mo ment
nu in Breda
Jeroen Jongeneelen
mo ment
nu in Breda
Jeroen Jongeneelen
| voorwoord introduction De afgelopen vijf jaren waren voor mij een ware ontdekkingsreis. Ik kwam op plekken in de stad waar ik anders nooit zou komen. Deuren gingen vaak enthousiast open, maar helaas bleven ze ook wel eens gesloten. Al met al ben ik erachter gekomen dat het merendeel van de Bredanaren best wel een beetje chauvinistisch is als het op hun stad aankomt. Dit heeft me geholpen om door de jaren heen met passie aan dit project te blijven werken. Is het boek compleet? Als ik was doorgegaan had ik uiteindelijk een boek kunnen maken zo dik als van de vloer tot het plafond. Breda kent heel veel mooie plekjes en in de voorbije jaren is me vaak gevraagd “heb je dit pandje al?” “Ben je daar al geweest?”. Vaak was het antwoord enthousiast ja, maar soms ook nee. Uitgangspunt voor mij was en is het maken van mooie foto’s van Breda. Sommige plekjes hebben een rijke geschiedenis, maar zijn bedorven door bijvoorbeeld de vele reclame-uitingen. Daar ging dan resoluut een streep doorheen. Daarnaast zijn gevoel en smaak natuurlijk zeer persoonsgebonden. Voor mij voelt dit boek als compleet. Het geeft een bijzonder beeld van hoe een stad zich door de eeuwen heen heeft ontwikkeld. Ik wens u heel veel kijk- en leesplezier toe. En als ik u een tip mag geven; loop zo af en toe eens een straatje om en kijk daarbij niet alleen maar recht vooruit. De stad zit vol verrassingen.
The past five years have been a true discovery for me. I visited various places in the city where I otherwise would never go. Doors were often opened enthusiastically, but unfortunately some of them stayed closed. All in all, I found out that most of the inhabitants of Breda are quite a bit chauvinistic when it comes to their city. Over the years this has helped me to continue working on this project with the same passion I had while starting. Is everything covered in this book? If I had continued I could have made a book from floor to ceiling. Breda has many beautiful spots and in the past years people often asked me “have you already photographed this building?” “Have you been there already?”. Often the answer was an enthusiastic yes, but sometimes also no. The starting point for me was and still is making beautiful pictures of Breda. Some places have a rich history, but are spoiled by for example the many commercial signboards. Those were resolutely removed from my list. Furthermore emotion and taste are very personal. For me this book feels complete. It gives an exceptional impression of how the city has evolved throughout the centuries. I hope you enjoy reading my book. And if I may give a suggestion; occasionally take a different street and while doing so do not only look straight ahead. The city is full of surprises.
Jeroen Jongeneelen
1125 - NU | kroniek chronicle De naam Breda duikt voor het eerst op in een oorkonde uit 1125 waarin de heerlijkheid Breda wordt omschreven. Pas rond 1198 verrijst het kasteel Terra de Breda aan de oever van de rivier De Mark. De herkomst van de naam Breda is niet met zekerheid te achterhalen. Er zijn uiteenlopende theorieën. De naam zou een afleiding kunnen zijn van de rivier de brede Aa. Ook zou het kunnen dat Breda afstamt van de in die tijd voorkomende persoonsnaam of dat het een verbastering is uit een andere taal. Wel blijkt dat de naam Breda in eerste instantie alleen wordt gebruikt onder de regerende dynastie. Pas aan het einde van de 13e eeuw wordt de naam Breda geleidelijk ook meer buiten de hofhouding genoemd. In 1252 verwerft Breda stadsrechten en om de stad goed te kunnen verdedigen wordt aan het begin van de 14e eeuw een muur om de stad gebouwd. Wanneer de Hollandse edelman Jan II van Polanen Breda koopt van hertog Jan III van Brabant, ontstaat onder zijn invloed een klein middeleeuws stadje met een nieuw kasteel, houten huizen, druk bevolkte nauwe straatjes, herbergen en her en der een waterput. Riolering was er toen nog niet en al het afval verdween in beerputten of één van de talrijke kreekjes die door de stad stroomden en uitmondden in De Mark of Oude Vest. De weekmarkt op dinsdagochtend was er al wel, sinds 1321 tot op de dag van vandaag. Jan III van Polanen kreeg geen zonen die hem konden opvolgen en zo kwam het dat in 1404 de Duitse edelman Engelbrecht van Nassau voet op Nederlandse bodem zette. Hij trouwde in 1403 met de toen elfjarige Bredase Johanna van Polanen en zo werd Breda Nassaustad. De Nassaus behoorden tot de machtigste adel in het rijk van Karel V. Door hun komst kreeg Breda het aanzien van een echte hofstad. Veel monumenten in de binnenstad herinneren nog aan deze verre voorouders van onze koninklijke familie. Op een zomerse dag in juli 1534 ontstaat er brand in de St. Janskapel (hoek huidige St. Janstraat en Halstraat). De meeste huizen zijn nog van hout en de wind staat ongunstig waardoor bijna de gehele stad wordt verwoest. Het is de tweede grote stadsbrand na 1490. Om dit niet nogmaals te laten gebeuren kende Graaf Hendrik III van Nassau na de brand een premie van 25% toe aan ieder die hun nieuw te bouwen huis zou voorzien van een ‘hard’ dak en stenen gevels. Toch duurde het nog jaren voor de gehele stad weer was opgebouwd. Tot die tijd is Breda een ommuurde stad. Net buiten deze muren vormen zich rondom de uitvalswegen kleine nederzettingen. Tussen 1531 en 1538 wordt de stadsmuur vervangen door een omwalling en worden de nederzettingen Boscheind, Ginnekeneind en Haagdijk aan de binnenstad toegevoegd. De aanwezigheid van het hof van de Nassaus doet de stad verder opbloeien. Ondertussen
1125 Is the year the name Breda appears for the first time in a document describing the dominions of Breda. Around 1198 the first castle, called Terra de Breda, is being built on the banks of the river Mark. It’s impossible to say with certainty where the name Breda comes from. There are various theories. It might originate from the broad river Aa. It could also be that Breda descended from the at that time common person’s name or that it is a corruption of another language. However, it appears that the name Breda is initially only used among the ruling dynasty. Only at the end of the 13th century, the name Breda is also gradually used outside the court circle. In 1252 Breda acquires city rights and to defend the city properly a wall was built around the city at the beginning of the 14th century. Under the influence of the Dutch nobleman Jan II van Polanen, who buys Breda from Duke Jan III van Brabant, the city slowly transforms into a small medieval town with a new castle, wooden houses, crowded narrow streets, hostels and here and there a well. There was no sewer and all the waste disappeared into cesspits or in one of the numerous creeks that ran through the city leading into the river Mark or Oude Vest. The weekly market on Tuesday morning was already there, since 1321 up to the present day. Jan III van Polanen had no sons who could succeed him, and so it happened that in 1404 German nobleman Engelbrecht van Nassau set foot on Dutch soil. In 1403 he had married the then eleven-year-old Johanna van Polanen and so Breda became Nassau City. The Nassaus were one of the mightiest nobles in the empire of Charles V. Their arrival meant that Breda was regarded as a true court city. Many monuments in the city remind us of these distant ancestors of our royal family. On a summer day in July 1534 a fire starts in St. Jans Chapel (corner current St. Janstraat and Halstraat). Most houses are made of wood and the wind direction is unfavourable resulting in an almost complete destruction of the city. It was the second great city fire after 1490. For this not to happen again Count Hendrik III van Nassau gave a premium of 25% to anyone who builds their new home provided with a “hard roof” and stone façades. It still took many years before the city was rebuilt. Untill that time Breda was a walled city. Just outside these walls small settlements came to life around the exit roads. Between 1531 and 1538 the fortifications were replaced by a rampart and these small settlements, Boscheind, Ginnekeneind and Haagdijk became part of the city. The city continued to flourish by the presence of the Nassaus. Meanwhile prosperity increased by, among others, the cloth trade and transhipment function of the harbour
neemt de welvaart toe door onder andere de lakenhandel en de overslagfunctie van de haven. Breda had immers een open verbinding met zee. De Tachtigjarige Oorlog gooide echter roet in het eten. In de strijd tussen de Noordelijke Nederlanden en de Spanjaarden is Breda maar liefst zes keer van bezetter gewisseld. Na de slepende oorlog is van Breda weinig meer over behalve een garnizoensstad. De vestingwallen bemoeilijkten verdere uitbreiding van de stad. Toen Breda in 1868 zijn status als vestingstad verloor zag men eindelijk kans om te groeien. In 1870 wordt begonnen met de ontmanteling van de wallen. Hierdoor komt ruimte vrij voor woningen en industrie. Al vanaf de ontmanteling van de vestingwerken doet Breda pogingen het grondgebied te vergroten. Pas in 1927 lukt het om delen van de omliggende gemeenten te annexeren. Deze eerste annexatie bestond uit enkele wijken van Teteringen en Princenhage die al tegen de stad aan lagen en de gebieden Boeimeer en de Belcrumpolder. Een tweede annexatie volgt in 1942. De dorpen Ginneken en Princenhage worden bij Breda gevoegd. Het overgebleven gedeelte van Ginneken, Bavel en Ulvenhout, vormt samen de gemeente Nieuw Ginneken. Het niet geannexeerde deel van Princenhage wordt de gemeente Beek, later Prinsenbeek, en de gemeente Teteringen blijft bestaan. In 1997 volgt de derde en laatste annexatie en worden deze gemeenten ook bij Breda gevoegd. Zo groeit Breda door de eeuwen heen uit van een klein middeleeuws vestingstadje tot een stad met ruim 176.000 inwoners.
since Breda had an open connection to the sea. However, the Eighty Years’ War threw a spanner in the works. In the battle between the Northern Netherlands and the Spaniards Breda changed occupier no less than six times. After the long war little was left of Breda except a garrison town. The ramparts hampered further expansion of the city. When the city lost its status as garrison town in 1868 it finally had a chance to grow. In 1870 the dismantling of the ramparts began making space available for houses and industry. Right from the beginning of the dismantling of the fortifications Breda attempts to increase its territory. It took until 1927 before Breda succeeds to annexe parts of the surrounding municipalities. This first annexation consisted of some residential areas of Teteringen and Princenhage already reclining against the city and the areas Boeimeer and Belcrum Polder. A second annexation follows in 1942. Villages Ginneken and Princenhage are added to Breda. The remaining part of the municipality Ginneken, Bavel and Ulvenhout, then form the municipality New Ginneken. The none annexed part of Princenhage becomes municipality Beek, later on called Prinsenbeek, and the municipality Teteringen stays the same. In 1997 follows the third and final annexation. The remaining municipalities are also added to Breda. Over the centuries Breda grows from of a small medieval settlement into a city with over 176,000 people.
late Middeleeuwen late Middle Ages №
1 - 12
renaissance renaissance №
13 - 29
gouden eeuw golden age №
30 - 40
eeuw van de rede age of reason №
41 - 49
industriËle revolutie industrial revolution №
50 - 79
20 e eeuw 20 century th
№
80 - 113
21 e eeuw 21 century st
№
114 - 123
1246 - 2014 | Breda ---1.
Gasthuis, 1246 Hospice
2.
De Plaetse, 1246-1252 ----
3.
kasteel van Breda, 1350 castle of Breda
4.
Onze Lieve Vrouwekerk | Grote Kerk, 1410 Church of Our Lady | Great Church
5.
kerkhof protestantse Laurentiuskerk, 1411 cemetery Protestant Lawrence Church
6.
Huis van Brecht, 1427 House Brecht
7.
Sint Joostkapel, 1435 Saint Josse Chapel
8.
Sint Wendelinuskapel, 1440 Saint Wendelin Chapel
9.
protestantse Laurentiuskerk, 1450 Protestant Lawrence Church
10. De Drie Moren, 1490 The Three Moors 11.
klooster van de Zwarte Zusters Augustinessen, 1498 monastery of the Black Augustinian Sisters
12. Sint Martinuskerk, 1499 Saint Martin’s Church 13.
klooster Sint Catharinadal, 1502 monastery Saint Catharinadal
14. Huis Assendelft, 1505 House Assendelft 15.
Huis Montens, 1513 House Montens
16. Mastbos, 1515 forest 17.
Sint Annakapel, 1518 Saint Anna Chapel
18. Hooghuys van Gageldonk, 1520 gate tower of Gageldonk 19. kapel Gageldonk, 1520 chapel Gageldonk 20. Granaat- en Duiventoren, 1530 Grenade & Pigeon Tower 21. Huis Snellen , 1531 House Snellen 22. stadhuis van Breda, 1534 city hall of Breda 23. Hof van Corroy, 1535 court of Corroy 24. Begijnhof, 1535 Beguinage 25. Huis Ocrum, 1536 House Ocrum 26. Huize Héraugière, 1538 House Héraugière 27. kasteel Bouvigne, 1548 castle Bouvigne 28. De Grote Wyngaert, 1557 ---29. Huis den Oraengienboom, 1585 House den Oraengienboom 30. De Sevensterre, 1605 ---31.
Huize Justinus van Nassau, 1606 House Justinus of Nassau
32. Huis Prins Maurits, 1612 House Prince Maurits 33.
brouwerij De Hooywagen, 1613 brewery De Hooywagen
34. Oude Vest 9, 1613 ---35.
Huis Wijngaerde, 1614 House Wijngaerde
36. Het Witte Lam | vleeshal, 1614 meat market 37. Huis Waelwijk, 1630 House Waelwijk 38. Den Anker, 1644 ---39. Huis De Vogelstruys, 1665 House De Vogelstruys 40. Hercules, 1686 ---41. Waterstraatse schuilkerk, 1715 Waterstraatse clandestine church 42. De Vergulde Craen, 1728 ---43. Lange Stallen, 1765 Long Stables 44. Hoofdwacht, 1766 Guardhouse 45. waterpomp Princenhage, 1769 water pump Princenhage 46. Groot Arsenaal Seeligkazerne, 1771 Large Armoury Seelig Barracks 47. tuchthuis, 1777 reformatory 48. Lutherse schuilkerk, 1786 Lutheran clandestine church 49. Huize Weilust, 1787 House Weilust 50. waterpomp Ginneken, 1790 water pump Ginneken 51.
landgoed Burgst, 1790 estate Burgst
52. De Olyton, 1791 ---53.
vishal, 1791 fish market
54. raadhuis van Princenhage, 1792 city hall of Princenhage 55.
villa Vrede en Rust, 1792 ----
56. rooms katholiek Gasthuis, 1819 Roman Catholic Hospital 57. tamme kastanjeboom, Âą 1820 sweet chestnut tree 58. Bredase Tapijtenfabriek, 1829 Breda Carpet Factory 59. Sint Antoniuskerk, 1837 Saint Anthony Church 60. Lunet B, 1842 Lunette B 61. villa Vredenburcht, 1856 ---62. landgoed Wolfslaar, 1862 estate Wolfslaar
1.
Oude Vestriool, 1864 sewer
2.
Hogere Burgerschool van Breda, 1867 secondary school of Breda
3.
Willemsbrug, 1875 Willems Bridge
4.
post en telegraafkantoor, 1881 post- and telegraph office
5.
schouwburg Concordia, 1881 theatre Concordia
6.
penitentiaire inrichting De Boschpoort, 1886 penitentiary institution De Boschpoort
7.
Sint Fidelis klooster, 1889 monastery Saint Fidelis
8.
rechtbank, 1892 court of law
9.
watertoren, 1894 water tower
10. gaslantaarns Valkenberg, 1896 gas lanterns Valkenberg 11.
boulevard Breda-Mastbosch, 1897 ----
12. buste Generaal-Majoor Petrus van Ham, 1897 bust Major General Petrus van Ham 13.
Wilhelminafontein, 1898 Wilhelmina Fountain
14. gedenknaald troonbestijging Koningin Wilhelmina, 1898 obelisk enthronement Queen Wilhelmina 15.
korenmolen De Hoop, 1899 flourmill De Hoop
16. Chassékazerne, 1899 Chassé Barracks 17.
officiersmess Chassékazerne, 1899 officers mess Chassé Barracks
18. villa Zonnehof, 1901 ---19. De Waterfabriek, 1904 The Water Factory 20. Baroniemonument, 1905 ---21. villa de Haghe, 1906 ---22. tuchtschool Heyacker, 1906 reformatory Heyacker 23. ijsfabriek de Noordpool, 1907 ice factory the North Pole 24. villa Mon Plaisir, 1909 ---25. De Faam, 1912 ---26. schoorsteen brouwerij De Drie Hoefijzers, 1915 chimney brewery De Drie Hoefijzers 27. Sint Franciscus kweekschool, 1916 teacher training college Saint Francis 28. Grand Theatre, 1921 ---29. ruiterstandbeeld stadhouder Willem III, 1921 equestrian statue governor Willem III 30. warenhuis Vroom en Dreesmann, 1921 department store Vroom en Dreesmann 31.
Sint Ignatiusziekenhuis, 1922 Saint Ignatius Hospital
32. kledingmagazijn Jan van der Ven, 1924 department store Jan van der Ven 33.
kantoorgebouw brouwerij De Drie Hoefijzers, 1927 office building brewery De Drie Hoefijzers
34. goederenspoorlijn, 1928 freight railway 35.
machinefabriek Backer en Rueb, 1929 engineering works Backer en Rueb
36. watertoren, 1934 water tower 37. Duitse Panther D-tank, 1945 German Panther D-tank 38. Klein-Seminarie Ypelaar, 1948 Minor Seminary Ypelaar 39. Sint Janschool, 1949 ---40. P.T.T., 1950 ---41. Judith met het hoofd van Holofernes, 1952 Judith with the head of Holofernes 42. klooster Mater Dei, 1953 monastery Mater Dei 43. R.K. Sanatorium De Klokkenberg, 1954 R.C. Sanatorium De Klokkenberg 44. Pools oorlogsmonument, 1954 Polish war memorial 45. Mariakapel, 1954 Mary Chapel 46. klokkentoren Michaëlkerk, 1959 bell tower Michaël Church 47. Heuvelcarillon, 1980 ---48. casino, 1987 ---49. The Lighthouse, 1992 ---50. Chassé Theater, 1995 Chassé Theatre 51.
Chassé Park, 1996 ----
52. Poort van Breda, 2000 Gate of Breda 53.
theepaviljoen, 2002 tea pavilion
54. Het Paleis, 2005 The Palace 55.
haven van Breda, 2007 harbour of Breda
56. Het Turfschip, 2008 The Peat Barge 57. De Bliksemschicht, 2009 The Lightning Bolt 58. openbaar toilet Valkenberg, 2009 public toilet Valkenberg 59. gemaal Markendaalseweg, 2011 pumping station Markendaalseweg 60. Map, 2012 ---61. Koning Willem-Alexanderbrug, 2014 King Willem-Alexander Bridge
Kesteren
51
19 18 Gageldonk
Emerput
Prinsenbeek
Backer
bw en Rue
Crogtdijk
eg 97
98 Sp
96 ee
lhu
Mark
isl
aa
n
Steenakker Lu
ne
ts
tra
at
123
Tra
60 Westerpark Tuinzigt
69
119
in ms
Academ
Valk
gel
20 6 66 53 33 Schorsmolen 117 10 39 38 56 30 121 14 37 Haag58 41 dijk 85 46 Fellenoord
Haagw 83 Laa n Me van rter sem
12
eg Sonsbeec
101
76
D
Princenhage A16
or oct
109
Str
uyc
k
tr ens
aat
Boeimeer
Zaartpark
Heuvel
Gr
En aaf
gel
ber
tlaa
n
Ruiterbosch
Aa of Weerijs
kpark
rik III laan
54
45
89
n
Hend
61 77
ebaa
Graaf
s Etten
Will e Ora m van njel aan
80
16
Terheijden
57
Nieuwe Kadijk Teteringen
Belcrum
Liniepark Biesdonk
Geeren-Zuid
86 station
Tilburg
sing
Brabantpark Sint Ignatiusstraat
64 hs 68 31 913572 248 26 52 osc 93 104 32 94 23 1B 21 29 118 22 42 4 15 2 48 103 25 11 92 36 59 113 13 112 Claudius Pr 44 insenlaan 47 34 ChassĂŠ 63 102 107 7 71 43 78 79 74 116 90 67 Sportpark Wilhelminapark
sau
17
Nas
99 Ge Ma nera cz al ek str aa t Zandberg
Heusdenhoutsestraat 108
Heusdenhout
49
110
Hee
Beuk
Gin
Baronielaan
Brabantpark A27
106
Fran
k
oo lin R
sev
eltla
rbaa
enla
n
an
100
an
nek enw
Blauwe Kei
Bavel
eg
73
Va
n lke
ier
sla
an
Ijpelaar
55 Ginneken
Overakker
50 Bav
9 5
else
Bouv
28
1
laan
ignela
lfs
an
Wo
86 27
laa rdr
Boven Mark
Ulvenhout
eef
81 84 105
Dorst
He
el
75 at 70 tra
seweg
aan
miesingel 122 65 111 82 120 kenberg 115 114 40 3
DoornbosLinie
88
erb
95
62
locatie object location object weg road water water parkvijver park pond park park bos forest
mo ment
nu in Breda
late middelee late Middle Ages
1410
|
â„–4
Kerkplein 2
Grote Kerk of Great Church or Onze Lieve Vrouwekerk Church of Our Lady
euwen
1246
|
â„–1 Boschstraat 22
Gasthuis Hospice
1350
|
â„–3 Kasteelplein 10
kasteel castle van Breda of Breda
1531
|
â„– 21 Catharinastraat 14
Huis House Snellen
1605
â„– 30 | Haagdijk 74-76
De Sevensterre
1864
â„– 63 | Oude Vest
Oude Vestriool sewer
1881
|
â„– 66 Vismarktstraat 28
post- en post- and telegraafkantoor telegraph office
21
e 21 st century
eeuw
2005
|
№ 116
Chassé Park
Het Paleis The Palace
2008
№ 118 | Chasséveld 15
Het Turfschip The Peat Barge
mo ment
nu in Breda
№
1 | Gasthuis Hospice
Het Gasthuis lag net buiten de stad op de weg naar Den Bosch. Pelgrims die verpleegd moesten worden vonden hier onderdak en vanaf de 16e eeuw werden er ook de armen, pestlijders en krankzinnigen van Breda verzorgd. In 1634 veranderde het Gasthuis in Oudemannenhuis. Het pand wordt uitgebreid en krijgt dan zijn huidige voorgevel. Het huis bood ruimte aan dertig oude mannen, die allen hun steentje bijdroegen in het huishouden. Boven de toegangspoort staan de beelden van ‘Thijs’ en ‘Geert’, destijds de twee bekendste oude mannen van Breda.
№
Plaetse 2 | De ----
In de beginjaren van Breda lag het centrum van het middeleeuwse stadje bij het Castellum van Breda (1198) aan de Mark. Het gevoel van veiligheid dat het kasteel bood naast de gunstige aan- en afvoerroute van goederen, maakte van wat wij nu de Vismarkt noemen, de aangewezen plaats voor kooplieden om hun waar aan te bieden. Hendrik IV van Breda-Schoten, heer van Breda, was er alles aan gelegen om zijn stad te laten groeien. De toename van de bevolking bracht meer handel en daarmee meer tolheffing met zich mee. Om deze groei te bewerkstelligen gaf hij in zes jaar tijd (12461252) maar liefst 122 percelen uit tegen een jaarlijks terugkerende belasting, ook wel herencijns genoemd. Dit betekende een groei van de stad van meer dan 60%. 22 Van deze percelen werden uitgegeven op een voor die tijd minder aantrekkelijke plaats, namelijk net buiten het centrum. Dit betrof een zandheuvel die zes meter boven de directe omgeving uitstak. Deze heuvel genaamd ‘het Sandt’, die voor boeren niet interessant was, lag tussen de doorgaande wegen en bood, met de inmiddels overvolle Vismarkt, een uitstekende plaats voor nieuwe marktruimte. Naast de 22 percelen kregen bewoners aan de Karrestraat en Torenstraat de mogelijkheid hun perceel uit te breiden richting een nieuwe rooilijn om zo, aan wat inmiddels ‘De Plaetse’ werd genoemd, te kunnen bouwen. Huiseigenaren konden zo hun oude voorgevel als het ware omkeren. Er is vastgesteld dat dit in deze periode aan beide zijden van de markt gebeurde en zo ontstonden er langzaam twee pleinen: de Plaetse en de veel smallere Coerenmerct. In een verordening uit 1321 verleent Gerard van Rasseghem, heer van Breda, toestemming om de weekmarkt vanaf dan te houden op dinsdag. Dit is tot op de dag van vandaag zo gebleven. In 1512 laat graaf Hendrik III de ingang van zijn burcht verplaatsen van de Schoolstraat naar ‘De Plaetse voir de borcht’ (№ 3), het huidige Kasteelplein. Om verwarring te
The Hospice was situated just outside the town on the road to Den Bosch. Pilgrims who needed nursing found shelter here and from the 16th century also the poor, mentally ill and plague sufferers from Breda were nursed here. In 1634 the Hospice transformed into Old Men’s Home. The building was extended and got its current facade. The home accommodated up to thirty old men, all of whom helped to run the household. Above the entrance gate you can see the statues of ‘Thijs’ and ‘Geert’, at the time the two most famous old men of Breda.
In the early years of Breda the centre of the medieval town lay next to the Castellum of Breda (1198) at the river Mark. The sense of security that the castle offered in addition to the favourable transportation route for goods made, what we now call the Fishmarket the designated place for merchants to offer their goods. All the efforts of Hendrik IV of Breda-Schoten, lord of Breda, were geared towards the expansion of his city. The increase in population meant more trade and with it more toll collection. To achieve this growth, he handed out 122 plots in just six years time against annual recurring taxes called herencijns. This resulted in a growth of the city of more than 60%. Twenty two of these plots were issued at a less attractive location just outside the city centre, on a hill of sand that was six meters higher than the nearby surroundings. This hill called ‘the Sandt’, which was of no interest to farmers, was situated between two main roads and offered, with an already overcrowded Fishmarket, an excellent place for a new market space. Besides the residents of these plots in the Karrestraat and Torenstraat were given the possibility to expand their plot towards a new building line in order to build at what has come to be called “The Plaetse”. This way home owners could in a way reverse their old front of the house. It has been established that this happened on both sides of the market, slowly creating two squares: the Plaetse and a much narrower Coerenmerct. A regulation, dating 1321, stated that Gerard Rasseghem, lord of Breda, granted permission to hold the weekly market from then on on a Tuesday, on which it is still held on to this day. In 1512 Count Hendrik III orders to move the entrance of the castle from the Schoolstraat to the Plaetse voir de borcht (№ 3), the present Castlesquare (Kasteelplein). To avoid confusion the city clerks denote from then on the Plaetse consistently as the Merct.
voorkomen duiden de stadsklerken vanaf dan De Plaetse steevast aan als De Merct. De grote stadsbrand van 1534 verwoest nagenoeg de hele stad. Van de 56 huizen aan de Merct en Coerenmerct blijven er slechts zeven staan. De rij huizen aan de oostelijke zijde van de Coerenmerct wordt niet herbouwd. De Coerenmerct wordt daarmee tien meter verbreed en verenigd met de Merct waarna het Grote Markt wordt genoemd. Behalve als markt deed het plein vroeger ook dienst als executieplaats. Naast wreking van de misdaad was de straf ook een afschrikmiddel voor anderen. De wreedheden bij het ten uitvoer brengen van de straf waren ongekend en de meest geschikte plaats in Breda om dit ten toon te spreiden was voor het stadhuis (№ 22). Alleen al in de 17e en 18e eeuw werden er hier 91 mensen gedood door onthoofding, verwurging, ophanging en radbraking. Daarnaast waren er ook nog de onterende straffen waarbij men bijvoorbeeld een uur aan de schandpaal voor het stadhuis ten toon gesteld werd. Iets wat in 1854 bij wet verboden werd. Door de eeuwen heen veranderde er veel op de Grote Markt. Na de brand van 1534 duurde het tot 1548 eer alles rond de Grote Markt weer was opgebouwd. In de mode van de 19e eeuw verdwenen veel gevels achter een dikke pleisterlaag. De enorme Lindeboom moest het veld ruimen voor de Wilhelminafontein (№ 75), die al weer na elf jaar verdween. Later stond er een muziekkiosk en mochten er een tijd lang auto’s parkeren. Een aantal zaken overleefden wel de tand des tijds; de al eerder genoemde weekmarkt op dinsdag, de Grote Kerk (№ 4) en het Stadhuis (№ 22).
№ 1350
1403
1460
van Breda 3 | kasteel castle of Breda De hertog van Brabant verkoopt Breda aan de Hollandse edelman Jan II van Polanen. Hij maakt van de burcht een echt kasteel met een gracht en vier zware hoektorens. Met de geboorte van Jans kleindochter Johanna sterft het geslacht Van Polanen in mannelijke lijn uit. De elfjarige Johanna trouwt met de Duitse edelman Engelbrecht van Nassau. Engelbrechts zoon Jan IV van Nassau laat de Rekenkamer bouwen. Ook de nog bestaande Nassautoren dateert uit die tijd.
1500-1540 Hendrik III van Nassau, vertrouweling van keizer Karel V, komt tijdens verschillende diplomatieke missies in Zuid-Europa in contact met de kunst en cultuur van de Renaissance. Hierdoor geinspireerd huurt hij de Italiaanse architect Tommaso Vincidor de Bologna in voor de verbouwing van het
The great city fire of 1534 destroyed almost the entire city. Of the fifty six houses on the Merct and Coerenmerct only seven remain. The houses on the eastern side of the Coerenmerct are not rebuilt making the Coerenmerct an extra ten meters wide. As of then it is united with the Merct and called Grote Markt (Main Market). Except as market the square also served as an execution site. The purpose of the punishment was after all, besides avenging the crime, to scare off others from committing one. The appalling cruelties during the execution of the punishment were unprecedented and the most appropriate place in Breda to display these horrors was in front of City Hall (№ 22). In the 17th and 18th century alone, ninety one people were killed by decapitation, strangulation, hanging or the breaking wheel. In addition there were also the degrading punishments, for example where one was displayed to the pillory in front of City Hall for one hour. These degrading punishment were prohibited by law after 1854. Throughout the centuries many things changed on the Grote Markt. After the great fire of 1534 it took until 1548 before all around the square was rebuilt. In fashion of the 19th century many facades disappeared behind thick layers of plaster. The huge lime tree had to make way for the Wilhelmina Fountain (№ 75), which already disappeared after eleven years. Later there was a bandstand and at one point cars were allowed to park on the square. A number of things have survived the ravages of time; the earlier mentioned weekly market on Tuesday, The Great Church (№ 4) and City Hall (№ 22).
1350
1403
1460
The Duke of Brabant sold Breda to the Dutch nobleman Jan II van Polanen. He transforms the fortress into a proper castle with a moat and four heavy corner towers. With the birth of Jan’s granddaughter Johanna, the genus van Polanen ceased to exist in male line. The eleven year old Johanna marries the German nobleman Engelbrecht van Nassau. Engelbrechts son Jan IV van Nassau has the Audit office built and also the still remaining Nassau Tower dates from that time.
1500-1540 During several diplomatic missions to southern Europe Hendrik III van Nassau, confidant of Emperor Charles V, gets to know the art and culture of the Renaissance. Inspired by this he hires Italian architect Tommaso Vincidor
| colofon colophon Š 2015 Jeroen Jongeneelen - www.jeroenjongeneelen.nl
fotografie, ontwerp, lithografie & tekst photography, design, lithography & text Jeroen Jongeneelen tekstredactie text editing Wouter Jongeneelen Illustraties Illustrations schutblad voor front cover page Breda omstreeks around 1530 auteur author: B.F. Immink, boek Van Goor collectie: Stadsarchief, Breda collection: city archive, Breda kaart van Breda map of Breda auteur author: Jeroen Jongeneelen schutblad achter back cover page Breda omstreeks around 1637 auteur author: B.F. Immink, boek Van Goor collectie: onbekend collection: unknown druk print NPN drukkers, Breda bindwerk binding Boekbinderij Abbringh, Groningen papier paper tekst text: Munken Polar (90 grs) foto’s photos: Symbol Tatami 1.3 (135 grs) oplage print run 1500 ISBN NUR 978-90-823850-0-7 653
Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
No part of this publicatiom may be reproduced and/or made public in any form or print, photocopy, microfikm, or by any other means without the prior written permission of the publisher.
123 gebouwen en objecten maken wat breda is geworden door de eeuwen heen
123 buildings and objects make WHAT Breda has become throughout the centuries