στη συνοριακÜ γραµµÜ του ∆οàναβη Ûµεινε ανεξÛλεγκτη. Ο ΙουστινιανÞσ, λÞγω των στρατιωτικñν αναγκñν που εÝχε στη ∆àση και στην ΑνατολÜ, υποχρεñθηκε να αποσàρει στρατεàµατα απÞ τα βÞρεια σàνορα. Η κατÀσταση αυτÜ ενθÀρρυνε τισ διεισδàσεισ νÛων λαñν, κυρÝωσ ΣλÀβων ενωµÛνων µε κατÀλοιπα των ουνικñν φυλñν του ΑττÝλα. ΠολλÛσ φορÛσ παραβÝασαν τη συνοριακÜ γραµµÜ του ∆οàναβη και εισχñρη1. Η επιστολÜ του στρατηγοà ΒελισÀριου προσ τον ΙουστινιανÞ για την αποστολÜ στρατιωτικÜσ βοÜθειασ στην ΙταλÝα

254

255

2. Ο «εκσλαβισµÞσ» των ΕλλÜνων. Ο ιστορικÞσ Ι.Φ. ΦαλµερÀϋερ, για λÞγουσ πολιτικÜσ σκοπιµÞτητασ, διατàπωσε τη θεωρÝα του εκσλαβισµοà των συγχρÞνων ΕλλÜνων, προβÀλλοντασ ωσ επιχεÝρηµα τισ σλαβικÛσ επιδροµÛσ που Ûγιναν στον ελλαδικÞ χñρο τον 6ο αι. Ο ελληνικÞσ λαÞσ, που πριν απÞ τον τρωικÞ πÞλεµο Ûωσ τον Ûκτο µετÀ ΧριστÞν αιñνα κατοÝκησε την ΠελοπÞννησο και τη χερσαÝα χñρα βορειÞτερα, δεν υπÀρχει πια σÜµερα. ΑτυχεÝσ περιστÀσεισ κÀθε εÝδουσ επÛφεραν την τελειωτικÜ παρακµÜ του, τον περιορισµÞ του σε τελεÝωσ ασÜµαντα υπολεÝµµατα και την επιµιξÝα του µε ξÛνουσ, ñστε να σβÜσει ολοκληρωτικÀ ο αρχικÞσ του χαρακτÜρασ και να εξαλειφθοàν, κατÀ την Ûκφραση ενÞσ απÞ τουσ πιο Ûνθερµουσ και προικισµÛνουσ αντιπÀλουσ µου, µÛσα στο γενικÞ µετασχηµατισµÞ, ακÞµα και τα τελευταÝα Ýχνη του αρχαÝου ελληνικοà βÝου. ΑυτÜ η διδασκαλÝα, που αρχικÀ εÝχε την Ûννοια ιστορικοà πειρÀµατοσ, µπαÝνει εφεξÜσ στη σειρÀ των αδιαφιλονÝκητων ιστορικñν αληθειñν. Îχει γÝνει πραγµατικÞτητα που χωρÝσ εθελοàσια τàφλωση δεν µπορεÝ να αρνηθεÝ κανεÝσ.

σαν νοτιÞτερα. Σε µια απ’ αυτÛσ τισ επιδροµÛσ (558 µ.Χ.) απεÝλησαν την Ýδια την πρωτεàουσα και Ûφτασαν λεηλατñντασ µÛχρι τισ ακτÛσ του ΙονÝου και τον ΙσθµÞ τησ ΚορÝνθου. Η διεÝσδυσÜ τουσ, ωστÞσο, σε εδÀφη τησ νÞτιασ ΒαλκανικÜσ Üταν περιορισµÛνη και σε κανÛνα µÛροσ τησ ΕλλÀδασ δεν Ûγιναν σλαβικÛσ εγκαταστÀσεισ κατÀ τισ τελευταÝεσ δεκαετÝεσ του 6ου αι.2 Ο ΙουστινιανÞσ, κρινÞµενοσ απÞ την εξωτερικÜ του πολιτικÜ, φαÝνεται Þτι λειτοàργησε ωσ ΡωµαÝοσ αυτοκρÀτορασ, που Üταν δÛσµιοσ τησ ιδÛασ τησ αποκατÀστασησ τησ ρωµαϊκÜσ οικουµÛνησ. Προσ στιγµÜ δηµιουργÜθηκε η αÝσθηση Þτι µε την εφαρµογÜ αυτÜσ τησ ιδÛασ επιτεàχθηκε και η ρωµαϊκÜ ειρÜνη. Η οικονοµικÜ εξÀντληση Þµωσ τησ αυτοκρατορÝασ και η εµφÀνιση νÛων εχθρñν στα βÞρεια σàνορα υπÜρξαν οι αιτÝεσ για την αναγκαστικÜ αναθεñρηση αυτÜσ τησ πολιτικÜσ απÞ τουσ διαδÞχουσ του. Îτσι, η αυτοκρατορÝα µετÀ απÞ λÝγο περιορÝστηκε στο ανατολικÞ τησ τµÜµα.

2.2 Η ελληνοχριστιανικÜ οικουµÛνη

Ενñ στην εξωτερικÜ του πολιτικÜ ο ΙουστινιανÞσ εµπνεàστηκε απÞ το Þραµα τησ παλαιÀσ ρωµαϊκÜσ οικουµÛνησ, στην εσωτερικÜ οργÀνωση εφÀρµοσε καινοτÞµεσ ιδÛεσ, που συνÛβαλαν στη Ι.Φ. ΦαλµερÀϋερ, ΠερÝ τησ καταγωγÜσ των σηµερινñν ΕλλÜνων, µετ. διαµÞρφωση τησ βυζαντινÜσ φυσιογνωµÝασ του Κ.Π. ΡωµανÞσ, εκδ. ΝεφÛλη 1984, κρÀτουσ. σ. 127-128. Η εσωτερικÜ πολιτικÜ του Ιουστινιανοà στÞχευε στη συνοχÜ µιασ κοινÞτητασ λαñν, των οποÝων συνδετικÀ στοιχεÝα αποτÛλεσαν η ελληνικÜ πολιτιστικÜ παρÀδοση και η χριστιανικÜ πÝστη. Η ρωµαϊκÜ οικουµÛνη µε την πολιτικÜ αυτÜ µετεξελÝχθηκε σε ελληνοχριστιανικÜ. Τα κàρια σηµεÝα τησ εσωτερικÜσ πολιτικÜσ του Ιουστινιανοà Üταν τα ακÞλουθα: ✦ ΙσχυροποιÜθηκε η απÞλυτη µοναρχÝα. ΑφορµÜ για το σχηµατισµÞ ισχυρÜσ κεντρικÜσ εξουσÝασ, Ûδωσε η ΣτÀση του ΝÝκα* (532 µ.Χ.). Η καταστολÜ τησ εξÛγερσησ αυτÜσ συνδÛθηκε µε τη θεωρητικÜ θεµελÝωση τησ µοναρχÝασ απÞ τον ΙουστινιανÞ. Σàµφωνα µε αυτÜν, ο αυτοκρÀτορασ Üταν ο εκλεκτÞσ

256

του Θεοà, στον οποÝο εÝχε δοθεÝ σε Ûνδειξη εµπιστοσàνησ το προνÞµιο να κυβερνÀ για το καλÞ των υπηκÞων του. ✦ ΕπιβλÜθηκε µια θρησκεÝα και Ûνα δÞγµα*. Ο ΙουστινιανÞσ αντιµετñπισε µε σκληρÞτητα τα κατÀλοιπα των αρχαÝων θρησκειñν. Για το λÞγο αυτÞ Ûκλεισε τη νεοπλατωνικÜ σχολÜ των Αθηνñν (529 µ.Χ.) και δÜµευσε την περιουσÝα τησ. ΕξÞντωσε, παρÀλληλα, τισ θρησκευτικÛσ µειονÞτητεσ. Με επιεÝκεια συµπεριφÛρθηκε µÞνο προσ τουσ ΕβραÝουσ, γι’ αυτÞ και διατηρÜθηκε η θρησκεÝα τουσ. ΠραγµατοποιÜθηκε ιεραποστολικÞ Ûργο για τον εκχριστιανισµÞ ειδωλολατρικñν γειτονικñν λαñν, στον Καàκασο, στη ΝουβÝα (σηµ. ΣουδÀν), στη ΣαχÀρα και στο ∆οàναβη. ΟικοδÞµησε, τÛλοσ, την ΑγÝα ΣοφÝα, το καàχηµα τησ χριστιανικÜσ αρχιτεκτονικÜσ. ✦ Îγινε συστηµατικÜ κωδικοποÝηση του ∆ικαÝου. Το νοµοθετικÞ Ûργο του Ιουστινιανοà εÝναι η σπουδαιÞτερη σε σηµασÝα πλευρÀ τησ εσωτερικÜσ του πολιτικÜσ. Το κàριο µÛροσ του νοµοθετικοà Ûργου Üταν γραµµÛνο στη λατινικÜ¯ οι καινοàργιοι, ωστÞσο, νÞµοι εκδÞθηκαν στην ελληνικÜ γλñσσα για να εÝναι κατανοητοÝ απÞ το λαÞ. Η κωδικοποÝηση των νÞµων τησ εποχÜσ του Ιουστινιανοà Ûγινε γνωστÜ το 16ο αιñνα ωσ Corpus juris civilis (αστικÞ δÝκαιο) και αποτÛλεσε τη βÀση τησ νεÞτερησ νοµοθεσÝασ των ευρωπαϊκñν κρατñν. ΝοµοθετικÞ Ûργο Ιουστινιανοà ΙουστινιÀνειοσ κñδικασ (529 και 534) σε λατινικÜ ΠανδÛκτησ (533) γλñσσα ΕισηγÜσεισ (533) ΝεαρÛσ (µετÀ το 534) σε ελληνικÜ γλñσσα

}

Θεµελιñθηκε νÛο διοικητικÞ σàστηµα που απÛτρεψε τον εκφεουδαρχισµÞ τησ αυτοκρατορÝασ. Με µια σειρÀ απÞ καινοàργια νοµοθετικÀ διατÀγµατα (ΝεαρÛσ) παραχñρησε την πολιτικÜ εξουσÝα στουσ στρατιωτικοàσ διοικητÛσ των περιοχñν που Üταν περισσÞτερο εκτεθειµÛνεσ σε εχθρικÛσ επιθÛσεισ. ΑυτÜ η διοικητικÜ καινοτοµÝα Üταν η βÀση ενÞσ νÛου διοικητικοà συστÜµατοσ, που θα επεκτεινÞταν και θα εφαρµοζÞταν αργÞτερα σ’ Þλη την αυτοκρατορÝα. Το µÛτρο αυτÞ στÞχευε, εκτÞσ των Àλλων, στην αντιµετñπιση τησ ανÀπτυξησ των µεγÀλων γαιοκτησιñν. Με επιµÛρουσ διατÀγµατα προσπÀθησε να πλÜξει ✦

ΠροτοµÜ πιθανñσ τησ Θεοδñρασ (6οσ αι.). ×ταν γυναÝκα µε ισχυρÜ θÛληση. ΑποδεÝχθηκε υποδειγµατικÜ σàντροφοσ και συνεργÀτιδα του Ιουστινιανοà. (ΜιλÀνο, Castello Sforzesco)

257

3. ΝοµοθετικÞ µÛτρο του Ιουστινιανοà αντιµετωπÝζει το πρÞβληµα του εκφεουδαρχισµοà τησ αυτοκρατορÝασ ΠροστασÝεσ Àδικεσ για τισ οποÝεσ πληροφοροàµαστε Þτι γÝνονται στισ δικÛσ µασ επαρχÝεσ, θα επιχειρÜσεισ µε κÀθε τρÞπο να τισ σταµατÜσεισ, µην επιτρÛποντασ σε κανÛνα να ζει σε βÀροσ τησ ζωÜσ των Àλλων οàτε να οικειοποιεÝται τα κτÜµατα που δεν του ανÜκουν απÞ πουθενÀ, οàτε να υπÞσχεται προστασÝα προσ βλÀβη των Àλλων οàτε, για να εξουδετερñσουν το κρÀτοσ, να αντιτÀσσουν τη δικÜ τουσ δàναµη. ΑλλÀ οàτε να σε απασχολεÝ, ποια εξουσÝα διαθÛτουν αυτοÝ που πρÀττουν αυτÀ, διÞτι σου εÝναι αρκετÞσ, κυρÝωσ για την εξασφÀλιση πληρÛστερησ εξουσÝασ, ο νÞµοσ και η βασιλικÜ ευµÛνεια.

τουσ «δυνατοàσ», δηλαδÜ τουσ µεγαλοκτηµατÝεσ τησ εποχÜσ3. Îτσι περιορÝστηκε η ανÀπτυξη τησ µεγÀλησ γαιοκτησÝασ και αποτρÀπηκε η διαµÞρφωση κατÀστασησ ανÀλογησ µε αυτÜ που παρατηρÜθηκε στο δυτικÞ µεσαιωνικÞ κÞσµο.

(Ιουστινιανοà Α , ΝεαρÀ του Ûτουσ 535) Ι. ΚαραγιαννÞπουλου, Η ΒυζαντινÜ ιστορÝα απÞ τισ πηγÛσ, εκδ. ΒÀνιασ 1996, σ. 186.

∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi fiÙÙ Ë Ù Â ˜

1. Οι αγñνεσ των στρατευµÀτων του Ιουστινιανοà στην ΙταλÝα κρÀτησαν εÝκοσι περÝπου χρÞνια. Ο στρατηγÞσ ΒελισÀριοσ σε επιστολÜ του παρουσιÀζει την κατÀσταση που επικρατοàσε σ’ αυτÜ την περιοχÜ (παρÀθεµα 1). Ποια εικÞνα διαµορφñνετε απÞ την ανÀγνωση του αποσπÀσµατοσ τησ επιστολÜσ; 2. Να αναφÛρετε τουσ βασικοàσ στÞχουσ τησ εξωτερικÜσ και εσωτερικÜσ πολιτικÜσ του Ιουστινιανοà και να εξηγÜσετε σε ποιον απÞ τουσ δàο τοµεÝσ η πολιτικÜ του υπÜρξε αποτελεσµατικÜ. 3. ΓιατÝ οι ιδÛεσ που εφÀρµοσε ο ΙουστινιανÞσ στην εσωτερικÜ του πολιτικÜ µπορεÝ να χαρακτηριστοàν καινοτÞµεσ; 4. Ποιο τοµÛα τησ εσωτερικÜσ πολιτικÜσ του Ιουστινιανοà θεωρεÝτε σηµαντικÞτερο σε Þ,τι αφορÀ την οργÀνωση και την ιστορικÜ πορεÝα του κρÀτουσ; Να τεκµηριñσετε την ÀποψÜ σασ. 258

3. Τα γρÀµµατα και οι τÛχνεσ Στη διÀρκεια τησ àστερησ αρχαιÞτητασ (4οσ-6οσ αι. µ.Χ.) τρεισ παρÀγοντεσ – ρωµαϊκÜ κρατικÜ παρÀδοση, ελληνικÜ παιδεÝα, χριστιανικÜ πÝστη – εÝναι φανερÞ Þτι διαµÞρφωσαν βαθµιαÝα αλλÀ σταθερÀ το χαρακτÜρα του Ανατολικοà Ρωµαϊκοà κρÀτουσ. Η παρÀλειψη ενÞσ απÞ τουσ τρεισ αυτοàσ παρÀγοντεσ καθιστÀ δàσκολη ωσ αδàνατη την κατανÞηση τησ ιστορικÜσ πραγµατικÞτητασ του ΒυζαντÝου. ΜÛσα σ’ αυτÞ το πλαÝσιο αναπτàχθηκε ο πνευµατικÞσ πολιτισµÞσ τησ àστερησ αρχαιÞτητασ, επηρεασµÛνοσ αφενÞσ απÞ την ελληνορωµαϊκÜ πνευµατικÜ παρÀδοση και αφετÛρου απÞ τα θεολογικÀ δÞγµατα και τισ λατρευτικÛσ ανÀγκεσ του Χριστιανισµοà.

3.1 Η πνευµατικÜ ανÀπτυξη Η αξÝα τησ κλασικÜσ παιδεÝασ και η επÝδραση τησ αρχαÝασ ελληνικÜσ γραµµατεÝασ κατÀ την περÝοδο τησ àστερησ αρχαιÞτητασ εÝναι Ûκδηλη τÞσο στουσ λÞγιουσ τουσ εµπνευσµÛνουσ απÞ το ελληνικÞ-εθνικÞ πνεàµα Þσο και στουσ ΠατÛρεσ τησ ΕκκλησÝασ. Στα πνευµατικÀ κÛντρα τησ ΑνατολÜσ, Þπωσ Üταν η ΑλεξÀνδρεια, η ΑντιÞχεια και η ΑθÜνα, προστÛθηκε η νÛα πρωτεàουσα τησ αυτοκρατορÝασ. Στα κÛντρα αυτÀ καλλιεργÜθηκε η φιλοσοφÝα και η ρητορικÜ και εξελÝχθηκε η χριστιανικÜ σκÛψη. ΑπÞ τα πρñτα βÜµατÀ του το ΑνατολικÞ κρÀτοσ κατανÞησε την ανÀγκη αποδοχÜσ και υποστÜριξησ τησ ελληνικÜσ παιδεÝασ. ΑυτÞ γÝνεται φανερÞ απÞ την απÞφαση του αυτοκρÀτορα ΚωνστÀντιου να ιδρàσει στην Κωνσταντινοàπολη βασιλικÜ βιβλιοθÜκη, η οποÝα περιελÀµβανε και εργαστÜριο αντιγραφÜσ χειρογρÀφων βιβλÝων. ΕκεÝ εργÀστηκαν καλλιγρÀφοι για την αντιγραφÜ παλαιñν χειρογρÀφων, που συνÛβαλαν µε το Ûργο τουσ στη διατÜρηση τησ αρχαÝασ ελληνικÜσ και ρωµαϊκÜσ γραµµατεÝασ. Η ελληνικÜ παιδεÝα ενισχàθηκε απÞ τον αυτοκρÀτορα ΘεοδÞσιο Β µε την Ýδρυση στην Κωνσταντινοàπολη του ΠανδιδακτηρÝου (425 µ.Χ.), του πρñτου κρατικοà πανεπιστηµÝου. Στην Ýδρυ- ΜικρογραφÝα του παλαιÞτερου εικονοσÜ του συνÛβαλαν δàο γυναÝκεσ, η Αθηναýδα-Ευ- γραφηµÛνου ΕυαγγελÝου (6οσ αι.). Στην εικÞνα ο ΕυαγγελιστÜσ ΜÀρκοσ ενñ γρÀδοκÝα και η ΠουλχερÝα, σàζυγοσ και αδελφÜ α- φει πÀνω σ’ Ûνα ειλητÀριο*. ∆Ýπλα του ντÝστοιχα του ΘεοδοσÝου Β , που διÛθεταν ελλη- µια προσωποποÝηση του υπαγορεàει το νικÜ παιδεÝα. κεÝµενο και τον εµπνÛει. Ο ΙουστινιανÞσ, αν και Ûκλεισε τισ φιλοσοφι- (ΚαλαβρÝα, ΑρχιεπισκοπÜ Rossano) 259

1. Ο φιλÞσοφοσ ΛιβÀνιοσ σε λÞγο του στρÛφεται κατÀ των Χριστιανñν που καταστρÛφουν τουσ αρχαÝουσ ναοàσ ... Εσà βÛβαια δεν Ûβγαλεσ διαταγÜ να µÛνουν κλειστÀ τα ιερÀ και να µη συχνÀζει κανÛνασ σ’ αυτÀ και δεν απαγÞρεψεσ τη φωτιÀ και το λιβÀνι και τισ τιµÛσ απÞ τα κÀθε εÝδουσ θυµιÀµατα. Οι µαυροφÞροι Þµωσ αυτοÝ που, ενñ τρñνε περισσÞτερο και απÞ τουσ ελÛφαντεσ... το κρàβουν αυτÞ... Ùσο υπÀρχει, βασιλιÀ, ο νÞµοσ σου και εÝναι σε ισχà, ορµοàν επÀνω στα ιερÀ µε ξàλα, πÛτρεσ και σÝδερα κι Àλλοι χωρÝσ αυτÀ, µε τα χÛρια και τα πÞδια. Îπειτα τα πÀντα γÝνονται λεÝα των κατοÝκων τησ ΜυσÝασ, αφοà καταστραφοàν οι στÛγεσ, κατεδαφιστοàν τα σπÝτια, κοµµατιαστοàν τα αγÀλµατα, αναποδογυριστοàν οι βωµοÝ, ενñ οι ιερεÝσ πρÛπει να σωπαÝνουν Ü να πεθÀνουν. ΛιβÀνιοσ, Προσ ΘεοδÞσιον. ΥπÛρ των ιερñν, §6.

ΜικρογραφÝα χειρογρÀφου (11οσ αι.). ΕικονÝζονται δàο απÞ τουσ µεγÀλουσ ΠατÛρεσ τησ ΕκκλησÝασ, εξαÝρετοι φιλÞσοφοι τησ εποχÜσ τουσ, ο ΓρηγÞριοσ Νàσσησ και ο ΓρηγÞριοσ ΝαζιανζηνÞσ. (Íγιο Ùροσ, ΜονÜ ∆ιονυσÝου)

260

κÛσ σχολÛσ των Αθηνñν, επειδÜ Üταν κÛντρα τησ εθνικÜσ-ειδωλολατρικÜσ παιδεÝασ, εντοàτοισ διατÜρησε τη φιλοσοφικÜ σχολÜ τησ ΑλεξÀνδρειασ και παρÀλληλα ενÝσχυσε τισ νοµικÛσ σπουδÛσ στο ΠανδιδακτÜριο. ΠρÛπει να επισηµÀνουµε Þτι, ανεξÀρτητα απÞ το ΠανδιδακτÜριο, στο οποÝο δε διδασκÞταν η θεολογÝα, ιδρàθηκε τον 5ο αι. µ.Χ. και λειτοàργησε υπÞ την αιγÝδα του πατριαρχεÝου θεολογικÜ σχολÜ. ΕÝναι φανερÞ Þτι υπÜρχε διÀκριση εξαρχÜσ µεταξà των λογÝων τησ «θàραθεν» (= απÞ τη θàρα, απÞ Ûξω) παιδεÝασ, δηλαδÜ τησ ειδωλολατρικÜσ, και τησ εκκλησιαστικÜσ. Στην πρñτη οµÀδα ανÜκαν οι σπουδαÝοι ρÜτορεσ και φιλÞσοφοι ΛιβÀνιοσ και ΘεµÝστιοσ καθñσ και ο αυτοκρÀτορασ ΙουλιανÞσ1. Στη δεàτερη οι µεγÀλοι ΠατÛρεσ τησ ΕκκλησÝασ, οι οποÝοι αποδÛχθηκαν την αξÝα τησ ελληνικÜσ παιδεÝασ και παρÀλληλα µε τισ εκκλησιαστικÛσ τουσ υποχρεñσεισ φρÞντισαν για την πνευµατικÜ ανÀπτυξη του λαοà. ΧαρακτηριστικÀ αναφÛρουµε σ’ αυτÜ την οµÀδα το Μ. ΒασÝλειο, το ΓρηγÞριο ΝαζιανζηνÞ, το ΓρηγÞριο Νàσσησ, τον Ιω. ΧρυσÞστοµο και το ΣυνÛσιο τον ΚυρηναÝο. Οι ιστοριογρÀφοι τησ àστερησ αρχαιÞτητασ αναζÜτησαν τα πρÞτυπÀ τουσ στουσ ιστορικοàσ τησ κλασικÜσ εποχÜσ. ΧρησιµοποÝησαν την αττικÜ διÀλεκτο και Ûγραψαν σàγχρονη µε την εποχÜ τουσ ιστορÝα. Ο σπουδαιÞτεροσ εÝναι ο ΠροκÞπιοσ, ο οποÝοσ Ûζησε τουσ χρÞνουσ του Ιουστινιανοà και παρÛδωσε σε τρÝα Ûργα την ιστορÝα τησ δρÀσησ και τησ προσωπικÜσ ζωÜσ του µεγÀλου αυτοà αυτοκρÀτορα. ΕκτÞσ απÞ τουσ ιστορικοàσ, ιστορικοà περιεχοµÛνου πονÜµατα Ûγραψαν και Àλλοι, οι οποÝοι εξιστοροàν γεγονÞτα Þχι µÞνο σàγχρονα µε την εποχÜ τουσ αλλÀ ξεκινñντασ απÞ την κτÝση του κÞσµου. ΑυτοÝ ονοµÀζονται χρονογρÀφοι. Ο πιο γνωστÞσ χρονογρÀφοσ του 6ου αιñνα εÝναι ο ΙωÀννησ ΜαλÀλασ, ο οποÝοσ εξιστορεÝ στη χρονογραφÝα του γεγονÞτα απÞ τη µυθικÜ ιστορÝα των ΑιγυπτÝων Ûωσ και τη βασιλεÝα του Ιουστινιανοà.

Îνα εÝδοσ ιστοριογραφÝασ που Àρχισε να διαµορφñνεται αυτÜ την εποχÜ και Ûκτοτε αναπτàχθηκε ιδιαÝτερα Üταν οι «ΒÝοι ΑγÝων». Οι συγγραφεÝσ αυτñν των Ûργων Üταν µοναχοÝ Ü ΠατÛρεσ τησ ΕκκλησÝασ, που σκοπÞ εÝχαν να προβÀλουν το Ûργο και τη ζωÜ ενÀρετων χριστιανñν που αγÝασαν. Îγραψαν σε λαϊκÜ κυρÝωσ γλñσσα και θÛλησαν µε το συγγραφικÞ τουσ Ûργο να τονñσουν το θρησκευτικÞ συναÝσθηµα του λαοà. Ο πιο γνωστÞσ εκπρÞσωποσ αυτοà του εÝδουσ, τον 6ο αιñνα, Üταν ο ΙωÀννησ ΜÞσχοσ.

3.2 Η καλλιτεχνικÜ ανÀπτυξη Οι πρñτοι χριστιανοÝ αποστρÛφονταν Þ,τι εÝχε σχÛση µε την ειδωλολατρÝα και ιδιαÝτερα την ελληνικÜ τÛχνη, που εξυπηρετοàσε πολà περισσÞτερο απ’ οποιαδÜποτε Àλλη πνευµατικÜ εκδÜλωση τισ ιδεολογικÛσ και πρακτικÛσ ανÀγκεσ τησ λατρεÝασ του αρχαÝου ελληνορωµαϊκοà κÞσµου. ×ταν φυσικÞ, λοιπÞν, οι πρñτοι χριστιανοÝ να Ûρθουν αντιµÛτωποι µε τουσ καλλιτεχνικοàσ τρÞπουσ Ûκφρασησ των Εθνικñν. ΩστÞσο, η συνεχÜσ επαφÜ µε την ελληνικÜ παιδεÝα θα τουσ εξοικειñσει και µε την ελληνικÜ τÛχνη απÞ την οποÝα δανεÝστηκαν αρκετÀ εξωτερικÀ στοιχεÝα. Στην αρχÜ λÞγοι περισσÞτερο πρακτικοÝ που εÝχαν σχÛση µε τισ λατρευτικÛσ ανÀγκεσ τησ νÛασ θρησκεÝασ συνÛβαλαν στην αποδοχÜ τησ ελληνικÜσ τÛχνησ. Η χριστιανικÜ τÛχνη των πρñτων αιñνων διακρÝνεται σε δàο φÀσεισ: ✦ την πρωτοχριστιανικÜ τÛχνη, δηλαδÜ την τÛχνη των τριñν πρñτων αιñνων, µÛχρι την αναγνñριση του Χριστιανισµοà ωσ νÞµιµησ θρησκεÝασ (313 µ.Χ.), και ✦ την παλαιοχριστιανικÜ τÛχνη, δηλαδÜ την τÛχνη που δηµιουργÜθηκε τουσ πρñτουσ αιñνεσ τησ ελεàθερησ ιστορικÜσ πορεÝασ του Χριστιανισµοà (4οσ-6οσ αιñνασ). Η πρωτοχριστιανικÜ τÛχνη. ∆ιαµορφñθηκε στουσ χñρουσ λατρεÝασ και ταφÜσ των πρñτων Χριστιανñν. Η θρησκευτικÜ ζωÜ στην αρχÜ αναΚατακÞµβη διακοσµηµÛνη µε ζωγραφιπτàχθηκε στο περιθñριο τησ νοµιµÞτητασ και στο στÛσ παραστÀσεισ. Την περÝοδο των µÛτρο που δεν ενοχλοàσε τον επÝσηµο δηµÞσιο διωγµñν του Χριστιανισµοà οι καταβÝο. κÞµβεσ Üταν οι χñροι Þπου οι χριστιανοÝ Οι πρñτοι χñροι λατρεÝασ Üταν οικÜµατα τελοàσαν τη λατρεÝα τουσ και Ûθαβαν πλοàσιων χριστιανñν, Þπου υπÜρχε η δυνατÞτητουσ νεκροàσ τουσ. τα να γÝνονται οι συναθροÝσεισ των πιστñν. Οι (Ρñµη, ΝÛα κατακÞµβη τησ Via Latina) 261

χñροι αυτοÝ ονοµÀστηκαν εκκλησÝεσ απÞ τον αρχαÝο ελληνικÞ Þρο. Η εσωτερικÜ διακÞσµησÜ τουσ αρχικÀ Üταν ταυτÞσηµη µε τη διακÞσµηση των ελληνιστικñν Ü ρωµαϊκñν οικιñν. ΑπÞ τα τÛλη του 2ου αι. µ.Χ. φαÝνεται Þτι σταδιακÀ τα οικÜµατα αυτÀ προσαρµÞστηκαν στισ ανÀγκεσ τησ χριστιανικÜσ λατρεÝασ, δηλαδÜ Ûνα δωµÀτιο διαµορφñθηκε σε βαπτιστÜριο και οι επιφÀνειεσ των τοÝχων διακοσµÜθηκαν µε θÛµατα σχετικÀ µε τη χριστιανικÜ πÝστη. Τα οικÜµατα αυτÀ ∆ιακÞσµηση τÞξου κατακÞµβησ. ΠαριεÝναι γνωστÀ µε το Þνοµα ευκτÜριοι οÝκοι*. Το στÀνεται µÛσα σε µετÀλλιο ο ΧριστÞσ ωσ πιο χαρακτηριστικÞ δεÝγµα διατηρÜθηκε στην «ΚαλÞσ ΠοιµÜν». ΕÝναι η δηµοφιλÛστε∆οàρα ΕυρωπÞ στη ΜεσοποταµÝα (230 µ.Χ.). ρη απεικÞνιση του Χριστοà µε Ûντονα συµβολικÞ χαρακτÜρα. ΠρÞκειται για µια διñροφη οικÝα ελληνιστικοà (Ρñµη, ΚατακÞµβη ΑγÝων ΠÛτρου και τàπου που εÝχε διαρρυθµιστεÝ για να καλàψει τισ ΜαρκελλÝνου) ανÀγκεσ τησ χριστιανικÜσ λατρεÝασ. ΑνÀµεσα στισ αρχιτεκτονικÛσ κατασκευÛσ αυτÜσ τησ περιÞδου συγκαταλÛγονται οι υπÞγειεσ σÜραγγεσ, οι γνωστÛσ κατακÞµβεσ. Στισ πλαϊνÛσ πλευρÛσ των σηρÀγγων λÀξευαν θÞλουσ Ü σαρκοφÀγουσ, Þπου τοποθετοàσαν τουσ νεκροàσ. ΣυχνÀ οι κατακÞµβεσ Üταν διακοσµηµÛνεσ µε τοιχογραφÝεσ. ΜεγÀλο δÝκτυο κατακοµβñν Ûχει βρεθεÝ στη Ρñµη και στον ελλαδικÞ χñρο, στη ΜÜλο. Η εικονογρÀφηση των ευκτηρÝων οÝκων αλλÀ κυρÝωσ των κατακοµβñν γινÞταν µε διακοσµητικÀ θÛµατα προερχÞµενα απÞ την ειδωλολατρικÜ τÛχνη, Þπωσ ψÀρια, πτηνÀ, Àνθη, ερωτιδεÝσ, µÀσκεσ κ.À. Ü απÞ ευαγγελικÛσ και βιβλικÛσ σκηνÛσ¯ ακÞµα απÞ θÛµατα που εÝχαν συµβολικÞ χαρακτÜρα για τουσ πρñτουσ χριστιανοàσ, Þπωσ εÝναι η Àγκυρα, το πλοÝο, τα παγñνια, τα περιστÛρια, το ψÀρι, το αµπÛλι και ακÞµα ο ΟρφÛασ µε τη λàρα Ü ο ΚαλÞσ ποιµÛνασ, που συµβÞλιζαν το ΧριστÞ. Η παλαιοχριστιανικÜ τÛχνη. Η κοσµικÜ αρχιτεκτονικÜ αυτÜσ τησ περιÞδου ενδιαφÛρθηκε για την κατασκευÜ ανακτÞρων και οικοδοµηµÀτων κοινÜσ ωφÛλειασ, Þπωσ λουτρñν, δεξαµενñν, υδραγωγεÝων, πανδοχεÝων κ.À. ΑντÝθετα, η χριστιανικÜ αρχιτεκτονικÜ παρουσιÀζει ανανεωµÛνη και εξελικτικÜ πορεÝα, που οφεÝλεται στην προσπÀθεια αφενÞσ να καλàψει τισ λατρευτικÛσ ανÀγκεσ µεγαλàτερου αριθµοà πιστñν και αφετÛρου να προβÀλλει το δογµατικÞ και ιδεολογικÞ περιεχÞµενο τησ νÛασ θρησκεÝασ. Σ’ αυτÜ την περÝοδο διακρÝνουµε τρεισ αρχιτεκτονικοàσ τàπουσ: τη βασιλικÜ, τα περÝκεντρα κτÜρια και τη βασιλικÜ µε τροàλο. 262

✦ Η ρωµαϊκÜ βασιλικÜ Üταν Ûνα απλÞ, ορθογñνιασ κÀτοψησ οικοδÞµηµα, διαδεδοµÛνο σ’ ολÞκληρη την αυτοκρατορÝα, που κÀλυπτε δηµÞσιεσ ανÀγκεσ. ΧρησÝµευε για τισ συνεδριÀσεισ δικαστηρÝων Ü Àλλων συλλογικñν οργÀνων τησ ρωµαϊκÜσ πολιτεÝασ. Το κτÜριο αυτÞ εξελÝχθηκε στην παλαιοχριστιανικÜ βασιλικÜ µε την προσθÜκη ηµικυκλικÜσ αψÝδασ στην ανατολικÜ στενÜ πλευρÀ και δàο σειρñν κιÞνων παρÀλληλων προσ τισ µακρÛσ πλευρÛσ στο εσωτερικÞ. Οι κιοΚÀτοψη τησ βασιλικÜσ τησ ΑχειροποιÜνοστοιχÝεσ αυτÛσ χñριζαν το εσωτερικÞ σε τρÝα του στη ΘεσσαλονÝκη (5οσ-6οσ αι.). ΕÝκλÝτη, απÞ τα οποÝα το µεσαÝο Üταν διπλÀσιο σε ναι ο πιο χαρακτηριστικÞσ αρχιτεκτονιπλÀτοσ απÞ τα πλαϊνÀ. Στη δυτικÜ πλευρÀ, Þπου κÞσ τàποσ εκκλησÝασ τησ παλαιοχριÜταν και η εÝσοδοσ, δηµιουργÜθηκε απÞ τον 4ο στιανικÜσ εποχÜσ. Îχει πρÞναο και χωαιñνα Ûνα εγκÀρσιο κλÝτοσ, που ονοµÀζεται πρÞρÝζεται σε τρÝα κλÝτη. ναοσ Ü νÀρθηκασ και προοριζÞταν για τουσ κατηχοàµενουσ. ΝαοÝ του τàπου τησ παλαιοχριστιανικÜσ βασιλικÜσ Ûχουν σωθεÝ σε ερεÝπια σε πολλÀ σηµεÝα τησ αυτοκρατορÝασ. Οι πιο χαρακτηριστικÛσ περιπτñσεισ παλαιοχριστιανικñν βασιλικñν που διατηροàνται µÛχρι σÜµερα εÝναι ο Íγιοσ ΑπολλινÀριοσ στη ΡαβÛννα, ο Íγιοσ ∆ηµÜτριοσ και η ΑχειροποÝητοσ στη ΘεσσαλονÝκη κ.À. ✦ Τα περÝκεντρα Ü κυκλικÀ κτÜρια χρησÝµευαν στην αρχÜ ωσ µαυσωλεÝα* Ü βαπτιστÜρια Ü στÛγαζαν τον τÞπο Þπου Ûγινε κÀποιο θαàµα. ΕÝχαν ωσ στÛγη κτιΗ πρÞσοψη του ΑγÝου ΑπολλιναρÝου in στÞ ηµισφαιρικÞ θÞλο που Ûδινε διÀσταση στον Classe στη ΡαβÛννα (5οσ-6οσ αι.). ΕÝναι κατακÞρυφο Àξονα του οικοδοµÜµατοσ. Ùταν τρÝκλιτη βασιλικÜ µε την αψÝδα τησ κααργÞτερα χρησιµοποιÜθηκαν ωσ εκκλησÝεσ προτασκευασµÛνη πÀνω απÞ την κρàπτη*, στÛθηκε στα ανατολικÀ η αψÝδα του Ιεροà. ΑυÞπου φυλασσÞταν το σκÜνωµα του ΑγÝτÜσ τησ εποχÜσ σηµαντικÀ κυκλικÀ κτÜρια εÝναι ου ΑπολλιναρÝου. το µαυσωλεÝο του ΘευδÛριχου στη ΡαβÛννα, η εκκλησÝα του ΑγÝου ΣτεφÀνου (Rotondo) στη Ρñµη, στην ΕλλÀδα η εκκλησÝα του ΑγÝου ΓεωργÝου (ΡοτÞντα) τησ ΘεσσαλονÝκησ, η εκκλησÝα των ΑγÝων ΣεργÝου και ΒÀκχου στην Κωνσταντινοàπολη και του ΑγÝου ΒιταλÝου στη ΡαβÛννα τησ εποχÜσ του Ιουστινιανοà. ✦ Η βασιλικÜ µε τροàλο αποτελεÝ συνδυασµÞ των δàο προηγουµÛνων αρχιτεκτονικñν τàπων, Þπου επιτυγχÀνεται η σàζευξη του οριζÞντιου κατÀ µÜκοσ Àξονα τησ βασιλικÜσ µε τον κατακÞρυφο που δηµιουργεÝ η θολωτÜ στÛ-

263

Íποψη τησ «ροτÞντασ» του ΑγÝου ΓεωργÝου στη ΘεσσαλονÝκη. Το κυκλικÞ αυτÞ κτÝσµα την εποχÜ του ΓαλÛριου λειτοàργησε πιθανñσ ωσ µαυσωλεÝο*. Γàρω στα τÛλη του 4ου αι. µετατρÀπηκε σε εκκλησÝα µε την προσθÜκη κÞγχησ στην ανατολικÜ πλευρÀ.

ΚÀτοψη και τοµÜ του ναοà «τησ του Θεοà ΣοφÝασ» στην Κωνσταντινοàπολη. ΛαµπρÞ αρχιτεκτονικÞ Ûργο τησ εποχÜσ του Ιουστινιανοà. ΣυνδυÀζει την ορθογñνια κÀτοψη τησ βασιλικÜσ µε τη θολωτÜ στÛγη των περικÛντρων κτηρÝων (επÀνω). Το εσωτερικÞ του ναοà, Þπωσ εÝναι σÜµερα (δεξιÀ).

264

γη. Ο συνδυασµÞσ αυτÞσ επιτεàχθηκε µε την κατασκευÜ του µεγαλοπρεπÛστερου µνηµεÝου τησ χριστιανικÜσ λατρεÝασ, του ναοà «τησ του Θεοà ΣοφÝασ» στην Κωνσταντινοàπολη. Το µνηµεÝο αυτÞ οικοδοµÜθηκε την εποχÜ του Ιουστινιανοà σε µικρÞ χρονικÞ διÀστηµα (532-537 µ.Χ.) µε σχÛδια των αρχιτεκτÞνων ΑνθÛµιου απÞ τη ΜÝλητο και ΙσÝδωρου απÞ τισ ΤρÀλλεισ τησ Μ. ΑσÝασ. Ο µεγÀλοσ σε διαστÀσεισ τροàλοσ στηρÝζεται στην ανατολικÜ και δυτικÜ πλευρÀ σε ηµικυκλικÛσ κÞγχεσ και στη βÞρεια και νÞτια πλευρÀ σε δàο τÞξα που διαµορφñνονται πÀνω απÞ τÛσσερισ κεντρικοàσ πεσσοàσ. Το αποτÛλεσµα τησ αρχιτεκτονικÜσ αυτÜσ προσπÀθειασ εÝναι µεγαλειñδεσ και προκαλεÝ ανÀµεικτα συναισθÜµατα θαυµασµοà και δÛουσ στον επισκÛπτη του µνηµεÝου.

Τα περισσÞτερα απÞ τα µνηµεÝα αυτÜσ τησ εποχÜσ διακοσµοàνται εσωτερικÀ µε ψηφιδωτÀ Ü τοιχογραφÝεσ. Η ζωγραφικÜ, και ιδιαÝτερα η τÛχνη του ψηφιδωτοà, που Ûχει τισ ρÝζεσ τησ στουσ ελληνιστικοàσ χρÞνουσ, δηµιουργεÝ εξαÝρετεσ συνθÛσεισ. ΑπÞ την αρχαιÞτητα επιβιñνει το ειδυλλιακÞ τοπÝο και το πορτρÛτο, βαθµιαÝα Þµωσ παρουσιÀζονται νÛοι καλλιτεχνικοÝ τρÞποι Ûκφρασησ που εÝναι πιο κοντÀ στο πνεàµα τησ χριστιανικÜσ θρησκεÝασ. ΧαρακτηριστικÀ στοιχεÝα τησ παλαιοχριστιανικÜσ ζωγραφικÜσ εÝναι τα ακÞλουθα: ✦ το τοπÝο αντικαθÝσταται απÞ το χρυσÞ βÀθοσ¯ ✦ η αÝσθηση του βÀθουσ και τησ τρÝτησ διÀστασησ χÀνεται¯ ✦ η ανθρñπινη µορφÜ αποδÝδεται µετωπικÀ µε µεγÀλα µÀτια και χωρÝσ Þγκο. Η κÀπωσ αφàσικη στÀση σκοπÞ Ûχει να προβÀλει την πνευµατικÜ υπÞσταση τησ µορφÜσ. ΚÛντρα τησ αυτοκρατορÝασ, Þπου καλλιεργÜθηκε η τÛχνη του ψηφιδωτοà αυτÜ την εποχÜ, Üταν η Κωνσταντινοàπολη, η ΡαβÛννα και η ΘεσσαλονÝκη. ΣηµαντικÀ µνηµεÝα µε ψηφιδωτÀ παλαιοχριστιανικÜσ τÛχνησ σñζονται σÜµερα κυρÝωσ στη ΡαβÛννα και στη ΘεσσαλονÝκη. Η γλυπτικÜ, συνδυασµÛνη στη σκÛψη των χριστιανñν περισσÞτερο µε την ειδωλολατρικÜ λατρεÝα και τÛχνη, δεν καλλιεργÜθηκε ιδιαÝτερα κατÀ την àστερη αρχαιÞτητα. ΧρησιµοποιÜθηκε σε περιορισµÛνο βαθµÞ ωσ διακοσµητικÜ τÛχνη αρχιτεκτονικñν µελñν, Þπωσ κιονοκρÀνων, γεÝσων, θωρακÝων*, τÛµπλων κ.À., και στη διακÞσµηση σαρκοφÀγων. ΑπÞ τα λÝγα δεÝγµατα τησ κοσµικÜσ γλυπτικÜσ σñζονται ανδριÀντεσ αυτοκρατÞρων Ü ανÀγλυφα για τη διακÞσµηση αναµνηστικñν στηλñν. ΧαρακτηριστικÀ δεÝγµατα εÝναι το σàµπλεγµα τησ ΤετραρχÝασ, κεφαλÛσ των αυτοκρατÞρων, Þπωσ του Μ. ΚωνσταντÝνου, ΚωνστÀντιου Β , Ιου-

ΨηφιδωτÞσ διÀκοσµοσ του εσωτερικοà του ΑγÝου ΒιταλÝου στη ΡαβÛννα (περ. 540-7). Στισ πλαϊνÛσ πλευρÛσ τησ κÞγχησ διακρÝνονται τα ψηφιδωτÀ µε τισ αυτοκρατορικÛσ ποµπÛσ του Ιουστινιανοà και τησ Θεοδñρασ.

ΨηφιδωτÞσ διÀκοσµοσ τησ κÞγχησ του ιεροà του ΑγÝου ΑπολλιναρÝου in Classe στη ΡαβÛννα (περ. 549)

265

λιανοà, και τα ανÀγλυφα που κοσµοàσαν τη βÀση τησ αναµνηστικÜσ στÜλησ του Μ. ΘεοδοσÝου στον ιππÞδροµο τησ Κωνσταντινοàπολησ. ΚατÀ την παλαιοχριστιανικÜ περÝοδο αναπτàχθηκε ιδιαÝτερα η µικροτεχνÝα, δηλαδÜ η κατασκευÜ µικρñν αντικειµÛνων απÞ χρυσÞ, ελεφαντοστÞ, πολàτιµουσ λÝθουσ, Þπωσ και η υφαντικÜ τÛχνη, δηλαδÜ η κατασκευÜ χρυσοποÝκιλτων και πολυτελñν υφασµÀτων.

ΨηφιδωτÞ απÞ το µαυσωλεÝο* τησ ΓÀλλασ ΠλακÝδιασ στη ΡαβÛννα (περ. 425). ΠαρÀσταση του Χριστοà, ωσ Καλοà ΠοιµÛνοσ, ανÀµεσα σε πρÞβατα. Η ΡαβÛννα, µε τα αρχιτεκτονικÀ τησ µνηµεÝα και την εσωτερικÜ τουσ διακÞσµηση απÞ εξαÝρετησ τÛχνησ ψηφιδωτÀ, αποτελεÝ Ûνα µεγÀλο καλλιτεχνικÞ κÛντρο τησ παλαιοχριστιανικÜσ περιÞδου.

ΕλεφανοστÛινο πλακÝδιο απÞ το δÝπτυχο* Barberini. ΠαρουσιÀζει Ûφιππο τον αυτοκρÀτορα, πιθανÞτατα τον ΙουστινιανÞ, ωσ θριαµβευτÜ. (ΠαρÝσι, ΜουσεÝο Λοàβρου)

266

ΕλεφαντοστÛινοσ θρÞνοσ του επισκÞπου ΡαβÛννασ Μαξιµιανοà. Îργο τησ εποχÜσ του Ιουστινιανοà. (ΡαβÛννα, ΑρχιεπισκοπικÞ µÛγαρο)

ΚιονÞκρανο απÞ την ΑγÝα ΣοφÝα Κωνσταντινοàπολησ. Ο γλυπτÞσ διÀκοσµοσ των αρχιτεκτονικñν µελñν µοιÀζει µε δαντÛλα.

ΨηφιδωτÞσ διÀσκοµοσ απÞ την πλαϊνÜ πλευρÀ τησ κÞγχησ του ιεροà του ΑγÝου ΒιταλÝου στη ΡαβÛννα. ΠαρÀσταση τησ αυτοκρÀτειρασ Θεοδñρασ και τησ συνοδεÝασ τησ.

267

∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi fiÙÙ Ë Ù Â ˜

1. Ποιεσ απÞψεισ διατυπñνει ο εθνικÞσ φιλÞσοφοσ ΛιβÀνιοσ (παρÀθεµα 1) για τη συµπεριφορÀ των χριστιανñν ιερÛων; Ποια πιστεàετε Þτι Üταν τα κÝνητρα αυτÜσ τησ συµπεριφορÀσ; 2. ΚατÀ την àστερη αρχαιÞτητα Ûγιναν σηµαντικÛσ προσπÀθειεσ διατÜρησησ και ανÀπτυξησ τησ κλασικÜσ παιδεÝασ. Ποιοι και µε ποιεσ ενÛργειÛσ τουσ συνÛβαλαν προσ αυτÜ την κατεàθυνση; 3. Ποια τÛχνη ονοµÀζεται πρωτοχριστιανικÜ και ποια τα χαρακτηριστικÀ τησ; 4. Με τη βοÜθεια των εικÞνων του βιβλÝου να εντοπÝσετε τα χαρακτηριστικÀ τησ παλαιοχριστιανικÜσ αρχιτεκτονικÜσ και ζωγραφικÜσ.

VIII. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΝΟΤΙΑΣ ΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΑΠΩ ΑΝΑΤΟΛΗΣ

∂ Ú Ì Ë Ó Â ˘ Ù È Î fi fi˜ ˜  › Ó · Î · ˜ fi fiÚ ÚˆÓ δÝπτυχο (υπατικÞ): δàο πλακÝδια πτυσσÞµενα απÞ ελεφαντοστÞ µε ανÀγλυφεσ παραστÀσεισ προσñπων. ×ταν αναµνηστικÀ του αξιñµατοσ τησ υπατεÝασ. δÞγµα: θεµελιñδησ αρχÜ, το σàνολο των πεποιθÜσεων µιασ θρησκεÝασ. ειλητÀριο: επιµÜκησ και στενÜ λωρÝδα περγαµηνÜσ που τυλιγÞταν γàρω απÞ κυλινδρικÞ ξàλο και χρησιµοποιοàνταν για την αναγραφÜ τησ ΘεÝασ ΛειτουργÝασ. ευκτÜριοσ οÝκοσ: ο οÝκοσ ο προορισµÛνοσ για προσευχÜ, ο ναÞσ, η εκκλησÝα. θωρÀκιο: λÝθινο, κυρÝωσ µαρµÀρινο, τµÜµα χωρÝσµατοσ εν εÝδει τοÝχου µÛχρι το àψοσ του στÜθουσ. ×ταν διακοσµηµÛνο µε ανÀγλυφεσ παραστÀσεισ και χρησÝµευε ωσ

χñρισµα του κυρÝωσ ναοà απÞ το ΙερÞ βÜµα. κρàπτη: υπÞγεια θολωτÜ κατασκευÜ που χρησÝµευε ωσ καταφàγιο και ωσ χñροσ λατρεÝασ απÞ τουσ πρñτουσ Χριστιανοàσ. ΣυχνÀ χρησιµοποιÜθηκε και ωσ χñροσ ταφÜσ. οβελÝσκοσ: τετρÀεδροσ ψηλÞσ στàλοσ που απολÜγει σε µικρÜ πυραµÝδα. ΣυνÜθωσ τον τοποθετοàσαν στην εÝσοδο αιγυπτιακñν ναñν. ΣτÀση του ΝÝκα: επαναστατικÜ κÝνηση των δÜµων τησ Κωνσταντινοàπολησ κατÀ του αυτοκρÀτορα Ιουστιανιανοà (532). ΟνοµÀστηκε Ûτσι λÞγω τησ προτροπÜσ που κραàγαζαν οι επαναστÀτεσ: «νÝκα».

ΑνÀγλυφη παρÀσταση τησ γÛννησησ του Βοàδα (τÛλη 2ου αι.-αρχÛσ 3ου αι. µ.Χ.). Îργο ελληνοβουδιστικÜσ τÛχνησ απÞ την περιοχÜ τησ ΓκαντÀρα. (ΜουσεÝο ΛαχÞρησ)

268

269

1. Η ΙνδÝα Η àπαρξη δàο µεγÀλων ποτÀµιων συστηµÀτων, του Ινδοà και του ΓÀγγη, καθÞρισαν την ιστορικÜ πορεÝα και µÛχρι Ûνα βαθµÞ τον πολιτισµÞ των λαñν που κατοÝκησαν την ΙνδÝα. Στον απÛραντο αυτÞ χñρο, το µεγαλàτερο σε Ûκταση απ’ Þλεσ τισ Àλλεσ κοιτÝδεσ των αρχαÝων λαñν, οργανñθηκαν και εξελÝχθηκαν πολιτισµικÀ διÀφορεσ φυλÛσ απÞ τα µÛσα τησ 4ησ χιλιετÝασ π.Χ. µÛχρι και τον 6ο αι. µ.Χ., οπÞτε η ΙνδÝα διανàει την τελευταÝα λαµπρÜ περÝοδο τησ αρχαÝασ τησ ιστορÝασ. Το Ûργο του σàγχρονου ιστορικοà σ’ Þ,τι αφορÀ τη µελÛτη τησ αρχαÝασ ιστορÝασ τησ ΙνδÝασ εÝναι δàσκολο. Οι κÀτοικοι τησ περιοχÜσ Ûδειξαν µια περÝεργη περιφρÞνηση προσ την ιστορÝα, πιθανÞτατα επηρεασµÛνοι απÞ την ινδικÜ φιλοσοφÝα που απÛτρεπε τουσ διανοοàµενουσ απÞ την Ûρευνα και την καταγραφÜ των γεγονÞτων. ΑκÞµα και οι ινδοÝ βασιλεÝσ στισ λÝθινεσ επιγραφÛσ, Þπου προβÀλλουν το Ûργο τουσ, δεν καταγρÀφουν τα ιστορικÀ γεγονÞτα τησ βασιλεÝασ τουσ µε ακρÝβεια. Τα γεγονÞτα τησ ινδικÜσ ιστορÝασ εÝναι συνυφασµÛνα µε τουσ µàθουσ και τισ παραδÞσεισ. Οι Þποιεσ αλλαγÛσ στην κοινωνÝα και τουσ θεσµοàσ πραγµατοποιÜθηκαν ανεπαÝσθητα χωρÝσ βÝαιεσ µεταβολÛσ. Îτσι, η Ûλλειψη ιστορικÜσ σαφÜνειασ δεν µασ επιτρÛπει να ορÝσουµε µε ακρÝβεια την ηµεροµηνÝα κÀποιου σηµαντικοà γεγονÞτοσ. ΩστÞσο, κατÀ τη διÀρκεια τησ αρχαιÞτητασ η ΙνδÝα δàο φορÛσ επÛτυχε την πολιτικÜ ενοποÝηση του µεγαλàτερου µÛρουσ του εδÀφουσ τησ. Ο ΒραχµανισµÞσ (ΙνδουϊσµÞσ) και ο ΒουδισµÞσ Üταν οι δàο κàριεσ θρησκεÝεσ που προσδιÞρισαν τη ζωÜ και τον πολιτισµÞ τησ ΙνδÝασ.

1.1 Η χñρα Η ΙνδÝα εÝναι η µεσαÝα και µεγαλàτερη σε Ûκταση χερσÞνησοσ τησ Ν. ΑσÝασ. Το Þνοµα τησ χñρασ οφεÝλεται στον ποταµÞ ΙνδÞ, που Üταν η κοιτÝδα τησ ανÀπτυξησ του αρχαιÞτερου πολιτισµοà τησ αλλÀ και ο πυρÜνασ ανατροφοδÞτησησ τησ πολιτιστικÜσ τησ εξÛλιξησ. Η ινδικÜ χερσÞνησοσ χωρÝζεται απÞ την υπÞλοιπη ασιατικÜ Üπειρο στα βÞρεια µε Ûναν αδιαπÛραστο ορεινÞ Þγκο, την οροσειρÀ των Ιµαλαýων, που λειτουργοàν ωσ φραγµÞσ στην επικοινωνÝα µε τουσ υπÞλοιπουσ ασιατικοàσ λαοàσ. ∆Ýοδοι προσπÛλασησ δηµιουργοàνται µÞνο στισ βορειοδυτικÛσ παρυφÛσ τησ χñρασ µεταξà των βουνñν, απ’ Þπου περνοàν οι παραπÞταµοι του Ινδοà. ΟλÞκληρη η ινδικÜ χερσÞνησοσ χωρÝζεται σε τρεισ επιµÛρουσ ζñνεσ µε διαφορετικÞ γεωγραφικÞ ανÀγλυφο και κλιµατολογικÛσ συνθÜκεσ. Η βÞρεια εÝναι ορεινÜ, η µεσαÝα, αντÝθετα, εÝναι πεδινÜ και διαρρÛεται απÞ δàο ποτÀµια συστÜµατα, του Ινδοà στα δυτικÀ και του ΓÀγγη στα ανατολικÀ, µεταξà των οποÝων υπÀρχει εκτενÜσ Ûρηµοσ. Η τρÝτη, νÞτια ζñνη, διαµορφñνεται α270

Τα αρχαÝα βασÝλεια τησ ΙνδÝασ

πÞ Ûνα οροπÛδιο, που αρδεàουν µικρÞτεροι ποταµοÝ. ΤÞσο η βÞρεια Þσο και η νÞτια ΙνδÝα Üταν περιοχÛσ αποµονωµÛνεσ και κατÀ την αρχαιÞτητα πολιτικÀ και πολιτιστικÀ εξαρτñµενεσ απÞ τουσ λαοàσ που κατοικοàσαν τισ κοιλÀδεσ του Ινδοà και του ΓÀγγη. ΙδιαÝτερα, η ευρàτερη περιοχÜ του Ινδοà και των παραποτÀµων του αποτÛλεσαν το πεδÝο των φυλετικñν κινÜσεων που διαµÞρφωσαν τον αρχαÝο ινδικÞ πολιτισµÞ.

1.2 Η οικονοµÝα και η κοινωνÝα Η οικονοµÝα. ΚαθοριστικÞσ παρÀγοντασ για την οργÀνωση τησ ζωÜσ και την ανÀπτυξη του πολιτισµοà στην περιοχÜ του Ινδοà, Üδη απÞ τα µÛσα τησ 4ησ χιλιετÝασ π.Χ., Üταν ο Ýδιοσ ο ποταµÞσ και οι παραπÞταµοÝ του. Το Ýδιο ισχàει απÞ τα µÛσα τησ 2ησ χιλιετÝασ π.Χ. και για την περιοχÜ του ΓÀγγη. ΑυτÀ τα δàο ποτÀµια συστÜµατα µε τα νερÀ τουσ καθιστοàσαν γÞνιµεσ µεγÀλεσ εκτÀσεισ γησ. Ùπωσ Üταν φυσικÞ, η γεωργÝα αποτÛλεσε την κàρια πηγÜ πλοàτου των κατοÝκων που Ûζησαν σ’ αυτÛσ τισ περιοχÛσ κατÀ την αρχαιÞτητα. ΣταδιακÀ εξελÝχθηκε η βιοτεχνικÜ παραγωγÜ και το εµπÞριο µÛσω του οποÝου, ιδιαÝτερα κατÀ τον 1ο αι. π.Χ. και 1ο αι. µ.Χ., οι ΙνδοÝ πλοàτισαν. Το εµπÞριο απÛδι271

δε χρυσÞ. ΑπÞ τισ πληροφορÝεσ που Ûχουµε, φαÝνεται Þτι οι συναλλαγÛσ µε λαοàσ απÞ τη ∆àση, µε τουσ Îλληνεσ και κυρÝωσ µε τουσ ΡωµαÝουσ, γÝνονταν µε ανταλλαγÜ πολàτιµων µετÀλλων, χρυσοà και αργàρου. Τα ινδικÀ προϊÞντα γÝνονταν ανÀρπαστα στισ ελληνικÛσ και ρωµαϊκÛσ αγορÛσ, ιδιαÝτερα µετÀ τισ κατακτÜσεισ του Μ. ΑλεξÀνδρου. ΜαργαριτÀρια, διαµÀντια και Àλλοι πολàτιµοι λÝθοι, κατεργασµÛνο ελεφαντÞδοντο, λευκÀ υφÀσµατα απÞ βαµβÀκι, αρñµατα, ευγενÜ ξàλα, χρñµατα αλλÀ και δοàλεσ Üταν προϊÞντα περιζÜτητα και ακριβοπληρωµÛνα στη ∆àση. Στο εσωτερικÞ, η µεταφορÀ των εµπορευµÀτων γινÞταν µε ελÛφαντεσ και µÛσω ποτÀµιων δρÞµων. ΜεγÀλεσ αγορÛσ στισ βορειοδυτικÛσ παρυφÛσ του Ινδοà Üταν τα κÛντρα απ’ Þπου ξεκινοàσαν τα καραβÀνια για τα λιµÀνια τησ ΑνατολικÜσ ΜεσογεÝου. ΠαρÀλληλα, χρησιµοποιÜθηκε και ο θαλÀσσιοσ δρÞµοσ που µÛσω τησ ΑραβικÜσ θÀλασσασ οδηγοàσε στην ΕρυθρÀ και απÞ εκεÝ στη ΜεσÞγειο. Η κοινωνÝα. ΜετÀ την Ûλευση και την επικρÀτηση των ΑρÝων (λευκñν) στουσ αυτÞχθονεσ πληθυσµοàσ τησ περιοχÜσ του Ινδοà (περ. 1500 ΣφραγÝδεσ απÞ στεατÝτη του πολιτισµοà του Ινδοà (περ. 2300-1750 π.Χ.). π.Χ.) διαµορφñθηκε σταδιακÀ Ûνα σταθερÞ σàΤο πολιτιστικÞ επÝπεδο των κατοÝκων στηµα κοινωνικñν αντιλÜψεων. Σàµφωνα µε αυτησ περιοχÜσ του Ινδοà Üταν ιδιαÝτερα ετÞ, δεν επιτρÛπονταν οι επιµειξÝεσ µεταξà ανθρñξελιγµÛνο. ΑνÀµεσα στα επιτεàγµατÀ πων διαφορετικñν τÀξεων. Îτσι, καθιερñθηκε η τουσ συγκαταλÛγεται και η χρÜση γραÛννοια τησ κÀστασ,* δηλαδÜ τησ κλειστÜσ κοινωφÜσ, πιθανÞτατα για τη διευκÞλυνση νικÜσ οµÀδασ. των εµπορικñν επαφñν. (Ν. ∆ελχÝ, ΙνδικÞ ΕθνικÞ ΜουσεÝο) Στην κορυφÜ τησ κοινωνικÜσ ιεραρχÝασ βρισκÞταν ο βασιλιÀσ, ο οποÝοσ εÝχε κληρονοµικÞ το αξÝωµα και Üταν ο αρχηγÞσ του στρατοà. Οι συγγενεÝσ και οι φÝλοι του ανÜκαν στην τÀξη των πολεµιστñν. ΚατεÝχαν εκτÀσεισ γησ και αποτελοàσαν την Àρχουσα τÀξη, την πρñτη κÀστα. Η δεàτερη ιεραρχικÀ τÀξη διαµορφñθηκε απÞ τουσ ιερεÝσ, οι οποÝοι αποκτοàσαν το ιερατικÞ αξÝωµα κληρονοµικÀ. ΙδιαÝτερη τÀξη αποτελοàσαν οι γεωργοÝ, οι τεχνÝτεσ, οι επαγγελµατÝεσ και οι Ûµποροι. Στην τελευταÝα κοινωνικÜ τÀξη ανÜκαν οι µιγÀδεσ, δηλαδÜ οι αυτÞχθονεσ τησ περιοχÜσ του Ινδοà, που εÝχαν υποταχθεÝ στουσ Íριουσ. ΑυτοÝ Üταν δοàλοι Ü δουλοπÀροικοι.

272

1.3 Η ιστορÝα και ο πολιτισµÞσ Ο πολιτισµÞσ του Ινδοà. Τα πρñτα δεÝγµατα 1. Ο πολιτισµÞσ τησ κοιλÀδασ οργανωµÛνησ ζωÜσ ανÀγονται στην εποχÜ του λÝτου Ινδοà θου και χρονολογοàνται απÞ τα τÛλη τησ 4ησ χιΥπÀρχουν ενδεÝξεισ για ανταλλαλιετÝασ π.Χ. ΚÛντρο ανÀπτυξησ αυτοà του πολιτιγÛσ αγαθñν µεταξà των ΣουµερÝων σµοà Üταν η περιοχÜ τησ ΠενταποταµÝασ, δηλακαι των πÞλεων τησ ΚοιλÀδασ του δÜ η βορειοδυτικÜ περιοχÜ τησ ΙνδÝασ που διαρΙνδοà (στο σηµερινÞ ΠακιστÀν) µÛρÛεται απÞ τουσ παραπÞταµουσ του Ινδοà. Στισ σω τησ νÜσου ΜπαχρÛιν στον ΠερσιαρχÛσ τησ 3ησ χιλιετÝασ π.Χ., στην Ýδια περιοχÜ κÞ κÞλπο. Τα ανÀγλυφα που βρÛθηδηµιουργÜθηκαν οι πρñτεσ µεγÀλεσ πÞλεισ. Περικαν πρÞσφατα στο ΤεπÛ ΓιαχÝα, στο νοτιοανατολικÞ ΙρÀν, παρουσιÀζουν βÀλλονταν µε τεÝχη και παρουσÝαζαν στοιχεÝα εντυπωσιακÛσ οµοιÞτητεσ µε ανÀλοπολεοδοµικÜσ και κοινωνικÜσ οργÀνωσησ, που γα ευρÜµατα απÞ την περιοχÜ του θυµÝζουν τισ πÞλεισ των ΣουµερÝων. ΦαÝνεται Þτι Ινδοà. ΦαÝνεται, λοιπÞν, πωσ ο πολιεπαφÛσ µεταξà των λαñν τησ περιοχÜσ του Ινδοà τισµÞσ τησ ΚοιλÀδασ του Ινδοà, που και τησ ΜεσοποταµÝασ υπÜρχαν Üδη απÞ τη νεοÛφτασε στη µεγαλàτερη ακµÜ του γàλιθικÜ εποχÜ και συνÛβαλαν στην εξÀπλωση του ρω στο 2300 π.Χ. και Àρχισε να παρακµÀζει µετÀ απÞ 500 περÝπου χρÞσουµεριακοà πολιτισµοà στην ινδικÜ χερσÞνησο. νια (για να παραµεÝνει εντελñσ ÀΤο πολιτιστικÞ επÝπεδο στο οποÝο Ûφτασαν οι γνωστοσ ωσ τισ ανασκαφÛσ τησ δεκακÀτοικοι τησ περιοχÜσ του Ινδοà παρουσιÀζεται ετÝασ του 1920), αποτελοàσε πιθανÞιδιαÝτερα εξελιγµÛνο. ΕκτÞσ των Àλλων επιτευγτατα µÛροσ ενÞσ ευρàτερου ρεàµατοσ µÀτων, τα αρχαιολογικÀ ευρÜµατα αποδεικνàσχηµατισµοà πÞλεων, που εκδηλñθηκε την 3η π.Χ. χιλιετÝα στην ΑσÝα ουν τη χρÜση γραφÜσ, η οποÝα Þµωσ δεν Ûχει ακαι για το οποÝο Ûχει Üδη γÝνει εν µÛποκρυπτογραφηθεÝ1. ρει λÞγοσ. Οι διαφορÛσ του, ωστÞσο, Οι Íριοι και ο πολιτισµÞσ των Βεδñν. Στισ απÞ τον πολιτισµÞ των ΣουµερÝων εÝαρχÛσ τησ 2ησ χιλιετÝασ π.Χ., για λÞγουσ Àγνωναι εξÝσου σηµαντικÛσ¯ στην ΚοιλÀδα στουσ, κατÛρρευσε ο πολιτισµÞσ του Ινδοà. Στα του Ινδοà δεν Ûχουµε οàτε ναοàσ, οàµÛσα περÝπου τησ Ýδιασ χιλιετÝασ Ûκανε την εµφÀτε βασιλικοàσ τÀφουσ, οàτε ανÀκτορα, οàτε µνηµεÝα ηγεµÞνων. Η ÛκτανισÜ του στο χñρο γàρω απÞ τον ΙνδÞ Ûνασ νÛοσ ση που κÀλυπτε ο πολιτισµÞσ αυτÞσ λαÞσ, λευκοà χρñµατοσ, ο οποÝοσ, σàµφωνα µε Üταν πολà µεγÀλη και τα δàο ακραÝα την επικρατÛστερη ιστορικÜ εκδοχÜ, Üταν οι ÍριγνωστÀ σηµεÝα του, στο ΡουπÀρ και οι. ΑυτοÝ, αφοà υπÛταξαν τουσ αυτÞχθονεσ τησ το ΛοτÀλ αντÝστοιχα, απÛχουν µεταπεριοχÜσ, περÝπου το 1200 π.Χ., πÛρασαν και ξà τουσ πÀνω απÞ 1.000 µÝλια. στην πεδιÀδα του ΓÀγγη. ΑπÞ την εποχÜ τησ εµH. Honour, J. Fleming, Þ.π., τ. 1, σ. 34. φÀνισησ των ΑρÝων (1500 π.Χ.) µÛχρι και τον 4ο αι. π.Χ. υπÀρχει Ûνα µεγÀλο ιστορικÞ κενÞ λÞγω τησ Ûλλειψησ ιστορικñν τεκµηρÝων. Οι µÞνεσ πληροφορÝεσ που υπÀρχουν αντλοàνται µÛσα απÞ θρησκευτικοàσ àµνουσ, τισ ΒÛδεσ. ΠρÞκειται για ηµιµυθικοà χαρακτÜρα αφηγÜσεισ που Ûφεραν µαζÝ τουσ οι Íριοι2. Η γλñσσα που µιλοàσαν Üταν η σανσκριτικÜ, η οποÝα παρουσιÀζει στοιχεÝα κοινÜσ καταγωγÜσ µε την ελληνικÜ, τη λατινικÜ και γενικÞτερα τισ λεγÞµενεσ ινδοευρωπαϊκÛσ γλñσσεσ. ΛÀτρευαν τουσ προγÞνουσ τουσ µε την τÛλεση θυσιñν και Üταν οργανωµÛνοι µε το κοινωνικÞ σàστηµα των καστñν. 273

Τουσ «σκοτεινοàσ» αυτοàσ χρÞνουσ τησ ινδικÜσ ιστορÝασ διαµορφñθηκαν οι δàο µεγÀλεσ θρησκεÝεσ, ο ΒραχµανισµÞσ (ΙνδουϊσµÞσ) και ο Οι παλαιÞτερεσ γραπτÛσ µαρτυΒουδισµÞσ. ρÝεσ που Ûχουν διατηρηθεÝ για την ινΟ ΒραχµανισµÞσ εÝναι η αρχαιÞτερη απÞ τισ δοÀρια γλñσσα στην ΙνδÝα ανÀγοµεγÀλεσ παγκÞσµιεσ θρησκεÝεσ. ΟφεÝλει το ÞνοµÀ νται µÞλισ το 300 π.Χ. σε µνηµεÝα Þτου στουσ ΒραχµÀνεσ, δηλαδÜ εκεÝνουσ που απωσ οι επιγραφÛσ ΑσÞκα. ΩστÞσο, σχολÜθηκαν µε τη µελÛτη των Βεδñν και εξελÝαυτÛσ αντιπροσωπεàουν αυτÞ που οι γλωσσολÞγοι ορÝζουν ωσ µÛση ινδικÜ χθηκαν σταδιακÀ σε ιερατικÜ κÀστα. Ο Βραχµαγλñσσα, ιδιαÝτερα τη γλñσσα πρÀνισµÞσ, ωσ τρÞποσ ζωÜσ και ωσ θεωρÝα, εÝναι ποκριτ, και µε κανÛνα τρÞπο δεν µπολυσàνθετοσ µε αντικρουÞµενα µεταξà τουσ στοιροàν να χρησιµεàσουν ωσ ο ακραÝοσ χεÝα, που ξεκινοàν απÞ τισ αφελεÝσ αφηγÜσεισ σταθµÞσ για την Àφιξη των Ινδñν των χωρικñν και φτÀνουν µÛχρι τη δυσνÞητη λοστην υποÜπειρο. Μια πλατιÀ γραµµαγικÜ των φιλοσÞφων. Ο ΒραχµανισµÞσ Ü, Þπωσ τεÝα τησ αρχαÝασ ινδικÜσ, γνωστÜσ ωσ σανσκριτικÜ, προηγÜθηκε των επιδιαφορετικÀ ονοµÀζεται, ΙνδουϊσµÞσ εÝναι η γραφñν τησ µÛσησ ινδικÜσ και αποτÛπρñτη θρησκεÝα του λαοà τησ ΙνδÝασ. ΩστÞσο, η λεσε το µÛσο για να γνωρÝσουµε την ιστορικÜ του προÛλευση, δηλαδÜ κατÀ πÞσο µεπρογενÛστερη ινδικÜ γραµµατεÝα και ταφÛρθηκε απÞ τουσ Íριουσ Ü κατÀ πÞσο διαθρησκευτικÜ γλñσσα. ΑυτÛσ εÝχαν µορφñθηκε απÞ δÞγµατα και πρακτικÛσ των λααρχικÀ διατηρηθεÝ µÞνον σε προφοñν του πολιτισµοà του Ινδοà, εÝναι πρÞβληµα ρικÜ µορφÜ, αλλÀ υπÀρχουν Àφθονεσ Ûµµεσεσ µαρτυρÝεσ που υποδεικνàπου δεν Ûχει λυθεÝ µÛχρι τñρα. ουν Þτι εÝχαν καταγραφεÝ τον 6ο αιΤη µεγÀλη αυτÜ χρονικÜ περÝοδο τησ επικρÀñνα π.Χ. Τον παλιÞτερο εκπρÞσωπο τησησ των ΑρÝων η βÞρεια και κεντρικÜ ΙνδÝα Üτησ αρχαÝασ ινδικÜσ τον βρÝσκουµε ταν διαιρεµÛνη σε µικρÀ, φεουδαρχικοà τàπου, στισ ΒÛδεσ, την αρχαÝα θρησκευτικÜ κρατÝδια. Σ’ Ûνα απ’ αυτÀ γεννÜθηκε τον 6ο αι. γραµµατεÝα τησ ΙνδÝασ. Η γλñσσα στισ ΒÛδεσ εÝναι πολà αρχαϊκÜ και ο π.Χ. ο ιδρυτÜσ τησ δεàτερησ µεγÀλησ θρησκεÝασ, πολιτιστικÞσ και γεωγραφικÞσ κÞτου Βουδισµοà. σµοσ τον οποÝο απεικονÝζουν αυτοÝ Ο ΣιντÀρτα ΓκαουτÀµα, υπαρκτÞ ιστορικÀ οι àµνοι υποδεικνàει Þτι αυτÛσ συντÛπρÞσωπο, γνωστÞσ ωσ Βοàδασ (φωτισµÛνοσ), Ûθηκαν στη βορειοδυτικÜ ΙνδÝα πριν ζησε απÞ το 563 Ûωσ το 483 π.Χ. και υπÜρξε ο θετην πρñτη χιλιετÝα π.Χ. µε υποθετικÜ µελιωτÜσ τησ θρησκεÝασ µε τη µεγαλàτερη διÀδοηµεροµηνÝα γàρω στο 1500-1200 π.Χ. ση στην ΑσÝα. Με τη διδασκαλÝα του στρÀφηκε J.P. Mallory, Οι ΙνδοευρωπαÝοι, µετ. εναντÝον των ΒραχµÀνων και προÛβαλε την ιδÛα Ε. ΑστερÝου, εκδ. ∆ελφÝνι, σ. 46. τησ λàτρωσησ µÛσα απÞ Ûνα συνεχÜ κàκλο δοκιµασÝασ και αναγÛννησησ. ΜετÀ το θÀνατÞ του οι οπαδοÝ του χωρÝστηκαν σε θρησκευτικÛσ οµÀδεσ µε διαφορετικÛσ διδασκαλÝεσ. Η µια οµÀδα διÛδωσε το ΒουδισµÞ στην ΤαϊλÀνδη και την ΙνδοκÝνα και η Àλλη στην ΚÝνα, την ΙαπωνÝα και την υπÞλοιπη Α. ΑσÝα. ΠαρÀλληλα µε το ΒουδισµÞ, τον 6ο αι. π.Χ., στην ΙνδÝα εµφανÝστηκε και µια Àλλη θρησκεÝα ο ΤζαϊνισµÞσ. Στα τÛλη του 6ου αι. π.Χ., η περιοχÜ του Ινδοà καταλÜφθηκε απÞ τουσ ΠÛρσεσ και παρÛµεινε στην κατοχÜ τουσ για δàο περÝπου αιñνεσ, µÛχρι την 2. Οι ΒÛδεσ, το αρχαιÞτερο κεÝµενο τησ σανσκριτικÜσ γλñσσασ

274

κατÀκτησÜ τησ απÞ το Μ. ΑλÛξανδρο (326-325 π.Χ.). Η αυτοκρατορÝα των ΜαουρÝα (ΜοριαÝων). Ùταν ο Μ. ΑλÛξανδροσ Ûφτασε στην περιοχÜ του Ινδοà, φαÝνεται Þτι συναντÜθηκε µε τον Σαντραγκοàπτα ΜαουρÝα, γνωστÞ στουσ Îλληνεσ µε το Þνοµα ΣαδρÀκοττοσ, γιο ενÞσ απÞ τουσ µικροàσ ηγεµÞνεσ τησ ΙνδÝασ3. ΑυτÞσ επηρεασµÛνοσ, απÞ το µεγαλεÝο του ΑλεξÀνδρου, θÛλησε να τον µιµηθεÝ ιδρàοντασ µια µεγÀλη ινδικÜ αυτοκρατορÝα. Στην αρχÜ κατÛλαβε τα µικρÀ βασÝλεια τησ περιοχÜσ του ΓÀγγη και µετÀ, εκµεταλλευÞµενοσ το κενÞ εξουσÝασ που Àφησε η αποχñρηση του ΑλεξÀνδρου, κατÛκτησε Þλα τα εδÀφη ανατολικÀ του Ινδοà και στη συνÛχεια τη Ν. ΙνδÝα. Ο εγγονÞσ του, ο ΑσÞκα (264-227 π.Χ.), Üταν ο πρñτοσ ηγεµÞνασ που κατÞρθωσε να ενñσει πολιτικÀ Þλη την ΙνδÝα σε µια αυτοκρατορÝα. Ο ΑσÞκα θα συµβÀλει στη διÀδοση του ινδικοà πολιτισµοà στισ γàρω ασιατικÛσ χñρεσ µε την αποστολÜ βουδιστñν µοναχñν. ΑπÞ την εποχÜ τησ βασιλεÝασ του ΑσÞκα χρονολογοàνται τα πρñτα λÝθινα µνηµεÝα του ινδικοà πολιτισµοà. ΟνοµαστÛσ εÝναι οι στÜλεσ του ΑσÞκα γεµÀτεσ µε εγχÀρακτα βουδιστικÀ κεÝµενα. Η παρουσÝα ξÛνων λαñν. Οι σχÛσεισ µε τουσ Îλληνεσ και τουσ ΡωµαÝουσ. ΜετÀ το θÀνατο του ΑσÞκα, η ΙνδÝα διασπÀστηκε πÀλι σε µικρÀ κρατÝδια. Το 2ο αι. π.Χ. γÝνονται επιδροµÛσ στισ δυτικÛσ και βορειοδυτικÛσ περιοχÛσ τησ ινδικÜσ χερσονÜσου. Οι εισβολεÝσ Üταν οι Îλληνεσ ηγεµÞνεσ που εÝχαν ανεξαρτητοποιηθεÝ απÞ το κρÀτοσ των Σελευκιδñν, οι ΠÀρθοι και νοµÀδεσ απÞ την κεντρικÜ ΑσÝα, γνωστοÝ µε το Þνοµα ΚουσÀν. Οι Îλληνεσ ηγεµÞνεσ, που εÝχαν ανεξαρτητοποιηθεÝ απÞ το ελληνιστικÞ βασÝλειο των Σελευκιδñν, Ýδρυσαν στην αρχÜ το βασÝλειο τησ ΒακτρÝασ και στη συνÛχεια κατÛκτησαν Ûνα µεγÀλο

ΚιονÞκρανο µε λιοντÀρια απÞ στÜλη του ΑσÞκα (3οσ αι. π.Χ.). Ο ΑσÞκα Üταν ο ηγεµÞνασ που κατÞρθωσε να ενñσει για πρñτη φορÀ ολÞκληρη την ΙνδÝα. ΑπÞ τη βασιλεÝα του χρονολογοàνται τα πρñτα λÝθινα µνηµεÝα του ινδικοà πολιτισµοà. (ΜουσεÝο ΣαρνÀθ)

ΧρυσÞ νÞµισµα µε το κεφÀλι του ΕυκρατÝδη, βασιλιÀ του ελληνικοà βασιλεÝου τησ ΒακτρÝασ. ΕÝναι ο πρñτοσ Îλληνασ ηγεµÞνασ που Ûφερε τον τÝτλο «ΜÛγασ», χαραγµÛνο πÀνω σε νÞµισµα (α µισÞ 2ου αι. π.Χ.). (ΠαρÝσι, ΕθνικÜ ΒιβλιοθÜκη)

275

3. Ο Μ. ΑλÛξανδροσ και οι ηγεµÞνεσ τησ ΙνδικÜσ χερσονÜσου Ο ΑλÛξανδροσ Ýδρυσε πολλÛσ πÞλεισ στην ΙνδÝα, τη ΒακτριανÜ, την ΑραχωσιανÜ και πρÛπει να υποθÛσουµε Þτι τισ Ýδρυσε µε βÀση υπÀρχουσεσ ελληνικÛσ παροικÝεσ – διÞτι µοιÀζει απÝθανο να Àφησε σε κÀθε πÞλη στρατιñτεσ για να την οικÜσουν. ×ρθε σε επαφÜ µε πολλοàσ Ινδοàσ ηγεµÞνεσ. Îνασ νÛοσ ΙνδÞσ αξιωµατοàχοσ Ûµεινε καιρÞ κοντÀ στον ΑλÛξανδρο και Ûµαθε πολλÀ απ’ αυτÞν. Οι δικοÝ µασ αρχαÝοι ιστορικοÝ τον ονοµÀζουν ΣανδρÞκοτο Ü ΣανδρÀκοτο και εÝναι ο περÝφηµοσ Chandragupta Maurya, ιδρυτÜσ τησ δυναστεÝασ των ΜοριαÝων, ο Àνθρωποσ που ενοποÝησε Þλη την ΙνδÝα και υπÜρξε ο πρñτοσ µεγÀλοσ τησ αυτοκρÀτωρ. Íλλοι, τουσ οποÝουσ γνñρισε, Üσαν ο ΤαξÝλησ και ο Πñροσ, που τουσ θυµÞµαστε απÞ την ιστορÝα, και Ûνασ βασιλιÀσ πολà σκοτεινÞσ, ο ΣοφÝτησ που αναφερÞταν στα χρονικÀ, αλλÀ δεν εÝχαµε βρει τÝποτα γι’ αυτÞν. ΜÛχρι που πριν απÞ µερικÀ χρÞνια ανακαλàφθηκαν ωραιÞτατα νοµÝσµατÀ του, τα οποÝα απεικονÝζουν Ûνα καταφανñσ ινδικÞ πρÞσωπο µε ελληνικÛσ επιγραφÛσ. Ν. ∆Üµου, Ο Îλληνασ Βοàδασ, εκδ. ΝεφÛλη, σ. 29-30.

µÛροσ απÞ την πεδιÀδα του Ινδοà δηµιουργñντασ εκεÝ το ελληνοϊνδικÞ βασÝλειο του Ινδοà. Τα δàο ελληνοϊνδικÀ βασÝλεια Ûπαιξαν σηµαντικÞ ρÞλο στην ιστορικÜ πορεÝα των Ινδñν κατÀ το 2ο αι. π.Χ. και µεγÀλο µÛροσ του 1ου αι. π.Χ. Η ελληνικÜ τÛχνη Ûγινε γνωστÜ σ’ αυτÛσ τισ περιοχÛσ και επηρÛασε τη βουδιστικÜ. ΑυτÜ την εποχÜ κατασκευÀστηκαν πολλÀ αγÀλµατα του Βοàδα, τα πρÞσωπα των οποÝων µοιÀζουν µε τη µορφÜ του ΑπÞλλωνα. Τα βασÝλεια αυτÀ εξαφανÝστηκαν προσ τα τÛλη του 1ου αι. π.Χ. κÀτω απÞ την πÝεση των ΠÀρθων και κυρÝωσ των ΚουσÀν, νοµÀδων τησ κεντρικÜσ ΑσÝασ. Οι ΚουσÀν στην αρχÜ εγκαταστÀθηκαν στο χñρο τον οποÝο καταλÀµβαναν τα ελληνοϊνδικÀ βασÝλεια. Στη συνÛχεια, τον 1ο αι. µ.Χ., εξαπλñθηκαν σε µεγÀλο µÛροσ τησ βÞρειασ ΙνδÝασ δηµιουργñντασ µια µεγÀλη σε Ûκταση αυτοκρατορÝα. Οι νοµÀδεσ αυτοÝ, που προηγουµÛνωσ εÝχαν περÀσει απÞ τισ περιοχÛσ Þπου υπÜρχαν ελληνικÛσ αποικÝεσ, δÛχτηκαν την επÝδραση του ελληνικοà πολιτισµοà τησ κεντρικÜσ ΑσÝασ και ακοàσια διατÜρησαν τον ηµιελληνικÞ αυτÞ πολιτισµÞ. Η περÝοδοσ απÞ τον 1ο αι. µ.Χ. Ûωσ τον 4ο αι. µ.Χ. εÝναι µεταβατικÜ για την ινδικÜ ιστορÝα και τÛχνη. Τουσ πρñτουσ αιñνεσ π.Χ. και µ.Χ. γνñρισε µεγÀλη ανÀπτυξη το θαλÀσσιο εµπÞριο για να ανταποκριθεÝ στη µεγÀλη ζÜτηση ινδικñν προϊÞντων, ελεφαντÞδοντου, µπαχαρικñν, διαµαντιñν κ.À. απÞ τουσ ΡωµαÝουσ. Οι ανασκαφÛσ Ûφεραν στην επιφÀνεια ρωµαϊκÀ νοµÝσµατα σε ινδικÀ λιµÀνια αλλÀ και τµÜµα ρωµαϊκοà εµπορικοà σταθµοà. Ο ΠλÝνιοσ ο Πρεσβàτεροσ, τον 1ο αι. µ.Χ., διαµαρτàρεται σε επιστολÜ του που Ûχει σωθεÝ Þτι τα ινδικÀ προϊÞντα στοÝχιζαν στουσ ΡωΝÞµισµα µε το κεφÀλι του ΜενÀνδρου (β µισÞ του 2ου αι. π.Χ.). ×ταν ο ενδοξÞτεροσ βασιλιÀσ του ελληνοϊνδικοà βασιλεÝου του Ινδοà. ΠÜρε την προσωνυµÝα «ΣωτÜρασ» και «∆Ýκαιοσ». Το κρÀτοσ του Ûφτανε µÛχρι τον ποταµÞ ΓÀγγη. (ΛονδÝνο, ΒρετανικÞ ΜουσεÝο)

276

µαÝουσ 550 εκατοµµàρια σηστÛρτιουσ* σε χρυσÞ το χρÞνο. Στη γλυπτικÜ, την περÝοδο αυτÜ, αναπτàχθηκε µια καλλιτεχνικÜ Ûκφραση, κυρÝωσ στην περιοχÜ του παλαιοà ελληνοϊνδικοà βασιλεÝου του Ινδοà, γνωστÜ ωσ τÛχνη τησ ΓκαντÀρα Ü ελληνοβουδιστικÜ, που χαρακτηρÝζεται απÞ τη χρÜση ελληνιστικñν στοιχεÝων στην απÞδοση θεµÀτων ινδικñν και βουδιστικñν. Στη λογοτεχνÝα γενικεàθηκε η χρÜση τησ σανσκριτικÜσ γλñσσασ και ολοκληρñθηκαν τα δàο µεγÀλα ινδικÀ Ûπη, η ΡαµαγιÀνα και η ΜαχαµπχαρÀτα. Η χρυσÜ εποχÜ. ΑπÞ τα µÛσα του 4ου αι. µ.Χ. µÛχρι και τον 6ο αι. µ.Χ., η ΙνδÝα περνÀει σε µια νÛα περÝοδο πολιτικÜσ ενÞτητασ κÀτω απÞ την εξουσÝα γηγενñν πληθυσµñν, που σταδιακÀ κατÞρθωσαν να επιβληθοàν (δυναστεÝα των Γκοàπτα). Η περÝοδοσ αυτÜ θεωρεÝται ωσ η χρυσÜ εποχÜ του ινδικοà πολιτισµοà. Ο ινδικÞσ πολιτισµÞσ µαζÝ µε το ΒουδισµÞ διαδÞθηκαν µÛχρι την ΚεφÀλι του Βοàδα απÞ την ΓκαντÀρα Íπω ΑνατολÜ. Την ειρηνικÜ αυτÜ εποχÜ οι ΙνδοÝ (3οσ αι. µ.Χ.). Στην περιοχÜ τησ ΓκαντÀλÞγιοι διαµÞρφωσαν το δεκαδικÞ µετρικÞ σàστη- ρα Àνθησε µια καλλιτεχνικÜ ελληνοβου-

διστικÜ Ûκφραση. Η τÛχνη τησ ΓκαντÀρα χαρακτηρÝζεται απÞ τη χρÜση ελληνιστικñν στοιχεÝων στην απÞδοση ινδικñν και βουδιστικñν θεµÀτων.

ΑνÀγλυφο τησ ΓκαντÀρα (τÛλη 2ου αι. µ.Χ.-αρχÛσ 3ου αι. µ.Χ.). ΕικονÝζεται η σκηνÜ του θανÀτου του Βοàδα. (ΟυÀσιγκτον, ΠινακοθÜκη Freer, Smithsonian Institution)

277

µα και µια απλουστευµÛνη µÛθοδο γραφÜσ των αριθµñν, που ονοµÀστηκε αραβικÜ, επειδÜ Ûγινε γνωστÜ στην Ευρñπη απÞ Íραβεσ εµπÞρουσ και µελετητÛσ, ενñ Üταν ινδικÜ εφεàρεση. Η χρυσÜ εποχÜ τελειñνει µε την Àφιξη νÛων νοµαδικñν λαñν στη Β. ΙνδÝα. Τη µεγαλàτερη απειλÜ αποτελοàν οι ΛευκοÝ Οàνοι, συγγενεÝσ µε τουσ Μαàρουσ Οàνουσ που εισÛβαλαν στα µÛσα του 5ου αι. µ.Χ. στη ρωµαϊκÜ αυτοκρατορÝα. ΑυτοÝ µετÛβαλαν σε ερεÝπια Þλη τη Β. ΙνδÝα και κατÛστρεψαν τα σηµαντικÞτερα βουδιστικÀ ιερÀ, γεγονÞσ που θα συµβÀλει στη βαθµιαÝα εξαφÀνιση του Βουδισµοà απÞ τον ινδικÞ χñρο.

∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi fiÙÙ Ë Ù Â ˜

1. Ποια εÝναι τα συµπερÀσµατÀ σασ απÞ τη µελÛτη του παραθÛµατοσ 2 και την παρατÜρηση των εικÞνων τησ σ. 272 σχετικÀ µε τον πολιτισµÞ που αναπτàχθηκε στον ΙνδÞ ποταµÞ; 2. Να αξιολογÜσετε την πολιτιστικÜ προσφορÀ των ΕλλÜνων στην ευρàτερη περιοχÜ τησ ΙνδÝασ αναφÛροντασ αποδεικτικÀ στοιχεÝα. 3. Ποιεσ πληροφορÝεσ Ûχουµε για τισ επαφÛσ του ρωµαϊκοà κÞσµου µε την ΙνδÝα και σε ποιο επÝπεδο εντοπÝζονται οι επαφÛσ αυτÛσ; 4. Ποια εÝναι τα χαρακτηριστικÀ τησ τÛχνησ –σε Þ,τι αφορÀ τα θÛµατα και τον τρÞπο απÞδοσÜσ τουσ– που προβÀλλονται στισ εικÞνεσ των σ. 269 και 277;

278

2. Η ΚÝνα Η ΚÝνα, η χñρα τησ κÝτρινησ φυλÜσ, Üδη απÞ τισ αρχÛσ τησ 3ησ χιλιετÝασ π.Χ. παρουσιÀζει στοιχεÝα οργανωµÛνησ ζωÜσ και πολιτιστικÜσ ανÀπτυξησ. Ο γεωγραφικÞσ παρÀγοντασ Üταν και εδñ καθοριστικÞσ, Þπωσ και στη διαµÞρφωση των Àλλων αρχαÝων πολιτισµñν. ΩστÞσο, η γεωγραφικÜ θÛση τησ χñρασ και το γεωλογικÞ τησ ανÀγλυφο συνετÛλεσαν ñστε να δηµιουργηθεÝ σ’ αυτÜν Ûνασ πολιτισµÞσ τελεÝωσ ανεξÀρτητοσ απÞ τουσ Àλλουσ, µε δικÀ του χαρακτηριστικÀ, που διατηρÜθηκαν σε γενικÛσ γραµµÛσ αναλλοÝωτα µÛχρι την εποχÜ µασ. Η µελÛτη τησ ιστορÝασ και του πολιτισµοà των ΚινÛζων κατÀ την αρχαιÞτητα αλλÀ και κατÀ τη διÀρκεια των επÞµενων περιÞδων διακρÝνεται µε βÀση τισ δυναστεÝεσ που για τÛσσερισ χιλιετÝεσ διαδÛχθηκαν η µÝα την Àλλη. ΑπÞ την εποχÜ τησ δυναστεÝασ των Σανγκ, τησ πρñτησ ιστορικÀ βεβαιωµÛνησ δυναστεÝασ, διαµορφñθηκαν µερικÀ θεµελιñδη χαρακτηριστικÀ του κινÛζικου πολιτισµοà, τα οποÝα διατηρÜθηκαν στη διÀρκεια των επÞµενων χιλιετιñν παρÀ το πλÜθοσ των αναταραχñν που γνñρισε η ΚÝνα περνñντασ απÞ το φεουδαρχικÞ σàστηµα στην απÞλυτη µοναρχÝα. ΚατÀ την εποχÜ τησ δυναστεÝασ των Χαν – που σε γενικÛσ γραµµÛσ Üταν σàγχρονη µε τη ρωµαϊκÜ αυτοκρατορÝα – πραγµατοποιεÝται η ενοποÝηση, πολιτικÜ και πολιτιστικÜ, των βÞρειων και νÞτιων περιοχñν τησ χñρασ. ΤÞτε ξεκÝνησαν και οι γÞνιµεσ εµπορικÛσ επαφÛσ µε τον ελληνορωµαϊκÞ κÞσµο µÛσω του δρÞµου του µεταξιοà, που διÛσχιζε την κεντρικÜ ΑσÝα και Ûφτανε µÛχρι τη ΜεσÞγειο.

2.1 Η χñρα και οι κÀτοικοι Η χñρα. Η ΚÝνα καταλαµβÀνει το κεντρικÞ και ανατολικÞ τµÜµα τησ ασιατικÜσ ηπεÝρου. ΠρÞκειται για µεγÀλη σε Ûκταση χñρα, η γεωφυσικÜ διαµÞρφωση τησ οποÝασ ευνÞησε την οργÀνωση και την ανÀπτυξη τησ ζωÜσ. Τρεισ µεγÀλοι ποταµοÝ που ρÛουν αντÝστοιχα στη βÞρεια, την κεντρικÜ και νÞτια ΚÝνα Üταν οι πρñτοι παρÀγοντεσ που ευνÞησαν τουσ κατοÝκουσ τησ περιοχÜσ. Απ’ αυτοàσ, τη βÞρεια περιοχÜ αρδεàει ο ΧουÀγκ-Χο, ο γνωστÞσ ΚÝτρινοσ ποταµÞσ, του οποÝου η βαθιÀ κοιλÀδα αποτÛλεσε την κοιτÝδα του κινÛζικου πολιτισµοà. Οι κÀτοικοι. Η µεγÀλη Ûκταση τησ καλλιεργÜσιµησ γησ επαρκοàσε για να απασχολÜσει τον πληθυσµÞ. Η αφθονÝα του φυσικοà πλοàτου και οι ευνοϊκÛσ κλιµατολογικÛσ συνθÜκεσ συνÛβαλαν ñστε η ΚÝνα να αναδειχθεÝ σε Ûνα ισχυρÞ κρÀτοσ Üδη απÞ την αρχαιÞτητα. Η αποµÞνωσÜ τησ απÞ τουσ Àλλουσ µεγÀλουσ πολιτισµοàσ και η αÝσθηση τησ υπεροχÜσ που δηµιουργÜθηκε στουσ κατοÝκουσ τησ Ûδωσαν τα στερεÞτυπα και αναλλοÝωτα χαρακτηριστικÀ του κινÛζικου πολιτισµοà. Οι ΚινÛζοι απÛκτησαν κοινωνικÜ συνοχÜ ωσ αποτÛλεσµα τησ ηθικÜσ ενÞτητασ και των ιδεñν τουσ που τουσ ξεχñριζαν απÞ τουσ γειτονικοàσ λαοàσ και τουσ Àφηναν ανεπηρÛαστουσ απÞ εξωτερικÛσ επιδρÀσεισ. 279

του Θεοà και Üταν ο ανñτατοσ ιερÛασ. Το µεγαλàτερο µÛροσ του πληθυσµοà Üταν γεωργοÝ, τεχνÝτεσ, εργÀτεσ, ελεàθεροι επαγγελµατÝεσ. Τη βÀση τησ κοινωνικÜσ πυραµÝδασ διαµÞρφωναν οι δοàλοι και οι δουλοπÀροικοι, που εργÀζονταν στισ µεγÀλεσ εκτÀσεισ των ηγεµÞνων.

2.2 Η ιστορÝα και ο πολιτισµÞσ

Η ΚÝνα την εποχÜ τησ δυναστεÝασ των Χαν

Οι κÀτοικοι τησ ΚÝνασ ασχολÜθηκαν µε την καλλιÛργεια του ρυζιοà, του σιταριοà, του καλαµποκιοà, του τσαγιοà και µε την παραγωγÜ βαµβακιοà και οπÝου. Η σηροτροφÝα, δηλαδÜ η καλλιÛργεια του µεταξοσκñληκα και η παραγωγÜ µεταξιοà, Üταν η αρχαιÞτερη και η πιο φηµισµÛνη βιοτεχνικÜ παραγωγÜ τησ χñρασ. Η αλιεÝα και η εξÞρυξη Àνθρακα και σÝδηρου Üταν επÝσησ εργασÝεσ που απασχολοàσαν Ûνα µεγÀλο µÛροσ του πληθυσµοà. Η κοινωνικÜ διαστρωµÀτωση αλλÀ και η πολιτικÜ οργÀνωση εÝχε φεουδαρχικÞ χαρακτÜρα. Οι αρχηγοÝ των κρατιδÝων συγκροτοàσαν Ûνα εÝδοσ οµοσπονδιακοà κρÀτουσ και ορκÝζονταν πÝστη στον αυτοκρÀτορα. Στην ανñτερη τÀξη ανÜκαν ο αυτοκρÀτορασ και οι ευγενεÝσ, δηλαδÜ οι ισχυροÝ ηγεµÞνεσ που κυβερνοàσαν τισ επαρχÝεσ τησ αυτοκρατορÝασ. Ο αυτοκρÀτορασ περιβαλλÞταν µε θρησκευτικÞ αξÝωµα. Θεωροàνταν ο εκλεκτÞσ 280

Η δυναστεÝα των Σανγκ. Τα αρχαιολογικÀ ευρÜµατα και οι µυθικÛσ παραδÞσεισ των ΚινÛζων οδηγοàν στο συµπÛρασµα Þτι η συστηµατικÜ οργÀνωση τησ ζωÜσ και η δηµιουργÝα πολιτισµοà ξεκινÀει στισ αρχÛσ τησ 3ησ χιλιετÝασ π.Χ. ΩστÞσο, το πρñτο ιστορικÀ βεβαιωµÛνο κρÀτοσ οργανñθηκε και διατηρÜθηκε απÞ το 16ο αι. π.Χ. Ûωσ και τον 11ο αι. π.Χ. ΠρÞκειται για το κρÀτοσ των Σανγκ, το οποÝο ιδρàθηκε στη βÞρεια πεδιÀδα γàρω απÞ τον ΚÝτρινο ποταµÞ. Στη διÀρκεια αυτÜσ τησ δυναστεÝασ εµφανÝστηκε η πρñτη κινÛζικη γραφÜ και το πρñτο ηµερολÞγιο1. Οι θρησκευτικÛσ πεποιθÜσεισ των ανθρñπων αφοροàσαν τη λατρεÝα των προγÞνων και των στοιχεÝων τησ φàσησ. ΑπÞ τα καλλιτεχνικÀ τουσ επιτεàγµατα σπουδαÝα Üταν τα ορειχÀλκινα λατρευτικÀ αγγεÝα και µια οµÀδα αγγεÝων κατασκευασµÛνων απÞ Ûνα εÝδοσ πηλοà που µοιÀζει µε πορσελÀνη. Η δυναστεÝα των Τσου. Στα τÛλη τησ 2ησ χιλιετÝασ π.Χ. οι Τσου κατÛλαβαν το κρÀτοσ των Σανγκ και υιοθÛτησαν τον ανñτερο πολιτισµÞ τουσ. Στουσ αιñνεσ τησ διακυβÛρνησÜσ τουσ (11οσ-3οσ αι. π.Χ.) η δοµÜ τησ κοινωνÝασ παρÛµεινε φεουδαρχικÜ και οι συγκροàσεισ ανÀµεσα στουσ ηγεµÞνεσ Üταν συνεχεÝσ. Τον 6ο αι. π.Χ. καθοριστικÜ για την εξÛλιξη του κινÛζικου πολιτισµοà Üταν η διαµÞρφωση δàο φιλοσοφικñν ρευµÀτων, που δηµιοàργησαν τισ δàο κινÛζικεσ θρησκεÝεσ, τον ΚοµφουκισµÞ και τον ΤαοϊσµÞ. Την εποχÜ αυτÜ χρησιµοποιÜθηκαν για πρñτη φορÀ αντικεÝµενα απÞ σÝδερο. Οι δυναστεÝεσ των Τσιν και Χαν. ΣυµµετοχÜ στην οικονοµικÜ ζωÜ του ελληνικοà και ρωµαϊ-

ΤελετουργικÞ ορειχÀλκινο σκεàοσ τησ δυναστεÝασ των ΣÀνγκ (14οσ-11οσ αι. π.Χ.). Îχει τη µορφÜ τÝγρησ που προστατεàει Ûναν Àνδρα. Ùλη η επιφÀνεια του σκεàουσ εÝναι καλυµµÛνη µε ζωικÀ σχÛδια που Ûχουν σχÛση µε τη γονιµÞτητα.

1. Η χρÜση τησ γραφÜσ στουσ ΚινÛζουσ Ο πολιτισµÞσ τησ περιÞδου Σανγκ φωτÝζεται καλàτερα απÞ κÞκκαλα (συνÜθωσ ωµοπλÀτεσ βοδιοà) χαραγµÛνα µε σàµβολα, πολλÀ απÞ τα οποÝα αποτελοàν πρñιµη µορφÜ τησ κινÛζικησ γραφÜσ που χρησιµοποιεÝται ωσ σÜµερα. Τα πÀνω απÞ 100.000 παρÞµοια κÞκκαλα που Ûχουν βρεθεÝ (ολÞκληρα Ü αποσπÀσµατÀ τουσ) χρησιµοποιοàνταν για χρησµοàσ και προφητεÝεσ. Οι επιγραφÛσ που φÛρουν θÛτουν ερωτÜµατα για την υγεÝα του αυτοκρÀτορα, τισ καιρικÛσ συνθÜκεσ, τισ κατÀλληλεσ στιγµÛσ για κυνÜγι Ü πÞλεµο και, το σηµαντικÞτερο Ýσωσ απ’ Þλα, ποιεσ θυσÝεσ πρÛπει να γÝνουν στουσ προγÞνουσ, απÞ τουσ οποÝουσ αντλοàσε την εξουσÝα και το κàροσ τησ η κυρÝαρχη τÀξη. ΦαÝνεται, λοιπÞν, πωσ στην ΚÝνα η

281

γραφÜ πρωτοχρησιµοποιÜθηκε Þχι για απογραφÛσ και λογαριασµοàσ (Þπωσ στη ΜεσοποταµÝα και την ΚρÜτη), οàτε για επιγραφÛσ σε µνηµεÝα (Þπωσ στην ΑÝγυπτο), αλλÀ για την επικοινωνÝα µε τον Àλλο κÞσµο – κÀτι που Ýσωσ να εξηγεÝ τη µεγÀλη ανÀπτυξη που γνñρισε η καλλιγραφÝα και το µεγÀλο σεβασµÞ που απολÀµβανε πÀντοτε στην ΚÝνα ωσ µορφÜ τÛχνησ. H Honour, J. Fleming, Þ.π., τ. 1, σ. 62.

ΟστÞ οστεοµαντÝασ* µε επιγραφÛσ (1400-1200 π.Χ.)

2. Οι εµπορικÛσ επαφÛσ των ΡωµαÝων µε τουσ Ινδοàσ, τουσ ΚινÛζουσ και Àλλουσ λαοàσ τησ ΑσÝασ α. Και οι επαφÛσ µε την Íπω ΑνατολÜ Ûγιναν πιο πυκνÛσ. Οι αυτοκρÀτορεσ ΤραϊανÞσ, ΑδριανÞσ, ΑντωνÝνοσ ΕυσεβÜσ δÛχθηκαν ινδικÛσ πρεσβεÝεσ. ΙνδοÝ Ûµποροι Ûφθασαν στην ΑÝγυπτο και Îλληνεσ τησ Αιγàπτου ταξÝδευαν ωσ τισ ΙνδÝεσ. ΠλοÝα ΡωµαÝων υπηκÞων προχñρησαν ωσ τη ΣουµÀτρα, την ΙνδοκÝνα. ΑπÞ εκεÝ Üταν δυνατÜ η προσÛγγιση τησ ΚÝνασ

282

κοà κÞσµου. Στισ συγκροàσεισ µεταξà των φεουδαρχñν-ηγεµÞνων Ûδωσε τÛλοσ η Àνοδοσ τησ δυναστεÝασ των Τσιν, η οποÝα κυβÛρνησε για χρονικÞ διÀστηµα περÝπου εÝκοσι χρÞνων στα τÛλη του 3ου αι. π.Χ. (221-207 π.Χ.). Στην εξουσÝα τοàσ διαδÛχτηκαν οι Χαν, οι οποÝοι κυβÛρνησαν για τÛσσερισ αιñνεσ (206 π.Χ.-220 µ.Χ.) και Ûνωσαν πολιτικÀ την ΚÝνα. Στην εποχÜ τουσ η ΚÝνα Ûγινε µια µεγÀλη αυτοκρατορÝα, εφÀµιλλη τησ ρωµαϊκÜσ στη ∆àση, και ο κινÛζικοσ πολιτισµÞσ εξαπλñθηκε Ûξω απÞ τα Þρια τησ αυτοκρατορÝασ, σε γειτονικοàσ λαοàσ. Ο ΚοµφουκισµÞσ αναγνωρÝστηκε ωσ επÝσηµη θρησκεÝα του κρÀτουσ, ενñ ο ΒουδισµÞσ Ûγινε γνωστÞσ για πρñτη φορÀ στη χñρα. Η οικονοµÝα αναπτàχθηκε και Ûγιναν σηµαντικÀ Ûργα, Þπωσ Ûνα ανÀχωµα κατÀ µÜκοσ των βορεÝων συνÞρων, πÀνω στο οποÝο αργÞτερα οικοδοµÜθηκε το µεγÀλο ΣινικÞ τεÝχοσ. ΠαρÀλληλα οι τÛχνεσ γνñρισαν µεγÀλη ακµÜ και το εξαγωγικÞ εµπÞριο Ûφερε πλησιÛστερα τη µακρινÜ ΚÝνα µε τουσ λαοàσ τησ ΜεσογεÝου. Ο «δρÞµοσ του µεταξιοà» δεν Üταν Ûνασ απλÞσ οδικÞσ Àξονασ που εξυπηρετοàσε τη µεταφορÀ των µεταξωτñν. ×ταν Ûνα δÝκτυο εµπορÝου µεγÀλων αποστÀσεων που δηµιουργÜθηκε ανÀµεσα στην ΚÝνα και τη ∆àση. ∆ιÛσχιζε τισ ασιατικÛσ στÛπεσ και τισ ερÜµουσ, συνδÛοντασ την ΚÝνα µε τισ ακτÛσ τησ ΜεσογεÝου και την Ευρñπη. ΜεγÀλοσ αριθµÞσ καραβανιñν περνοàσε στισ ασιατικÛσ αγορÛσ των οÀσεων και κατÛληγε στα λιµÀνια και στισ µεγαλουπÞλεισ τησ δυτικÜσ ΑσÝασ. ΣÜµερα γνωρÝζουµε απÞ τισ ανασκαφÛσ του Κεραµεικοà στην ΑθÜνα Þτι κινÛζικα µεταξωτÀ Üταν σε χρÜση στη ∆àση απÞ τα µÛσα του 6ου αι. π.Χ. ΟρειχÀλκινοι καθρÛφτεσ τησ εποχÜσ των Χαν βρÛθηκαν στην ΟυκρανÝα και µεταξωτÀ υφÀσµατα σε τÀφουσ πλουσÝων στην ελληνικÜ αποικÝα του ΠαντικÀπαιου στον Εàξεινο ΠÞντο. Την Ýδια εποχÜ φαÝνεται Þτι τα µεταξωτÀ δεν αποστÛλλονταν µÞνο για λÞγουσ εµπορικοàσ αλλÀ

και για την εξαγορÀ των νοµαδικñν φυλñν που απειλοàσαν τα σàνορα του κρÀτουσ. ΛÝγο αργÞτερα, το µετÀξι Ûγινε ιδιαÝτερα δηµοφιλÛσ στουσ ΡωµαÝουσ. Ο ΠλÝνιοσ ο Πρεσβàτεροσ σε επιστολÜ του, που Ûχει σωθεÝ, παραπονιÞταν για τη σπατÀλη και την υπερβολικÜ χρησιµοποÝηση του καινοàργιου υλικοà απÞ τουσ συµπατριñτεσ του. ΩστÞσο, µÛσω του δρÞµου του µεταξιοà στÛλνονταν στη ∆àση και Àλλα προϊÞντα, Þπωσ µπαχαρικÀ, γοàνεσ, λÀκκεσ,* ορειχÀλκινα Ûργα µικροτεχνÝασ και Þπλα. Τα αγαθÀ Þµωσ που ακολουθοàσαν την αντÝστροφη πορεÝα για να καταλÜξουν στην ΚÝνα απÞ τη ∆àση εÝναι ακÞµη Àγνωστα. ΕÝναι πιθανÞν στα εµπορεàσιµα αγαθÀ να περιλαµβÀνονταν χρυσÀ και ασηµÛνια νοµÝσµατα, πολàτιµοι λÝθοι, ελεφαντÞδοντο, γυÀλινα δοχεÝα βιοτεχνικÜσ παραγωγÜσ κ.À.2 ×δη τον 2ο αι. µ.Χ. εÝχαν παγιωθεÝ πολλÀ απÞ τα θεµελιñδη χαρακτηριστικÀ του κινÛζικου πολιτισµοà. Η ΚÝνα Üταν πλÛον µια εθνικÜ και πολιτιστικÜ οντÞτητα στον κÞσµο. Η ηθικÜ του Κοµφουκισµοà, η κοινωνικÜ δοµÜ φεουδαρχικοà τàπου, η γραφÜ, η τÛχνη και η τεχνικÜ δεινÞτητα που αργÞτερα θα οδηγÜσει σε πολλÛσ εφευρÛσεισ, θα καταστÜσουν τουσ ΚινÛζουσ δεσπÞζουσα πολιτιστικÜ δàναµη Þχι µÞνο στην ΑσÝα αλλÀ και σε παγκÞσµια κλÝµακα. Οι Ûξι δυναστεÝεσ. Την πτñση των Χαν ακολοàθησε µια περÝοδοσ αναρχÝασ που εÝναι γνω-

διÀ ξηρÀσ. Με την ΚÝνα επικοινñνησαν και διÀ µÛσου των στεππñν τησ ΕυρασÝασ και του ΤουρκεστÀν. Οι Àµεσεσ εµπορικÛσ συναλλαγÛσ µε τη σινικÜ αυτοκρατορÝα Àρχισαν επÝ ΜÀρκου ΑυρηλÝου. Οι βορειοδυτικÛσ επαρχÝεσ τησ αυτοκρατορÝασ πραγµατοποιοàσαν επαφÛσ µε τα φàλα τησ κεντρικÜσ Ευρñπησ. Μιχ. ΣακελλαρÝου, ΙΕΕ, τ. ΣΤ, σ. 101. β. Ο ΤραϊανÞσ αποµακρàνθηκε απÞ την πολιτικÜ του Αυγοàστου για να επιχειρÜσει νÛα κατÀκτηση πÛρα απÞ τον ΕυφρÀτη, τησ οποÝασ οι στÞχοι φαÝνεται Þτι Üταν οικονοµικοÝ. ×ταν πραγµατικÀ η εποχÜ κατÀ την οποÝα µÞλισ εÝχε ανοιχθεÝ η διηπειρωτικÜ οδÞσ του µεταξιοà µÛσω τησ κεντρικÜσ ΑσÝασ, που απÛδιδε ηυξηµÛνη εµπορικÜ σηµασÝα στισ περιοχÛσ του Περσικοà κÞλπου και στισ κοιλÀδεσ του ΕυφρÀτη και του ΤÝγρητοσ. Γàρω στο 100 µ.Χ., για πρñτη φορÀ, οι πρÀκτορεσ ενÞσ ΕλληνορρωµαÝου εµπÞρου συνÀντησαν στον «λÝθινο πàργο», προσ Β. του ΠαµÝρ, τουσ ΚινÛζουσ εµπÞρουσ. Εξ Àλλου, αφÞτου Àρχισαν να ενοχλοàνται απÞ τον ανταγωνισµÞ των εµπορικñν πλοÝων τησ ΑλεξανδρεÝασ στην περιοχÜ τησ ΕρυθρÀσ θÀλασσασ, οι ΝαβαταÝοι δεν παρÛλειψαν να εµπορεàονται στουσ δρÞµουσ που οδηγοàσαν στον µυχÞ του Περσικοà κÞλπου. J-P. Ray Coquais, ΙΕΕ, τ. ΣΤ, σ. 284.

ΠÜλινο οµοÝωµα κινÛζικησ οικÝασ τησ δυναστεÝασ των Χαν (ΚÛρκυρα, ΜουσεÝο ΑσιατικÜσ ΤÛχνησ)

283

στÜ µε το Þνοµα «Îξι δυναστεÝεσ» (3οσ – 6οσ αι. µ.Χ.). Μια απ’ αυτÛσ, στη Β. ΚÝνα, Ûγινε ιδιαÝτερα γνωστÜ για τα βουδιστικÀ ιερÀ τησ τα λαξευµÛνα στουσ βρÀχουσ, τισ τοιχογραφÝεσ και τα Ûργα τησ γλυπτικÜσ που θυµÝζουν την ελληνοϊνδικÜ τÛχνη τησ κεντρικÜσ ΑσÝασ. Τον 6ο αι. µ.Χ., Þταν αυτοκρÀτορασ στο ΒυζÀντιο Üταν ο ΙουστινιανÞσ, οι εµπορικÛσ σχÛσεισ µεταξà των δàο αυτοκρατοριñν, αν και Ûµµεσεσ, Üταν συχνÛσ µε κàριο µεσÀζοντα την περσικÜ αυτοκρατορÝα των Σασανιδñν. ΜÛροσ του στρατοà των πÜλινων οµοιωµÀτων των 6000 στρατιωτñν που βρÛθηκαν στον τÀφο του πρñτου αυτοκρÀτορα που Ûνωσε την ΚÝνα (τÛλη 3ου αι. π.Χ.). Η δυναστεÝα των Τσιν Ûδωσε τÛλοσ στισ συγκροàσεισ των φεουδαρχñν-ηγεµÞνων, Þταν ανÛβηκε στον αυτοκρατορικÞ θρÞνο. (ΕπαρχÝα ΣÀαν-Χσι, ΤÀφοσ Σιχ-ΧουÀνγκ-τι)

Ã Ú Ô Ó Ô Ï Ô Á È Î fi ˜ ¶ › Ó · Î · ˜

ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΙ ΛΑΟΙ 1284 π.Χ. Σàγκρουση ΑιγυπτÝων και ΧετταÝων στο ΚαντÛσ 722 ΚατÀλυση του κρÀτουσ των ΕβραÝων απÞ Ασσàριουσ 612 ΚαταστροφÜ τησ ΝινευÝ απÞ Βαβυλñνιουσ 587 Οι ΕβραÝοι σàρονται στη βαβυλñνια αιχµαλωσÝα 538 ΚατÀλυση του ΝÛου Βαβυλωνιακοà κρÀτουσ απÞ το βασιλιÀ των Περσñν, Κàρο Β . ΕπιστροφÜ των ΕβραÝων στην ΠαλαιστÝνη 525 ΚατÀληψη τησ Αιγàπτου απÞ τον Καµβàση, βασιλιÀ των Περσñν

1. Ποιοι παρÀγοντεσ συνετÛλεσαν στη διαµÞρφωση και στη διατÜρηση των χαρακτηριστικñν του κινÛζικου πολιτισµοà; 2. Να διατυπñσετε τισ απÞψεισ σασ για τισ θρησκευτικÛσ πεποιθÜσεισ των ΚινÛζων, αφοà λÀβετε υπÞψη σασ το παρÀθεµα 1 και τισ εικÞνεσ των σ. 281, 282. 3. ΜελετÜστε µε προσοχÜ τα παραθÛµατα 2 και διατυπñστε την ÀποψÜ σασ για τισ σχÛσεισ του ελληνορωµαϊκοà κÞσµου µε τουσ λαοàσ τησ ΑνατολÜσ.

περ. 1900 π.Χ. ΟικοδÞµηση πρñτων ανακτÞρων στην ΚρÜτη περ. 1700 π.Χ. ΚαταστροφÜ των πρñτων ανακτÞρων τησ ΚρÜτησ περ. 1600 π.Χ. ΑρχÜ οργÀνωσησ των µυκηναϊκñν κÛντρων περ. 1500 π.Χ. Îκρηξη ηφαιστεÝου ΘÜρασ και νÛα καταστροφÜ ανακτÞρων στην ΚρÜτη ΟΜΗΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

∂ Ú Ì Ë Ó Â ˘ Ù È Î fi fi˜ ˜  › Ó · Î · ˜ fi fiÚ ÚˆÓ

284

510 508 499 494 492 490 481 480

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

∞ Û Î ‹ Û Â È ˜ - — ¢ Ú · Û Ù Ë Ú È fi fiÙÙ Ë Ù Â ˜

κÀστα: κλειστÜ οµÀδα ανθρñπων. Τàποσ κοινωνικÜσ οργÀνωσησ που απαντοàσε στην ΙνδÝα και αποσκοποàσε στη διατÜρηση τησ πολιτιστικÜσ και βιολογικÜσ καθαρÞτητασ κÀθε οµÀδασ. λÀκκα, -εσ: αγγεÝο πλοàσια διακοσµηµÛνο που κατασκεàαζαν στην ΚÝνα επιχρÝοντασ Ûνα ξàλινο Ü υφασµÀτινο πρÞπλασµα-καλοàπι µε ρητÝνη απÞ το δÛντρο τησ λÀκκασ, η

514

οποÝα στερεοποιεÝται γρÜγορα Þταν εκτεθεÝ στον αÛρα. οστεοµαντÝα: εÝδοσ µαντικÜσ που συνÝσταται στην παρατÜρηση των οστñν και στην ερµηνεÝα των σηµαδιñν τουσ, βÀσει των οποÝων προβλεπÞταν το µÛλλον. σηστÛρτιοσ, -οι, ρωµαϊκÞ νÞµισµα Ýσο µε Ûνα τÛταρτο τησ αρχαÝασ δραχµÜσ Ü του δηναρÝου.

περ. 1200 π.Χ. ΚαταστροφÜ µυκηναϊκñν κÛντρων 1184(;) ΤρωικÜ εκστρατεÝα περ. 1100 «ΚÀθοδοσ ∆ωριÛων» ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ 776 π.Χ. ΚαταγραφÜ πρñτων Ολυµπιακñν αγñνων 753 Øδρυση τησ Ρñµησ 621 ΝοµοθεσÝα ∆ρÀκοντα στην ΑθÜνα 594 ΝοµοθεσÝα ΣÞλωνα 561/0 ΕπιβολÜ τυραννικοà καθεστñτοσ

479

στην ΑθÜνα απÞ ΠεισÝστρατο ∆ολοφονÝα ΙππÀρχου απÞ ΑρµÞδιο και ΑριστογεÝτονα Îξωση Πεισιστρατιδñν Οι µεταρρυθµÝσεισ του ΚλεισθÛνη στην ΑθÜνα Îναρξη ΙωνικÜσ επανÀστασησ ΚατÀληψη και καταστροφÜ τησ ΜιλÜτου ΕκστρατεÝα του ΜαρδÞνιου στη ΘρÀκη και τη ΜακεδονÝα Πρñτη οργανωµÛνη περσικÜ εκστρατεÝα. ΜÀχη στο Μαραθñνα ΠανελλÜνιο συνÛδριο στην ΚÞρινθο ΕκστρατεÝα ΞÛρξη στην ΕλλÀδα. ΕισβολÜ ΚαρχηδονÝων στη ΣικελÝα (ΝαυµαχÝα ΑρτεµισÝου, µÀχη Θερµοπυλñν, ναυµαχÝα ΣαλαµÝνασ, µÀχη ΙµÛρασ) ΜÀχεσ στισ ΠλαταιÛσ και στη ΜυκÀλη

ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟΧΗ 478/7 π.Χ. Øδρυση τησ Α ΑθηναϊκÜσ Ü ∆ηλιακÜσ συµµαχÝασ 467 ΝÝκη των ΑθηναÝων στισ εκβολÛσ του ΕυρυµÛδοντοσ ποταµοà 454 ΜεταφορÀ συµµαχικοà ταµεÝου απÞ τη ∆Üλο στην ΑκρÞπολη των Αθηνñν 450 ΠολιορκÝα ΚιτÝου. ΘÀνατοσ του ΚÝµωνα 449 ΚαλλÝειοσ Ü Κιµñνειοσ ειρÜνη (;) 447-432 ΟικοδÞµηση του Παρθενñνα 445 ΣυνθÜκη ΑθηναÝων Σπαρτιατñν (Τριακοντοàτεισ ΣπονδαÝ) 444/3 Øδρυση τησ αποικÝασ των ΘουρÝων 431 Îναρξη Πελοποννησιακοà πολÛµου 421 ΝικÝειοσ ειρÜνη 415-413 ΑθηναϊκÜ εκστρατεÝα στη ΣικελÝα

285

404 395 387/6 380 377 371 362 344 338 337 336 334 333 331 323

ΠαρÀδοση τησ ΑθÜνασ στουσ ΣπαρτιÀτεσ ∆ηµιουργÝα αντισπαρτιατικοà συνασπισµοà απÞ ΘÜβα, ΑθÜνα, ΚÞρινθο και Íργοσ ΑνταλκÝδειοσ Ü ΒασÝλειοσ ειρÜνη Εκφñνηση του «Πανηγυρικοà» λÞγου του ΙσοκρÀτη Øδρυση τησ Β ΑθηναϊκÜσ συµµαχÝασ ΜÀχη στα Λεàκτρα ΜÀχη στη ΜαντÝνεια ΕπÛµβαση του στρατηγοà ΤιµολÛοντα στη ΣικελÝα ΜÀχη στη Χαιρñνεια ΠανελλÜνιο συνÛδριο στην ΚÞρινθο ∆ολοφονÝα ΦιλÝππου Β . Αναγνñριση του ΑλεξÀνδρου ωσ αρχηγοà των ΕλλÜνων Îναρξη τησ εκστρατεÝασ του Μ. ΑλεξÀνδρου κατÀ των Περσñν. Η µÀχη στο ΓρανικÞ ποταµÞ Η µÀχη στην ΙσσÞ Øδρυση τησ ΑλεξÀνδρειασ. ΜÀχη στα ΓαυγÀµηλα και κατÀλυση τησ περσικÜσ αυτοκρατορÝασ ΘÀνατοσ του Μ. ΑλεξÀνδρου

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ 322 π.Χ. ΛαµιακÞσ πÞλεµοσ 321 ΣυνÛδριο στο ΤριπαρÀδεισο και πρñτη κατανοµÜ τησ εξουσÝασ 305-304 ΠολιορκÝα τησ ΡÞδου απÞ τον ∆ηµÜτριο 301 ΜÀχη στην ΙψÞ και διαÝρεση τησ αυτοκρατορÝασ του Μ. ΑλεξÀνδρου 294 Íνοδοσ του ∆ηµητρÝου στο θρÞνο τησ ΜακεδονÝασ 281 ×ττα και θÀνατοσ του ΛυσÝµαχου στο ΚουροπÛδιο 280 ΕπιδροµÜ των Γαλατñν στην ΕλλÀδα. Îναρξη τησ εκστρατεÝασ του Πàρρου στην ΙταλÝα 277 ΑπÞκρουση των Γαλατñν απÞ τον ΑντÝγονο ΓονατÀ 276 Íνοδοσ του ΑντÝγονου ΓονατÀ στο θρÞνο τησ ΜακεδονÝασ

286

272 267-261 244 222 202 197 196 192 168 148 146

ΘÀνατοσ του Πàρρου. ΚατÀληψη του ΤÀραντα απÞ ΡωµαÝουσ ΧρεµωνÝδειοσ πÞλεµοσ Íνοδοσ του Íγιδοσ στη βασιλεÝα, Ûναρξη των µεταρρυθµιστικñν του προσπαθειñν ΜÀχη τησ ΣελλασÝασ. ×ττα του ΚλεοµÛνη ×ττα των ΚαρχηδονÝων απÞ τουσ ΡωµαÝουσ στη ΖÀµα ×ττα του ΦιλÝππου Ε στην τοποθεσÝα ΚυνÞσ ΚεφαλαÝ ∆ιακÜρυξη τησ ανεξαρτησÝασ των ελληνικñν πÞλεων απÞ ΦλαµινÝνο ×ττα του ΑντιÞχου Γ στισ Θερµοπàλεσ ×ττα του ΠερσÛα στην Πàδνα ΟριστικÜ υποταγÜ ΜακεδονÝασ, ΗπεÝρου, ΘεσσαλÝασ στουσ ΡωµαÝουσ ΚαταστροφÜ τησ ΚορÝνθου και τησ ΚαρχηδÞνασ απÞ τουσ ΡωµαÝουσ

ΡΩΜΑΙΟΚΡΑΤΙΑ 133 π.Χ. ΕκλογÜ του ΤιβÛριου ΓρÀκχου στη ∆ηµαρχÝα. ΚληροδÞτηση του βασιλεÝου τησ ΠεργÀµου στουσ ΡωµαÝουσ 90-88 ΣυµµαχικÞσ πÞλεµοσ 89 ΕπÛκταση του δικαιñµατοσ του πολÝτη στουσ κατοÝκουσ τησ ΙταλÝασ 87 ΚαταστροφÜ του ΠειραιÀ και τησ ΑθÜνασ απÞ το Σàλλα 60 Α ΤριανδρÝα 48 ΜÀχη στα ΦÀρσαλα, επικρÀτηση του ΚαÝσαρα 44 ∆ολοφονÝα ΚαÝσαρα 43 Β ΤριανδρÝα 42 ΜÀχη στουσ ΦιλÝππουσ, Üττα των δολοφÞνων του ΚαÝσαρα 31 ΝαυµαχÝα στο Íκτιο, επικρÀτηση του Οκταβιανοà 30 ΚατÀληψη τησ Αιγàπτου απÞ τουσ ΡωµαÝουσ

14 µ.Χ. ΘÀνατοσ του Αυγοàστου 212 ∆ιÀταγµα του ΚαρακÀλλα 267 ΚαταστροφÜ τησ ΑθÜνασ απÞ Εροàλουσ ΥΣΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ 284 µ.Χ. ΕφαρµογÜ του συστÜµατοσ τησ ΤετραρχÝασ απÞ ∆ιοκλητιανÞ 311 ∆ιÀταγµα τησ ΣαρδικÜσ 313 ∆ιÀταγµα των ΜεδιολÀνων 324 ΑρχÜ τησ µονοκρατορÝασ του Μ. ΚωνσταντÝνου 325 Α ΟικουµενικÜ σàνοδοσ στη ΝÝκαια 330 Øδρυση τησ Κωνσταντινοàπολησ. ΜεταφορÀ τησ πρωτεàουσασ 380 Ο ΧριστιανισµÞσ γÝνεται επÝσηµη θρησκεÝα του κρÀτουσ 381 Β ΟικουµενικÜ σàνοδοσ στην Κωνσταντινοàπολη 392 ΚατÀργηση Ολυµπιακñν αγñνων 395 ΟριστικÞσ χωρισµÞσ τησ αυτοκρατορÝασ 410 ΛεηλασÝα τησ Ρñµησ απÞ τον ΑλÀριχο 425 Øδρυση του ΠανδιδακτηρÝου στην Κωνσταντινοàπολη 431 Γ ΟικουµενικÜ σàνοδοσ στην Îφεσο 438 Îκδοση του Θεοδοσιανοà κñδικα 450 ΚαθιÛρωση τησ συµβολικÜσ πρÀξησ τησ σκÛψησ του αυτοκρÀτορα απÞ τον πατριÀρχη 451 ∆ ΟικουµενικÜ σàνοδοσ στην Χαλ-

455 476 482 493 527 529 532 532-536 533 534 535 554 558 562 565

κηδÞνα. ×ττα των Οàνων του ΑττÝλα στα ΚαταλαυνικÀ ΠεδÝα ΚαταστροφÜ τησ Ρñµησ απÞ ΒανδÀλουσ ΤÛλοσ ∆υτικοà Ρωµαϊκοà κρÀτουσ Îκδοση του «Ενωτικοà» διατÀγµατοσ Øδρυση Οστρογοτθικοà βασιλεÝου τησ ΙταλÝασ Íνοδοσ στο θρÞνο του Ιουστινιανοà. Îναρξησ των πολÛµων κατÀ των Περσñν. Îκλεισε η νεοπλατωνικÜ σχολÜ των Αθηνñν. ΕκδÝδεται ο ΙουστινιÀνειοσ κñδικασ ΣτÀση του ΝÝκα ΟικοδÞµηση του ναοà τησ ΑγÝασ ΣοφÝασ ΕκδÝδονται ο «ΠανδÛκτησ» και οι «ΕισηγÜσεισ». ΚατÀλυση του κρÀτουσ των ΒανδÀλων στη Β. ΑφρικÜ Îναρξη των αγñνων κατÀ των ΟστρογÞτθων στην ΙταλÝα ΚατÀλυση του Οστρογοτθικοà κρÀτουσ. ΚατÀληψη νοτιοδυτικÜσ περιοχÜσ ΙβηρικÜσ. ΕπιδροµÜ ΣλÀβων κατÀ τησ Κωνσταντινοàπολησ. ΣλαβικÛσ λεηλασÝεσ στον ελλαδικÞ χñρο ΤÛλοσ των περσικñν πολÛµων ΘÀνατοσ του Ιουστινιανοà

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ 27 π.Χ. ΣυγκÛντρωση των εξουσιñν στον ΟκταβιανÞ Αàγουστο

287

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Η βιβλιογραφÝα που ακολουθεÝ περιλαµβÀνει αντιπροσωπευτικÀ Ûργα, ελληνικÀ Ü ξÛνα µεταφρασµÛνα. ΧωρÝζεται σε δàο µÛρη: Α. ΓενικÀ Ûργα, Β. ΕιδικÀ κατÀ θεµατικÛσ ενÞτητεσ. Α. ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

Íτλασ τησ παγκÞσµιασ ιστορÝασ, (επιµ. ∆. ΚοσµÝδησ, µετ. επιστ. οµÀδασ), εκδ. «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», ΑθÜνα 1997. ΙστορÝα του Ελληνικοà Îθνουσ, ΕκδοτικÜ Αθηνñν Α.Ε., τ. Α-Ζ. BENGTSON H., ΙστορÝα τησ αρχαÝασ ΕλλÀδοσ (µετ. Ανδ. ΓαβρÝλησ), ΜÛλισσα, ΑθÜνα 1979. BOTSFORT G.W., ROBINSON C.A., ΑρχαÝα ΕλληνικÜ ΙστορÝα, τ. 1-2 (µετ. Σωτ. Τσιτσñνησ), ΜΙΕΤ, ΑθÜνα 1977-79. HONOUR H., FLEMING J., ΙστορÝα τησ τÛχνησ, τ. 1-2 (µετ. Ανδ. ΠαππÀσ), ΥποδοµÜ, ΑθÜνα 1991. ΚΡΕΜΜΥ∆ΑΣ Β., ΜΑΡΚΙΑΝΟΣ Σ., Ο αρχαÝοσ κÞσµοσ, τ. 1-2, Γνñση, ΑθÜνα 1987. MOSSÉ CL., SCHNAPP-GOURBEILLON A., ΕπÝτοµη ιστορÝα τησ αρχαÝασ ΕλλÀδασ (µετ. Λàντια ΣτεφÀνου), ΠαπαδÜµα, ΑθÜνα 1996. WILCKEN U., ΑρχαÝα ελληνικÜ ιστορÝα (µετ. Ιω. ΤουλουµÀκου), ΠαπαζÜση, ΑθÜνα 1976. Β. ΕΙ∆ΙΚΑ ΕΡΓΑ

ΑνατολικοÝ λαοÝ Íτλασ τησ ΒÝβλου (µετ. επιστ. οµÀδασ), εφηµ. «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», ΑθÜνα 1998. GARELLI P., ΑσσυριολογÝα (µετ. ΝικÜτασ ΛιανÛρησ), ΚαρδαµÝτσα, ΑθÜνα 1995. GARDINER A., Η ΑÝγυπτοσ των Φαραñ (µετ. ∆ηµ. ΠαυλÀκησ), ΦÞρµιγξ, ΑθÜνα 1996. ΠΑΣΧΑΛΗΣ ΑΘ., ΑρχαÝοι πολιτισµοÝ ΜÛσησ ΑνατολÜσ και ΜεσογεÝου: ΜεσοποταµÝα, ΚαραβÝα, ΑθÜνα 1977. VERCOUTTER J., Η ΑρχαÝα ΑÝγυπτοσ (µετ. Αρ. ΠαρÝση), ΚαρδαµÝτσα, ΑθÜνα 1994. ΕλληνικÜ προϊστορÝα και ΕλληνικÜ ιστορÝα CHADWICK J., Ο ΜυκηναϊκÞσ κÞσµοσ (µετ. Κ. ΠετρÞπουλοσ), Gutenberg, ΑθÜνα 1997. ΜΥΛΩΝΑΣ Γ., Πολàχρυσοι ΜυκÜναι, ΕκδοτικÜ Αθηνñν Α.Ε., ΑθÜνα 1983. TREUIL R., DARCQUE P., POURSAT J.-CL., TOUCHAIS G., Οι πολιτισµοÝ του ΑιγαÝου (µετ. Ùλγα Πολυχρονοποàλου, Íννα ΦÝλιππα-Touchais), ΚαρδαµÝτσα, ΑθÜνα 1996. BURY J., MEIGGS R., Η ιστορÝα τησ ΕλλÀδασ µÛχρι το θÀνατο του Μ. ΑλεξÀνδρου (µετ. επιστ. οµÀδασ: Ρ. ΤατÀκη, Κ.Ν. ΠετρÞπουλοσ, Α. ΠαπαδηµητρÝου-ΓραµµÛνου, Κ. ΜπουραζÛλησ, Αγγ. ΜατθαÝου), ΚαρδαµÝτσα, ΑθÜνα 1978. ANDREWES, A., Η αρχαÝα ελληνικÜ κοινωνÝα (µετ. Ανδ. ΠαναγÞπουλοσ), ΜΙΕΤ, ΑθÜνα 1983. ANDREWES A., Η τυρρανÝα στην αρχαÝα ΕλλÀδα (µετ. Μ. ΚÀσου), ΚαρδαµÝτσα, ΑθÜνα 1982. ΑΝ∆ΡΟΝΙΚΟΣ Μ. κ.À., ΦÝλιπποσ βασιλεàσ ΜακεδÞνων, εκδ. ΕκδοτικÜ Αθηνñν Α.Ε., 1980. AUSTIN M.M.,VIDAL-NAQUET P., ΟικονοµÝα και κοινωνÝα στην αρχαÝα ΕλλÀδα (µετ. ΤÀσοσ ΚουκουλιÞσ), ∆αÝδαλοσ, ΑθÜνα 1998. BOARDMAN J., ΑρχαÝα ελληνικÜ τÛχνη (µετ. Ανδ. ΠαππÀσ), ΥποδοµÜ, ΑθÜνα 1980. BONNARD A., Ο αρχαÝοσ ελληνικÞσ πολιτισµÞσ (µετ. ∆. ΘοιβιδÞπουλοσ), τ. 1-3, ΘεµÛλιο, ΑθÜνα 1983-1985. FLACELIÈRE R., Ο δηµÞσιοσ και ιδιωτικÞσ βÝοσ των αρχαÝων ΕλλÜνων (µετ. Γερ. Βανδñροσ), ΠαπαδÜµα, ΑθÜνα 1985. FINLEY M., Ο κÞσµοσ του ΟδυσσÛα (µετ. Σοφ. ΜαρκιανÞσ), ΣιδÛρησ, ΑθÜνα 1966. GLOTZ G., Η ελληνικÜ «πÞλισ» (µετ. ΑγνÜ ΣακελλαρÝου), ΜΙΕΤ, ΑθÜνα 1978. HAMMOND N.G.L., Μ. ΑλÛξανδροσ. Îνασ ιδιοφυÜσ (µετ. ΠÀνοσ ΘεοδωρÝδησ), ΜαλλιÀρησ-ΠαιδεÝα, ΑθÜνα 1997.

289

HOPPER R.J., Οι πρñτοι Îλληνεσ (µετ. Τ. ∆αρβÛρησ), ΒÀνιασ, ΘεσσαλονÝκη 1989. ΚΥΡΤΑΤΑΣ ∆., ∆οàλοι, δουλεÝα και δουλοκτητικÞσ τρÞποσ παραγωγÜσ, Ο ΠολÝτησ, ΑθÜνα 1987. ΜΙΚΡΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Ε., ΠαθολογÝα πολιτευµÀτων στην αρχαιÞτητα, ΚαρδαµÝτσα, 1992. MOSSÉ CL., Η αρχαϊκÜ ΕλλÀδα (µετ. Στρ. ΠασχÀλησ), ΜΙΕΤ, ΑθÜνα 1987. MOSSÉ CL., Ο πολÝτησ στην αρχαÝα ΕλλÀδα (µετ. Ιω. ΠαπακωνσταντÝνου), ΣαββÀλασ, ΑθÜνα 1996. MOSSÉ CL., Οι Τàρρανοι στην αρχαÝα ΕλλÀδα (µετ. Α. Καλογεροποàλου), Το Àστυ, ΑθÜνα 1989. ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ Ν., Η θρησκεÝα στην αρχαÝα ΕλλÀδα, ΕκδοτικÜ Αθηνñν Α.Ε., ΑθÜνα 1987. ΡΑΜΟΥ-ΧΑΨΙΑ∆Η Α., ΑπÞ τη φυλετικÜ κοινωνÝα στην πολιτικÜ, ΚαρδαµÝτσα, ΑθÜνα 1982. ΡΑΜΟΥ-ΧΑΨΙΑ∆Η Α., ΣωτÜρεσ τησ ΕλλÀδοσ. ΝαυκρÀτορεσ, ΚαρδαµÝτσα, ΑθÜνα 1994. ROMILLY J. DE, ΑρχαÝα ελληνικÜ τραγωδÝα (µετ. Ε. ∆ιαµιανοà-Χαραλαµποποàλου), ΚαρδαµÝτσα, ΑθÜνα 1976. ΕλληνιστικοÝ χρÞνοι CANFORA L., ΕλληνισµÞσ. ΕρµηνεÝα τησ ΑλεξανδρινÜσ εποχÜσ (µετ. Σπ. ΜαρκÛτοσ), ΑλεξÀνδρεια, ΑθÜνα 1992. ΝΤΟΚΑΣ Α., ΕλληνιστικÞσ πολιτισµÞσ, ΕστÝα, ΑθÜνα χ.χ. ΠανεπιστÜµιο τησ ΟξφÞρδησ, Η ΕλλÀδα και ο ΕλληνιστικÞσ κÞσµοσ (µετ. Α. Τσοτσοροà-Μàστακα), ΝεφÛλη, ΑθÜνα 1996. ΤΣΙΜΠΟΥΚΙ∆ΗΣ ∆., ΙστορÝα του ελληνιστικοà κÞσµου, ΠαπαδÜµα, ΑθÜνα 1983. ΤΣΙΜΠΟΥΚΙ∆ΗΣ ∆., ΙστορικÀ. Η αλληλεπÝδραση του Ελληνισµοà και Ανατολικοà πολιτισµοà, ΦιλιππÞτη, ΑθÜνα 1988. WALBANK F.W., Ο ΕλληνιστικÞσ κÞσµοσ (µετ. Τ. ∆αρβÛρησ), ΒÀνιασ, ΘεσσαλονÝκη 1993. Îλληνεσ στη ∆àση BOARDMAN J., Οι αρχαÝοι Îλληνεσ στην υπερπÞντια εξÀπλωσÜ τουσ (µετ. Ηλ. ΑνδρεÀδη), ΚαρδαµÝτσα, ΑθÜνα 1996. MANFREDI V., Οι Îλληνεσ τησ ∆àσησ (µετ. Βαν. ΛÀππα), «ΝÛα Σàνορα» Α. ΛιβÀνη, ΑθÜνα 1997. RIDGWAY D., Οι πρñτοι Îλληνεσ στη ∆àση (µετ. ΦοÝβοσ ΑρβανÝτησ), ΜΙΕΤ, ΑθÜνα 1992. ΡωµαϊκÜ ιστορÝα FUSTEL DE COULANGES, Η αρχαÝα πÞλη (µετ. ΛÝνα ΣταµατιÀδη), ΕιρµÞσ, ΑθÜνα 1991. ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΥ Ι., ΡωµαϊκÜ ιστορÝα, ΧιωτÛλλη, ΑθÜνα 1967. ROSTOVTZEFF M., ΡωµαϊκÜ ιστορÝα (µετ. Β. ΚÀλφογλου), ΠαπαζÜση, ΑθÜνα 1984. Úστερη αρχαιÞτητα/ΠρωτοβυζαντινÜ περÝοδοσ BROWN P., Ο κÞσµοσ τησ àστερησ αρχαιÞτητασ 150-750 µ.Χ. (µετ. Ε. ΣταµπÞγλη), ΑλεξÀνδρεια, ΑθÜνα 1998. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Ι., Το ΒυζαντινÞ κρÀτοσ, ΕρµÜσ, ΑθÜνα 1984. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Ι., Η ΒυζαντινÜ ιστορÝα απÞ τισ πηγÛσ, ΒÀνιασ, ΘεσσαλονÝκη 1996. ΠαγκÞσµιοσ ΙστορÝα ΤÛχνησ, ΠαλαιοχριστιανικÞσ και ΒυζαντινÞσ κÞσµοσ, ΦυτρÀκη, ΑθÜνα 1967. RUNCIMAN ST., ΒυζαντινÞσ πολιτισµÞσ (µετ. ∆εσπ. ∆ετζñρτζη), ΓαλαξÝασ, ΑθÜνα 1978. OSTROGORSKY G., ΙστορÝα του Βυζαντινοà κρÀτουσ, τ. Α (µετ. Ι. ΠαναγÞπουλοσ), Στ. ΒασιλÞπουλοσ, ΑθÜνα 1978. ΙνδÝα – ΚÝνα Íτλασ των ΑρχαÝων πολιτισµñν, ΚÝνα – ΝÞτια ΑσÝα, Ûνθετα στην εφηµ.«Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», ΑθÜνα 1997. LOWVE, M., Η καθηµερινÜ ζωÜ στην πρñιµη αυτοκρατορικÜ ΚÝνα (µετ. Αντ. ΣακελλαρÝου), ΠαπαδÜµα, ΑθÜνα 1990. MALLORY J.P., Οι ΙνδοευρωπαÝοι (µετ. Ε. ΑστερÝου), ∆ελφÝνι, ΑθÜνα 1995. ΩΜΠΟΥΑΓΙΕ Ζ., Η καθηµερινÜ ζωÜ στην αρχαÝα ΙνδÝα (µÛχρι τον 8ο αι. µ.Χ.) (µετ. Ε. ΑγγÛλου), ΠαπαδÜµα, ΑθÜνα 1988.

290

∂ ˘ Ú Â Ù ‹ Ú È Ô fi Ú ˆ Ó αναδασµÞσ 135, 152 ανατολÝζουσα φÀση/περÝοδοσ 94, 122, 160 ασβεστοκονÝαµα 221, 232 αστικÞσ 32, 54, 61 αστικÜ τÀξη 15, 182 αυτÞχθων 43, 65, 159, 160, 161, 182 βασÀλτησ 15, 54 γυµνÀσιο 140, 149, 152 δηµοσιονοµικÜ πολιτικÜ 214, 232 διαµετακοµιστικÞ εµπÞριο 32, 39, 54, 58, 137, 165 δÝπτυχο (υπατικÞ) 250, 266, 268 δÞγµα 240, 257, 268 δουλοπαροικÝα 228, 232 ειδñλιο/ειδωλοπλαστικÜ 33, 54, 59, 63, 81 ειλητÀριο 259, 268 ελεàθερο λιµÀνι 137, 152 εταÝροσ 108, 122 ευκτÜριοσ οÝκοσ 262, 268 ζωφÞροσ 50, 54, 95, 117, 150, 181 Üλεκτρο 30, 89, 122, 166 θεοκρατικÞ καθεστñσ 13, 23, 54 θÛρµεσ 211, 221, 232 θηρευτικÞ στÀδιο οργÀνωσησ 14, 56, 122 θηριοµαχÝεσ 194, 204 θρησκευτικÞσ συγκρητισµÞσ 144, 152, 220 θρÝαµβοσ 185, 204 θàρσοσ 150, 152 θωρÀκιο 117, 265, 268 καµÛα Ü καµÛοσ 207, 224, 232 κÀστα 272, 284 κρàπτη 263, 268 κàκλοσ Σκιπιñνων 145, 152, 194 κàµβαλο 33, 54, 150

λÀκκα 283, 284 λαζουρÝτησ Ü λÀπισ λÀζουλι 14, 54, 69 λεγεñνα 173, 182 λÜκυθοσ 118, 122 µαυσωλεÝο 222, 232, 252, 263, 264, 266 µÛτοικοσ 163, 182 µνα 16, 49 µνηµειακÜ τÛχνη 29, 52, 54, 63, 220, 221 νυµφαÝο 221, 232 οβελÝσκοσ 233, 268 οστεοµαντÝα 281, 282, 284 οψιανÞσ 58, 122 παλαÝστρα 140, 152 πατριαρχικÜ οικογÛνεια 12, 54 πεζÛταιροσ 106, 122 πελταστÜσ 106, 122 περÝοικοσ 135, 153 πλÛθρο 140, 195, 204 πολυδαÝδαλοσ 63, 122 πορφàρα 32, 54, 165, 235 προαστικÜ οργÀνωση 64, 122 προλετÀριοσ 192, 204 σηµιτικοÝ λαοÝ/φàλα 37, 54 σηστÛρτιοσ 192, 277, 284 ΣτÀση του ΝÝκα 254, 256, 268 στατÜρασ 106, 120, 122, 138, 157, 166, 184 σφραγιδογλυφÝα 19, 46, 54, 63 τÀλαντο 49, 54, 62 ταυροκαθÀψια 61, 62, 63, 122 τεφροδÞχο αγγεÝο 169, 182 φεουδαρχικÞ σàστηµα 44, 54, 274 φυλετικÞ κρÀτοσ 81, 88, 122, 131, 132 χαλκοà εποχÜ 56, 122 veto 173, 182

291