Kallthea-Attikis-Greece by John Parlavantzas

ΚΑΛΛΙΘΕΑ

KΑΛΛΙΘΕΑ FG ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΟΠΤEΙΑ Δρ Γιώργος Γιαννακόπουλος Ιστορικός - Βιβλιοθηκονόμος - Αρχειονόμος

ΣΥΓΓΡΑΦH - ΕΡΕΥΝΑ Αναστασία Λερίου, Δρ Ιστορίας Άννα Μουρουγκλού, Ιστορικός

SCIENTIFIC SUPERVISOR Dr Georgios Giannakopoulos Historian - Librarian - Archivist AUTHOR - RESERCHER Anastasia Leriou, Dr of History Anna Mourouglou, Author - Resercher

ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ - ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ Δημήτρης Λούκας ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Αναστασία Λερίου

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Μαρία Λεπενιώτη Ελένη Σπυροπούλου YΠΕΥΘΥΝΟΣ ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗΣ Στυλιανός Αγγελόπουλος ΦΩΤΟΓΡΑΦIΣΕΙΣ Σπύρος Παναγιωτόπουλος Ανδρέας Ανδρεόπουλος

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΣΙΑ - ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΕΙΚΟΝΩΝ akida|design Ασκληπιού 23, Αθήνα 106 80 - Τηλ. 210 3623701

ΕΚΤΥΠΩΣΗ Ελένη Μυλωνά Ακράγαντος 11, Κολωνός - Τηλ. 210 5135840

ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ Στάχωση - Παπαδάκη Κ. Ελένη 25ης Μαρτίου 81, Περιστέρι 121 32 Τηλ. 210 5767926

OΡΓΑΝΩΣΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

GENERAL EDITOR - CREATIVE MANAGER Dimitris Lucas TRANSLATION Αnastasia Leriou EDITING MANAGEMENT Maria Lepenioti Eleni Spyropoulou JUNIOR ART DIRECTOR - DTP Stilianos Aggelopoulos PHOTOGRAPHY Spyros Panagiotopoulos Andreas Andreopoulos TYPESETΤING - IMAGE EDITING akida|design 23 Asklipiou Str., Athens 106 80 - Τel. +30 210 3623701

PRINTING Eleni Mylona 11 Akragantos Str., Kolonos - Τel. +30 210 5135840

ΒINDING Stahosi - Papadaki K. Eleni 81, Ikostis Pemptis Martiou Str., Peristeri 121 32 Tel. +30 210 5767926

PRODUCTION DESIGN

ΟΜΙΛΟΣ ΕΚΔΟΤΙΚΩΝ ΕΠΙΧEIΡΗΣΕΩΝ ΝΙΚ. ΚΑΡΑΜΑΝΛΗ Αθήνα: Καπλανών 10

Μασσαλίας, Τ.Κ. 106 80, τηλ.: 210 3634320, 210 3634330, 210 3634580, fax: 210 3634730 Θεσσαλονίκη: Εγνατία 113, τηλ.: 2310 272720, 2310 225972

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΔΗΜΟΥ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ / MUNICIPALITY OF KALLITHEA CULTURAL ORGANIZATION ISBN: 960-8092-53-1 Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολο ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης - Παρισιού που κυρώθηκε με τον ν. 100/1975. Τέλος απαγορεύεται η αναπαραγωγή της συνολικής αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου (στοιχειοθεσίας, εξωφύλλου κ.λπ.) με φωτοτυπίες ή άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993 – All rights reserved

PREFACE

OF THE MAYOR OF ΚALLITHEA KOSTAS ΑSKOUNΕS

ALLITHEA. A Greek-English edition of the city’s history constitutes a signiﬁcant milestone for the social and cultural activity of the Municipality of Kallithea. This is the ﬁrst time that the Municipality

has undertaken, and subsequently fulfilled, a duty as important as the concentration of information effectively illuminating Kallithea’s historical development during the last one hundred and twenty years in a single volume. During this period Kallithea evolved from a late 19th century summer resort, initially inhabited by Georgios Filaretos, Georgios Kremos and other intellectuals, to a large town of more than 200,000 residents. Not only did Kallithea witness all the historic developments that made Greeks proud as well as hurt, it also took active part and was seriously affected by them. It became an integral part of Athens, the capital city we all love, though it upsets us rather often. Indeed, the development of modern Greece is directly reflected in the 20th century Kallithean history. In 1922 the settlement, including no more than 1.900 residents at the time, received a large wave of refugees fleeing the disasters in Asia Minor. Greeks from Smyrna and its surroundings, Pontos and other areas settled in refuge settlements that are still to be seen today. After World War II, the Kallithea population increased dramatically, as a result of internal immigration. The latter should be attributed to the persecutions following the Civil war, as well as the general abandonment of the Greek countryside. This increase determined the Municipality’s development in the following decades. Kallithea is currently the fourth largest municipality in Attica; it was created by all the people who took shelter here, through their different cultures and experiences and also the means by which they faced daily life difficulties. Throughout the 20th century, Kallithea has played multiple roles: centre of Asia

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΤΟΥ ΔΗΜΑΡΧΟΥ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ ΚΩΣΤΑ ΑΣΚΟΥΝΗ

EΚΔΟΣΗ του Πολιτιστικού Οργανισμού Καλλιθέα. Όψεις της ιστορίας του Δήμου και της πόλης αποτελεί σημαντικό σταθμό της κοινωνικής και πολιτιστικής δραστηριότητας του Δήμου Καλλιθέας.

Για πρώτη φορά, ο Δήμος αναλαμβάνει και εκπληρώνει το καθήκον, αλλά και το σπουδαίο έργο να συγκεντρωθεί, στη μορφή του παρόντος λευκώματος, η ιστορική διαδρομή περίπου εκατόν είκοσι χρόνων. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ο μικρός οικισμός του Γεωργίου Φιλάρετου και του Γεωργίου Κρέμου, ο οποίος στα τέλη του 19ου αιώνα προοριζόταν να

διαμορφωθεί σε προάστιο αναψυχής των Αθηναίων, μετατράπηκε σε πραγματική πόλη περίπου διακοσίων χιλιάδων κατοίκων. Παρακολούθησε, συμμετείχε, αλλά και επηρεάστηκε από όλα τα ιστορικά γεγονότα που έκαναν τον τόπο μας να αισθανθεί υπερηφάνεια αλλά και πόνο. Έγινε αναπόσπαστο μέρος της Αθήνας, της πρωτεύουσας που αγαπάμε, αλλά και που συχνά μας πληγώνει. Πράγματι, στην Καλλιθέα αποτυπώνεται η διαδρομή της σύγχρονης Ελλάδας. Ο οικισμός των περίπου 1.900 κατοίκων του 1922 δέχθηκε ένα μεγάλο κύμα προσφύγων από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Έλληνες της Σμύρνης και των περιχώρων της, του Πόντου και άλλων περιοχών εγκαταστάθηκαν στις προσφυγικές κατοικίες που υπάρχουν ακόμη και σήμερα. Μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η εσωτερική μετανάστευση, αποτέλεσμα της εγκατάλειψης της υπαίθρου και των διώξεων που ακολούθησαν τον Εμφύλιο, αύξησε υπέρμετρα τον πληθυσμό της Καλλιθέας και καθόρισε την αναπτυξιακή της πορεία. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι, που βρήκαν καταφύγιο εδώ, με όλες τις δυσκολίες της ζωής, αλλά και με τα διαφορετικά βιώματα που μετέφεραν από τις ιδιαίτερες πατρίδες τους, δημιούργησαν τη σύγχρονη Καλλιθέα, τον τέταρτο Δήμο του Λεκανοπεδίου της Αττικής. Η Καλλιθέα της Μικρασιατικής Καταστροφής και της Εθνικής Αντίστασης, η

PREFACE OF THE MAYOR

Minor refugees, significant nucleus of National Resistance, district of internal immigrants, trade-centre, Olympic city. This is the town we will be inheriting to the younger generation, to which the present edition is dedicated. The energetic and conscious young people’s participation constitutes a fundamental condition for our vision’s fulfillment: our city’s modernization focusing on the citizens and their needs. It is precisely this dynamic and conscious relationship between Kallithea and its citizens that the present edition aims to serve. A number of noteworthy attempts to compile a history of Kallithea have preceded the present one. We should mention the historical treatise Kallithea, Selides Istorias (Kallithea, Pages of History, 1963) by Eleutherios Kassianes, Asty Kallitheas (The City of Kallithea, 1972) by Triandafyllos Triandafyllides, publisher of the newspaper “Kallithea” and Kallithea tou Chthes kai tou Semera (Kallithea of Yesterday and Tomorrow, 2000) by Chrestos Papazoglou, publisher of the still circulating newspaper “Ereuna”. We would like to express our warmest appreciation to their authors for their contribution towards the preservation of our city’s historical memory. By researching the municipal archives and those of various social organisations, preserving people’s memories, recording the deeds and misdeeds of previous municipal authorities and revising both the major and the minor historical events, we hope to make a significant investment in Kallithea’s future. The arduous efforts of all previous municipal authorities have resulted in the development of effective infrastructure and the establishment of a wide web of social services. The latter is by all means necessary for maintaining social coherence within our city today. We express the modern city’s gratitude to all those people, who have worked hard during the past one hundred and twenty years, so that a place in history and in our hearts has been reserved for Kallithea. Against the modern Athenian landscape’s grey bulks that often lead human minds to standardisation and detachment, we place our city’s history. This is a secure way towards loving Kallithea and working with responsibility for the progress and prosperity of its people.

Kostas Askounes Mayor of Kallithea

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΔΗΜΑΡΧΟΥ

συνοικία της εσωτερικής μετανάστευσης και της εμπορικής δραστηριότητας, η Καλλιθέα των Ολυμπιακών Αγώνων, είναι η πόλη του 21ου αιώνα, την οποία θα κληροδοτήσουμε στη νέα γενιά. Σ’ αυτήν αφιερώνουμε την παρούσα έκδοση. Η ενεργητική και συνειδητή συμμετοχή των νέων ανθρώπων αποτελεί την πρωταρχική προϋπόθεση για να υλοποιηθούν το όραμα και το σχέδιο του εκσυγχρονισμού της πόλης μας, ο οποίος θα έχει επίκεντρο τον άνθρωπο και τις ανάγκες του. Αυτή την ενεργητική και συνειδητή σχέση ανάμεσα στον πολίτη και την Καλλιθέα επιδιώκει να υπηρετήσει το λεύκωμα αυτό. Αξιόλογες εκδοτικές προσπάθειες προηγήθηκαν της παρούσας. Ιδιαίτερα πρέπει να μνημονευθούν το ιστορικό βιβλίο του Ελευθερίου Κασιάνη Καλλιθέα, Σελίδες Ιστορίας, καθώς και οι εκδόσεις Άστυ Καλλιθέας της εφημερίδας του Τριαντάφυλλου Τριανταφυλλίδη Η Καλλιθέα και Καλλιθέα του Χθες και του Σήμερα, της εφημερίδας Έρευνα, την οποία με συνέπεια εξακολουθεί να εκδίδει ο κ. Χρήστος Παπάζογλου, επί σειρά ετών. Τους ευχαριστούμε για την προσφορά και τη συμβολή τους στη διάσωση της ιστορικής μνήμης της πόλης μας. Ερευνώντας τα αρχεία του Δήμου και των κοινωνικών οργανώσεων, διασώζοντας αναμνήσεις των ανθρώπων, καταγράφοντας πράξεις και παραλείψεις των διοικήσεων, επανερχόμενοι στα μικρά και τα μεγάλα γεγονότα της ιστορίας, κάνουμε μαζί μια μεγάλη επένδυση στο μέλλον της Καλλιθέας. Οι επίπονες προσπάθειες όλων των Διοικήσεων του Δήμου κατάφεραν να δημιουργήσουν τις απαραίτητες υποδομές, καθώς και ένα ευρύ δίκτυο κοινωνικών υπηρεσιών, απαραίτητο όρο για την κοινωνική συνοχή της πόλης μας στη σύγχρονη εποχή. Απευθύνουμε την ευγνωμοσύνη της σύγχρονης πόλης προς όλους όσοι στη διάρκεια αυτών των εκατόν είκοσι και πλέον χρόνων εργάστηκαν ώστε η Καλλιθέα να αποκτήσει τη θέση της στην ιστορία και την καρδιά μας. Απέναντι στους γκρίζους όγκους του σύγχρονου αθηναϊκού τοπίου, που συχνά οδηγούν την ανθρώπινη συνείδηση στην ομοιομορφία και την ουδετερότητα, αντιπαρατάσσουμε την ιστορία του Δήμου μας. Αυτός είναι ένας σίγουρος δρόμος για να αγαπήσουμε την Καλλιθέα και να εργαστούμε με υπευθυνότητα για την πρόοδο και την ευημερία των πολιτών της. Κώστας Ασκούνης Δήμαρχος Καλλιθέας

PREFACE

OF THE VICE - MAYOR THEODOROS PSALIDOPOULOS

ALLITHEA. A Greek-English edition of the city’s history constitutes the fulﬁlment of one of The Municipality of Kallithea Cultural Organisation’s most signiﬁcant plans: the achievement of a substantial

contribution towards the development of the town’s historic memory. The present edition is the result of systematic research of the Municipality’s multiple archives and City Council Minutes, never so thoroughly studied before, and a large number of other sources. As such, it will significantly enrich the currently available bibliography on local history; additionally, it will demonstrate the leading role that Local Self-Government should play in regards to the latter’s preservation. The album at hand serves the humanistic values involved in Kallithea’s long historical development into the dynamically evolving and populous city that presently is. These values stem from the daily efforts undertaken by Kallithea’s residents, in order to improve their life and secure a better future for their children. Moreover, they are closely related to all those great ideas that put the Kallitheans’ conscience at test during critical times for Greece. In any case, Kallithean history, strongly associated to that of Athens, was primarily made by its people. The edition entitled Kallithea. A Greek-English edition of the city’s history, the product of worthy young scholars’ toil, sets effectively the stage. Primarily, it underlines the need, and also the Municipality’s promptness to plan infrastructure modernisation and action development aiming at the preservation of Kallithea’s history and its promotion to a fundamental social asset for the younger generations. We would like to express our warmest appreciation to the researchers’ team, namely Dr Anastasia Leriou and Mrs. Anna Mourouglou; also to Dr Geogios Giannakopoulos, the edition’s academic supervisor, and the editor Mr. Demetrios

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΤΟΥ ΑΝΤΙΔΗΜΑΡΧΟΥ ΘΟΔΩΡΗ Γ. ΨΑΛΙΔΟΠΟΥΛΟΥ

Ε ΤΗΝ EΚΔΟΣΗ Καλλιθέα. Όψεις της ιστορίας τον Δήμου και της πόλης, ο Πολιτιστικός Οργανισμός του Δήμου Καλλιθέας υλοποιεί ένα από τα σημαντικότερα σχέδιά του, δηλαδή την

εντατική συμβολή του στην ανάδειξη της ιστορικής μνήμης της πόλης μας. Πραγματοποιώντας για πρώτη φορά μια τόσο συστηματική έρευνα στο ιστορικό αρχείο του Δήμου και τα Πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου, καθώς και σε σειρά από άλλες πηγές, η έκδοση αυτή έρχεται να εμπλουτίσει αποφασιστικά την υπάρχουσα βιβλιογραφία για την τοπική ιστορία και να εκπροσωπήσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο τον οποίο πρέπει να διαδραματίζει η Τοπική Αυτοδιοίκηση στη διάσωσή της. Το παρόν λεύκωμα υπηρετεί τις σπουδαίες ανθρωπιστικές αξίες, οι οποίες περικλείονται σ’ αυτή τη μακρόχρονη διαδρομή που μετέτρεψε την Καλλιθέα στην πολυάνθρωπη και δυναμική πόλη της σύγχρονης εποχής. Πρόκειται για τις αξίες της καθημερινής προσπάθειας των κατοίκων της να αναβαθμίσουν τους όρους της ζωής τους και να οικοδομήσουν ένα καλύτερο μέλλον για τα παιδιά τους. Είναι, ταυτόχρονα, οι μεγάλες ιδέες, οι οποίες δοκίμασαν τη συνείδηση των πολιτών στις κρίσιμες καμπές της εθνικής μας ιστορίας. Σε κάθε περίπτωση, η ιστορία της πόλης μας, αναπόσπαστο μέρος και γνήσια εκδοχή της διαδρομής του τόπου μας και της Αθήνας, είναι πρωτίστως έργο των ανθρώπων της. Η έκδοση Καλλιθέα. Όψεις της ιστορίας τον Δήμου και της πόλης, προϊόν της κυριολεκτικώς κοπιώδους εργασίας μιας άξιας ομάδας νέων επιστημόνων, δημιουργεί ένα σημαντικό προηγούμενο. Υπογραμμίζει, κυρίως, την ανάγκη, καθώς και την ετοιμότητα του Δήμου και του Πολιτιστικού Οργανισμού να προγραμματίσουν τον εκσυγχρονισμό των υποδομών και τον εμπλουτισμό των δράσεων, οι οποίες αποσκοπούν να διαφυλάξουν την ιστορική πορεία της Καλλιθέας και, κυρίως, να

PREFACE OF THE VICE -MAYOR

Loukas. Moreover, we would like to thank our colleagues Mr. Elias Kakoulides, Mr. Georgios Antonakakes, and particularly Mrs. Aspa Filippidou and Mrs. Ioanna Kanake - Soterchou. By serving as members of the edition’s Supervising Committee, they contributed considerably to researching and editing. Special thanks are due to the various Kallithean social clubs and associations that placed their archives and memories to our disposal. We would also like to acknowledge all Kallitheans, who, responsibly as well as sentimentally, contributed towards the arduous completion of this album. Last but not least, we thank Mrs. Pope Kouvatsou, Mrs. Litsa Christodoulou, Mrs. Toula Antoniou, Mrs. Hara Petridou, Mrs. Stella Iosephidou, Mrs. Christina Kyriakopoulou, Mrs. Myrto Kappe, Mr. Giannes Vlasses, Mr. Antones Vavylousakes and Mrs. Demetra Ermeidou, employees of the Cultural Organisation and other municipal services that spent time and eﬀort for the edition’s completion. Kallithea. A Greek-English edition of the city’s history represents modern society’s respect to its predecessors, but also its optimism and determination in regard to everything that has to be fulﬁlled in the future.

Theodoros G. Psalidopoulos Vice - Mayor Chairman of Municipaly’s Cultural Organization

ΠΡΟΛΟΓΟΣ AΝΤΙΔΗΜΑΡΧΟΥ

την καταστήσουν κτήμα της κοινωνίας και της νεότερης γενιάς. Απευθύνουμε θερμές ευχαριστίες στην επιστημονική ομάδα του λευκώματος και, ιδίως, τη Δρ Αναστασία Λερίου και την κυρία Άννα Μουρουγκλού. Στον επιστημονικό επιμελητή της έκδοσης Δρ Γεώργιο Γιαννακόπουλο και τον επιμελητή της έκδοσης κύριο Δημήτρη Λούκα. Στους συναδέλφους, μέλη της Επιτροπής Παρακολούθησης του έργου, κ.κ. Ηλία Κακουλίδη, Γιώργο Αντωνακάκη, και ιδίως τις κυρίες Άσπα Φιλιππίδου και Ιωάννα Κανάκη-Σωτήρχου, που συνέβαλαν αποφασιστικά στην εξέλιξη της έρευνας και της σύνταξης. Στα στελέχη των συλλόγων και κοινωνικών οργανώσεων της Καλλιθέας, που έθεσαν τα αρχεία και τις αναμνήσεις τους στη διάθεση αυτής της προσπάθειας και όλες τις προσωπικότητες της κοινωνικής ζωής της πόλης μας που συνέβαλαν, με συναισθηματισμό και υπευθυνότητα, στην ολοκλήρωση αυτού του επίμοχθου έργου. Στα στελέχη των υπηρεσιών του Δήμου και του Πολιτιστικού Οργανισμού, κ.κ. Πόπη Κουβάτσου, Λίτσα Χριστοδούλου, Τούλα Αντωνίου, Χαρά Πετρίδου, Στέλλα Ιωσηφίδου, Χριστίνα Κυριακοπούλου, Μυρτώ Καππέ, Γιάννη Βλάσση, Αντώνη Βαβυλουσάκη και Δήμητρα Ερμείδου, που εργάστηκαν από τη δική τους θέση για την ολοκλήρωση της έκδοσης. Το λεύκωμα Καλλιθέα. Όψεις της ιστορίας τον Δήμου και της πόλης εκφράζει τον σεβασμό της σύγχρονης κοινωνίας προς όσους προηγήθηκαν, αλλά και την αισιοδοξία και την αποφασιστικότητά της για όσα πρέπει να γίνουν.

Θοδωρής Γ. Ψαλιδόπουλος Αντιδήμαρχος Πρόεδρος του Πολιτιστικού Οργανισμού Καλλιθέας

ΙNTRODUCTION

HE AREA occupied currently by the Municipality of Kallithea has always been advantageous. Within a short distance from Athens, though not within Athens itself, Kallithea boasted until the beginning of the 20th

century a quite picturesque landscape featuring cultivable fields and gardens. The land was particularly fertile due to the River Ilissos flowing through the region’s northern section. In 1884, the new suburb named ‘Kallithea’ ( beautiful view), after the marvellous sea-view it provided was established by the Euthymios Kehagias’ Building Company S.A. The first house-plans were designed by the famous German architect Ernst Ziller. At the beginning of the 20th century Kallithea included many

neoclassic mansions that were mainly used as summer-houses. Kallithea’s organic inclusion in the Athenian architectural plan in combination with an increase in its population associated the new suburb with the revival of the Olympic Games. The shooting games of the 1st Olympiad took place at the Kallithea Skopefterion ( shooting gallery), which had been built especially for that purpose. The arrival of numerous refugees from Asia Minor and Pontos changed drastically Kallithea’s character. Gradually, the town was transformed into an important industrial and trading centre. One of the most eminent herœs of the Greek-Italian war in 1940, colonel Konstantinos Davakes, resided at Kallithea. His statue adorns the central square of Kallithea, which has been named after him. During the German Occupation, Kallitheans demonstrated remarkable solidarity through the activity of the various charities. Moreover, many of them proved their love for freedom by participating in national resistance organisations. As a result of the latter, the Kallithea population paid a heavy blood-price. Throughout the 20th century, Kallithea has been a major mucleus of intellectual

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΕΡΙΟΧH της σημερινής Καλλιθέας ήταν ανέκαθεν τόπος προνομιούχος. Κοντά στο κέντρο των Αθηνών και ταυτόχρονα μακριά, υπήρξε έως τα τέλη του 19ου αιώνα μια ειδυλλιακή εξοχή με αγρούς

και περιβόλια, την οποία διέρρεε o Ιλισσός. Το 1884 ιδρύεται το νέο προάστιο –που ονομάστηκε Καλλιθέα λόγω της υπέροχης θέας προς τον Σαρωνικό– από την Ανώνυμο Οικοδομική Εταιρεία του Ευθυμίου Κεχαγιά. Τα σχέδια των πρώτων οικημάτων έφεραν την υπογραφή του περίφημου Ernst Ziller. Στις αρχές του 20ού αιώνα ο οικισμός ήταν γεμάτος από υπέροχα νε-

οκλασικά σπίτια, κυρίως εξοχικές κατοικίες. Η πληθυσμιακή ανάπτυξη και η οργανική ένταξή της στον πολεοδομικό ιστό της πρωτεύουσας θα συνδέσει την Καλλιθέα με την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων, αφού εκεί θα δημιουργηθεί το Σκοπευτήριο και θα διεξαχθούν οι αγώνες σκοποβολής. Η εγκατάσταση των προσφύγων από τη Μικρά Ασία και τον Πόντο θα επηρεάσει αποφασιστικά το πρόσωπο της πόλης, που εξελίσσεται σε αξιόλογο βιομηχανικό και εμπορικό κέντρο. Ο επιφανέστερος ίσως ήρωας του ελληνοϊταλικού πολέμου του 1940 ήταν δημότης της Καλλιθέας. Πρόκειται, βεβαίως, για τον λακωνικής καταγωγής συνταγματάρχη Κωνσταντίνο Δαβάκη, ο ανδριάντας του οποίου κοσμεί την ομώνυμη κεντρική πλατεία του δήμου. Στη διάρκεια της σκληρής γερμανικής κατοχής ο λαός της Καλλιθέας έδειξε την κοινωνική του αλληλεγγύη ιδρύοντας πλήθος φιλανθρωπικών συλλόγων, αλλά και την αγάπη του για την ελευθερία, πυκνώνοντας τις τάξεις των αντιστασιακών οργανώσεων. Για την ενεργή συμμετοχή του στην Εθνική Αντίσταση ο λαός της Καλλιθέας θα πληρώσει βαρύ τίμημα. Η Καλλιθέα υπήρξε σε όλες τις περιόδους της ιστορίας της ενδιαίτημα των ανθρώπων του πνεύματος και της τέχνης. Στο σύντομο αυτό σημείωμα δεν είναι δυνατόν

INTRODUCTION

and artistic activity. This introduction is too short to allow listing the names of the significant Kallithean writers, pœts, painters, sculptors etc that have significantly enriched Greek cultural life. Additionally, three significant educational institutions were established and are still operating at Kallithea: Harokopeion School of Home Εconomics and Professions for Women (1915), Panteios Supreme School of Political Sciences (1927) and Sivitanideios Public School of Trade and Vocations (1927). In regard to entertainment, Kallithea has an equally interesting past, as the coastal Tzitzifies had been an important rebetiko music centre from the early 1920s until the 1970s. The present edition constitutes an attempt to systematically record Kallithea’s history based on the Municipality’s rich archives. The texts were compiled after systematic study of the available archival material, while many of the photographs published in the album at hand constitute important primary evidence. Such archival material constitutes by all means the most reliable source for researching the past, as it preserves the various developments, processes and changes that the Municipality of Kallithea underwent throughout its history. In this respect, the municipal archive’s scientific organisation seems essential, as it would allow the material to become available to more people and, consequently, more exploitable. Doubtlessly, the history of a municipality as large as Kallithea is of great interest to many researchers. Since 1934, when Kallithea was promoted to a municipality, until the present day the intense political ferment within the Kallithea Municipal Council directly reflected the general political developments in Greece throughout this period. Contemporary Kallithea was created to a large degree during the first post-war decades; this is when systematic construction of block of flats altered significantly the Greek capital’s architectural face. Kallithea is currently a densely inhabited suburb with an intense cultural and commercial life, unified with the Athenian city-centre. Kallithea is a city with a long history and interesting traditions, a society characterised by solidarity, an urban centre with the ability to overcome its problems, more or less common in all large urban centres, and secure a good future for its future citizens.

Dr Georgios Giannakopoulos Historian - Librarian - Archivist

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

να γίνει ούτε απλή αναφορά όλων των σπουδαίων συγγραφέων, ποιητών, ζωγράφων, γλυπτών κ.λπ., που με έδρα την Καλλιθέα πλούτισαν την πνευματική ζωή ολόκληρης της Ελλάδας. Δεν άλλωστε τυχαίο που τρία ονομαστά εκπαιδευτήρια, η Χαροκόπειος Οικοκυρική και Επαγγελματική Σχολή Θηλέων (1915), η Πάντειος Ανωτάτη Σχολή Πολιτικών Επιστημών (1927) και η Σιβιτανίδειος Τεχνική Σχολή Τεχνών και Επαγγελμάτων (1927) ιδρύθηκαν και συνεχίζουν να λειτουργούν εντός των ορίων του Δήμου Καλλιθέας. Αλλά και στη διασκέδαση και την ψυχαγωγία η Καλλιθέα διαθέτει πλούσιο παρελθόν, αφού οι Τζιτζιφιές –όπου πριν και μετά τον πόλεμο υπήρχαν ονομαστά κέντρα– ταυτίστηκαν με την ιστορία του ρεμπέτικου και λαϊκού τραγουδιού. Η απόπειρα καταγραφής της δημοτικής ιστορίας της Καλλιθέας, όπως παρουσιάζεται στο παρόν λεύκωμα, στηρίχτηκε στο πλούσιο αρχείο του δήμου. Τα κείμενα βασίζονται στο εκεί φυλασσόμενο πρωτογενές υλικό, ενώ πολλές από τις φωτογραφίες αποτελούν οι ίδιες αρχειακά τεκμήρια. Το αρχειακό υλικό αποτελεί την πιο αξιόπιστη πηγή για την έρευνα του παρελθόντος, αφού σε αυτό αποτυπώνεται αυθεντικά η λειτουργία του δήμου σε όλες τις περιόδους της ιστορίας του. Από την άποψη αυτή θα ήταν εξαιρετικά χρήσιμο να εξεταστεί η δυνατότητα οργάνωσής του με επιστημονικό τρόπο, ώστε να γίνει εύχρηστο και περαιτέρω αξιοποιήσιμο. Άλλωστε, η ιστορία ενός μεγάλου δήμου, όπως είναι η Καλλιθέα, παρουσιάζει ευρύτερο ενδιαφέρον. Είναι χαρακτηριστικό ότι από το 1934 –όταν η Καλλιθέα έγινε δήμος– έως τις μέρες μας οι έντονες πολιτικές ζυμώσεις στο πλαίσιο του δημοτικού συμβουλίου αντανακλούν τις γενικότερες πολιτικές εξελίξεις της χώρας. Η σημερινή Καλλιθέα διαμορφώθηκε σε μεγάλο βαθμό κατά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, όταν η αντιπαροχή άλλαξε, προς το χειρότερο, βεβαίως, την όψη της πρωτεύουσας. Τα τελευταία χρόνια η Καλλιθέα αποτελεί ένα πυκνοδομημένο προάστιο, οικιστικά ενοποιημένο με το κέντρο της Αθήνας. Εξακολουθεί να διατηρεί την εμπορική της σημασία και την πνευματική και καλλιτεχνική της ζωή. Πρόκειται για μια πόλη με βαθιές ρίζες, έναν δήμο με παράδοση, μια κοινωνία με δεσμούς συλλογικότητας και αλληλεγγύης. Η Καλλιθέα διαθέτει τις δυνάμεις να υπερβεί τα προβλήματα των σύγχρονων αστικών κέντρων –που μοιραία αντιμετωπίζει– και να οικοδομήσει ένα ευοίωνο για τους δημότες της μέλλον.

Δρ Γιώργος Γιαννακόπουλος Ιστορικός - Βιβλιοθηκονόμος - Αρχειονόμος

Αεροφωτογραφία της Καλλιθέας. Διακρίνεται η κεντρική λεωφόρος Βενιζέλου (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ I

ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΟΝ ΔΗΜΟ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ της Αναστασίας Λερίου

H σύγχρονη όψη της πόλης

ΔHΜΟΣ ΚΑΛΛΙΘEΑΣ ΕΚΤΕIΝΕΤΑΙ ΣΕ 5.840 ΣΤΡEΜΜΑΤΑ ΓΗΣ ΠΟΥ ξεκινούν από τα νότια κράσπεδα του Δήμου Αθηναίων και φτάνουν έως τον Φαληρικό όρμο. Πρόκειται για μια σχετικά στενόμακρη έκταση που στα ανατολικά ορίζεται από τη λεωφόρο Ανδρέα Συγγρού, στα βόρεια από τις οδούς Καλλιρρόης και Λαγουμιτζή, στα βορειοδυτικά από τη γραμμή του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου και στα δυτικά από την κοίτη του Ιλισσού ποταμού. Η θάλασσα του Σαρωνικού αποτελεί το νότιο σύνορο του Δήμου Καλλιθέας. Η λεωφόρος Συγγρού, κυκλοφοριακή αρτηρία υπερτοπικής σημασίας, χωρίζει την Καλλιθέα από τους Δήμους Νέας Σμύρνης στα βορειοανατολικά και Παλαιού Φαλήρου στα ανατολικά και καταλήγει στο Φαληρικό Δέλτα. Η περιοχή αυτή έχει πάρει το όνομά της από το «Δ» που σχημάτιζαν οι εκβολές των χειμάρρων, οι οποίοι κατέληγαν στο σημείο αυτό από την Καλλιθέα και τον Βουρλοπόταμο, δηλαδή τη σημερινή Αμφιθέα στο Παλαιό Φάληρο.1 Εκεί, σε μια έκταση 260 στρεμμάτων, κατασκευάστηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1920 και ο περίφημος Ιππόδρομος. Αργότερα, εκτεταμένος οδικός κόμβος διαμορφώθηκε στην περιοχή, ενώ το 2003 κτίστηκε υπερσύγχρονο αθλητικό συγκρότημα με στόχο να στεγάσει μέρος των αγωνισμάτων των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004. Επί της λεωφόρου Συγγρού, λίγο βορειότερα του Φαληρικού Δέλτα, βρίσκεται το Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο. Τέλος, αν ακολουθήσει κανείς τη λεωφόρο Συγγρού έως το βόρειο όριο του Δήμου Καλλιθέας, δηλαδή την οδό Λαγουμιτζή, θα συναντήσει τα κτήρια του Παντείου Πανεπιστημίου Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών της Αθήνας. Στα βορειοδυτικά, η γραμμή του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου Αθηνών - Πειραιώς (Η.Σ.Α.Π.) από το ύψος της οδού Καλλιρρόης μέχρι τον σταθμό Η.Σ.Α.Π. Καλλιθέας, όπου βρίσκεται και η Σιβιτανίδειος Τεχνική Σχολή, αποτελεί το όριο μεταξύ των δήμων Καλλιθέας και Ταύρου. Νοτίως της Σιβιτανιδείου Σχολής το δυτικό όριο της Καλλιθέας μετατίθεται ανατολικότερα, κατά μήκος της κοίτης του Ιλισσού ποταμού που τη χωρίζει από τον παραθαλάσσιο Δήμο Μοσχάτου και καταλήγει στον Φαληρικό όρμο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΟΝ ΔΗΜΟ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ

Έτος

Αριθμός κατοίκων

Ποσοστό αύξησης

1885

140

1900

500

257%

1907

1.300

160%

1920

4.200

223%

1925

25.000

519%

1928

27.000

1940

36.000

33%

1951

47.000

30%

1961

55.000

17%

1971

85.000

54%

1981

117.000

37%

1991

114.233

-2,3%

2001

109.609

-4%

Δημογραφικά στοιχεία του πληθυσμού της Καλλιθέας από το 1885 μέχρι σήμερα.

Πολεοδομικό σχέδιο της Καλλιθέας κατά τη δεκαετία του 1930.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

Τα όρια του Δήμου Καλλιθέας περικλείουν μια πεδινή περιοχή με χαμηλό γεωγραφικό ανάγλυφο που κατηφορίζει ομαλά προς τη θάλασσα. Διακόπτεται από σποραδικούς λοφίσκους, όπως αυτόν του Φιλαρέτου, περίπου στο κέντρο της Καλλιθέας, και τον λόφο της Σικελίας στα βόρεια, όπου βρίσκεται και το Δημοτικό Στάδιο Καλλιθέας. Η θέση της Καλλιθέας είναι εξαιρετικά ευνοϊκή, καθώς βρίσκεται πολύ κοντά στην Αθήνα και τον Πειραιά. Η απόσταση της κεντρικής πλατείας Δαβάκη από την πλατεία Συντάγματος είναι μόλις τέσσερα χιλιόμετρα. Η Καλλιθέα είναι ένα προάστιο με εξαιρετική ρυμοτομία. Διατρέχεται από Βορρά προς Νότο από την κεντρική λεωφόρο Θησέως, που ξεκινά στο ύψος της οδού Καλλιρρόης και φτάνει νότια έως τη θάλασσα. Στο ύψος της πλατείας Δαβάκη, η λεωφόρος Θησέως τέμνεται κάθετα από την οδό Σιβιτανίδου, που μετά την πλατεία συνεχίζει ως Συνταγματάρχου Δαβάκη και φτάνει μέχρι τη λεωφόρο Συγγρού. Τα οικοδομικά τετράγωνα αναπτύσσονται συμμετρικά στο πλαίσιο του πλέγματος που σχηματίζουν αυτοί οι δύο δρόμοι. Η περιοχή γύρω από την πλατεία Δαβάκη

«Τοπογραφία και κλίμα της Καλλιθέας». Δημοσίευμα στον Καλλιθαϊκό Τύπο, έτος Α΄, φύλλο 9 (4/11/1934).

αποτελεί την κεντρική Καλλιθέα. Στα βόρεια και βορειοανατολικά υπάρχει η εκτεταμένη συνοικία Χαροκόπου, ενώ στα βορειοδυτικά τα Παλαιά Σφαγεία. Αυτή η συνοικία οφείλει το όνομά της στα δημοτικά σφαγεία που μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1920 βρίσκονταν νοτίως του λόφου του Φιλοπάππου και κοντά στην κοίτη του Ιλισσού ποταμού.2 Μετά το 1925 τα σφαγεία μεταφέρθηκαν βορειότερα, στην περιοχή του σημερινού Δήμου Ταύρου (Νέα Σφαγεία). Στα νότια της κεντρικής Καλλιθέας εκτείνεται η περιοχή Αγίας Ελεούσας, που πήρε το όνομά της από τον ομώνυμο μεταβυζαντινό ναό. Ακόμα πιο νότια βρίσκονται οι παραθαλάσσιες Τζιτζιφιές. Τόσο η θέση όσο και το κλίμα της εξαιρετικά υγιεινής περιοχής ήταν οι παράγοντες που προσείλκυσαν τους πρώτους οικιστές της Καλλιθέας κατά την τελευταία εικοσαετία του 19ου αιώνα. Σύμφωνα με έναν από τους ιστοριογράφους της Καλλιθέας, τον Ελ. Κασιάνη, «Τὸ κλίμα τῆς Καλλιθέας δὲν διαφέρει πολὺ ἀπὸ τὸ κλίμα τῶν Ἀθηνῶν. Ἡ προνομιοῦχος φυσικὴ τοποθεσία τῆς καὶ ἡ ἐπιτυχὴς ῥυμοτομία τῆς ἀποτελοῦν ἰδεῶδες κρηπίδωμα τῆς νέας ἀρχιτεκτονικῆς καὶ πολεοδομικής, εἰς τρόπον ὥστε ἡ ἠλιοφάνεια καὶ τὸ εὐάερον τῆς να ἀποτελοῦν τὸ πολύτιμον στοιχεῖον ἐπὶ τοῦ ὁποίου εἶναι θεμελιωμέναι ἡ ζωὴ καὶ ἡ ὑγεία τῶν κατοίκων τῆς ὡραίας πόλεως. Χαρακτηριστικὰ στοιχεῖα τοῦ κλίματος αὐτῆς εἶναι ἡ διαύγεια τῆς ἀτμόσφαιρας καὶ ἡ ἰσχυρὰ ἠλιοφάνεια. Ἡ μέση θερμοκρασία κυμαίνεται μεταξὺ 17o – 18ο. Καίτοι δὲ εὑρίσκεται πλησίον τῆς θαλάσσης δὲν ἔχει ἐν τούτοις μεγάλην ὑγρασίαν. Τὸν χειμῶνα βεβαίως αὐξάνει κάπως ἡ ὑγρασία λόγῳ τῶν βροχῶν αἱ ὁποῖαι εἶναι συχναὶ κατὰ τοὺς φθινοπωρινοὺς καὶ χειμερινοὺς μήνας εἰς τὴν Ἀττικήν. Ὁμίχλη πυκνὴ εἶναι σπάνιον πρᾶγμα διὰ τὴν Καλλιθέαν. Ὁ οὐρανὸς της ἐκτείνεται ἄνωθεν αὐτῆς, φέρων, μετὰ τῶν ἐκ παγοκρυστάλλων νερῶν τὰ ὡραῖα ἐθνικὰ χρώματα, ἐνθουσιάζων καὶ ἀνυψὼν τὸ πνεῦμα, ἐνῶ θέλγει καὶ φαιδρύνει τὸ ὄμμα… (Βιογραφική Βιβλιοθήκη 3-Δημήτριος Αιγινήτης, Αθήναι, Ιούλιος 1949, σελ. 44). Αἱ περισσότεραι ἡμέραι τοῦ ἔτους εἶναι ἠλιόλουστοι. Αἱ νεφοσκεπεὶς ἡμέραι μόλις ἀνέρχονται εἰς 45-50 κατ’ ἔτος, κατὰ μέσον ὄρον».3

CHAPTER I

GETTING TO KNOW KALLITHEA by Anastasia Leriou

Topography

HE MUNICIPALITY OF KALLITHEA OCCUPIES 5,840,000 M2 OF LAND STRETCHING from the southern part of the Municipality of Athens down to the Phaleron coast. It is a relatively narrow piece of land defined by Syggrou Avenue to the east, Kallirœs and Lagoumitze Streets to the north, the Kefisia-Piraeus railway to the north-west and the River Ilissos to the west. The Saronic Sea constitutes Kallithea’s southern boundary. The land within the above boundaries is quite flat, featuring a low relief that slopes gently southwards to the sea. There are only a few low hills, namely the central Filaretos Hill and Sikelia Hill to the north. Kallithea’s location is particularly favourable due to its close proximity to both Athens and Piraeus. Moreover, Kallithea boasts an excellent town-plan. The central Venizelou (Theseos) Avenue runs across it in a N-S direction. In the area of Davaki Square, that is to say the Municipality’s centre, Venizelou Avenue is crossed at a right angle by SivitanidouDavaki Street. The latter runs across Kallithea with an E-W direction. The building plots formed within this grid are symmetrically rectangular. The area around Davaki Square To the south we have Agia Eleousa and at the is called Central Kallithea. To the north and municipality’s southernmost sector the coastal north-east stretches the extensive Harokopou Tzitzifies. district and to the north-west Palaia Sfageia.

Κάρτα των αρχών του 20ού αιώνα με την Ακρόπολη και το Ολυμπείο από την περιοχή του Ιλισσού.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ

ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ της Αναστασίας Λερίου

H Όστρακο ερυθρόμορφου σκύθου με παράσταση του Αιγέα που υποδέχεται τον Θησέα στην Αθήνα, 470 - 450 π.Χ. (Μουσείο Λούβρου, Παρίσι).

Από την αρχαιότητα μέχρι την Ελληνική Επανάσταση

ΜΙΚΡΗ ΑΠΟΣΤΑΣΗ ΠΟΥ ΧΩΡΙΖΕΙ ΤΗΝ ΚΑΛΛΙΘΕΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΩΝ Αθηνών έχει συνδέσει στενά την πρώτη με την πολεοδομική εξέλιξη της δεύτερης. Ο πρώτος οικιστής της σύγχρονης Καλλιθέας, ο λόγιος Γεώργιος Φιλάρετος (1848-1929) που κατέφθασε στην περιοχή κατά τις αρχές της δεκαετίας του 1880, τοποθέτησε αποτελεσματικά την Καλλιθέα στον ευρύτερο πολεοδομικό ιστό της αρχαίας Αθήνας: «Δὲν εἶχον δυστυχῶς τὴν εὐκαιρίαν νὰ ἀσχοληθῶ ὅσον ἐπεθύμουν εἰς ἀρχαιολογικὰς μελέτας· ἀλλ’ ὡς κοινὸς παρατηρητὴς τῶν περιχώρων τῆς κατοικίας μου σημειῶ ἁπλῶς ὅτι ἐξ ὅλων τῶν ἐγγυτέρων καὶ τῶν ἀπωτάτων σημείων αὐτῆς περικυκλούμαι ὑπὸ τῶν ἀρχαϊκωτέρων ἀναμνήσεων. Περιοριζόμενος ἐνταῦθα νὰ μνημονεύσω μόνον τὰ ἐγγύτερα, παρατηρῶ ὅτι ἀνὰ πᾶσαν ἀνέφελον ἀνατολὴν καὶ δύσιν τοῦ ἡλίου ἐν τῷ Ἀττικῷ ὁρίζοντι διαγράφονται πρὸ τῶν παραθύρων μου, εὐκρινέστερον δὲ ἀπὸ ἠλιοστασίου, αἱ μαγευτικαὶ γραμμαὶ τοῦ Παρθενῶνος καὶ τῶν Προπυλαίων, ἐμφανιζομένων βορειότερον, ὡς ἐν μεγαλοπρεπεῖ φυσικῷ πλαισίῳ, τῶν ὑψωμάτων, ἀπὸ τῶν Κιμωνείων μνημάτων (στὰ δυτικὰ τοῦ Ἀρείου Πάγου) καὶ τῶν ἐν τῇ Κραναὰ (ἐννοεῖ τὴν Ἀκρόπολη) τρωγλῶν, μέχρι τῶν λόφων τῆς Πνυκός, τοῦ Μουσείου, ἐφ’ οὐ καὶ τὸ μνημεῖον τοῦ Φιλοπάππου. Εἰς τὸ βάθος ὑψοῦνται αἱ κορυφαὶ τῆς Πάρνηθος, τοῦ Βριλυσσοὺ (Πεντέλης), τοῦ Ὑμηττοῦ».1 Η θέα από τα παράθυρα του Φιλάρετου ήταν πραγματικά αξιοζήλευτη, καθώς ήταν εξαιρετικά ευρεία και περιλάμβανε τα πιο εντυπωσιακά αθηναϊκά μνημεία. Σε πρώτο πλάνο προς τα βορειοανατολικά δέσποζαν τα μνημεία της Ακρόπολης πλαισιωμένα από τους ιστορικούς λόφους στα βόρεια και δυτικά του Ιερού Βράχου. Η απόσταση μεταξύ της Ακρόπολης και της οικίας του Φιλάρετου ήταν γύρω στα τρία χιλιόμετρα. Στρεφόμενος ανατολικά, ο Φιλάρετος μπορούσε να απολαύσει τη θέα των εντυπωσιακών ερειπίων του ναού του Ολυμπίου Διός, ενώ ανατολικότερα εκτεινόταν το Παναθηναϊκό Στάδιο. Σε πιο κοντινή απόσταση, στα βορειοανατολικά υψωνόταν ο λόφος της Σικελίας - Τρινακρίας.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ

Ο Θησέας και η Καλλιθέα

Το έμβλημα του Δήμου Καλλιθέας. Ο νεαρός Θησέας σηκώνει τον βράχο και ανακαλύπτει τα σανδάλια και το ξίφος του πατέρα του.

Κεραμικός πίνακας με ανάγλυφη διακόσμηση όπου απεικονίζεται ο Θησέας να ανακαλύπτει τα σανδάλια και το ξίφος του Αιγέα κάτω από τον βράχο. Πίσω του η μητέρα του Αίθρα, 1ος αιώνας μ.Χ. (Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο).

ΑΤΑ ΤΟΝ ΜΑΪΟ ΤΟΥ 1934, ο νεοσύστατος τότε Δήμος Καλλιθέας επέλεξε ως έμβλημά του τον Θησέα, τον σημαντικότερο αρχαίο ήρωα της Αττικής. Το όνομά του έχει δοθεί και στον μεγαλύτερο δρόμο του δήμου, τη λεωφόρο Θησέως, γνωστή σήμερα και ως Ελ. Βενιζέλου. Στο κυκλικό μετάλλιο του δημοτικού σήματος ο ήρωας απεικονίζεται να σηκώνει τον μεγάλο βράχο, κάτω από τον οποίο ο πατέρας του, ο Αιγέας, είχε κρύψει τα σανδάλια και το ξίφος του. Ο μύθος αναλυτικά έχει ως εξής: Ο Θησέας γεννήθηκε από την ένωση του βασιλιά των Αθηνών Αιγέα με την Αίθρα, κόρη του βασιλιά της Τροιζήνας. Ο Αιγέας αποφάσισε να μεγαλώσει ο γιος του κρυμμένος στην Τροιζήνα αγνοώντας την ταυτότητα του πατέρα του, καθώς φοβόταν ότι οι Παλλαντίδες που διεκδικούσαν τον θρόνο του θα έκαναν κακό στον μικρό Θησέα. Έκρυψε τα σανδάλια και το ξίφος του κάτω από έναν βράχο· αν το παιδί γινόταν δυνατό και μπορούσε να μετακινήσει τον βράχο, όταν μεγάλωνε, τότε θα έπρεπε να τα πάρει και να πάει στην Αθήνα. Εκεί θα έσμιγε με τον πατέρα του, αφού θα του αποκάλυπτε τα σημάδια αναγνώρισης, δηλαδή τα σανδάλια και το ξίφος. Όταν ο Θησέας έφτασε στην ηλικία των δεκαέξι ετών, η Αίθρα τού αποκάλυψε την αλήθεια σχετικά με τον πατέρα του και τον οδήγησε στον βράχο. Ο νεαρός ήρωας τον μετακίνησε με ευκολία και ξεκίνησε αμέσως για την Αθήνα, προκειμένου να συναντήσει τον Αιγέα και ακολούθως να τον διαδεχθεί.2 Ο συσχετισμός της περιοχής της Καλλιθέας με τον Θησέα πιθανότατα βασίζεται στο ότι κατά την επιστροφή του από την Κρήτη ο Αθηναίος ήρωας λέγεται ότι προσάραξε το πλοίο του στον Φαληρικό όρμο, στην παραλία των σημερινών Τζιτζιφιών. Εκεί τέλεσε τις θυσίες που είχε υποσχεθεί στους θεούς, εφόσον σκότωνε τον Μινώταυρο και γύριζε σώος στην πατρίδα του. Επίσης, εδώ τελέστηκαν εορτασμοί από τους Αθηναίους με αφορμή τις περιπέτειες του Θησέα και των συντρόφων του κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους στην Κρήτη.3

Η περιοχή στην αρχαιότητα

Ν ΚΑΙ ΠΟΛΥ ΚΟΝΤΑ στην πόλη των Αθηνών, η περιοχή της Καλλιθέας βρισκόταν κατά την αρχαιότητα εκτός των αθηναϊκών τειχών. Τα τείχη, που είχαν κατασκευαστεί με πρωτοβουλία του Θεμιστοκλή το 479 π.Χ., δηλαδή αμέσως μετά τη φυγή των Περσών, διέρχονταν βόρεια της Καλλιθέας, στο ύψος της αρχής της σημερινής λεωφόρου Συγγρού. Από τον Κεραμεικό η οχύρωση έβαινε προς τα νότια και έτεμνε τον λόφο του Φιλοπάππου σχεδόν κάθετα. Στο υψηλότερο σημείο του λόφου, όπου αργότερα κτίστηκε το ομώνυμο μνημείο, το τείχος έστρεφε προς τα ανατολικά για να συναντήσει τον ναό του Ολυμπίου Διός· από εκεί συνέχιζε προς τα βόρεια.4 Παρά τις συνεχείς επισκευές που υπέστησαν οι οχυρώσεις της Αθήνας κατά τη διάρκεια της αρχαιότητας, η πορεία του τείχους μεταξύ του νότιου τμήματος του λόφου των Νυμφών και του Ολυμπίου παρέμεινε ίδια μέχρι τα βυζαντινά χρόνια.5 Στις αρχές του 5ου αιώνα, ο Θεμιστοκλής προώθησε την τείχιση του Πειραιά και των λιμανιών του, η οποία ολοκληρώθηκε την ίδια περίοδο με τα αθηναϊκά τείχη. Πάνω από δύο δεκαετίες αργότερα ανεγέρθηκαν το Φαληρικό και τα Μακρά τείχη, προκειμένου να προστατευθούν οι δρόμοι μετάβασης από την πόλη των Αθηνών προς τη θάλασσα, δηλαδή τα λιμάνια του Πειραιά και του Φαλήρου. Η πορεία του Φαληρικού τείχους ταυτιζόταν περίπου με αυτή της σημερινής λεωφόρου Συγγρού, ενώ στα νότια απέκλινε προς τα ανατολικά, ώστε να συμπεριλάβει το ανατολικό άκρο του Φαληρικού όρμου. Το βόρειο Μακρό τείχος ξεκινούσε από το ύψος του λόφου των Νυμφών, ενώ το νότιο από το Μουσείο. Τα δύο σκέλη έβαιναν παράλληλα σε απόσταση 183 μέτρων, δηλαδή ενός σταδίου. Την πορεία του βόρειου τείχους παρακολουθεί, σε γενικές γραμμές, η σύγχρονη οδός Πειραιώς, η οποία μετά τη διάβαση του Κηφισού ονομάζεται λεωφόρος Αθηνών. Μεγάλο τμήμα του τείχους έχει ανασκαφεί στη διασταύρωση της λεωφόρου αυτής με την οδό Καραολή και Δημητρίου. Ακριβώς απέναντι, στη συμβολή των οδών Σουλτάνη και Καραολή και Δημητρίου (εργοστάσιο Ελαΐς) αποκαλύφθηκε τμήμα του νότιου σκέλους.6

ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ

Χάρτης του Kaupert, όπου απεικονίζονται τα λιμάνια του Πειραιά και του Φαλήρου, καθώς και τα Μακρά τείχη.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ

Σχέδιο της πόλης των Αθηνών και των οχυρών της κατά την περίοδο από την καταστροφή της πόλης από τους Πέρσες μέχρι τα χρόνια του Αθηναίου Λυκούργου (Ανατύπωση από το Τραυλός Ι., Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, 19932, σελ. 74-75).

Στο ύψος των συνόρων Καλλιθέας - Μοσχάτου η Πειραιώς στρίβει με βορειοδυτική κατεύθυνση. Η πορεία του βόρειου τείχους, όμως, συνεχίζεται ευθεία στην οδό Κύπρου. Σε οικόπεδο στη διασταύρωση των οδών Ύδρας και Κύπρου αποκαλύφθηκαν τα λείψανα αρχαίας οδού στρωμένης με χαλίκι, προφανώς του δρόμου που οδηγούσε από το άστυ στον Πειραιά μέσα από τα Μακρά τείχη.7 Το νότιο Μακρό τείχος έβαινε παράλληλα με τα βόρεια όρια του σύγχρονου Δήμου Καλλιθέας. Τμήμα του έχει εντοπιστεί κατά τις εργασίες για την κατασκευή του βάθρου για τη γέφυρα Ε.Η.Σ. κοντά στον Ηλεκτρικό Σταθμό του Μοσχάτου. Πύργος του νότιου Μακρού τείχους έχει βρεθεί επί της οδού Ελευθερίας 57.8 Η περιοχή που περικλειόταν μεταξύ του Φαληρικού και των Μακρών τειχών αντιστοι-

χεί σε γενικές γραμμές στον χώρο που καταλαμβάνει ο σύγχρονος Δήμος Καλλιθέας. Εδώ υπήρχαν αγροί και καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Ο τόπος ήταν ιδιαίτερα εύφορος, καθώς στα βόρεια τον διέσχιζε ο ποταμός Ιλισσός. Νότια του Ιλισσού υψωνόταν ο βραχώδης λόφος της Σικελίας, ο οποίος έχει συνδεθεί με μία από τις πιο κρίσιμες εκστρατείες του Πελοποννησιακού πολέμου. Ο περιηγητής Παυσανίας (VIII, 11, 12)9 αναφέρει ότι κατά το έτος 417 π.Χ. το μαντείο της Δωδώνης είχε δώσει χρησμό στους Αθηναίους πως αν εκεστράτευαν εναντίον της Σικελίας, θα την καταλάμβαναν με ευκολία. Έτσι οργανώθηκε η μεγάλη Σικελική εκστρατεία, η οποία κατέληξε σε πανωλεθρία για τους Αθηναίους. Ο στόλος τους καταστράφηκε, ενώ πάνω από 7.000 άνδρες αιχμαλωτίστηκαν και οδηγήθη-

ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ

καν στα λατομεία των Συρακουσών.10 Όταν οι Αθηναίοι ζήτησαν εξηγήσεις από το μαντείο, τους δόθηκε η απάντηση ότι ο χρησμός εννοούσε να πυκνοκατοικήσουν την περιοχή του αθηναϊκού λόφου Σικελίας.11 Στην περιοχή του σύγχρονου Δήμου Μοσχάτου και στις βόρειες παρυφές της Καλλιθέας τοποθετείται και ο αρχαίος δήμος Ξυπέτης, που ανήκε στην Κεκροπίδα φυλή.12 Μαζί με τους δήμους Πειραιά, Θυμαιτάδων (περιοχή Αγίου Γεωργίου Κερατσινίου) και Φαλήρου, ο δήμος Ξυπέτης αποτελούσε τετράκωμο με θρησκευτικό κέντρο το ονομαστό ιερό του Ηρακλή κοντά στον Πειραιά, πιθανότατα στην περιοχή των Καμινίων ή στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη.13 Στην Ξυπέτη υπήρχε και σημαντικό ιερό της Μητέρας των Θεών Κυβέλης, που ιδρύθηκε κατά τα τέλη του 5ου ή τις αρχές του 4ου αιώνα (συμβολή οδών Χρυσοστόμου Σμύρνης και Θερμοπυλών).14 Στις νοτιοανατολικές παρυφές της, η Καλλιθέα εφαπτόταν με τον δήμο Φαλήρου της Ακαμαντίδας φυλής, ο οποίος τοπογραφικά ταυτίζεται με το σύγχρονο Παλαιό Φάληρο.15 Όπως θα δούμε παρακάτω, η περιοχή που καταλαμβάνει ο σύγχρονος Δήμος Καλλιθέας ήταν κατάσπαρτη με νεκροταφεία και μεμονωμένους τάφους ή ταφικά μνημεία, καθώς κατά την αρχαιότητα υπήρχε η συνήθεια οι νεκροί να θάβονται εκτός των τειχών και κατά μήκος κεντρικών δρόμων. Παρόλο που η Καλλιθέα δεν έχει δώσει οικιστικά κατάλοιπα, δεν πρέπει να ήταν ακατοίκητη κατά την αρ-

χαιότητα. Σε αυτή την υπόθεση μας οδηγεί η θέση της κοντά στην Αθήνα, αλλά και μεταξύ διαφόρων αττικών δήμων. Επιπλέον, η υπόθεση ενισχύεται από την ανακάλυψη αρχαίου πηγαδιού με εσωτερική επένδυση από πήλινους δακτύλιους στη διασταύρωση των οδών Ευριπίδου και Ξενοφώντος στις Τζιτζιφιές,16 καθώς και τμήματος μαρμάρινης στήλης του 4ου αιώνα με ψήφισμα επί της οδού Δαβάκη 79.17 Η σχεδόν ολοκληρωτική απουσία οικιστικών καταλοίπων είναι δυνατό να αποδοθεί στην ελλιπέστατη ανασκαφική έρευνα του χώρου. Λόγω της πυκνής κατοίκησης, ήδη από τη δεκαετία του 1930, η Καλλιθέα δεν στάθηκε δυνατό να ερευνηθεί συστηματικά. Βέβαια, έχουν προκύψει αρκετά τυχαία ευρήματα. Το γεγονός ότι αυτά έχουν αποκλειστικά ταφικό χαρακτήρα υποδεικνύει ότι η κατοίκηση στην Καλλιθέα δεν ήταν εκτεταμένη. Ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα οικιστικών λειψάνων είναι τοίχος μήκους άνω του ενός μέτρου που ανήκε πιθανότατα σε γυμνάσιο του 4ου αιώνα.18 Ανασκάφηκε κατά το 1906 στα ανατολικά της πλατείας Δαβάκη «ἐν τῷ κήπῳ τῆς οἰκίας τοῦ Γάλλου καθηγητοῦ Α. Κοσσέ, κειμένη ἀνατολικῶς τῆς γραμμῆς τοῦ εἰς Φάληρον ἄγοντος τροχιοδρόμου, εἰς ἀπόστασιν περίπου 150 μ. ἀπ’ αὐτῆς καὶ ἐπὶ τῆς ὁδοῦ τῆς διερχομένης παρὰ τὴν νοτίαν πλευρὰν τοῦ ἐργοστασίου τῆς ἑταιρείας τῶν τροχιοδρόμων, κατὰ τὴν πρὸς τὸ Σκοπευτήριον πλευρὰ τῆς ὁδοῦ ταύτης».19 Ο λόφος της Σικελίας κατά τη δεκαετία του 1960.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ

Τα νεκροταφεία της αρχαιότητας

Ι ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ συνήθιζαν να θάβουν τους νεκρούς τους εκτός των τειχών. Για τα νεκροταφεία επέλεγαν κοντινές περιοχές γύρω από την πόλη, ώστε να μπορούν να μεταβαίνουν εκεί με ευκολία για τις απαραίτητες τελετουργίες και προσφορές. Επιπλέον, επιθυμούσαν οι τάφοι τους, ιδίως οι πιο μνημειώδεις, να βρίσκονται σε κοινή θέα, σε περιοχές με αυξημένη κίνηση και κατά μήκος πολυσύχναστων δρόμων. Έτσι, θα μπορούσαν όλοι να αντιληφθούν πόσο τιμήθηκε ο νεκρός από την οικογένειά του, αλλά και την οικονομική επιφάνεια της τελευταίας.20 Η θέση της Καλλιθέας στα νότια της αθηναϊκής οχύρωσης, μεταξύ των Μακρών τειχών και του Φαληρικού τείχους, υπήρξε ιδανική για τη δημιουργία νεκροταφείων και την ανέγερση ταφικών μνημείων. Η αρχαιολογική σκαπάνη έχει φέρει στο φως πολυάριθμες ταφές που χρονολογούνται από τη γεωμετρική εποχή μέχρι και τα ρωμαϊκά χρόνια. Τα ευρήματα αυτά αποκαλύφθηκαν ως επί το πλείστον στα τέλη της δεκαετίας του 1950 και τη δεκαετία του 1960, κατά τη διάρκεια έργων αποχέτευσης, ύδρευσης και οδοποιίας. Παρ’ όλα αυτά οι τυχαίες αρχαιολογικές ανακαλύψεις είχαν ξεκινήσει από τη δεκαετία του 1880, δηλαδή από την εποχή που οι πρώτοι οικιστές έσκαβαν, προκειμένου να θεμελιώσουν τα σπίτια τους ή να περιποιη-

Πήλινο ειδώλιο ένθρονης γυναικείας μορφής υστερογεωμετρικής εποχής. Βρέθηκε σε λακκοειδή τάφο που ανασκάφηκε στη συμβολή της λεωφόρου Βενιζέλου με την οδό Καλυψούς (Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιώς).

θούν τους κήπους τους. Ο Γεώργιος Φιλάρετος αναφέρει την ανεύρεση τάφων στον κήπο του σπιτιού του, στην περιοχή που ορίζεται από τις σύγχρονες οδούς Φιλαρέτου, Κρέμου, Σιβιτανίδου και Λασκαρίδου: «Ὁ κηπουρός μου Α. Μπελιώτης καλλιεργὼν τὸν περὶ τὸ Παλλάδιον χῶρον τοῦ κήπου μου, πρὸς τὸ μέρος τῆς νυν ὁδοῦ Ἀλκαίου ἀνεῦρε δύο τάφους κενοὺς καὶ πρὸ πολλῶν ἐτῶν συλληθέντας. Τὴν 6ην Δεκεμβρίου 1888 εὑρέθη καὶ τρίτος ἄθικτος. Περὶ τούτου ἀμέσως εἰδοποιήθη ὁ τότε γενικὸς ἔφορος τῶν ἀρχαιοτήτων, τῇ ἀδείᾳ δὲ αὐτοῦ ἠνοίχθη, ἐπὶ παρουσίᾳ καὶ τῶν Λ. Λασκαρίδου, Ν. Γουλιμὴ καὶ δύο ἄλλων γειτόνων. Ἐν αὐτῷ εὑρέθησαν ὀστᾶ ἀνθρώπινα, ἦσαν δὲ ταῦτα, κατὰ πᾶσαν βεβαιότητα, γυναικός, διότι παρὰ τὸ πτῶμα αὐτῆς εὑρέθη κάτοπτρον (μετάλλινον), δακτύλιος σιδηροῦς, ἐνώτιον χρυσοῦν μετὰ τίνων κοσμημάτων, φιαλίδια, μυροδόχοι, ἀγγεῖα τινα καὶ λυχνία ἐκ πηλοῦ. Κατὰ τὴν γνώμην τοῦ Καββαδίου, ὁ τάφος θὰ ἦτο ἴσως τῆς ῥωμαϊκῆς ἐποχῆς».21 Τα πρωιμότερα νεκροταφεία που έχουν μέχρι τώρα εντοπιστεί στην Καλλιθέα, ανάγονται στην τελευταία φάση της γεωμετρικής εποχής, δηλαδή στο β΄ ήμισυ του 8ου αιώνα π.Χ. Πρόκειται για τρεις λακκοειδείς τάφους και δύο εγχυτρισμούς σε μεγάλους αμφορείς που εντοπίστηκαν επί της λεωφόρου Βενιζέλου 240, στο ύψος του ναού της Μεταμορφώσεως Σωτήρος.22 Τρεις ακόμη υστερογεωμετρικοί λακκοειδείς τάφοι ανασκάφηκαν στη συμβολή της λεωφόρου Βενιζέλου με την οδό Καλυψούς. Περιείχαν γραπτή κεραμική πολύ καλής ποιότητας και ένα πήλινο ειδώλιο ένθρονης γυναικείας μορφής. Στην περιοχή θα πρέπει να υπήρχαν και ταφές του 7ου αιώνα, καθώς βρέθηκε λάκκος-αποθέτης με σχετικά μεγάλο αριθμό αγγείων των πρώιμων αρχαϊκών χρόνων.23 Από τις αρχές του 5ου αιώνα και εξής σημειώθηκε σημαντική αύξηση των ταφικών μνημείων στην περιοχή της Καλλιθέας, η οποία κορυφώθηκε κατά τον 4ο αιώνα με την ανέγερση πολλαπλών εντυπωσιακών επιτύμβιων μνημείων. Επί της οδού Σαπφούς 100, κοντά στην πλατεία Κύπρου βρέθηκαν δύο κιβωτιόσχημοι τάφοι των τελών του 6ου αιώνα,24 ενώ σε οικόπεδο επί της λεωφόρου Βενιζέλου 191, στο ύψος της οδού Σκρα, εντοπίστηκε νεκροταφείο του α΄ τετάρτου του 5ου αιώνα. Ανασκάφηκαν δύο κεραμοσκεπείς τάφοι και

ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ

έξι πυρές. Ακόμη, βρέθηκε επιτύμβιος κιονίσκος, ο οποίος υποδηλώνει την ύπαρξη τάφου επιστεφόμενου από υπέργειο επιτύμβιο μνημείο.25 Τέτοια μνημεία έχουν ανασκαφεί ή εντοπιστεί σε διάφορα σημεία του Δήμου Καλλιθέας. Συνήθως πρόκειται για λίθινες στήλες με ή χωρίς ανάγλυφη διακόσμηση, κιονίσκους, αγάλματα και λίθινες λουτροφόρους ή ληκύθους.26 Επιτύμβιες στήλες με ανάγλυφη διακόσμηση έχουν εντοπιστεί στην οδό Μαντζαγριωτάκη 81 κοντά στην καθολική εκκλησία,27 στην περιοχή της πλατείας Δαβάκη,28 στη συμβολή της οδού Φιλαρέτου με τη λεωφόρο Συγγρού,29 στην οδό Κολοκοτρώνη30 και στη διασταύρωση των οδών Ιλισσού και Καλυψούς.31 Στην πλατεία Δαβάκη βρέθηκε και ένας αρράβδωτος κιονίσκος,32 ενώ ένας ακόμη μαρμάρινος ενεπίγραφος κιονίσκος των ελληνιστικών χρόνων εντοπίστηκε στη συμβολή των οδών Χαροκόπου και Αναγνώστου.33 Στην οδό Σαρανταπόρου 14, στην περιοχή Χαροκόπου, ανασκάφηκε μαρμάρινη επιτύμβια λήκυθος και ανθέμιο από την επίστεψη μαρμάρινης στήλης του 4ου αιώνα.34 Στην αυλή παλαιάς οικίας, κοντά στο γεωμετρικό νεκροταφείο στην περιοχή του ναού της Μεταμορφώσεως εντοπίστηκε μικρό μαρμάρινο άγαλμα λιονταριού μήκους 0,58 μ. και ύψους 0,35 μ. Η τεχνοτροπία του γλυπτού ανάγεται στα κλασικά χρόνια, αλλά είναι μέτριας ποιότητας. Οι ένοικοι του σπιτιού δήλωσαν ότι το άγαλμα βρισκόταν στην αυλή του σπιτιού από την εποχή της ανέγερσής του, δηλαδή από τα τέλη του 19ου αιώνα. Πιθανότατα ανήκε σε κάποιο επιτύμβιο μνημείο, αλλά ο χώρος δεν ερευνήθηκε ανασκαφικά, ώστε να εντοπιστούν και άλλα τμήματα.35 Πάντως, στην Αττική κατά την ύστερη κλασική περίοδο ανάλογα λιοντάρια τοποθετούνταν σε ζεύγη, ένα σε κάθε άκρο μιας μεγάλης πρόσοψης τάφου.36 Πιθανότατα, λοιπόν, να υπήρχε ένα τέτοιο ταφικό μνημείο στην περιοχή της οικίας αυτής. Το πιο γνωστό επιτύμβιο μνημείο της Καλλιθέας είναι αυτό που ανασκάφηκε στη συμβολή των οδών Κύπρου και Αρχιμήδους κοντά στον Ηλεκτρικό Σταθμό Καλλιθέας, κατά τις εργασίες θεμελίωσης του εργοστασίου των Αφών Τσιροζίδη το 1968. Πρόκειται για ομοίωμα ιωνικού ναΐσκου σε υψηλή βάση που κάλυπτε τον τάφο του Νικηράτου, γιου του Πολυΐδου. Στον ίδιο τάφο είχε τοποθετηθεί

Μαρμάρινη επιτύμβια στήλη ύψους 0,64 μ. με παράσταση του νεκρού νεαρού Φυρκία και της μητέρας του Νικόβολης. Ανασκάφηκε στη συμβολή των οδών Καλυψούς και Ιλισσού. Χρονολογείται στον 4ο αιώνα π.Χ. (Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιώς).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ

Το αναστηλωμένο ταφικό μνημείο του Νικηράτου, τελευταίο τρίτο 4ου αιώνα π.Χ. (Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιώς).

ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ

και η σορός του Πολυξένη, γιου του Νικηράτου. Η ταυτότητα των νεκρών προκύπτει από επιγραφή στην κρηπίδα του ναΐσκου. Από επιγραφές γνωρίζουμε ότι ο Νικήρατος ήταν μέτοικος από την Ιστρία/ Ίστρο της σημερινής Ρουμανίας. Η κατάσταση του μνημείου ήταν ιδιαίτερα αποσπασματική και τα τμήματά του, πάνω από 35, βρέθηκαν όλα μαζί σε κοίτη ποτάμιου ρέματος και σε βάθος 5 μ. από την επιφάνεια της οδού Κύπρου. Προφανώς, κατέρρευσαν, έπειτα από κάποιον μεγάλο σεισμό ή εξαιτίας της ροής του ρέματος. Σήμερα το ταφικό μνημείο του Νικηράτου βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Πειραιά, αποκατεστημένο από τον γλύπτη Σ. Τριάντη. Το ταφικό μνημείο του Νικηράτου και του γιου του είχε πιθανότατα ως μακρινό του πρότυπο το μνημειακό ταφικό οικοδόμημα που είχε παραγγείλει ο Κάρας δυνάστης Μαύσωλος στην Αλικαρνασσό.37 Η ανέγερσή του υποδηλώνει την υψηλή κοινωνική θέση και την οικονομική ισχύ του Νικηράτου. Η τεχνοτροπική αποτίμηση των τριών αγαλματικών μορφών που έχουν τοποθετηθεί στον ναΐσκο, καθώς και των υπόλοιπων γλυπτών στοιχείων του μνημείου, έχουν οδηγήσει τους ειδικούς στη χρονολόγησή του στις αρχές του τελευταίου τρίτου του 4ου αιώνα. Κατά την αναστήλωση του μνημείου, μεταξύ των μελών που είχαν περισυλλεγεί κατά την ανασκαφή, αναγνωρίστηκαν και θραύσματα που ανήκαν σε άλλο, παρόμοιο μνημείο, πιθανώς μεγαλύτερο και πολυτελέστερο.38 Η θέση του ταφικού μνημείου του Νικηράτου εντοπίζεται κοντά στον δρόμο που έβαινε παράλληλα με το νότιο Μακρό τεί-

χος και οδηγούσε από την πόλη των Αθηνών στον Πειραιά. Κοντά στο μνημείο αυτό, στην περιοχή κατά μήκος της οδού Πειραιώς και της οδού Κύπρου έχουν εντοπιστεί τάφοι, ταφικοί περίβολοι και τμήματα επιτύμβιων μνημείων. Κατά την εκσκαφή για τη θεμελίωση των εργατικών πολυκατοικιών κοντά στον Ηλεκτρικό Σταθμό Καλλιθέας αποκαλύφθηκε ακόσμητη επιτύμβια στήλη και τέσσερις ενεπίγραφοι κιονίσκοι από υμήττιο μάρμαρο.39 Στη συμβολή των οδών 25 ης Μαρτίου και Αναξαγόρα εντοπίστηκαν δύο ενεπίγραφοι επιτύμβιοι κιονίσκοι, οι οποίοι έχουν χρονολογηθεί στον 3ο και τον 2ο αιώνα βάσει της μορφής των γραμμάτων στις επιγραφές.40 Επιπλέον, στη συμβολή των οδών Κύπρου και 25ης Μαρτίου ανασκάφηκαν λείψανα ταφικού περιβόλου του 4ου αιώνα.41 Νοτιότερα, στη διασταύρωση της οδού Κύπρου με την Ύδρας αποκαλύφθηκε ταφικός περίβολος, ο οποίος είχε μέτωπο προς τον αρχαίο δρόμο, που αναφέρθηκε παραπάνω. Γύρω από τον περίβολο υπήρχαν ομάδες κιβωτιόσχημων και κεραμοσκεπών τάφων, οι οποίοι χρονολογούνται στον 3ο αιώνα. Κατά την περίοδο αυτή τα Μακρά τείχη είχαν προ πολλού πέσει σε αχρηστία, πράγμα που επέτρεψε την εγκατάσταση εκτεταμένου νεκροταφείου πάνω και γύρω από τα ερείπιά τους.42 Ακόμα πιο νότια, επί της οδού Πειραιώς 75, δηλαδή στις βόρειες παρυφές του Δήμου Καλλιθέας, εντοπίστηκαν τα θεμέλια τριών ταφικών μνημείων παρατεταγμένων σε ευθεία γραμμή. Δύο από αυτά περικλείονταν από περίβολο. Στο κεντρικό μνημείο εντοπίστηκε μαρμάρινη σαρκοφάγος και 3 μ. δυτικότερα ακτέριστος καλυβίτης τάφος.46

Παράσταση αμαζονομαχίας στη ζωφόρο που επιστέφει το βάθρο του μνημείου του Νικηράτου (Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιώς).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ

Λεπτομέρεια από την παράσταση τεράτων, λεόντων και ταύρων στη ζωφόρο που κοσμεί τη μεσαία βαθμίδα της κρηπίδος του μνημείου του Νικηράτου (Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιώς).

Επιγραφή με τα ονόματα των νεκρών στην κατώτερη βαθμίδα της κρηπίδας του μνημείου του Νικηράτου (Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιώς).

Στη διασταύρωση των οδών Ταξιαρχών και Θεσσαλονίκης βρέθηκε μαρμάρινη ενεπίγραφη επιτύμβια λουτροφόρος των μέσων του 4ου αιώνα με τη βάση της, καθώς και θραύσματα μίας ακόμη.44 Κιβωτιόσχημοι τάφοι των τελών του 4ου αιώνα έχουν ανασκαφεί λίγες δεκάδες μέτρα ανατολικά της πλατείας Δαβάκη, κοντά στον τοίχο γυμνασίου του 4ου αιώνα, που αναφέρθηκε παραπάνω.45 Ένα ιδιαίτερα σημαντικό εύρημα σημειώθηκε στον χώρο του Ιπποδρόμου, στο νότιο άκρο του Δήμου Καλλιθέας. Πρόκειται για λακκοειδή τάφο μεγάλου μεγέθους, όπου βρέθηκαν οι σκελετοί δεκαεπτά ανδρών που έφεραν σιδηρά δεσμά στο λαιμό, τα χέρια και τα πόδια. Ο Σ. Πελεκίδης, που ανέσκαψε το πολυάνδριο κατά το 1915, υπέθεσε ότι οι νεκροί ήταν κακοποιοί, που είχαν εκτελεστεί με αποτυμπανισμό. Ο αποτυμπανισμός ήταν ένας ιδιαίτερα

οδυνηρός τρόπος εκτέλεσης. Οι μελλοθάνατοι προσηλώνονταν σε πλατιές σανίδες, που ήταν γνωστές ως «τύμπανα». Για την προσήλωση των αποτυμπανισμένων στις σανίδες χρησιμοποιούνταν σιδερένιοι κλοιοί σχήματος Π. Ακολούθως, οι σανίδες στερεώνονταν κάθετα στο έδαφος και οι κατάδικοι έμεναν κρεμασμένοι μέχρι να ξεψυχίσουν. Η διαδικασία αυτή μπορούσε να διαρκέσει αρκετές ημέρες και η θανάτωση των καταδίκων να απέβαινε μια εξαιρετικά βασανιστική διαδικασία, που επιβαλλόταν σε πειρατές και καταδίκους για βαριά παραπτώματα. Ο αποτυμπανισμός θεωρούνταν ένας ιδιαίτερα ατιμωτικός τρόπος εκτέλεσης. Οι αποτυμπανισμένοι τοποθετούνταν σε εμφανή σημεία για λόγους παραδειγματισμού. Στην προκειμένη περίπτωση, που χρονολογείται στα χρόνια πριν από το 492 π.Χ., οι κατάδικοι τοποθετήθηκαν στην αρχή του δρόμου που οδηγούσε από το Φάληρο,

ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ

το τότε επίνειο της Αθήνας, στην πόλη των Αθηνών.46 Γύρω από το πολυάνδριο ανασκάφηκαν πολυάριθμοι τάφοι, καθώς η περιοχή του Ιπποδρόμου και του Φαληρικού Δέλτα ταυτίζεται με ένα από τα νεκροταφεία του αρχαίου δήμου Φαλήρου. Στον χώρο του Ιπποδρόμου εντοπίστηκαν πάνω από εκατόν πενήντα τάφοι, οι οποίοι χρονολογούνται από τη γεωμετρική εποχή έως τα ελληνιστικά χρόνια.47 Επί της οδού Δημοσθένους 266, δηλαδή τέσσερα οικοδομικά τετράγωνα βόρεια του Ιπποδρόμου, έχει αποκαλυφθεί νεκροταφείο των κλασικών χρόνων με πέντε κιβωτιόσχημους τάφους, δύο σαρκοφάγους, μία μικρή πώρινη λάρνακα και μία μαρμάρινη τεφροδόχο κάλπη μέσα στην οποία βρέθηκαν τμήματα χάλκινου τεφροδόχου λέβητα και υπολείμματα οστών.48 Επιπλέον, τάφοι των τελών του 4ου αιώνα έχουν εντοπιστεί στη συμβολή των οδών Αναγνώστου και Γρυπάρη. Πρόκειται για πέντε συλημένες ταφές σε μαρμάρινες σαρκοφάγους.49 Μία ακόμη σαρκοφάγος εντοπίστηκε πρόσφατα κατά την εκσκαφή για τη θεμελίωση κτηρίου στην οδό Σαλαμίνος 42. Θα κλείσουμε την εκτε-

Οι δεσμοί ή ήλοι των σκελετών στον ομαδικό τάφο του Ιπποδρόμου.

ταμένη αναφορά στα ταφικά κατάλοιπα που εντοπίστηκαν εντός των ορίων του σύγχρονου Δήμου Καλλιθέας με τον υστερότερο χρονολογικά τάφο: πρόκειται για κτιστό τάφο καλυμμένο με πλάκα του 3ου αιώνα μ.Χ, ο οποίος ανασκάφηκε στην οδό Αριστείδου 109.50

Οι δεκαεπτά σκελετοί που βρέθηκαν στον ομαδικό τάφο του Ιπποδρόμου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ

Η περιοχή της Καλλιθέας κατά τα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης - Η μάχη του Αναλάτου (1827)

Γεώργιος Καραϊσκάκης (1780-1827).

Μεχμέτ Ρεσίτ Πασάς ή Κιουταχής (1780-1839).

ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ της Καλλιθέας έχει συνδεθεί με την ιστορική μάχη του Αναλάτου τον Απρίλιο του 1827, παρόλο που το επίκεντρό της εντοπίζεται εκτός των ορίων που καταλαμβάνει ο σύγχρονος δήμος. Η θέση της κυρίως σύγκρουσης μεταξύ των τουρκικών στρατευμάτων και των επαναστατών τοποθετείται στα ανατολικά του ναού του Αγίου Σώστη, κοντά στον ναό του Αγίου Γεωργίου Κυνοσάργους, όπου σήμερα βρίσκεται πλατεία αφιερωμένη στη μάχη. Εκεί ακριβώς καταλήγει και η οδός Λαγουμιτζή, το βόρειο σύνορο του Δήμου Καλλιθέας. Η οδός αυτή οφείλει το όνομά της στον αγωνιστή Κώστα Χορμοβίτη, γνωστό και ως Λαγουμιτζή λόγω της ικανότητάς του να σκάβει λαγούμια, ο οποίος είχε λάβει μέρος στην εν λόγω μάχη. Η τοποθεσία βρίσκεται γύρω στα 600 μ. ανατολικά του Παντείου Πανεπιστημίου που καταλαμβάνει τη βορειοανατολική γωνία του Δήμου Καλλιθέας. Η εξαιρετικά κοντινή απόσταση της Καλλιθέας από το επίκεντρο της μάχης υποδεικνύει την άμεση εμπλοκή της στις εχθροπραξίες. Επιπλέον, φαίνεται πως κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου και τις πρώτες του 20ού ο Ανάλατος υπαγόταν στο αθηναϊκό προάστιο Καλλιθέα και αργότερα στην ομώνυμη κοινότητα. Το συμπέρασμα αυτό προκύπτει από τίτλους κτημάτων της εν λόγω περιόδου. Τα ακριβή όρια της περιοχής Αναλάτου είναι ασαφή. Το μόνο που γνωρίζουμε είναι πως εκτεινόταν κατά μήκος της σημερινής λεωφόρου Συγγρού, λίγο μετά τον Άγιο Σώστη προς την κατεύθυνση του Παλαιού Φαλήρου. Η ονομασία Ανάλατος προέκυψε από ένα πηγάδι με γλυκό νερό, σε αντίθεση με τα υφάλμυρα πηγάδια του Βουρλοπόταμου (σημερινή Αμφιθέα), που υπήρχε στην περιοχή πίσω από το σημερινό γήπεδο του Πανιωνίου στη Νέα Σμύρνη. Εκεί βρίσκεται και μικρός ναός αφιερωμένος στους Αγίους Θεοδώρους, κτίσμα του 1870. Η περιοχή γύρω από τον Άγιο Σώστη ήταν γνωστή και ως Σουλιώτικα Ταμπούρια, καθώς εκεί γύρω είχαν οχυρωθεί οι Σουλιώτες πολεμιστές.51 Η μάχη του Αναλάτου έλαβε χώρα στις 24 Απριλίου 1827 και ήταν η τελευταία πράξη της δεκάμηνης πολιορκίας της Ακρόπολης

των Αθηνών από τον Κιουταχή (1780-1839).52 Στη μάχη αυτή τα ελληνικά στρατεύματα ηττήθηκαν κατά κράτος λόγω της πλημμελούς οργάνωσης και προετοιμασίας, λόγω βιαστικών αποφάσεων και της έλλειψης του μεγάλου στρατηγού Γεωργίου Καραϊσκάκη (1780-1827), ο οποίος είχε χάσει τη ζωή του σε αψιμαχία στο Φάληρο μία μέρα πριν από τη μεγάλη μάχη. Οι Έλληνες έπλευσαν από τον Πειραιά μέχρι την παραθαλάσσια θέση Τρεις Πύργοι στο Παλαιό Φάληρο· από εκεί κινήθηκαν πεζοί προς την Αθήνα. Τα σχεδιαγράμματα μάχης του Γερμανού Krazeisen υποδεικνύουν ότι οι Σουλιώτες και οι Κρητικοί είχαν παραταχθεί μπροστά από το ρέμα του Ιλισσού, απέναντι από τον λόφο του Φιλοπάππου, δηλαδή στις βόρειες παρυφές της σύγχρονης Καλλιθέας. Τα τακτικά στρατεύματα ακροβολίστηκαν στην περιοχή ανατολικά του Αγίου Σώστη, όπου βρίσκεται η σημερινή πλατεία Μάχης Αναλάτου. Πίσω από αυτούς έρχονταν ο Γιάννης Νοταράς και ο Μακρυγιάννης με τους Αθηναίους πολεμιστές. Ακολουθούσαν ο Κίτσος Τζαβέλλας, ο Βάσος Μαυροβουνιώτης, ο Κώστας Μπότσαρης, ο Λάμπρος Βέικος, ο Καλλέργης, ο Γιωργάκης Δράκος, ο Ζέρβας και άλλα σώματα. Στην περιοχή του Παλαιού Φαλήρου, κοντά στο ναΐδριο του Αγίου Γεωργίου, στάθηκε ο Χριστόδουλος Ποριώτης με τους άνδρες του. Οι πολεμιστές, τακτικοί και άτακτοι, προσπαθούσαν να ανοίξουν ταμπούρια σε ακατάλληλες θέσεις για να αντιμετωπίσουν το ιππικό του Κιουταχή. Εκτός από την έλλειψη ικανής ηγεσίας, τους πίεζε και ο χρόνος, καθώς ο αρχηγός του ελληνικού στόλου, ο Άγγλος Τhomas Cochrane (1775-1860) είχε πιέσει για άμεση επίθεση. Έτσι δεν περίμεναν να νυχτώσει, όταν δηλαδή θα μπορούσαν να κατασκευάσουν ταμπούρια όντας αθέατοι. Οι Τούρκοι βιγλάτορες στο μνημείο του Φιλοπάππου είδαν τα ελληνικά στρατεύματα και μετέφεραν άμεσα την είδηση στο στρατόπεδο του Κιουταχή, στα σημερινά Πατήσια. Η πορεία των Ελλήνων, μέσα από την ανοιχτή πεδιάδα του Αναλάτου, τους έκανε εύκολη λεία για το ιππικό τάγμα και την ισχυρή δύναμη πεζικού που έστειλε ο Κιουταχής εναντίον τους. Κρυμμένοι μέσα στο σχετικά βαθύ ρέμα του Ιλισσού, πολύ κοντά στις θέσεις των Κρητών και των Σουλιωτών, οι Τούρκοι ιππείς αιφνιδίασαν τους Έλληνες

ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ

και τους κατέσφαξαν χωρίς να αντιμετωπίσουν μεγάλη δυσκολία. Το ανεφάρμοστο σχέδιο του Καραϊσκάκη να οδηγήσουν τον εχθρό προς τον δυσπρόσιτο λόφο Σικελίας μέσα στον πυκνό ελαιώνα, που κάλυπτε τις περιοχές των μετέπειτα Δήμων Καλλιθέας, Μοσχάτου και Ταύρου, θα είχε αναχαιτίσει σημαντικά την πορεία των τουρκικών δυνάμεων. Στόχος του σχεδίου αυτού ήταν να ανοιχτεί δρόμος προς την Ακρόπολη μέσω Γαργαρέττας. Η μάχη ήταν σκληρή και ιδιαίτερα καταστροφική για τους εκτεθειμένους Έλληνες. Οι πολεμιστές στα μετόπισθεν βλέποντας τη φοβερή καταστροφή έτρεξαν προς τη θάλασσα, προκειμένου να σωθούν, αλλά καταδιώχτηκαν ανελέητα από το τουρκικό ιππικό. Οι νεκροί της φοβερής μάχης στον Ανάλατο υπολογίζεται πως ξεπερνούν τους 2.000, μεταξύ των οποίων πολλοί οπλαρχηγοί, ενώ αρκετοί ήταν και αυτοί που συνελήφθησαν ως αιχμάλωτοι.53

«Το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα». Ελαιογραφία του Θεόδωρου Βρυζάκη, 1855 (Εθνική Πινακοθήκη).

Σχεδιάγραμμα της μάχης του Αναλάτου.

CHAPTER II

FROM ANTIQUITY UNTIL THE GREEK REVOLT

by Anastasia Leriou

Theseus and Kallithea

N MAY 1934 THE MUNICIPALITY of Kallithea, newly founded at that time, decided to adopt Theseus, the most significant hero of ancient Attica, as its emblem. In the circular intaglio constituting Kallithea’s logo Theseus is depicted lifting the huge rock, under which his father Aigeas had hidden his sword and sandals. The association between Kallithea and Theseus is most probably based on the fact that at the end of his return journey from Crete, the Athenian hero and his men are though to have landed at the Tzitzifies coast. This is where Theseus fulfilled the offers he had promised to the gods, provided he killed the Minotaur and he and his men returned home safe and sound. In memory of Theseus’ adventures during his journey to Crete the Athenians were holding annual celebrations at this very coast.

Kallithea during antiquity

Detail from the frieze decorating the base of the Nikeratos monument, 330-300 BC (Archaeological Museum of Piraeus).

ESPITE ITS CLOSE proximity to the town of Athens, the area of Kallithea was never placed within the Athenian fortiﬁcation walls. Around the middle of the 5th century BC the Athenians decided to protect the roads connecting Athens to the ports of Piraeus and Faleron by means of constructing

the Faleron wall and Long walls. The region defined by these walls corresponds more or less to the area occupied by the modern Municipality of Kallithea. Due to the Ilissos River flowing along its northern section, the land was particularly fertile. The largest part of Kallithea was not inhabited, covered by cultivated fields and gardens. The demos of Ksypete (tribe Cecropis) has been located by archaeologists in the area currently occupied by the Municipality of Moschato and along the northern boundary of Kallithea. Furthermore, the demos of Faleron (tribe Akamantis) is generally placed to the south-east, where the Municipality of Palaio Faleron is to be found today. Kallithea included a large number of cemeteries. This was the case, as ancient Greeks used to bury their dead outside the town’s fortifications and along the central roads and avenues.

Cemeteries at Kallithea

HE EARLIEST cemeteries discovered so far at Kallithea date from the latest phase of the Geometric period, that is to say the second half of the 8th century. They mostly include pit-graves containing large amounts of painted pottery. The beginning of the 5th century BC witnessed a remarkable increase in the number of tombs, which reached its peak during the following century. Many of these tombs were adorned by means of stone burial stele, statues, loutrophoroi, lekythoi and small columns. The most impressive Kallithean burial monument was excavated near the railway station in 1968. It consisted of an ionic façade standing on a relatively high podium and was erected above the grave of Nikeratos, son of Polyides, and his son Polyxenes. In front of

FROM ANTIQUITY UNTIL THE GREEK REVOLT

the façade stood three marble figures: Nikeratos, Polyxenes and a young male servant. The names of the dead were inscribed on one of the base’s steps. Nikeratos is known through epigraphic evidence as a wealthy immigrant from Istros, Romania. Researchers believe that the monument of Nikeratos, who was obviously very keen in demonstrating his higher social and financial status, was inspired by the famous Mausoleum of Halikarnassos. On the basis of stylistic analysis, archaeologists have concluded that it was constructed during the last third of the 4th century. The Nikeratos monument was found in a highly fragmentary condition, about 5 m below ground-level. Thoroughly restored by the sculptor S. Triantes, it is presently on display at the Archaeological Museum of Piraeus. On the basis of a large number of excessive marble fragments, the excavators maintain that another, probably more impressive, burial monument stood next to the one of Nikeratos. The area around the railway station and along Piraios and Kyprou Streets, in other words the area along the southern Long wall, has yielded plenty of cemeteries and burial monuments dating from the 5th down to the 3rd century BC. Another very important find was excavated within the grounds of the Faleron Racecourse, at the southernmost end of the Municipality of Kallithea. In 1915 a large pit-grave containing seventeen male skeletons with iron bonds placed on their necks, feet and hands was uncovered. S. Pelekides, who excavated it, suggested that the seventeen bodies were criminals executed by mean of apotympanismos ( nailing down on wood). The surrounding area yielded more than one hundred and fifty tombs dating from the Geometric to the Hellenistic period. The area of the Faleron Delta and Racecourse has been identified as one of ancient Faleron’s cemetery sites.

Kallithea during the years of the Greek Revolt: the Analatos battle (1827)

ALLITHEA HAS BEEN closely associated with the Analatos battle that took place in April 1827, despite the fact that its focal point was located outside the limits of the modern Municipality. The main clash between the Greek ﬁghters and the Turkish army

is generally thought to have occurred to the east of the Agios Sostes church and near the Agios Georgios of Kynosarges church. The location is situated about 600 m to the east of Panteion University that occupies the northeastern corner of Kallithea. The short distance separating the latter from the battle’s epicentre, clearly suggests that it accommodated a significant part of the action. Moreover, during the last decades of the 19th and the first of the 20th century the Analatos region belonged to the Kallithea settlement, and later to the Municipality of Kallithea. Analatos ( not salty) was named after a well of freshwater that was to be found in the area near the modern Panionios Stadium in Nea Smyrne. The location is also marked by a small church devoted to Saint Theodoroi, which is though to have been built during the 1870s. The Analatos battle took place in 24 April 1827 and constituted the last act in the siege of Acropolis by Kioutahi (1780-1839). The Greek fighters were gravely defeated due to their inefficient organisation, improper preparation, hasty decisions and lack of the martial skill of the great Georgios Karaiskakes (1780-1827), who had died in a small fight at Faleron, one day before the battle.

“The siege of Athens by Kioutahi in 1827”. Water-colour by Panages Zografos according to Makrygiannes’ narration.

Πανοραμική άποψη της Αθήνας κατά την τελευταία δεκαετία του 19ουαιώνα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1884-1925 της Αναστασίας Λερίου

Η Αθήνα κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα

Ο 1834, ΟΤΑΝ Η ΑΘΗΝΑ ΟΡΙΣΤΗΚΕ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΤΟΥ ΝΕΟΣΥΣΤΑΤΟΥ ελληνικού κράτους, ήταν μια μικρή πόλη 10.000 περίπου κατοίκων, ενώ ο γειτονικός Πειραιάς ήταν σχεδόν ακατοίκητος. Ο πληθυσμός της πόλης αυξήθηκε σημαντικά και η όψη της άλλαξε ταχύτατα, καθώς μεγαλοπρεπή δημόσια κτήρια και πολυτελείς ιδιωτικές κατοικίες χτίστηκαν αμέσως μετά την ανακήρυξή της ως νέας πρωτεύουσας. Πολύ σύντομα οικοδομήθηκε και ο Πειραιάς, το επίνειο της νέας πρωτεύουσας. Οι τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα χαρακτηρίζονται από την εντατική προσπάθεια για εκσυγχρονισμό και ανάπτυξη της Ελλάδας, ουσιαστικό αποτέλεσμα του οράματος και των πρωτοβουλιών του Χαρίλαου Τρικούπη (1832-1896).1 Το σύνθετο εγχείρημα για συστηματική κρατική οργάνωση οδήγησε στην ανάπτυξη του διοικητικού μηχανισμού, τη συγκέντρωση δημόσιων υπηρεσιών στην πρωτεύουσα και τη συνακόλουθη κατακόρυφη αύξηση των κατοίκων της τελευταίας. Κατά τη δεκαετία του 1890 ο πληθυσμός της Αθήνας είχε υπερδεκαπλασιαστεί. Οι αναπτυξιακοί ρυθμοί –αρχικά αργοί, αφού η οικονομική δραστηριότητα συγκεντρωνόταν και σε άλλες πόλεις, όπως η Ερμούπολη και η Πάτρα– άρχισαν να επιταχύνονται σταδιακά από τη δεκαετία του 1870 με την εισροή ξένων κεφαλαίων. Εξάλλου, πολλοί ευκατάστατοι Έλληνες της Διασποράς επέστρεψαν στην Ελλάδα και εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα, όπου μετέφεραν και τις επιχειρήσεις τους. Κάποιοι από αυτούς χρηματοδότησαν σημαντικά έργα ευεργετώντας ουσιαστικά την αναπτυσσόμενη πρωτεύουσα. Επί Τρικούπη εκτελέστηκαν βασικά έργα αστικής υποδομής (ύδρευση, φωτισμός, συγκοινωνίες, τηλεφωνία κ.ά.), τα αποτελέσματα των οποίων, αν και ελλιπή, συνέβαλαν αποφασιστικά στον εκσυγχρονισμό της πόλης. Μεγάλη έμφαση δόθηκε στην οικοδομική ανάπτυξη: περισσότερα δημόσια κτήρια, πνευματικά ιδρύματα και εντυπωσιακές ιδιωτικές κατοικίες και μέγαρα ανεγέρθηκαν.2 Στα πολυτελή σαλόνια των κατοικιών αυτών κύκλοι πολιτικών, λογίων και επιχειρηματιών περνούσαν τον χρόνο τους με συζητήσεις, διαλογισμό, καλλιτεχνική αναζήτηση και πλούσια γεύματα. Η αστική τάξη των Αθηνών αναπτυσσόταν δυναμικά.3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ

Πανοραμική όψη της Αθήνας, όπου σημειώνεται η περιοχή της Καλλιθέας. Κάτω, χαρακτικό των τελών του 19ου αιώνα όπου σημειώνεται η ίδια ακριβώς θέση (αρχείο Ι. Γκρίτση).

Εκτός όμως από την Αθήνα των ανώτερων και μεσαίων στρωμάτων, υπήρχε και η Αθήνα των φτωχών συνοικιών –κυρίως στο Γκάζι, το Θησείο, το Μεταξουργείο και τη Βάθεια– όπου οι συνθήκες διαβίωσης, συνήθως σε παράγκες ή μικρά σπίτια, ήταν άθλιες. Το μεγαλύτερο πρόβλημα ήταν αυτό της καθαριότητας.4 Τα προβλήματα εντείνοταν σε δραματικό βαθμό λόγω της αδιάκοπης έλευσης κατοίκων. Στα τέλη της δεκαετίας του 1870 ο πληθυσμός της Αθήνας ανερχόταν σε 63.374 κατοίκους, ενώ το 1889 είχε σχεδόν διπλασιαστεί φτάνοντας τους 114.355. Προκειμένου να στεγαστούν οι νεοφερμένοι, η πόλη επεκτάθηκε, αρχικά προς τη Νεάπολη και τα Κάτω Πατήσια, ενώ αργότερα, κατά τη διάρκεια των δεκαετιών 1880 και 1890, προς τις περιοχές Κυψέλης, Αβέρωφ, Αμπελοκήπων, Πετραλώνων, Γαργαρέττας,

Παγκρατίου, Καλλιθέας, Κολωνού και Ακαδημίας Πλάτωνος. Οι περισσότερες από τις επεκτάσεις αυτές γίνονταν μέσω της ανέγερσης αυθαίρετων κτισμάτων εκτός σχεδίου πόλεως, τα οποία αργότερα νομιμοποιούνταν.5 Η περίπτωση της Καλλιθέας αποτελεί την πρώτη προσπάθεια σχεδιασμού ενός οργανωμένου οικισμού στα περίχωρα της Αθήνας.6 Η πρωτοβουλία για τη δημιουργία της Καλλιθέας ελήφθη από την Ανώνυμο Οικοδομική Εταιρεία και οδήγησε στην επίσημη ίδρυση του προαστίου τον Ιανουάριο του 1885. Αρχικά αποτέλεσε τόπο εξοχικής κατοικίας ευκατάστατων Αθηναίων, που με την πάροδο των χρόνων αποφάσισαν να εγκατασταθούν μόνιμα. Ταυτόχρονα, άτομα και από τα μεσαία στρώματα μετοίκησαν στην Καλλιθέα συμβάλλοντας στην αισθητή αύξηση του πληθυσμού και στην εδαφική της επέκταση. Σ’ αυτό συνετέλεσε και η εκβιομηχάνιση της περιοχής μετά τη μεταφορά ελαφρών βιομηχανικών μονάδων από την Αθήνα και τον Πειραιά στον άξονα Νέο Φάληρο - Μοσχάτο - Καλλιθέα κατά την περίοδο 1890-1914. Η άφιξη πολυάριθμων ομάδων προσφύγων από τον Πόντο, τη Μικρά Ασία, την Κωνσταντινούπολη και την Ανατολική Θράκη από τα τέλη της δεκαετίας του 1910 μέχρι και τη δεκαετία του 1930 προκάλεσε κατακόρυφη αύξηση του πληθυσμού της Καλλιθέας. Έτσι,

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1884-1925

Ο ανδριάντας του Χαρίλαου Τρικούπη έξω από το Εθνικό Ιστορικό και Εθνολογικό Μουσείο, έργο του Καλλιθεάτη γλύπτη Θωμά Θωμόπουλου (φωτ. Σπ. Παναγιωτόπουλος).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ

ενώ το 1907 ο πληθυσμός της Καλλιθέας ανερχόταν στους 1.300 κατοίκους, κατά το 1925 είχε εκτιναχθεί στις 25.000.7 Οι εξελίξεις αυτές οδήγησαν στην απόσπαση της Καλλιθέας από τον Δήμο Αθηναίων και τη συνακόλουθη ίδρυση της ομώνυμης κοινότητας το 1925. Οι πρώτες δημοτικές εκλογές πραγματοποιήθηκαν τον Ιούνιο του 1925· πρώτος κοινοτάρχης Καλλιθέας αναδείχθηκε ο Νικόλαος Χατζόπουλος (1926-1928).

Η περιοχή της Καλλιθέας κατά τον 19ο αιώνα μέχρι το 1885

ΑΤA ΤΟ ΠΡΩΤΟ ήμισυ του 19ου αιώνα η περιοχή της Καλλιθέας ήταν καλυμμένη με αγρούς και περιβόλια, όπου αγρότες, κυρίως από την Πλάκα και το Μπραχάμι (σημερινός Δήμος Αγίου Δημητρίου), καλλιεργούσαν κριθάρι, λαχανοκηπευτικά, αμπέλια, ελιές και συκιές. Ο ποταμός Ιλισσός, ο οποίος έρρεε στα βορειοανατολικά και τα δυτικά της πεδινής έκτασης που καταλαμβάνει ο σύγχρονος δήμος, την καθιστούσε εξαιρετικά εύφορη. Η περιοχή ήταν έρημη, καθώς τα τελευταία σπίτια της Αθήνας σταματούσαν λίγο μετά το Θησείο.8 Πιθανότατα, υπήρχε και κάποιος μικρός οικισμός, που θα πρέπει να τοποθετηθεί στην περιφέρεια της Αγίας Ελεούσας. Ο μικρός αυτός ναός είχε θεμελιωθεί επί Τουρκοκρατίας και λειτουργούσε χωρίς διακοπή από τότε. Η ύπαρξη υποτυπώδους οικισμού πιστοποιείται και από δωρητήριο συμβόλαιο που έκαναν το 1843 οι καλλιεργητές στην περιοχή της Αγίας Ελεούσας, με το οποίο παραχωρούσαν έκταση γης για την ανέγερση του ναού της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος.

Η Ακρόπολη από τον Ιλισσό.

Στα δυτικά οι αγροί και τα περιβόλια έφταναν μέχρι τη θάλασσα. Πρόκειται για την περιοχή των Τζιτζιφιών, που ήταν σχετικά ελώδης και με πλούσια πανίδα, ιδίως στην περιοχή του Φαληρικού Δέλτα. Ο Σ. Αθανασόπουλος, κάτοικος της Καλλιθέας από το 1914 και δεινός κυνηγός, περιέγραψε τις Τζιτζιφιές κατά τη δεκαετία του 1910, όταν αποτελούσαν έναν δημοφιλή κυνηγότοπο: «Ἐκεῖ ποὺ βρίσκεται ὁ Ἱππόδρομος σήμερα, ἀπὸ τὸ περιβόλι τοῦ Καπίρη (πιὸ κάτω ἀπ’ τὴν ὁδὸν Ἀθηνᾶς) ὡς τοὺς Φοίνικες τοῦ Λαζάρου, ἦταν πραγματικὴ λιμνοθάλασσα γεμάτη βοῦρλα καὶ τζιτζιφιές, ἐπειδὴ σὲ κάθε νεροποντή, ἄλλα νερὰ ἔβγαιναν στὴ θάλασσα, ἄλλα ὅμως ἔμεναν στεκούμενα κι’ ἐκάλυπταν τὸν χῶρο ὡς τὸ γόνατο. Δὲν θέλει ῥώτημα πὼς τὰ βαλτονέρια αὐτὰ ἦταν ὅ,τι ἔπρεπε γιά τὴν κουνουποπαραγωγὴ –σύννεφα ὁλόκληρα ποὺ μάστιζαν τὶς Τζιτζιφιὲς καὶ τὴν Καλλιθέα. Ἀλλά… οὐδὲν κακὸν ἀμιγὲς καλοῦ. Ὅλη αὐτὴ ἡ περιοχὴ ἦταν μέρος γενικῆς συγκεντρώσεως τῶν ὑδροβίων πουλιῶν τὸ χειμῶνα καὶ ἑπομένως κι’ ἐκεῖ πρώτης τάξεως κυνηγότοπος. Ἐκεῖ, μέσα στὰ βοῦρλα, φώλιαζαν τοῦ κόσμου τὰ πουλιά, μπεκατσίνια, πάπιες, χῆνες, ἐρωδιοί, ἀκόμη, καμμιὰ φορά, κανένας ἄσπρος ἤ μαῦρος κύκνος».9 Η πεδινή έκταση που περιγράφηκε παραπάνω, κοβόταν στα βορειοδυτικά από τις ράγες του σιδηροδρόμου που συνέδεε την Αθήνα, συγκεκριμένα το Θησείο, με το λιμάνι του Πειραιά. Αν και η σιδηροδρομική γραμμή Πειραιάς - Θησείο εγκαινιάστηκε το 1869, ο σταθμός Καλλιθέας κατασκευάστηκε πολύ αργότερα, το 1928. Νοτίως του λόφου του Φιλοπάππου, πολύ

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1884-1925

Ο ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΟΣ ΑΘΗΝΩΝ - ΠΕΙΡΑΙΩΣ «Ο ατμοκίνητος σιδηρόδρομος στο Θησείο». Υδατογραφία του τρίτου τετάρτου του 19ου αιώνα.

ι πρώτες προτάσεις για τη σύνδεση των Αθηνών με το λιμάνι του Πειραιά μέσω σιδηροδρόμου έγιναν το 1835 και το 1843 από τον Φρειδερίκο Φεράλδη και τον Αλέξανδρο Ραγκαβή αντίστοιχα. Και οι δύο δεν βρήκαν ανταπόκριση. Το 1855 ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ως υπουργός Εσωτερικών, εισηγήθηκε την κατασκευή «δρόμου σιδηροῦ διὰ νὰ συντομευθῆ ἡ ἀπόστασις μεταξὺ Ἀθηνῶν καὶ Πειραιῶς καὶ διὰ νὰ καταστοῦν αἱ Ἀθῆναι λιμὴν θαλάσσιος». Παρά τις εισηγήσεις καθώς και την έγκρισή τους από τη Γερουσία, η κατασκευή του έργου ξεκίνησε μόλις το 1867. Το ανέλαβε ο Άγγλος επιχειρηματίας Edward Pickering, που κατά το 1868 μεταβίβασε τις υποχρεώσεις του στην Ανώνυμο Εταιρεία του «ἀπ’ Ἀθηνῶν εἰς Πειραιᾶ Σιδηροδρόμου» (Σ.Α.Π.). Ο πρώτος σταθμός που κατασκευάστηκε ήταν αυτός του Θησείου. Τα επίσημα εγκαίνια του έργου, καθώς και το πρώτο δρομολόγιο, πραγματοποιήθηκαν στις 27 Φεβρουαρίου 1869 μέσα σε ιδιαίτερα εορταστική ατμόσφαιρα. Επιβάτες στο πρώτο δρομολόγιο ήταν η τότε βασίλισσα Όλγα, ο τότε πρωθυπουργός Θ. Ζαΐμης, καθώς και υπουργοί, αξιωματούχοι του στρατού και διπλωμάτες. Ο συρμός αποτελούνταν από μία ατμομηχανή και έξι βαγόνια και κάλυψε τη διαδρομή Θησείο - Πειραιάς, που αντιστοιχεί σε περίπου οκτώ χιλιόμετρα, σε δεκαεννέα λεπτά της ώρας. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα στρώθηκε και δεύτερη γραμμή δίπλα στην προϋπάρχουσα και κατασκευάστηκε η υπόγεια σήραγγα μεταξύ Θησείου και Ομόνοιας. Ο πρώτος σταθμός της Ομόνοιας εγκαινιάστηκε τον Μάιο του 1895, ενώ το 1904 ο Σ.Α.Π. ηλεκτροκινήθηκε. Κατά τη δεκαετία 1920 ο Σ.Α.Π. συνέπραξε με τον αγγλικό όμιλο POWER. Από τη σύμπραξη αυτή προέκυψαν οι Ελληνικοί Ηλεκτρικοί Σιδηρόδρομοι (Ε.Η.Σ.) που ανέλαβαν τις υποχρεώσεις του Σ.Α.Π., καθώς και την επέκταση της γραμμής Πειραιάς - Αθήνα μέχρι την Κηφισιά, βάσει της ήδη υπάρχουσας γραμμής του «θηρίου», δηλαδή της σιδηροδρομικής γραμμής που συνέδεε την πλατεία Αττικής με την Κηφισιά, με διακλάδωση από το Νέο Ηράκλειο έως το Λαύριο. Το έργο ολοκληρώθηκε το 1957, όταν εγκαινιάστηκε ο σταθμός της Κηφισιάς. Οι Ε.Η.Σ. περιήλθαν στο ελληνικό Δημόσιο και μετονομάστηκαν σε Ελληνικούς Σιδηροδρόμους Αθηνών - Πειραιώς (Η.Σ.Α.Π.) την 1η Ιανουαρίου 1976.10

Ο σταθμός Ε.Η.Σ. - Η.Σ.Α.Π. Καλλιθέας που εγκαινιάστηκε την 1η Ιουλίου 1928 (φωτ. αρχείο Η.Σ.Α.Π./ Επτά Ημέρες, Η Καθημερινή, 13/4/2003).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ

Ο ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος κατά τη δεκαετία του 1950 (αρχείο Ι. Γκρίτση).

Το εκκλησάκι της Αγίας Ελεούσας στις αρχές του 20ού αιώνα.

Ο ποταμός Ιλισσός κατά τις αρχές του 1950.

κοντά στον Ιλισσό και τα βορειοδυτικά όρια της σύγχρονης Καλλιθέας, βρίσκονταν τα δημοτικά σφαγεία που είχαν χτιστεί το 1856 από τον Δήμο Αθηναίων.11 Η λειτουργία τους σταμάτησε το 1906, ενώ κατά τη δεκαετία του 1920 μεταφέρθηκαν επισήμως βορειότερα, στην περιοχή του σημερινού Δήμου Ταύρου (Νέα Σφαγεία). Στα ανατολικά του δημοτικού σφαγείου υψωνόταν ένα μεγάλο έξαρμα από κόκκινο βράχο, γνωστό ως λόφος Σικελίας. Η συστηματική του λατόμευση ξεκίνησε γύρω στο 1840 και συνεχίστηκε έως τη δεκαετία του 1950. Μάλιστα, στην περιοχή, που ήταν γνωστή στους περισσότερους ως Νταμάρι, υπήρχαν και ασβεστοκάμινοι. Η αδιάκοπη λατόμευση του βράχου είχε αποτέλεσμα τη σημαντική μείωση του όγκου του. Έτσι ο λόφος Σικελίας απέκτησε την επωνυμία Τρύπιο Λιθάρι, που απαντά σε συμβολαιογραφικά έγγραφα ήδη από το 1878.12 Η μικρή απόσταση που χώριζε την περιοχή από την Αθήνα και το λιμάνι του Πειραιά, η παραθαλάσσια θέση, καθώς και το εξαιρετικά υγιεινό κλίμα της ήταν

οι παράγοντες που προσείλκυσαν το ενδιαφέρον των μελών της Ανωνύμου Οικοδομικής Εταιρείας που αναζητούσαν χώρο για την ανοικοδόμηση ενός προαστίου που θα ανακούφιζε τα ολοένα διογκούμενα αστικά κέντρα της Αθήνας και του Πειραιά.

Η Ανώνυμος Οικοδομική Εταιρεία και η ίδρυση του οικισμού Καλλιθέας (1884)

ΕΝΤΥΠΩΣΙΑΚH πληθυσμιακή αύξηση που χαρακτηρίζει την ιστορία της πόλης των Αθηνών κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα παρατηρείται και στον Πειραιά. Εκεί, η συγκέντρωση πολλαπλών βιομηχανικών μονάδων κατά την περίοδο 1870-1880 είχε ως άμεση συνέπεια τη συσσώρευση πολυάνθρωπου εργατικού δυναμικού στην περιοχή του Πειραιά και των περιχώρων. 13 Οι άθλιες συνθήκες, όμως, υπό τις οποίες ζούσαν οι εργάτες καθιστούσαν την ανέγερση εργατικών κατοικιών ιδιαίτερα επιτακτική. Προκειμένου να εξυπηρετήσει αυτή την αναγκαιότητα, ομάδα κεφαλαιούχων συνέστησε την Ανώνυμο

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1884-1925

Οικοδομική Εταιρεία και αγόρασε μεγάλη έκταση 910 βασιλικών στρεμμάτων «ἐν τῷ λεκανοπεδίῳ μεταξὺ τοῦ πρώτου οἰκίσκου τοῦ Σιδηροδρόμου Ἀθηνῶν-Πειραιῶς καὶ τῆς Φαληρικῆς ἀκτῆς», 14 δηλαδή μεταξύ της σημερινής συνοικίας Χαροκόπου και της Αγίας Ελεούσας. Στόχος τους ήταν η ίδρυση εργατικού συνοικισμού αντίστοιχου με τους εργατικούς συνοικισμούς της Γαλλίας. Η Ανώνυμος Οικοδομική Εταιρεία συστάθηκε στις 14 Νοεμβρίου 1883 από τον δραστήριο οικονομολόγο και τότε υποδιοικητή της Εθνικής Τράπεζας Ευθύμιο Κεχαγιά (18211885), τον καθηγητή Συνταγματικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Στέφανο Στρέιτ (1835-1920), τον ταγματάρχη Αναστάσιο Θεοφιλά και τους εμποροκτηματίες Παύλο Τζόλα, Μιχαήλ Σεβαστό και τους αδελφούς Κωνσταντίνο και Αριστείδη Γιαννόπουλο. Ο Κεχαγιάς, καθώς και κάποιοι άλλοι από τους ιδρυτές της Ανωνύμου Οικοδομικής Εταιρείας, είχαν ήδη ασχοληθεί με την ανοικοδόμηση επαύλεων στο Νέο Φάληρο, στην περιοχή από τις εκβολές του Ιλισσού μέχρι το πολυτελές ξενοδοχείο «Ακταίον». Στην περιοχή της Καλλιθέας το πρόγραμμα της Ανωνύμου Οικοδομικής Εταιρείας περιλάμβανε την κατασκευή μικρών κατοικιών βάσει συγκεκριμένων αρχιτεκτονικών τύπων. Σύμφωνα με τα πρότυπα των αντίστοιχων ερ-

γατικών οικισμών του εξωτερικού, η Εταιρεία θα παρείχε και δάνεια με υποθήκη τα ακίνητα· οι αγοραστές θα πλήρωναν ένα μέρος του ποσού εφάπαξ και θα εξοφλούσαν το υπόλοιπο με μικρές μηνιαίες δόσεις. Επίσης θα πωλούνταν και κάποια οικόπεδα με την προϋπόθεση οι αγοραστές να τα οικοδομήσουν. Το πολεοδομικό σχέδιο του οικισμού εκπονήθηκε από Γάλλο μηχανικό και ήταν βασισμένο στο ιπποδάμειο σύστημα. Σύμφωνα με το σχέδιο, ο οικισμός θα είχε σχήμα αυστηρά ορθογώνιου παραλληλόγραμμου, οριζόμενου από τέσσερις δενδροφυτεμένες λεωφόρους. Οι δύο κεντρικοί άξονες θα τέμνονταν ακριβώς στο κέντρο του οικισμού, όπου θα υπήρχε ρομβόσχημη πλατεία. Στη νοτιοδυτική γωνία του οικισμού θα υπήρχε σχετικά εκτεταμένο πάρκο. Ακόμα, προβλέπονταν πέντε πλατείες, θέατρο, σχολείο και εκκλησία. Το σχέδιο εγκρίθηκε στις 31 Δεκεμβρίου 1884 από τον πολιτικό συνεργάτη του Κεχαγιά και τότε υπουργό Εσωτερικών, Κωνσταντίνο Λομβάρδο. Η πλήρης εφαρμογή αυτού του πολεοδομικού σχεδίου δεν κατέστη ποτέ δυνατή. Με την πάροδο των χρόνων υπέστη πολλαπλές τροποποιήσεις και αλλαγές. Από τις προβλεπόμενες πλατείες, κατασκευάστηκε μόνο αυτή που σήμερα ονομάζεται πλατεία Κύπρου, ενώ πολύ αργότερα η κεντρική, δηλαδή η σημερινή πλατεία Δαβάκη.

Ο λόφος Σικελίας κατά τη δεκαετία του 1960.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1884-1925

To πρώτο πολεοδομικό σχέδιο της Καλλιθέας (1884) που δεν εφαρμόστηκε εξ ολοκλήρου. Η Εφημερίδα της Κυβερνήσεως της 12/1/1885 όπου δημοσιεύεται το Βασιλικό Διάταγμα περί «Ἐγκρίσεως Σχεδίου τοῦ Προαστείου Ἀθηνῶν “Καλλιθέας”».

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ

Επιστολικό δελτάριο των τελών του 19ου αιώνα με τον όρμο του Νέου Φαλήρου και στο βάθος τον οικισμό της Καλλιθέας.

Ο νέος οικισμός «βαπτίστηκε» από τον Ευθύμιο Κεχαγιά Καλλιθέα, καθώς παρείχε γοητευτική θέα προς τη θάλασσα. Η εφημερίδα Εστία έγραψε σχετικά με το νέο προάστιο στο φύλλο της 3ης Μαρτίου 1885: «Καλλιθέα ἐβαπτίσθη διὰ μελῳδικοῦ ὀνόματος ἡ νέα πόλις, ἥτις μέλλει νὰ ἀνεγερθῇ ἐν τῇ πέριξ τῶν Σφαγείων Ἀθηνῶν πεδιάδι. Ἐνεκρίθη τὸ διάγραμμα καὶ ἐπετράπη ὁ συνοικισμός, ὑπολείπεται δὲ ἤδη νὰ ἴδωμεν πραγματοποιούμενον ἐπὶ τοῦ ἐρήμου χώρου τὸν ἐν τῷ σχεδίῳ ἔτι διάκοσμον τελείας πόλεως. Ἂν εὑρισκώμεθα ἐν Ἀμερικῇ, ἔνθα τὰ πάντα καὶ αἱ πόλεις συντελοῦνται δι’ ἠλεκτρικῆς

ταχύτητος, ὁ ἐντελὴς καταρτισμὸς τῆς πόλεως θὰ ἦτο ἡμερῶν μόνον ζήτημα. ἀλλὰ ἡμεῖς παρὰ τοῖς ὁποίοις μέχρι τοῦδε ὁ ἠλεκτρισμὸς ἐλάχιστα συνδέεται πρὸς τὰ τοῦ βίου ἡμῶν, ὀφείλομεν μετὰ πάσης εὐαγγελικῆς ὑπομονῆς νά προσδοκῶμεν τὴν ἔλευσιν τῶν ἡμερῶν ἐκείνων, καθ’ ἅς, ἀντὶ διὰ τῆς μονοτόνου ἐκτάσεως τῆς πεδιάδος καὶ τῆς δυσοσμίας τῶν ἀττικῶν σφαγείων, ὁ τροχιόδρομος Ἀθηνῶν θὰ μεταφέρη ἡμᾶς διερχόμενος δι’ ἀκμαίου πληθυσμοῦ φιλοκάλου καὶ ζωτικῆς πολίχνης».15 Μετά την έγκριση της ίδρυσης του νέου οικισμού η Ανώνυμος Οικοδομική Εταιρεία ήρθε σε επαφή με την Ανώνυμο Εταιρεία του «ἀπ’ Αθηνῶν εἰς Πειραιά Σιδηροδρόμου» (Σ.Α.Π.), με σκοπό την κατασκευή σταθμού στην Καλλιθέα. Οι επιβάτες με προορισμό την Καλλιθέα θα πλήρωναν τη μισή τιμή του εισιτηρίου Αθηνών - Πειραιώς. Στο πλαίσιο των διαπραγματεύσεων η Οικοδομική Εταιρεία ανέλαβε να κατασκευάσει μικρό σταθμό με αποβάθρες δεξιά και αριστερά, καθώς και μικρό αριθμό κατοικιών γύρω από το κτήριο του σταθμού. Τελικά, όμως, η συμφωνία δεν πραγματοποιήθηκε και η Καλλιθέα δεν απέκτησε σιδηροδρομικό σταθμό πριν από το 1928. Κατά το 1885 ο Κωνσταντίνος Γιαννόπουλος, μέλος του διοικητικού συμβουλίου της Ανωνύμου Οικοδομικής Εταιρείας, ανέλαβε την ανέγερση τριών οικιών στο νεοσύστατο

ΕΥΘΥΜΙΟΣ ΚΕΧΑΓΙΑΣ

Ευθύμιος Κεχαγιάς γεννήθηκε το 1819 στη Φθιώτιδα. Σπούδασε οικονομικά και υπήρξε ένας από τους πρώτους υπαλλήλους της Εθνικής Τράπεζας, ενώ το 1861 προήχθη σε υποδιοικητή. Παράλληλα με την επαγγελματική του δραστηριότητα, ανέπτυξε έντονη πολιτική δράση. Το 1853 εξελέγη βουλευτής Παρνασσίδος στη Β΄ Εθνοσυνέλευση. Στα 1863 διορίστηκε υπουργός Οικονομικών, θέση που ξαναπήρε το 1866 στην κυβέρνηση του Αλέξανδρου Κουμουνδούρου (1814-1883). Στα τέλη της δεκαετίας του 1860 ίδρυσε μαζί με τον Κωνσταντίνο Λομβάρδο (1820-1888) το Πέμπτο Κόμμα, που ήρθε να προστεθεί στα τέσσερα υπάρχοντα: του Δημήτριου Βούλγαρη (1802-1877), του Αλέξανδρου Κουμουνδούρου, του Επαμεινώνδα Δεληγιώργη (1829-1879) και του Θρασύβουλου Ζαΐμη (1825-1880). Το Πέμπτο Κόμμα πρέσβευε τον πολιτικό φιλελευθερισμό και τη συνταγματική τάξη στα πρότυπα του βρετανικού κοινοβουλευτισμού ως τα μόνα μέσα για τον επιδιωκόμενο ολοκληρωτικό εκσυγχρονισμό της χώρας. Σύντομα σ’ αυτό προσχώρησαν ο βουλευτής Μεσολογγίου Χαρίλαος Τρικούπης και άλλες πολιτικές προσωπικότητες της εποχής. Ο Χαρίλαος Τρικούπης επιβλήθηκε ως αρχηγός του νέου σχηματισμού.16

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1884-1925

ERNST ZILLER

Ernst Ziller γεννήθηκε το 1837 στο Oberloessnitz της Σαξονίας. Κατά την περίοδο 1855-1858 φοίτησε στη Βασιλική Σχολή Αρχιτεκτονικής του Πολυτεχνείου της Δρέσδης. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του γνώρισε τον διάσημο Δανό αρχιτέκτονα Theophil Hansen και εργάστηκε για ένα διάστημα στο γραφείο του στη Βιέννη. Το 1861 έφτασε στην Αθήνα ως εκπρόσωπος του Hansen, προκειμένου να επιβλέψει την κατασκευή της Ακαδημίας Αθηνών. Μετά την ολοκλήρωση της Ακαδημίας σχεδίασε πολλά δημόσια και ιδιωτικά κτήρια στην Αθήνα, όπως τα μέγαρα Ψύλλα και Σταθάτου, το μέγαρο Μελά στην πλατεία Κοτζιά, το μέγαρο Schliemann (Ιλίου Μέλαθρον), την έπαυλη Συγγρού, τα θερινά ανάκτορα του Τατοΐου και το ανάκτορο του διαδόχου Κωνσταντίνου, το Εθνικό (Βασιλικό) Θέατρο, το Χημείο κ.ά. Κατά την περίοδο 1872-1882 διετέλεσε καθηγητής στο Σχολείο των Τεχνών (το μετέπειτα Πολυτεχνείο) και αργότερα στη Βιομηχανική Ακαδημία, ενώ υπήρξε διευθυντής δημοσίων έργων στην κυβέρνηση του Χαρίλαου Τρικούπη. Το έργο του Ε. Ziller δημιούργησε σχολή στη νεοελληνική αρχιτεκτονική εμπλουτίζοντάς την με νεωτεριστικά στοιχεία από τη Γερμανία και την Αυστρία. Πέθανε στην Αθήνα τον Νοέμβριο του 1923.17

Πρόσοψη του μεγάρου Βασ. Μελά στην πλατεία Εθνικής Αντίστασης (πρώην Λουδοβίκου). Υδατογραφία του Ernst Ziller, ο οποίος σχεδίασε το μέγαρο κατά το 1874.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ

Το εξώφυλλο του βιβλίου πρακτικών του διοικητικού συμβουλίου της Ανωνύμου Οικοδομικής Εταιρείας, των ετών 1901-1906 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

Τα πρακτικά της συνεδρίασης που πραγματοποιήθηκε στις 31/12/1906 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1884-1925

Το αμαξοστάσιο των τραμ της Καλλιθέας το 1930.

προάστιο. Ως αρχιτέκτων αυτών αναφέρεται ο «ἐπί μισθῷ υπάλληλος της Ἑταιρείας» Paul Ziller. Σύμφωνα με τη Μ. ΚαρδαμίτσηΑδάμη, το όνομα αυτό είναι εντελώς άγνωστο μεταξύ των ερευνητών της αρχιτεκτονικής του 19ου αιώνα στην Ελλάδα. Ίσως, τελικά, να πρόκειται για τον περίφημο Γερμανό αρχιτέκτονα Ernst Ziller (1837-1923), που κατά την περίοδο αυτή ζούσε στην Αθήνα. Έχοντας χάσει τη θέση του στο Σχολείο των Τεχνών (Πολυτεχνείο) από το 1883 καθώς και αυτή στο υπουργείο, ελλείψει χρημάτων και οικοδομικών εργασιών, είναι πολύ πιθανό να δέχτηκε να σχεδιάσει τους τύπους κατοικιών της Ανωνύμου Οικοδομικής Εταιρείας. Είναι γνωστό, άλλωστε, πως ο Ernst Ziller έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη σχεδίαση οργανωμένου συνοικισμού κατά την περίοδο 1909-1914, όταν ετοίμαζε τα σχέδια για ένα μεγάλο αριθμό εξοχικών κατοικιών στην Κηφισιά. Πρόκειται για τη γνωστή συνοικία Ziller. Η Καρδαμίτση-Αδάμη τονίζει χαρακτηριστικά πως οι κατοικίες αυτές «με τις απλές λειτουργικές κατόψεις και τις διακριτικές όψεις που ακολουθούν μία γραφική ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική έχουν πολλές ομοιότητες με τις κατοικίες των πρώτων οικιστών της Καλλιθέας».18

Ο Κ. Γιαννόπουλος συνάντησε οικονομικές δυσκολίες και δεν κατόρθωσε να ολοκληρώσει την οικοδόμηση των οικιών, οι οποίες σε ημιτελές στάδιο περιήλθαν στην κυριότητα της Εταιρείας. Παράλληλα, η δράση της τελευταίας ανακόπηκε το 1885 εξαιτίας του θανάτου του ιδρυτή της Ε. Κεχαγιά. Προσπάθησαν να αντιμετωπίσουν τα οικονομικά προβλήματα πουλώντας οικόπεδα σε ιδιαίτερα χαμηλή τιμή και πραγματοποιώντας κάποια έργα υποδομής, όπως διάνοιξη φρεατίων και τοποθέτηση αντλιών. Στο πλαίσιο της φροντίδας για τη δημιουργία ουσιαστικής υποδομής εντάσσεται και η συμφωνία της οικοδομικής εταιρείας με την Εταιρεία Ιπποσιδηροδρόμων Αθηνών και Περιχώρων, που ζήτησε να της παραχωρηθεί δωρεάν έκταση για την εγκατάσταση σταθμού, εργοστασίου και αποθηκών. Πράγματι, η Ανώνυμος Οικοδομική Εταιρεία παραχώρησε οικόπεδο συνολικής εκτάσεως 18.000 τετραγωνικών πήχεων στην περιοχή όπου σήμερα βρίσκεται η πλατεία Δαβάκη. Η Εταιρεία Ιπποσιδηροδρόμων από την πλευρά της αναλάμβανε να χτίσει πέντε αγροτικούς οικίσκους «ἀξίας οὐχὶ ἐλάσσονος τῶν τριῶν χιλιάδων δραχμῶν, μὴ συμπεριλαμβανομένης εἰς τὸ ποσὸν τοῦτο τῆς ἀξίας

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ

ΤΑ ΤΡΑΜ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ Ο ατμοκίνητος τροχιόδρομος «Κωλοσούρτης», 1887-1909.

Τραμ στην περιοχή της πλατείας Δαβάκη κατά τη δεκαετία του 1930 (αρχείο Ι. Γκρίτση).

α πρώτα τραμ εμφανίστηκαν στις Η.Π.Α., αρχικά ιππήλατα (1832) και αργότερα ηλεκτροκίνητα (1880). Στην Ελλάδα έφτασαν στις αρχές της δεκαετίας 1880, μετά την υπογραφή σύμβασης για την ίδρυση της Ανώνυμης Εταιρείας Ιπποσιδηροδρόμων και Τροχιοδρόμων Αθηνών και Περιχώρων μεταξύ του ελληνικού Δημοσίου και της βελγικής εταιρείας Laminoirs, Forges et Fonderies de Jemmapes, Victor Demerbe et Cie. Οι πρώτες σιδηροτροχιές στρώθηκαν κατά το 1880, ενώ τα πρώτα οχήματα εμφανίστηκαν στους αθηναϊκούς δρόμους δύο χρόνια αργότερα. Ήταν ιππήλατα, σχετικά ελαφρά βαγόνια –κλειστά δεκαεξαθέσια τον χειμώνα και ανοικτά εικοσαθέσια το καλοκαίρι. Η εταιρεία είχε στη διάθεσή της γύρω στους οκτακόσιους ίππους. Οι πρώτες γραμμές συνέδεαν το κέντρο της Αθήνας με τα Πατήσια, την Κολοκυνθού και τους Αμπελόκηπους, και την Ομόνοια με το Ζάππειο, το Γκάζι και τον Κεραμεικό. Εκτός από τις γραμμές για τα ιππήλατα τραμ, η Ανώνυμος Εταιρεία Ιπποσιδηροδρόμων και Τροχιοδρόμων Αθηνών και Περιχώρων κατασκεύασε και γραμμές ατμοκίνητου τροχιόδρομου στον Πειραιά και μεταξύ Αθήνας και Φαλήρου, Παλαιού και Νέου. Η γραμμή, που άρχισε να λειτουργεί το 1887, περνούσε μέσα από την περιοχή της Καλλιθέας: με αφετηρία την Ακαδημία Αθηνών, διέσχιζε τις λεωφόρους Πανεπιστημίου και Αμαλίας, διέσχιζε την Καλλιθέα κατά μήκος της σημερινής λεωφόρου Θησέως, έφτανε στις Τζιτζιφιές και από εκεί κατέληγε στο Νέο ή το Παλιό Φάληρο μέσω της παραλιακής. Ο ατμοκίνητος τροχιόδρομος περιλάμβανε ειδικές άμαξες τροχιοδρομικού τύπου και γύρω στα έξι ελαφρά βαγόνια. Λόγω της βραδύτητάς του, ιδίως σε ανωφερείς περιοχές, καθώς και λόγω του χαμηλού ύψους του, που τον έκανε να μοιάζει ότι σέρνεται στο έδαφος, ο ατμοκίνητος τροχιόδρομος έλαβε την προσωνυμία «Κωλοσούρτης». Τα δρομολόγια του Κωλοσούρτη ήταν αρκετά πυκνά για την εποχή. Σε αυτό συνετέλεσε ιδιαίτερα η υψηλή δημοτικότητα τόσο του Παλαιού όσο και του Νέου Φαλήρου. Οι Αθηναίοι έκαναν τη βόλτα μέχρι το Φάληρο προκειμένου να απολαύσουν τον

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1884-1925

ΤΑ ΤΡΑΜ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ Το πράσινο τραμ, 1910-1954.

καθαρό αέρα, τη θάλασσα και τα πολυάριθμα κέντρα αναψυχής. Η κυκλοφορία του Κωλοσούρτη σταμάτησε το 1909, έπειτα από πολύνεκρο δυστύχημα που προκλήθηκε από έκρηξη του λέβητα της ατμομηχανής. Ο ατμοτροχιόδρομος αντικαταστάθηκε από ηλεκτροκίνητα τραμ κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα. Οι εργασίες εξηλεκτρισμού των τραμ ξεκίνησαν το 1906 και ολοκληρώθηκαν δύο χρόνια αργότερα. Κατά την περίοδο 1908-1910 νέες τροχιές τοποθετήθηκαν και το συνολικό μήκος του δικτύου έφτασε τα 65 χιλιόμετρα. Επίσης γύρω στα 250 νέα οχήματα, κινητήρια και ρυμουλκούμενα, αγοράστηκαν. Τα βαγόνια είχαν κατασκευαστεί στο Βέλγιο, ήταν κιτρινωπού χρώματος και διέθεταν ηλεκτροφωτισμό και αναπαυτικά καθίσματα. Το δρομολόγιο του τραμ που εξυπηρετούσε την Καλλιθέα ήταν η Γραμμή 1 (Ακαδημία - Καλλιθέα - Νέο και Παλαιό Φάληρο), η οποία ακολουθούσε την πορεία του Κωλοσούρτη. Τον Οκτώβριο του 1925 η Ανώνυμος Εταιρεία Ιπποσιδηροδρόμων και Τροχιοδρόμων Αθηνών και Περιχώρων συνέπραξε με την εταιρεία POWER. Έτσι προέκυψε η Ανώνυμος Ελληνική Εταιρεία Μεταφορών που κατά το επόμενο έτος μετονομάστηκε σε Ηλεκτρική Εταιρεία Μεταφορών (Η.Ε.Μ.). Η Η.Ε.Μ. ανέλαβε, μεταξύ άλλων, τη συντήρηση και την εκμετάλλευση του τροχιοδρομικού δικτύου Αθηνών και περιχώρων. Έτσι, κατά τη διάρκεια της περιόδου 1927-1929, προμηθεύτηκε γύρω στα πενήντα νέα οχήματα αγγλικής κατασκευής. Νέα, υπερσύγχρονα οχήματα κίτρινου χρώματος αγοράστηκαν από την Ιταλία το 1940. Μία χρονιά πριν, το 1939, τα υπάρχοντα οχήματα είχαν ανακαινιστεί συστηματικά και το χρώμα τους είχε γίνει βαθύ πράσινο. Έτσι, λίγο πριν από την κήρυξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στους αθηναϊκούς δρόμους κυκλοφορούσαν τα «πράσινα» και τα «κίτρινα» τραμ. Μετά την Κατοχή άρχισε η αντίστροφη μέτρηση για τα τραμ, αφού τα λεωφορεία είχαν κατακλύσει τους δρόμους της πρωτεύουσας, καλύπτοντας τις ανάγκες του επιβατικού κοινού. Έτσι, σταδιακά, κάποιες γραμμές καταργούνταν. Η γραμμή της Καλλιθέας διακόπηκε το 1959 και ήταν από τις τελευταίες που καταργήθηκαν. Το τελευταίο κουδούνισμα από το γνωστό καμπανάκι του αθηναϊκού τραμ ακούστηκε έξω από το αμαξοστάσιο της Αγίας Τριάδος Κεραμεικού κατά τις πρώτες πρωινές ώρες της 16ης Οκτωβρίου 1960.19

Προσωπικό εισιτήριο της Καλλιθεάτισσας ζωγράφου Σοφίας Λασκαρίδου για την Ηλεκτρική Εταιρεία Μεταφορών, 1932 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΦΙΛΑΡΕΤΟΣ

Ο Γεώργιος Φιλάρετος το 1905.

Οι οικίες Γεωργίου Φιλάρετου (δεξιά) και Λασκάρεως Λασκαρίδη (αριστερά). Οι δύο πρώτες οικίες που οικοδομήθηκαν στην Καλλιθέα.

νομομαθής, δημοσιογράφος και πολιτικός Γεώργιος Φιλάρετος (1848-1929)20 γεννήθηκε στη Χαλκίδα. Σπούδασε νομικά στα Πανεπιστήμια Αθηνών και Παρισίων. Αργότερα, ίδρυσε με τους Ρόκκο Χοϊδά (1830-1890), Π. Πανά και Μ. Κατσίμπαλη τον Δημοκρατικό Σύλλογο «Ρήγας», που αναγνώριζε ως πατέρα των ιδεών του για δημοκρατία και λαϊκή κυριαρχία τον Ρήγα Βελεστινλή.21 Έτσι ξεκίνησε ο αγώνας του για την καθιέρωση της αβασίλευτης δημοκρατίας που κράτησε σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, ενίοτε προκαλώντας τη δίωξη ή και τη φυλάκισή του. Η δημοκρατική σκέψη και δράση καθώς και η σταθερότητα στις πολιτικές αρχές του, χάρισαν στον Φιλάρετο την επωνυμία του «πατέρα της Ελληνικής Δημοκρατίας». Μετά το τέλος των σπουδών του εγκαταστάθηκε στη Χαλκίδα και εξέδωσε την εβδομαδιαία εφημερίδα Εύβοια (1876-1881). Το 1880 μετακόμισε στον Βόλο, και εξελέγη βουλευτής Πηλίου και Φερρών ή Λάρισας για τέσσερις περιόδους. Λίγα χρόνια αργότερα εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Ως βουλευτής αγωνίστηκε δυναμικά για την κοινωνική απελευθέρωση, την ισότητα, τη δικαιοσύνη και τη δημοκρατία. Για ένα μικρό διάστημα χρημάτισε υπουργός Δικαιοσύνης. Έλαβε μέρος στο θεσσαλικό κίνημα του 1878 και υπήρξε ενθουσιώδης υποστηρικτής των Βαλκανικών πολέμων και της Μικρασιατικής εκστρατείας. Κατά την περίοδο 1908-1910 υπήρξε εκδότης της εφημερίδας Ριζοσπάστης. Κατά το 1916 ο Γεώργιος Φιλάρετος, φίλος και συνεργάτης του Ελευθέριου Βενιζέλου (1864-1936), έγινε διευθυντής του πολιτικού γραφείου της «Τριανδρίας» του Κινήματος Εθνικής Αμύνης στη Θεσσαλονίκη. Μάλιστα, η στενή σχέση του Φιλάρετου με τον Βενιζέλο προκάλεσε δολοφονική απόπειρα εναντίον του τον Νοέμβριο του 1916. Οπλισμένες ομάδες φιλοβασιλικών εισέβαλαν στην οικία - βιβλιοθήκη του Φιλάρετου στην Καλλιθέα. Ο Φιλάρετος, όμως, είχε αναχωρήσει για τη Θεσσαλονίκη από τον Σεπτέμβριο. Έτσι οι εισβολείς περιορίστηκαν στην ανηλεή λεηλασία της. Παρά τη στενή σχέση τους, ο Φιλάρετος δεν δίστασε να έρθει σε διαφωνία με τον Βενιζέλο, όταν ο τελευταίος ζήτησε την παραίτηση του Κωνσταντίνου υπέρ του διαδόχου έπειτα από τη Μικρασιατική καταστροφή και την εκθρόνιση του βασιλιά το 1922. Ο Φιλάρετος είχε θεωρήσει αυτήν την ιστορική συγκυρία ως μία εξαιρετική ευκαιρία για την ουσιαστική μεταβολή του πολιτεύματος. Λίγο πριν από το θάνατό του εξελέγη αριστίνδην γερουσιαστής (1929). Συνέγραψε πολλά έργα: Το Σύνταγμα της Ελλάδος (1889), Ξενοκρατία και βασιλεία εν Ελλάδι, 1821-1897 (1897), Προνόμια και ατέλειαι των Ελλήνων εν Τουρκία (1903), Δείπνα και συμπόσια των αρχαίων Ελλήνων (1907), Αι ελληνικαί πολιτείαι μέχρι της ρωμαϊκής κυριαρχίας (1914), το αυτοβιογραφικό Σημειώσεις από του 75 ου υψώματος, 1848-1923 (1924-1928), Συνεργατικοί συνεταιρισμοί Αμπελακίων, Ύδρας, Σπετσών, Ψαρών (1927) και άλλα.

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1884-1925

τοῦ οἰκοπέδου καὶ μεταφέρει ἡ εἰρημένη ἑταιρεία διὰ συμμετοχῆς τῆς Οἰκοδομικῆς Ἑταιρείας δι’ ὑδραγωγῶν σιδηρῶν σωλήνων, διαμέτρου ἱκανοποιούσης ἐν τῷ μέλλοντι τὰς ἀνάγκας τοῦ ἐπιδιωκομένου συνοικισμοῦ ὕδωρ ἐκ τοῦ ὑδραγωγείου τῆς πόλεως Ἀθηνῶν· ἡ συμμετοχὴ τῆς Οἰκοδομικῆς Ἑταιρείας εἰς τὴν δαπάνην τῆς μεταφορᾶς τοῦ ὕδατος ὁρίζεται εἰς δραχμὰς τρισχιλίας, ἐπιφυλάσσεται δὲ τὸ δικαίωμα ὅπως ἀντὶ τοῦ τιμήματος τῶν τρισχιλίων δραχμῶν, ἀναλάβῃ ἡ Ἑταιρεία τῶν Ἱπποσιδηροδρόμων κατὰ κυριότητα καὶ ἀποπερατώσῃ τὰς ἡμιτελεῖς οἰκοδομὰς τὰς περιελθούσας τῇ Οἰκοδομικῇ Ἑταιρείᾳ ἀπὸ τοῦ Κ. Γιαννοπούλου».22 Οκτώ μήνες αργότερα, κατά το 1887, η αρχική συμφωνία επεκτάθηκε. Η Ανώνυμος Οικοδομική Εταιρεία εκχώρησε δωρεάν στην Εταιρεία Ιπποσιδηροδρόμων το «ὑπόλοιπον ἀπομένον γήπεδον ἐκ τῶν δύο τετραγώνων τοῦ συνοικισμοῦ ἐν οἷς κεῖται ἡ παραχωρηθεῖσα […] ἔκτασις» υπό τον όρο η τελευταία να χτίσει ξενοδοχείο, να κατασκευάσει υδραγωγείο και να παρέχει φθηνά εισιτήρια στους κατοίκους της Καλλιθέας.23 Έτσι η Εταιρεία Ιπποσιδηροδρόμων κατέληξε να διαθέτει μια έκταση περίπου δεκατεσσάρων στρεμμάτων στην καρδιά του νέου προαστίου. Πρόκειται για την περιοχή που ήταν γνωστή ως Αμαξοστάσιο (σημερινή πλατεία Δαβάκη), αφού εκεί βρίσκονταν οι βασικές εγκαταστάσεις των ιπποσιδηροδρόμων και αργότερα, το 1909, τμήμα του φιλοξένησε σταθμό ηλεκτρικής ενέργειας που τροφοδοτούσε με ρεύμα τις εναέριες γραμμές των τραμ (Ηλεκτρική Εταιρεία Αθηνών - Πειραιώς). Παρά τη συμφωνία, η Εταιρεία Ιπποσιδηροδρόμων δεν εκπλήρωσε όλες τις υποχρεώσεις της, καθώς δεν έχτισε τον ξενώνα που είχε συμφωνηθεί. Κατά τα τρία πρώτα χρόνια της λειτουργίας της, η Ανώνυμος Οικοδομική Εταιρεία κατόρθωσε να πουλήσει αρκετά οικόπεδα. Παρ’ όλα αυτά κανένας από τους αγοραστές δεν προχωρούσε στην ανοικοδόμησή τους, καθώς ένα εγχείρημα σαν αυτό σε μία τόσο έρημη περιοχή έμοιαζε παρακινδυνευμένο. Ο δισταγμός αυτός υποχώρησε σταδιακά, καθώς κάποια εξέχοντα μέλη της αθηναϊκής κοινωνίας αποφάσισαν να χτίσουν εξοχικές κατοικίες στην περιοχή μετατρέποντάς την σε τόπο παραθερισμού.

Οι πρώτοι κάτοικοι του νέου προαστίου

ΠΡΩΤΟΣ ΚΑΤΟΙΚΟΣ του νέου προαστίου ήταν ο νομομαθής και πολιτικός Γεώργιος Φιλάρετος, που επισκέφτηκε την Καλλιθέα αναζητώντας εξοχική διαμονή. Κατεβαίνοντας από τον Κωλοσούρτη, ο Γεώργιος Φιλάρετος αντίκρισε τις ημιτελείς κατοικίες της Ανωνύμου Οικοδομικής Εταιρείας που υψώνονταν μέσα στη μεγάλη ανοιχτή πεδιάδα με την πλούσια βλάστηση μέχρι το Φάληρο. Το κριθάρι που καλλιεργούσε η Εταιρεία Ιπποσιδηροδρόμων για να συντηρεί τα άλογά της χρύσιζε στους αγρούς. Το τοπίο τον γοήτευσε. Από τον Παναγιώτη Ιωάννου, ή απλώς Πανούση, επιστάτη των φυτειών και μοναδικό κάτοικο της περιοχής, έμαθε ότι η γη και οι οικοδομές ανήκαν στην Ανώνυμο Οικοδομική Εταιρεία. Ήρθε σε επαφή μαζί της και στις 30 Μαΐου 1887 αγόρασε μία από τις ημιτελείς οικίες, καθώς και έκταση 2.000 τ. πήχεων γύρω από αυτήν. Πρόκειται για την έκταση που ορίζεται από τις σύγχρονες οδούς Κρέμου, Σιβιτανίδου, Λασκαρίδου και Φιλαρέτου. Ονόμασε το οίκημα «Σικελία» και αφού ολοκλήρωσε την οικοδόμησή του, εγκαταστάθηκε σ’ αυτό. Η «Σικελία», που κατεδαφίστηκε στη δεκαετία του 1960, ήταν διώροφο κτίσμα με δίρρυτη στέγη, πολλαπλές βεράντες και τετράπλευρο πυργίσκο στη συμβολή των σημερινών οδών Φιλαρέτου και Λασκαρίδου. Στη συνέχεια, ο Φιλάρετος οικοδόμησε και άλλα δύο κτίσματα στον μεγάλο κήπο της «Σικελίας», προκειμένου να στεγάσει τη βιβλιοθήκη και το γραφείο του. Τα ονόμασε «Ηλύσιον» και «Παλλάδιον» αντίστοιχα. Επίσης έχτισε δύο μικρές μονοκατοικίες, τον «Αίολο» και τη «Γαλήνη» επί της σημερινής οδού Κρέμου. Πολλά χρόνια αργότερα, στη «Γαλήνη» στεγάστηκε το πρώτο σχολείο του Αποστολόπουλου, η «Θετική Αγωγή». Λίγους μήνες έπειτα από την εγκατάσταση του Φιλάρετου, ο έμπορος Λάσκαρις Λασκαρίδης, πρώτος εξάδελφος της μητέρας τού Φιλάρετου, αγόρασε την ημιτελή οικία απέναντι από τη «Σικελία» και μετακόμισε οικογενειακώς στην Καλλιθέα. Η διώροφη οικία Λασκαρίδου με τις εντυπωσιακές υπόστηλες βεράντες στεγάζει σήμερα τη Δημοτική Πινακοθήκη της Καλλιθέας. Το να χαρακτηρίσει κανείς τις οικογένειες του Φιλάρετου και του Λασκαρίδη ως ου-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΛΑΣΚΑΡΙΔΟΥ Η Αικατερίνη Χρηστομάνου (δεξιά) με τις κόρες της Ειρήνη (κέντρο) και Σοφία (αριστερά) (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

Ο έμπορος Λάσκαρις Λασκαρίδης, από τους πρώτους οικιστές της περιοχής. Έγγραφη βεβαίωση φέρουσα το οικόσημο της οικογένειας Λασκαρίδου. Εκδόθηκε στο Παρίσι στις 14/2/1914 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

Λάσκαρ ις Λασκαρίδης (18281900)24 φέρεται να κατάγεται από τη βυζαντινή δυναστεία των Λασκάρεων, ιδρυτών της αυτοκρατορίας της Νίκαιας. Έπειτα από σπουδές στο Λονδίνο και το Παρίσι, ασχολήθηκε με το εμπόριο, όπου και διακρίθηκε. Νυμφεύτηκε τη διαπρεπή παιδαγωγό Αικατερίνη Χρηστομάνου (1842-1916), που ίδρυσε το Πρότυπο Ελληνικό Παρθεναγωγείο (1864), το Διδασκαλείο Νηπιαγωγών Καλλιθέας, τη Γυμναστική Σχολή Θηλέων, το Λαϊκό Νηπιαγωγείο (1901) και το Ανώτερο Παρθεναγωγείο (1912). Επίσης ασχολήθηκε εντατικά με την οργάνωση του Εθνικού Ορφανοτροφείου Πολέμου, που σήμερα είναι γνωστό ως Πρότυπο Εθνικό Νηπιοτροφείο (Π.Ε.Ν.) και ιδρύθηκε το 1912 στην Καλλιθέα. Συνέγραψε πολλά παιδικά βιβλία καθώς και παιδαγωγικές μελέτες. Ο Λάσκαρις και η Αικατερίνη Λασκαρίδου απέκτησαν τρεις κόρες. Μία από αυτές ήταν η Σοφία Λασκαρίδου (1878-1965), γνωστή ζωγράφος και συγγραφέας. Η μικρότερη κόρη του Λασκαρίδου, η Ειρήνη (1882-1958), ασχολήθηκε με την εκπαίδευση των τυφλών και πρωτοστάτησε στην ίδρυση του Οίκου Τυφλών στην Καλλιθέα το 1906.

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1884-1925

Όψη της ανακαινισμένης οικίας Λασκαρίδου, όπου στεγάζεται η Δημοτική Πινακοθήκη Καλλιθέας (φωτ. Σπ. Παναγιωτόπουλος). Δεξιά: Λεπτομέρεια από τις οροφογραφίες στο εσωτερικό της οικίας Λασκαρίδου (φωτ. Σπ. Παναγιωτόπουλος).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΡΕΜΟΣ Γεώργιος Κρέμος (1840-1926)25 γεννήθηκε στην Αράχωβα. Ο πατέρας του, Παναγής Κρέμος, υπήρξε αγωνιστής του 1821 στο σώμα του Καραϊσκάκη. Το 1857 ο Γεώργιος πήγε στην πρωτεύουσα, προκειμένου να σπουδάσει Θεολογία στη Ριζάρειο Σχολή και αργότερα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το 1865 έλαβε κρατική υποτροφία για σπουδές στη Λειψία, όπου στράφηκε στη μελέτη της Ιστορίας και της Φιλοσοφίας και διέπρεψε. Όσο έμεινε στη Γερμανία δημοσίευσε πολλά άρθρα και μελέτες σε γερμανικά επιστημονικά έντυπα αλλά και στην εφημερίδα Κλειώ της Τεργέστης. Όταν επέστρεψε στην Ελλάδα, ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄ τον προσέλαβε ως καθηγητή και σύμβουλο. Εργάστηκε στη Μέση Εκπαίδευση, ενώ ασχολήθηκε με την αρχειοθέτηση και οργάνωση διαφόρων σημαντικών συλλογών χειρογράφων και βιβλιοθηκών. Παράλληλα δημοσίευσε σειρά άρθρων και πραγματειών, τα οποία υπέγραφε με το ψευδώνυμο «Ανεμορεύς», δηλαδή Αραχωβίτης. Περί το 1885 εξελέγη υφηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αλλά ποτέ δεν προήχθη σε καθηγητή της ίδιας έδρας εξαιτίας πολιτικών λόγων. Συνέγραψε πολλές μελέτες, από τις οποίες οι πιο σημαντικές είναι: Φωκικά, Ιστορικά Επανορθώματα, Προσκυνητάριον της εν τη Φωκίδι Μονής του Οσίου Λουκά (1874), Ιστορική γεωγραφία της αρχαίας, μεσαιωνικής και νέας Ελλάδος (1878), Χρονολογία της Ελληνικής Ιστορίας 1453-1830, Ιστορία του σχίσματος των δύο Εκκλησιών (1907) και άλλα πολλά. Υπήρξε στενός φίλος του Χαρίλαου Τρικούπη και του διάσημου Άγγλου αρχαιολόγου Arthur Evans. Επίσης ήταν συνδεδεμένος με τον Ελευθέριο Βενιζέλο και πρόμαχος της ιδέας της εδαφικής ολοκλήρωσης της Ελλάδας. Το 1910 τιμήθηκε από τη Γαλλική Ακαδημία με το μετάλλιο «Φιλολογικής Αξίας».

Ο Γεώργιος Κρέμος κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1860.

Δεξιά: Φωτογραφία του Γ. Κρέμου με τη σύζυγό του Ασημίνα Λούκα. Κάτω: Η οικία Κρέμου (γωνία Κρέμου και Σιβιτανίδου) τον χειμώνα του 1963.

Το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης του έργου Ιστορία του Σχίσματος των δύο Εκκλησιών.

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1884-1925

σιαστικούς θεμελιωτές της σύγχρονης Καλλιθέας, δεν είναι διόλου υπερβολικό. Η έκπληξη που εξέφρασε ο Γεώργιος Φιλάρετος κατά τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1920 στο έργο του Σημειώσεις από του 75ου υψώματος (1924-1928) με αφορμή τη ραγδαία εξέλιξη της έρημης περιοχής που είχε επιλέξει ως εξοχική διαμονή το 1887 είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστική: «Τὴν 30ὴν Μαΐου 1887 ἠγόρασα ὡς θερινὴν διαμονὴν ἡμιτελῆ τὴν πρώτην οἰκίαν, ἥν βραδύτερον ὠνόμασα Σικελίαν […]. Ἐγενόμην οὕτως ὁ πρῶτος κάτοικος τοῦ προαστίου, δεύτερος δὲ ὁ ἐκ μητρὸς θεῖος μου Λάσκαρις Λασκαρίδης ἐν τῇ παρακειμένῃ οἰκίᾳ, ὅτε εἴχομεν ὡς γείτονας ἀλώπεκας καὶ τὰς ἱερὰς γλαῦκας τῆς Παλλάδος Ἀθηνᾶς, ἐν τῷ πυργίσκῳ τῆς οἰκίας μου κακοήχως κραυγάζουσας. Ἤδη τρίβω τοὺς ὀφθαλμούς μου, βλέπων πολυπληθεστάτην ἀθηναϊκὴν συνοικία, αὐτομάτως μορφωθεῖσαν […]».26 Τους Φιλάρετο και Λασκαρίδη ακολούθησαν και άλλοι Αθηναίοι, μεταξύ των οποίων ο αξιωματικός του πυροβολικού Ν. Γουλιμής το 1887, ο γεωπόνος Παναγιώτης Γεννάδιος το 1888, ο αρχηγός της χωροφυλακής Ι. Δαμηλάτης το 1890 και ο Γεώργιος Κρέμος, υφηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και σύγγαμβρος του Φιλάρετου, το 1895. Αναφέραμε παραπάνω ότι ο Φιλάρετος γοητεύτηκε από το τοπίο της Καλλιθέας κατά τη διάρκεια μιας βόλτας με τον Κωλοσούρτη και αποφάσισε να εγκατασταθεί στην περιοχή. Σύμφωνα με μία άλλη εκδοχή την Καλλιθέα επέλεξαν από κοινού ο Φιλάρετος με τον σύγγαμβρό του Κρέμο. Λάτρεις και οι δύο της πεζοπορίας, ξεκίνησαν από το σπίτι του Κρέμου, στη γωνία των οδών Σόλωνος και Ιπποκράτους, με κατεύθυνση προς τη θάλασσα. Μεταξύ Μακρυγιάννη και

Τζιτζιφιών, στο ύψος της σημερινής πλατείας Κύπρου, σταμάτησαν για να ξεκουραστούν σε ένα μικρό υψωματάκι. Τότε ο Κρέμος, αγναντεύοντας τη θάλασσα στον Νότο και την Ακρόπολη στον Βορρά, είπε στο Φιλάρετο: «ἀδελφὲ Γεώργιε, ἐδῶ θὰ οἰκοδομήσωμε τὰς θερινὰς μας διαμονάς, καὶ ἔχοντες τῇ θαυμασίᾳ αὐτῇ θέᾳ, θὰ ὀνομάσωμεν τὸ μέρος Καλλιθέα».27 Η κατοικία του Γ. Κρέμου, μεγαλοπρεπές πέτρινο τριώροφο κτίσμα μέσα σε τεράστιο κήπο, βρισκόταν στη συμβολή των οδών Σιβιτανίδου και Κρέμου. Κατεδαφίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Το 1897 εγκαταστάθηκε στην Καλλιθέα και ο Ιούλιος Φορνέζης,28 γιος του Ελβετού φιλέλληνα Henri Fornezy (1803-1892). Άλλες οικογένειες που επέλεξαν την Καλλιθέα ως θερινό ενδιαίτημα ήταν των Γ. Χρηστομάνου, Ι. Τσάτσου, Κ. Μαντζαγριωτάκη και Κ. Καντακουζηνού. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα η Καλλιθέα είχε εξελιχθεί σε ένα εξοχικό πρόαστιο με πολυτελείς επαύλεις διακεκριμένων και ιδιαίτερα ευκατάστατων μελών της αθηναϊκής κοινωνίας.29 Ενδεικτική της υψηλής κοινωνικής στάθμης των πρώτων Καλλιθεατών ήταν η φιλοξενία του Γάλλου πολιτικού Georges Clémenceau (1841-1929), πρωθυπουργού της Γαλλίας κατά την περίοδο 1906-1909, στο «Παλλάδιο» του Γεωργίου Φιλάρετου κατά τον Μάιο του 1896.30 Οι επιφανείς Αθηναίοι είχαν επιλέξει την Καλλιθέα ως θερινό ενδιαίτημα, αλλά με το πέρασμα του χρόνου κατέληξαν να κατοικούν εκεί καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, αφού η ποιότητα ζωής ήταν σαφώς ανώτερη απ’ ό,τι στην Αθήνα. Ο Γεώργιος Φιλάρετος αναφέρει: «[…] τοῦτο ἐπέσπευσε τὴν ὁριστικὴν ἐν Καλλιθέᾳ ἐγκατάστασὶν μου, τὸ μὲν ἵνα ὁριστικῶς ἀγκυροβολήσω, ὡς ἐν

Ο Ιούλιος Φορνέζης.

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΓΕΝΝΑΔΙΟΣ πρωτοπόρος γεωπόνος Παναγιώτης Γεννάδιος (1848-1917)31 ήταν αυτός που εισήγαγε στη Θεσσαλία εξελιγμένα καλλιεργητικά εργαλεία, τα εκκοκκιστήρια αραβοσίτου και τις θεριστικές μηχανές. Διετέλεσε επιθεωρητής Γεωργίας στο υπουργείο Εσωτερικών (1880-1894), διευθυντής Γεωργίας στην Κύπρο (1896), καθώς και του Γεωργικού Σταθμού Αττικής (1906-1908). Εξέδωσε το περιοδικό Ελληνική Γεωργία και έγραψε πολλές γεωπονικές και βοτανολογικές μελέτες.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ

λιμένι, ἐκεῖ ὅπου θὰ ἐπεθύμουν καὶ ν’ αποθάνω, τὸ δὲ ὅπως παρασκευάσω περίοδον βίου ὑγιεινοτέρου, δι’ ὅλην τὴν οἰκογένειαν, ἀνετοτέρου καὶ πνευματικῶς καρποφόρου δι’ ἐμέ, πρωτίστως ὅμως ὡς ἔργον προνοίας διὰ τὰ γηρατεία ἐμοῦ καὶ τῆς συζύγου μου».32 Λίγο παρακάτω, περιγράφοντας το νέο προάστιο τονίζει: «Ἀναμφιβόλως ὅμως ἔχει πάντοτε εὐρύτατον, ὡραῖον, διαυγῆ ὁρίζοντα, μετὰ πολλῶν συγχρόνως ἀρχαϊκῶν ἀναμνήσεων, σχετικῶς ὀλιγώτερον καύσωνα τὸ θέρος καὶ θαλπωρὴν χειμερινὴν μακαριότητα· πάντως ὀλιγωτέραν τῆς αθηναϊκῆς Βαβυλῶνος τύρβην».33 Έτσι, κατά το έτος 1897, οι μόνιμοι κάτοικοι του νέου προαστίου ανέρχονταν στους εκατόν πενήντα.34 Η Ανώνυμος Οικοδομική Εταιρεία σε συνεργασία με τους πρώτους κατοίκους της Καλλιθέας φρόντισε ώστε να αποκτήσει ο νέος οικισμός στοιχειώδη υποδομή. Καταρχάς φρόντισαν για τη μόνιμη εγκατάσταση γιατρού και αστυνομικού σταθμού στην περιοχή.35 Ο φωτισμός, αρχικά, γινόταν με είκοσι λάμπες πετρελαίου που τοποθετήθηκαν στα πλέον κεντρικά σημεία με δαπάνη του

Γ. Φιλάρετου. Κατά την περίοδο 1911-1912 η κατάσταση βελτιώθηκε σημαντικά, καθώς βάσει της συμφωνίας μεταξύ του Δήμου Αθηναίων και της Εταιρείας Αεριόφωτος (1907), η Καλλιθέα προμηθεύτηκε αεριόφως για τον φωτισμό των δρόμων και αργότερα και για οικιακή χρήση. Μετά το 1922 λειτούργησαν τοπικά εργοστάσια παραγωγής ηλεκτρισμού, ενώ από το 1930 και εξής η ηλεκτροδότηση γινόταν από την Ηλεκτρική Εταιρεία. Η ύδρευση του νέου προαστίου ήταν εξίσου προβληματική με τον ηλεκτροφωτισμό. Τα πρώτα νοικοκυριά έπαιρναν νερό από τα πηγάδια που είχε ανοίξει η Οικοδομική Εταιρεία αλλά και από τον Δήμο Αθηναίων. Εκτός από τα φρέατα, η εταιρεία είχε κατασκευάσει δεξαμενή στην περιοχή της πλατείας Κύπρου, όπου συλλεγόταν νερό από υδραγωγείο κοντά στα Πετράλωνα. Οι κάτοικοι το χρησιμοποιούσαν κυρίως για την άρδευση των κήπων τους. Κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα ο Δήμος Αθηναίων έδωσε στους Καλλιθεάτες νερό από το Αδριάνειο υδραγωγείο, αν και σε περιορισμένες ποσότητες. Η ύδρευση της Καλλιθέας έγινε επαρκής μετά την κατασκευή της λίμνης του Μαραθώνα το 1931.36

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1884-1925

Αριστερά και δεξιά: Τελετή θεμελίωσης οικίας από την Εταιρεία Οικοδομικών Επιχειρήσεων, 1909.

Αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων Το Σκοπευτήριο (1896)

Ο 1895 Η ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΟΛΥΜΠΙΑΚΩΝ Αγώνων37 αγόρασε από την Ανώνυμο Οικοδομική Εταιρεία έκταση 24.000 τ.μ. στην περιοχή που περικλείεται από τις σημερινές οδούς Ελευθερίου Βενιζέλου (Θησέως), Φιλαρέτου, Πλάτωνος και Σκοπευτηρίου, δηλαδή αρκετά κοντά στον ήδη υπάρχοντα οικισμό. Η αγορά αυτή πραγματοποιήθηκε διότι το κτήριο που θα φιλοξενούσε τους αγώνες σκοποβολής στο πλαίσιο των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων, ενός αθλήματος ιδιαίτερα αγαπητού μεταξύ των Ελλήνων, αποφασίστηκε να κατασκευαστεί στην Καλλιθέα. Οι οικοδομικές εργασίες ξεκίνησαν τον Σεπτέμβριο του 1895 και αποτέλεσαν δωρεά του Γεωργίου Αβέρωφ (1818-1899). Το Σκοπευτήριο της Καλλιθέας βασίστηκε σε σχέδιο του Αναστάση Μεταξά (1863-1937), αρχιτέκτονα-αναστηλωτή του Παναθηναϊκού Σταδίου και δεινού σκοπευτή. Αποτελούνταν από ένα επίμηκες κτήριο με οδοντωτή επίστεψη (σχηματοποιημένες πολεμίστρες) και πυργίσκους. Το γήπεδο είχε διαστάσεις 350x80

μέτρα. Εσωτερικά υπήρχε διάδρομος με 28 θυρίδες σκοπευτών, προστατευτικό φράγμα πίσω από τους στόχους, οπλοστάσιο, βληματοδόχοι, καθώς και διάφοροι άλλοι βοηθητικοί χώροι. Η ανέγερση του Σκοπευτηρίου κόστισε 95.000 δραχμές και περατώθηκε λίγες ημέρες πριν από τους αγώνες. Τα εγκαίνια του κτηρίου πραγματοποιήθηκαν την Τετάρτη 27 Μαρτίου 1896, την τρίτη ημέρα των Ολυμπιακών Αγώνων, παρουσία του τότε βασιλικού ζεύγους και της Φιλαρμονικής Λευκάδος. 38 Ρίχνοντας μία βολή υπό τους ήχους του εθνικού ύμνου, η βασίλισσα Όλγα εγκαινίασε το κτήριο και κήρυξε την έναρξη των σκοπευτικών αγωνισμάτων. Διεξήχθησαν τα παρακάτω αγωνίσματα: βολή διά τυφεκίου από 200 μέτρα, βολή διά περιστρόφου υπηρεσίας από 25 μέτρα, βολή διά ελευθέρου περιστρόφου από 30 μέτρα, βολή διά πιστολίου από 25 μέτρα και βολή διά τυφεκίου από 300 μέτρα. Στα περισσότερα από τα παραπάνω αγωνίσματα οι περισσότεροι από τους διαγωνιζόμενους αθλητές ήταν Έλληνες, κυρίως στρατιωτικοί, που όπως ήταν αναμενόμενο, πέτυχαν πολλές και σημαντικές διακρίσεις.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ

Σχέδιο του Σκοπευτηρίου της Καλλιθέας την εποχή των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων (1896).

Ο ολυμπιονίκης Γεώργιος Ορφανίδης, ενώ αγωνίζεται στις εγκαταστάσεις του Σκοπευτηρίου.

Το κτηριακό συγκρότημα μετά τη μετατροπή του σε φυλακές τις δεκαετίες 1940-1960 (αρχείο Ι. Γκρίτση).

Ενδεικτικά αναφέρουμε τον νεαρό φοιτητή της Νομικής Παντελή Καρασεβδά του Εθνικού Γυμναστικού Συλλόγου, που πρώτευσε στη βολή διά τυφεκίου από 200 μέτρα, με όπλο τύπου «Γκρα», αυτό που χρησιμοποιούσε τότε ο ελληνικός στρατός· οι Ιωάννης Φραγκούδης και Γεώργιος Ορφανίδης κέρδισαν στις βολές διά πιστολίου από 25 μέτρα και διά τυφεκίου από 300 μέτρα αντιστοίχως. Μετά το τέλος των Α΄ Ολυμπιακών Αγώνων το Σκοπευτήριο της Καλλιθέας χρησιμοποιήθηκε για διάφορες αθλητικές διοργανώσεις. Αργότερα χρησιμοποιήθηκε από τους συναγωνιστές του Παύλου Μελά ως χώρος εξάσκησης στη σκοποβολή. Από το 1919 και

εξής στο Σκοπευτήριο και γύρω από αυτό εγκαταστάθηκε μεγάλος αριθμός προσφύγων από τον Πόντο και τη Μικρά Ασία. Το 1925 το κτήριο σταμάτησε να λειτουργεί ως σκοπευτήριο, ενώ η έκτασή του περιορίστηκε κατά το ήμισυ. Κατά την περίοδο 1926-1941 το Σκοπευτήριο στέγασε δύο δημοτικά σχολεία, καθώς και το γυμνάσιο της Καλλιθέας, ενώ κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής μετατράπηκε σε φυλακή, που διατηρήθηκε μέχρι το 1965, ενώ με ανεπανόρθωτες ζημιές κατεδαφίστηκε τον Δεκέμβριο του 1966 ύστερα και από τις έντονες πιέσεις των δημοτικών αρχών. Σήμερα στο χώρο του Σκοπευτηρίου έχει χτιστεί σχολικό συγκρότημα.

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1884-1925

Η Καλλιθέα κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ του 20ού αιώνα, η Καλλιθέα ήταν γεμάτη από εντυπωσιακές βίλες. Σταδιακά, όμως, άρχισαν να εμφανίζονται και μικρότερες, λιγότερο πολυτελείς οικίες, καθώς άτομα και από τα μεσαία στρώματα της αθηναϊκής κοινωνίας επέλεγαν το νεοσύστατο προάστιο ως τόπο κατοικίας τους. Οι νέοι κάτοικοι ήταν δικηγόροι, δάσκαλοι και καθηγητές, φαρμακοποιοί, ζωγράφοι, στρατιωτικοί, ανώτεροι δημόσιοι υπάλληλοι, αρχιτέκτονες, κτηματίες, εμπορομεσίτες, εργολάβοι οικοδομών αλλά και παντοπώλες, αρτοποιοί και ανθρακέμποροι. Εξάλλου, η Εταιρεία Ιπποσιδηροδρόμων και η διάδοχη Εταιρεία Ηλεκτρικών Τροχιοδρόμων με τις εγκαταστάσεις τους στην Καλλιθέα από το 1886, απασχολούσαν μεγάλο αριθμό υπαλλήλων, η πλειονότητα των οποίων διέμενε εδώ. Στην περιοχή είχαν καταφθάσει και πολλοί αγρότες από την επαρχία. Η ταχεία συγκέντρωση αγροτών στην πρωτεύουσα ήταν ένα από τα πιο βασικά χαρακτηριστικά των τελών του 19ου και αρχών του 20ού αιώνα. Θεωρείται αποτέλεσμα της μεγάλης ύφεσης που παρουσίασε η ευρωπαϊκή αγροτική οικονο-

μία κατά την περίοδο 1875-1895 και, ειδικότερα, της σταφιδικής κρίσης που έπληξε την Ελλάδα κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα.39 Οι αγρότες της Καλλιθέας εργάζονταν στους γύρω αγρούς και τα περιβόλια ή ασχολούνταν με την κτηνοτροφία, που σταδιακά αναπτύχθηκε, και πολλά βουστάσια εμφανίστηκαν στη γύρω περιοχή. Κάποιοι άλλοι δούλευαν στα δημοτικά σφαγεία της Αθήνας, στα λατομεία και τα ασβεστοκάμινα στον λόφο Σικελίας και στις ελάχιστες βιομηχανικές μονάδες που εγκαταστάθηκαν στην ευρύτερη περιοχή της Καλλιθέας κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Έτσι, την περίοδο 1910-1920 συναντάμε τρία νηματουργεία, το ατμοκίνητο βαφείο του Δ. Γουναρόπουλου, ένα σωληνουργείο, ένα εργοστάσιο ελαστικών και κάποια κλωστοϋφαντουργεία. Οι Καλλιθεάτες των φτωχότερων στρωμάτων έμεναν σε μικρές ισόγειες κατοικίες με αυλές.40 Το 1909 συστάθηκε ανώνυμη μετοχική εταιρεία με την επωνυμία Εταιρεία Οικοδομικών Επιχειρήσεων με έδρα την Καλλιθέα. Η νέα

Διώροφη οικία στην οδό Εσπερίδων, χειμώνας 1963.

Η οικία του Καλλιθεάτη ζωγράφου Οδυσσέα Φωκά.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ

ΟΙ ΑΠΕΡΓΙΕΣ ΤΩΝ ΤΡΟΧΙΟΔΡΟΜΙΚΩΝ

Ανώνυμος Εταιρεία Ιπποσιδηροδρόμων και Τροχιοδρόμων Αθηνών και Περιχώρων υποχρέωνε το προσωπικό της, δηλαδή τους οδηγούς, τους εισπράκτορες και τους επιθεωρητές, σε εξαντλητική εργασία. Οι τροχιοδρομικοί δούλευαν τουλάχιστον 13-14 ώρες την ημέρα, ενώ οι μισθοί τους ήταν πενιχροί. Παράλληλα, βίωναν την αβεβαιότητα της μη μονιμότητας, αφού η εταιρεία απέλυε τους υπαλλήλους της κατά βούληση και χωρίς προειδοποίηση. Οι απάνθρωπες συνθήκες εργασίας ώθησαν τους τροχιοδρομικούς στην ίδρυση του Συνδέσμου των Τροχιοδρομικών Υπαλλήλων το 1909. Αφού η διοίκηση της Εταιρείας ανταποκρίθηκε με αδιαφορία στα αιτήματα των υπαλλήλων (δεκάωρη εργασία και μισθολογική αναβάθμιση), οι τελευταίοι κήρυξαν απεργία το καλοκαίρι του 1909. Τελικά η Εταιρεία αποδέχτηκε τα αιτήματα των εργαζομένων. Η υποχώρηση αυτή, όμως, ήταν φαινομενική, αφού μετά από τρεις μήνες αθέτησε τη συμφωνία. Οι τροχιοδρομικοί απάντησαν με νέα απεργιακή κινητοποίηση στις 10 Σεπτεμβρίου 1909. Αν και τα αιτήματα της δεύτερης απεργίας έγιναν αποδεκτά, οι σχέσεις διοίκησης και εργαζομένων διαταράχθηκαν σημαντικά, πράγμα που τελικά οδήγησε στη μεγάλη απεργία της 21ης Ιανουαρίου του 1911. Η απειλή του διευθυντή ότι θα απολύσει όσους απεργούσαν οδήγησε στη μετατροπή της απεργίας σε συστηματική εξέγερση, καθώς οι απεργοί ήταν αποφασισμένοι να εμποδίσουν τους απεργοσπάστες με κάθε τρόπο. Στις συμπλοκές αναμείχθηκαν οι γυναίκες και τα παιδιά των απεργών και ο στρατός, που εκλήθη από την Εταιρεία, προκειμένου να κατασταλούν οι εξεγερθέντες. Οι πρωτεργάτες συνελήφθησαν, φυλακίστηκαν και ακολούθως δικάστηκαν από το κακουργιοδικείο και τελικά αθωώθηκαν.41 Η ημερήσια εφημερίδα Σκριπ, στο φύλλο της 22ας Μαΐου 1911, μας ενημερώνει για τα αποτελέσματα της δίκης:

«Η αθώωσις των τροχιοδρομικών

Απεργοί τροχιοδρομικοί κατά τη μεγάλη απεργία των αρχών του 1911.

Ἡ δίκη κατὰ τῶν τροχιοδρομικῶν ὑπαλλήλων, τῶν φοβερῶν καὶ τρομερῶν τούτων στασιαστῶν! Ἔληξε χθὲς διὰ τῆς πανηγυρικωτάτης αὐτῶν ἀθῳώσεως. Καὶ ὅμως οἱ ἀθῷοι καὶ ἐργατικοὶ οὗτοι ἄνθρωποι, κατὰ μίαν νύκτα τοῦ παρελθόντος Ἰανουαρίου προεκάλεσαν ἐφόδους τῶν χωροφυλάκων μὲ γυμνὰς τὰς λόγχας καὶ τὰ ξίφη, ἐνθυμοῦνται δὲ οἱ ἀναγνῶσται μας ποίας κακώσεις ὑπέστησαν τὰ πτωχὰ γυναικόπαιδα τῶν ἀπεργῶν ἐκ τῶν ἐφόδων τούτων καὶ πόσον ἀνεστατώθη ἡ πόλις ἐκ τῶν νυκτερινῶν πυρῶν ὁμάδων τῶν φρουρῶν τῆς τάξεως –ἀσφαίρων εὐτυχῶς– καὶ τῶν ἐπελάσεων τοῦ ἱππικοῦ. Ἐπίσης δὲ θὰ ἐνθυμοῦνται τὴν ἀξιοθρήνητον σύγχυσιν τῶν φρενῶν, τὴν ὁποίαν ἔπαθον αἱ ἀρχαὶ κατὰ τὴν νύκτα ἐκείνην μέχρι τοῦ σημείου, ὥστε ἡ εἰσαγγελικὴ καὶ ἀνακριτικὴ ἀρχὴ να ἀναλάβωσι καθήκοντα ἀστυνομικὰ ἐκδίδουσαι ἐντάλματα συλλήψεων προκαταβολικῶς καὶ ἐν λευκῷ! Συνέχεια δὲ τῆς συγχύσεως ταύτης καὶ τῆς παραζάλης ὑπῆρξεν ἡ διεξαχθεῖσα ἐπὶ διήμερον δίκη, διότι ἐκρίθη ὀρθόν, πρὸς δικαιολογίαν τῶν ἀστόχων καὶ μωρῶν ἐκείνων ἐνεργειῶν τῶν ἀρχῶν, να παραπεμφθοῦν 15 ἀθῷοι ὑπάλληλοι εἰς τὸ Κακουργιοδικεῖον ἐπ’ ἀντιστάσει καὶ βίᾳ κατὰ τῆς ἀρχῆς! Ἐννοεῖται ὅτι τοιαῦται ἀστυνομικαί, ἀνακριτικαὶ καὶ κυβερνητικαὶ φάρσαι δέν ἦτο δυνατὸν να σταθοῦν ἐνώπιον ὁρκωτοῦ Δικαστηρίου καὶ ἡ ἀποδεικτικὴ διαδικασία ἀπέδειξεν ὅτι ὅλος ὁ δημιουργηθεὶς ὑπὸ τῶν ἀρχῶν θόρυβος εἰς πᾶν ἄλλον ἐστηρίζετο ἤ εἰς τὸν νόμον».42

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1884-1925

Μία από τις λιθόκτιστες οικίες της Εταιρείας Οικοδομικών Επιχειρήσεων, που σώζεται μέχρι σήμερα στην οδό Ρήγα Φεραίου, στη συνοικία Χαροκόπου (αρχείο Κ. Λιόντη).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ

Οικοδομική Εταιρεία κατασκεύασε πενήντα λιθόκτιστες διώροφες μονοκατοικίες στην περιοχή Χαροκόπου, δηλαδή λίγο βορειότερα του αρχικού πυρήνα, ο οποίος είχε αναπτυχθεί γύρω από τις κατοικίες του Φιλάρετου και του Λασκαρίδου. Αυτές οι εξαιρετικής αρχιτεκτονικής κατοικίες δεν είχαν διαστάσεις επαύλεων και πιθανότατα απευθύνονταν σε αγοραστές από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα. Η Καρδαμίτση-Αδάμη τονίζει ότι ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός των οικιών αυτών είναι στενά συνδεδεμένος με την τεχνοτροπία του Ernst Ziller, ο οποίος την ίδια περίπου εποχή σχεδίασε τις μονοκατοικίες της συνοικίας Τσίλλερ στην Κηφισιά.43 Σήμερα οι περισσότερες από αυτές τις κατοικίες έχουν κατεδαφιστεί. Μερικές από αυτές έχουν διασωθεί στην οδό Ρήγα Φεραίου. Ανώνυμος αρθρογράφος με το ψευδώνυμο «Ζαρατούστρας» περιέγραψε με νοσταλγική τρυφερότητα την εικόνα των κατοικιών αυτών στις αρχές της δεκαετίας 1970: «Ἐξαφανίστηκε σχεδὸν ἡ ὁδὸς Ρήγα Φεραίου, ποὺ ἦταν ὁ πιὸ γραφικὸς δρόμος τῆς Καλλιθέας. Ἄλλοτε τὰ δέντρα ἀπ’ τή μία κι ἀπ’ τὴν ἄλλη μεριὰ σχημάτιζαν καμάρα. Ἦταν ὄμορφο νά περπατάῃ κανεὶς ἐκεῖ τὰ πρωινά, κάτω ἀπ’ τὴν πράσινη σκέπη πού τή χρύσωνε ὁ ἥλιος, ἤ τ’ ἀπογεύματα ἤ τις

Διώροφη οικία της Εταιρείας Οικοδομικών Επιχειρήσεων στην οδό Ρήγα Φεραίου.

φεγγαρόφωτες νύχτες. Ἦταν ἓνας διάκοσμος φανταστικός, σὰν μία παλιὰ χαλκογραφία. Ὅλα τὰ σπίτια, τὰ πιὸ πολλὰ διώροφα, ἦταν ἔργα τέχνης. Καθένα μὲ τή μορφή τή δική του, ποὺ τὴν εἶχε δώσει ὁ παλιὸς ἀρχιτέκτονας καλλιτέχνης. Ὅλα εἶχαν τοὺς κήπους τους κι ἀπὸ τὶς σιδερόπορτες καὶ τὰ κάγκελα πρόβαλλαν πρασινάδες μὲ γιασεμιά πού βαλσάμωναν τὸν ἀέρα. Πολλὰ ἦταν ἐπίτηδες χωρὶς ἐπίχρυσα, μὲ τίς συναρμολογημένες πολυγωνικὲς ἤ τετράγωνες πέτρες τους, ἄλλα κάτασπρα μὲ μπαλκονάκια, βεράντες κι ἐξῶστες, ὀξυκόρυφες στέγες μὲ γεῖσα καὶ καμινάδες, κυκλικοὺς φεγγῖτες, σκάλες μαρμάρινες μὲ γλάστρες στίς ἄκρες τους. Τὸ κόκκινο καὶ τὸ σκοῦρο τῆς πέτρας ἔδινε ζωηρὸ τόνο στό ἄσπρο καὶ στό πράσινο τῶν δέντρων κι ἔλεγε κανείς πώς βρίσκεται σ’ ἄλλη ἐποχὴ».44 Κατά την πρώτη και δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα η Καλλιθέα εξελίχθηκε σε ένα εξαιρετικά ευχάριστο και σχετικά αυτόνομο προάστιο, στο οποίο έφτανε κανείς χρησιμοποιώντας τον ατμοκίνητο τροχιόδρομο και αργότερα τα ηλεκτροκίνητα τραμ, ενώ από το 1928 και εξής μπορούσε να το προσεγγίσει και με τον σιδηρόδρομο Αθηνών - Πειραιώς. Τόσο ο Κωλοσούρτης όσο και το ηλεκτροκίνητο τραμ έφτανε μέχρι τις παραθαλάσσιες Τζιτζιφιές πριν στρίψει βόρεια προς το Νέο Φάληρο ή νότια προς το Παλαιό Φάληρο. Παρόλο που τα Φάληρα αποτελούσαν δύο από τους πλέον αγαπημένους εξοχικούς προορισμούς των Αθηναίων, ολοένα και περισσότεροι εκδρομείς άρχισαν να κατεβαίνουν στην πεντακάθαρη παραλία των Τζιτζιφιών, προκειμένου να κάνουν το μπάνιο τους.45 Το περιβάλλον της Καλλιθέας ήταν ειδυλλιακό, η βλάστηση πλούσια και ο αέρας καθαρός. Στο τελευταίο συνέβαλε σημαντικά η απομάκρυνση των δύσοσμων δημοτικών σφαγείων που βρίσκονταν σε κάποια απόσταση, στα βόρεια του οικισμού. Ο Γεώργιος Φιλάρετος είχε δημοσιεύσει άρθρο στο φύλλο της 25ης Ιουνίου της εφημερίδας Πρωινή, όπου συνιστούσε την κατάργησή τους «νομοθετικῶς, εἰ δυνατόν, ἀλλ’ ἐν ἀνάγκῃ και σκαπανικῶς».46 Μία ιδιαίτερα ζωντανή περιγραφή του τοπίου γύρω από τον οικισμό της Καλλιθέας μάς δίνει ο συγγραφέας Κωνσταντίνος Χρηστομάνος (1867-1911) στο μυθιστόρημα-ηθογραφία Κερένια Κούκλα που εκδόθηκε το

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1884-1925

Το 20ό Δημοτικό σχολείο, κτίσμα των αρχών του 20ού αιώνα, όπως διατηρείται ανακαινισμένο μέχρι σήμερα (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος).

1911. Η περιγραφή γίνεται με αφορμή την απόφαση των ρομαντικών ηρώων του Χρηστομάνου να περπατήσουν ένα απόγευμα από τη γειτονιά τους στη Γαργαρέττα47 μέχρι την Καλλιθέα για να μαζέψουν λουλούδια: «Πήρανε πρώτα το δρόμο κατά πλάτος του βουνού ίσαμε τα αφημένα καμίνια. Έπειτα κατρακύλησαν τον πέτρινο κατήφορο […], διάβηκαν το ξερό ρέμα του Ιλισσού, γεμάτο μικρολίθαρα που γυαλοκοπούσαν κι άσπρα χοντρά κοτρώνια που λιάζονταν, καθιστά ολόγυρα σα ζώα, κ’ έβγαζαν έναν αχνό φλομωμένο που τρεμοσάλευε. Προσπεράσανε μερικά μαντρωμένα χαμόσπιτα και τα Σφαγεία. […] Τα μάτια τους ανοίγανε διάπλατα και λαμπερά και πηγαίνανε ν’ ακουμπήσουν το φως τους, γλυκασμένο, ολόγυρα: στους κοκκινοφλέβηδες βράχους των λατομείων που στέκονταν εκεί με τις γνώριμές τους φυσιογνωμίες, σα φίλοι που περιμένουν, και τους βλέπανε να ’ρχωνται από μακριά, στις ασβεστωμένες μάντρες με τις ρεκλάμες για γάντια και καπέλλα και κάλτσες πλεχτές που ξεφωνίζανε βουβά με θεόρατα γράμματα μες τη σιγαλιά του βουνού και της κάψας, στα χορταράκια του δρόμου που γλυκοζούσαν κρυμμένα με τις πέτρες, στα μαυρισμένα τα καμίνια […]. Κ’ έξαφνα μπροστά τους άπλωσαν οι κα-

ταπράσινοι κάμποι της Καλλιθέας με τα μυριόχρωμα λουλούδια! […] Χαμήλωνε τώρα ο ήλιος. Ο λόφος της Καστέλλας ακόμα φεγγοβολούσε κατακίτρινος, σα θειάφι. Μα τα σπίτια της Καλλιθέας και ο ελαιώνας, πιο πίσω, και στο βάθος πέρα το κόκκινο βουνό του Δαφνιού […] παίρνανε τώρα μία γλύκα τριανταφυλλένια. Η θάλασσα του Φαλήρου και της Αίγινας ήτονε μαβιά, σα να ’χε μεστώσει ο πόθος της. Ο αέρας ήτονε μαλακός, γεμάτος ρευστό χρυσάφι σαν κρασί γλυκό της Κύπρου».48 Η περιγραφή του Χρηστομάνου συμπληρώνεται από αυτή του J. M. Cossano, Ιταλού δημοσιογράφου και αρχαιοδίφη, που τον χειμώνα του 1911 επισκέφθηκε την οικία του Γεωργίου Φιλάρετου «Ηλύσιον». Τον Δεκέμβριο της ίδιας χρονιάς δημοσίευσε άρθρο με τίτλο “La maison blanche” στο γαλλόφωνο περιοδικό Les Nouvelles de Grèce που εξέδιδε στην Αθήνα ο Δ. Ζωγραφίδης, δημοσιογράφος και φίλος του Γεωργίου Φιλάρετου. Σε αντίθεση με τους ήρωες του Χρηστομάνου, ο Cossano κατέβηκε στην Καλλιθέα με το ηλεκτροκίνητο τραμ: «Στα πρόθυρα της Αθήνας. Το τραμ κατεβαίνει κατά την απλωσιά από τον δρόμο τον πλαισιωμένο ακόμα από σπίτια. Μα σε λίγο τα σπίτια χάνονται από τα μάτια. Αρχίζει ο ανοικτός κάμπος, ατέ-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ

Ο πρώτος φούρνος της Καλλιθέας. Ιδρύθηκε το 1908 από τον Γρηγόρη Ράπτη, που στέκεται δίπλα στο κάρο.

Κυνηγοί στις Τζιτζιφιές το 1923.

λειωτος, μονότονος, ως τα κράσπεδα των μενεξεδένιων βουνών. Στάσις. Ένας σταθμός χαριτωμένος θυμίζει Κυανή Ακτή. Κι ένα όμορφο όνομα, Καλλιθέα. Μία πολιτεία σε μικρογραφία, χαμογελαστή μέσα στην κεραμιδόχρωμη απλωσιά του κάμπου, όπου χαμόσπιτα και βίλες δίνουν τον χρωματικό τους τόνο στο παρθενικό, το ηλιόλουστο τοπίο. Δενδροσυστάδες και κήποι σε ζώνουν από παντού. Ένας μάλιστα είναι γεμάτος ελαιόδενδρα –απογόνους της ιεράς ελαίας της Αθηνάς».49 Το ενδιαφέρον και η φροντίδα του Γεωργίου Φιλάρετου, τόσο ως θερινού επισκέπτη όσο και ως μόνιμου κατοίκου αργότερα, για την Καλλιθέα είναι αδιαμφισβήτητα. Πρωτοστάτησε στη διευθέτηση διαφόρων πρακτικών ζητημάτων, όπως ο φωτισμός και η ύδρευση, η διάνοιξη και επισκευή δρόμων αλλά και στη δενδροφύτευση και τον καλλωπισμό πλατειών και κοινόχρηστων χώρων. Επίσης είναι υπεύθυνος για την ονομασία των δρόμων και πλατειών γύρω από την οικία του με ονόματα εμπνευσμένα από την αρχαία ελληνική παράδοση. Έτσι, η λεωφόρος Θησέως ήταν γνωστή ως Ακροπόλεως, η οδός Σιβιτανίδου ως Κέκροπος, η πλατεία Κύπρου ως Ελικωνιάδων Μουσών κ.λπ. Τα περισσότερα από αυτά τα ονόματα άλλα-

ξαν όταν έγινε η επίσημη ονοματοθεσία των οδών το 1921. Η πρώτη εκκλησία του νέου προαστίου, ο ναός της Μεταμορφώσεως Σωτήρος, κοντά στην Αγία Ελεούσα, λειτούργησε κατά πάσα πιθανότητα για πρώτη φορά το 1899. Κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα άρχισαν να λειτουργούν και τα πρώτα δημοτικά σχολεία σε ενοικιασμένα οικήματα, ενώ λίγο αργότερα ιδρύθηκε το πρώτο ιδιωτικό σχολείο της Καλλιθέας από τους αδελφούς Ιωάννη Ζερβό, Μαρία Ζερβού και Αλεξάνδρα Ζερβού-Λαζαροπούλου.50 Την ίδια εποχή εμφανίστηκαν τα πρώτα καταστήματα, κυρίως μανάβικα, φούρνοι, κρεοπωλεία, οινοπαντοπωλεία-μαγειρεία, καθώς και ένα φαρμακείο. Ο πληθυσμός του νέου προαστίου αυξανόταν με ταχύτατους ρυθμούς και οι ανάγκες του έπρεπε να καλυφθούν. Οι αριθμοί μιλούν μόνοι τους: το 1896 καταμετρήθηκαν 139 κάτοικοι, ενώ το 1907 είχαν φτάσει τους 1.270. Η άφιξη των προσφύγων από τον Πόντο το 1919 αύξησε τον αριθμό των Καλλιθεατών σε 4.185 το 1920 επιταχύνοντας ακόμα περισσότερο τους αναπτυξιακούς ρυθμούς. Ο αριθμός των προσφύγων από τη Μικρά Ασία που έφτασαν στην Καλλιθέα μετά τη Μικρασιατική καταστροφή (1922) ήταν σαφώς με-

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1884-1925

γαλύτερος. Έτσι, ο πληθυσμός της Καλλιθέας το 1928 είχε φτάσει τους 29.659 κατοίκους. Από αυτούς οι 15.516, δηλαδή το 52,32% του συνολικού καλλιθεϊκού πληθυσμού, ήταν πρόσφυγες.51 Ο Χ. Σακελλαρόπουλος, παλιός Καλλιθεάτης που είχε εγκατασταθεί στο προάστιο κατά τις αρχές της δεκαετίας 1920 θυμάται: «Μετὰ τὴ Μικρασιατικὴ καταστροφὴ, ἡ Καλλιθέα ἄρχισε να αὐξάνῃ σὲ πληθυσμό, ἀπὸ πρόσφυγες ἤ γηγενεῖς. Σπίτια, ἰσόγεια καὶ διώροφα ἐκτίζοντο, σὲ διάφορα σημεῖα, καταστήματα, ἐργοστάσια καὶ μικρὰ βιοτεχνικὰ ἐργαστήρια ποὺ ἔδωσαν μεγάλη κινήσῃ στὴν πόλι. Τὴν ἐποχὴ ἐκείνη ἔγινε ἡ ἐγκατάστασις προσφύγων σὲ διαφόρους συνοικισμοὺς τῶν Παλαιῶν Σφαγείων, τῆς Σχολῆς Χαροκόπου, τοῦ Σκοπευτηρίου, τοῦ “Τρελλοκομείου” στην Ἁγία Ἐλεούσα καὶ στὶς Τζιτζιφιές. Καὶ ἀπὸ τότε ἡ Καλλιθέα ἔγινε πραγματικὴ πόλις».52 Σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη και μετέπειτα επέκταση της Καλλιθέας έπαιξαν τα κοινωφελή ιδρύματα, όπως ο Οίκος Τυφλών και το Εθνικό Ορφανοτροφείο Πολέμου, καθώς και ο σχετικά μεγάλος αριθμός εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, κυρίως ανώτερων και ανώτατων (Διδασκαλείο Νηπιαγωγών, Χαροκόπειος Οικοκυρική και Επαγγελματική

Σχολή Θηλέων, Πάντειος Ανώτατη Σχολή Πολιτικών Επιστημών και Σιβιτανίδειος Τεχνική Σχολή Τεχνών και Επαγγελμάτων), που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή κατά τις τρεις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα.

Ο Οίκος Τυφλών κατά τη δεκαετία του 1960 (αρχείο Ι. Γκρίτση).

Οίκος Τυφλών (1906)

ΟΙΚΟΣ ΤΥΦΛΩΝ ιδρύθηκε στην Καλλιθέα το 1906. Η ιδέα για τη θεμελίωση ενός φιλανθρωπικού ιδρύματος για την προστασία και την εκπαίδευση των τυφλών ανήκε στον συγγραφέα Δημήτριο Βικέλα (1835-1908) και τον ποιητή Γεώργιο Δροσίνη (1859-1951). Η διεύθυνση του Οίκου Τυφλών ανατέθηκε στην Ειρήνη Λασκαρίδου (1882-1958), μικρότερη κόρη του Λασκάρεως Λασκαρίδη, που είχε κάνει σπουδές τυφλολογίας σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια. Αρχικά, ο Οίκος Τυφλών στεγάστηκε στην οικία της Ε. Λασκαρίδου. Ένα χρόνο αργότερα οι αδελφοί Ανανίας και Ραφαήλ Άμπετ προσέφεραν κληροδότημα με στόχο την ανέγερση κτηρίου για να στεγάσει το ίδρυμα. Έτσι, το 1910 ξεκίνησε η οικοδόμηση του εντυπωσιακού Αμπέτειου Μελάθρου επί της σημερινής λεωφόρου Βενιζέλου. Οι αδελφοί Άμπετ ήταν Σύριοι έμποροι και τραπεζίτες εγκατεστημένοι στην Αίγυπτο, οι οποίοι

Πορτρέτο της Ειρήνης Λασκαρίδου σε παιδική ηλικία, έργο της Therese Hundhumer (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ

Ο Οίκος Τυφλών (αρχείο Κ. Λιόντη). Ο ξενώνας του Οίκου Τυφλών, γνωστός και ως Κόκκινο Σχολείο. Οικοδομήθηκε το 1922 στη συμβολή των οδών Περικλέους και Μεταμορφώσεως. Στα δεξιά διακρίνεται το έμβλημα της οικογένειας Λασκαρίδου «Μετὰ σκότος ἐλπίζω φῶς».

απέκτησαν την ελληνική υπηκοότητα. Εκτός από τον Οίκο Τυφλών χρηματοδότησαν και την Αμπέτειο Σχολή του Καΐρου. Ο Οίκος Τυφλών Καλλιθέας, που το 1979 έγινε Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου και μετονομάστηκε σε Κέντρο Εκπαίδευσης και Αποκατάστασης Τυφλών (Κ.Ε.Α.Τ.), στεγάζεται ακόμη στο Αμπέτειο Μέλαθρο. Το 1922 χτίστηκε και ξενώνας για τη φιλοξενία τυφλών παιδιών απέναντι από το κυρίως κτήριο. Πρόκειται για κτίσμα εντυπωσιακών διαστάσεων και αρχιτεκτονικής, σχεδιασμένο από τον Α. Βάλβη, στη συμβολή των οδών Περικλέους και Μεταμορφώσεως. Τρία χρόνια αργότερα οι αδελφοί Νικολόπουλοι προσέφεραν χρήματα για την ανέγερση οικοτροφείου για τυφλά παιδιά. Έτσι οικοδομήθηκε το Νικολοπούλειο Ορφανο-

τροφείο στη συμβολή των οδών Αραπάκη και Ιατρίδου. Η εξαιρετικά πρωτοποριακή για την εποχή της οργάνωση του Οίκου Τυφλών οφείλεται κατά κύριο λόγο στη διευθύντρια Ειρήνη Λασκαρίδου, η οποία υπηρέτησε σε αυτή τη θέση επί τριάντα χρόνια (1909-1938). Το ίδρυμα παρείχε διαμονή σε παιδιά με προβλήματα οράσεως από όλη την Ελλάδα, μαθήματα της στοιχειώδους εκπαίδευσης αλλά και υφαντικής, κεραμικής, πλεκτικής και μουσικής. Στόχος αυτών των μαθημάτων ήταν η δυνατότητα επαγγελματικής αποκατάστασης των παιδιών, όταν θα αποφοιτούσαν από τον Οίκο Τυφλών. Μετά την επίσκεψη της τυφλής και κωφάλαλης παιδαγωγού Helen Keller (1880-1968) το 1946, η προσφερόμενη εκπαίδευση επεκτάθηκε και στους τυφλοκωφάλαλους. Ο Οίκος Τυφλών αποτέλεσε σημαντικό πόλο έλξης νέων κατοίκων στην Καλλιθέα, καθώς πολλές οικογένειες με τυφλά ή τυφλοκωφάλαλα παιδιά επέλεγαν να ζήσουν κοντά στο ίδρυμα, προκειμένου να διευκολύνουν τη ζωή των παιδιών τους.53

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1884-1925

Εθνικόν Ορφανοτροφείον Πολέμου (1912)

Ο 1912, ΔΥΟ ΧΡΟΝΙΑ μετά τη θεμελίωση του Αμπέτειου Μελάθρου, ιδρύθηκε το Εθνικό Ορφανοτροφείο Πολέμου με σκοπό τη στέγαση και περίθαλψη των άπορων ορφανών παιδιών του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου. Η ανέγερση του κτηρίου στη σημερινή οδό Κρέμου 126 χρηματοδοτήθηκε από την Έλενα Σκυλίτση και τον Σταμάτη Εμπειρίκο. Το οικόπεδο παραχωρήθηκε από τις οικογένειες Δαμηλάτη, Γουλιμή και Λασκαρίδου. Η διακεκριμένη παιδαγωγός Αικατερίνη Λασκαρίδου, σύζυγος του Λασκάρεως Λασκαρίδη, πρωτοστάτησε στην οργάνωση του νεότευκτου ιδρύματος. Από την ίδρυσή του και μετά, το Εθνικό Ορφανοτροφείο Πολέμου περιέθαλψε εκατοντάδες ορφανών, αφού οι επάλληλες πολεμικές διενέξεις και η πολιτική αστάθεια κατά το πρώτο ήμισυ του 20ού αιώνα προκάλεσαν τη διάλυση ή και τον αφανισμό πάμπολλων

ελληνικών οικογενειών. Η ανεκτίμητης αξίας φιλανθρωπική δράση του ιδρύματος, που αποτελεί Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου, συνεχίζεται χωρίς διακοπή μέχρι τις ημέρες μας. Το 1969 νέα κτήρια και εγκαταστάσεις προστέθηκαν, ενώ λίγα χρόνια αργότερα το ίδρυμα μετονομάστηκε σε Πρότυπο Εθνικό Νηπιοτροφείο (Π.Ε.Ν.).54

Το Νικολοπούλειον Ίδρυμα στις αρχές της δεκαετίας του 1960.

Παιδιά παίζουν σε περίπτερο του Εθνικού Ορφανοτροφείου Πολέμου τη δεκαετία του 1960.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ

Πραγματεία περί του Φροβελιανού Συστήματος, της Αικ. Λασκαρίδου, 1885 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

Το Διδασκαλείο Νηπιαγωγών στη συμβολή των οδών Φορνέζη και Κρέμου. Ευχαριστήρια επιστολή του εκπαιδευτικού τμήματος Ενώσεως Ελληνίδων προς την Αικ. Λασκαρίδου, 25/11/1911 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας). Πορτρέτο της Αικατερίνης Λασκαρίδου. Ελαιογραφία της Θάλειας Φλωρά-Καραβία (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

Διδασκαλείο Νηπιαγωγών (1912)

Ο 1897 Η ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ Λασκαρίδου ίδρυσε στην Αθήνα το Διδασκαλείο Νηπιαγωγών. Εκεί, η Λασκαρίδου εφάρμοσε τα πρωτοποριακά συστήματα διδασκαλίας του μεγάλου Γερμανού παιδαγωγού Friedrich Fröbel (1782-1852), με τα οποία είχε έρθει σε επαφή στην Αυστρία, όπου είχε γεννηθεί, μεγαλώσει και σπουδάσει. Κατά το έτος 1912 το Διδασκαλείο Νηπιαγωγών μεταφέρθηκε στην Καλλιθέα, τον τόπο

διαμονής της ιδρύτριάς του. Στεγάστηκε σε οίκημα στη γωνία των οδών Φορνέζη και Κρέμου. Δέκα χρόνια αργότερα μετατράπηκε σε κρατικό ίδρυμα, ενώ το 1959 αναδιοργανώθηκε σύμφωνα με τα πρότυπα των παιδαγωγικών ακαδημιών και μετονομάστηκε σε Σχολή Νηπιαγωγών. Λειτουργεί ως σχολή ανώτερης εκπαίδευσης υπαγόμενη στο Υπουργείο Παιδείας. Σύμφωνα με τον Τριανταφυλλίδη από το 1914 έως το 1970 αποφοίτησαν από τη Σχολή πάνω από 2.700 νηπιαγωγοί. 55

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1884-1925

Χαροκόπειος Οικοκυρική και Επαγγελματική Σχολή Θηλέων (1915)

Ο 1915 ΞΕΚIΝΗΣΕ η ανέγερση εκτεταμένου κτηριακού συγκροτήματος παρά της λεωφόρου Συγγρού, προκειμένου να στεγαστεί η Χαροκόπειος Οικοκυρική και Επαγγελματική Σχολή Θηλέων. Η σχολή αυτή, δημιούργημα του μεγαλέμπορου Παναγή Χαροκόπου (1835-1911), ιδρύθηκε προκειμένου να προσφέρει στις νεαρές Ελληνίδες θεωρητικές και πρακτικές γνώσεις οικιακής οικονομίας, αντίστοιχες με αυτές που πρόσφεραν πολλά εκπαιδευτικά ιδρύματα στη Δυτική Ευρώπη και τις Η.Π.Α., ήδη απο τον 19ο αιώνα. Έτσι, οι σπουδάστριες της Χαροκοπείου Σχολής θα αποκτούσαν τα απαραίτητα εφόδια, ώστε να εξασφαλίσουν την επαγγελματική τους αποκατάσταση σε σχετικούς τομείς ή απλώς να διαχειρίζονται με αποτελεσματικότητα τα του οίκου τους. Είναι γεγονός αδιαμφισβήτητο ότι, πριν από την ίδρυση της Χαροκοπείου Σχολής, το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα παρουσίαζε ουσιαστική έλλειψη σε ιδρύματα με ανάλογο αντικείμενο. Προκειμένου να υλοποιήσει το όραμά του για την ίδρυση μιας Οικοκυρικής Σχολής υψηλού επιπέδου, σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα, ο Χαροκόπος ταξίδεψε στη Δυτική Ευρώπη και ενημερώθηκε σχετικά με

τη μορφή και λειτουργία ανάλογων εκπαιδευτικών εγκαταστάσεων. Έπειτα αγόρασε το 1906 οικόπεδο έκτασης 20.000 τ.μ. στην περιοχή της Καλλιθέας. Ο σχεδιασμός των κτηρίων ανατέθηκε στον Αναστάση Μεταξά, αρχιτέκτονα του Παναθηναϊκού Σταδίου και του Σκοπευτηρίου. Παρά τις συστηματικές ενέργειες του Χαροκόπου, η ανέγερση της σχολής δεν ξεκίνησε παρά το 1915, δηλαδή μετά τον θάνατο του δωρητή, λόγω ποικίλων

Η τελετή θεμελίωσης της Χαροκοπείου Οικοκυρικής και Επαγγελματικής Σχολής Θηλέων, 10/6/1905.

ΠΑΝΑΓΗΣ ΧΑΡΟΚΟΠΟΣ

Παναγής Χαροκόπος γεννήθηκε στην Κεφαλονιά το 1835. Σε νεαρή ηλικία μετανάστευσε στη Ρουμανία. Εκεί ξεκίνησε την επαγγελματική του σταδιοδρομία ως έμπορος δημητριακών και εκμισθωτής γαιών και απέκτησε μεγάλη περιουσία. Το 1899 επέστρεψε στην Ελλάδα· εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και συνέχισε την επιχειρηματική του δραστηριότητα στους τομείς των τραπεζοχρηματιστηριακών και των καλλιεργειών. Κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα ασχολήθηκε με την πολιτική και το 1910 εξελέγη βουλευτής Αττικοβοιωτίας με το Κόμμα των Φιλελευθέρων του Ελευθέριου Βενιζέλου. Ο Χαροκόπος ανέπτυξε πλούσια φιλανθρωπική και κοινωφελή δράση, τόσο στην Ελλάδα όσο και στη Ρουμανία. Μεταξύ άλλων χρηματοδότησε την ελληνική εκκλησία στο Βουκουρέστι, τον Γεωργικό Σταθμό στα Φάρσαλα, τα Ιδρύματα Προικοδότησης Άπορων Κοριτσιών στο Βουκουρέστι και την Κεφαλονιά, το Χαροκόπειο Εργαστήριο Απόρων Γυναικών και Κορασίων στο Αργοστόλι και, βέβαια, τη Χαροκόπειο Οικοκυρική και Επαγγελματική Σχολή Θηλέων. Πέθανε στην Αθήνα το 1911.56

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ

Σύγχρονη όψη της Χαροκοπείου Σχολής (φωτ. Κ. Λιόντης).

γραφειοκρατικών εμποδίων. Ο Σπυρίδων Χαροκόπος, αδελφός του εμπνευστή της Σχολής, ανέλαβε την ευθύνη της διαχείρισης και ολοκλήρωσης του έργου μετά τον θάνατο του Παναγή. Τελικά, η Χαροκόπειος Οικοκυρική και Επαγγελματική Σχολή Θηλέων ξεκίνησε τη λειτουργία της το 1929. Περιλάμβανε τρία Τμήματα: το Οικοκυρικό Τμήμα, που στόχευε στην προετοιμασία ευκατάστατων κοριτσιών για τα καθήκοντα της οικοδέσποινας, το Επαγγελματικό, με στόχο την κατάρτιση φτωχότερων κοριτσιών στις «γυναικείες τέχνες» και το Τμήμα «προς ειδική μόρφωση υπηρετριών». Η φοίτηση, τριετής για όλα τα τμήματα, ήταν δωρεάν για τα δύο τελευταία τμήματα, ενώ τα δίδακτρα για το Οικοκυρικό Τμήμα ήταν αρκετά χαμηλά.

Ο Παναγής Χαροκόπος είχε φροντίσει αποτελεσματικά για την οικονομική αυτονομία της Σχολής, καθώς στη διαθήκη του προέβλεπε τη διάθεση μεγάλου χρηματικού ποσού για τη συντήρησή της. Επιπλέον, δώρησε στο ελληνικό κράτος μεγάλο τσιφλίκι στη Θεσσαλία με όρο την κρατική επιχορήγηση στη Σχολή σε ετήσια βάση. Η Χαροκόπειος Οικοκυρική και Επαγγελματική Σχολή Θηλέων μετατράπηκε σε δημόσιο ίδρυμα το 1931, ενώ τρία χρόνια μετά αναγνωρίστηκε ως Ανωτέρα Οικοκυρική Σχολή. Το 1937 επεκτάθηκε με την προσθήκη διετούς διδασκαλείου οικοκυρικής εκπαίδευσης. Το 1951 μετονομάστηκε σε Χαροκόπειο Ανώτατη Σχολή Οικιακής Οικονομίας με στόχο την εκπαίδευση καθηγητριών στο αντικείμενο αυτό. Το 1982 επεκτάθηκε και στον τομέα της Διαιτολογίας. Από το 1990 και εξής λειτουργεί ως Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα (Α.Ε.Ι.) με την επωνυμία Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο.57

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1884-1925

Πάντειος Ανωτάτη Σχολή Πολιτικών Επιστημών (1927)

Ο 1927 ΘΕΜΕΛΙΩΘΗΚΕ στην περιοχή της Καλλιθέας, επί της λεωφόρου Συγγρού, κτήριο με προορισμό τη στέγαση ειδικής σχολής για τη διδασκαλία των κοινωνικών και πολιτικών επιστημών. Αυτή η εξέλιξη ήταν αποτέλεσμα, κατά κύριο λόγο, της δράσης του Κύπριου δημοσιογράφου και πολιτικού Γεωργίου Φραγκούδη (1869-1939). Ο Φραγκούδης είχε σπουδάσει Νομική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και Πολιτικές Επιστήμες στην École Libre des Sciences Politiques του Παρισιού. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα επιδίωξε την ίδρυση μίας ανάλογης Σχολής Πολιτικών Επιστημών. Το 1924 σύστησε σωματείο με την επωνυμία «Εκπαιδευτική Αναγέννησις», προκειμένου να προωθήσει το όραμά του και να συγκεντρώσει τα απαραίτητα χρήματα μέσω εράνων σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες, τις Η.Π.Α., την Αίγυπτο και την Κύπρο. Εκτός από τους ιδιώτες χορηγούς, σημαντική δωρεά πρόσφερε και το ελληνικό Δημόσιο, η οποία οφειλόταν στον τότε υπουργό Παιδείας Γεώργιο Παπανδρέου (1888-1968). Η ανέγερση των κτηρίων της σχολής ολοκληρώθηκε γύρω στο 1930. Ανάλογο εκπαιδευτικό όραμα με τον Φραγκούδη είχε και ο Αλέξανδρος Πάντος (18881930), γόνος ευκατάστατης οικογένειας του Βόλου με σπουδές στη Νομική του Πανεπιστημίου Αθηνών και Πολιτικών Επιστημών στην École Libre des Sciences Politiques του Παρισιού. Αν και ο Πάντος ακολούθησε ανάλογη πορεία με τον Φραγκούδη, οι δύο άνδρες δεν έτυχε να συναντηθούν, παρά μόνο πνευματικά. Στη διαθήκη του, που ανοίχτηκε αμέσως μετά από τον θάνατό του, τον Ιούνιο του 1930, ο Πάντος διέθετε το σύνολο της διόλου ευκαταφρόνητης περιουσίας του για την ίδρυση σχολής πολιτικών επιστημών. Ως εκτελεστής οριζόταν ο εκάστοτε Έλληνας πρωθυπουργός. Η πειθώ και ο ενθουσιασμός του Φραγκούδη σε συνδυασμό με τη διορατικότητα του τότε πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου είχαν ως αποτέλεσμα τη συγχώνευση του κληροδοτήματος Πάντου με τις εγκαταστάσεις της Σχολής της Εκπαιδευτικής Αναγέννησης το 1931. Έτσι δημιουργήθηκε η Πάντειος Σχολή Πολιτικών Επιστημών, που αρχικά λειτούργησε ως Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού

Δικαίου. Περιλάμβανε δύο τμήματα, το Πολιτικό-Ιστορικό και το Κοινωνικό-Οικονομικό. Η φοίτηση ήταν τριετής. Το 1937 αναγνωρίστηκε ως δημόσιο εκπαιδευτικό ίδρυμα με την επωνυμία Πάντειος Ανώτατη Σχολή Πολιτικών Επιστημών. Το 1963 η φοίτηση στην Πάντειο έγινε τετραετής και τα προσφερόμενα μαθήματα μοιράστηκαν μεταξύ των Τμημάτων Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης. Είκοσι έτη αργότερα προστέθηκε και το τμήμα Κοινωνιολογίας, ενώ το τμήμα Πολιτικής Επιστήμης συμπεριέλαβε και τις Διεθνείς Σπουδές. Από το 1989 και εξής το ίδρυμα λειτουργεί ως Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών με εμπλουτισμένο πρόγραμμα σπουδών κατανεμημένο σε εννέα τμήματα. Επίσης, στο πλαίσιο του Πάντειου Πανεπιστημίου λειτουργούν έξι μεταπτυχιακά προγράμματα, τρία ερευνητικά πανεπιστημιακά ινστιτούτα, δεκαοκτώ ερευνητικά κέντρα και τέσσερα εργαστήρια.58

Σύγχρονη όψη του Παντείου Πανεπιστημίου (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος).

Αριστερά: «Ένα εθνικό ίδρυμα: Η Χαροκόπειος Ανωτέρα Οικοκυρική Σχολή». Δημοσίευμα στον Καλλιθαϊκό Τύπο, έτος Α΄, φύλλο 4 (30/10/1934).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ

Σιβιτανίδειος Τεχνική Σχολή Τεχνών και Επαγγελμάτων (1927) Άνω: Μηχανουργικό τμήμα της Σιβιτανιδείου Σχολής. Κάτω: Το κτηριακό συγκρότημα της Σιβιτανιδείου Σχολής Τεχνών και Επαγγελμάτων τη δεκαετία του 1970. Μπροστά διακρίνεται ο σταθμός του Η.Σ.Α.Π. (αρχείο Ι. Γκρίτση).

Η ΧΡΟΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΠΟΙΑ θεμελιώθηκε η Πάντειος Ανώτατη Σχολή Πολιτικών Επιστημών, δηλαδή το 1927, ιδρύθηκε στην Καλλιθέα και η Σιβιτανίδειος Τεχνική Σχολή Τεχνών και Επαγγελμάτων. Αυτό έγινε με τα χρήματα του Αιγυπτιώτη έμπορου Βασίλειου Σιβιτανίδη (1830-1921), ο οποίος κληροδότησε 76.000.000 δραχμές στο ελληνικό Δημόσιο με στόχο την ίδρυση Τεχνικής Σχολής στην Αθήνα κατά τα πρότυπα του Conservatoire des Arts et Mettiers του Παρισιού. Με το ένα ήμισυ του παραπάνω ποσού θα κατασκευάζονταν τα κτήρια και οι εγκαταστάσεις της Σχολής, ενώ με τα υπόλοιπα θα εξασφαλιζόταν η συντήρησή της. Η Σιβιτανίδειος Τεχνική Σχολή Τεχνών και Επαγγελμάτων εντάχθηκε στο υπουργείο Εθνικής Οικονομίας και λειτουργεί σχεδόν χωρίς διακοπή από την ίδρυσή της μέχρι σήμερα. Αποτελεί Νομικό Πρόσωπο Δημο-

σίου Δικαίου και διοικείται από επταμελές συμβούλιο με πρόεδρο τον εκάστοτε Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και Πάσης Ελλάδος και αντιπρόεδρο τον εκάστοτε Πρόεδρο του Αρείου Πάγου. Στόχος της σχολής ήταν η παροχή «μέσης καὶ κατωτέρας βιομηχανικὴς τεχνικῆς καὶ ἐν γένει ἐπαγγελματικὴς μορφώσεωςσ», ενώ αργότερα τα μαθήματα κατανεμήθηκαν σε τρεις κύκλους σπουδών: την Κατωτέρα Σχολή Τεχνιτών, τη Μέση Σχολή Εργοδηγών και την Ανωτέρα Σχολή Εργοδηγών. Η λειτουργία της Σχολής σταμάτησε κατά την περίοδο της Κατοχής, καθώς τα γερμανικά στρατεύματα είχαν επιτάξει τα κτήρια και τις εγκαταστάσεις. Σήμερα, η Σιβιτανίδειος Τεχνική Σχολή Τεχνών και Επαγγελμάτων έχει γύρω στους 4.000 μαθητές, διαθέτει ιδιαίτερα αξιόλογη υλικοτεχνική υποδομή και περιλαμβάνει πολλαπλά σχολεία και ιδρύματα τεχνικής κατεύθυνσης: πέντε Τεχνικά Επαγγελματικά Εκπαιδευτήρια (Τ.Ε.Ε.), ένα Ινστιτούτο Επαγγελματικής Κατάρτισης (Ι.Ε.Κ.), ένα Κέντρο Επαγγελματικής Κατάρτισης (Κ.Ε.Κ.) και ένα Ενιαίο Λύκειο.60

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1884-1925

Άνω: Το εργαστήριο για μικροπεριελίξεις κινητήρων. Κάτω: Η αμφιθεατρική αίθουσα για το μάθημα Φυσικής - Χημείας.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ

Ο Ιππόδρομος του Φαλήρου Δεξιά: Πανοραμική άποψη του χώρου του Ιπποδρόμου στο Φαληρικό Δέλτα, κατά τη δεκαετία του 1980 (αρχείο Γραφείου Τύπου Δήμου Καλλιθέας).

Ο παλαίμαχος αναβάτης Αντώνης Σταυρινός με το αραβικό άλογο Σου Αλίμ που κέρδισε το έπαθλο Αραβίας, 1929.

ΑΤΑ ΤΟ 1924, η Προνομιούχος Ελληνική Εταιρεία Ιπποδρομιών ξεκίνησε τις εργασίες για την ανέγερση ιπποδρόμου στην περιοχή του Φαληρικού Δέλτα, σε έκταση 300 στρεμμάτων, παραχωρηθείσα από το Δημόσιο. Επρόκειτο για την εξαιρετικά ελώδη περιοχή στα νότια του οικισμού της Καλλιθέας, κοντά στην παραλία των Τζιτζιφιών. Αρχικά διαμορφώθηκε ο ελλειψοειδής στίβος που στρώθηκε με άμμο θαλάσσης, προκειμένου να καλυφθεί το ελώδες υπέδαφος. Γύρω από τον στίβο υψώθηκαν εξέδρες για τους θεατές. Η εξέδρα των επισήμων διέθετε ειδικά διαμορφωμένα θεωρεία. Οι πρώτοι ιπποδρομικοί αγώνες διεξήχθησαν στις 20 Απριλίου 1925. Από τότε οι ιπποδρομίες καθιερώθηκαν ως σταθερός θεσμός στο πλαίσιο της ελληνικής και, κυρίως, της αθηναϊκής κοινωνίας. Κατά τα χρόνια της Κατοχής, οι ιπποδρομικοί αγώνες διακόπηκαν, καθώς οι εγκαταστάσεις του Ιπποδρόμου επιτάχθηκαν από τα γερμανικά στρατεύματα, τα οποία προκάλεσαν σημαντικότατες φθορές. Κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1940 η Προνομιούχος Ελληνική Εταιρεία Ιπποδρομιών ξεκίνησε την επισκευή και ανακαίνιση του εξοπλισμού και των κτηρίων του Ιπποδρόμου. Κάποια από αυτά απέκτησαν ιδιαίτερα περίτεχνη μορφή και χρησιμοποιούνταν για τη διοργάνωση κοσμικών νυκτερινών εκδηλώσεων. Το 1954 αγοράστηκε υπερσύγχρονη, αμερικανικής κατασκευής εγκατάσταση για την εκκίνηση των αλόγων και καταργούνται τα απαρχαιωμένα σχοινιά εκκινήσεων. Παρόλη την εμπορική κίνηση που έφερνε

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1884-1925

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ

Οι εγκαταστάσεις σταβλισμού στον Ιππόδρομο, τη δεκαετία του 1980 (άνω: φωτ. Α. Ανδρεόπουλος, δεξιά: αρχείο Γραφείου Τύπου Δήμου Καλλιθέας).

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1884-1925

ΟΙ ΙΠΠΟΔΡΟΜΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Το βασιλικό περίπτερο στον Ιππόδρομο.

ι πρώτες ιπποδρομίες μετά τη συγκρότηση του νεότερου ελληνικού κράτους έλαβαν χώρα κατά το 1884, όταν μια ομάδα φιλίππων, γνωστή ως Φίλιππος Εταιρεία, διοργάνωσαν ιππικούς αγώνες στην περιοχή του Φαλήρου, κοντά στον χώρο του μετέπειτα Ιπποδρόμου. Η Φίλιππος Εταιρεία είχε επικεφαλής τον Ευστράτιο Ράλλη και την αμέριστη συμπαράσταση του πρωθυπουργού Χαρίλαου Τρικούπη. Ο τελευταίος είχε στριμωχτεί μαζί με το πλήθος των θεατών κάτω από τον δυνατό αθηναϊκό ήλιο στην πρόχειρη ξύλινη εξέδρα που είχε στηθεί ειδικά για την περίσταση, προκειμένου να παρακολουθήσει την πρώτη ιπποδρομική διοργάνωση. Τελικά η ταλαιπωρία του κοινού δεν άξιζε τον κόπο, καθώς η διοργάνωση ήταν ανεπιτυχής, αφού οι περισσότεροι από τους διαγωνιζόμενους ίππους αποσύρθηκαν είτε γιατί αφηνίασαν είτε γιατί σωριάστηκαν στο έδαφος και μόνο ένας από αυτούς κατόρθωσε να τερματίσει. Ακόμα μία αποτυχημένη προσπάθεια για διοργάνωση ιπποδρομιών έγινε το 1902 στην περιοχή του Ποδονύφτη στα Πατήσια από τη Φίλιππο Κοινωνία εν Ελλάδι. Η τελευταία είχε ιδρυθεί το 1901 από ομάδα επώνυμων Αθηναίων φιλίππων με σκοπό την ανάπτυξη ελληνικής ιππικής ράτσας και τη διοργάνωση ιπποδρομιών. Όπως και στο Φάληρο, η διοργάνωση στα Πατήσια, όπου παρευρέθηκε και η τότε βασιλική οικογένεια, είχε γίνει με πρόχειρα μέσα και κατέληξε σε θεατές που έτρεχαν έντρομοι μέσα σε σύννεφα σκόνης, για να γλιτώσουν το ποδοπάτημα από τα αφηνιασμένα άλογα. Ανάλογη αποτυχία είχε και η διοργάνωση του 1910, η οποία επίσης έλαβε χώρα στην περιοχή του Ποδονύφτη. Λίγα χρόνια αργότερα μια ομάδα φιλίππων επιχειρηματιών, με επικεφαλής τους αδελφούς Μίμη και Σπύρο Κωστόπουλο, τον Ηλία Κατσίχτη, τον Ιωάννη Στεφανόπουλο και τον Ελληνοαρμένιο Βαχάν Βαλιαζόγλου αποφάσισε να προωθήσει συστηματικά τις ιπποδρομίες στην Ελλάδα, καθώς πίστευαν ότι επρόκειτο για ιδιαίτερα κερδοφόρο μέσο μαζικής διασκέδασης, που θα επέφερε οφέλη και στον πολιτιστικό τομέα. Έτσι, τον Δεκέμβριο του 1923 το ελληνικό κράτος παραχώρησε στην παραπάνω ομάδα το δικαίωμα θέσπισης και διεξαγωγής ιπποδρομιών στην Αττική για τριάντα έτη. Αμέσως μετά την παραπάνω συμφωνία, στις 11 Ιανουαρίου 1924, συστάθηκε η Προνομιούχος Ελληνική Εταιρεία Ιπποδρομιών, που προχώρησε χωρίς καθυστέρηση στην κατασκευή ιπποδρόμου στην περιοχή του Φαληρικού Δέλτα. Στο πλαί-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ

ΟΙ ΙΠΠΟΔΡΟΜΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ σιο της προετοιμασίας για τους πρώτους αγώνες κατέφθασαν στην Αθήνα εκπαιδευμένοι αναβάτες και ειδικοί σε θέματα ιπποδρομιών από την Αίγυπτο και την Αγγλία. Επίσης εισήχθησαν εβδομήντα άλογα, αραβικά από την Αίγυπτο, αγγλο-αραβικά από την Κύπρο και καθαρόαιμα αγγλικά. Η επίσημη έναρξη των ιπποδρομιών έγινε στις 21 Απριλίου 1925 μέσα σε ιδιαίτερα εορταστική ατμόσφαιρα· οι αγώνες σημείωσαν πρωτοφανή επιτυχία. Στο Άστυ Καλλιθέας διαβάζουμε: «Ὅ,τι εἶχε να ἐπιδείξῃ ἡ πρωτεύουσα τότε, μὲ τὸν περιωρισμένο πληθυσμὸ της, εἰς ὁμορφιά, κομψότητα καὶ νεωτερισμό, ἐπεδείχθη ἐκείνη τὴν ἡμέραν στὸ Φαληρικὸν Δέλτα. Οἱ ἐντὸς τοῦ ἱπποδρόμου θεαταὶ ὑπελογίσθησαν εἰς 20.000, οἱ ἐκ τῶν πέριξ παρακολουθοῦντες εἰς 30.000, ἐνῷ περὶ τὶς 4.000 τροχοφόρα παντὸς εἴδους, λιμουζίνες, ἀγοραῖα, μόνιππα, ἀκόμη καὶ σοῦστες, ἐχρησιμοποιήθησαν ἀπὸ τοὺς Ἀθηναίους γιὰ τὸ κατέβασμὰ των στον Ἰππόδρομο. Τὰ διατεθέντα εἰσιτήρια ὅμως δεν πέρασαν τίς 8.000, διότι λόγω τῆς συρροῆς τοῦ κόσμου, ἦτο ἀδύνατον νά τηρηθῇ ἡ τάξις καὶ οἱ περισσότεροι εἶχαν μπεῖ στὸν ἱππόδρομο χωρὶς να πληρώσουν. Τὸ πρῶτον ἀμοιβαῖον στοίχημα ἔφτασε στις 433.980 δραχμὲς».61 Η δημοτικότητα των ιπποδρομιών οφειλόταν σε μεγάλο μέρος στο αμοιβαίο στοίχημα που διεξαγόταν σε σχέση με τους αγώνες (Γκανιάν «Πρώτος», Πλασέ, Σουήπστεϊκ). Οι ιπποδρομικοί αγώνες έλαβαν σημαντική ενίσχυση από την πολιτεία. Επιπλέον, η ενεργός ανάμειξη του Άγγλου William Reese, που αγόρασε μεγάλο πακέτο της Εταιρείας Ιπποδρομιών, και η στενή του συνεργασία με τον Μίμη Κωστόπουλο έδωσαν μεγάλη ώθηση στην ιπποδρομική δραστηριότητα, που αναχαιτίστηκε δραστικά κατά την περίοδο της Κατοχής. Ο ιππόδρομος επιτάχτηκε και η υπάρχουσα υλικοτεχνική υποδομή καταστράφηκε. Η Προνομιούχος Ελληνική Εταιρεία Ιπποδρομιών δεν κατάφερε να θέσει σε λειτουργία τον Iππόδρομο πριν τον Μάιο το 1951. Από το 1969 και εξής, δηλαδή μετά τη λήξη της σύμβασης μεταξύ της Εταιρείας Ιπποδρομιών και του ελληνικού Δημοσίου, την οργάνωση και διεξαγωγή των αγώνων ανέλαβε ο Οργανισμός Διεξαγωγής Ιπποδρομιών Ελλάδος (Ο.Δ.Ι.Ε.).62

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1884-1925

στην περιοχή της Καλλιθέας και του γειτονικού Παλαιού Φαλήρου ο Ιππόδρομος, οι αντίστοιχες δημοτικές αρχές ζητούσαν την απομάκρυνσή του, ήδη από τη δεκαετία του 1950, λόγω των ανθυγιεινών συνθηκών που δημιουργούσαν οι στάβλοι. Πενήντα χρόνια αργότερα, στο πλαίσιο της προετοιμασίας για τους Ολυμπιακούς Αγώνες 2004, ο Ιππόδρομος μεταφέρθηκε στο Μαρκόπουλο.

Σύλλογος Κατοίκων Καλλιθέας

ΑYΞΗΣΗ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ της Καλλιθέας κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα ήταν ραγδαία. Παρ’ όλα αυτά, τα έργα υποδομής που είχαν πραγματοποιηθεί μέχρι το 1920 ήταν ανεπαρκή. Σύμφωνα με τον Σακελλαρόπουλο: «Καθαριότης, ὀδοποιΐα, ὕδρευσις, φωτισμὸς ἦταν ἄγνωστα. Σ’ αὐτὴ τὴν κατάστασι παρουσιάζετο τότε ἡ Καλλιθέα, τέλος

τοῦ 1922 καὶ ἀρχὲς τοῦ 1923, μ’ ἐπιδημία ἐξανθηματικοῦ τύφου, μηνιγγίτιδος καὶ δυσεντερίας, ἐκτὸς τῶν ἄλλων παιδικῶν νοσημάτων, κοκκύτου, ἱλαρᾶς καὶ ὀστρακιᾶς».63 Προκειμένου να αντιμετωπίσουν τα παραπάνω προβλήματα και να βελτιώσουν αποτελεσματικά το βιοτικό τους επίπεδο, οι κάτοικοι της Καλλιθέας ίδρυσαν το 1923 τον Σύλλογο Κατοίκων Καλλιθέας. Έχοντας εξασφαλίσει την αμέριστη συμπαράσταση του Γεωργίου Φιλάρετου και άλλων επιφανών Καλλιθεατών, ο σύλλογος επεδίωξε και πέτυχε την πραγματοποίηση σημαντικών έργων υποδομής, όπως την κατασκευή δρόμων, τον ηλεκτροφωτισμό του οικισμού και την κατασκευή σταθμού του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου. Βέβαια, το μεγαλύτερο επίτευγμα του Συλλόγου Κατοίκων Καλλιθέας ήταν η απόσπαση του οικισμού από τον Δήμο Αθηναίων και η ακόλουθη ίδρυση της Κοινότητας Καλλιθέας το 1925.

Η Καλλιθέα στα μέσα της δεκαετίας του 1920.

CHAPTER III

THE KALLITHEA SETTLEMENT 1884-1925

by Anastasia Leriou

Harilaos Trikoupes. Marble statue by the Kallithean sculptor Thomas Thomopoulos (photo by S. Panagiotopoulos).

Athens during the last decades of the 19th century

N 1834 ATHENS WAS SELECTED to host the capital of the newly established Greek state. At that time it was only a small town of no more than 10,000 people, while the neighbouring Piraeus laid almost uninhabited. After 1834, the population increased rapidly and many impressive public and private buildings were erected. Subsequently, Piraeus, the new capital’s harbour was also built up. The ﬁnal decades of the 19th century in Greece are characterised by development and modernization, the result of Harilaos Trikoupes’ (1832-1896) vision and initiative. By 1890 the population of Athens had been multiplied by ten. Wealthy Greeks from abroad brought their businesses and homes in Athens. Besides them, poor people from all over Greece arrived in Athens look-

ing for a job and a better life. These people shared the miserable living conditions of the lower Athenian social class and dwelled in small houses or even shacks with no heating and proper drainage. As more and more people kept arriving during the 1880s and 1890s, the situation became much worse. By the late 1870s Athens had accumulated a population of 63,374; in 1889 this number had climbed up to 114,355. In order for the newcomers to be accommodated, the town expanded considerably through the establishment of new settlements around its periphery. Kallithea was one of these. As a matter of fact, Kallithea was the first officially planned and systematically organised Athenian settlement. The others, such as Neapole, Kato Patesia, Kypsele, Abelokepoi, Pagrati etc, were created by means of erecting a number of unlicensed buildings in areas outside the limits of the official cityplan. The idea to establish a well-designed settlement in the area occupied by modern Kallithea belonged to the Building Company S.A. that put it into practice at the beginning of January 1885.

Kallithea during the 19th century, before 1885

URING THE FIRST HALF of the 19th century the Kallithea area was covered by fields of barley, vineyards, olive- and figtrees and vegetable gardens attended by farmers from Plaka and Brahami (current Municipality of Aghios Demetrios). The River Ilissos flowing through the north-eastern section of the region made the land particularly fertile. With the exception of a small settlement in the vicinity of the small Agia Eleousa church, the area was practically uninhabited. The church in question had been erected

THE KALLITHEA SETTLEMENT 1884 -1925

during the Ottoman period, at some point during the last decades of the 18th or the beginning of the 19th century. To the north-west the railway connecting Athens to Piraeus cut across the Kallithea plain. To the west the fields stretched southwards until they reached the sea. This area is known as Tzitzifies; it used to be quite marshy, mainly in the Faleron Delta region. Populated by numerous birds of various species, Tzitzifies was a popular hunting place during the first decades of the 20th century. The abattoir, constructed by the Municipality of Athens in 1856, was located to the south of the Filopappos Hill and near the Ilissos River. Immediately to east of the abattoir rose the steep Sikelia Hill, almost entirely of red stone. This area was generally known as ‘Damari’ ( quarry), as many lime-furnaces were to be found there. Due to its healthy and pleasant climate, coastal location and close vicinity to Athens and Piraeus, the Kallithea region attracted the Building Company S.A. members’ attention. It seemed ideal for hosting a new settlement aiming to relief the urban centres of Athens and Piraeus that were getting more and more crowded.

The Building Combany S.A. and the establishment of the Kallithea settlement (1884)

HE BUILDING COMPANY S.A. was established in 1883 by Euthymios Kehagias (1821-1885), a distinguished banker, Professor Stefanos Streit (1835-1920), major Anastasios Theofilas, Pavlos Tzolas and Michael Sevastos, merchants, and the brothers Konstantinos and Anastasios Giannopoulos. Owning significant capitals, these people were interested in construction investment. Consequently, they bought approximately 910,000 m2 of land from the Greek State in the region between the modern Harokopou district and the church of Agia Eleousa. Their original aim was to create a settlement for workers, analogous to those in France. The settlement would include small houses that the workers would be able to buy by means of loans and mortgages offered by the Building Company S.A. itself. The settlement’s plan, prepared by a French civil engineer on the basis of the Hippodamian architectural system, was approved by the Minister of

Internal Affairs in December 1884. However, it was never fully materialised. As the years passed, it went through plenty of modifications and changes. Euthymios Kehagias named the new settlement ‘Kallithea’ ( beautiful view), after the beautiful sea-view it provided. In 1885 Konstantinos Giannopoulos undertook the construction of three houses in the newly established suburb. It is generally believed that they were designed by the famous German architect Ernst Ziller (1837-1923) who happened to live in Athens during that period. Ziller is also responsible for a large number of summer houses built in Kefisia that look quite similar to the earliest Kallithea houses. Nevertheless, due to unexpected financial difficulties, Giannopoulos did not manage to complete the houses’ construction. Subsequently, the un-finished houses were placed under the ownership of the Building Company S.A. In 1885 Kehagias died and the company, facing serious economic problems, resorted to selling building plots at particularly low prices. In order to create an efficient urban infrastructure at Kallithea, the Building Company S.A. made a contract with the Athenian Company of Horse-drawn Carriages. The former offered a piece of land of about 14,000 m2, where currently Davaki Square is located, that would accommodate the latter’s storerooms and garage. The Athenian Company of Horse-drawn Carriages on the other hand, undertook the responsibilities of completing the construction of the semi-finished houses,

House founding ceremony organised by the Building Enterprise Company, 1909.

CHAPTER ΙΙΙ.

The Kallithea shooting-gallery (Skopefterion).

building five small houses, constructing a water-reservoir, installing water-pipes and providing the future inhabitants of Kallithea with cheaper tickets. During the first three years after its establishment, the Building Company S.A. managed to sell a significant number of building plots. However, none of the land-owners went ahead with having a house built. As the area was rather desolate, such an endeavour seemed quite risky. Nevertheless, people changed their minds eventually, as various distinguished Athenians decided to have summer houses constructed in the area. Thus, Kallithea became a summer resort.

The ﬁrst inhabitants of the new Athenian suburb

HE FIRST RESIDENT of the newly established Athenian suburb was the educated Georgios Filaretos (1848-1929), a jurist and politician; he was so attracted by Kallithea’s picturesque scenery that he bought one of the Building Company’s semi-finished houses together with the land surrounding it in 1887. Filaretos named his new house ‘Sikelia’. In the future he would have two more houses, ‘Palladion’ and ‘Elyssion’, constructed within the grounds of his building plot to accommodate his office and library respectively. A few months after Filaretos had settled at Kallithea, he was joined by the family of his uncle Laskaris Laskarides (1828-1900) who bought the semi-finished house across ‘Sikelia’. Thoroughly restored, Laskarides’ house still stands housing the Municipal Art Gallery.

Filaretos and Laskarides were followed by more prominent Athenians, e.g. the artillery officer N. Goulimes in 1887, the agriculturalist Panagiotes Gennadios (1848-1917) in 1888, the gendarmerie chief I. Damilates in 1890 and Georgios Kremos (1840-1926) in 1895. The latter was a Reader at the Department of History, University of Athens and, similarly to Laskarides, related to Filaretos. Besides them, the families of Julios Fornezes, G. Chrestomanos, I. Tsatsos, K. Mantzagriotakes and K. Kantakouzenos also selected Kallithea as their summer resort. As the years went by, however, these families ended up spending the whole year at Kallithea and not just the summer months. In 1897 the new suburb had more than one hundred and fifty permanent residents. In collaboration with the Building Company S.A., the Kallitheans made systematic efforts, so as to provide their settlement with the basic means, such as lamb-posts along its streets and on the squares, a police station and a surgery.

The revival of the Olympic Games and the Kallithea shooting-gallery Skopefterion (1896)

N 1895 THE OLYMPIC GAMES Committee bought from the Building Company S.A. a building plot of 24,000 m2 for the construction of a shooting-gallery ( Skopefterion). This is where the shooting matches of the 1st Olympic Games would be held. The shooting-gallery was built near the settlement by means of a donation made by the great benefactor Georgios Averof (1818-1899). It was designed by the architect Anastases Metaxas

THE KALLITHEA SETTLEMENT 1884 -1925

(1863-1937), the restorer of the Panathenaic Stadium. Skopefterion was a long and narrow building measuring 350x80 m with a fortresslike appearance. Its construction, which cost 95,000 drachmas, was completed a few days before the beginning of the Olympic Games. The shooting-gallery was inaugurated on the third day of the games (Wednesday, 27 March 1896). After the end of the 1st Olympic Games the shooting-gallery hosted various athletic events and shooting practices. Later, it was used as a refugee camp (early 1920s), a school (1926-1941) and a prison (1941-1965); it was demolished in 1965.

had 136 permanent residents; by 1907 this ﬁgure had grown to 1,270. The arrival of the refugees from Pontos and Asia Minor pushed these numbers even higher. In 1928 Kallithea boasted a population of 29,659 people; more than half of them were refugees. This dramatic population increase resulted in Kallithea’s detachment from the Municipality of Athens and the subsequent establishment of the Community of Kallithea in 1925. The ﬁrst municipal election took place in June 1925. The winner was Nikolaos Chatzopoulos, who remained president of the community until 1929.

Home of the Blind (1906) Kallithea during the ﬁrst decades of the 20th century

URING THE FIRST YEARS of the 20th century, Kallithea was characterised by impressive villas and mansions. Gradually, more modest houses started appearing, as many members of the Athenian middle-class decided to move to the newly established suburb. The newcomers were lawyers, teachers, architects, civil servants, merchants, building contractors, and also bakers, grocers, and employees of the Athenian Company of Horsedrawn Carriages. Additionally, there were farmers from the provinces and workers. The latter were employed at the nearby abattoir, the queries and the few factories that had been established around Kallithea’s periphery during the 1910s and 1920s. In 1909 the Building Enterprise Company was established. It constructed fifty stone twostorey houses in the Harokopou area, that is to say a few hundred metres to the north of the already existing settlement. The design of the new houses was impressive, while their dimensions relatively modest, so that middleclass buyers could afford them. During the first decades of the 20th century the Athenians regarded Kallithea as a particularly pleasant district with plenty of fresh air, many trees, and an attractive beach at Tzitzifies. Slightly before 1899, the church of Metamorfosis, Kallithea’s first church, was built near Agia Eleousa. During the 1900s the first primary schools were founded. At the same time, the first stores appeared. The beginning of the 20th century witnessed a rapid increase in Kallithea’s population: in 1896 Kallithea

HE HOME OF THE BLIND was established in 1906. Its ﬁrst director was the pedagogue Irene Laskarides (1882-1958), the youngest daughter of Laskaris Laskarides, who had specialised in tutoring blind people in Europe. The institution was accommodated in an impressive building constructed by means of a donation provided by the brothers Anania and Raphael Abeth, rich merchants from Syria. The construction of the building began in 1910. The Home of the Blind at Kallithea was superbly organised by Irene Laskarides, who maintained the director’s position for thirty years. The institution provided accommodation, education and training to blind children from all over Greece. During the 1920s an

Typing practice at the Home of the Blind.

CHAPTER ΙΙΙ.

impressive hostel, as well as a boarding school for blind children were built. Since 1946, the Home of the Blind has been admitting blind and deaf-mute children as well. In 1979 the institution became a legal entity in public law and was renamed ‘Centre of Education and Rehabilitation for the Blind’ (K.E.R.B.).

located to Kallithea. In 1922 Nursemaid School became a public institution; in 1959 it was reorganised as a pedagogic academy. It currently constitutes an Institution of Higher Education subject to the Ministry of Education.

Harokopeion School of Home Εconomics and Professions for Women (1915)

National War Orphanage (1912)

HE NATIONAL WAR Orphanage was founded in 1912, in order to provide shelter for the poor orphans, whose parents had died during Balkan War I. The establishment was organised by the distinguished pedagogue Aikaterini Chrestomanou (1842-1916), wife of Laskaris Laskarides. The consecutive wars and political instability characterising the ﬁrst half of the 20th century resulted in more and more children taking shelter at the National War Orphanage in Kallithea. In 1969 new wings were built; a few years later the institution was recognised as a legal entity in public law and renamed ‘Experimental National Nursery School’.

Νursemaid School (1912)

The Nursemaid School during the 1960s.

N 1897 Aikaterini Chrestomanou, who had studied the pedagogic systems of the famous German Friedrich Fröbel (1782-1852) in Austria, founded the Nursemaid School in Athens. Fifteen years later the institution was re-

N 1915 THE CONSTRUCTION of a large building on Theseos Avenue began by means of a large fund offered by Panages Harokopos (1835-1911), who intended to establish an institution able to provide Greek girls with a proper education in housekeeping and home economics. Thus, after graduation the students would be able to find jobs or become efficient housewives. Harokopos was inspired by analogous schools in Europe and the USA training young women from as early as the 19th century. The first students were accepted in 1929. At that time the school included three departments: housekeeping for future housewives, housekeeping for maids and professional training in jobs for women such as knitting, sewing etc. The institution became public in 1931. Twenty years later it was renamed ‘Harokopeion Supreme School of Home Economics’ aiming at educating future home economics teachers. Since 1990 it has been promoted to an Instituion of Higher Educational called ‘Harokopeio University’.

Panteios Supreme School of Political Sciences (1927)

HE ESTABLISHMENT of the Panteios Supreme School of Political Sciences in 1927 should be seen as the result of the systematic eﬀort of two inspired men: the Cypriot journalist and politician Georgios Fragoudes (1869-1939) and the lawyer Alexandros Pantos (1888-1930). Although they had never met, Fragoudes and Pantos shared the same vision: creating an educational institution focussing on social and political sciences. Fragoudes managed to convince the Greek State in regards to the importance of such a school and, moreover, raise a considerable amount of money through donations in order have a large building constructed on Syggrou Avenue in 1930. Fragoudes’ vision was signiﬁcantly supported by a fund allocated for

THE KALLITHEA SETTLEMENT 1884 -1925

The Harokopeion School of Home Economics and Professions for Women during the 1950s.

the foundation of such a school in Pantos’ will. Thus, Panteios School of Political Sciences, a legal entity in private law, was established. In 1937 it was recognised as a public educational institution named ‘Panteios Supreme School of Political Sciences’. Since 1989 it has been classiﬁed as an Institution of Higher Education called ‘Panteion University of Social and Political Sciences’.

Sivitanideios Public School of Trade and Vocations (1927)

HE SIVITANIDEIOS Public School of Trade and Vocations was founded in 1927 by means of a fund allocated in Vasilios Sivitanides’ (1830-1921) will to the establishment of a technical school following European models and principally the renowned Conservatoire des Arts et Mettiers in Paris. Sividanideios constitutes a legal entity in public law, subject to the Ministry of Economy. It aims at providing eﬀective technical-industrial training.

The Faleron Racecource

HE CONSTRUCTION of the racecourse in the Faleron Delta area began in 1924 and was sponsored by the Preferential Greek Company of Horse-races. The very ﬁrst Greek horse-races took place in 20 April 1925. Since then, horse-races became very popular among

the members of the Athenian society. During the German occupation the races were interrupted, as the racecourse buildings and facilities were requisitioned, and subsequently seriously damaged, by the German army. The Preferential Greek Company of Horse-races repaired the racecourse and added more buildings and facilities during the late 1940s and early 1950s. Despite the commercial beneﬁts that the Faleron Racecourse brought to the surrounding areas, the nearby Municipalities of Kallithea and Palaio Faleron had been demanding its closure from as early as the 1950s. This was due to the unhealthy conditions created by stabling a large number of horses. The Racecourse was relocated to Markopoulo in 2004.

Kallithea Residents’ Association

ESPITE THE RAPID increase in the Kallithea population during the ﬁrst decades of the 20th century, the development in the settlement’s infrastructure by 1920 was particularly poor. In 1923 the residents established an association aiming at providing its members with better living conditions. With the guidance of Georgios Filaretos, the association managed to achieve many of its goals. The most important of them was the settlement’s detachment from the Municipality of Athens and its subsequent establishment as an autonomous Community. This took place in 1925.

Η οδός Φιλαρέτου προς Νέα Σμύρνη από το ύψος της διασταύρωσης με την οδό Πλάτωνος στον Μεσοπόλεμο. Πρόκειται για τον Συνοικισμό Ποντίων Σκοπευτηρίου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV

Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ της Άννας Μουρουγκλού

Η εγκατάσταση των προσφύγων στην Καλλιθέα

ΚΑΛΛΙΘΕΑ ΗΤΑΝ ΕΝΑΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΒΑΣΙΚΟΥΣ ΤΟΠΟΥΣ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗΣ των προσφύγων αμέσως μετά την αποβίβασή τους στον Πειραιά. Στον χώρο του Σκοπευτηρίου, ήδη από το 1919, είχαν εγκατασταθεί γύρω στις 500 οικογένειες, κυρίως από την Κερασούντα, την Τρίπολη και την Τραπεζούντα. Οι πρόσφυγες στεγάστηκαν δηλαδή σε έναν χώρο περιφραγμένο με πανύψηλους χωμάτινους τοίχους και εντελώς εγκαταλελειμμένο, ο οποίος περιγράφεται από τους σύγχρονους τότε κατοίκους ως απέραντος βαλτότοπος, καλυμμένος με αγριόχορτα και με παντός είδους ερπετά στον προαύλιο χώρο. Η περίφραξη άρχιζε από το πίσω μέρος του κτηρίου έως την οδό Φαμέλη (σημερινή οδό Μεσολογγίου) και από την οδό Φιλαρέτου έως την οδό Σκρα. Εκεί οι πρώτοι πρόσφυγες στεγάστηκαν πρόχειρα στήνοντας αυτοσχέδια παραπήγματα κατασκευασμένα είτε με καλάμια και λινάτσες ή σακιά είτε με πλίνθους από λάσπη και άχυρο, καθώς το ελληνικό κράτος δεν τους παρείχε τα απαραίτητα εφόδια ούτε μερίμνησε γι’ αυτούς, τουλάχιστον μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1920. Στην Καλλιθέα κατέφθασαν το φθινόπωρο του 1922 πάνω από 20.000 πρόσφυγες από τον Πόντο, την Καππαδοκία, την Κωνσταντινούπολη και τα παράλια της Μικράς Ασίας. Για την εγκατάστασή τους, εκτός από τον συνοικισμό του Σκοπευτηρίου, που προϋπήρχε, δημιουργήθηκαν οι προσφυγικοί συνοικισμοί των Παλαιών Σφαγείων (βόρεια της Χαροκoπείου Σχολής) και των Τζιτζιφιών. Τότε ο υπέρογκος αριθμός των προσφύγων ανάγκασε τις κυβερνήσεις να κινητοποιήσουν όλους τους ανθρωπιστικούς φορείς και όλα τα μέσα που διέθεταν, προκειμένου να αποκατασταθούν οι νεοφερμένοι. Μέσα σε άθλιες συνθήκες οι πρόσφυγες ανέλαβαν μόνοι τους την αυτοστέγασή τους οικοδομώντας χωμάτινες καλύβες και πρόχειρα καταλύματα, προκειμένου να προφυλαχτούν από το κρύο του χειμώνα που πλησίαζε. Σύντομα, οι καλύβες μετατράπηκαν σε υποτυπώδεις κατοικίες, χτισμένες με πλίνθους από τους τοίχους του Σκοπευτηρίου. Έτσι, κατεδάφισαν τον ψηλό πλίνθινο εξωτερικό μαντρότοιχο και με τα υλικά του κατασκεύασαν μικρά πλινθόκτιστα σπίτια με στέγη από πισσόχαρτο ή λαμαρίνα, χωρίς συγκεκριμένο σχέδιο, χωρίς μελέτη για αποχέτευση και

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV

Οικογένεια Ποντίων προσφύγων που εγκαταστάθηκε στην Καλλιθέα το 1920 (φωτογραφία 1898, Σύλλογος Ποντίων «Αργοναύται - Κομνηνοί»).

Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ

χωρίς υδροδότηση. Περίπου 960 οικογένειες ήταν στην κυριολεξία στοιβαγμένες έως τα τέλη του 1922 μέσα στον χώρο αυτό. Νερό προμηθεύονταν από την οδό Φιλαρέτου, όπου υπήρχαν τρία ιδιωτικά πηγάδια με ανεμόμυλους και από το μεγάλο πηγάδι του αγροκτήματος Διαβολάκου μεταξύ των οδών Αθηνάς και Ανδρομάχης. Σιτίζονταν το πρώτο διάστημα από τα πρόχειρα συσσίτια που οργάνωσε το κράτος τις πρώτες τουλάχιστον εβδομάδες. Μετά το πρώτο διάστημα, όταν πια συνειδητοποίησαν ότι δεν υπήρχε περίπτωση άμεσης αποκατάστασης και επιστροφής στις εστίες τους, οι πρόσφυγες άρχισαν να ψάχνουν για εργασία. Πολλοί βρήκαν απασχόληση στις οικοδομές, άλλοι στους τροχιόδρομους (το αμαξοστάσιο βρισκόταν στην πλατεία της Καλλιθέας), ενώ αρκετοί ασχολήθηκαν με το εμπόριο. Άνδρες και γυναίκες του συνοικισμού εργάστηκαν επίσης στα εργοστάσια της Καλλιθέας και τα περιβόλια της Αγίας Ελεούσας. Ο χώρος του Σκοπευτηρίου έμεινε γνωστός με την ονομασία Συνοικισμός Ποντίων Σκοπευτηρίου και συγκέντρωσε χιλιάδες πρόσφυγες μέχρι το 1925. Η εικόνα του περιγράφεται και στα πρακτικά του τότε κοινοτικού συμβουλίου Καλλιθέας: «Ἐπειδὴ ἐν τῇ περιοχῇ τοῦ κτιρίου τοῦ Σκοπευτηρίου ὑπάρχει προσφυγικὸς συνοικισμὸς τῶν Ποντίων, ὅστις ἀριθμεῖ περὶ τάς δέκα χιλιάδας κατοίκων, οἵτινες ἰδίαις δαπάναις ἔχουσι κατασκευάσει οἰκήματα εἰς ἃ κατοικοῦν πλεῑστα δὲ οἰκήματα ἔχουσι κατασκευασθῇ ἐπὶ τῶν ἐξωτερικῶν τοίχων τοῦ οἰκήματος τοῦ Σκοπευτηρίου καὶ συνεπῶς ἡ ἐκ τοῦ μέρους τούτου ἀπομάκρυνσις τῶν προσφύγων εἶναι δυσχερὴς [...] ἐπειδὴ ὁλόκληρον τὸ μέρος τοῦτο καὶ ἡ περιοχὴ τοῦ Σκοπευτηρίου μέχρι τροχιοδρομικῆς γραμμῆς ἔχει ἀπαλλοτριωθεῖ ὑπὲρ τῶν ἐκεῖ κατοικούντων προσφύγων καὶ συνεπῶς ἐφ’ ὅσον παραμείνει ὁ προσφυγικὸς συνοικισμὸς εἰς τὸ μέρος τοῦτο, τὸ Σκοπευτήριον εἶναι ἀκατάλληλον διὰ ἄλλην χρῆσιν».1 Μόνο κατά τα μέσα της δεκαετίας του 1930 εκκενώθηκε ο χώρος του Σκοπευτηρίου για να λειτουργήσει το 4ο Δημοτικό Σχολείο και το Γυμνάσιο Αρρένων και Θηλέων. Το κράτος ανέλαβε να αποσυμφορήσει τον συνοικισμό του Σκοπευτηρίου, ιδρύοντας νέους συνοικισμούς σε γειτονικές περιοχές, παρέχοντας αρχικά και κάποια υποτυπώδη υλι-

κά στους πρόσφυγες, προκειμένου να στήσουν νέα καταλύματα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ένα μέρος των προσφύγων εγκαταστάθηκε πίσω από τη Σχολή του Χαροκόπου, κάποιοι άλλοι, με τη στήριξη του τότε Υπουργείου Προνοίας, έστησαν τις ξύλινες παράγκες τους στις δύο όχθες του Ιλισσού στα Παλαιά Σφαγεία, στην περιοχή του Νέου Πόντου (λεωφόρο Συγγρού - Φιλαρέτου-Δήμητρος), στην περιοχή Καψάνη (Δοϊράνης - Δαβάκη - Ηρακλέους - Μαντζαγριωτάκη), στην Αγία Ελεούσα, στην περιοχή μεταξύ των οδών Σοφοκλέους - Ηλέκτρας Περικλέους - Κέκροπος και στο Σκοπευτήριο στις οδούς Αριστείδου - Αμαζόνων - Σκοπευτηρίου - Φιλαρέτου. Δεν ήταν λίγοι και οι πρόσφυγες που έφτασαν στην Καλλιθέα από τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη. Στεγάστηκαν και αυτοί σε ξύλινα παραπήγματα μέσα στα βούρλα των Τζιτζιφιών, που υπάγονταν τότε στην Κοινότητα Νέου Φαλήρου. Οι όροι διαβίωσης στις Τζιτζιφιές υπήρξαν πολύ χειρότεροι από εκείνους των άλλων συνοικισμών, καθώς εκτός από το πρόβλημα της λειψυδρίας, της ανύπαρκτης αποχέτευσης και των πολλαπλών ασθενειών, οι πρόσφυγες είχαν να αντιμετωπίσουν και μεγάλες πλημμύρες. Η περιοχή ήταν ακατάλληλη για εγκατάσταση, αφού βρισκό-

Οικογένεια Ποντίων λίγο πριν από την αναγκαστική φυγή τους στην Ελλάδα.

Πιστοποιητικό της Ένωσης Ποντίων Καλλιθέας που βεβαιώνει ότι ο Παναγιώτης Ασατίδης κατάγεται από την Κερασούντα του Πόντου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV

Το κτήριο του Σκοπευτηρίου στις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα.

Χαρακτηριστική εικόνα από πλημμύρες στις Τζιτζιφιές. Οι παρόχθιες περιοχές του Ιλισσού στην Καλλιθέα συχνά μετατρέπονταν σε λίμνες ή χειμάρρους, ταλαιπωρώντας τους κατοίκους.

ταν σε χαμηλότερο επίπεδο από αυτό της θάλασσας, με αποτέλεσμα να μετατρέπεται σε απροσπέλαστη λιμνοθάλασσα κάθε φορά που έβρεχε. Πολλοί παλιοί κάτοικοι της Καλλιθέας περιγράφουν εικόνες αθλιότητας κάθε φορά που πλημμύριζε ο συνοικισμός. Οι ίδιοι έτρεχαν να βοηθήσουν τους αναξιοπαθούντες, οι οποίοι πολλές φορές βρέθηκαν να επικοινωνούν μεταξύ τους με βάρκες.2 Οι καταυλισμοί αυτοί που «φιλοξένησαν» τους πρόσφυγες μέχρι να χτιστούν τα προσφυγικά σπίτια ήταν, όπως ήδη σημειώθηκε, άθλιες παράγκες με πισσόχαρτα. Παντελής ήταν η έλλειψη κανόνων υγιεινής, καθώς δεν υπήρχε σύστημα αποχέτευσης, παρά μόνο ομαδικές τουαλέτες που εξυπηρετούσαν κατά δεκάδες τους πρόσφυγες. Όσον αφορά στην υδροδότησή τους, ακόμα και μετά την ανάληψη της ευθύνης από την εταιρεία Ούλεν το 1931, τοποθετήθηκαν μόνο κοινοί κρουνοί στα όρια κάθε συνοικισμού, από τους οποίους προμηθεύονταν καθημερινά με στάμνες και κουβάδες το λιγοστό νερό που τους αναλογούσε. Το ρεύμα δεν είχε φτάσει ακόμα στα προσφυγόσπιτα, καθώς είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι θα αποκαθίσταντο σύντομα σε οικίες και θα εγκατέλειπαν τις καλύβες των συνοικισμών. Κάθε οικογένεια διέθετε απαραίτητα και μια λάμπα πετρελαίου. Όσο για τη θέρμανσή τους, τους δύσκολους χειμώνες οι πρόσφυγες χρησιμοποιούσαν μόνο μαγκάλια που λειτουργούσαν με

πυρήνα. Το λουτρό των μελών κάθε οικογένειας γινόταν σε ξύλινες ή μεταλλικές σκάφες, όποτε η ποσότητα του νερού τούς το επέτρεπε. Έπειτα από περίπου μία δεκαετία και με πρωτοβουλία των πρώτων κοινοταρχών (Νικολάου Χατζόπουλου και Δημητρίου Αναγνώστου), χτίστηκαν δημοτικά λουτρά στη γωνία Δήμητρος και Ανδρομάχης και οι άνδρες πρόσφυγες, τουλάχιστον, «απέκτησαν την πολυτέλεια» για ένα καθημερινό λουτρό μετά τη σκληρή δουλειά. Ένας κάτοικος της Καλλιθέας περιγράφει την εικόνα των προσφυγικών συνοικισμών της περιοχής του ως εξής: «Είχαμε δύο αποικίες αυτών των ξεχασμένων ανθρώπων στην Καλλιθέα, μια στου Χαροκόπου, κοντά στην Ευαγγελίστρια, πίσω από την Οικοκυρική Σχολή, και μια άλλη πίσω απ’ το Γυμνάσιο Θηλέων, που οι Ιταλοί αργότερα το είχαν κάνει φυλακή. Τα λέγανε συνοικισμούς, αλλά στην πραγματικότητα ήταν κοινωνικά λεπροκομεία, βόθροι όπου είχε κατασταλάξει κάθε σταγόνα ανθρώπινης μιζέριας, φτώχειας και απελπισίας. Είχαν κτίσει οι άνθρωποι τα σπίτια τους μόνοι τους από πλίθρες και τσίγκινες σκεπές. Οι δρόμοι ήταν χωμάτινοι και δεν είχαν ούτε αποχέτευση, ούτε νερό στα σπίτια τους. Ήταν, όμως, πεντακάθαρα. Ζούσαν εκεί, υπέφεραν εκεί, κάνανε παιδιά εκεί, που μεγάλωσαν και αντιμετώπιζαν τις ίδιες στερήσεις, και πέθαιναν εκεί, μακριά απ’ τα μάτια της υπόλοιπης κοινωνίας, η οποία αδιαφορούσε για την ύπαρξή τους και μόνο ανεχόταν την παρουσία τους. Συνήθως, αυτές οι περιστά-

Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ

σεις κάνουν αυτά τα μέρη εστίες εγκλήματος, αλλά οι συνοικισμοί αυτοί ήταν διαφορετικοί. Δεν υπήρχε έγκλημα εκεί. Ήταν μια τακτική κοινότητα, όπου επικρατούσε η οικογενειακή τιμή και υπερηφάνεια και χαρακτηριζόταν από αμοιβαία αλληλεγγύη. Οι δύσκολες περιστάσεις τούς είχαν ενώσει όλους σε μια μονάδα που το κοινό χαρακτηριστικό της ήταν τα βάσανα. Η κονωνική και οικονομική κατάσταση των ανθρώπων αυτών τους έκανε να κοιτάξουν αλλού για σωτηρία. Γύρισαν τα μάτια τους στη Ρωσία και τον κομμουνισμό […]».3 Κάτω από αυτές τις δύσκολες συνθήκες κατάφεραν οι πρόσφυγες της Καλλιθέας να επιβιώσουν. Από το 1928, όταν ανέλαβε εκ νέου ο Ελευθέριος Βενιζέλος την πρωθυπουργία, άρχισε πιο συστηματική προσπάθεια από τους κρατικούς φορείς, προκειμένου να αποκατασταθούν οι πρόσφυγες σε οργανωμένους αγροτικούς ή αστικούς συνοικισμούς. Τότε, και μέχρι το 1934 περίπου, άρχισε σταδιακά και με αργούς ρυθμούς η οριστική στέγαση των προσφύγων της Καλλιθέας και η αποσυμφόρηση του Σκοπευτηρίου. Κατά την περίοδο αυτή ανεγέρθηκαν τα πρώτα σπίτια στη δεξιά πλευρά της τότε οδού Δήμητρος (σημερινής Δαβάκη). Από την οδό Μυκηνών - Ηρακλέους - Φιλαρέτου - Δαβάκη μέχρι τη λεωφόρο Συγγρού δημιουργήθηκε ο συνοικισμός Νέα Ζωή. Εκεί

αποκαταστάθηκαν το 1930 σε μονώροφες και διώροφες κατοικίες περίπου 200 οικογένειες. Οι δικαιούχοι ανέλαβαν την υποχρέωση να εξοφλήσουν τις κατοικίες τους μέσα σε ορισμένο από το κράτος χρονικό διάστημα και μετά την αποπληρωμή θα τους επιδίδονταν οι τίτλοι κατοχής της περιουσίας τους. Από τα πρακτικά του κοινοτικού συμβουλίου της περιόδου στα μέσα Οκτωβρίου 1930, πληροφορούμαστε ότι: «[...] αἱ ὁδοὶ Ἑσπερίδων, Ἀμαζόνων, Ἀριστείδου, Σοφοκλέους καὶ Ἀνδρομάχης ἀπὸ τῆς ὁδοῦ Γ. Φιλαρέτου ἕως ὁδοῦ Σκρᾶ εἶναι κεκλισμέναι ἐντελῶς, καθόσον ἐντὸς τοῦ τετραγώνου αὐτοῦ ἀπὸ τοῦ ἔτους 1922 καὶ ἐντεῦθεν ἐγκατεστάθησαν διάφοροι πρόσφυγες τοῦ συνοικισμοῦ Σκοπευτηρίου, ἀνεγείραντες μικροδωμάτια ἐκ πλίνθων ἰδίαις δαπάναις καὶ δὴ ἐντὸς τῶν ὡς ἄνω ὁδῶν, μέχρι τῷδε ἡ ἐξ ἐκεῖθεν ἀπομάκρυνσις ἦτο ἀδύνατος, ἣδη ὅμως ὁπότε τὸ Ὑπουργεῖον Προνοίας καὶ Δημοσίας Ἀντιλήψεως ἀνήγειρεν ἐν Καλλιθέᾳ καὶ πλησίον τῆς λεωφόρου Συγγροῦ περὶ τάς 200 λιθόκτιστους οἰκίας, ἡ ἀπομάκρυνσίς τους προσέκρουε αὓτη εἰς τὸ ὅτι τὸ Ὑπουργεῖον Προνοίας ἠξίου ὅπῃ ἑκάστη τούτων προκαταβάλῃ ἀνὰ 5 ὁμολογίας τῶν ἀνταλλαξίμων καὶ οὕτω θὰ ἐλάμβανε οἴκημα. Πλεῖστοι ὅμως ἐξ αὐτῶν εἶναι ὁμολογουμένως ἄποροι, μὴ δυνάμενοι πληρώσωσι τὴν ἀπαιτουμένην προκατα-

Εκπρόσωποι του Υπουργείου Προνοίας και προσφυγόπουλα μπροστά από τις παράγκες του Σκοπευτηρίου, 1932.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV

Ο νέος Ιερός Ναός του Αγίου Νικολάου που χτίστηκε δίπλα στην ομώνυμη παλιά εκκλησία του Σκοπευτηρίου, στα μέσα της δεκαετίας του 1930.

Αγελαδοτροφείο κοντά στην κεντρική γέφυρα του Ιλισσού.

βολήν, ὅτι εἰς τὴν Κοινότητα συμφέρει νὰ ἐξεύρῃ λύσιν τοῦ ζητήματος τούτου, ἀφενός ἵνα ἐπιτευχθῇ ἡ ῥυμοτομία τῶν ἐν λόγῳ κεκλισμένων ὁδῶν καὶ χάριν τῆς ἀραιώσεως τοῦ Συνοικισμοῦ τοῦ Σκοπευτηρίου, γεγονὸς ἐπιβεβλημένον διὰ τὴν ὑγιεινὴν κατάστασιν τῶν ἐν αὐτῷ διαμενόντων προσφύγων [...] τὸ Κοινοτικὸν Συμβούλιον ἀποφαίνεται ὅτι τὸ διαμεμισθωμένον ποσὸν εἰς τοὺς ἀπόρους πρόσφυγας διατεθῇ ὡς δωρεὰ τῆς Κοινότητος πρὸς αὐτοὺς».4

Σχεδόν ταυτόχρονα, απαλλοτριώθηκε ο χώρος γύρω από την περιοχή Καψάνη (όπου βρισκόταν το εργοστάσιο της Πειραϊκής Πατραϊκής) μεταξύ των οδών Μαντζαγριωτάκη, Δοϊράνης και Ηρακλέους, στην οποία δημιουργήθηκε ο οικισμός Νέος Πόντος. Εκεί, με πρωτοβουλία του Υπουργείου Πρόνοιας και Κρατικής Αντιλήψεως, χτίστηκαν 150 περίπου διώροφες κατοικίες. Λίγο αργότερα, επί πρωθυπουργίας Παναγή Τσαλδάρη, ανεγέρθηκαν οι οικισμοί Κοσμετάτου –επί της λεωφόρου Συγγρού– και Αγίας Ελεούσης. Παρά τη συγκέντρωση των προσφύγων σε νέους οικισμούς, ο χώρος του Σκοπευτηρίου εξακολούθησε να αποτελεί τον πυρήνα του προσφυγικού στοιχείου στην Καλλιθέα, καθώς εγκαθίσταντο στην περιοχή νέοι πρόσφυγες, οι οποίοι έφταναν από την επαρχία αναζητώντας καλύτερη τύχη. Αξιομνημόνευτη είναι η συνδρομή του σωματείου «Πρόοδος» (ιδρύθηκε το 1925), που μαζί με την Κοινότητα Καλλιθέας συνέδραμαν το ποντιακό στοιχείο τα πρώτα εκείνα δύσκολα χρόνια. Κάθε χρόνο το σωματείο μοίραζε πισσόχαρτο για την επισκευή της στέγης και διενεργούσε εκδρομές σε κατασκηνώσεις της Πεντέλης για τα παιδιά των προσφύγων. Το 1931, έπειτα από μεγάλες προσπάθειες των

Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ

O Νικόλαος Χατζόπουλος, πρώτος πρόεδρος της κοινότητας (αρχείο Α. Ανδρεόπουλου).

Το πρώτο συμβούλιο της Κοινότητας Καλλιθέας.

προσφύγων, χτίστηκε σε μία νύχτα ο Άγιος Νικόλαος, σε ανάμνηση της ομώνυμης εκκλησίας της Κερασούντας του Πόντου, ένα ξύλινο παράπηγμα ουσιαστικά, δίπλα ακριβώς στο Σκοπευτήριο, προκειμένου να ικανοποιήσει τις θρησκευτικές ανάγκες των προσφύγων.5

H ίδρυση της Κοινότητας

Α ΠΡΩΤΑ ΒΗΜΑΤΑ της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στην Καλλιθέα έγιναν εν μέσω των εξαιρετικά αντίξοων συνεπειών της Μικρασιατικής καταστροφής και της βαθιάς πολιτικής κρίσης που ακολούθησε. Συνέπεσαν με τη δικτατορία του Θεόδωρου Πάγκαλου.

Νικόλαος Χατζόπουλος

ΤΙΣ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ του Ιουνίου του 1925, πρώτος πρόεδρος της Κοινότητας Καλλιθέας εξελέγη ο δικηγόρος Νικόλαος Χατζόπουλος. Ακριβή στοιχεία των εκλογών δεν έχουν διασωθεί. Γνωστό είναι μόνο ότι ο Ν. Χατζόπουλος πλειοψήφησε συγκεντρώνοντας 180 ψήφους έναντι των αντιπάλων του υποψηφίων Παύλου Σερράου και Φ. Σκαλτσογιάννη. Σύμφωνα με το πρακτικό

της εκλογής του πρώτου κοινοτάρχη: «Ἐν Καλλιθέᾳ τῶν Ἀθηνῶν τὴν 6ην τοῦ μηνὸς Δεκεμβρίου 1925, ἡμέραν Κυριακὴν καὶ ὥραν 9 π.μ., τὸ Κοινοτικὸν Συμβούλιον τῆς Κοινότητος Καλλιθέας, συνελθὸν εἰς συνεδρίασιν ἐν τῷ καταστήματι τοῦ Δημοτικοῦ Σχολείου Ἀρρένων Καλλιθέας, ὑπὸ τὴν προεδρίαν τοῦ Κου Δημητρίου Γουναροπούλου, Προεδρεύοντος Συμβούλου, παρόντων τῶν Κοινοτικῶν Συμβούλων Δ. Κ. Γουναροπούλου, Ν. Χατζοπούλου, Π. Τζιτζώρη, Ν. Διακοπούλου, Ἐπ. Μέξη, Τριαντ. Τριανταφυλλίδη, Μ. Φωτεινοῦ, Ν. Βασιλειάδη, Παν. Παπαδοπούλου, Βασ. Μαμαλάκη καὶ Κυριακοῦ Εὐσταθιάδου, ἀπόντων δὲ τῶν Γεωργίου Ἀγγελέα, Δημητρίου Γιακουμίδη, Μελετίου Μέξη καὶ Χριστ. Σακελλαροπούλου, Ἀκοῦσαν τοῦ Προεδρεύοντος, προτείναντος ὅπως τὸ Κοινοτικὸν Συμβούλιον προβῇ εἰς τὴν ἐκλογὴν τοῦ ὁριστικοῦ Προέδρου καὶ διὰ μυστικῆς καὶ διὰ ψηφοδελτίων ψηφοφορίας, Σκεφθὲν, ἐπειδὴ ἡ πρότασις τοῦ Προεδρεύοντος νόμιμος τυγχάνει, ἔχον ὑπ’ ὄψιν τὸ ἄρθρον 31 τοῦ Δ. Ν. Ζ΄ νόμου, Διὰ ταῦτα, Προέβη εἰς τὴν ἐν λόγῳ ἐκλογὴν διὰ μυστικῆς καὶ διὰ ψηφοδελτίων ψηφοφορίας

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV

Παιδιά Καλλιθεατών σε κατασκήνωση. Ο Σύλλογος Ποντίων «Αργοναύται - Κομνηνοί» οργάνωνε ψυχαγωγικές εκδηλώσεις σε όλη τη διάρκεια της μεσοπολεμικής περιόδου.

καὶ ἐξελέξατο Πρόεδρον τὸν Κον Νικόλαον Μ. Χατζόπουλον, λαβόντα ψήφους ἕνδεκα (11). Ἐγένετο, ἀπεφασίσθη καὶ ὑπεγράφη αὐθημερόν. Ὁ Προεδρεύων Δ. Γουναρόπουλος Τὰ μέλη (υπογραφές).6 Ο πρώτος αιρετός κοινοτάρχης της Καλλιθέας, Νικόλαος Χατζόπουλος, άσκησε τα καθήκοντά του μέχρι την 1η Σεπτεμβρίου 1929, έχοντας ως κύριο καθήκον να οργανώσει έναν στοιχειώδη διοικητικό μηχανισμό, ικανό να αντιμετωπίσει τα οξυμμένα προβλήματα της νέας κοινότητας. Από τα πρακτικά των αποφάσεων του κοινοτικού συμβουλίου, τα οποία για πρώτη φορά μελετώνται αναλυτικά με την ευκαιρία της παρούσας έκδοσης, διαπιστώνεται ότι η πρώτη αιρετή διοίκηση της κοινότητας επιδίωξε να δημιουργήσει τις αναγκαίες δημόσιες υποδομές, έχοντας την υποχρέωση να επιδοθεί σε μια επίμονη προσπάθεια για την εξασφάλιση πόρων από το κράτος και να ασκήσει τις αρμοδιότητες, τις οποίες καθόριζε το νομικό πλαίσιο λειτουργίας του θεσμού. Ένα από τα σημαντικότερα έργα που εκτελέστηκαν κατά τη διάρκεια της θητείας του

100

Νικολάου Χατζόπουλου ήταν ο σταθμός Ε.Η.Σ. Καλλιθέας, η κατασκευή του οποίου είχε δρομολογηθεί από τον Σύλλογο Κατοίκων Καλλιθέας λίγα χρόνια νωρίτερα. Από τα πρακτικά του κοινοτικού συμβουλίου7 λαμβάνεται εξάλλου η πληροφορία ότι το 1926 άρχισε η ανέγερση του ιερού ναού των Αγίων Πάντων επί της λεωφόρου Θησέως, έργο που έχοντας εξαντλήσει τους απαραίτητους χρηματικούς πόρους αποφασίστηκε να τεθεί υπό την αιγίδα της Κοινότητας «πρὸς συμφέρον τοῦ κοινοῦ καλοῦ». Την ίδια περίοδο εκτελούνται έργα υδροδότησης στον προσφυγικό συνοικισμό του Σκοπευτηρίου και την περιοχή Χαροκόπου8 και λαμβάνεται απόφαση να βρέχονται με νερό οι κεντρικοί, χωμάτινοι δρόμοι της συνοικίας κατά τους καλοκαιρινούς μήνες.9 Επί της θητείας του Νικολάου Χατζόπουλου, η Κοινότητα χρειάστηκε να ασχοληθεί σοβαρά με το πρόβλημα της σχολικής στέγης. Το καλοκαίρι του 1927, μίσθωσε μάλιστα η ίδια οίκημα στην οδό Ιφιγενείας, προκειμένου να στεγαστεί το Γυμνάσιο και το Ελληνικό Σχολείο Καλλιθέας,10 διαπιστώνοντας ότι το μέχρι τότε χρησιμοποιούμενο «κτίριον τοῦ Σκοπευτηρίου εἶναι ἀκατάλληλον καὶ ἀνθυγιεινὸν διὰ τὴν ἐν αὐτῷ ἐγκατάστασιν καὶ λειτουργίαν σχολείων, ἐφ’ ὅσον ἐν

Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ

Ο προσφυγικός συνοικισμός των Παλαιών Σφαγείων στην Καλλιθέα.

τῇ περιοχῇ τούτου ὑπάρχῃ προσφυγικὸς συνοικισμὸς». 11 Την ίδια χρονιά ανέλαβε και τα έξοδα της νυχτερινής σχολής, «ἐν ᾗ φοιτοῦν ἄποροι μαθηταὶ καὶ δὴ ὀρφανὰ», η ευθύνη της οποίας ανήκε ως τότε στον Σύλλογο Κοινωνικής Αλληλεγγύης, θεωρώντας «παράνομον καὶ ἀκατάλληλον»12 το γεγονός ότι ο σύλλογος φορολογούσε τους κατοίκους για να εξασφαλίσει τη συντήρησή της. Τον Ιανουάριο του 1928, η Κοινότητα Καλλιθέας διαιρείται σε τέσσερα εκλογικά τμήματα, αφού οι (άνδρες) εκλογείς υπερβαίνουν τους 3.500.13 Από την ίδια περίοδο (1927-1928) χρονολογείται η κοπιώδης και εξαιρετικά χρονοβόρα προσπάθεια για τον ηλεκτροφωτισμό των οδών της συνοικίας με κρατική επιχορήγηση. Οι οδοί, μάλιστα, του Δήμου Καλλιθέας χαρακτηρίζονται «σχεδὸν ὅλαι τοῦ ἰδίου πλάτους εἰς εὐθεῖαν γραμμὴν ῥυμοτομημέναι καὶ δὲν μπορεῖ καμμία νὰ θεωρηθῆ ὡς δευτερεύουσα».14 Το καλοκαίρι του 1927 ανατέθηκε από την Κοινότητα σε εταιρεία η υδροδότηση της πλατείας των Τζιτζιφιών, αποφασίστηκε η κατασκευή αγωγού «πρὸς διοχέτευσιν τῶν ὑδάτων τούτων εἰς τὴν θάλασσαν»15, καθώς και επτά φρεατίων στον προσφυγικό συνοικισμό του Σκοπευτηρίου. Το 1928 ένας ομογενής από τη Βουλγαρία

που εγκαταστάθηκε στην Καλλιθέα δημιούργησε την πρώτη επιχείρηση διανομής και πώλησης νερού, δίνοντας μια άμεση, αλλά μάλλον πρόχειρη λύση στο υδροδοτικό πρόβλημα της Κοινότητας. Αγόρασε ένα οικόπεδο στη συμβολή των οδών Δημοσθένους και Πριάμου, όπου κατασκεύασε ένα βαθύ πηγάδι. Η ευκολότερη υδροδότηση επέτρεψε στην Κοινότητα τη δημιουργία κήπων και πάρκων. Το άλσος της Νέας Σμύρνης άρχισε να διαμορφώνεται εκείνη την περίοδο και να υδροδοτείται από τον ιδιώτη κάτοικο της Καλλιθέας. Τον Απρίλιο του ίδιου έτους, το κοινοτικό συμβούλιο αποφάσισε «ὅπως ἀπομακρυνθῶσι ἐκ τῆς περιφερείας τῆς Κοινότητος ἅπαντα τὰ ὑπάρχοντα αἰγοπρόβατα καὶ ἀπαγορεύῃ τὴν παραμονὴν καὶ βοσκὴν αἰγοπροβάτων πλὴν μιᾶς αἰγὸς ἤ ἑνὸς προβάτου οἰκοσίτου δι’ ἑκάστην οἰκογένειαν», γεγονός που μαρτυρεί μεγάλο αριθμό βοσκοτόπων γύρω από την Καλλιθέα. Τον Οκτώβριο του 1928 το κοινοτικό συμβούλιο αποφασίζει να ιδρύσει δύο κοινοτικές νυχτερινές σχολές, στην Καλλιθέα και τις Τζιτζιφιές. Η έναρξη της λειτουργίας τους ορίζεται την 1η Νοεμβρίου 1928.16 Παράλληλα, το κοινοτικό συμβούλιο αρχίζει να ασχολείται με την κατασκευή μόνιμου ασφαλτικού οδο-

101

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV

Ποδηλατικοί αγώνες στην προπολεμική Καλλιθέα (αρχείο Ι. Γκρίτση).

Μεταφορά γάλακτος στον Σύλλογο Ποντίων «Αργοναύται - Κομνηνοί», ο οποίος οργάνωνε καθημερινά συσσίτια για τους άπορους μαθητές της Καλλιθέας κατά την προπολεμική δεκαετία (Σύλλογος Ποντίων «Αργοναύται - Κομνηνοί»).

102

Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ

στρώματος στην οδό Πάριδος (Χαροκόπου) και επί της οδού Θησέως από τη λεωφόρο Συγγρού (γέφυρα Παλαιών Σφαγείων) μέχρι την παραλιακή οδό των Τζιτζιφιών και μάλιστα «μετὰ ὑπονόμου καὶ συναφῶν ἐργασιῶν»,17 ένα έργο που θα ολοκληρωνόταν, ωστόσο, πολλά χρόνια αργότερα. Το συμβούλιο, λίγο αργότερα, συμφωνεί με την πρόταση του κοινοτάρχη να αγοραστούν 3.000 πινακίδες προκειμένου να τοποθετηθούν σε κάθε σπίτι της κοινότητας, δίνοντας έτσι μια υποτυπώδη αστική μορφή στις γειτονιές και τους οικισμούς της. Έως τον Αύγουστο του 1929, ενδιαφέρον παρουσιάζουν αποφάσεις του κοινοτικού συμβουλίου για την κατασκευή πλατείας στην περιοχή του ναού των Αγίων Πάντων,18 τη διάνοιξη οδών στις Τζιτζιφιές,19 καθώς και την έγκριση λειτουργίας λαϊκής αγοράς στην πλατεία Δημοκρατίας (Κύπρου).

Δημήτριος Αναγνώστου

ΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟ ΤΟΥ 1929, πρόεδρος της Κοινότητας εξελέγη ο Δημήτριος Αναγνώστου, με την υποστήριξη του Κόμματος των Φιλελευθέρων, συγκεντρώνοντας κυρίως τις ψήφους των προσφύγων. Υποστηρίζεται από συγχρόνους του ότι ο Δημήτριος Αναγνώστου, επιτυχημένος δικηγόρος της πρωτεύουσας, υπήρξε ο «δημιουργός» της Καλλιθέας, επιδεικνύοντας δραστηριότητα σε όλους τους τομείς. Το κοινοτικό συμβούλιο της περιόδου πλαισίωσαν οι Ι. Αραπάκης, Μ. Φωτεινός, Σ. Αθανασόπουλος, Σ. Νικολαΐδης, Ι. Ζαχαρόπουλος, Κ. Κυριαζής, Ν. Αιγίδης, Δ. Δημητριάδης, Ι. Κόκκινος, Ν. Απατζίδης, Γ. Αλεξανδρίδης, Π. Πετρόχειλος, Γ. Αγγελής, Δ. Γιακουμίδης. Τον πρώτο μήνα της ανάληψης των καθηκόντων του, ο Δ. Αναγνώστου προχώρησε σε ομαδικές απολύσεις κοινοτικών υπαλλήλων είτε διότι κρίθηκαν ανεπαρκείς, είτε διότι υπέβαλαν παραίτηση. Απομακρύνθηκαν ο γενικός γραμματέας της Κοινότητας (στην ίδια θέση διορίστηκε ο ποιητής Σωτήρης Σκίπης), ο εμπειρογνώμων και ο βοηθός του, ο επόπτης καθαριότητας, οι επόπτες φύλαξης του Ιλισσού, ο επόπτης καθαριότητας του Σκοπευτηρίου, ο επόπτης φωτισμού, η δακτυλογράφος, ο υπογραμματέας, όπως και οι δύο γιατροί της Κοινότητας.20 Παράλληλα, συστάθηκε επιτροπή «ἥτις θὰ προβῇ εἰς

ἐπισταμένην ἐνέργειαν ἐλέγχου τῆς διαχειρίσεως τοῦ τέως Προέδρου τῆς Κοινότητος Νικολάου Χατζόπουλου»,21 απόδειξη της αντιπαράθεσης μεταξύ των δύο πρώτων κοινοταρχών, η οποία επρόκειτο να συνεχιστεί στα επόμενα χρόνια. Η νέα κοινοτική αρχή επιτέλεσε αξιόλογο έργο, το οποίο δεν περιορίστηκε στην κατασκευή και συντήρηση οδών, γεφυρών, υπονόμων και του δικτύου ύδρευσης, αλλά ανέπτυξε μεγάλη κοινωνική δραστηριότητα. Εξάλλου, από τις πρώτες αποφάσεις του κοινοτικού συμβουλίου ήταν η άμεση απομάκρυνση όλων των ξύλινων παραπηγμάτων «τῆς στάσεως πλατείας Καλλιθέας (58 τὸν ἀριθμόν) ὅπου κατοικοῦν ἄποροι πρόσφυγες».22 Με προσωπική προσπάθεια και συνεχή διαβήματα προς το Υπουργείο Παιδείας, ο Δημήτριος Αναγνώστου πέτυχε τον Ιανουάριο του 1930 την έγκριση της ανέγερσης δύο Δημοτικών Σχολείων, στην Αγία Ελεούσα και το Σκοπευτήριο.23 Παράλληλα, η Κοινότητα αγόρασε οικόπεδο «διὰ ἀνέγερσιν σχολικῶν κτιρίων ὑπὸ τοῦ Ὑπουργείου Παιδείας».24 Το Νοέμβριο του 1929, το κοινοτικό συμβούλιο «ἐγκρίνει ὅπως ὁ ἀρχιμουσικὸς Σπύρος Μπάκας διοργανώσῃ Φιλαρμονικὴν τῆς Κοινότητος» και διαθέτει πόρους προκειμένου να εξευρεθεί αίθουσα διδακτηρίου και να αγοραστούν τα απαραίτητα μουσικά όργανα.25 Τον ίδιο χειμώνα, το συμβούλιο εξουσιοδοτεί τον πρόεδρο «ἵνα ἐνεργήσῃ πᾶν ὅ,τι ἤθελε κρίνει σκόπιμον ὥστε συντόμως νὰ ἐξευρεθῇ τὸ ἀπαιτούμενον οἰκόπεδον διὰ τὴν ἵδρυσιν νεκροταφείου τῆς Κοινότητος».26 Η υλοποίηση της απόφασης επρόκειτο πάντως

Συσσίτιο του Συλλόγου Κωνσταντινουπολιτών για τα άπορα παιδιά, δεκαετία 1930 (φωτ. αρχείο Συλλόγου Κων/πολιτών).

Δημήτριος Αναγνώστου, κοινοτάρχης Καλλιθέας (1928-1933).

103

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV

104

Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ

να αναθεωρείται κάθε χρόνο και να εισάγεται στους προϋπολογισμούς της επόμενης κάθε φορά χρονιάς, καθώς οι κοινοτικές αρχές έθεταν άλλες προτεραιότητες. Ίσως το κυριότερο χαρακτηριστικό των κοινοτικών αρχών της περιόδου είναι η κοινωνική ευαισθησία, την οποία εξεδήλωσαν προς άπορους κατοίκους και ασθενείς κοινωνικές ομάδες. Από το κοινοτικό συμβούλιο εγκρίνονται ομόφωνα αποφάσεις για την ενίσχυση εκκλησιαστικών επιτροπών και φιλανθρωπικών οργανώσεων, καθώς και των νυχτερινών σχολών της κοινότητας, κυρίως δε αυτής στην οποία φοιτούν άποροι μαθητές. Επιπλέον, ενισχύει οικονομικά το αθλητικό σωματείο περιφέρειας Τζιτζιφιών «Αιολικός»,27 την Πανελλήνια Ένωση Τυφλών,28 τον Σύλλογο Πολυτέκνων Καλλιθέας,29 τις νυχτερινές σχολές της κοινότητας, κυρίως δε αυτή στην οποία φοιτούν άποροι μαθητές των Τζιτζιφιών,30 ενώ το φθινόπωρο του 1930 και τα έξι μικτά κοινοτικά σχολεία «ὑπέβαλον πρὸς τὴν Κοινότητα αἴτησιν δι’ ἧς αἰτοῦνται ὅπως αὕτη ἔλθῃ ἐπίκουρος δ’ οἰκονομικῆς ἐνισχύσεως πρὸς θεραπείαν ἀμέσων ἀναγκῶν αὐτῶν [...] ἐπεψηφίσθη πίστωσις ἐκ δραχμῶν 10.000 ὑπὲρ τῶν σχολείων τούτων, 1ο, 2ο, 3ο, δημοτικὰ σχολεῖα κοινότητος Καλλιθέας, δημοτικοῦ σχολείου προσφύγων Σκοπευτηρίου, δημοτικοῦ σχολείου προσφύγων Παλαιῶν Σφαγείων, δημοτικοῦ σχολείου Κεντρικοὺ Φαλήρου Τζιτζιφιὼν».31 Πολύτιμη ήταν επίσης η σχεδόν κάθε τρεις μήνες έγκριση επιδόματος από τον κοινοτικό προϋπολογισμό για τη στήριξη άπορων οικογενειών, οι οποίες στις αρχές του 1931 ανέρχονται σε περίπου 800.32 Κάθε δύο μήνες το κοινοτικό συμβούλιο εξοφλεί επίσης λογαριασμούς φαρμακοποιών, οι οποίοι παρέχουν δωρεάν φάρμακα στους απόρους της κοινότητας,33 ενώ συγκινητική είναι και η στήριξη που παρέχεται στους πρόσφυγες το φθινόπωρο του 1930, όταν η κοινότητα παρεμβαίνει οικονομικά για να παραχωρηθούν στους άπορους πρόσφυγες οι απαραίτητες ομολογίες από το Υπουργείο Προνοίας και Αντιλήψεως, ώστε να τους δοθεί η άδεια να εγκατασταθούν στα διώροφα λιθόκτιστα σπίτια του νέου οικισμού της Νέας Ζωής. Σχεδόν σε όλους τους προσφυγικούς συνοικισμούς εκτελούνται έργα οδοποιίας,34 τοποθετούνται επιπλέον κρήνες, γίνονται και δοχεία απορ-

ριμμάτων,35 δεντροφυτεύσεις.36 Ενισχύονται όλοι ανεξαιρέτως οι προσφυγικοί σύλλογοι, οι οποίοι προστρέχουν στην κοινότητα για οικονομική ενίσχυση: η Ένωσις των Τζιτζιφιών, ο Σύλλογος Κωνσταντινουπολιτών για να αποπερατώσει το μέγαρό του, καθώς και ο Σύλλογος Ποντίων «Αργοναύται - Κομνηνοί». Αργότερα, το Συμβούλιο «ἀπαλλάσσει ἐκ τοῦ φόρου κυβισμοῦ ἀνεγερθησόμενα γραφεῖα Συλλόγου Κωνσταντινουπολιτῶν Κοινότητος Καλλιθέας ὑπὸ τύπον δωρεᾶς τῆς Κοινότητος πρὸς τὸν Σύλλογον λόγῳ τοῦ ὅτι ὁ σκοπὸς τούτου εἶναι κοινωφελὴς».37 Κατά τη θητεία του Δημητρίου Αναγνώστου, το κοινοτικό συμβούλιο έλαβε σειρά αποφάσεων για την κατασκευή έργων υποδομής38 και τον εκσυγχρονισμό και εξωραϊσμό της συνοικίας. Το πρόβλημα με τις πλημμύρες στις Τζιτζιφιές παραμένει ωστόσο οξύ, καθώς τα περιορισμένα οικονομικά μέσα της Κοινότητας δεν επαρκούν για την εκτέλεση παρά μόνο μικρών τεχνικών έργων.39 Το οικονομικό πρόβλημα επρόκειτο, εξάλλου, να διχάσει το 1931 το κοινοτικό συμβούλιο κατά τη συζήτηση πρότασης του Ειδικού Ταμείου Επαρχιακής Οδοποιίας για τη συγχρηματοδότηση από την κοινότητα της «κατασκευῆς τῆς δεξιᾶς πλευρᾶς τῷ κατερχομένῳ τῆς λεωφόρου Θησέως» και την επιβολή διοδίων για την εκμετάλλευση

Αριστερά: Άποψη της συνοικίας των Τζιτζιφιών (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

Ο Ιερός Ναός Αγίων Πάντων.

105

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV

Εργασίες για την κατασκευή του πρώτου κτηρίου που στέγασε τον Σύλλογο Ποντίων «Αργοναύται - Κομνηνοί», αρχές της δεκαετίας του 1930.

της λεωφόρου.40 Στο τέλος του ίδιου χρόνου πληροφορούμαστε ότι «ἐτέθη ὁ θεμέλιος λίθος ἀνεγερθησομένου 2ου διδακτηρίου Χαροκόπου».41 Το 1932, ο κοινοτάρχης Δημήτριος Αναγνώστου έθεσε για πρώτη φορά στο κοινοτικό συμβούλιο το ζήτημα του Ιπποδρόμου, το οποίο επρόκειτο να απασχολήσει την Καλλιθέα μέχρι τις μέρες μας. Συγκεκριμένα, ζήτησε να διερευνηθεί «ἐὰν τὸ γήπεδον ἐφ’ οὗ ἐκτελοῦνται αἱ ἱπποδρομίαι ἀνήκει κατὰ κυριότητα εἰς τὸ Δημόσιον ἤ εἰς τὴν Κοινότητα» και εξασφάλισε τη συγκατάθεση του σώματος για τον ορισμό ειδικού νομικού συμβούλου.42 Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η έκθεση των «ἐπιβληθησομένων κοινοτικῶν φόρων» για το 1931: «Διατηροῦνται κατὰ τὸ συμφέρον τῆς Κοινότητος α) ὁ φόρος συντηρήσεως ὁδῶν καὶ καθαριότητος, β) ὁ φόρος ἐκμεταλλεύσεως πεζοδρομίων, γ) ὁ φόρος θαλασσίων ψυχρῶν καὶ θερμῶν λουτρῶν».43 Μάλιστα, θα διατηρηθεί και για το νέο έτος ο τρόπος συλλογής των σκου-

106

Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ

Εργαστήριο επισκευής υποδημάτων στον Σύλλογο Ποντίων «Αργοναύται Κομνηνοί» στα μέσα της δεκαετίας του 1930.

πιδιών «ὑπὸ 7 κάρρων πρὸς 90 δραχμὲς ἕκαστον ἡμερησίως». Από τις συζητήσεις του κοινοτικού συμβουλίου στην υπ’ αριθμόν 3 απόφαση44 γνωστοποιείται ότι η κοινότητα οφείλει να συνδράμει τους ασθενείς κατοίκους, οι οποίοι προσβλήθηκαν από την επιδημία της γρίπης που ξέσπασε από την 1η Ιανουαρίου 1931 μέχρι τις 28 Φεβρουαρίου 1931. Γι’ αυτό η κοινότητα εγκρίνει οικονομική εισφορά σε φαρμακοποιούς, ιατρούς και κλινικές προκειμένου να καλυφθούν τα έξοδα νοσηλείας, κυρίως των άπορων κατοίκων της κοινότητας. Την άνοιξη του 1931 το κοινοτικό συμβούλιο αποφασίζει «νὰ ἐκκαθαρισθῇ ἡ πλατεῖα Καλλιθέας καὶ νὰ ἐξωραϊσθῇ αὕτη κατὰ τὴν ἐπιθυμίαν ὅλων τῶν δημοτῶν τῆς κοινότητος». Αυτό θα γίνει εφόσον το συμβούλιο ορίσει τα μισθώματα προκειμένου οι παραγκούχοι πρόσφυγες της πλατείας να εγκατασταθούν στα 30 κοινοτικά καταστήματα που αποπερατώθηκαν στην οδό Δήμητρος. Το έργο αυτό ταλαιπώρησε το κοινοτικό συμβούλιο επί αρκετούς μήνες, κυρίως επειδή οι πρόσφυγες αυτοί ήταν άποροι και άνεργοι και αδυνατούσαν να αποπληρώσουν ακόμα και το χαμηλό ενοίκιο που τους επέβαλε η κοινότητα. Επιπλέον τα δωμάτια ήταν λιγότερα

από τους παραγκούχους, με αποτέλεσμα η εκκένωση της πλατείας τελικά να επιτευχθεί έπειτα από πολλούς μήνες.45 Μετά τις κοινοτικές εκλογές του 1931 ο Δημήτριος Αναγνώστου επανεξελέγη πρόεδρος της κοινότητας. Στη συνεδρίαση της 1ης Αυγούστου, παρόντων των μελών Δ. Αναγνώστου, Μ. Φωτεινού, Στ. Νικολαΐδη, Σπ. Αθανασόπουλου, Κ. Κυριαζή, Γ. Αλεξανδρίδη, Ν. Αμπατζίδη, Ιω. Κόκκινου, Ν. Αυγείδη, Δ. Δημητριάδη και απόντων των μελών Ιω. Αραπάκη, Δ. Γιακουμίδη, Ιω. Ζαχαρόπουλου, Γ. Αγγελή, Π. Πετροχείλου ψηφίζεται πρόεδρος της κοινότητας «μετὰ μυστικῆς ψηφοφορίας, λαβὼν ψήφους 10».46 Αντιπρόεδρος εκλέγεται ο Γ. Αλεξανδρίδης. Το συμβούλιο, ωστόσο, εμφανίζεται διχασμένο ανάμεσα σε δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα, του προέδρου και του Ιωάννη Αραπάκη, ο οποίος άρχισε να εντείνει την παρέμβασή του στη δημόσια ζωή της πόλης. Αμέσως μετά την επανεκλογή του, ο Δημήτριος Αναγνώστου προτείνει «ὅπως ἀπολυθῶσιν ἀπὸ 1/8/1931 ἅπαντες οἱ διδάσκαλοι τῶν κοινοτικῶν νυχτερινῶν σχολείων Καλλιθέας, Τζιτζιφιῶν καὶ Παλαιῶν Σφαγείων, προκειμένου ἡ κοινότης να προβῇ εἰς τὴν ἀναδιοργάνωσιν τῶν σχολῶν τούτων»,47 ενώ

Αριστερά: Άρθρο της εφημερίδας Καλλιθαϊκός Τύπος, αριθμ. φύλλου 8, 29/10/1934, σελ. 4, σχετικό με τη δημιουργία νεκροταφείου στην Καλλιθέα. Δυστυχώς η υλοποίηση έμεινε επί πολλά χρόνια στα χαρτιά, καθώς δεν μπόρεσε ο δήμος να εξασφαλίσει τα απαραίτητα κονδύλια.

107

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV

Ο πρόεδρος του Συλλόγου

«Αργοναύται - Κομνηνοί», Λεωνίδας Ποντίων

Ιασωνίδης με τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου σε εκδήλωση του συλλόγου στα μέσα της δεκαετίας του 1930 (Σύλλογος Ποντίων «Αργοναύται - Κομνηνοί»).

108

λίγο αργότερα θα λάβει την έγκριση πολλαπλών διορισμών τόσο διδακτικού προσωπικού όσο και κοινοτικών υπαλλήλων, γεγονός που θα προκαλέσει έντονες αντιπαραθέσεις ανάμεσα στα μέλη του κοινοτικού συμβουλίου.48 Η κοινότητα της Καλλιθέας δέχτηκε το καλοκαίρι του 1931 μια σημαντική δωρεά. Σύμφωνα με την υπ’ αριθμόν 11 απόφαση της 21ης Αυγούστου 1931: « Ὁ κ. Πρόεδρος ἀναφέρει ὅτι ὁ κατὰ τὴν 27 Ἰουλίου ε.ε. ἀποβιώσας ἐνταῦθα Κων/νος Μαντζαγριωτάκης, ἰατροῦ στρατηγοῦ, διὰ διαθήκης του κυρωθείσης ἁρμοδίως, ἀφῆκεν εἰς τὴν Κοινότητα τὴν ἐνταῦθα καὶ ἐν ὁδῷ Ἀμφιτρίτης ἀρ. 86 διώροφον οἰκίαν του, ἥτις θὰ περιληφθῇ εἰς τὴν κατοχὴ τῆς Κοινότητος μετὰ τὸν θάνατον τῆς συζύγου του. Ἐπειδὴ ἡ πρᾶξις αὕτη τοῦ ἀειμνήστου Κ. Χ. Μαντζαγριωτάκη ἰατροῦ εἶναι ὑψίστης σημασίας καθόσον ἀπαλλάσσει τὴν Κοινότητα

τῆς μερίμνης ὅπως κατασκευάσῃ αὕτη ἴδιον Κοινοτικὸν Μέγαρον [...] ἡ δωρηθεῖσα οἰκία εἶναι ἀφενός μὲν πολυτελεστάτη ἀφετέρου δὲ ἀρκετὰ εὐρύχωρος. Προσθέτως δὲ ἡ Κοινότης ἀποκτᾷ ἀκίνητον περιουσίαν ἄνω τῶν 800.000 δραχμῶν διὸ καὶ προτείνει ὅπως τὸ Συμβούλιον εἰς μνήμην τοῦ μεταστάντος ἡ πρὸ τῆς οἰκίας ταύτης ὁδὸς Ἀμφιτρίτης ὀνομασθῇ ὁδὸς Στρατηγοῦ Μαντζαγριωτάκη». Έπειτα από αυτό, ο Κωνσταντίνος Μαντζαγριωτάκης ανακηρύχθηκε μέγας ευεργέτης. Το 1931 ο Δημήτριος Αναγνώστου πέτυχε την έγκριση των αλλεπάλληλων αιτήσεών του από το αρμόδιο υπουργείο για την υδροδότηση της Καλλιθέας. Ενώ μέχρι τότε οι κάτοικοι εξυπηρετούσαν τις αυξημένες υδροδοτικές τους ανάγκες από πηγάδια ή νερουλάδες, η Ανώνυμος Ελληνική Εταιρεία Υδάτων άρχισε να ικανοποιεί τις πρώτες αιτήσεις παροχής ύδατος των Καλλιθεατών. Μέχρι το 1933 το δίκτυο της Εταιρείας Υδάτων στην Καλλιθέα είχε αναπτυχθεί σε όλους τους οικισμούς και κάθε αίτηση για υδροδότηση ικανοποιούνταν

Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ

Τα δημοτικά λουτρά της Καλλιθέας στις αρχές της δεκαετίας του 1930.

σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα.49 Το κοινοτικό συμβούλιο συνέχισε, εξάλλου, το κοινωνικό του έργο με την υποστήριξη των φιλανθρωπικών σωματείων και τη συστηματική παροχή βοήθειας σε απόρους. Οι πρόσφυγες εξακολουθούσαν να βρίσκονται στο επίκεντρο αυτής της δραστηριότητας. Στις πρώτες αποφάσεις του 1932, περιλαμβάνεται η ένταξη του λόφου Παλαιών Σφαγείων στο σχέδιο πόλεως, έπειτα από αίτηση των κατοίκων της περιοχής.50 Στην ίδια συνεδρίαση το κοινοτικό συμβούλιο «ἀποφαίνεται ὅπως ἐνοικιασθῇ ἀπὸ 1/4/1932 τὸ οἴκημα τοῦ Νικολάου Καραντινοῦ πρὸς χρῆσιν κοινοτικοῦ καταστήματος ὑπὸ τὸν ὃρον ὅπως οὗτος ὑποβιβάσῃ τὸ μηνιαῖον ἐνοίκιον εἰς δραχμάς 6.500 χιλιάδες».51 Η πολιτική του Ελευθέριου Βενιζέλου υπέρ της αποκατάστασης των προσφύγων, διαφαίνεται για άλλη μια φορά στα κοινοτικά πρακτικά, όταν εγκρίνεται πίστωση 2.500.000 δραχμών «περὶ ἐξυγιάνσεως τῶν προσφυγικῶν συνοικισμῶν».52 Στις αρχές του 1932 τίθεται ο θεμέλιος λίθος «τοῦ Ι.

Ν. Ἁγίου Νικολάου τοῦ νέου προσφυγικοῦ συνοικισμοῦ»53 και ενισχύεται οικονομικά από την κοινότητα η Εκκλησιαστική Επιτροπή του Ιερού Προφήτη Ηλία Τζιτζιφιών, ενώ καθιερώνονται οικονομικά βραβεία σε όποιον Καλλιθεάτη διακρινόταν στην πανεπιστημιακή σχολή, στην οποία φοιτούσε. Το 1932 το κοινοτικό συμβούλιο εγκρίνει την υπογραφή συμβολαίου κοινοτικού φωτισμού και παροχής ηλεκτρικού ρεύματος «ὑπὸ τῆς Ἠλεκτρικῆς Ἑταιρείας Ἀθηνῶν Πειραιῶς Α.Ε., μὲ ἔγκριση τοῦ Νομάρχου Ἀττικοβοιωτίας».54 Η άσχημη οικονομική και πολιτική κατάσταση, στην οποία βρισκόταν το ελληνικό κράτος στις αρχές της δεκαετίας του 1930, αποτυπώνεται εύγλωττα σε έγγραφο του νομάρχη Αττικοβοιωτίας προς όλες τις κοινότητες και τους δήμους του νομού, τον Απρίλιο του 1932. Ο Δημήτριος Αναγνώστου ανακοινώνει ότι σύμφωνα με τις εντολές του τότε νομάρχη «διετάχθη περικοπὴ 6% τῶν μισθῶν ὅλων τῶν ὑπαλλήλων». Η κοινότητα οφείλει να παγώσει την αύξηση των μισθών

Ο Κωνσταντίνος Μαντζαγριωτάκης (κάτω) και η σύζυγός του Ελένη (επάνω), η οικία των οποίων κληροδοτήθηκε στον Δήμο Καλλιθέας για να γίνει δημαρχιακό κατάστημα.

109

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV

Στον Σύλλογο Κωνσταντινουπολιτών λειτούργησε από το 1931 πολυιατρείο, χάρη στην ανιδιοτελή επιστημονική συμβολή πολλών ιατρών. Προσφερόταν δωρεάν περίθαλψη στους άπορους πάσχοντες Καλλιθεάτες και περιλάμβανε τη λειτουργία παθολογικού, οφθαλμολογικού, γυναικολογικού και παιδιατρικού τμήματος (φωτ. αρχείο Συλλόγου Κων/πολιτών).

110

Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ

των κοινοτικών υπαλλήλων και να περιορίσει με κάθε τρόπο τις θέσεις των υπαλλήλων. Μη έχοντας άλλη επιλογή, το κοινοτικό συμβούλιο ενέκρινε τη μείωση των μισθών των υπαλλήλων, αλλά παμψηφεί αποφάσισε να μην προβεί σε καμία απόλυση. Στην ίδια συνεδρίαση εγκρίνεται και το καθιερωμένο οικονομικό βοήθημα στους απόρους της κοινότητας εν όψει της γιορτής του Πάσχα, με τη μορφή χορήγησης δελτίων κρέατος και άρτου, ενώ επιχορηγείται και ο Σύνδεσμος Εφέδρων Οπλιτών Καλλιθέας, έπειτα από έγγραφη αίτησή του στην κοινότητα.55 Η εντεινόμενη οικονομική κρίση υποχρεώνει κατά το ίδιο έτος το Ταμιευτήριο να αναστείλει δάνειο προς την κοινότητα για την ανακατασκευή της λεωφόρου Θησέως,56 ενώ οι αιτήσεις για οικονομική ενίσχυση των ασθενούντων οικονομικά οικογενειών αυξάνονται σημαντικά. Το κοινοτικό συμβούλιο αναγκάζεται με έκτακτες συνεδριάσεις να εγκρίνει ποσά για την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και τη σίτιση απόρων και να ενισχύει οικονομικά οικογένειες που προσέτρεχαν απευθείας στην κοινότητα. Εξαιρετική ήταν η κίνηση του ίδιου του Δημητρίου Αναγνώστου, ο οποίος τον Μάιο του 1932 δώρισε στο φιλανθρωπικό ταμείο της κοινότητας τα οδοιπορικά του έξοδα.57 Παρά τις οικονομικές δυσκολίες και με την αποχή της ομάδας του Ιωάννη Αραπάκη, το κοινοτικό συμβούλιο εξακολουθεί πάντως να ικανοποιεί τις ανάγκες των διδακτηρίων,58 να εξοφλεί κανονικά τους εργολάβους που είχαν αναλάβει τεχνικά έργα της κοινότητας,59 να προγραμματίζει νέα, κυρίως στους προσφυγικούς συνοικισμούς.60 Στην τελευταία συζήτηση των κοινοτικών συμβούλων του έτους 1932 γίνεται λόγος για μεγάλη οικονομική κρίση και ανεργία που μαστίζει τους κατοίκους της κοινότητας, γεγονός που οδηγεί στην κατάρτιση καταλόγου απόρων και ανέργων, στην επιχορήγηση λαϊκών συσσιτίων, ακόμη και στη διανομή γάλακτος. Για τον ίδιο λόγο αναγκάζονται να ενισχύσουν τους διάφορους συλλόγους της Καλλιθέας, κυρίως εκείνον των Κωνσταντινουπολιτών «λόγῳ τῆς συντηρήσεως ὑπ’ αὐτοῦ λειτουργοῦντος συσσιτίου ἀπόρων μαθητῶν ὅλης τῆς Κοινότητος».61 Το 1933 βρίσκει την κοινότητα σε μεγάλη οικονομική δυσχέρεια, καθώς το Δημόσιο έχει παγώσει κάθε οικονο-

μική ενίσχυση για τεχνικά έργα, ενώ το Ταμιευτήριο καθυστερεί την έγκριση της δόσης του δανείου. Με μια μάλλον δραματική πράξη του, το κοινοτικό συμβούλιο αποφασίζει να υποθηκεύσει τα κοινοτικά καταστήματα της οδού Δήμητρος και το σπίτι του Κωνσταντίνου Μαντζαγριωτάκη προκειμένου να συνάψει δάνειο «πρὸς ἱκανοποίησιν τῶν ἀναγκῶν τῆς Κοινότητος».62 Στις συνθήκες αυτές, η αντιπολίτευση ασκεί δριμεία κριτική για την απόφαση του Δημητρίου Αναγνώστου να προβεί σε μάλλον μαζικές προσλήψεις προσωπικού,63 καταλογίζοντάς του σκοπιμότητες εν όψει των επικείμενων βουλευτικών εκλογών. Αξιόλογη είναι και η συζήτηση των κοινοτικών συμβούλων για την πολιτιστική δράση της κοινότητας. Το ιδιωτικό ωδείο Καλλιθέας κρίνεται ως «στολίδι τοῦ πνεύματος» για όλη την κοινότητα, γι’ αυτό εγκρίνεται μηνιαίο εισόδημα «πρὸς ἐπιτέλεσιν τοῦ προορισμοῦ του».64 Μετά τις βουλευτικές εκλογές του Μαΐου του 1933, τα οικονομικά της κοινότητας ενισχύονται κάπως, καθώς αρχίζουν πάλι οι παραγγελίες από το κοινοτικό συμβούλιο «ἐκ τῶν λατομίων Παλαιῶν Σφαγείων διὰ τὴν σκυρόστρωσιν ὁδῶν τῆς Κοινότητος».65 Λίγο πριν από τη λήξη της θητείας του Δημητρίου Αναγνώστου, στο κοινοτικό συμβούλιο επιχειρείται να διαμορφωθεί κλίμα πολιτικής συνεννόησης, ενώ η Νομαρχία Αττικοβοιωτίας εξακολουθεί να πιέζει για μείωση μισθών και απολύσεις.66 Σε σύγκρουση ωστόσο προς τις κυβερνητικές κατευθύνσεις, το συμβούλιο αποφασίζει να απέχει από κάθε

Το μαγειρείο του Συλλόγου Ποντίων «Αργοναύται Κομνηνοί», όπου εθελόντριες Πόντιες από την Καλλιθέα πρόσφεραν καθημερινά συσσίτιο στα παιδιά απόρων της περιοχής (Σύλλογος Ποντίων «Αργοναύται - Κομνηνοί»).

111

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV

Το διοικητικό συμβούλιο του Συλλόγου Κωνσταντινουπολιτών το 1934 (φωτ. αρχείο Συλλόγου Κων/πολιτών).

Ο Σύλλογος Κωνσταντινουπολιτών επιβραβεύεται από την Ακαδημία Αθηνών για την προσφορά του στον χώρο του πνεύματος (φωτ. αρχείο Συλλόγου Κων/πολιτών).

τέτοια ενέργεια και, υπογραμμίζοντας τον κοινωνικό ρόλο του θεσμού, μειώνει τα ενοίκια των κοινοτικών καταστημάτων στην οδό Δήμητρος, έπειτα από αλλεπάλληλες αιτήσεις των ενοικιαστών, το μεγαλύτερο ποσοστό των οποίων αποτελείται από άνεργους πρόσφυγες.67 Μέχρι το τέλος της θητείας του Δημητρίου Αναγνώστου, το κοινοτικό συμβούλιο απασχολούν κυρίως θέματα κοινωνικής πολιτικής. Στο πλαίσιο αυτό εγκρίνονται επιδόματα, μεταξύ άλλων και υπέρ του Συλλόγου Καθολικών Καλλιθέας «περὶ ἀποπερατώσεως τοῦ Καθολικοῦ Ναοῦ των»68 αλλά και περιορίζονται τεχνικά έργα, τα οποία κρίνονται δαπανηρά. Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος εξακολουθούν να βρίσκονται οι πλημμύρες στις Τζιτζιφιές, που επρόκειτο να απασχολήσουν το σώμα επί τρεις ακόμη δεκαετίες.

Ιωάννης Αραπάκης

Ι ΚΟΙΝΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ εκλογές του Σεπτεμβρίου 1933 δεν πραγματοποιήθηκαν, με αποτέλεσμα να τεθεί στην

112

ευχέρεια των κοινοτικών και δημοτικών συμβουλίων η εκλογή προέδρων και δημάρχων μέχρι την κανονική τους προκήρυξη. Στην Καλλιθέα, το κοινοτικό συμβούλιο επέλεξε ως κοινοτάρχη τον γιατρό Ιωάννη Αραπάκη, ο οποίος είχε αναπτύξει πολιτική δράση ήδη από το 1928, όταν πολιτεύτηκε για πρώτη φορά με το ψηφοδέλτιο του προκατόχου του Δημητρίου Αναγνώστου, ενώ κατά καιρούς είχε διατελέσει και αντιπρόεδρος της κοινότητας. Στις 22 Σεπτεμβρίου 1933 έλαβε χώρα η πρώτη συνεδρίαση του κοινοτικού συμβουλίου με πρόεδρο τον Ιωάννη Αραπάκη, απόντων μάλιστα των συμβούλων Δ. Αναγνώστου, Ν. Αιγείδη, Δ. Δημητριάδη, Γ. Αγγελή και Π. Πετροχείλου «ἀποβιώσαντος καὶ μὴ ἀντικατασταθέντος νομίμως».69 Ο νέος πρόεδρος αμέσως μετά την ανάληψη των καθηκόντων του έλαβε ριζοσπαστικές αποφάσεις, όπως αυτή της ομαδικής απόλυσης κοινοτικών υπαλλήλων, συγκεκριμένα του βοηθού ληξιάρχου, της δακτυλογράφου της κοινότητας, του διδασκάλου της κοινοτικής Φιλαρμονικής Σχολής, αφού «εἶναι γνωστὸν ὅτι οὔτε μαθηταὶ ὑπάρχουν νὰ διδάξῃ», καθώς και των κοινοτικών γιατρών, αναθέτοντας το έργο της περίθαλψης σε εθελοντές.70 Αντικατέστησε, εξάλλου, όλους τους καθηγητές των νυχτερινών σχολών της κοινότητας,71 ενώ με πρωτοβουλία του αποφασίζεται να τεθεί το οικονομικό πρόγραμμα της κοινότητας σε μια πολιτική λιτότητας. Αυτό μετα-

Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ

Σύλλογος Κωνσταντινουπολιτών. Συσσίτιο σε μαθήτριες της Καλλιθέας (1933-1934) (φωτ. αρχείο Συλλόγου Κων/πολιτών).

φράζεται σε περιορισμό των αποφάσεων για νέα έργα, συνέχιση και αποπεράτωση των ήδη υπαρχόντων και εγκρίσεις μόνο οικονομικών συνδρομών σε κοινοτικούς συλλόγους και άπορες οικογένειες.72 Στην υπ’ αριθμ. 13 απόφαση, τ. 10, το κοινοτικό συμβούλιο εγκρίνει την αίτηση διαφόρων κατοίκων «περὶ ἐπεκτάσεως τοῦ σχεδίου παρὰ τὸν Ἰλισσὸν», ενώ στην ίδια συνεδρίαση η κοινότητα εντάσσεται στην Ένωση Κοινοτήτων Αττικής «πρὸς ἐκτέλεσιν δικτύου παροχετεύσεως ἠλεκτρικοῦ ῥεύματος». Σε μια πρωτότυπη προκήρυξη το κοινοτικό συμβούλιο «δίδει 1.000 δραχμὲς δι’ ἀμοιβὴν εἰς ἐκεῖνον ὅστις ἀποδεδειγμένως ἤθελεν ἀνακαλύψῃ τοὺς κλέπτας τῶν λαμπτήρων τοῦ κοινοτικοῦ φωτισμοῦ». Είναι γεγονός ότι βασικό μέλημα του Ιωάννη Αραπάκη ήταν η επιμελημένη ρυμοτόμηση της κοινότητας, γι’ αυτό και σε πολλές εισηγήσεις του υπερασπίζεται αποζημιώσεις που οφείλει η κοινότητα σε κατοίκους, οι κήποι ή οι περιφράξεις των οποίων ανέτρεπαν την ομαλή πορεία βασικών δρόμων. Το 1933, με αφορμή την απορριφθείσα αίτηση για την οικονομική της ενίσχυσης, κάνει για πρώτη φορά την εμφάνισή της στις συζητήσεις των συμβούλων η αντικομμουνιστική ένωση «Ασπίς», γεγονός που μαρτυρεί τη δράση φορέων που φόρτιζαν αρνητικά τη γενικότερη πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα εκείνη την περίοδο.73

Ενώ το κοινοτικό συμβούλιο αναζητεί «καλλιγράφον» για την αντιγραφή των πρακτικών των συνεδριάσεών του, η βαθιά οικονομική και πολιτική κρίση του 1934 το οδηγεί στην παύση της εκτέλεσης τεχνικών έργων και το πιέζει με εκατοντάδες αιτήσεων απόρων για οικονομική ενίσχυση. Εν μέσω πολιτικών αντιπαραθέσεων, οι οποίες ερμηνεύονται από την επικείμενη διεξαγωγή εκλογών, η κοινότητα υποχρεώνεται να αναστείλει την οικονομική επιχορήγηση φιλανθρωπικών σωματείων. Οι καταστροφικές πλημμύρες στις Τζιτζιφιές, τον χειμώνα του 1934, αναγκάζουν το κοινοτικό συμβούλιο να ομονοήσει και να θέσει υπό την οικονομική του υποστήριξη την περίθαλψη των πλημμυροπαθών. Στον δύσκολο χειμώνα εκείνης της χρονιάς και μέχρι τον Απρίλιο του 1934, σχεδόν όλες οι αιτήσεις απόρων οικογενειών για οικονομική στήριξη από την κοινότητα ικανοποιούνται από το κοινοτικό συμβούλιο,74 εγκρίνονται οι αποπληρωμές φαρμακοπωλών, παντοπωλών και χαρτοπωλών που προσφέρουν τα προς το ζην στους απόρους, ενώ φαίνεται ότι η κοινότητα είχε αναλάβει σε μόνιμη βάση την ευθύνη της κηδείας κάθε άπορου Καλλιθεάτη. Αποφασίζεται τέλος «ἡ χορήγησις κατὰ τὰς ἡμέρας τῆς χιονοθυέλλης ξυλανθράκων καὶ ἄρτων εἰς ἀπόρους οἰκογενείας» και «ἡ ἀποστολὴ ἐργατῶν διανοίγματος τῶν ὁδῶν τῶν συνοικισμῶν ἐκ τοῦ χιονίου».

Ιωάννης Αραπάκης. Τρίτος κοινοτάρχης και πρώτος δήμαρχος Καλλιθέας (1933-1941).

113

CHAPTER IV

ESTABLISHMENT OF THE COMMUNITY

by Anna Mourouglou

The ﬁrst Community Council of Kallithea, 1925.

URING THE LATE 1910s AND throughout the 1920s Kallithea became one of the most important refugee concentration areas in Attica. As early as 1919 five hundred families from Pontos, namely from Trapezounda, Kerasounda and Tripolis, settled in the area of the Kallithea shooting-gallery/ Skopefterion. During the autumn of 1922 more than 20,000 refugees from Pontos, Cappadocia, Constantinople, Eastern Thrace and the coastal towns of Asia Minor arrived at Kallithea. As the Skopefterion settlement was not large enough to accommodate all of them, new settlements were founded along the banks of the River Ilissos, at Palaia Sfageia, Agia Eleousa, Neos Pontos and Tzitzifies. The refugees’ living conditions were miserable; they dwelled in huts made of wood, bricks and tar-paper, with no heating, electricity, water and drainage. The people who lived at Tzitzifies suffered the most, as its climate was unhealthy due to the marshes stretching along the coast. Moreover, the area’s groundlevel was lower than the sea-level; thus, it tended to flood very frequently.

Refugees at Kallithea, 1919-1925 Despite the extremely difficult living conditions, the refugees managed to survive. Gradually, they adjusted to the new environment and took up jobs as builders, salesmen, gardeners, farmers and workers in the nearby factories. From 1928, when Eleutherios Venizelos was re-elected as Prime Minister, until 1934, the Greek State made systematic efforts to accommodate the refugees in built houses. It is during this period that the very first houses for refugees, one -or twostorey buildings, were constructed in various areas throughout Kallithea. Nevertheless, the settlement at Skopefterion remained the nucleus of the refugee community of Kallithea.

Community of Kallithea – Nikolaos Chatzopoulos

HE WINNER of the 1925 elections was Nikolaos Chatzopoulos. He remained president of the Community of Kallithea until the end of August 1929. His primary purpose was to organise an administrative system that would allow the eﬀective handling of the numerous problems the Community was facing. Moreover, he worked systematically towards the establishment of an eﬃcient infrastructure for the members of the Community of Kallithea. The construction of the railway station connecting Kallithea to Athens and Pira eus and the lining of numerous streets with lamb-posts were important developments. Moreover, the community promoted public education by means of renting buildings, in order to accommodate schools and other educational institutions.

Demetrios Anagnostou

N SEPTEMBER 1929 Demetrios Anagnostou was elected president of the Community of Kallithea. The Community Council

114

ESTABLISHMENT OF THE COMMUNITY

View of a typical Tzitziﬁes street during the 1930s (Municipality of Kallithea Cultural Organisation collection).

consisted of I. Arapakes, M. Foteinos, S. Athanasopoulos, S. Nikolaides, I. Zaharopoulos, K. Kyriazes, N. Aigides, D. Demetriades, I. Kokkinos, N. Abatzides. G. Alexandrides, P. Petroheilos, G. Aggeles and D. Giakoumides. The new community leaders were determined to make Kallithea a better place. Their efforts did not concentrate solely on infrastructure development, such as construction and maintenance of roads, sewers, watering pipes etc. They also made a significant contribution to the promotion of social life, education and culture. They made special provision for the poor and the needy, namely the refugees, and supported financially various athletic clubs, charity organisations and educational institutions. In August 1931 Demetrios Anagnostou was re-elected. The community council consisted of I. Arapakes, M. Foteinos, S. Athanasopoulos, S. Nikolaides, I. Zaharopoulos, K. Kyriazes, N. Augeides, D. Demetriades, I. Kokkinos, N. Abatzides. G. Alexandrides, P. Petroheilos, G. Aggeles and D. Giakoumides. Arapakes had gradually become more active in regards to community affairs and, consequently, more popular among the members of the Council. The latter seemed divided between these two leading figures. During his second presidency Anagnostou managed to have more infrastructure works, such as water and electricity provision, road construction, renovations in the refugees’ set-

tlements etc, promoted, or even completed. Special attention was paid to the flood-problem at Tzitzifies and plenty of effort was taken to relieve the people residing there. Despite the huge problems that had overwhelmed Greek economy, the Community Concil managed to provide systematic financial support, free medical treatment and meals to poor Kallitheans. Moreover, a monthly allowance was offered to Kallithea’s communal conservatory, while large amounts of money were spent for the completion of the church construction.

Ioannes Arapakes

N SEPTEMBER 1933 no elections took place in Greece. Consequently, the community presidents had to be elected by the members of the existing councils. The Council of the Community of Kallithea elected Ioannes Arapakes. In the light of the crisis that Greek economy was facing at that time, Arapakes decided to dismiss many community employees and minimize the ﬁnancial support provided to social organisations and athletic clubs. However, the communal funds for the poor Kallitheans were not at all reduced. While Arapakes was very interested in the establishment of a well-designed town-plan and infrastructure development, the unsurpassable problem of limited funds made the Community Council cut down on all technical works.

Ioannes Arapakes, third Community President and ﬁrst Mayor of Kallithea (Municipality of Kallithea Cultural Organisation collection).

115

Εορταστική εκδήλωση στο δημαρχείο της Καλλιθέας τη δεκαετία του 1930.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ V

ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1934-1940 της Άννας Μουρουγκλού

Δεξιά: Ιωάννης Αραπάκης. Πρώτος δήμαρχος Καλλιθέας (1934-1941).

Ιωάννης Αραπάκης (1934-1941)

ΠΕΙΤΑ ΑΠO ΤΙΣ ΕΚΛΟΓEΣ ΤΗΣ 4ΗΣ ΑΠΡΙΛIΟΥ 1934, ΝΙΚΗΤHΣ ΑΝΑΔΕΙΧΘΗΚΕ ο Ιωάννης Αραπάκης, ο οποίος ανακηρύχθηκε πρώτος δήμαρχος Καλλιθέας, εφόσον ήδη η κοινότητα είχε προαχθεί σε δήμο (Φ.Ε.Κ. Α΄ αρ. 109/7-5-1933), ενώ δημοτικοί σύμβουλοι εξελέγησαν οι Πρ. Γιαννάς, Ερ. Φορνέζης, Σ. Καζαντζής, Ι. Μπουρνόζος, Χ. Φάκαλος, Κ. Κακουλίδης, Α. Κουμαντάνος, Ε. Καζένωφ, Κ. Ανανιάδης, Ι. Σπαθιάς, Α. Χαλκίδης, Κ. Φουντούλης, Ε. Παπαδάκης, Ι. Τζέμος, Π. Μαρουλίδης, Κ. Κοσμανίδης, Ε. Ζερδές, Ν. Απατζίδης, Ν. Θεοδωρίδης και Ε. Μιχαηλίδης. Με διαταγή του νομάρχη Αττικοβοιωτίας το νέο δημοτικό συμβούλιο αναγκάζεται να εγκρίνει και να επιβάλει πρόσθετους δημόσιους φόρους: «ἐπὶ τοῦ φόρου εἰσοδημάτων ἐξ οἰκοδομῶν 20%, ἐπὶ τοῦ φόρου εἰσοδημάτων ἐκ γαιῶν 20%, ἐπὶ τοῦ φόρου κερδῶν ἐξ ἐμπορικῶν καὶ βιομηχανικῶν ἐπιχειρήσεων, ἐπὶ τοῦ φόρου ἀμοιβῶν ἐξ ὑπηρεσιῶν ἐλευθέρων ἐπαγγελμάτων 20%, ἐνῷ εἰσάγεται καὶ ἐπιπλέον δημοτικὸς φόρος ἐπὶ τῶν κληρονομιῶν καὶ κληροδοσιῶν ἐξ αἰτίας θανάτου δωρεὰ 10%».1 Στη συνεδρίαση της 20ής Απριλίου 1934 ως πρώτο θέμα συζήτησης ορίζεται «ἡ ἔγκρισις Ὀργανισμοῦ λειτουργίας τοῦ Δήμου». Στο εξής ο δημοτικός Οργανισμός θα πρέπει να διοικείται από τμηματάρχες και προϊσταμένους, οι οποίοι θα είναι απόφοιτοι ελληνικού πανεπιστημίου. «Ἐπίσης ἐγκρίνονται καὶ οἱ κάτωθι εἰδικοὶ ὀργανισμοὶ ἐκτάκτων ὑπαλλήλων ἢτοι: Ὑγειονομικῆς Ὑπηρεσίας, Δημοτικῆς Φιλαρμονικῆς Σχολῆς, νυχτερινῶν σχολῶν, ὁδηγῶν αὐτοκινήτων, κήπων καὶ δενδροφυτεύσεων, Δημοτικῆς Βιβλιοθήκης». Ανοίγει ξανά, λοιπόν, η Φιλαρμονική Σχολή Καλλιθέας, ενώ αποφασίζεται η έναρξη λειτουργίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης. Στην ίδια συνεδρίαση στην εκτός ημερήσιας διάταξης συζήτηση, «περὶ καθορισμοῦ σήματος σφραγῖδος τοῦ Δήμου Καλλιθέας»: «Ὁ κ. Πρόεδρος προτείνει ὅπως τὸ Συμβούλιον δυνάμει τοῦ ἂρθρου 92 του κώδικος περὶ Δήμων καὶ Κοινοτήτων κηρύξῃ αὐτὸ κατεπεῖγον. Τὸ Συμβούλιον ὁρίζει αὐτὸ κατεπεῖγον καὶ ὁρίζει ὅπως ἡ σφραγὶς τοῦ Δήμου Καλλιθέας φέρῃ ἐν τῷ μέσῳ τὸν Θησέα ἀνακαλύπτοντα τὰ πέδιλα ἤ τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ πέριξ δὲ τὰς λέξεις Δῆμος Καλλιθέας καὶ τοῦτο ἀναλόγως τῆς εὐχερίας τῆς κατασκευῆς».2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ V

Διανομή παιχνιδιών από τον Σύλλογο Κωνσταντινουπολιτών σε παιδιά άπορων οικογενειών της Καλλιθέας, στα τέλη της δεκαετίας του 1930 (φωτ. αρχείο Συλλόγου Κων/πολιτών).

Ο δήμαρχος Ιωάννης Αραπάκης πλαισιωμένος από το δημοτικό συμβούλιο (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

118

ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1934-1940

Τον επόμενο μήνα: «τῇ προτάσει τοῦ κ. Προέδρου τὸ Συμβούλιον ἐγκρίνει ἐπειγόντως ὅπως ὡς σῆμα σφραγῖδος τοῦ Δημοτικοῦ Συμβουλίου καὶ τοῦ Δήμου, τὴν κεφαλὴν τοῦ Θησέως πέριξ δὲ τάς λέξεις εἰς μὲν τὸ πρῶτον “Δημοτικὸν Συμβούλιον Καλλιθέας” εἰς δὲ τὸ δεύτερον τὰς λέξεις “Δῆμος Καλλιθέας”. Ἅπαντα δὲ τὰ ἔντυπα τοῦ Δήμου φέρουσι τὸν Θησέα ἀνακαλύπτοντα τὰ πέδιλα».3 Ο νεοσυσταθείς δήμος επανεγκρίνει τον τρόπο περισυλλογής απορριμμάτων «ὑπὸ τὴν αὑτὴν μορφήν διὰ τῶν ἀκολούθων μέσων: διὰ 18 ὁδοκαθαριστῶν πρὸς δραχμάς 35 ἡμερησίως δι’ ἕκαστον, 11 κάρρων μετὰ καρραγωγέων πρὸς δραχμὰς 90 ἕκαστον ἡμερησίως»,4 ενώ την υποστήριξη των απόρων αναλαμβάνει η Επιτροπή Δημοτικής Αντιλήψεως. Το πολιτιστικό έργο του δήμου διαφαίνεται με τις αποφάσεις περί «ἐγκρίσεως δαπανῶν διὰ τὴν ἀγορὰν βιβλίων πρὸς πλουτισμὸν τῆς Δημοτικῆς Βιβλιοθήκης [...] καὶ διὰ ἀγορὰν βιβλίων Κοινωνικῆς καὶ Ἐπιστημονικῆς Ἑταιρείας Καλλιθέας ἅτινα ἐν περιπτώσει διαλύσεώς της θὰ περιέρχωνται εἰς τὴν κατοχὴν τοῦ Δήμου καὶ διὰ τὴν Δημοτικὴν Βιβλιοθήκην». Τον Αύγουστο του 1934 το δημοτικό συμβούλιο δέχεται μια σημαντική προσφορά από την Ελένη Μαντζαγριωτάκη, χήρα του αποβιώσαντος στρατηγού. Η οικία της οδού Αμφιτρίτης 86 (νυν Μαντζαγριωτάκη) και το κατάστημα του ισογείου οριζόταν, σύμφωνα με τη διαθήκη του Κωνσταντίνου Μαντζαγριωτάκη «ὅτι μετὰ τὸν θάνατον τῆς συζύγου του Ἑλένης Μαντζαγριωτάκη, ἡ ὁποία καὶ θὰ ἀπελάμβανε ἐφ’ ὃρου ζωῆς τὰ ἐξ αὐτῆς τῆς οἰκίας εἰσοδήματα καὶ πρὸς τὸν σκοπὸν ἵνα μετὰ τὸν θάνατὸν της, ἡ μὲν οἰκία ἤ τὰ καταστήματα αὐτῆς χρησιμεύσῃ διὰ γραφεῖα αὐτῆς διὰ δὲ τοῦ εἰσοδήματος τοῦ ὑπολοίπου τῆς ὅλης οἰκοδομῆς τῇ μερίμνῃ τοῦ Κοινοτικοῦ Συμβουλίου, ἤδη τοῦ Δημοτικοῦ, κατὰ πᾶν ἄρτιον ἔτος ὑπανδρεύεται διὰ κλήρου μία κόρη ἐκ τῶν δέκα πτωχοτέρων οἰκογενειῶν τῆς Καλλιθέας [...] Ἤδη ἡ ἐφ’ ὃρου ζωῆς ἐπικαρποῦσα Ἑλένη Μαντζαγριωτάκη διὰ τῆς ἀπὸ 27 Ἰουλίου 1934 ἐπιστολῆς της πρὸς ἐμὲ καὶ πρὸς τὸ Δημοτικὸν Συμβούλιον Καλλιθέας δηλοῖ ὅτι εἶναι διατεθειμένη νὰ παραιτηθῇ πλήρως τοῦ δικαιώματος τῆς ἐπικαρπίας τῆς

ἐν λόγῳ οἰκίας εἰς τρόπον τοιοῦτον ὥστε αὕτη να περιέλθῃ ἀπὸ σήμερον εἰς πλήρη κυριότητα καὶ κατοχὴν τοῦ Δήμου Καλλιθέας ὑπὸ τὸν ὅρον ὅπως ὁ Δῆμος διὰ συμβάσεως μετ’ αὐτῆς εἴτε καθ’ οἱονδήποτε ἄλλον νόμιμον τρόπον ἀναλάβῃ τὴν ὑποχρέωσιν νὰ τῆς παρέχῃ ἰσοβίως μηνιαίαν ἐπιχορήγησιν ἀνάλογον πρὸς τὴν ἀξίαν τῆς οἰκίας καὶ τὴν ἐκ ταύτης εἰσοδημάτων ἀποτελούντων τοὺς μόνους πόρους τῆς διαβιώσεώς της [...]. Τὴν πρότασιν ταύτην τῆς κυρίας Ἑλένης Μαντζαγριωτάκη εὑρίσκει λίαν συμφέρουσαν διὰ τὸν Δῆμον [...] καὶ ἀπαλλαγῇ ὁ Δῆμος ἀπὸ τὴν πληρωμὴν ὑπερόγκων ἐνοικίων ἅπερ διαθέτει διὰ Δημαρχιακὸν Κατάστημα».5 Έχοντας εντατικοποιήσει τους ρυθμούς της δημοτικής δραστηριότητας, ο Ιωάννης Αραπάκης δέχθηκε τον Νοέμβριο του 1934 τα συγχαρητήρια του δημοτικού συμβουλίου για το έργο του, πράξη ίσως μοναδική στα χρονικά της δημοτικής ιστορίας. Ο δήμαρχος αντιμετώπισε πάντως με αποφασιστικότητα μεταξύ άλλων και το πρόβλημα των παραπηγματούχων της κεντρικής πλατείας, χορηγώντας δημοτικά οικόπεδα ή οικονομική βοήθεια για την εγκατάστασή τους.6 Στο μεταξύ η πολιτική κρίση στην Ελλάδα κορυφωνόταν, μετά την ανάληψη της εξουσίας από τους αντιβενιζελικούς. Η ήττα του Κόμματος των Φιλελευθέρων στις εκλογές του 1933 και ο φόβος για την επαναφορά της μοναρχίας στη χώρα προσανατόλισε τους βε-

Ο Ιωάννης Αραπάκης το 1938, μαζί με το δημοτικό συμβούλιο κατά τον εορτασμό της εθνικής επετείου της 25ης Μαρτίου (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

119

ΚΕΦΑΛΑΙΟ V

Ο Ιωάννης Αραπάκης με το δημοτικό συμβούλιο κατά τον εορτασμό της εθνικής επετείου της 25ης Μαρτίου 1938 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

Άρθρο της εφημερίδας Καλλιθαϊκός Τύπος, αριθμ. φύλλου 3, 23/9/1934, σελ. 1, με θέμα την εγκατάσταση βιομηχανικών μονάδων στην Καλλιθέα και τον σπουδαίο οικονομικό ρόλο τους για τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των κατοίκων.

120

νιζελικούς κύκλους σε παρέμβαση του στρατού. Οι εξελίξεις κατέληξαν στο κίνημα της 1ης Μαρτίου 1935, ενέργεια ανοργάνωτη που στρεφόταν εναντίον της νόμιμης κυβέρνησης του Παναγή Τσαλδάρη. Το δημοτικό συμβούλιο της Καλλιθέας αποδοκίμασε αυτή την πολιτική εξέλιξη με την ακόλουθη ανακοίνωση: «Σήμερον εἶναι ἡ πρώτη συνεδρίασις τοῦ Σώματος μετὰ τὴν διάσωσιν τῆς Ἑλλάδος ἐκ τῆς τραγικῆς περιπετείας εἰς ἥν περιέπλεξε ὁ μέγας ἐγκληματίας, ὅμοιον τοῦ ὁποίου νομίζω δὲν ἔχει νὰ ἐπιδείξῃ ἡ σύγχρονος ἐποχὴ καθ’ ὅλην τὴν ὑφήλιον, ἀκολουθούμενος ἀπὸ μερικοὺς ἀπάτριδας, μωροδόξους ἀξιωματικοὺς τοῦ Στρατοῦ καὶ τῆς Θαλάσσης, οὐ μόνον γενομένους ἐπιλήσμονας τοῦ ὅρκου των, ἀλλὰ συναγωνισθέντας εἰς τὴν ἐγκληματικότητα τοῦ ἀπαισίου ἀρχηγοῦ των. [...] Φρονῶ ὅτι διερμηνεύω τὰ αἰσθήματα ὁλόκληρου τοῦ Συμβουλίου οὐδὲ τῆς μειοψηφίας ἐξαιρουμένης ἐὰν ἀφ’ ἑνὸς μὲν διαδηλώσω τὴν ἀπερίγραπτον χαρὰν ὑμῶν ἐπὶ τῷ χαρμοσύνῳ τῆς διασώσεως γεγονότι, ὅπερ εὔχομαι νὰ ἀποτελέσῃ ἀφετηρίαν ἀναδημιουργίας τῆς Ἑλλάδος χειμαζομένην ἐπὶ μίαν εἰκοσαετίαν ἐκ τῶν

δεινῶν ἑνὸς πρωτακούστου διχασμοῦ καὶ ἐξ ἄλλου ἐκφράζω τὸν ἀποτροπιασμὸν μας διὰ τὸ ἀποτολμηθὲν στυγερόν κατὰ τῆς πατρίδος μας ἔγκλημα».7 Αμέσως μετά «ὁ Δήμαρχος ἐκθέσας εἰς τὸ συμβούλιον τὴν μεγάλην συμβολὴν τῆς Ἐθνικῆς Κυβερνήσεως διὰ τὴν καταστολὴν τοῦ ἐθνοκτόνου κινήματος προτείνει ὅπως τιμῆς ἕνεκεν καὶ πρὸς ἐκδήλωσιν εὐγνωμοσύνης τῆς πόλεώς μας πρὸς αὐτούς, ἐγκρίνῃ τὴν μετονομασίαν ἑνίων τῶν ὁδῶν. [...] τὸ συμβούλιον ἐγκρίνει παμψηφεὶ τὴν μετονομασίαν τῶν κάτωθι ὁδῶν: τὴν ὁδὸν Ἰφιγενείας εἰς ὁδὸν Γεωργίου Κονδύλη, τὴν ὁδὸν Σοφοκλέους εἰς ὁδὸν Παναγῆ Τσαλδάρη, τὴν ὁδὸν Ἀμαζόνων εἰς ὁδὸν Ἰωάννου Μεταξᾶ καὶ τὴν ὁδὸν Ἀνακρέοντος εἰς ὁδὸν Ἴωνος Δραγούμη». Αναζητώντας κοινωνική υποστήριξη, η τότε φιλοβασιλική κυβέρνηση ενέτεινε την πολιτική παροχών. Η Καλλιθέα επωφελήθηκε από κονδύλια του Υπουργείου Προνοίας και ενισχύθηκε για έργα υποδομής, κυρίως για την ασφαλτόστρωση δρόμων. Οι κοινωνικές προσφορές του δήμου αυξάνονται το διάστημα αυτό κατακόρυφα, φτάνει, δε, το δημοτικό συμβούλιο να χορηγεί παπούτσια και ρούχα σε όλους τους μαθητές των σχολείων και να πληρώνει νοσήλεια εκατοντάδων ασθενών σε διάφορα νοσοκομειακά ιδρύματα της Αττικής. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αποφάσεις του δημοτικού συμβουλίου έπειτα από την παλινόρθωση της μοναρχίας, την 1η

ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1934-1940

Νοεμβρίου 1935.8 Αποφασίζεται επίσημα η ανάρτηση της εικόνας του βασιλιά Γεωργίου Β΄ στην αίθουσα των συνεδριάσεων και σε όλους τους χώρους του δημαρχείου, η μετονομασία της πλατείας Δημοκρατίας σε πλατεία Βασιλίσσης Σοφίας, ο καθορισμός της σφραγίδας του Δήμου «εἰς σχῆμα κυκλικὸν καὶ εἰς μὲν τὸ κέντρον να φέρῃ σταυρόν, ὅν ποθεῖ δὲ αὐτοῦ τὸ βασιλικὸν στέμμα, καὶ πέριξ ἄνω μὲν τὰς λέξεις “Βασίλειον τῆς Ἑλλάδος”, κάτωθεν δὲ τὰς λέξεις “Δῆμος Καλλιθέας”». Τους πρώτους μήνες του 1936 οι αποφάσεις του δημοτικού συμβουλίου αφορούν κυρίως στη συλλογή δημοτικών φόρων, στη στήριξη άπορων δημοτών και μαθητών και στην αγορά βιβλίων για εμπλουτισμό της Δημοτικής Βιβλιοθήκης. Παρατηρείται επίσης μια κρίση στις σχέσεις μεταξύ των δημοτικών συμβούλων, καθώς σημειώνεται από τον δήμαρχο η μόνιμη απουσία τριών δημοτικών συμβούλων, η οποία κρίνεται αδικαιολόγητη και επιβάλλονται οι κυρώσεις που προβλέπονται από τη Νομαρχία.9 Στη συνεδρίαση της 20ής Μαρτίου 1936, η πολιτική ένταση που δημιουργείται από το θάνατο του Ελευθέριου Βενιζέλου προκαλεί στους δημοτικούς συμβούλους τον φόβο κυρώσεων από ενδεχόμενη αποδοχή της πρότασης του Ιωάννη Αραπάκη να τιμηθεί η μνήμη του διακεκριμένου πολιτικού. Το δημοτικό συμβούλιο «ἐπὶ τῷ θανάτῳ τοῦ Ἐλ. Βενιζέλου ἐγκρίνει τὴν ἔκδοσιν σχετικοῦ ψηφίσματος. Ὁ κ. Δήμαρχος συμφωνῶν προτείνει τὴν μετωνομασίαν μιᾶς δημοτικῆς ὁδοῦ εἰς ὁδὸν Ἐλ. Βενιζέλου [...]. Λόγῳ διαφωνίας ἑνίων συμβούλων τίθεται ἡ πρότασις ὑπὸ ψηφοφορίαν, τοῦ κυρίου προέδρου θέσαντος τούτων ὡς ἑξῆς “ἐὰν θὰ κατατεθῇ στέφανος καὶ θὰ ὀνομασθῇ καὶ μία ὁδὸς’’, διὰ ψήφων ἐννέα ἐγκρίνεται ἡ μετωνομασία τῆς ὁδοῦ Σαπφοῦς εἰς ὁδὸν Ε. Βενιζέλου καὶ ἡ κατάθεσις στεφάνου κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς κηδείας. Τῶν κ. [...] ζητησάντων μόνον τὴν μετωνομασίαν ὁδοῦ, ἐπὶ τῷ λόγῳ ὅτι ἐφόσον καὶ κατὰ τῷ θανάτῳ τοῦ Γ. Κονδύλη μετωνομάσθη μόνον ὁδός, ἄνευ καταθέσεως στεφάνου καὶ πρὸς ἄρσιν τυχὸν παρεξηγήσεων, τοῦ κ. [...] δώσαντος λευκῶν καὶ τῷ κ. [...] ἀρνητικὴν».10 Η τόνωση της εθνικής συνείδησης που καθίσταται καθημερινή πρακτική από το «ἐθνικοκρατούμενον» κράτος, επιβεβαιώ-

νεται και στην απόφαση να ανεγερθεί μνημείο «ὑπὲρ τῶν ἐν πολέμοις πεσόντων. Τοῦ κ. Δημάρχου ἀναπτύξαντος τὴν ἠθικὴν ὑποχρέωσιν τοῦ Δήμου διὰ τὴν ἀνέγερσιν ἑνὸς τοιούτου μνημείου πρὸς ἀπόδοσιν τοῦ πρέποντος φόρου εὐγνωμοσύνης τῶν ὑπὲρ πατρίδος πεσόντων, τὸ Συμβούλιον ἐγκρίνει τὴν ζητουμένην δαπάνην».11 Στην ίδια συνεδρίαση εγκρίνεται η διακήρυξη «δημοπρασίας διὰ τὴν ἀγορὰν οἰκοπέδου πρὸς ἀνέγερσιν γυμναστηρίου» και «Τὸ συμβούλιον λόγῳ τοῦ τραγικοῦ ἐκ πνιγμοῦ ἐπισυμβάντος θανάτου τοῦ συμβούλου Ἐρ. Φορνέζη, διὰ τὰς προσφερθεῖσας πρὸς τὸν Δῆμον ὑπηρεσίας καὶ λόγῳ τοῦ ὅτι οὗτος ἐτύγχανεν εἷς ἐκ τῶν πρώτων κατοίκων τῆς πόλεως Καλλιθέας, ἐγκρίνει τὴν

Άρθρο της εφημερίδας Καλλιθαϊκός Τύπος, αριθμ. φύλλου 1, 9/9/1934, σελ. 1, με θέμα τις προγραμματικές εξαγγελίες του δημάρχου Ι. Αραπάκη.

121

ΚΕΦΑΛΑΙΟ V

ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΠΟΥ ΟΔΗΓΗΣΑΝ ΣΤΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΤΗΣ 4ης ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ

Ο πραξικοπηματίας Κονδύλης κρατούμενος πίσω από τα κάγκελα.

Προπαγανδιστική συγκέντρωση για τον Πρώτο Εργάτη και τον Πρώτο Αγρότη, όπως αυτοχαρακτηριζόταν ο δικτάτορας Ι. Μεταξάς.

Πρωτοσέλιδο της εφημερίδας Το Φως με την αναγγελία της επικράτησης του πραξικοπήματος Κονδύλη, ο οποίος επανέφερε και τον θεσμό της βασιλείας.

122

κυβέρνηση Τσαλδάρη που προέκυψε από τις εκλογές του 1933, επιχείρησε να ακολουθήσει ήπια πορεία, ανακοινώνοντας την αποδοκιμασία της προς τις αυθαίρετες διώξεις των αντιπάλων και την υποστήριξη της ανεξάρτητης δικαιοσύνης. Το κίνημα, όμως, του Πλαστήρα και η απόπειρα δολοφονίας του Βενιζέλου τρεις μήνες μετά, όξυνε τα πνεύματα και τον φανατισμό και στα δύο στρατόπεδα, με αποκορύφωμα την αποστράτευση της πλειονότητας των βενιζελικών αξιωματικών. Η μόνιμη πλέον ανασφάλεια και οι έντονες αντιθέσεις ανάμεσα στα δύο κόμματα τα οδήγησαν στον κοινό φόβο ότι το καθένα αποσκοπούσε στη διάλυση του άλλου. Τον Απρίλιο του 1935, το αποτυχημένο κίνημα των οπαδών του Βενιζέλου έδωσε στην κυβέρνηση την αφορμή να διαλύσει το Κοινοβούλιο, παραβιάζοντας το Σύνταγμα, και να προκηρύξει εκλογές, από τις οποίες οι Φιλελεύθεροι απείχαν. Τον Οκτώβριο του 1935 ο Κονδύλης ηγήθηκε νέου στρατιωτικού πραξικοπήματος με στόχο την παλινόρθωση της μοναρχίας. Η αβασίλευτη δημοκρατία καταργήθηκε με το δημοψήφισμα του Νοεμβρίου 1935, το οποίο επανέφερε τον Γεώργιο Β΄. Ο ίδιος διέλυσε την Εθνοσυνέλευση και προκήρυξε εκ νέου εκλογές τον Ιανουάριο του 1936. Λόγω της αδυναμίας σχηματισμού κυβέρνησης, τα μεγάλα κόμματα έδωσαν τελικά ψήφο εμπιστοσύνης στον Ιωάννη Μεταξά, προκαλώντας αντιδράσεις σε ευρύτατα στρώματα του λαού. Στις 29 Απριλίου οι καπνεργάτες της Θεσσαλονίκης κατήλθαν σε απεργία, η οποία στις 6 Μαΐου μεταβλήθηκε σε πανεργατική. Ο Ι. Μεταξάς την κατέστειλε με τη βία. Μπροστά στην απαίτηση της κοινής γνώμης, το κόμμα των Λαϊκών και των Φιλελευθέρων προχώρησαν σε προσχέδιο συμφωνίας για το σχηματισμό κυβέρνησης συνασπισμού. Αλλά ήδη ήταν αργά. Την 4η Αυγούστου 1936, με τη σύμφωνη γνώμη του βασιλιά και με την πρόφαση του κομμουνιστικού κινδύνου, ο Ιωάννης Μεταξάς ανέστειλε την ισχύ βασικών άρθρων του Συντάγματος και διέλυσε τη Βουλή.

ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1934-1940

μετωνομασίαν τῆς ὁδοῦ Σκοπευτηρίου (ἀπὸ λεωφ. Θησέως - Ἰλισσοῦ) εἰς ὁδὸν Ἐρρίκου Φορνέζη καὶ τὴν ἀνάρτησιν τῆς εἰκόνος αὐτοῦ ἐν τῇ αἰθούσῃ τοῦ Δημοτικοῦ Συμβουλίου».12 Τέλη Μαΐου διακηρύσσεται δημοπρασία για την ενοικίαση δύο γραφείων «πρὸς στέγασιν Γραφείου Ἐργασίας Ὑπουργείου Ἐθνικῆς Οἰκονομίας καὶ Πταισματοδικείου». Έπειτα από πρόταση του δημάρχου, κηρύσσεται έκπτωτος του αξιώματός του ένας από τους συμβούλους, που συστηματικά απέχει από τις συνεδριάσεις.13

Η Δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936

ΤΗΝ ΚΑΛΛΙΘEΑ, η δημοτική αρχή προσαρμόστηκε αμέσως στο νέο πολιτικό περιβάλλον που δημιούργησε η επιβολή της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά. «Ἐν Καλλιθέᾳ σήμερον 7 η τοῦ μηνὸς Αὐγούστου 1936, ἡμέραν Παρασκευὴν καὶ ὥραν 8 μ.μ. συνῆλθεν τὸ Δημοτικὸν Συμβούλιον εἰς ἔκτακτον συνεδρίασιν ἐν τῷ Δημαρχιακῷ Καταστήματι ὑπὸ τὴν προεδρίαν αὐτοῦ κ. Ἀ. Κουμαντάνου, τῇ συμπράξει τοῦ γραμματέως κ. Ἰω. Σπαθιᾶ, παρουσίᾳ τοῦ Δημάρχου Ἰ. Ἀραπάκη, τῶν μελῶν τοῦ Σώματος Ἐπ. Κατενώφ, Ἐ. Ζερντέ, Ἀ. Φου-

ντούλη, Σ. Καζαντζῆ, Ν. Ἀμπατζίδη, Π. Τζίνη, Ν. Θεοδωρίδη, Δ. Μετζηδιέ, Κ. Κακουλίδη, Κ. Ἀνανιάδη, Ἰ. Σπαθιᾶ, Δ. Καστρινάκη, Ἠλ. Τσιλιγγέρη, ἵνα προβῇ εἰς τὴν συζήτησιν τοῦ κάτωθι θέματος: “Περί ἐκφράσεως συγχαρητηρίων πρὸς τὸν Πρωθυπουργὸν τῆς Ἑλλάδος κ. Ἰωάννην Μεταξᾶν”. Λαμβάνων τὸν λόγον ὁ κ. Δήμαρχος, ὅστις ἐξηγεῖ ὅτι: Ἐκτὸς τῶν κυβερνητικῶν διαβεβαιώσεων, οὐδενὸς διαφεύγει κατὰ τοὺς τελευταίους μήνας ὅτι ἡ κίνησις τῶν ἀναρχικῶν καὶ κομμουνιστικῶν στοιχείων ἤρχισε νὰ γίνηται ζωηρωτέραν διὰ πολλῶν καὶ διαφόρων ἑκάστοτε ἐκδηλώσεων καὶ νὰ λαμβάνῃ διαστάσεις ἀναρχικὰς λίαν ἐπικινδύνους διὰ τοῦ κοινωνικοῦ μας καθεστῶτος. Ἡ ὑπὸ τοῦ κ. Μεταξᾶ Κυβέρνησις, πατρικῶς κυβερνῶσα παρηκολούθει ἀγρύπνως τοῦ σοβαροῦ τούτου διὰ τὸ Ἑλληνικὸν Ἔθνος κινδύνου, ὅστις διαπιστοῦται καὶ ἐκ τῶν διακοινουμένων ἐπισήμων ἐγ γράφων, πεισθεῖσα δὲ ἀναντιρρήτως ὅτι καὶ ἡ τελευταίως ἀναγγελθεῖσα πανελλαδικὴ ἀπεργίαν, ἀποτελοῦσα συνέχειαν τῶν ἑκάστοτε ἐκδηλουμένων ἀναρχικῶν κινήσεων, ἐνεῖχε καθαρῶς ἐπαναστατικὸν χαρακτῆρα, προέβη εἰς τὴν γενναῖαν καὶ ἐθνοσωτήριον χειρονομίαν τῆς αὐστηρῆς ἐπιβολῆς τοῦ Νόμου, δι’

Κορίτσια του γυναικείου τμήματος της Ε.Ο.Ν. Καλλιθέας πριν από τον πόλεμο του 1940.

Ο Ιωάννης Μεταξάς συνομιλεί με βαθμοφόρους της Ε.Ο.Ν. Καλλιθέας κατά τη διάρκεια τοπικής εορταστικής εκδήλωσης.

123

ΚΕΦΑΛΑΙΟ V

16 Μαρτίου 1940, λίγους μήνες πριν από την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου. Στιγμιότυπο από επιμνημόσυνη δέηση υπέρ των εν πολέμοις πεσόντων, στην πλατεία Κύπρου. Δεξιά διακρίνεται ο δήμαρχος Ι. Αραπάκης. (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

Οι εργασίες ανέγερσης του μεγάρου του Συλλόγου Κωνσταντινουπολιτών που ολοκληρώθηκαν το 1936 (φωτ. αρχείο Συλλόγου Κων/πολιτών).

124

ἐκείνους, οἵτινες ὑπενόμευον τὴν Πατρίδα μας, τὴν Θρησκείαν μας, τὴν οἰκογένειὰν μας καὶ γενικῶς τὰ ἐθνικὰ μας ἰδεώδη. Ἡ γενναῖα αὕτη πρᾶξις τοῦ Κυβερνήτου μας κ. Ι. Μεταξᾶ ἐνθουσιάζει ὄχι μόνο ὑμᾶς, ἀλλὰ καὶ πᾶσαν ἑλληνικὴν ψυχήν. Δὲν παραλείπω νά προσθέσω ὅτι ἡ ἐθνικὴ χειρονομία τῆς ἐγκρίσεως τῆς πράξεως ταύτης, ὑπὸ τῆς Αὐτοῦ Μεγ. τοῦ Βασιλέως καὶ τοῦ ὑπὸ ἁγνὰ ἑλληνικὰ καὶ γενναῖα αἰσθήματα Ἑλληνικοῦ Στρατοῦ, μας συγκινεῖ.

Ὅθεν προτείνει ὅπως τὸ συμβούλιον ἐκφράσῃ τὰ ἐγκάρδια συγχαρητήρια τοῦ Σώματος πρὸς τὸν Πρωθυπουργὸν τῆς Ἑλλάδος κ. Ι. Μεταξᾶ, τῶν εὐχῶν τῆς αἰσίας εὐοδώσεως τοῦ ἐθνοσωτηρίου ἔργου καὶ ἡ δήλωσις ὅτι πρὸς ἐνίσχυσιν τοῦ πατριωτικοῦ τούτου ἀγῶνος τάσσεται ἀνεπιφυλάκτως παρὰ τῷ πλευρῷ Αὐτοῦ καὶ Ἐξουσιοδοτεῖ τὸν κ. Δήμαρχον ὅπως ἀπόσπασμα τῆς παρούσης κοινοποιήσῃ πρὸς τὴν Αὐτοῦ Ἐξοχότητα Πρωθυπουργὸν τῆς Ἑλλάδος κ. Ι. Μεταξᾶν».14 Η αμέσως επόμενη συνεδρίαση του δημοτικού συμβουλίου Καλλιθέας πραγματοποιήθηκε στις 23 Σεπτεμβρίου, εκτάκτως, για να αποφασιστεί η συμμετοχή των δημοτών της Καλλιθέας στο πανελλαδικό συλλαλητήριο στις 2 Οκτωβρίου «πρὸς ἐπικρότησιν τῆς ἀναληφθείσης προσπαθείας διὰ τὴν μεγάλην ἀνόρθωσιν τοῦ Κράτους». Έπειτα από τα συγχαρητήρια όλων των συμβούλων για την πρωτοβουλία του δημάρχου, σύσσωμο το δημοτικό συμβούλιο αναφωνεί: «Ζήτω ἡ Α.Μ. ὁ Βασιλεὺς Γεώργιος Β΄ ! Ζήτω ὁ Πρόεδρος τῆς Κυβερνήσεως!».15 Ενώ το δημοτικό συμβούλιο εξακολουθεί να αντιμετωπίζει αιτήματα απόρων, οι οποίοι υπολογίζονται στο 20% των κατοίκων, εκδη-

ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1934-1940

λώνει με ιδιαίτερη προσοχή την υποστήριξή του προς την πολιτική της δικτατορίας, αν και η ανακοίνωση της απόλυσης δημοτικών υπαλλήλων για πολιτικούς λόγους προκαλεί αντιδράσεις. Αποφάσεις του σώματος αφορούν στην οικονομική υποστήριξη «εθνικών και στρατιωτικών σωματείων», την αγορά της συλλογής ομιλιών του Ιωάννη Μεταξά, τη μετονομασία της οδού Πάριδος (Χαροκόπου) σε 4ης Αυγούστου, όπως και την αγορά αναμνηστικού δώρου για τον πρωθυπουργό. Σε βεβαρυμένο πολιτικό κλίμα, το συμβούλιο προωθεί πάντως τη δημιουργία του δημοτικού κοιμητηρίου, επιδιώκει να ιδρύσει Δημοτικό Υγειονομικό Κέντρο, δημοπρατεί τη μετασκευή της κατοικίας του Κωνσταντίνου Μανντζαγριωτάκη σε δημαρχείο και εξασφαλίζει πιστώσεις για την κατασκευή του Μνημείου των Ηρώων στην πλατεία Βασιλίσσης Σοφίας (Κύπρου). Τον Μάιο του 1937 ο Δήμος Καλλιθέας ετοιμάζεται να υποδεχθεί τον Ιωάννη Μεταξά για τα εγκαίνια της πλατείας Καλλιθέας16, ενώ λίγο αργότερα τον ανακηρύσσει και επίτιμο δημότη.17 Οι μηχανισμοί της δικτατορίας ήταν φυσικό να επεκταθούν στην κοινωνική ζωή της Καλλιθέας. Όργανο διείσδυσης, ιδίως μεταξύ των νέων, ήταν η Εθνική Οργάνωσις Νεολαί-

ας (Ε.Ο.Ν.), που πολύ γρήγορα εδραιώθηκε και εδώ. Μέχρι τα τέλη του 1937 νέοι και νέες με μαύρες στολές και στρατιωτικά διάσημα πλημμύριζαν τους κεντρικούς δρόμους της πόλης, ειδικά στις εθνικές επετείους και σε κάθε εμφάνιση του δικτάτορα. Στην Καλλιθέα είχαν την έδρα τους η Υποδιοίκηση Αρρένων Νότου (στη συμβολή των οδών Εσπερίδων και Ιφιγενείας), η Υποδιεύθυνση Θηλέων Νότου (στην οδό Δημητρακοπούλου 92), η 34η Φάλαγξ στη Σιβιτανίδειο Σχολή και πολλοί υποτομείς της Ε.Ο.Ν.18 Επιδιώκοντας εξάλλου να αποκτήσει λαϊκό έρεισμα, η δικτατορία εφάρμοσε μέτρα κοινωνικής πολιτικής, όπως είναι η ίδρυση του Ιδρύματος Κοινωνικής Ασφαλίσεως, η παγίωση του θεσμού των συλλογικών συμβάσεων και το δικαίωμα άδειας στους εργαζομένους. Έτσι, στην Καλλιθέα το 1937 ιδρύθηκε γραφείο και ιατρείο Ι.Κ.Α. στην οδό Σκρα 66. Όλες οι δημόσιες εκδηλώσεις και τελετές του δήμου κατά την περίοδο της δικτατορίας, οργανώνονταν έτσι, ώστε να εκδηλώνεται η υποστήριξη της δημοτικής αρχής προς τον Ιωάννη Μεταξά και να διασφαλίζεται η συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας. Τον Νοέμβριο του 1938, μάλιστα, το δημοτικό συμβούλιο απευθύνει μομφή προς τον Αρχιμανδρίτη Πα-

Ο Ι. Αραπάκης με τους συμβούλους του σε εθνική εορτή, παρουσία όλων των μαθητών των σχολείων της Καλλιθέας (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

125

ΚΕΦΑΛΑΙΟ V

Η δημοτική αρχή στα τέλη της δεκαετίας του 1930 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

Πνευματικοί παράγοντες της Καλλιθέας παρακολουθούν μαζί με τη δημοτική αρχή γυμναστικές επιδείξεις των σχολείων του δήμου (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

126

ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1934-1940

ντελεήμονα Χρυσοχόου, διότι δεν παρέστη στην τελετή των αποκαλυπτηρίων του ανδριάντα του πρώην βασιλιά Κωνσταντίνου.19 Παρά την προσπάθειά του να ευθυγραμμιστεί με το καθεστώς της δικτατορίας, το δημοτικό συμβούλιο της Καλλιθέας δεν επέτυχε, όπως ήταν αναμενόμενο, να αποτρέψει την κατάργησή του. Τον Δεκέμβριο του 1938, η δικτατορία έπαυσε την αιρετή διοίκηση και στη θέση της διόρισε Διοικούσα Επιτροπή του Δήμου. Πρόεδρος τοποθετήθηκε εκ νέου ο δήμαρχος Ιωάννης Αραπάκης και μέλη της οι Καλωταίος, Παπαμιχαήλ, Χαμπέρης, Πολυχρονόπουλος, Παλαμήδης και Τσιριβάκος. Ο δήμαρχος συνεχάρη τα μέλη της επιτροπής και περιχαρής προέβη στην εξής δήλωση: «Γνωρίζω δὲ ἀπολύτως ὅτι ὁ Ἐθνισμὸς ῥέει μέσα εἰς τὸ αἷμα ὅλων μας καὶ τῇ συνεργασίᾳ ὑμῶν θὰ γίνωμεν πιστοὶ ἐκτελεσταὶ καὶ τοῦ προγράμματος τῆς Ἐθνικῆς Κυβερνήσεως πρὸς διάδοσιν καὶ ἐπικράτησιν τοῦ Ἐθνισμοῦ εἰς τοὺς τυχὸν ἀντιφρονοῦντας».20 Η Επιτροπή θα επιδοθεί σε συνεχείς εγκρίσεις όλων των διαταγών που αποστέλλονται με τηλεγραφικές εγκυκλίους από το Υπουργείο Διοικήσεως για τη χορήγηση οικονομικών βοηθημάτων σε απόρους, την οικονομική στήριξη διάφορων στρατιωτικών σωμάτων και χριστιανικών οργανώσεων, οι οποίες είχαν στο μεταξύ ενσωματωθεί στην Ε.Ο.Ν., με αγορές υποδημάτων, στολών και κάθε άλλου υλικού.21 Τον Φεβρουάριο του 1939 η Διοικούσα Επιτροπή «λόγῳ τῶν οἰκονομικῶν προβλημάτων τοῦ Δήμου, ἐπιβάλλει ἄμεσον ἔρανον πρὸς πλήρωσιν τοπικῶν ἀναγκῶν συμφώνως πρὸς τὰς διατάξεις τῶν ἄρθρων 337-341 τοῦ Κώδικος Περὶ Δήμων καὶ Κοινοτήτων». Προκειμένου να αποπερατωθεί το γήπεδο που αγοράστηκε από τον δήμο δύο χρόνια νωρίτερα καθορίζονται το κατώτατο και ανώτατο όριο εράνου σε 50 δρχ. και 15.000 αντίστοιχα.22 Είναι γεγονός ότι σε όλες τις συνεδριάσεις μέχρι και το τέλος του 1940, γίνονται συζητήσεις για την αποπεράτωση του Δημοτικού Νεκροταφείου, αλλά οι αποφάσεις προσκρούουν στο οικονομικό αδιέξοδο του δήμου, το οποίο υποχρεώνει τον Ιωάννη Αραπάκη να διαπραγματευθεί με την κυβέρνηση τη σύναψη νέου δανείου. Η Διοικούσα Επιτροπή μέχρι το τέλος του 1940 δεν έλαβε παρά μόνο αποφάσεις που αφορούσαν στην ενίσχυση εθνικών και θρησκευτικών φορέων, την αγο-

ρά βιβλίων και περιοδικών «πρὸς διαφώτισιν τῶν ἐθνικοφρόνων νέων τοῦ Δήμου», ενώ χαρακτηριστική του πολιτικού κλίματος ήταν και η απόφαση να μετονομαστούν 52 οδοί του δήμου: η οδός Ατθίδων σε οδό Πετρόμπεη, η οδός Ηρακλέους σε Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, η οδός Ανδρομάχης σε Βασιλίσσης Σοφίας, η οδός Αριστείδου σε Γεωργίου Β΄, η οδός Εσπερίδων σε Παίδων των Διαδόχων, η λεωφόρος Δημοσθένους σε λεωφόρο Κωνσταντινουπόλεως, η οδός Πριάμου σε Κ. Κοτζιά, η οδός Δήμητρος σε οδό Βασιλέως Κωνσταντίνου και η κεντρική πλατεία της Καλλιθέας σε Γεωργίου Α΄.23

Η κοινωνική ζωή στην Καλλιθέα

ΔΗ ΑΠO ΤΙΣ ΑΡΧEΣ της δεκαετίας του 1930, η Καλλιθέα είχε αναπτύξει τους δικούς της ρυθμούς στη διασκέδαση, τον τρόπο ζωής και την πνευματική εξέλιξη των κατοίκων της. Ένα μεγάλο μέρος των προσφύγων είχε αποκατασταθεί σε μόνιμες κατοικίες, γεγονός που επέτρεψε τη διαμόρφωση και ενός πολύ προσεγμένου ρυμοτομικού σχεδίου στην πόλη. Επιπλέον, οι νεοφερμένοι πρόσφυγες μεταλαμπάδευσαν στον νέο τόπο τους τις γνώσεις τους στο εμπόριο και τη βιομηχανία, ιδρύοντας στην περιοχή πολλές βιοτεχνίες, οικοτεχνίες και εμπορικά καταστήματα. Έτσι, το μεγαλύτερο μέρος των κατοίκων απορροφήθηκε εξαρχής ως εργατικό

Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρυσόστομος σε επίσκεψή του στα γραφεία του Συλλόγου Κωνσταντινουπολιτών το 1937 (φωτ. αρχείο Συλλόγου Κων/πολιτών).

127

ΚΕΦΑΛΑΙΟ V

Η εγκατάσταση πολλών μεγάλων βιομηχανικών και βιοτεχνικών μονάδων στην περιοχή της Καλλιθέας δημιούργησε ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη της περιοχής και τη συγκέντρωση ικανού αριθμού εργατών, με αποτέλεσμα την πληθυσμιακή αύξηση.

128

δυναμικό στις δεκάδες βιομηχανικές και εμπορικές επιχειρήσεις που λειτουργούσαν την εποχή εκείνη στην πόλη. Οι πρόσφυγες πρωταγωνίστησαν στην ανάπτυξη της Καλλιθέας. Τροφοδότησαν την πολυάριθμη εργατική τάξη της πόλης και άλλαξαν ουσιαστικά την κοινωνική της σύνθεση. Ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1920 στην Καλλιθέα λειτούργησαν αρκετές βιομηχανικές μονάδες, όπως η «Πειραϊκή Πατραϊκή», η «Ελβιέλα», η «Αθηναϊκή Εριουργία» και άλλες. Επιπλέον αναπτύχθηκαν και πολλές βιοτεχνίες τοπικής εμβέλειας, όπως το κεντρικό πρατήριο γαλακτοβιομηχανίας (Ε.Β.Γ.Α.), το Εργοστάσιο Αρτοποιίας (στην οδό Ηρακλέους 130), η αλευροβιομηχανία των Αδελφών Γιωργή, μεγάλα νηματουργεία, εργοστάσιο ελαστικών κ.ά. Όσον αφορά στα εμπορικά καταστήματα, η Καλλιθέα κατείχε τον τίτλο της δεύτερης πόλης στην Αττική, μετά την Αθήνα, σε επίπεδο εμπορικής κίνησης. Πέρα από τη μεγάλη εμπορική κίνηση, είναι γεγονός ότι η Καλλιθέα τη δεκαετία του 1930 υπήρξε δημοφιλής περιοχή, που υποσχόταν ποικίλων μορφών διασκέδαση. Εκτός από τα χοροδιδασκαλεία που λειτουργούσαν από την προηγούμενη κιόλας δεκαετία, εδώ έκαναν την εμφάνισή τους τα πρώτα νυχτερινά κέντρα διασκέδασης, τα οποία προσείλκυαν εκατοντάδες Αθηναίους, κυρίως τα Σαββατοκύριακα. Αξέχαστο για τους παλιούς Καλλιθεάτες έμεινε το «Τριάνα» του Βασίλη Χειλά επί της λεωφόρου Συγγρού, όπως και το «Φαληρικό», ο «Γιώργος», του «Μαργωμένου» στις Τζιτζιφιές κ.ά. Από την περιοχή δεν μπορούσαν να λείπουν και οι θεατρικές παραστάσεις, αφού σημαντική ήταν η πνευματική και καλλιτεχνική καλλιέργεια πολλών Καλλιθεατών. Αρκετά, λοιπόν, για την εποχή ήταν τα κινηματοθέατρα που λειτούργησαν, όπως το «Ετουάλ», το «Κρυστάλ», ο «Απόλλων», το «Παλλάδιον», που προσείλκυαν εκατοντάδες θεατρόφιλους. Σ’ αυτά δίνονταν σχεδόν καθημερινά παραστάσεις επιθεωρήσεων και βαριετέ από τους μεγαλύτερους ηθοποιούς και τραγουδιστές της εποχής. Είναι αξιοσημείωτο ότι στην Καλλιθέα μετά τον Εμφύλιο λειτουργούσαν περίπου τριάντα κινηματοθέατρα. Η κίνηση στους δρόμους και τα κέντρα της Καλλιθέας απεικονίζεται εύστοχα σ’ ένα δημοσίευμα της τοπικής εφημερίδας Καλλιθαϊκός Τύπος το 1934:

«[…] ἡ συνοικία Χαροκόπου ἦταν ἀνέκαθεν προοδευμένη. Καὶ τὰ ζαχαροπλαστεῖα της καὶ τὰ καφενεῖα της καὶ ὁ κινηματογράφος της ἦσαν πολὺ εὐπρόσωπα, χάρις δὲ στὸν πυκνὸ πληθυσμὸ της καὶ τὴν προθυμία τῶν διευθυντῶν τῶν κέντρων πάντοτε παρετηρεῖτο ζωηρὴ κίνησι σ’ αὐτὰ καὶ τὶς πιὸ ἀκόμη προχωρημένες ὧρες. Σήμερα, ἡ κίνησις στα πέριξ τῆς στάσεως τῶν τρὰμ κέντρα τῶν κ.κ. Κελέφα, Καρύκα, Μαχαίρα, Κωνσταντινίδη, Καβαλλιεράκη κ.λπ. εἶναι περισσότερο ἔντονη καὶ τὰ πεζοδρόμια τῆς λεωφόρου Θησέως πλημμυρισμένα ἀπὸ κόσμο, προκαλοῦν εὐχάριστη ἐντύπωση καὶ παρουσιάζουν τὸ κομμάτι αὐτὸ τῆς Καλλιθέας ἀρκετὰ πολιτισμένο (εἰδικὰ γιὰ τὰ νυχτερινὰ κέντρα τῆς περιοχῆς γράφτηκε καὶ τὸ λαϊκὸ τραγούδι “Στου Χαροκόπου τὰ στενὰ” ἀπὸ τὸν Ἄκη Πάνου, ἐπιβεβαιώνοντας τὴν μεγάλη νυχτερινὴ κίνησι στὰ κέντρα τῆς Καλλιθέας). […] Ἡ κυρίως Καλλιθέα εἶχε τὴν ἐξαιρετικὴ εὐτυχία νά τύχῃ ῥυμοτομικοῡ σχεδίου τελείου ἀπὸ κάθε ἄποψη. Καὶ μέσα στὴν καρδία της, μία πλατεῖα ἀρκετὰ εὐρύχωρη, ποὺ μὲ γοργὸ ῥυθμὸ ἄρχισε να ἐξωραΐζεται καὶ γρήγορα θὰ μᾶς παρουσιάσῃ ἐκπλήξεις. Πρὸ ὀλίγων μηνῶν σ’ αὐτὴν τὴν πλατεῖα ἄρχισαν δειλὰ δειλὰ ν’ ἀνοίγουν διάφορα κέντρα. Πρῶτα τοῦ κυρίου Χριστίδη, ὕστερα τοῦ κυρίου Ἀντύπα καὶ τελευταῖα τὸ νέο κέντρο τοῦ Κονταράτου, τὸ “Ἀμέρικαν μπὰρ”, τὸ κατόπιν “Ἐθνικόν”. Εἶναι ἄξιοι συγχαρητηρίων οἱ φιλοπρόοδοι αὐτοὶ ἐπιχειρηματίες, γιατὶ κατόρθωσαν να κινήσουν τὴν προσοχὴ καὶ τὸ ἐνδιαφέρον τῶν Καλλιθεατῶν γιὰ τὴν πόλη τους. Μὲ μεγάλη μας εὐχαρίστηση διαπιστώνουμε ὅτι ἡ κίνησις στὰ κέντρα αὐτὰ εἶναι πάντοτε ζωηρή, κεφάτη, ἀπολαυστική. Ἐπιτέλους ἄρχισαν να συνηθίζουν οἱ Καλλιθεάτες λιγάκι τὸν τόπο τους. Στις χορευτικὲς ἑσπερίδες τοῦ “Ἀμέρικαν μπὰρ” συγκεντρώνεται ἀρκετὸς καὶ ἐκλεκτὸς κόσμος, ποὺ διασκεδάζει καὶ χορεύει ὑπὸ τοὺς ἤχους τῆς τζαζ. Καὶ ὁ κ. Ἀντύπας δεν παραλείπει καμιὰ εὐκαιρία, για να εὐχαριστήσῃ τὴν πολυπληθῆ πελατεία του. Πότε μὲ χαβάγιες, πότε μὲ ὀρχήστρα καὶ τραγούδι δίνει μία εὐχάριστη νότα στην κίνησι τῆς πλατείας μέχρι καὶ πέραν τῶν μεταμεσονυκτίων ὡρῶν [...]».24 Σε άλλο δημοσίευμα της εφημερίδας, εκτός από την περιγραφή μιας τυπικής Κυριακής στην Καλλιθέα, επιβεβαιώνεται και η κοινωνική προέλευση της πλειονότητας των κατοίκων:

ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ 1934-1940

«[…] Ἡ Κυριακὴ εἶναι για τὴν Καλλιθέα μεγάλη μέρα. Ἡ ὄψις τῆς πόλεως ἀλλάζει. Νομίζεις πώς ὅλη τὴν ἑβδομάδα κοιμᾶται καὶ τὴν Κυριακὴ ξυπνᾶ, ντύνεται βιαστικὰ καὶ βγαίνει στοὺς δρόμους καὶ τὰ κέντρα γιὰ νὰ δυναμώσῃ τὴν κίνησι καὶ τὴ ζωὴ της, γιὰ νὰ τοὺς δώσῃ ἄλλον τόνο, ἄλλην ἐμφάνισι. Ἀκοῦς ἢ βλέπεις συγκεντρώσεις, χορούς, συναυλίες, διασκεδάσεις, διαλέξεις. Μία ἔντονη κοινωνικὴ ζωή. Κι ακοῦς κουβέντες γιὰ τό ποῦ θὰ πᾱμε καὶ ποῦ δὲν θὰ πᾱμε, γιὰ τὸ ποῖον θὰ δοῦμε, γιὰ τὸ τὶ θὰ γίνῃ, ἀκόμα καὶ γιὰ τὸ τὶ θὰ φορέσουμε. Φαντάζομαι πὼς δὲν εἶναι ἀνάγκη κανεὶς να εἶναι σπουδαῖος παρατηρητὴς γιὰ νὰ νοιώσει τὶ σημαίνει τὸ κοινωνικὸ αὐτὸ φαινόμενο. Ἁπλούστατα. Πὼς ὅλοι ἢ μᾶλλον οἱ περισσότεροι Καλλιθεάτες εἶναι μικροαστοί. Νοικοκυραῖοι ὅλοι τους, ζοῦνε τὴν ἣσυχη ἐκείνη ζωὴ που τοὺς ἐπιβάλλουν οἱ συνθῆκες που διέπουν τὴν τάξη τους. Δουλεύουν τὴν ἑβδομάδα σὰν καλοκουρδισμένο ρολόι, ξυπνοῦν πάντα τὴν ἴδια ὥρα, εἶναι ἀκριβέστατοι στὶς δουλειὲς τους, γυρίζουν στα σπίτια τους πάντα χωρὶς καμία καθυστέρηση. Κοινωνικὴ ζωὴ δεν ὑπάρχει γι’ αὐτοὺς ὅταν ὑπάρχῃ δουλειὰ […]».25 Εξαιρετικά ενδιαφέρον στοιχείο, ωστόσο, εκείνης της περιόδου είναι η εγκατάσταση σχετικά μεγάλου αριθμού διανοουμένων και καλλιτεχνών, στην πραγματικότητα δυσανά-

λογου προς την κοινωνική σύνθεση της συνοικίας. Ο Οδυσσέας Φωκάς, διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης, ο Θανάσης Απάρτης, ο Κωνσταντίνος Μαλέας, ο Σωτήρης Σκίπης, ο Γιάννης Κορδάτος, η Έλλη Αλεξίου, ο Γιάννης Χατζίνης, ο Γιάννης Γρυπάρης, ο Ηλίας Κουμετάκης είναι μόνο ελάχιστα από τα ονόματα μιας πολυάριθμης ομάδας που προσέφερε στην προπολεμική Καλλιθέα, στα πρώτα βήματα της πολιτιστικής της ζωής, το προσωνύμιο «Μονμάρτη» της Αθήνας. Οι άνθρωποι αυτοί του πνεύματος οργάνωναν συστηματικά συγκεντρώσεις στο ζαχαροπλαστείο του Κελέφα, το βιβλιοπωλείο του Λουκάτου και στα σπίτια τους. Εκεί, αντάλλασσαν απόψεις για την πολιτική κατάσταση, ανέλυαν τις νέες καλλιτεχνικές τάσεις, οργάνωναν χορούς, φιλοσοφικές ομιλίες, εκθέσεις ζωγραφικής, ακόμα και «ψυχικά καλλιστεία». Επίσης, οι περισσότεροι σύλλογοι στην Καλλιθέα συστήθηκαν τη δεκαετία του 1930 από επιφανείς Καλλιθεάτες και πρόσφυγες, προσφέροντας πολλαπλές φιλανθρωπικές υπηρεσίες στον τόπο τους. Οι σημαντικότεροι από αυτούς είναι η Λέσχη Καλλιθέας «Παλλάδιον», που ιδρύθηκε το 1931, η Αδελφότης Κυριών Καλλιθέας «Η Δάμαρις» (1936), ο Σύλλογος Κωνσταντινουπολιτών (1928), ο Σύλλογος Ποντίων «Αργοναύται - Κομνηνοί» (1930), η Αδελφότης Κυριών «Αγία Βαρβάρα» κ.ά.

Δημοσίευμα της εφημερίδας Καλλιθαϊκός Τύπος της 30/9/1934, με θέμα τα νέα κοινωφελή έργα που προγραμμάτιζε η τότε δημοτική αρχή.

129

CHAPTER V

ESTABLISHMENT OF THE MUNICIPALITY (1934-1940)

by Anna Mourouglou

Ioannes Arapakes (Municipality of Kallithea Cultural Organisation collection).

130

N 1934 KALLITHEA WAS PROmoted to a municipality. The winner of the first municipal elections, which were held in 4 April 1934, was Ioannes Arapakes, the very first Mayor of Kallithea. The Municipal Council consisted of P. Giannas, E. Fornezes, S. Kazantzes, I. Bournozos, Ch. Fakalos, K. Kakoulides, A. Koumantanos, E. Kazenov, K. Ananiades, I. Spathias, A. Halkides, K. Fountoules, E. Papadakes, I. Tzemos, P. Maroulides, K. Kosmanides, E. Zerdes, N. Apatzides, N. Theodorides and E. Michaelides. The first decisions of Kallithea’s Municipal Council included levying new taxes and the establishment of various organisations such as the medical department, a number of evening schools, the municipal library and band etc. Moreover, they decided to adopt the image of the ancient Attic hero Theseus as the municipality’s emblem. Others decisions included the re-organisation of the municipal cleaning service, the financial support of poor Kallithean families and allowing funds for purchasing books for the municipal library. In August 1934 Elene Mantzagriotakes, the widow of the General Konstantinos Mantzagriotakes, proposed a rather advantageous trade to the Municipal Council: she offered a building, large enough to house Kallithea’s town hall; in return, Elene Mantzagriotakes asked for a monthly allowance equivalent to the amount of money she had been earning through renting the building in question. The deal was made. Ioannes Arapekes’ contribution to the development of the Municipality of Kallithea by the end of 1934 was by all means significant. This was fully acknowledged by the members of the Municipal Council, who officially congratulated him in November 1934. In the meanwhile, the political crisis pestering Greece was escalating, after the royalist party had come into force. In order to

Ioannes Arapakes (1934-1941) obtain further support from the public, the new government offered benefits and financial support. This is how a large amount of charity and infrastructure work, mainly road construction, was undertaken at Kallithea. In 1936 the Municipal Council resolved on naming Kallithea’s central avenue after Eleutherios Venizelos, who had died during the same year. Within the prevailing nationalistic climate, they also decided to have a monument in memory of the soldiers who had died at wars erected.

The dictatorship of 4 August 1936

FTER THE ESTABLISHMENT of Ioannes Metaxas’ dictatorial regime (4 August 1936), the Kallithean municipal authority adjusted rapidly to the new political climate. This was particularly obvious in their decision to send a congratulating letter to Metaxas, the new Prime Minister of Greece. A couple of months later, they decided to purchase a commemorative present for him as well. Many municipal employees were fired due to their political beliefs. On the other hand, the Municipality of Kallithea continued offering financial support to the poor and the needy, that is to say to more than 20% of the population. They also decided to support various associations of nationalistic and/ or military character. Moreover, they promoted the creation of a municipal cemetery and a municipal medical centre and gathered the necessary funds, in order to erect the monument in memory of the dead soldiers mentioned above. It was placed on Kyprou Square and inaugurated by Metaxas himself in May 1937. In 1937 the Kallithea department of the National Youth Organisation (EON) was founded. National Youth Organisation was one of the numerous administrative media concocted by

ESTABLISHMENT OF THE MUNICIPALITY (1934-1940)

the dictatorial authority, in order to effectively manipulate young people. Moreover, as the dictatorial government was very keen in gaining as much public support as possible, it offered plenty of benefits to the masses. It was within this atmosphere of “beneficence”, that the Kallithea department of the Social Insurance Institution (IKA) was founded (66 Skra Street). Despite their rigorous attempt to keep in with the dictatorial regime, the Kallithea Municipal Council was, as expected, eventually abolished. Its members were dismissed in December 1938; subsequently, a Municipal Administrative Committee was appointed. Ioannes Arapekes, the former Mayor, became its president and Kalotaios, Papamichæl, Haberes, Polychronopoulos, Palamedes and Tsirivagos its members. The Municipal Administrative Committee continued its predecessor’s charity but did not manage to undertake substantial infrastructure work, due to unsurpassable financial problems. In February 1939 they resolved on collecting donations, in order to gather funds for various municipal projects, the most important being the construction of the municipal stadium.

Life at Kallithea during the 1930s

URING THE 1930S most of the Kallitheans were employed in the various factories and trading ﬁrms located at Kallithea and the surrounding areas. Most of them had been founded by refugees, who were highly skilled in business. From as early as the mid-1920s, a number of industrial units, such as “Peiraike-Patraike”, “Elviela”, “Athenaike Eriourgia”, were operating in Kallithea. Gradually, more were added. As far as shops were concerned, Kallithea was considered the second town with the liveliest commercial activity after Athens. Furthermore, Kallithea was a signiﬁcant entertainment centre featuring plenty of cinemas, dancing clubs and music halls. Practically a town of artists, scholars and intellectuals, Kallithea boasted famous painters, sculptors, cartoonists, pœts, writers, literary critics etc among its residents. Last but not least, we should mention the remarkable activity of the various Kallithean charities that had been established during the 1930s.

Celebrating the national anniversary of 25 March in 1938 (Municipality of Kallithea Cultural Organisation collection).

131

Η Αικατερίνη Χρηστομάνου-Λασκαρίδου στην ταράτσα του σπιτιού της, επί της οδού Λασκαρίδου, κατά τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΖΩΗ ΚΑΤΑ ΤΙΣ ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ 1920 ΚΑΙ 1930 της Αναστασίας Λερίου

Η Καλλιθέα ως ενδιαίτημα ανθρώπων του πνεύματος

Ι ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΗΣ EΝΤΟΝΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚHΣ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚHΣ δραστηριότητας, που χαρακτήρισε τη ζωή στην Καλλιθέα κατά τον 20ό αιώνα, ανάγονται στη δεκαετία του 1880, δηλαδή στην εποχή της ίδρυσης του οικισμού ως εξοχικού προαστίου για ευκατάστατους Αθηναίους, επιστήμονες, καλλιτέχνες και διανοούμενους της εποχής. Η αρχή έγινε από τον Γεώργιο Φιλάρετο, άτομο εξαιρετικής μόρφωσης με έντονη πολιτική δράση και ποικίλες πνευματικές ανησυχίες.1 Ακολούθησαν ο υφηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Γεώργιος Κρέμος, η διακεκριμένη παιδαγωγός Αικατερίνη Λασκαρίδου (το γένος Χρηστομάνου) και ο πρωτοπόρος γεωπόνος και συγγραφέας Παναγιώτης Γεννάδιος. Σταδιακά το νέο προάστιο μετατράπηκε σε πόλο έλξης πνευματικών ανθρώπων. Σε αυτό συνέβαλε ιδιαίτερα και η ίδρυση σημαντικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, δηλαδή του Οίκου Τυφλών (1906), του Διδασκαλείου Νηπιαγωγών (1912), της Χαροκοπείου Οικοκυρικής και Επαγγελματικής Σχολής Θηλέων (1915), της Παντείου Ανωτάτης Σχολής Πολιτικών Επιστημών (1927) και της Σιβιτανιδείου Τεχνικής Σχολής Τεχνών και Επαγγελμάτων (1927), κατά τις τρεις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Τα ιδρύματα αυτά, κάποια από τα οποία θεμελιώθηκαν με πρωτοβουλία Καλλιθεατών, έφεραν στην περιοχή εκπαιδευτικούς, φοιτητές και σπουδαστές.

Πνευματική και καλλιτεχνική δραστηριότητα κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου

M Δεξιά: Ο Γεώργιος Κρέμος την εποχή που φοιτούσε στη Ριζάρειο.

Ε ΤΗΝ ΠAΡΟΔΟ των χρόνων ο κοινωνικός χαρακτήρας της Καλλιθέας διαφοροποιήθηκε σημαντικά. Η σταδιακή εγκατάσταση ατόμων από τα μεσαία στρώματα της αθηναϊκής κοινωνίας ανέδειξε την Καλλιθέα σε ένα κατεξοχήν μεσοαστικό προάστιο. Ακόμα πιο σημαντική ήταν η αλλαγή που συντελέστηκε κατά τις δεκαετίες του 1920 και 1930, όταν η άφιξη πολυάριθμων προσφύγων από τον Πόντο, τη Μικρά Ασία και την Κωνσταντινούπολη αύξησε σημαντικά τον πληθυσμό και μετέτρεψε την Καλλιθέα σε προσφυγική συνοικία.2 Παρά τις ουσιαστικές αλλαγές στην κοινωνική σύνθεση του πληθυσμού, ο πνευματικός χαρα-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI

Ιδιόχειρο σημειωματάριο της ζωγράφου Σοφίας Λασκαρίδου, όπου καταγράφονται τα γεγονότα του θανάτου και της κηδείας της μητέρας της, Αικατερίνης, όπως δημοσιεύτηκαν στον Τύπο της εποχής, τον Απρίλιο του 1916 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

134

κτήρας της Καλλιθέας δεν ατόνησε διόλου. Η πολιτισμική δυναμική των προσφύγων φάνηκε αμέσως μόλις οι νεοφερμένοι άρχισαν να προσαρμόζονται στη νέα τους πατρίδα. Κατά το 1928 ιδρύθηκε ο Σύλλογος Κωνσταντινουπολιτών και το 1930 ο Σύλλογος Ποντίων «Αργοναύται - Κομνηνοί», με κύριο στόχο τη διατήρηση της πολιτιστικής ταυτότητας των προσφύγων. Οι δύο σύλλογοι ανέπτυξαν σημαντική πολιτιστική και κοινωφελή δράση που συνεχίζεται με ζωντάνια και δυναμισμό μέχρι τις μέρες μας. Εμπλούτισαν την κοινωνική ζωή των Καλλιθεατών με ποικίλες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, διαλέξεις και συναθροίσεις.3 Ανάλογη προσφορά είχαν και οι φιλανθρωπικές οργανώσεις «Αγία Βαρβά-

ρα» (1931), «Δάμαρις» (1936) και «Εθνική Ψυχή» (δεκαετία 1930).4 Το 1931 ιδρύθηκε η Κοινωνική Λέσχη Καλλιθέας, «φιλολογικό, καλλιτεχνικό και κοινωνικής πρόνοιας ίδρυμα»,5 με στόχο την προώθηση του πολιτισμού στην Καλλιθέα, που το 1945 μετονομάστηκε σε «Παλλάδιον».6 Δημιούργημα του τότε διευθυντή του Ταχυδρομείου Καλλιθέας Κ. Θωμόπουλου και του ιατρού Χ. Σακελλαρόπουλου, η Λέσχη συγκέντρωσε στους κόλπους της όλους τους Καλλιθεάτες με καλλιτεχνικά και πνευματικά ενδιαφέροντα. Ο σύλλογος στεγάστηκε σε οίκημα (ιδιοκτησία Κανάρη) στη γωνία των οδών Ιφιγενείας και Εσπερίδων, όπου λάμβαναν χώρα ποικίλες ψυχαγωγικές εκδη-

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ 1920-1930

Η οικία Κανάρη στη συμβολή των οδών Εσπερίδων και Ιφιγενείας, όπου στεγαζόταν η Κοινωνική Λέσχη Καλλιθέας. Ο Νικόλαος Χαΐνης με δικηγορική τήβεννο. Δημοσιεύτηκε στον Καλλιθαϊκό Τύπο, έτος Α΄, φύλλο 7 (21/10/1934).

λώσεις και δραστηριότητες, όπως συγκεντρώσεις, διαλέξεις, εκθέσεις, συναυλίες και χοροί. Παράλληλα, η Λέσχη Καλλιθέας προσέφερε σημαντικό κοινωνικό και φιλανθρωπικό έργο. Ο Τριαντάφυλλος Τριανταφυλλίδης τονίζει: «Ἡ Κοινωνικὴ Λέσχ η τῆς Καλλιθέας πράγματι ἠκτινοβόλησε, διότι αἱ ἐκδηλώσεις της ὑπῆρξαν πολλαὶ καὶ λαμπραί. Ἔφερε πρῶτον εἰς στενὴν καὶ ἐγκάρδιον ἐπαφὴν πληθὺν ἐκλεκτῶν προσώπων τῆς Καλλιθέας καὶ προσέφερε ἐπὶ πολλὰ ἔτη, ἀπὸ τῆς ἱδρύσεώς της μέχρι σήμερον, ἀλλὰ καὶ μετακατοχικῶς, ἀλησμονήτους ὥρας ὡραίας ποικίλης ψυχαγωγίας εἰς τὰ μέλη της».7 Χαρακτηριστικό παράδειγμα των εκδηλώσεων αυτών ήταν τα «Ψυχικά Καλλιστεία της Γυναικός», που διοργανώθηκαν το 1937 με πρωτοβουλία του δραστήριου Νικόλαου Χαΐνη (1876-1970), γαμπρού του Γ. Φιλάρετου και αντιπροέδρου της Λέσχης Καλλιθέας. Η Ειρήνη Λασκαρίδου, ιδρύτρια και διευθύντρια του Οίκου Τυφλών, και η Ελευθερία Κατσούλη, διευθύντρια του Εθνικού Ορφανοτροφείου Πολέμου, βραβεύτηκαν «διὰ τὸ ψυχικόν των κάλλος».8 Η πλέον σημαντική εκδήλωση της Λέσχης

κατά τη δεκαετία του 1930 ήταν η Α΄ ΄Έκθεσις Καλλιθεατών Ζωγράφων. Η έκθεση εγκαινιάστηκε στις 15 Δεκεμβρίου 1934 και είχε διάρκεια ενός μήνα· συμμετείχαν δεκατρείς σημαντικότατοι ζωγράφοι της Καλλιθέας, οι περισσότεροι με έργα πανελλήνιας εμβέλειας, με ενενήντα τέσσερα έργα. Η έκθεση σημείω-

Ο δήμαρχος Ιωάννης Αραπάκης με τις κυρίες της Φιλανθρωπικής Οργάνωσης «Δάμαρις» (αρχείο Ι. Γκρίτση).

135

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI

«Τοπίο με πικροδάφνες». Ελαιογραφία του Οδυσσέα Φωκά (συλλογή Αθηναϊκής Λέσχης).

σε μεγάλη επιτυχία. Πλήθη επισκεπτών από την Καλλιθέα αλλά και την υπόλοιπη Αθήνα κατέκλυσαν τις αίθουσες της Λέσχης Καλλιθέας προκειμένου να θαυμάσουν τα έργα των Απ. Γκραίκου (3 πίνακες), Π. Ζωγράφου (24 πίνακες), Σ. Λασκαρίδου (3 πίνακες), Στ. Ξενόπουλου (3 πίνακες), Ε. Ξενόπουλου (3 πίνακες), Γ. Οικονομίδη (9 πίνακες), Π. Οικονομίδη (5 πίνακες), Κ. Ρωμανίδη (7 πίνακες), Οδ. Φωκά (8 πίνακες), Σ. Φραγκουλίδη (5 πίνακες), Αλ. Χριστοφή (14 πίνακες), Κ. Μαλέα (6 πίνακες) και Β. Μαγιάση (3 πίνακες).9

Οδυσσέας Φωκάς

ΖΩΓΡΑΦΟΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΣ Οδυσσέας Φωκάς10 (1857-1946)11 γεννήθηκε στη Βράιλα της Ρουμανίας. Σπούδασε στην Αιξ-εν-Προβάνς και στο Παρίσι νομικά, ζωγραφική και χαρακτική. Το 1885 επέστρεψε στην Ελλάδα. Από το 1915 εργάστηκε ως επιμελητής και συντηρητής στην Εθνική Πι-

136

νακοθήκη. Το 1917 εντάχθηκε στην ομάδα Τέχνη που ίδρυσε ο Νικηφόρος Λύτρας (1832-1904) και άλλοι καλλιτέχνες, όπου συμμετείχε και ο Καλλιθεάτης Κωνσταντίνος Μαλέας. Ασχολήθηκε κυρίως με τοπιογραφίες και πορτρέτα, χρησιμοποιώντας ιμπρεσιονιστικές τεχνικές και μία πλουσιότατη χρωματική γκάμα που προσέδωσε στη ζωγραφική του ονειρικό χαρακτήρα. Φιλοτέχνησε πολλά έργα με τα οποία πήρε μέρος σε πολλές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Τιμήθηκε με ποικίλες διακρίσεις στην Ελλάδα και τη Γαλλία. Μετά τον θάνατό του κληροδότησε ολόκληρη την περιουσία του στην Εθνική Πινακοθήκη. Κατά τη δεκαετία του 1960 η οικία του Φωκά, μεγαλόπρεπο κτίσμα των τελών του 19ου αιώνα επί των οδών Αραπάκη και Σκίπη, που κατεδαφίστηκε στη δεκαετία του 1970, χρησιμοποιήθηκε ως εργαστήρι των ζωγράφων Αντώνη Κέπετζη, Βασίλη Σπεράντζα, Νίκου Στεφάνου και Αλέκου Φασιανού.

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ 1920-1930

«Ασσουάν». Ελαιογραφία του Κωνσταντίνου Μαλέα (συλλογή Δ. Στάικου).

Ο Κωνσταντίνος Μαλέας.

Παντελής Ζωγράφος

ΖΩΓΡΑΦΟΣ ΚΑΙ ΑΓΙΟΓΡΑΦΟΣ Παντελής Ζωγράφος (1878-1935),12 γιος του αγιογράφου Γεωργίου Ζωγράφου, γεννήθηκε στην Εύβοια. Μετά το τέλος των σπουδών του στο Σχολείο των Τεχνών, δηλαδή τη μετέπειτα Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, ταξίδεψε στο Άγιον Όρος, όπου μαθήτευσε για έναν χρόνο περίπου στο εργαστήρι των Ιωασαφαίων. Το 1903 πήγε στη Ρωσία, προκειμένου να γνωρίσει τη ρωσική αγιογραφία από κοντά. Αργότερα ταξίδεψε στην Αίγυπτο (1911-1913). Κατά την περίοδο 1920-1927 δίδαξε στα σχολεία της Σπάρτης και της Καλαμπάκας, ενώ ταυτόχρονα μελετούσε τις τοιχογραφίες του Μυστρά και των Μετεώρων. Από το 1927 μέχρι το 1932 έζησε στις Η.Π.Α. διδάσκοντας Βυζαντινολογία και Ιστορία της Τέχνης στο College of the City της Νέας Υόρκης. Όταν επέστρεψε στην Ελλάδα, εγκαταστάθηκε στην Καλλιθέα. Ο Παντελής

Ζωγράφος έχει φιλοτεχνήσει μεγάλο αριθμό αγιογραφιών αλλά και κοσμικών έργων και έχει συγγράψει πλήθος μελετών σχετικά με διάφορα βυζαντινά μνημεία.

Κωνσταντίνος Μαλέας

ΖΩΓΡΑΦΟΣ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ Κωνσταντίνος Μαλέας (1879-1928)13 γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου σπούδασε αρχιτεκτονική. Το 1901 πήγε στο Παρίσι, όπου μαθήτευσε στο εργαστήρι του ζωγράφου Henri Martin και φοίτησε στην École Nationale des Arts Décoratifs. Το 1908 επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη και ακολούθως περιηγήθηκε την Αίγυπτο, τη Συρία και τον Λίβανο (1909-1910). Τα τοπία που ζωγράφισε κατά την περιήγησή του τα εξέθεσε στην Κωνσταντινούπολη το 1910. Τρία χρόνια αργότερα εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα. Το 1918 έγινε μέλος του καλλιτεχνικού συμβουλίου της Εθνικής Πινακοθήκης και ανέλαβε

137

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI

(1878-1967) αποτελούν τους πιο σημαντικούς ανανεωτές της νεοελληνικής ζωγραφικής. Το έργο του αποτελείται σχεδόν αποκλειστικά από τοπία, όπου συνδυάζεται ο συμβολισμός με στοιχεία αρ νουβώ. Η τεχνοτροπία του Μαλέα χαρακτηρίζεται από γεωμετρισμό και τάση για απλούστευση των μορφών. Η έντονη χρωματική ευαισθησία του καλλιτέχνη πραγματώνεται μέσω της χρήσης καθαρών χρωμάτων ή τονικών διαβαθμίσεων και αντιθέσεων, που σχηματίζουν συχνά χρωματικές νησίδες. Έτσι αποδίδεται αποτελεσματικά το ελληνικό φως κατά τις διάφορες ώρες της ημέρας και οι εικόνες αποκτούν διαύγεια και εσωτερισμό.

Σοφία Λασκαρίδου

Η Σοφία Λασκαρίδου σε νεαρή ηλικία (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

Το πτυχίο της Σοφίας Λασκαρίδου από τη Σχολή Καλών Τεχνών, 1907 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

138

τη διεύθυνση του νεοσύστατου Μουσείου Λαϊκών Χειροτεχνημάτων Αθηνών, ενώ κατά την περίοδο 1921-1923 ταξίδεψε ξανά στην Ανατολή ζωγραφίζοντας εντατικά. Επίσης πραγματοποίησε πολλά ταξίδια στην Ελλάδα (Σπάρτη, Ολυμπία, Νάξος, Αιτωλία) και σε χώρες της Δύσης. Έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στο σπίτι του στην Καλλιθέα, το οποίο είχε χτίσει ακολουθώντας τα πρότυπα της ελληνικής λαϊκής αρχιτεκτονικής. Δημοσίευσε πολλά άρθρα στην εφημερίδα Ελεύθερο Βήμα ως καλλιτεχνικός ανταποκριτής από το Μόναχο και το Παρίσι, ενώ μετά τον θάνατό του εκδόθηκε στην Αθήνα το έργο του Εικόνες λαϊκής αρχιτεκτονικής (1929). Υπήρξε ιδρυτικό μέλος της ομάδας «Τέχνη» του Λύτρα (1918) και του συνδέσμου «Λαϊκό Πανεπιστήμιο» μαζί με τον ποιητή Κώστα Βάρναλη (1884-1974). Υπήρξε στενός φίλος του Δημήτρη Γληνού (1882-1943), του Αλέξανδρου Δελμούζου (1880-1956) και του Μανόλη Τριανταφυλλίδη (1883-1959). Το 1918 εικονογράφησε το θρυλικό αναγνωστικό της Α΄ Δημοτικού «Αλφαβητάρι» με τον ήλιο του Ζαχαρία Παπαντωνίου (1877-1940). Έκανε πολλές ατομικές εκθέσεις στην Αθήνα, την Κωνσταντινούπολη, το Κάιρο και το Παρίσι και συμμετείχε σε αρκετές ομαδικές διοργανώσεις. Εκπρόσωπος των αντι-ακαδημαϊκών καλλιτεχνικών ιδεωδών, εισήγαγε στην Ελλάδα τον γαλλικό ιμπρεσιονισμό και μεταϊμπρεσιονισμό. Μαζί με τον Κωνσταντίνο Παρθένη

ΖΩΓΡΑΦΟΣ ΚΑΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ Σοφία Λασκαρίδου (1882-1965)14 ήταν κόρη του Λασκάρεως Λασκαρίδη, ενός από τους πρώτους οικιστές της Καλλιθέας, και της διαπρεπούς παιδαγωγού Αικατερίνης Χρηστομάνου-Λασκαρίδου, και αδελφή της Ειρήνης Λασκαρίδου, διευθύντριας του Οίκου Τυφλών της Καλλιθέας. Μεγάλωσε, έζησε και δημιούργησε στην Καλλιθέα. Το ταλέντο της Λασκαρίδου διαπιστώθηκε πολύ νωρίς. Έτσι, η μικρή Σοφία παρουσίασε έργα της στην έκθεση της Καλλιτεχνικής Σχολής Κυριών της Εταιρείας των Φιλοτέχνων σε ηλικία μόλις δεκατεσσάρων ετών. Το 1900 έφυγε για το Παρίσι, όπου πήρε μαθήματα ζωγραφικής. Άτομο προικισμένο με τόλμη και αποφασιστικότητα, διεκδίκησε δυναμικά μια ευκαιρία να σπουδάσει ζωγραφική στο Σχολείο των Τεχνών, όπου τότε δεν γίνονταν δεκτές γυναίκες σπουδάστριες. Η Σοφία Λασκαρίδου επισκέφτηκε αυτοπροσώπως τον τότε βασιλιά Γεώργιο Α΄ και του ζήτησε να της επιτραπεί η φοίτησή της στη σχολή. Αυτός αποδέχτηκε το αίτημά της κι έτσι η Λασκαρίδου έγινε η πρώτη γυναίκα που φοίτησε στο Σχολείο των Τεχνών. Μαθήτευσε κοντά στον Νικηφόρο Λύτρα και τον Γεώργιο Ιακωβίδη (1852-1932). Αποφοίτησε το 1907 και συνέχισε τις σπουδές της στο Μόναχο (1908-1911) και το Παρίσι (1911-1915) με υποτροφία του Βοζείου κληροδοτήματος. Το 1915 επέστρεψε οριστικά στην Ελλάδα. Εγκαταστάθηκε στην Καλλιθέα, στο πατρικό της σπίτι απέναντι από τη «Σικελία» του

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ 1920-1930

«Η οικία Λασκαρίδου». Υδατογραφία της Μ. Βεργοπούλου (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

139

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI

«Περικλής Γιαννόπουλος, 1897». Σχέδιο με κάρβουνο της Σοφίας Λασκαρίδου (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

140

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ 1920-1930

«Μελέτη. Προσωπογραφία Γερμανίδας». Ελαιογραφία της Σοφίας Λασκαρίδου (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

141

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI

Όψεις από τους εξωτερικούς και εσωτερικούς χώρους της οικίας Λασκαρίδου στα τέλη της δεκαετίας του 1950 (αρχείο Α. ΚουμετάκηΠαπαδοπούλου).

142

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ 1920-1930

«Θαλασσογραφία». Ελαιογραφία της Σοφίας Λασκαρίδου (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

Γεωργίου Φιλάρετου, όπου παρέμεινε μέχρι το θάνατό της. Πέρασε τη ζωή της ζωγραφίζοντας, ενώ ταυτόχρονα εργαζόταν στο Διδασκαλείο Νηπιαγωγών Καλλιθέας, που είχε ιδρύσει η μητέρα της. Παράλληλα, ανέπτυξε σημαντική φιλανθρωπική δράση. Το αρκετά μεγάλο έργο της Λασκαρίδου παρουσιάστηκε σε πολλές εκθέσεις τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Περιλαμβάνει τοπιογραφίες, προσωπογραφίες, κυρίως γυναικείες, και ρωπογραφίες που αποδίδονται με πλούσια χρώματα και τεχνοτροπικά κυμαίνονται μεταξύ του ιμπρεσιονιστικού και εξπρεσιονιστικού υπαιθρισμού. Επηρεάστηκε από τον Γεώργιο Ροϊλό (1867-1928) και τον Καλλιθεάτη Οδυσσέα Φωκά. Η Αγγελική Παπαδοπούλου-Κουμετάκη, που πέρασε τα παιδικά της χρόνια σε ένα σπίτι δίπλα στην οικία Λασκαρίδου, θυμάται το παιχνίδι στον κήπο της Σοφίας: «Μια θορυβώδικη παρέα παιδιών της γειτονιάς […] στήσαμε ένα μικρό ναύσταθμο από λάσπη πλάι στο χαντάκι που έφερνε νερό στον κήπο […]. Ωστόσο η εισβολή μας κάθε άλλο παρά ενόχλησε τη Σοφία, που αντίθετα, μάζεψε τα πιο προικισμένα από τα παιδιά και βάλθηκε να τους δίνει μαθήματα ζωγραφικής και καλών τρόπων. Το μάθημα γινόταν κι αυτό στον κήπο, σε μια

επεισοδιακή ατμόσφαιρα, με πειράγματα, καλαμπούρια και αψιμαχίες και η γυναίκα αυτή, που δεν είχε μεγαλώσει δικά της παιδιά, δεχόταν όλα ετούτα τα καμώματα χωρίς να χάνει το χιούμορ της».15 Στη διαθήκη της είχε ορίσει να μετατραπεί σε εκθετήριο των έργων της η ιστορική κατοικία της οικογένειάς της. Σήμερα στεγάζεται εκεί η Δημοτική Πινακοθήκη.16 Η Σοφία υπήρξε μία από τις πλέον χαρακτηριστικές φυσιογνωμίες της Καλλιθέας, γνωστή όχι τόσο για την καλλιτεχνική ιδιοφυΐα της όσο για την τόλμη και το ανεξάρτητο του χαρακτήρα της: «Ποτέ μου δε φοβήθηκα. Τον καιρό που η Καλλιθέα ήταν ακόμα ακατοίκητη, όλο ελαιώνες και περιβόλια, εγώ έτρεχα καβάλα στο άλογό μου, μ’ ένα περίστροφο στην τσέπη. Σκαρφάλωσα μέχρι τα φτερά του ανεμόμυλου και κατέβηκα ως το βάθος του πηγαδιού. Έκανα πάντα ό,τι μου άρεσε».17 Το 1956 εξέδωσε το αυτοβιογραφικό έργο Από το ημερολόγιό μου. Αναμνήσεις και στοχασμοί, ενώ λίγα χρόνια αργότερα δημοσίευσε συμπλήρωμά του με τίτλο Από το ημερολόγιό μου. Συμπληρώματα. Μια αγάπη μεγάλη (1960), όπου αναφερόταν στον ατυχή νεανικό της δεσμό με τον συγγραφέα Περικλή Γιαννόπουλο (1871-1910).18

143

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI

«Παλαιά Διαθήκη». Ελαιογραφία του Αλέξανδρου Χριστοφή.

Αλέξανδρος Χριστοφής

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΧΡΙΣΤΟΦΗΣ (18821957)19 γεννήθηκε στον Πειραιά. Φοίτησε στη Σχολή Καλών Τεχνών και έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Καλλιθέα, στην οικία του επί της σημερινής οδού Σκίπη. Έκανε πολλές ατομικές εκθέσεις, ενώ συμμετείχε και σε πολλές ομαδικές διοργανώσεις. Ασχολήθηκε με την ηθογραφία αλλά και την τοπιογραφία και τη θαλασσογραφία. Το έργο του χαρακτηριζόταν από έντονη υπαιθριστική αναζήτηση. Ως προς την τεχνοτροπία παρέμεινε πιστός στις αρχές και τα ιδεώδη του ακαδημαϊκού ιμπρεσιονισμού. Τα έργα του που απεικονίζουν σκηνές και στιγμιότυπα σε ελληνικές ταβέρνες είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.

Κωνσταντίνος Ρωμανίδης

ΖΩΓΡΑΦΟΣ Κωνσταντίνος Ρωμανίδης (1884-1972)20 σπούδασε στη Σχολή Καλών Τεχνών και μαθήτευσε κοντά στους Νικηφόρο Λύτρα, Γεώργιο Ροϊλό και Κωνστα-

144

ντίνο Βολανάκη (1837-1907). Το 1910 συμμετείχε ενεργά στην ίδρυση του Συνδέσμου Ελλήνων Καλλιτεχνών. Ως έφεδρος αξιωματικός, πολέμησε στην Ήπειρο και τη Μακεδονία (1912-1913). Εκεί φιλοτέχνησε πάνω από διακόσια σχέδια με σκηνές από πεδία μαχών. Το 1945 εντάχθηκε στην Ομάδα των Δεκαεπτά, μαζί με τους Καλλιθεάτες Αλέξανδρο Χριστοφή και Χαρά Βιέννα και συμμετείχε στις εκθέσεις που πραγματοποίησε η εν λόγω ομάδα το 1945 και το 1950. Πήρε μέρος σε πολλές άλλες ομαδικές διοργανώσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό, ενώ παρουσίασε το έργο του σε πολλαπλές ατομικές εκθέσεις. Είναι γνωστός για τις τοπιογραφίες και τις θαλασσογραφίες που φιλοτέχνησε βάσει των αρχών του ιμπρεσιονιστικού υπαιθρισμού. Το σύνολο του έργου του χαρακτηρίζεται από την αναζήτηση του καλλιτέχνη για το πραγματικό φως, το οποίο απέδιδε φιλτραρισμένο μέσα από πολλαπλές λεπτές χρωματικές ανταύγειες. Τα έργα του Ρωμανίδη ξεχωρίζουν για την έντονη χρωματική τους λάμψη. Τιμήθηκε με πολλές σημαντικές ελληνικές και διεθνείς διακρίσεις.

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ 1920-1930

Γεώργιος Οικονομίδης

ΖΩΓΡΑΦΟΣ και ξυλογλύπτης Γεώργιος Οικονομίδης (1891-1958)21 γεννήθηκε στη Χαλκίδα. Μεγάλωσε και σπούδασε στη Δρέσδη, όπου ο πατέρας του διατηρούσε εργοστάσιο κατεργασίας καπνού. Φοίτησε στο Πολυτεχνείο της Δρέσδης, προκειμένου να γίνει ηλεκτρολόγος-μηχανικός. Επίσης φοίτησε στην Αρχιτεκτονική Σχολή της Δρέσδης κατά την περίοδο 1921-1922, ενώ παράλληλα παρακολουθούσε μαθήματα ζωγραφικής και χαρακτικής στην εκεί Ακαδημία. Είχε οργανώσει δικό του εργαστήριο χαρακτικής και είχε ξεκινήσει να καθιερώνεται ως χαράκτης, όταν αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Γερμανία το 1924, λόγω της καταστροφής της οικογενειακής επιχείρησης. Έπειτα από κάποια ταξίδια στην Ισπανία και την Αυστρία εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα. Αρχικά εργάστηκε στα Τσιμέντα Χαλκίδος, ενώ το 1930 διορίστηκε διευθυντής του Ξυλουργικού και Αρχιτεκτονικού Τμήματος της Σιβιτανιδείου Σχολής στην Καλλιθέα. Εικονογράφησε με ξυλογραφίες, χαλκογραφίες και λιθογρα-

φίες του πολλά βιβλία Ελλήνων και ξένων συγγραφέων και ποιητών. Επίσης πήρε μέρος σε πολλές ομαδικές εκθέσεις με πίνακες και χαρακτικά έργα. Η τεχνοτροπία του Οικονομίδη συνδυάζει τον γερμανικό εξπρεσιονισμό με κυβιστικά και φουτουριστικά στοιχεία. Η σκηνογραφική αποτύπωση του χώρου, απόρροια της αρχιτεκτονικής παιδείας του καλλιτέχνη, και η έντεχνη απόδοση της κίνησης αποτελούν τα πιο χαρακτηριστικά γνωρίσματα της τέχνης του.

«Κόκκινες Στέγες». Χαρακτικό του Γιώργου Οικονομίδη.

Εκτός από τους παραπάνω, στην Καλλιθέα του Μεσοπολέμου έζησαν και οι ζωγράφοι Βύρων Κοντόπουλος (1862-1941), Βασίλης Μαγιάσης (1880-1887), Πηνελόπη Οικονομίδη (1894-1963), Απόστολος Γκραίκος, Ειρήνη Ξενοπούλου και Καίσαρ Σοφιανόπουλος.22 Η εντυπωσιακή συγκέντρωση ζωγράφων στην Καλλιθέα συμπληρωνόταν από την ύπαρξη σημαντικών εικαστικών που ασχολούνταν με τη γλυπτική. Οι πιο γνωστοί από αυτούς ήταν ο Θωμάς Θωμόπουλος και ο Αντώνιος Σώχος. Την Καλλιθέα είχε ως έδρα του και ο γλύπτης Κωνσταντίνος Φώσκολος (1880-1948).

145

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI

«Ο αθλητής Λεοντόπουλος». Μάρμαρο. Έργο του Θωμά Θωμόπουλου.

αποτελούν και μεγάλο μέρος του έργου του. Ο συμβολισμός χαρακτηρίζει κάποιες συνθέσεις, ηρώα ή επιτύμβια γλυπτά του.

Αντώνιος Σώχος

Θωμάς Θωμόπουλος

«Κεφαλή». Ξύλο. Έργο του Αντώνιου Σώχου.

146

ΘΩΜΑΣ ΘΩΜΟΠΟΥΛΟΣ (1873-1937)23 γεννήθηκε στη Σμύρνη. Σε ηλικία τεσσάρων ετών μετακόμισε με την οικογένειά του στην Αθήνα. Σπούδασε γλυπτική και ζωγραφική στο Σχολείο των Τεχνών κοντά στον Γεώργιο Βρούτο (1843-1909) και τον Νικηφόρο Λύτρα. Συνέχισε τα μαθήματα γλυπτικής με κρατική υποτροφία στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μονάχου. Μετά το πέρας των σπουδών του ταξίδεψε στη Ρώμη, τη Φλωρεντία και τη Νεάπολη. Επέστρεψε στην Αθήνα το 1900 και οργάνωσε το εργαστήριό του. Το 1912 εξελέγη καθηγητής γλυπτικής στο Σχολείο των Τεχνών, ενώ το 1930 έγινε μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Η συμβολή του στη διάσωση του έργου του Γιαννούλη Χαλεπά (1851-1938) ήταν ιδιαίτερα σημαντική. Επιπλέον δημοσίευσε πολλές μελέτες και άρθρα, όπου στρεφόταν εναντίον της ακαδημαϊκής γλυπτικής και τόνιζε την ανάγκη για μια νέα δυναμική τέχνη κοντά στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα. Ιδανικό του ήταν η αρχαία ελληνική τέχνη. Από το 1900 και εξής ο Θωμόπουλος επιχρωμάτιζε τα έργα του με τη μέθοδο της εγκαυστικής τεχνικής, ακολουθώντας το παράδειγμα των αρχαίων Ελλήνων. Το έργο του χαρακτηρίζεται από δύο διαφορετικές τάσεις: τον ρεαλισμό και τον συμβολισμό. Ο πρώτος είναι φανερός σε προτομές και ανδριάντες, που

ΓΛΥΠΤΗΣ Αντώνιος Σώχος (18881975),24 γόνος τηνιακής οικογένειας με μεγάλη παράδοση στη μαρμαρογλυπτική, γεννήθηκε στα Ιστέρνια της Τήνου. Σπούδασε στη Σχολή Καλών Τεχνών του Πολυτεχνείου κοντά στον Γεώργιο Βρούτο. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του και μετά συμμετείχε σε πανελλήνιες εκθέσεις και διαγωνισμούς, όπου διακρίθηκε για τις εξαιρετικές επιδόσεις του στη γλυπτική. Με κρατική υποτροφία, συνέχισε τις σπουδές του στις École Supérieure des Beaux Arts και École des Arts Décoratifs του Παρισιού (1919-1922). Μετά το Παρίσι, πήγε στο Μόναχο για περαιτέρω σπουδές. Το 1926 εξελέγη τακτικός καθηγητής πλαστικής στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Πολυτεχνείου. Παράλληλα δίδαξε και στη Σιβιτανίδειο Σχολή της Καλλιθέας. Υπήρξε από τα ιδρυτικά μέλη της Τέχνης του Λύτρα (1930), της ομάδας Στάθμη (1949) και της γαλλικής οργάνωσης Φίλοι του Μιστράλ. Για το σύνολο της διεθνώς αναγνωρισμένης καλλιτεχνικής του δραστηριότητας τιμήθηκε από την ελληνική κυβέρνηση με το μετάλλιο του Ταξιάρχου του Βασιλικού Τάγματος του Φοίνικος. Έχει λάβει πολλές ελληνικές και διεθνείς διακρίσεις. Το 1965 εξελέγη τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών στην έδρα της γλυπτικής. Στο έργο του περιλαμβάνονται πολλά μνημεία, ανδριάντες και προτομές, τα οποία έχουν τοποθετηθεί, εκτός από την Αθήνα, σε πολλές πόλεις της Ελλάδας. Η τεχνοτροπία του Σώχου είχε αφετηρία την ακαδημαϊκή γλυπτική αλλά και τη λιτή αρχαϊκή τέχνη. Έχοντας έρθει σε επαφή με τις μοντέρνες φόρμες, έπλασε έναν ιδιαίτερο τρόπο έκφρασης που χαρακτηριζόταν από τη σχηματοποίηση και την απλούστευση με επιδράσεις από την ελληνική λαϊκή τέχνη. Επηρεασμένος από τις αντιλήψεις των πριμιτιβιστών, συνδύασε τα τοτέμ με τα ακρόπρωρα σε μορφές λιτές, αδρές αλλά και μνημειακές. Στους Καλλιθεάτες εικαστικούς καλλιτέχνες περιλαμβάνονται και ο σκιτσογράφος και γελοιογράφος Ηλίας Κουμετάκης, καθώς και ο γελοιογράφος, ψηφιδογράφος και σχεδιαστής βιτρό Στέφανος Ξενόπουλος.

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ 1920-1930

Ηλίας Κουμετάκης

ΗΛΙΑΣ ΚΟΥΜΕΤΑΚΗΣ (1889-1979)25 γεννήθηκε στο Αργοστόλι. Σε ηλικία μόλις επτά ετών έμεινε ορφανός και από τους δύο γονείς. Μεγάλωσε με την αδελφή της μητέρας του στην Κέρκυρα, την οποία αγάπησε βαθιά. Το ταλέντο του μικρού τότε Ηλία τον έσπρωχνε σε ζωγραφικές και σχεδιαστικές αναζητήσεις σε μια δύσκολη εποχή, όταν το να σπουδάσει ζωγραφική στο Σχολείο των Τεχνών φάνταζε μακρινό όνειρο. Αν και αυτοδίδακτος, οι πρώτες του γελοιογραφίες έκαναν μεγάλη αίσθηση στο κοινό, καθώς ο καλλιτέχνης ήταν άτομο με δημιουργική φαντασία και ταλέντο στο σχέδιο. Είχαν πολιτικό περιεχόμενο και δημοσιεύτηκαν στις 9 Φεβρουαρίου 1909 στην εφημερίδα Χρόνος του Κ. Χαιρόπουλου. Την επόμενη χρονιά γελοιογραφίες του εμφανίστηκαν στην εφημερίδα Αθήναι του Γ. Πωπ και στο περιοδικό Ημερολόγιο του Σκόκου. Ο Ηλίας Κουμετάκης αναφέρει: «Όλες οι γελοιογραφίες που είχα στείλει, τόσο στον “Χρόνο” όσο και στας “Αθήνας”, ήσαν της απολύτου εμπνεύσεώς μου, εξεδήλωναν τα φρονήματα και τις πεποιθήσεις μου και επήγαζαν από την αγανάκτησί μου για το κατάντημα των πολιτικών της εποχής εκείνης, από τον ενθουσιασμό μου για το κίνημα του Γουδή και από τον θαυμασμό μου για τον Βενιζέλο. Τις έστελνα δε δωρεάν γιατί δεν είχα ιδέα τότε ότι πληρώνονται…».26 Τα σχέδιά του είχαν επηρεαστεί από τη γραμμή των Γάλλων γελοιογράφων, το έργο των οποίων γνώρισε από τα διάφορα γαλλικά περιοδικά, στα οποία ήταν συνδρομητής ήδη από την εποχή της Κέρκυρας. Οι επάλληλες στρατεύσεις του κατά την περίοδο 1910-1914 τον ανάγκασαν να διακόψει τις παραπάνω συνεργασίες. Το 1914 εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα και επανασυνδέθηκε με το Ημερολόγιο του Σκόκου, καθώς και τις εφημερίδες Χρόνος και Αθήναι, που όμως είχε πάψει να είναι φιλοβενιζελική. Έτσι ο Κουμετάκης αναγκάστηκε να φιλοτεχνεί γελοιογραφίες αντίθετες από τα φρονήματά του με λεζάντες που του έδινε ο Πωπ. Τον Μάιο του 1915 διορίστηκε στην Εθνική Τράπεζα. Κατά την περίοδο 1927-1931 συνεργάστηκε τακτικά με τις ημερήσιες αθηναϊκές εφημερίδες Πρωΐα του Στ. Πεσματζόγλου και Πολιτεία του Θ. Νικολούδη. Η πρώτη ήταν αντιβενιζελική αλλά «η πολεμική της δεν ήτο

διόλου οξεία. Το εναντίο. Γι’ αυτό δεν μου ήτο δύσκολο, ούτε πολύ στενάχωρο, να βρίσκω γελοιογραφικά θέματα».27 Επιπλέον, γελοιογραφίες του εμφανίστηκαν στον Ρωμηό του Σουρή, στα Παναθήναια του Γ. Βλάχου, στον Σατανά, στο Κερκυραϊκό Ημερολόγιο που εξέδιδε η περίφημη ομάδα των Εννέα, στο Σατυρικόν Πυρ, στους Βάτραχους και στο Η Αθήνα μας. Παράλληλα ασχολήθηκε και με διαφημίσεις. Μεταξύ άλλων επινόησε τον καλόγερο Ονούφριο για τα τσιγάρα Γιαννουκάκη, ο οποίος τελικά μετατράπηκε σε Ακάκιο και χρησιμοποιήθηκε στην πασίγνωστη διαφήμιση των μακαρονιών ΜΙΣΚΟ. Επίσης πειραματίστηκε με κόμικς και φιλοτέχνησε σειρές ταχυδρομικών δελταρίων. Συμμετείχε, δε, σε πολλές εκθέσεις σκιτσογραφίας. Γύρω στα μέσα της δεκαετίας του 1920 εγκαταστάθηκε στην Καλλιθέα, σε οικία που έχτισε δίπλα στο σπίτι της Σοφίας Λασκαρίδου, νυμφεύτηκε και έκανε οικογένεια. Κατά την περίοδο της δικτατορίας του Μεταξά ο Κουμετάκης εγκατέλειψε την πολιτική γελοιογραφία και περιορίστηκε σε λίγα ανώδυνα σκίτσα. Τελευταία φορά που το κοινό ήρθε σε επαφή με το έργο του ήταν στην Πανελλήνια Έκθεση Γελοιογράφων στο Ζάππειο το 1951. Από τότε αποσύρθηκε στο σπίτι του στην Καλλιθέα, όπου δούλευε ακουαρέλες. Οι γελοιογραφίες του Ηλία Κουμετάκη χαρακτηρίζονται από ουσιαστικές καλλιτεχνικές αναζητήσεις και δεν περιορίζονται στο βιαστικό πέρασμα ενός συνθήματος με απλουστευτικά μέσα. Οι καλοδουλεμένες φόρμες σε συνδυασμό με την παρατηρητική και ιδιαίτερα διεισδυτική ματιά του δίνουν εικόνες με άψογη αισθητική και τεράστια εκφραστική δύναμη. Ο Καλλιθεάτης γελοιογράφος Αρχέλαος θυμάται νοσταλγικά τον Ηλία Κουμετάκη, που τύχαινε να είναι γείτονάς του: «Μετρίου αναστήματος, αριστοκρατικότατος με το μελόν καπέλο, το λευκό του μουστάκι και το μπαστούνι του. Σκέτη φιγούρα τζέντλεμαν του μεσοπολέμου. Γαλήνιος και χαμογελαστός, περνούσε έξω από το σπίτι

O Ηλίας Κουμετάκης (αρχείο Α. ΚουμετάκηΠαπαδοπούλου).

Εξώφυλλο του περιοδικού Η Αθήνα μας (έτος Α΄, φύλλο 1, 17/9/1938) το οποίο κοσμείται με μια σύνθεση του Ηλία Κουμετάκη (αρχείο Α. ΚουμετάκηΠαπαδοπούλου).

147

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI

«Νυχτερινό τοπίο». Σχέδιο με πενάκι και κραγιόνι του Ηλία Κουμετάκη, 1911 (αρχείο Α. ΚουμετάκηΠαπαδοπούλου).

Δεξιά: «Καλλιθέα, η Μονμάρτη των καλλιτεχνών». Δημοσίευμα του Ν. Καλογερόπουλου στον Καλλιθαϊκό Τύπο, έτος Α΄, φύλλο 5 (7/10/1934).

148

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ 1920-1930

μου κάνοντας την καθημερινή του βόλτα […]. Ήτανε για μένα ο υπέροχος μεγάλος γελοιογράφος του μεσοπολέμου, που πάντα, από μαθητής θαύμαζα και ήθελα να γνωρίσω. Εγώ, ο ανερχόμενος γελοιογράφος του 1944. Κάποτε μάζεψα όλο μου το θάρρος κι επήγα και του μίλησα. Καταλαβαίνετε, βέβαια, τη συγκίνηση και το τρακ μου. Έτσι χτίσαμε κάποια φιλία… Επαγγελματική θα έλεγα. Αυτός αποτραβηγμένος από το επάγγελμα κι εγώ ο ανερχόμενος νεοσσός. Αυτός ρωτούσε με νοσταλγία, θα ’λεγα, για τα σύγχρονα (τότε) νέα του επαγγέλματος και τους παλιούς συναδέλφους του που δουλεύανε ακόμη, για τις εφημερίδες και τα περιοδικά, τον τρόπο δουλειάς κ.τ.λ. Και εγώ τον κατατόπιζα, ενώ ταυτόχρονα προσπαθούσα να του εκμαιεύσω αναμνήσεις από τη γελοιογραφική του καριέρα και τους περίφημους γελοιογράφους μιας μεγάλης εποχής που έζησε… Του μεσοπολέμου».28 Η καλλιτεχνική ζωή της προπολεμικής

Καλλιθέας περιελάμβανε και μουσικές εκδηλώσεις. Ο συνθέτης Γιάννης Φραγκόπουλος με τη βοήθεια των μαθητών του ωδείου του καθώς και της πιανίστριας συζύγου του Μαίρης Φραγκοπούλου διοργάνωνε διάφορες συναυλίες. Η παραπάνω αναφορά στους καλλιτέχνες της Καλλιθέας, αν και αρκετά περιληπτική, είναι επαρκής, προκειμένου να δικαιολογηθεί η παρομοίωση του προαστίου με την παρισινή καλλιτεχνική συνοικία Μονμάρτη. Ο χαρακτηρισμός «Ελληνική Μονμάρτη», που δόθηκε στην Καλλιθέα από τον τμηματάρχη Γραμμάτων και Τεχνών στο Υπουργείο Παιδείας Ν. Καλογερόπουλο,29 αποδείχθηκε ιδιαίτερα επιτυχής Εκτός από καλλιτέχνες, στην Καλλιθέα ζούσε και πλήθος γνωστών λογίων, συγγραφέων και ποιητών.30 Ο Θεμιστοκλής Κοκαλιάρης, παλιός Καλλιθεάτης και μέλος της ιδρυτικής ομάδας του Καλλιθαϊκού Τύπου, περιγράφει με ζωντάνια την μποέμικη ζωή τους που περιστρεφόταν γύρω από το θρυλικό ζαχαρο-

Το περίφημο ζαχαροπλαστείο του Κελέφα άνοιξε το 1922 και ήταν το πρώτο της περιοχής.

149

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI

Σχέδιο με κάρβουνο και κραγιόνια του Ηλία Κουμετάκη (αρχείο Α. ΚουμετάκηΠαπαδοπούλου).

150

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ 1920-1930

Αριστερά: «Στο μπορντέλο». Ακουαρέλα του Ηλία Κουμετάκη, 1915 (αρχείο Α. ΚουμετάκηΠαπαδοπούλου). Δεξιά: Ευθυμογραφικό ταχυδρομικό δελτάριο του Ηλία Κουμετάκη, 1929 (αρχείο Α. ΚουμετάκηΠαπαδοπούλου).

πλαστείο του Ιωάννη Κελέφα στην πλατεία Δαβάκη και το βιβλιοπωλείο του Γεράσιμου Λουκάτου: «Στο ιστορικό ζαχαροπλαστείο του Κελέφα της κεντρικής πλατείας μια φιλολογική συντροφιά, που συναγωνιζόταν την παληά της Δεξαμενής, με επικεφαλής τους αξέχαστους μεγάλους ποιητές μας Ιωάννη Γρυπάρη και Σωτήρη Σκίπη, έδινε κάθε Κυριακή το ραντεβού της και καθιέρωνε την Καλλιθέα σαν σπουδαίο πνευματικό κέντρο. Γύρω από τους αρχηγούς ο Γιάννης Χατζίνης, ο Κούλης Αλέπης, η Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη, η Έλλη Αλεξίου, ο Ηλίας Ζιώγας, ο Ιορδάνης Παμπούκης, ο Γιάννης Αηδονόπουλος, που τόσο πρόωρα χάθηκε, όλοι τους κάτοικοι της Καλλιθέας, συζητούσαν ζωηρά τα πνευματικά και καλλιτεχνικά ζητήματα της εποχής».31 Ακολουθούν σκηνές που πράγματι θυμίζουν έντονα την καλλιτεχνική ανεμελιά των κατοίκων της Μονμάρτης: «Όχι σπάνια η συντροφιά κατέληγε τα βράδια στα “Τρίκορφα” που κατείχαν τα σκήπτρα ανάμεσα στις καλλιθεάτικες ταβέρνες. Οπότε ξαφνικά έκανε την εμφάνισή του και ο αξιαγάπητος βαρύτονος Χρήστος Λυμπερόπουλος, για να δώσει μία χαρούμε-

νη νότα με το τραγούδι του στους φίλους του λογοτέχνες. Η φήμη της λογοτεχνικής αυτής συντροφιάς δεν άργησε να φτάσει ως την Αθήνα. Γρήγορα άρχισε να σημειούται κάθοδος προς την Καλλιθέα και το ζαχαροπλαστείο φιλοξενούσε συχνά πολλά ονόματα του πνευματικού μας κόσμου, όπως τον Πέτρο Χάρη, τη Γαλάτεια Καζαντζάκη, τη Λιλή Ιακωβίδη, τον Βάσο Δασκαλάκη και πολλούς άλλους».32

Γελοιογραφία του Ηλία Κουμετάκη στον Ρωμηό, 3/1/1915 (αρχείο Α. ΚουμετάκηΠαπαδοπούλου).

151

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI

Ιωάννης Γρυπάρης

Ο Ιωάννης Γρυπάρης.

Επιστολή του Ι. Γρυπάρη προς τον Γ. Χατζίνη, με ημερομηνία 18/4/1936 (αρχείο Γ. Χατζίνη, Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου Καλλιθέας).

152

ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΡΥΠΑΡΗΣ (1870-1942)33 γεννήθηκε στη Σίφνο. Μεγάλωσε στην Κωνσταντινούπολη, όπου ο πατέρας του, πρώην δάσκαλος, διατηρούσε βιβλιοπωλείο. Φοίτησε στη Μεγάλη του Γένους Σχολή και το 1888 ξεκίνησε τις σπουδές του στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Πρωτοεμφανίστηκε στα γράμματα με κάποια ποιήματα που δημοσίευσε στο κωνσταντινουπολίτικο περιοδικό Φιλολογική Ηχώ το 1983. Δύο χρόνια αργότερα τα σονέτα του, που δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Εστία των Αθηνών, προκάλεσαν τους επαίνους του Κωστή Παλαμά. Κατά την περίοδο 1911-1914 συνέχισε τις σπουδές του στην Ιταλία, τη Γερμανία και τη Γαλλία, με κρατική υποτροφία. Όταν επέστρεψε στην Ελλάδα προήχθη σε γυμνασιάρχη και αργότερα σε γενικό επιθεωρητή Μέσης Εκπαίδευσης. Το 1923 διορίστηκε τμηματάρχης Γραμμάτων και Τεχνών του Υπουργείου Παιδείας, ενώ το 1930 ανέλαβε τη διεύθυνση του νεοσύστατου Εθνικού Θεάτρου. Εξέδωσε μόνο μία ποιητική συλλογή. Είχε τίτλο Σκαραβαίοι και Τερρακότες (1919). Από τις αρχές της δεκαετίας 1920 ο Γρυπάρης εγκατέλειψε την πρωτότυπη δημιουργία και αφοσιώθηκε ολοκληρωτικά στο μεταφρα-

στικό του έργο που το δούλεψε μέχρι το τέλος της ζωής του, αποτραβηγμένος στο σπίτι του στην Καλλιθέα. Μετέφρασε τις τραγωδίες του Αισχύλου (1938) και του Σοφοκλή (1956), τον Ευθύδημο (1912) και την Πολιτεία (1954) του Πλάτωνα, τις Βάκχες του Ευριπίδη, μεγάλο μέρος των Ιστοριών του Ηροδότου, καθώς και Λατίνους αλλά και νεότερους Ευρωπαίους συγγραφείς. Τα Άπαντά του εκδόθηκαν το 1952. Ως εκπαιδευτικός, ο Γρυπάρης υπήρξε οπαδός της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης και ένας από τους πιο δυναμικούς υπέρμαχους του δημοτικισμού. Ο Γρυπάρης θεωρείται ένας από τους πλέον σημαντικούς εκπροσώπους του νεοελληνικού λυρισμού. Το έργο του χαρακτηρίζεται από περίτεχνη στιχουργική τέχνη και δυναμική χρήση της δημοτικής γλώσσας, με τάσεις εμπλουτισμού της μέσω της δημιουργίας νέων λέξεων. Η βιβλιοθήκη του κληροδοτήθηκε στον Δήμο Καλλιθέας για δημόσια χρήση. Επιπλέον, ολόκληρη η Δημοτική Βιβλιοθήκη Καλλιθέας στεγάστηκε για ένα διάστημα, από το 1954 και εξής, στην οικία του Γρυπάρη.34 Το κτίσμα αυτό ανήκει στην Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών, η οποία, σε συνεργασία με τον Δήμο Καλλιθέας, προτίθεται να ιδρύσει Μουσείο Γρυπάρη.

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ 1920-1930

Η οικία του Ιωάννη Γρυπάρη.

153

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI

Σωτήρης Σκίπης

Ο Σωτήρης Σκίπης.

Κάτω: Ο Σωτήρης Σκίπης στον κήπο του σπιτιού του με τα τρία εγγόνια του (αρχείο Γ. Χατζίνη, Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου Καλλιθέας). Δεξιά: Cabinet portrait του ποιητή σε νεαρή ηλικία σταλμένη στον Κωστή Παλαμά με ιδιόχειρη αφιέρωση (αρχείο Γ. Χατζίνη, Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου Καλλιθέας).

154

ΣΩΤΗΡΗΣ ΣΚΙΠΗΣ (1879-1952) 35 σπούδασε λογοτεχνία και αισθητική στην Αθήνα και το Παρίσι. Γύρω στο 1900 άρχισε να εκδίδει το έργο του που περιλάμβανε ποιήματα, πεζά καθώς και θεατρικά έργα. Κατά το 1903 διετέλεσε διευθυντής μαζί με τον Αρίστο Καμπάνη της δεκαπενθήμερης επιθεώρησης Πρωτεύς, ενώ κατά τα 1904-1906 εξέδωσαν το περιοδικό Ακρίτας. Ταξίδεψε στην Αίγυπτο, την Τουρκία, τη Ρωσία, την Αμερική και τη Γαλλία. Έζησε πολλά χρόνια στο Παρίσι, όπου εντάχθηκε στον κύκλο του Ζαν Μωρεάς. Επίσης, απέκτησε Γαλλίδα σύζυγο και ένα αγρόκτημα στην Προβηγκία. Εκεί περνούσε τα καλοκαίρια του, ακόμα και μετά τη μόνιμη εγκατάστασή του στην Αθήνα. Το 1922 τιμήθηκε με το Εθνικό Αριστείο Γραμμάτων και Τεχνών, ενώ επτά χρόνια αργότερα διορίστηκε διευθυντής της Σχολής Καλών Τεχνών. Μαζί με άλλους Καλλιθεάτες λογοτέχνες έλαβε ενεργό μέρος στην αντιστασιακή δράση κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Γνωστό είναι το ποίημα που εκφώνησε μπροστά στον ανοιχτό τάφο του Κωστή Παλαμά τον Φεβρουάριο του 1943 αλλά και το αντιστασιακό Η Ελλάδα δεσμώ-

τρια, που κυκλοφόρησε λιθογραφημένο την ίδια χρονιά. Μετά την απελευθέρωση εξελέγη μέλος της Ακαδημίας Αθηνών (1946). Το εκτεταμένο έργο του περιλαμβάνει πολλές ποιητικές συλλογές, κριτικά δοκίμια, θεατρικά έργα, διηγήματα και μεταφράσεις. Η ποίηση του Σκίπη επηρεάστηκε βαθιά από το έργο του Κωστή Παλαμά. Οι στίχοι του, παρόλο που σύμφωνα με πολλούς κριτικούς υστερούν σε τεχνική αρτιότητα, βρίθουν από πλούσια χρώματα και λυρικές εικόνες. Οι πιο σημαντικές συλλογές του είναι η Σερενάτα των λουλουδιών (1901), τα Κάλβεια μέτρα (1909), Ο Απέθαντος (1909), Ο γύρος των ωρών (1905, 1911), το Απολλώνιον Άσμα (1919, 1922), τα Γαλάζια μεσημέρια (1927), οι Κολχίδες (1930, Βραβείο Ακαδημίας 1931), Λιμάνια και σταθμοί (1938), Μέσ’ από τα τείχη (1943, 1945), Προμηθέας (1948) και άλλα.

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ 1920-1930

Επιστολικό δελτάριο από το Rognac της Γαλλίας, ταχυδρομημένο από τον ποιητή προς τον Γιάννη Χατζίνη στις 20/9/1951 (αρχείο Γ. Χατζίνη, Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου Καλλιθέας).

Ο Σωτήρης Σκίπης με τον Γιάννη Χατζίνη στην οδό Σταδίου.

155

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI

Γιάννης Χατζίνης

Ο Γιάννης Χατζίνης. Ευχετήρια κάρτα της Σοφίας Λασκαρίδου στον Γιάννη Χατζίνη τον Ιανουάριο του 1960. Στην εμπρόσθια όψη, έργο της ζωγράφου με τίτλο «Ιαπωνέζες» (αρχείο Γ. Χατζίνη, Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου Καλλιθέας).

156

ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΑΤΖΙΝΗΣ (1900-1975) 36 γεννήθηκε στη Σάμο. Το 1921 ξεκίνησε τη μακρόχρονη σταδιοδρομία του στον χώρο των ελληνικών γραμμάτων δημοσιεύοντας ποιήματα στον Νουμά. Ασχολήθηκε με τη μετάφραση συμβολιστών ποιητών και υπήρξε κριτικός λογοτεχνίας και θεάτρου στα περιοδικά Πνευματική Ζωή (1935-1940), Hellenism Contemporain (1935-1939) και Νέα Εστία (1941-1975). Δημοσίευσε πλήθος άρθρων και μελετών σε περιοδικά και εφημερίδες της Ελλάδας και του εξωτερικού. Επίσης έγραψε αρκετά βιβλία αφιερωμένα στην κριτική της λογοτεχνίας. Τα πιο σημαντικά έργα του είναι τα εξής: Πρόσωπα και Ψυχές (1939, Κρατικό Βραβείο), Τρεις σταθμοί, Ψυχάρης – Παπαδιαμάντης – Παλαμάς (1943, 1956), Ελληνικά Κείμενα (1956, 1957, Κρατικό Βραβείο), Η Αλεξάνδρεια του Καβάφη (1961, 1962, Α΄ Κρατικό Βραβείο), Η τέχνη είναι δύσκολη (1962), Προτιμήσεις (1963) και Ο λογοτέχνης και η σκιά του (1968, Βραβείο Ακαδημίας

Αθηνών). Επίσης έγραψε το ερωτικό μυθιστόρημα Παλίρροια (1965). Επί μία δεκαετία και μέχρι το θάνατό του διετέλεσε αντιπρόεδρος και πρόεδρος της Εθνικής Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών και υπήρξε μέλος της Ομάδας των Δώδεκα και της Κοινότητας Ευρωπαίων Συγγραφέων. Χρημάτισε μέλος της Επιτροπής Κρατικών Βραβείων (1963-1966) και αντιπρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου του Οργανισμού Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων (1966-1967). Έχει τιμηθεί με τον Χρυσό Σταυρό του Γεωργίου Α΄. Κατά την περίοδο 1925-1960 ο Γιάννης Χατζίνης εργάστηκε ως οικονομικός δημόσιος υπάλληλος. Εγκαταστάθηκε στην Καλλιθέα, καθώς διορίστηκε στο εκεί Δημόσιο Ταμείο το 1929. Υπήρξε η ψυχή της λογοτεχνικής συντροφιάς που μαζευόταν στο ζαχαροπλαστείο του Κελέφα. Η πνευματική παρουσία ήταν ιδιαίτερα έντονη, καθώς έγραψε ποικίλα άρθρα στον τοπικό Τύπο, έδωσε πολλαπλές διαλέξεις στη Λέσχη Καλλιθέας και συνέβαλε σημαντικά στη διοργάνωση πολλών εκθέσεων, συναυλιών κ.λπ. Κατά την περίοδο της Κατοχής ίδρυσε με τον Γρυπάρη, τον Σκίπη και άλλους τον Πνευματικό Κύκλο Καλλιθέας και ήταν μέλος τοπικής αντιστασιακής ομάδας, όπου συμμετείχαν και η Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη, η Έλλη Αλεξίου, ο Γιώργος Βαλέτας και άλλοι. Μετά τον θάνατό του, οι κληρονόμοι του Χατζίνη δώρισαν τη βιβλιοθήκη και το σπίτι του επί της οδού Μαντζαγριωτάκη 118 στον Δήμο Καλλιθέας. Εκεί στεγάζεται σήμερα το Δημοτικό Κέντρο Μελέτης Νεοελληνικής Λογοτεχνίας «Γιάννης Χατζίνης», που μεταξύ άλλων περιλαμβάνει και το σημαντικό αρχείο της εκτεταμένης αλληλογραφίας του Χατζίνη με ιστορικά πρόσωπα της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Εκτός από το ζαχαροπλαστείο του Κελέφα, οι λογοτεχνικές παρέες της Καλλιθέας συγκεντρώνονταν και στο κεντρικό βιβλιοπωλείο του Γεράσιμου Λουκάτου, που ξεκίνησε τη λειτουργία του γύρω στα μέσα της δεκαετίας 1930 σε μια σούδα της οδού Θησέως, πολύ κοντά στο παραπάνω ζαχαροπλαστείο. Σύντομα μετακόμισε σε παρακείμενο κτήριο στον αριθμό 173 του ίδιου δρόμου, ενώ λίγο πριν το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου μεταφέρθηκε στη γωνία των οδών Δαβάκη και Πλάτωνος, θέση που κατέχει μέχρι

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ 1920-1930

Επιστολή του Άγγελου Σικελιανού προς τον Γιάννη Χατζίνη, 26/4/1936 (αρχείο Γ. Χατζίνη, Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου Καλλιθέας).

Επιστολή του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη προς τον Γιάννη Χατζίνη, 28/4/1936 (αρχείο Γ. Χατζίνη, Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου Καλλιθέας).

157

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI

Επιστολή του Γρηγόριου Ξενόπουλου προς τον Γιάννη Χατζίνη, 1/9/1939 (αρχείο Γ. Χατζίνη, Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου Καλλιθέας).

Ο Κούλης Αλέπης.

158

τις ημέρες μας. Ο ρόλος του εν λόγω βιβλιοπωλείου στην προώθηση της καλλιθεάτικης διανόησης υπήρξε ιδιαίτερα σημαντικός, καθώς λειτούργησε ως ουσιαστικό πνευματικό, κυρίως λογοτεχνικό κέντρο από τα μέσα της δεκαετίας 1930, καθόλη τη διάρκεια της Κατοχής μέχρι και τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια.37 Η Α΄ Έκθεσις Ελληνικού Βιβλίου στην Καλλιθέα που πραγματοποιήθηκε κατά το 1938 (15-22 Μαΐου) υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα πνευματικά γεγονότα της περιοχής κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου. Τη διοργάνωση, υπό την αιγίδα του τότε δήμαρχου Ι. Αραπάκη αλλά και των Καλλιθεατών λογοτεχνών, είχε αναλάβει ο Γεράσιμος Λουκάτος με τη συνεργασία των Δημήτρη Ράμφου και Γιάννη Αηδονόπουλου, καθώς και «πολλών κυριών και δεσποινίδων της Καλλιθεϊκής κοινωνίας».38 Η έκθεση έλαβε χώρα στις αίθουσες του Συλλόγου Κωνσταντινουπολιτών και σημείωσε μεγάλη επιτυχία. Εξίσου σημαντικοί Καλλιθεάτες του πνεύματος υπήρξαν ο ακραιφνής δημοτικιστής λόγιος Ελισαίος Γιαννίδης (1856-1941), ο ποιητής και συγγραφέας Αντώνης Γιαλούρης (1874-1945), ο ποιητής Μάρκος Αυγέρης, η πεζογράφος και ποιήτρια Γαλάτεια Καζαντζάκη (1886-1962),39 ο ιστορικός Γιάννης Κορδάτος, οι συγγραφείς και εκπαιδευτικοί Έλλη Αλεξίου και Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη, ο συγγραφέας και μεταφραστής Βάσος Δασκαλάκης (1900-1944),40 ο ποιητής και μεταφραστής Κούλης Αλέπης, ο ποιητής και κριτικός Γιώργος Μυλωνογιάννης (19091954), ο ποιητής Γιώργος Κοτζιούλας, και οι

νεαροί ποιητές Γιάννης Αηδονόπουλος (19161944)41 και Γιάννης Φωτίου.

Κούλης Αλέπης

ΚΟΥΛΗΣ ΑΛΕΠΗΣ (1903-1986)42 γεννήθηκε στη Λακωνία. Αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του στο Γύθειο, εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, προκειμένου να σπουδάσει νομικά και φιλολογία. Εργάστηκε επί σαράντα χρόνια ως ανώτερος υπάλληλος του Υπουργείου Οικονομικών. Από το 1924, όταν πρωτοεμφανίστηκε στα γράμματα, δημοσίευσε διάφορα ποιήματα και μεταφράσεις ποιημάτων σε λογοτεχνικά περιοδικά. Το 1931 εξέδωσε την πρώτη του ποιητική συλλογή που είχε ως τίτλο Ερημικοί Περίπατοι. Αργότερα εξέδωσε τις συλλογές De Profundis (1937), Στον ίσκιο της αγάπης (1948), Χρυσές Μνήμες (1959), την ποιητική αυτοβιογραφία Το χρονικό της ζωής μου (1963) και το συγκεντρωτικό έργο Ποιήματα (1968). Ήταν, δε, ιδρυτικό μέλος της Εθνικής Εταιρείας των Ελλήνων Λογοτεχνών. Κατά τις αρχές της δεκαετίας του 1930 ξεκίνησε και το μεταφραστικό έργο του με την Μήδεια του Ευριπίδη (1933). Ακολούθησε η Ηλέκτρα (1944). Ακόμη μετέφρασε με επιτυχία Γάλλους, Ιταλούς και Γερμανούς ποιητές. Οι μεταφράσεις Αρμενίων ποιητών που συγκεντρώθηκαν στο έργο Αρμενική Μούσα (1938), όπως επίσης και η μετάφραση των Εικοσιτεσσάρων Σονέτων της Λουΐζας Λαμπέ, Γαλλίδας ποιήτριας του 16ου αιώνα, αποτελούν εξαιρετικές δημιουργίες του Αλέπη. Ο ποιητής Κούλης Αλέπης διακρίνεται για

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ 1920-1930

Επιστολικό δελτάριο του Κούλη Αλέπη προς τον Γιάννη Χατζίνη από τον Μαραθόκαμπο της Σάμου, 13/7/1938 (αρχείο Γ. Χατζίνη, Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου Καλλιθέας).

τους ελεγειακούς τόνους, τον πηγαίο λυρισμό και τη στιχουργική του αρτιότητα. Η ποίησή του, αν και παραμένει πιστή στις παραδοσιακές φόρμες και στα παραδοσιακά μέτρα, ξεχειλίζει από γνήσιο συναίσθημα. Το 1960, μόλις συνταξιοδοτήθηκε, στράφηκε στη ζωγραφική συμμετέχοντας σε διάφορες ομαδικές εκθέσεις. Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι η Καλλιθέα είχε έντονη πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση. Αποτέλεσε έτσι πραγματικό πόλο έλξης για πάμπολλους ανθρώπους των τεχνών και των γραμμάτων που, αν και έμεναν σε άλλες περιοχές των Αθηνών, έρχονταν στην Καλλιθέα για να λάβουν ενεργά μέρος στα πολιτιστικά δρώμενα της περιοχής. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι ο μεγάλος ποιητής Κωστής Παλαμάς (1859-1943)43 και ο λόγιος Δημήτριος Καμπούρογλου (1852-1942).44

Τσιτσάνης και η Μαρίκα Νίνου, το «Φαληρικό» και ο «Γιώργος» στις Τζιτζιφιές και πολλά άλλα. Κατά τις δεκαετίες 1930-1960 έζησαν και δούλεψαν για μικρότερο ή μεγαλύτερο διάστημα στην ευρύτερη περιοχή της Καλλιθέας όλα τα μεγάλα ονόματα της εν λόγω μουσικής σκηνής, μεταξύ των οποίων ο Γιάννης Παπαϊωάννου, ο Χρήστος Κολοκοτρώνης, ο Μπαγιαντέρας και ο νεότερος Άκης Πάνου.45 Φυσικά, δεν έλειψαν και τα κέντρα με ορχήστρες που έπαιζαν μουσική δυτικής προέλευσης. Δημοσιογράφος του Καλλιθαϊκού Τύπου παρατηρεί: «Μὲ μεγάλη μας εὐχαρίστηση διαπιστώνουμε ὅτι ἡ κίνησις στὰ κέντρα αὐτὰ εἶναι πάντοτε ζωηρή, κεφάτη, ἀπολαυστική. Ἐπιτέλους ἄρχισαν να συνηθίζουν οἱ Καλλιθεάτες λιγάκι τὸν τόπο τους. Στις χορευτικὲς ἑσπερίδες τοῦ “Ἀμέρικαν μπὰρ” συγκεντρώ-

Καλλιθεάτες σε ταβέρνα κατά τη δεκαετία του 1930 (αρχείο Ι. Γκρίτση).

Ψυχαγωγία και διασκέδαση στην Καλλιθέα του Μεσοπολέμου

ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΠΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗ Καλλιθέα ήταν εξαιρετικά ευχάριστη. Ο κόσμος περνούσε τον ελεύθερο χρόνο του στα πολλά ζαχαροπλαστεία και καφενεία της περιοχής, ενώ για τη βραδινή διασκέδαση υπήρχαν διάφορα νυχτερινά κέντρα με μπουζούκια. Μάλιστα, η Καλλιθέα, κυρίως η λεωφόρος Συγγρού και η περιοχή των Τζιτζιφιών, ήταν από τα πρώτα μέρη όπου αναπτύχθηκαν τέτοιου τύπου κέντρα διασκέδασης. Εκείνη την εποχή υπήρχαν η πασίγνωστη «Τριάνα» του Βασίλη Χειλά στη λεωφόρο Συγγρού, απ’ όπου έχουν περάσει θρυλικά ονόματα, όπως ο Βασίλης

159

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI

Καλλιθεάτες σε ταβέρνα τη δεκαετία του 1930 (αρχείο Ι. Γκρίτση).

160

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ 1920-1930

Η μάντρα του καραγκιοζοπαίχτη Π. Μιχόπουλου.

νεται ἀρκετὸς καὶ ἐκλεκτὸς κόσμος, ποὺ διασκεδάζει καὶ χορεύει ὑπὸ τοὺς ἤχους τῆς τζάζ. Καὶ ὁ κ. Ἀντύπας δεν παραλείπει καμιὰ εὐκαιρία, γιὰ νὰ εὐχαριστήσῃ τὴν πολυπληθῆ πελατεία του. Πότε μὲ χαβάγιες, πότε μὲ ὀρχήστρα καὶ τραγούδι, δίνει μία εὐχάριστη νότα στὴν κίνησι τῆς πλατείας μέχρι καὶ πέραν τῶν μεταμεσονυκτίων ὡρῶν».46 Σημαντικό ρόλο στην ψυχαγωγία των Καλλιθεατών έπαιζαν οι κινηματογράφοι, χειμερινοί και θερινοί, που λειτουργούσαν και ως θέατρα φιλοξενώντας διάφορες επιθεωρήσεις και βαριετέ, ακόμα και κατά τα δύσκολα χρόνια της Κατοχής. Οι πιο σημαντικοί κινηματογράφοι της Καλλιθέας ήταν το «Κρυστάλ» (χειμερινός - θερινός επί της Χαροκόπου 87), το «Ετουάλ» (χειμερινός - θερινός στη γωνία της Φιλαρέτου και της Θησέως) και το «Παλλάδιο» (θερινός επί της Κρέμου 114), ενώ μετά την Κατοχή λειτουργούσαν γύρω στα τριάντα κινηματοθέατρα. Αρκετά από αυτά έχουν επιβιώσει μέχρι τις μέρες μας.47 Ο συγγραφέας Βαγγέλης Λοΐζος, που πέρασε τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια στην Καλλιθέα, θυμάται τα ανέμελα βράδια λίγο πριν ξεσπάσει ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος: «Όλοι μας […] βγαίναμε έξω τα βράδια για να κάνουμε περίπατο, όπως όλος ο άλλος κόσμος στους δρόμους της Καλλιθέας, που ήταν μόνο για πεζούς και άδειοι από

αυτοκίνητα. Μια φορά την εβδομάδα πηγαίναμε στον κινηματογράφο για να δούμε καμιά ταινία, τις περισσότερες φορές αμερικάνικη. Η Λίτσα κι εγώ πάντα καθόμαστε στην μπροστινή σειρά, χωριστά απ’ τους άλλους “για να βλέπουμε καλύτερα”, μασουλώντας στραγάλια, πασατέμπο ή φιστίκια, που η μητέρα μας αγόραζε απ’ τους Πόντιους πωλητές που ήταν μόνιμα σταθμευμένοι απέξω με τα καροτσάκια τους, που ήταν φωτισμένα με λάμπες ασετιλίνης και προκαλούσαν δυσοσμία τριγύρω».48 Μία από τις πιο μεγάλες διασκεδάσεις των παιδιών αλλά και των ενηλίκων στην Καλλιθέα ήταν το θέατρο σκιών. Σημαντικοί καραγκιοζοπαίχτες των δεκαετιών 1910 και 1920 ήταν ο Αντώνης Ποριώτης (Μποτώνιας), ο Γιώργος Κουτσούρης, ο Μάρκος Ξανθάκης (Ξάνθος), ο Μανώλης Καρυστιναίος (Μανώλαρος), ο Χαρίλαος Καρεκλάς και ο Αντρέας Σιμωτάς (Νικητόπουλος). Κατά την επόμενη δεκαετία έχουμε τον περίφημο Αντώνη Παπούλια (Μόλλας), τον Δημήτρη Κότα και τον Παναγιώτη Νταμαδάκη. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής οι μικροί Καλλιθεάτες

Διαφημιστική καταχώριση του κινηματογράφου «Κρυστάλ» στον Καλλιθαϊκό Τύπο.

161

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI

Δεξιά: Πρωτοσέλιδο του πρώτου φύλλου του Καλλιθαϊκού Τύπου, 9/9/1934 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

διασκέδαζαν με τον Καραγκιόζη του Π. Μιχόπουλου, που είχε το θεατράκι του σε μία μάντρα στην περιοχή της πλατείας Κύπρου. Μετά την Κατοχή έπαιξαν οι Μ. Μαντζουράνης, Στ. Σκαβάντζος, Θ. Θεοδωρόπουλος, Γ. Ιατρίδης, ο Ε. Μελίδης, Θ. Γιαννέλος, Σπ. Κούζης (Κουζάρος) και άλλοι. Ο πιο σημαντικός καραγκιοζοπαίχτης της μεταπολεμικής Καλλιθέας ήταν ο Π. Μιχόπουλος, ο οποίος διασκέδαζε τους Καλλιθεάτες από την περίοδο της Κατοχής και για δεκαέξι συναπτά χρόνια. Το 1959 εγκατέστησε τον μπερντέ του σε μάντρα που ονόμασε «Ματίνα» επί της οδού Λασκαρίδου, παραπλεύρως της πλατείας Κύπρου. Με το κλείσιμο της «Ματίνας» το 1969, λόγω ανέγερσης πολυκατοικίας στο εν λόγω οικόπεδο, το θέατρο σκιών εξέλειψε από την Καλλιθέα.49

Ο Τύπος της Καλλιθέας κατά τις δεκαετίες 1920 και 1930

ΡΑΓΔΑΙΑ ΑΥΞΗΣΗ του πληθυσμού της Καλλιθέας κατά τις δεκαετίες 1920 και 1930 οδήγησε, μεταξύ άλλων, στην εμφάνιση τοπικών εφημερίδων. Κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου εκδόθηκαν δώδεκα εφημερίδες. Σύμφωνα με την Ε. Γεωργιτσογιάννη, αρχικό κίνητρο για την ανάπτυξη τοπικού Τύπου ήταν η ανεξαρτητοποίηση της Καλλιθέας από τον Δήμο Αθηναίων. Η πρώτη εφημερίδα κυκλοφόρησε το 1928, δηλαδή μόλις τρία χρόνια μετά την ανακήρυξη της Καλλιθέας σε κοινότητα.50 Ονομαζόταν Η Καλλιθέα και διευθυντής της ήταν ο δημοσιογράφος Κώστας Λεονταρίτης. Γενικά, οι εφημερίδες που εκδόθηκαν στην Καλλιθέα ήταν σχετικά βραχύβιες και δεν στόχευαν τόσο στην ενημέρωση των Καλλιθεατών, όσο στην «ἐνίσχυσιν τῶν πολιτικῶν ἐξορμήσεων διαφόρων ὑποψηφίων»51 για τις δημοτικές εκλογές. Η εφημερίδα Η Καλλιθέα επανεκδόθηκε το 1929, υπό την διεύθυνση του Ι. Σιδηρόπουλου, υποψηφίου τότε συμβούλου του Νικόλαου Χατζόπουλου. Αρχισυντάκτης ήταν ο Καλλιθεάτης ποιητής Γιώργος Κοτζιούλας. Το 1929 κυκλοφόρησαν και κάποια άλλα φύλλα με αφορμή τις δημοτικές εκλογές που πραγματοποιήθηκαν εκείνη τη χρονιά: το Βήμα της Καλλιθέας και ο Καλλιθεάτης υπό τη διεύθυνση του Κ. Καραχάλιου και του Β. Γ. Σκόπα αντίστοιχα. Την ίδια χρονιά

162

εμφανίστηκε και η Ηχώ της Καλλιθέας του Β. Ριζομυλιώτη. Μετά τις εκλογές του 1929 καμία από τις παραπάνω εφημερίδες δεν συνέχισε την έκδοσή της. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 ο νεαρός τότε λογοτέχνης Χρήστος Πύρπασος ή Πυρπασόπουλος52 εξέδωσε την Πρόοδο (1931) και το Προαστειακό Βήμα (1934). Κατά τα έτη 1933 και 1934 κυκλοφόρησαν διάφορα βραχύβια φύλλα κομματικού χαρακτήρα εξαιτίας των επερχόμενων δημοτικών εκλογών, όπως ο Φοίνιξ της Καλλιθέας του Γ. Τσαμπηρά, η Φωνή της Καλλιθέας, ο Λαός της Καλλιθέας και η επανέκδοση του Βήματος της Καλλιθέας. Λίγους μήνες μετά τις εκλογές του 1934 κυκλοφόρησε ο Καλλιθαϊκός Τύπος και το Εμπρός Καλλιθέα. Και αυτές οι εφημερίδες δεν κατόρθωσαν να επιβιώσουν για μεγάλο χρονικό διάστημα.53 Ο Καλλιθαϊκός Τύπος αποτελεί τη σοβαρότερη προσπάθεια δημιουργίας τοπικού εντύπου στην Καλλιθέα κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου. Το πρώτο φύλλο κυκλοφόρησε στις 9 Σεπτεμβρίου 1934. Επρόκειτο για εβδομαδιαία εφημερίδα, τετρασέλιδη, με εμφάνιση ανάλογη με αυτή των αθηναϊκών φύλλων. Περιλάμβανε τοπική ειδησεογραφία, ενημέρωση για τα θέματα του Δήμου Καλλιθέας, χρονογραφήματα, λογοτεχνικές και καλλιτεχνικές στήλες. Ήταν δημιούργημα του Στέλιου Νικολαΐδη με τον οποίο συνεργαζόταν και ο Γιάννης Χατζίνης, οι λογοτέχνες αδελφοί Γιώργος και Παντελής Μυλωνογιάννης, ο Στράτος Πανάς και ο Θεμιστοκής Κοκαλιάρης. Ο τελευταίος αναφέρει: «Από τις σελίδες του παρήλασαν πολλά σημαίνοντα πρόσωπα, προβλήθησαν με ενάργεια τα τοπικά ζητήματα και πολλές ανάγκες ικανοποιήθηκαν κατά τρόπο επωφελή με βάση το γενικόν συμφέρον του τόπου. Κύριο άρθρο και χρονογράφημα από τον Μαθιό Μυλωνογιάννη (εννοεί τον λογοτέχνη Γιώργο Μυλωνογιάννη), επιφυλλίδες για κάθε πνευματικό ζήτημα από τον Γιάννη Χατζίνη, σημειώματα, ειδησεογραφία, όλα επίκαιρα, όλα ζωντανά έκαναν τον “Καλλιθαϊκό Τύπο” αχώριστο σύντροφο κάθε Καλλιθεάτη».54 Η έκδοση του Καλλιθαϊκού Τύπου διακόπηκε τον Μάρτιο του 1935. Έπειτα από αυτό το γεγονός καμία άλλη εφημερίδα δεν εκδόθηκε στην Καλλιθέα μέχρι το 1945.

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ 1920-1930

163

CHAPTER VI

CULTURAL LIFE DURING THE MID-WAR

by Anastasia Leriou

Kallithea, a centre of intellectuals (late 19th – early 20th century)

HE BEGINNING OF THE LIVELY cultural activity that characterised Kallithean life throughout the 20th century gœs back to the 1880s, when plenty of academics, scholars and artists chose to spend their summers at Kallithea, a newly established settlement at that time. The first Athenian intellectual to purchase a summer house there was Georgios Filaretos. More intellectuals arrived at Kallithea during the first decade of the 20th century as a result of the establishment of significant educational institutions such as the Home of the Blind (1906), the Nursemaid School (1912), the Harokopeion School of Home Εconomics and Professions for Women (1915), the Panteios Supreme School of Political Sciences (1927) and the Sivitanideios Public School of Trade and Vocations (1927).

Intellectual and artistic activity during the Mid-War period

Georgios Filaretos (Municipality of Kallithea Cultural Organisation collection).

164

HE 1920s AND 1930s witnessed a signiﬁcant alteration in the upper class character of Kallithea. This was due to the gradual arrival of middle class population, as well as the sweeping advent of numerous refugees from Pontos, Constantinople and Asia Minor. Despite the significant social change, the intellectual aspect of life at Kallithea was not eliminated. The refugees’ cultural potential appeared as soon as they arrived. Since their establishment, the Association of Constantinoupolites (1928) and the Association of Pontians “Argonautai-Komnenoi” (1930) have been highly energetic as far as charity and cultural enhancement is concerned. Their primary target has been the preservation of the refugees’ ethnic and cultural identity. The organisation of cultural events and meetings was undertaken also by

the charities “Agia Varvara” (1931), “Damaris” (1936) and “Ethnike Psyche” (1930s). In 1931 the Social Kallithea Club was established. Its character was intellectual, artistic and social and it aimed at promoting cultural life at Kallithea. In 1945 in was renamed Palladion. The Social Kallithea Club attracted all Kallitheans with a strong intellectual and/or artistic interest. Accommodated in a neoclassical building, the Social Kallithea Club organised charities and numerous entertainments, such as meetings, lectures, exhibitions, concerts and dances. The most significant event organised during the 1930s was the 1st Kallithea Painters Exhibition in the winter of 1934. The actual exhibition consisted of ninety four paintings created by thirteen important Kallithean painters. These were Odysseus Fokas (1857-1946), Panteles Zografos (1878-1935), Konstantinos Maleas (1879-1928), Sofia Laskarides (1882-1965), Alexandros Christofes (1882-1957), Konstantinos Romanides (1884-1972), Georgios Oikonomides (1891-1958), Vasilos Magiases (1880-1887), Penelope Oikonomides (18941963), Apostolos Graikos, Eirene Xenopoulos, S. Xenopoulos and S. Fragoulides. Besides the former, at Kallithea resided the painters Vyron Kontopoulos and Kaisar Sofianopoulos and plenty of sculptors, the most important of them being Thomas Thomopoulos (1873-1937), Antonios Sochos (1888-1975) and Konstantinos Foskolos (1880-1948). Moreover, the cartoonists Elias Koumetakes (1889-1979) and Stephanos Xenopoulos lived at Kallithea during the Mid-War period. Additionally, cultural life at Kallithea included music events, that is to say concerts organised by the composer Giannes Fragopoulos and his wife Mary, renowned pianist. Due to its numerous artists and painters, Kallithea was compared to Monmarte, the famous artistic quarter at Paris.

CULTURAL LIFE DURING THE MID-WAR

“Santorine”. Oil-painting by Konstantinos Maleas.

The “Greek Monmarte” accommodated plenty of scholars, writers and pœts as well. The signiﬁcant pœts Soteres Skipes (1879-1952) and Ioannes Grypares (1870-1942) together with their intellectual friends enjoyed a bohemian life frequenting Kelefas’ patisserie and Loukatos’ bookstore. The ‘gang’ included the writer, pœt and literary critic Giannes Chatzines (1900-1975), the pœt Koules Alepes (19031986), Soﬁa Maurœides-Papadakes (1898-1977) and Elle Alexiou (1894-1988), both writers and educators, the historian Giannes Kordatos (1891-1961), the pœts Giorgos Kotzioulas (1909-1956) and Markos Augeres (1884-1973), the pœts and writers Antones Gialoures (18741945) and Galateia Kazantzakes (1886-1962), the writer and translator Vasos Daskalakes (1900-1944), the pœt and literary critic Giorgios Mylonogiannes (1909-1954), the scholar Elisaios Giannides (1856-1941), Elias Ziogas, Iordanes Pamboukes and the young pœts Giannes Aidonopoulos (1916-1944) and Giannes Fotiou. The Loukatos’ bookstore, that has managed to survive until the present day, remained an important intellectual centre throughout the 1930s and 1940s. Its owner, Gerasimos Loukatos, organised a book exhibition in May 1938, which turned out a major cultural event. It

was supported by the Municipality of Kallithea and accommodated at the premises of the Association of Constantinoupolites. The ﬂourishing cultural activity at Kallithea attracted many scholars, intellectuals and artists from all over Athens, such as the great pœt Kostes Palamas (1859-1943) and the historian Demetrios Kambouroglou (1852-1942), who were keen in taking part.

Entertainment at Mid-War Kallithea

IFE AT PRE-WORLD WAR II Kallithea used to be very pleasant. The residents spent their free afternoons and evenings at the multiple coffee houses and patisseries, while at night there was a wide variety of halls with live bouzouki music, e.g. “Triana” on Syggrou Avenue and “Falericon” at Tzitzifies. Moreover, there were clubs featuring western music bands. Additionally, Kallithea boasted a large number of cinemas. Some of them were open for the summer months. Besides films, cinemas used to host theatrical plays, musicals and varieties, even during the difficult German Occupation period. The most popular Kallithean cinemas were “Crystal”, “Etoile” and “Palla-

165

CHAPTER VI

“Landscape”. Oil-painting by Konstantinos Romanides.

166

dion”. During the second half of the 1940s more than forty cinemas were to be found within the limits of Kallithea. Some of them have survived until today. One of the most common forms of entertainment, mostly enjoyed by both children and adults, was shadow puppet theatre. Signiﬁcant Kallithean shadow puppeteers were: Antones Poriotes (Botonias), Giorgos Koutsoures, Markos Xanthakes (Xanthos), Manoles Karystinaios (Manolaros), Charilaos Kareklas and Andreas Simotas (Niketopoulos) during the 1910s and 1920s; the famous Antones Papoulias (Mollas), Demetres Kotas and Panagiotes Damadakes during the 1930s; M. Mantzouranes, S. Skavantzos, Th. Theodoropoulos, G. Iatrides, E. Melides, Th. Giannelos and S. Kouzes (Kouzaros) and others after the end World War II and throughout the 1940s and 1950s.

The most popular Kallithean shadow puppeteer was Panagiotes Mihopoulos, who had been entertaining young and older Kallitheans from the German Occupation period until the late 1960s. In 1959 he set up “Matina”, his open theatre, in a building plot on Laskaridou Street, in the vicinity of Kyprou Square. The closure of “Matina” in 1969, due to the plot’s future building up, meant the end of the Kallithean shadow puppet theatre.

Kallithean Press during the 1920s and 1930s

he rapid increase in Kallithea’s population during the 1920s and 1930s led to, among other things, the appearance of local newspapers. During the Mid-War period twelve newspapers were being pub-

CULTURAL LIFE DURING THE MID-WAR

lished. The very ﬁrst appeared in 1928, in other words only three years after Kallithea had become an independent community. Its name was “E Kallithea” and was being published by the journalist Kostas Leondarites. The primary aim of the early Kallithean newspapers was the promotion of various candidates standing for the municipal elections. More newspapers were published during 1929 as a result of the forthcoming elections: “To Vema tes Kallitheas”, “O Kallitheates” and “Echo tes Kallitheas”. Immediately after the 1929 municipal elections, the publication of these papers stopped. In the beginning of the 1930s the young writer Chrestos Pyrpasos published “Proodos” and “ProasteiakoVema”. In 1933 and 1934 more preelection papers, appeared: “Phoinix tes Kallitheas”, “E Phone tes Kallitheas”, “O Laos tes Kallitheas” and, again, “Vema tes Kallitheas”. A few months after the 1934 municipal elections “Embros Kallithea” and “Kallitheikos Typos” appeared. The latter was the result of the most eﬃcient attempt at creating a proper local newspaper analogous to those published in Athens. It contained local news, articles on municipal issues, columns on art and literature etc. It was created by Stelios Nikolaides and featured contributions by Giannes Chatzines, the brothers Giorgos and Panteles Mylonogiannis, Stratos

“At the brothel”. Watercolour by Elias Koumetakes (A. Papadopoulo-Koumetakes collection).

Panas and Themistokles Kokaliares. The publication of “Kallitheikos Typos” stopped in March 1935. Since then, no other newspaper was published in Kallithea until 1945.

A Kallithean family enjoying a refreshment, 1930s (I. Gritses collection).

167

Στρατιωτική αεροφωτογραφία των νοτίων περιοχών της Καλλιθέας με τις Τζιτζιφιές και τα παράλια, στις παραμονές του πολέμου του 1940 (αρχείο εφημερίδας Καθημερινή).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙΙ

Β΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ - ΕΜΦΥΛΙΟΣ 1940-1951 της Άννας Μουρουγκλού

Η γερμανική κατοχή και ο σκληρός χειμώνας του 1941

ΤΑΝ ΞΈΣΠΑΣΕ Ο ΕΛΛΗΝΟΪΤΑΛΙΚOΣ ΠOΛΕΜΟΣ, Η ΣΧEΣΗ ΤΗΣ ΚΑΛλιθέας με το μεγάλο αυτό ιστορικό γεγονός σφραγίστηκε από τα ονόματα του διοικητή του αποσπάσματος Πίνδου, συνταγματάρχη Κωνσταντίνου Δαβάκη, του κυβερνήτη του υποβρυχίου «Γλαύκος» πλωτάρχη Βασιλείου Αρσλάνογλου, καθώς και του υποπλοιάρχου Ιωάννη Κωστάκου που ήταν κάτοικοι του δήμου. Οι δύο πρώτοι στρατιωτικοί ήταν τα πλέον επώνυμα παραδείγματα της συμμετοχής στον πόλεμο, χωρίς βέβαια να παραβλεφθεί και η προσφορά των εκατοντάδων απλών κατοίκων που έσπευσαν να επανδρώσουν τις τάξεις του ελληνικού στρατού. Οι κατοχικές δυνάμεις, αμέσως μόλις κατέλαβαν τη χώρα και «τακτοποίησαν» την πολιτική ζωή της, προχώρησαν σε λεηλασία όλων των ελεύθερων ζωνών και των τελωνείων. Οι αποθήκες συγκέντρωσης προϊόντων, τα εμπορικά και βιομηχανικά αποθέματα λεηλατήθηκαν επίσης για τις ανάγκες των στρατευμάτων κατοχής ή για να αποσταλούν στη Γερμανία και την Ιταλία. Αυτό είχε άμεση συνέπεια, ήδη από το καλοκαίρι του 1941, τον υποσιτισμό του ελληνικού λαού και αμέτρητους νεκρούς από την πείνα τον χειμώνα του ’41. Η έλλειψη τροφής, φαρμάκων και το βαρύ κρύο του χειμώνα του 1941 αποδεκάτισαν εκατοντάδες κατοίκους στην Καλλιθέα. Η τραγική κατάσταση που επικρατούσε τον χειμώνα του 1941 περιγράφεται γλαφυρά στο παρακάτω απόσπασμα: «[…] Ζώα δεν υπήρχαν πουθενά. Ή είχαν πεθάνει της πείνας, ή τα είχαν φάει άλλοι, ή τα σκότωναν και τα είχαν πουλήσει σε άλλους να τα φάνε ισχυριζόμενοι ότι ήταν λαγοί από την επαρχία. Πολλοί μεγάλοι άνθρωποι είχαν πεθάνει για να ζήσουν οι νεότεροι και τα μικρά παιδιά που κι αυτά τώρα ήταν σαν σκελετοί με αδύνατα πόδια. Μας έλεγαν ότι το φοβερό εκείνο χειμώνα του 1941, το κάρρο του δήμου περνούσε κάθε μέρα και έπαιρνε τους πεθαμένους απ’ το δρόμο, αυτούς που είχαν πεθάνει από την πείνα […]».1 Στο μεταξύ, στην Καλλιθέα είχαν επιταχθεί πολλά σημαντικά κτήρια μόλις εισήλθαν οι κατοχικές δυνάμεις στην πόλη. Η Σιβιτανίδειος και η Χαροκόπειος Σχολή καταλήφθηκαν από τους Γερμανούς, ενώ ο Σύλλογος Κωνσταντινουπο-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII

Οργάνωση συσσιτίου από τον Σύλλογο «Αργοναύται - Κομνηνοί» το 1942 (Σύλλογος Ποντίων «Αργοναύται - Κομνηνοί»).

Δελτίο εισόδου για τα παιδικά συσσίτια που οργάνωνε την περίοδο της Κατοχής ο Σύλλογος Ποντίων «Αργοναύται Κομνηνοί» (Σύλλογος Ποντίων «Αργοναύται - Κομνηνοί»).

170

λιτών από τους Ιταλούς, προκειμένου να μετατραπούν σε διοικητικές έδρες των κατακτητών. Παράλληλα, το Σκοπευτήριο, επί της λεωφόρου Θησέως, έπαψε να χρησιμοποιείται ως σχολείο και μετατράπηκε από τους Ιταλούς σε φυλακές. Στον Ιππόδρομο, επίσης, εγκαταστάθηκε ιταλική μονάδα, ενώ ο χώρος χρησιμοποιήθηκε αργότερα από τους Γερμανούς για τη στάθμευση στρατιωτικών αυτοκινήτων. Επί της οδού Μεγίστης ένα εργοστάσιο (του Αμπατζή) άρχισε να κατασκευάζει αντιασφυξιογόνες μάσκες, ενώ το εργοστάσιο ΒΙΚΑ, στη συμβολή των οδών Σωκράτους και Ιφιγενείας, χρησιμοποιήθηκε ως καταφύγιο κατά τις δύσκολες ώρες των βομβαρδισμών.2 Η «Νέα Τάξη» που οι κατακτητές είχαν αναγγείλει, έπρεπε να γίνει κοινή συνείδηση σε όλους τους Έλληνες. Επιβλήθηκε, έτσι, διακοπή της κυκλοφορίας το βράδυ και άμεση παράδοση των όπλων στις αρχές. Οι Γερμανοί, επίσης, απαιτούσαν από όσους είχαν ραδιόφωνα να τα παραδώσουν σε ορισμένα εργαστήρια, για να ρυθμιστούν έτσι, ώστε να

είναι συντονισμένα μόνο στον ραδιοφωνικό σταθμό Αθηνών, ο οποίος βρισκόταν πλέον κάτω από τον έλεγχό τους. Οι περισσότεροι Καλλιθεάτες δεν παρέδωσαν τα ραδιόφωνά τους. Κάθε βράδυ, σε κάθε γειτονιά, συγκεντρώνονταν και άκουγαν κρυφά τις εκπομπές του B.B.C. απ’ το Λονδίνο, προκειμένου να ενημερωθούν για τις εξελίξεις. Ο χειμώνας του 1942 υπήρξε εξίσου οδυνηρός από πλευράς επισιτισμού. Στην οδό Φιλαρέτου σχηματίστηκε σταδιακά μια αυτοσχέδια αγορά από καροτσάκια και ξύλινους πάγκους, όπου πωλούνταν διάφορα τρόφιμα, φανερά ή κρυφά, ανάλογα με το είδος της τροφής: λαχανίδες, κονσέρβες, ζάχαρη, λάδι, μπομπότα. Η προέλευση των «εμπορευμάτων» αυτών δεν ήταν σαφής. Ήταν η «μαύρη αγορά» της Καλλιθέας, η οποία επεκτάθηκε αργότερα και στην οδό Σκρα.3 Τόσο οι δημοτικές αρχές όσο και η αστική κοινωνία της συνοικίας και οι σύλλογοι έστρεψαν το ενδιαφέρον τους κυρίως προς τη φιλανθρωπική δραστηριότητα, με στόχο την εξεύρεση τροφής, την οργάνωση συσσιτίων και την περίθαλψη των ασθενών. Αξιοσημείωτη δράση στον τομέα αυτό ανέπτυξαν οι τοπικοί φορείς της Εκκλησίας, ο Σύλλογος Ποντίων «Αργοναύται - Κομνηνοί», ο Σύλλο-

Β΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ - ΕΜΦΥΛΙΟΣ 1940-1951

Διανομή δελτίων παιδικού συσσιτίου στον Σύλλογο «Αργοναύται - Κομνηνοί» (Σύλλογος Ποντίων «Αργοναύται - Κομνηνοί»).

γος Κωνσταντινουπολιτών, οι φιλανθρωπικές αδελφότητες κυριών «Δάμαρις» και «Αγία Βαρβάρα», ο Ιατρικός Σύλλογος Καλλιθέας, η λέσχη «Παλλάδιον», αρκετοί επιστήμονες και στελέχη δημοσίων υπηρεσιών.4 Οι συνθήκες ζωής και η πείνα κατά τους δύσκολους χειμώνες της Κατοχής στην Καλλιθέα περιγράφονται στο παρακάτω απόσπασμα από τις αναμνήσεις ενός κατοίκου της περιοχής: «Όπως ερχόταν το φθινόπωρο (1941) είχε γίνει προφανές ότι η οικογένειά μας δεν θα μπορούσε να επιζήσει. Ο πατέρας μου πουλούσε όλα τα χρυσαφικά και κειμήλια της οικογένειάς μας, για έναν ή δύο τενεκέδες λάδι και μερικά άλλα τρόφιμα που είχε πάρει από τη μαύρη αγορά, αλλά παρόλα ταύτα μέχρι τώρα είχαμε μόνο καταφέρει να συντηρηθούμε. Όταν αυτά είχαν εξαντληθεί, δεν θα μας έμενε τίποτα άλλο παρά να εξαργυρώσουμε τη ζωή ενός ή δύο μελών της οικογένειάς μας για να επιζήσουν οι άλλοι. Ο υποσιτισμός και η αβιταμίνωση είχαν κάνει ύπουλα τη δουλειά τους και είχαν υποσκάψει την υγεία μας. Ήμαστε σχεδόν όλοι κατάκοιτοι με κρύο. Τα δάχτυλα των ποδιών και των χεριών μας ήταν σαν λουκάνικα από τις χιονίστρες. Ήταν

κόκκινα ή μελανιασμένα, πονούσαν και μας έτρωγαν, αλλά δεν μπορούσες να τα ξύσεις για να βρεις ανακούφιση. Και δεν ήταν μόνο οι χιονίστρες. Είχαμε όλοι βγάλει καλόγερους σε όλο μας το σώμα». 1942 […] Μια φορά το μήνα πηγαίναμε στο μπακάλικο του Πετρόχειλου, σχεδόν στη γωνία της Σιβιτανίδου και Σαπφούς, για να πάρουμε με τα κουπόνια μας τα ξερά πράσινα μπιζέλια και τα ρεβίθια του Ερυθρού Σταυρού που έπρεπε να μας κρατήσουν για ένα μήνα. Λάδι ή λίπος δεν παίρναμε από τον Ερυθρό Σταυρό ή από κανέναν άλλον. Ό,τι τρώγαμε ήταν νερόβραστο και όλοι μας υποφέραμε από αβιταμίνωση. Κάθε μέρα πηγαίναμε με τα κουπόνια μας στον φούρνο του Ράφτη και παίρναμε την ημερήσια μερίδα μας της μπομπότας. Η μερίδα μας για όλη την ημέρα ήταν το μέγεθος ενός μικρού πακέτου τσιγάρων, ήταν κίτρινη και ίσως ήταν καλαμπόκι. Το βέβαιο ήταν ότι θα είχε μέσα ξυλόσκονη αλλά μας φαινόταν σαν το μάννα που ποτέ δεν έφτανε για να σου κορέσει την πείνα. […1943] Πήγα πάλι πίσω στο σχολείο, τρώγαμε πάλι τον απαίσιο χυλό από τα καπνισμένα καζάνια αλλά τουλάχιστον ο Ερυθρός Σταυρός μάς έδινε και κάτι άλλο που ήταν πιο φαγώσιμο. Πηγαίναμε

171

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII

Η ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ ΤΟΥ ΜΕΤΩΠΟΥ ΚΑΙ Η ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΕΙΣΒΟΛΗ Παρέλαση των επίλεκτων δυνάμεων της Βέρμαχτ μπροστά από το μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη στις 3 Μαΐου 1941.

Ο Ιωάννης Γάλλος, μετέπειτα δήμαρχος Καλλιθέας, πήρε μέρος στον πόλεμο εναντίον των Ιταλών το 1940 (αρχείο Δ. Γάλλου).

172

ταν ξέσπασε ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος (1939-1945), ο Μεταξάς είχε ελάχιστες δυνατότητες ελιγμού και αρχικά προτίμησε τη στάση ουδετερότητας. Με την ιταλική επίθεση κατά της Ελλάδας, στις 28 Οκτωβρίου 1940, οι Έλληνες παραμέρισαν τις πολιτικές τους διαφορές και αντιστάθηκαν σύσσωμοι κατά του κατακτητή. Ο ελληνικός στρατός, που αριθμούσε λιγότερο από εκατό χιλιάδες άνδρες, αντέκρουσε την ιταλική επίθεση και αντεπιτέθηκε, προελαύνοντας νικηφόρα στο εσωτερικό της Αλβανίας. Όμως, ο βαρύς χειμώνας και η ελλιπής διοικητική μέριμνα από τα μετόπισθεν καθήλωναν ολοένα και πιο πολύ τα ελληνικά στρατεύματα. Κι ενώ ο πόλεμος εξαπλωνόταν ταχύτατα σε όλες τις ηπείρους και τα δύο στρατόπεδα (Αγγλία-Γαλλία / Ιταλία-Γερμανία) αύξαναν τον αριθμό των συμμάχων τους, ο Ιωάννης Μεταξάς πέθανε λίγους μήνες πριν από την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα. Νέος πρωθυπουργός ανέλαβε ο Ιωάννης Κορυζής. Ταυτόχρονα ο Χίτλερ, μετά την παταγώδη αποτυχία των ιταλικών δυνάμεων να περιορίσουν τις ελληνικές δυνάμεις, εξαπέλυσε επίθεση κατά των Ελλήνων. Πολύ γρήγορα το ελληνικό μέτωπο κατέρρευσε και οι Γερμανοί με τη συνδρομή των Βουλγάρων ολοκλήρωσαν το κατακτητικό τους έργο στη Βαλκανική. Αμέσως ο βασιλιάς και όλη η πολιτική ηγεσία εγκατέλειψαν τη χώρα στο έλεος των κατοχικών δυνάμεων κι εγκαταστάθηκαν στην Αίγυπτο. Μόλις οι Γερμανοί εισήλθαν στην Αθήνα (27 Απριλίου 1941), όρκισαν την πρώτη κατοχική κυβέρνηση (30 Απριλίου) με πρωθυπουργό τον στρατηγό Τσολάκογλου. Μέσα σε λίγες μέρες όλη η Ελλάδα κατελήφθη από τους Γερμανούς και τους συμμάχους τους, Βούλγαρους και Ιταλούς, ενώ όλοι οι πόροι της χώρας τέθηκαν στη διάθεση των κατακτητών.

Β΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ - ΕΜΦΥΛΙΟΣ 1940-1951

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΔΑΒΑΚΗΣ Επίστρατοι Έλληνες λίγο πριν από την αναχώρησή τους για το αλβανικό μέτωπο.

εννήθηκε το 1897 στη Μάνη. Όταν τελείωσε το γυμνάσιο εισήχθη στη Σχολή Ευελπίδων και ακολούθησε έκτοτε μια σπουδαία στρατιωτική καριέρα. Tο 1916 προήχθη σε ανθυπολοχαγό Πεζικού και μόλις στα 21 του χρόνια πήρε μέρος στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κέρδισε σπουδαίες διακρίσεις στη μάχη του Σκρα και της Δοϊράνης, με αποτέλεσμα το 1923 να προταθεί για προαγωγή «επ’ ανδραγαθία» και να προαχθεί σε ταγματάρχη. Το 1924, μετέβη στη Γαλλία προκειμένου να λάβει εκπαίδευση σε άρματα μάχης και ως αντισυνταγματάρχης φοίτησε στη Σχολή Πολέμου Παρισίων, όπου αρίστευσε και επιδόθηκε στη συγγραφή πρωτοποριακών πολεμικών συγγραμμάτων. Μέσα από τα πολλαπλά συγγράμματά του αποδείχτηκε πρωτοπόρος στην τέχνη του πολέμου και πρόδρομος της μεγάλης καινοτομίας, που αποτέλεσε το αποφασιστικό όπλο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου: της γενίκευσης και του πολλαπλασιασμού των αρμάτων μάχης, ως βασικού συντελεστή των πολεμικών επιχειρήσεων. Όλες οι απόψεις του περικλείονται στα βιβλία του Ο στρατός του μέλλοντος, Τακτική πεζικού, Τα άρματα μάχης, Χημικός και Αεροχημικός πόλεμος. Όταν επέστρεψε στην Ελλάδα, τοποθετήθηκε Διοικητής Κέντρου Εκπαίδευσης Αξιωματικών, όπου δίδασκε ο ίδιος το μάθημα της Τακτικής Πεζικού. Το 1926 εισήχθη στη Σχολή Εφαρμογής Αρμάτων Μάχης των Βερσαλλιών, όπου και αρίστευσε. Δύο χρόνια αργότερα επέστρεψε στην Ελλάδα και έως το 1935 δίδαξε στην Ελληνική Σχολή Πολέμου και τη Σχολή Ευελπίδων. Η έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου βρήκε τον ευφυή αξιωματικό στην Καλλιθέα να αναρρώνει από τη χρόνια πάθηση του αναπνευστικού του. Στις 23 Αυγούστου 1940 κλήθηκε να παρουσιαστεί στην Πίνδο, όπου ανέλαβε τη διοίκηση του

Κωνσταντίνος Δαβάκης (1897-1943) (αρχείο Ρ. Δημητριάδου).

173

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΔΑΒΑΚΗΣ Έλληνες στρατιώτες στις οροσειρές της Πίνδου.

Εορτασμός της εθνικής επετείου της 28ης Οκτωβρίου μπροστά από το άγαλμα του Κ. Δαβάκη, που στήθηκε στην Καστοριά στις αρχές της δεκαετίας του 1950. Αργότερα ο ίδιος γλύπτης φιλοτέχνησε ακριβώς το ίδιο γλυπτό, που τοποθετήθηκε στην πλατεία της Καλλιθέας (αρχείο Ρ. Δημητριάδου).

174

υπό ανασυγκρότηση αποσπάσματος. Κατά τη διάρκεια των εχθροπραξιών, ενώ η αποστολή του αποσπάσματος ήταν να επιβραδύνει τις επιθετικές προσπάθειες των εχθρών, ο Δαβάκης διέταξε επίθεση, αλλάζοντας την έκβαση της μάχης. Ο ίδιος παρατάχθηκε στην πρώτη γραμμή του μετώπου δίπλα στους στρατιώτες του και «μάντρωσε», όπως ο ίδιος έγραψε στο ημερολόγιό του, τους Ιταλούς. Δυστυχώς δύο μέρες μετά τη μεγάλη επίθεση ο Δαβάκης τραυματίστηκε και μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο της Κοζάνης για νοσηλεία. Λίγο αργότερα αποφασίστηκε η μεταφορά του στην Αθήνα, στο νοσοκομείο Ευαγγελισμός. Η περίοδος της ανάρρωσης του ήρωα της Πίνδου συνέπεσε με τη στρατιωτική κατάρρευση του ελληνικού μετώπου και τη γερμανική κατοχή. Οι Ιταλοί επιτηρούσαν στενά τις κινήσεις του στρατάρχη, ο οποίος στο μεταξύ επέστρεψε στην Καλλιθέα και βοηθούσε όπως μπορούσε τους συμπολίτες του τους δύσκολους εκείνους χειμώνες. Τελικά οι φήμες περί σύλληψης του Κ. Δαβάκη και μεταφοράς του στην Ιταλία επιβεβαιώθηκαν και στις 20 Ιανουαρίου του 1943 μεταφέρθηκε στην Πάτρα, από όπου θα ξεκινούσε το επιβατικό πλοίο «Πόλις της Γένοβας». Στο ιταλικό αυτό ατμόπλοιο επιβιβάστηκαν επίσης 152 Έλληνες όμηροι, κυρίως στρατιωτικοί, καθώς και 27 Άγγλοι αξιωματικοί. Την επόμενη μέρα δύο τορπίλες αγγλικού υποβρυχίου βύθισαν το πλοίο στον Σταυρό της Αδριατικής και οι περισσότεροι από τους επιβαίνοντες βρήκαν τραγικό θάνατο. Την επόμενη μέρα περισυνελέγησαν και τάφηκαν στον Αυλώνα. Ο θάνατος του Κωνσταντίνου Δαβάκη προκάλεσε μεγάλη θλίψη στους Έλληνες, εν μέσω της κατοχικής περιόδου, οι οποίοι και προέβησαν σε διαβήματα διαμαρτυρίας προς τους Γερμανούς και Ιταλούς κατακτητές. Μόλις το 1963 τα οστά των Ελλήνων στρατιωτικών, συμπεριλαμβανομένου και του Κ. Δαβάκη, μεταφέρθηκαν στην Αθήνα και έπειτα από επιβλητική τελετή τοποθετήθηκαν σε μαυσωλείο σε περίοπτη θέση στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών. Το 1978 η Α.Σ.Δ.Ε.Ν. (Ανώτατη Στρατιωτική Διοίκηση Εσωτερικού και Νήσων) αποφάσισε να ανεγείρει ειδικό μαυσωλείο στο νεκροταφείο Καλλιθέας, με την παράλληλη συνδρομή του δήμου, και να αποτεθεί εκεί η οστεοθήκη του ήρωα της Πίνδου.

Β΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ - ΕΜΦΥΛΙΟΣ 1940-1951

στην Ένωση των Κωνσταντινουπολιτών, κοντά στην Πειραϊκή Πατραϊκή, και μας έδιναν οβομαλτίνη που όταν την ανακάτευες με βραστό νερό είχε κάποια ουσία. Πήγαινα και κάθε απόγευμα σε ένα υπόγειο, απέναντι από το φούρνο του Γλυκού, και μας δίνανε ένα κουπάκι γάλα (φτιαγμένο από γάλα σκόνη) […]».5

Οι κατοχικές δημοτικές αρχές

ΜΕΣΩΣ ΜΕΤΑ την κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου, με ευθύνη του δημάρχου Ι. Αραπάκη, η διοικούσα επιτροπή του δήμου αποφασίζει να μεταφέρει τα γραφεία σε άλλο κτήριο για λόγους ασφαλείας μέχρι το τέλος του πολέμου. Στις 28 Οκτωβρίου 1940 επίσης, ο δήμος εγκρίνει την κατασκευή καταφυγίων και την τοποθέτηση σειρήνων, όπως όριζε το άρθρο 9 του κεφ. 38 του Νόμου Περί Δήμων και Κοινοτήτων. Λόγω της άμεσης στράτευσης πολλών δημοτικών υπαλλήλων, τακτικών και έκτακτων, η διοικούσα επιτροπή προβαίνει και στην αναπλήρωση των κενών θέσεων του υπαλληλικού προσωπικού.6 Δύο μήνες αργότερα η διοικούσα επιτροπή επιχορηγεί την «Ετικετοποιία Ανατολή Α.Ε.» για την κατασκευή 25.000 ετικετών που θα επικολληθούν στα δέματα των μαχόμενων στρατιωτών μέσω της Εθνικής Οργανώσεως Νεολαίας.7 Ομοίως, στις 10 Φεβρουαρίου 1941, ο Δήμος Καλλιθέας στηρίζει οικονομικά το ίδρυμα «Φανέλλα του Στρατιώτη». Την Άνοιξη του 1941 τα οικονομικά του δήμου ήταν ακόμα σε αρκετά καλή κατάσταση, ώστε να χορηγήσει στους υπαλλήλους έκτακτα οικονομικά επιδόματα, καθώς και άτοκα δάνεια σε δεκάδες υπαλλήλους, έπειτα από διαταγή του νομάρχη Αττικοβοιωτίας.8 Έπειτα από την κατάρρευση του μετώπου και την κατάληψη της Ελλάδας από τα γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα, στην Καλλιθέα οι δημοτικοί άρχοντες αναγκάζονται να δεχθούν την κατάργηση της σφραγίδας του δήμου μετά το Διάταγμα της 7/5/1941 που δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως και σύμφωνα με το οποίο καταργούνται οι φράσεις «Βασίλειον της Ελλάδος» και «Στέμμα» από τις σφραγίδες και τους τίτλους των δημόσιων εγγράφων.9 Τον Ιούλιο του ίδιου έτους μετονομάζονται όλες οι οδοί του δήμου με τα ονόματα των βασιλέων, των

διαδόχων τους και των οπαδών τους. Έτσι, η οδός 4ης Αυγούστου μετονομάστηκε σε Παν. Χαροκόπου, η Δ. Αναγνώστου σε Ρήγα Φεραίου, η Βασιλίσσης Όλγας σε Ανδρομάχης, η Β. Κωνσταντίνου σε Δήμητρος, η Ε. Βενιζέλου σε Σαπφούς, η Γεωργίου Β΄ σε Αριστείδου, η Διαδόχου Παύλου σε Εσπερίδων, η Ί. Δραγούμη σε Ανακρέοντος, η Εθνικής Εταιρείας σε Φιλικής Εταιρείας, η Εθνικής Νεολαίας σε 25ης Μαρτίου, η Πριγκιπίσσης Αικατερίνης σε Καποδιστρίου, η Ι. Μεταξά σε Αμαζόνων, η Σκίπη σε Μουσών, κ.ο.κ.10 Το καλοκαίρι του 1941, με διαταγή του τότε νομάρχη καταργείται ο οργανισμός της Δημοτικής Βιβλιοθήκης καθώς και η θέση του προϊσταμένου διοικητικών υπηρεσιών, κλείνουν οι νυχτερινές δημοτικές σχολές και απολύονται πολλοί άλλοι δημοτικοί τακτικοί υπάλληλοι, καθώς το έργο αυτών θα το εκτελεί στο εξής η Διοίκηση της Πρωτευούσης.11 Το καλοκαίρι του 1941, η διοικούσα επιτροπή του δήμου καλύπτει τα έξοδα των κηδειών απόρων της Καλλιθέας, ενώ στην ίδια συνεδρίαση τονίζεται η ανάγκη της διαμόρφωσης του εσωτερικού χώρου του δημοτικού νεκροταφείου, γιατί ο δήμος αδυνατεί να συνεχίσει να καλύπτει τα έξοδα μεταφοράς στα γειτονικά νεκροταφεία. Επίσης «ἐλλείψει μέσων συγκοινωνίας καὶ λόγῳ τῆς μεγάλης ἀποστάσεως τοῦ Γ΄ Νεκροταφείου, καθίσταται προβληματική ἡ ταφή τῶν θνῃσκόντων δημοτῶν».12

Παιδικό συσσίτιο από τον Σύλλογο «Αργοναύται Κομνηνοί», 1942 (Σύλλογος Ποντίων «Αργοναύται - Κομνηνοί»).

175

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII

Γεώργιος Κατσιμαγκλής

Ο Γεώργιος Κατσιμαγκλής, διορισμένος δήμαρχος Καλλιθέας κατά τα έτη 1941-1944.

Τα δύσκολα χρόνια της Κατοχής ο Σύλλογος Ποντίων «Αργοναύται - Κομνηνοί» διένειμε στα παιδιά της Καλλιθέας ρουχισμό (Σύλλογος Ποντίων «Αργοναύται - Κομνηνοί»).

176

ΠΟ ΤΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ της 8ης Αυγούστου 1941 πληροφορούμαστε την αντικατάσταση του Ιωάννη Αραπάκη από τον διορισμένο δήμαρχο Γεώργιο Κατσιμαγκλή. Η διοικούσα επιτροπή αποτελούνταν από τους Χ. Πολυχρονόπουλο, Α. Καλωταίο, Α. Τσιριβάκο, Χ. Χαμπέρη, Δ. Παπαμιχαήλ και Θ. Παλαμήδη.13 Ο νέος δήμαρχος στους επόμενους μήνες της θητείας του ασχολείται κυρίως με παροχές οικονομικών επιδομάτων σε άπορους και ασθενείς δημότες,14 ενώ το φθινόπωρο του 1941 η διοικούσα επιτροπή του δήμου εγκρίνει δαπάνη για τα έξοδα αντιτυφικού εμβολιασμού των δημοτών.15 Λίγο αργότερα, αποφασίζεται η μηνιαία οικονομική επιχορήγηση του Συλλόγου Κωνσταντινουπολιτών καθώς: «πλὴν τῶν ἄλλων φιλανθρωπικῶν του ἒργων (ἒνδυσις ἀπόρων, παίδων, συσσίτια κ.λπ.) διαθέτει καὶ ἀρτίαν ἰατρικήν περίθαλψιν μετά φαρμάκων κ.λπ., ἐρχόμενος οὔτω συνεπίκουρος τοῦ Δήμου, εἰς τὴν περίθαλψιν ἀπόρων δημοτῶν».16 Στην ίδια συνεδρίαση εγκρίνεται και η οικονομική στήριξη της Λέσχης Εργαζομένου Κοριτσιού. Η αδυναμία του δήμου να ικανοποιήσει τις στοιχειώδεις ανάγκες των δημοτών επιβεβαιώνεται από μια ξεχωριστή απόφαση στις 30 Σεπτεμβρίου 1941: «τοῦ προέδρου ἐκθέσαντος ὅτι εἰς τὸν ἀγῶνα τῆς αὐταρκίας ἢχθη εἰς τὴν ἀπόφασιν καὶ προέβη εἰς τὴν καλλιέργειαν τῶν δημοτικῶν κήπων και πλατειῶν, διὰ τὴν σπορὰν διαφόρων λαχανικῶν εἰδῶν, ὃτι πρὸς τοῦτο παρέστη ἀνάγκη καί προέβη εἰς τὴν ἀγορὰν διαφόρων σπόρων και φυτῶν». Για το λόγο αυτό ζητεί την οικονομική στήριξη του δήμου για να συνεχίσει το έργο.17 Μια άλλη ενδεικτική της κατάστασης της κατεχόμενης Καλλιθέας απόφαση είναι αυτή, με την οποία η διοικούσα επιτροπή αποφασίζει να στηρίξει οικονομικά τη μοναδική κλινική της Καλλιθέας, τους Άγιους Πάντες, η οποία είχε κλείσει λόγω

της οικονομικής δυσχέρειας και του λιμού που ταλάνιζε όλη την Αθήνα. Τον ίδιο μήνα «λόγω τῆς ὑπαρχούσης δυστυχίας, παρίσταται ἀπόλυτος ἀνάγκη ἀναλήψεως νέας πιστώσεως διὰ τήν ὑπό τοῦ Δήμου χορήγησιν βοηθημάτων εἰς ἀπόρους».18 Στην ίδια συνεδρίαση, καθορίζεται ο τρόπος διάθεσης των λαχανικών των δημοτικών κήπων. Αποφασίζεται η δωρεάν διάθεση των λαχανικών στα ορφανά, τα θύματα πολέμου και τους υπαλλήλους του δήμου. Ο δήμος αναμφισβήτητα εξάντλησε όλα τα μέσα που διέθετε προκειμένου να στηρίξει τους Καλλιθεάτες, τίποτα όμως δεν ήταν αρκετό για να αποτρέψει την καταστροφή και τον θάνατο που ακολούθησε τα επόμενα δύο έτη. Δυστυχώς, οι τόμοι 23 και 24 των Πρακτικών του Δήμου έχουν εξαφανιστεί από το αρχείο του Δήμου Καλλιθέας, με αποτέλεσμα η πρωτογενής πηγή των γεγονότων τη δύσκολη περίοδο από το 1942 μέχρι το 1945 να είναι ελλιπής. Στις υπάρχουσες, κυρίως προφορικές, μαρτυρίες για την περίοδο της Κατοχής δεν αναφέρεται πολιτική ή αντιστασιακή δράση των δημοτικών αρχών, ούτε όμως μαρτυρείται και άμεση πολιτική συνεργασία με τις κατοχικές δυνάμεις. Παρά την πολιτική του εξουδετέρωση, ο τότε δήμαρχος Καλλιθέας εκδήλωσε πάντως ορισμένες πρωτοβουλίες με πολιτικό περιεχόμενο. Τον Δεκέμβριο του 1942, όταν έγινε γνωστός ο θάνατος του Κωνσταντίνου Δαβάκη, ο Γεώργιος Κατσιμαγκλής αντιμετώπισε την οργή των Ιταλών, όταν στον επιμνημόσυνο λόγο του στον Ιερό Ναό των Αγίων Πάντων αναφώνησε: «Ὁ Δαβάκης, ἀποθανών ἄτεκνος, κατέλιπε τρεῖς ἀθανάτους θυγατέρας, Σκρα, Δοϊράνην και Πίνδον». Λίγους μήνες αργότερα, ο Γεώργιος Κατσιμαγκλής προέβη σε διάβημα, προκειμένου να σωθούν από την εκτέλεση οι 450 τροχιοδρομικοί, οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί από τους Γερμανούς για δολιοφθορά. Αυτό συνέβη τον Αύγουστο του 1943, όταν ξέσπασε πυρκαγιά στο αμαξοστάσιο των τραμ στην Καλλιθέα, γεγονός που εξόργισε τους κατακτητές και προέβησαν σε μαζικές συλλήψεις. Για την πρόληψη των συλλήψεων και τη φυγάδευση των καταζητουμένων είχε ακόμη δραστηριοποιηθεί και ο διευθυντής του τοπικού Αστυνομικού Τμήματος Γεώργιος Παπαδόπουλος, μέλος της Κεντρικής Επιτροπής Αθηνών του Ε.Δ.Ε.Σ.19

Β΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ - ΕΜΦΥΛΙΟΣ 1940-1951

Η Εθνική Αντίσταση στην Καλλιθέα

ΝΑΜΦΙΣΒΗΤΗΤΑ η Καλλιθέα υπήρξε μία από τις συνοικίες της Αθήνας, στην ιστορική διαδρομή της οποίας η Εθνική Αντίσταση άσκησε μεγάλη επιρροή στις τοπικές υποθέσεις, ενώ η ανάμνηση των γεγονότων της εξακολουθεί να αποτελεί στοιχείο και της σύγχρονης κοινωνικής ζωής. Χωρίς να υποτιμάται η συμμετοχή των παλαιών κατοίκων της συνοικίας στην οργάνωση διαφόρων μορφών αντίστασης προς τον ξένο κατακτητή, κοινή είναι η εκτίμηση ότι το μεγαλύτερο μερίδιο σ’ αυτήν είχε ο προσφυγικός κόσμος. Το 1940 η Καλλιθέα αριθμούσε περίπου 60.000 κατοίκους, μεγάλο μέρος των οποίων ήταν Μικρασιάτες και Πόντιοι πρόσφυγες. Η οργανωμένη αντίσταση στην Καλλιθέα εκφράστηκε από τη δράση κατά κύριο λόγο του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου, ενώ παράλληλα σημειώθηκε και η δραστηριότητα της Πανελλήνιας Ένωσης Αγωνιζομέ-

νων Νέων (Π.Ε.Α.Ν.) Κέντρου Καλλιθέας και της Ενιαίας Πανελλαδικής Οργάνωσης Νέων (Ε.Π.Ο.Ν.). Με τη δράση του Ε.Α.Μ. η Καλλιθέα έγινε κέντρο της Αντίστασης και οι προσφυγικοί συνοικισμοί της –τα Παλαιά Σφαγεία, τα Προσφυγικά και οι Τζιτζιφιές– οι κύριοι χώροι, όπου αυτή αναπτύχθηκε. Η στρατιωτική δύναμη του Ε.Λ.Α.Σ. στην Καλλιθέα υπήρξε εξαιρετικά μαζική. Το τάγμα του Ε.Λ.Α.Σ. διέθετε δύναμη περίπου 400 ανδρών, χωρισμένη σε τέσσερις λόχους και υποδιαιρεμένη σε διμοιρίες και ομάδες. Σύμφωνα με την αφήγηση του επικεφαλής των δυνάμεων και πρώην αντιδημάρχου Σάββα Νικολαΐδη, συγκροτήθηκε στις 16 Φεβρουαρίου 1942 η Διοίκηση του 2ου Λόχου του ΙΙ Τάγματος με πρώτους αξι-

Παρέλαση στους δρόμους της Καλλιθέας της τοπικής οργάνωσης της Ε.Π.Ο.Ν. Στην ένθετη φωτογραφία το πρώτο φύλλο της εφημερίδας της εν λόγω οργάνωσης (αρχείο Μουσείου Εθνικής Αντίστασης οδού Μπιζανίου).

177

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII

178

Β΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ - ΕΜΦΥΛΙΟΣ 1940-1951

Καλλιθεάτες κρατούμενοι στις φυλακές Χατζηκώστα (αρχείο Α. Ανδρεόπουλου).

ωματικούς του Ε.Λ.Α.Σ. τους Ποζάνη Ιωάννη, Σαμπλίδη Παναγιώτη, Νικολαΐδη Σάββα, Γεννάδη Χρήστο, Αγαθοκλή Χαροκόπου, Εμμανουήλ Μάριο, Λαγγίδη Αντρέα, Σαμπλίδη Αλέκο, Καραγιάννη Γιάννη, Πουλιανίδη Γιάννη, Σκευοφύλακα Γιάννη. Διοικητής του Λόχου Τζιτζιφιών διετέλεσε ο Γιούρας Τσολακίδης, λοχαγός των Παλαιών Σφαγείων, ο Τάσος Κουνενής και αργότερα ο μετέπειτα δήμαρχος Γεώργιος Ψαλιδόπουλος. Βασική αποστολή αυτών των δυνάμεων ήταν η ένοπλη αντίσταση σε γερμανικές στρατιωτικές επιχειρήσεις στη συνοικία και η ένοπλη περιφρούρηση της πολιτικής και κοινωνικής δράσης του Ε.Α.Μ. Η τελευταία συνίστατο στη διανομή και τη δημόσια ανάγνωση προκηρύξεων, στην αναγραφή συνθημάτων, στην οργάνωση λαϊκών συσσιτίων και τη συνωμοτική ανάπτυξη εσωτερικής δραστηριότητας στις συνθήκες της Κατοχής.20 Παράλληλα στην Καλλιθέα έδρασε και η Π.Ε.Α.Ν. , η οργάνωση που κατόρθωσε να ανατινάξει στο κέντρο της Αθήνας τα γραφεία της προδοτικής φασιστικής οργάνωσης Ε.Σ.Π.Ο. (Εθνική Σοσιαλιστική Πατριωτική Οργάνωση) τον Σεπτέμβριο του 1942. Το κέντρο της οργάνωσης αυτής ιδρύθηκε στην Καλλιθέα τον Απρίλιο του 1941 και το αρχη-

γείο της στεγάστηκε στην κατοικία του τότε εφέδρου ανθυπολοχαγού Μιχάλη Μπαλιτσάρη, επί της οδού Φιλαρέτου 120 (σήμερα 108). Ο ίδιος υπήρξε και ο αρχηγός της οργάνωσης, με ομαδάρχες τον Χρήστο Μπαλιτσάρη, τον Λεωνίδα Τσιριβάκο, τον Παναγιώτη Γουτζέ, τον Νικόλαο Κόκκινο, την Χριστοφύλλη Μπαλιτσάρη και τον Αλέξανδρο Χαλκιόπουλο. Τα μέλη της Π.Ε.Α.Ν. στην Καλλιθέα ήταν 51 (40 άνδρες και 11 γυναίκες) και η οργάνωση διέθετε μαχητικά τμήματα μόνο για την υποστήριξη του ουλαμού καταστροφών, ο οποίος δρούσε στην Αθήνα. Κύρια καθήκοντά τους ήταν η απόκρυψη διωκόμενων αγωνιστών στα κρησφύγετα της Π.Ε.Α.Ν., που αναπτύχθηκαν κυρίως στην περιοχή του Χαροκόπου, στην Αγία Ελεούσα και στις Τζιτζιφιές. Επιπλέον, πρωταγωνίστησαν στη συλλογή πληροφοριών, τη διασπορά προκηρύξεων και τη μεταμεσονύκτια αναγραφή συνθημάτων σε τοίχους της πόλης. Σημαντική ήταν και η προσφορά της οργάνωσης στην ενημέρωση των συντοπιτών τους σχετικά με τις εξελίξεις˙ διένειμαν γι’ αυτό συστηματικά την παράνομη εφημερίδα Δόξα αλλά και αποδελτιωμένα δελτία ειδήσεων των ραδιοφωνικών σταθμών του Λονδίνου και της Μόσχας.21 Από το 1942 κι έπειτα, η ενεργός αντίστα-

Αριστερά: Ένα από τα ελάχιστα αντίτυπα παράνομης επονίτικης αφίσας που έχουν διασωθεί. Φιλοτεχνήθηκε από τον καλλιτέχνη Φέρτη (αρχείο Μουσείου Εθνικής Αντίστασης οδού Μπιζανίου).

179

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII

Νεκροί Καλλιθεάτες της Εθνικής Αντίστασης (αρχείο Μουσείου Εθνικής Αντίστασης οδού Μπιζανίου).

180

ση του λαού της Καλλιθέας απέναντι στους κατακτητές πήρε πιο έντονη μορφή. Παρά τις απαγορεύσεις, πολλές οικογένειες εξακολουθούσαν να κρατούν τα ραδιόφωνά τους και να ακούν κρυφά τα βράδια τις εκπομπές των συμμαχικών ραδιοφωνικών μεταδόσεων. Συγχρόνως, οργανώνονταν και παράνομες συγκεντρώσεις, αρχικά σε σπίτια κι έπειτα σε υπόγεια που χρησιμοποιούσε το Ε.Α.Μ. Καλλιθέας για να έρθει σε επαφή με τα μέλη της και να οργανωθούν οι κινήσεις της οργάνωσης. Από το 1943 άρχισαν και οι ένοπλες συγκρούσεις. Μεγάλος αριθμός Καλλιθεατών εκτελέστηκαν, φυλακίστηκαν ή κρατήθηκαν όμηροι των Γερμανών. Στις 24 Αυγούστου 1943 ξέσπασε πυρκαγιά στο αμαξοστάσιο της Καλλιθέας, με αποτέλεσμα να καταστραφούν εκατό τραμ. Οι Γερμανοί εξέλαβαν το περιστατικό ως δολιοφθορά και προχώρησαν σε συλλήψεις 450 τροχιοδρομικών, μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβάνονταν και 50 Καλλιθεάτες. Στο μεταξύ, πολλοί νέοι της Καλλιθέας είχαν ενταχθεί στην Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (Ε.Π.Ο.Ν.) που συστάθηκε με πρωτοβουλία της Κεντρικής Επιτροπής Νέων του Ε.Α.Μ. τον Φεβρουάριο του 1943. Στις 28 Φεβρουαρίου 1943, όταν πέθανε ο ποιητής Κωστής Παλαμάς, όλη η αντιστασιακή νεολαία μετέτρεψε την κηδεία του σε αντιναζιστικό συλλαλητήριο στην καρδιά της Αθήνας. Ήταν τότε που ο Καλλιθεάτης ποιητής και τέως γενικός γραμματέας του δήμου, Σωτήρης Σκίπης, απήγγειλε μπροστά στους εκπροσώπους των Γερμανών και των Ιταλών τους θαρραλέους στίχους του. Όλος ο πνευματικός κόσμος της Ελλάδας εξήρε την ηρωική αυτή πράξη του Σκίπη, καθώς έδωσε το σύνθημα σε όλο τον αθηναϊκό λαό που παρευρισκόταν στην επικήδεια τελετή να ξεσπάσει σε ένα πρωτόγνωρο σε ορμή συλλαλητήριο κατά των κατοχικών δυνάμεων. Λίγες ημέρες μετά, κηρύχτηκε γενική απεργία στην Αθήνα και τον Πειραιά με σκοπό την άμεση ματαίωση της επιστράτευσης Ελλήνων εργατών, τους οποίους οι Γερμανοί σκόπευαν να στείλουν σε εργοστάσια της Γερμανίας. Η συμμετοχή των Καλλιθεατών εργατών, αλλά και των εργατικών ενώσεων της πρωτεύουσας, ήταν καθολική. Σχεδόν ένα μήνα μετά, καθώς η μία κατοχική κυβέρνηση διαδεχόταν την άλλη, η κυβέρνηση του Ι. Ράλλη συγκρότησε ένοπλα σώματα που θα αναλάμβαναν

την εκκαθάριση των κομμουνιστών και όλων όσοι συμμετείχαν σε αντιστασιακές πράξεις. Παρά τις αρχικές αντιρρήσεις των Γερμανών, τελικά συγκροτήθηκαν τα τάγματα ασφαλείας, τα οποία υπήχθησαν εξ αρχής στη δικαιοδοσία των Ες-Ες, με κύρια αποστολή την εξόντωση των «αναρχοκομμουνιστών».22

Ο αντιστασιακός Τύπος

ΟΛΥ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ρόλο στην αφύπνιση του λαού και την ενθάρρυνση για ένοπλη αντίσταση κατά των κατακτητών έπαιξε η λειτουργία στην Καλλιθέα δύο οργανωμένων τυπογραφείων της Αντίστασης. Ο Κώστας και ο Μανόλης Ασλάνης, Μικρασιάτες πρόσφυγες, είχαν ήδη από το 1933 ιδρύσει ένα σύγχρονο για την εποχή τυπογραφείο στην Καλλιθέα, στο υπόγειο της στοάς Καραντινού. 23 Από τον Ιούνιο του 1941 μέχρι τον Αύγουστο του 1942 ανέλαβαν την εκτύπωση του παράνομου Ριζοσπάστη και από τον Απρίλιο του 1942 μέχρι τον Αύγουστο του ίδιου έτους τύπωναν και το όργανο της Κεντρικής Επιτροπής του Ε.Α.Μ. Ελεύθερη Ελλάδα. Τον Αύγουστο του 1942, το τυπογραφείο έπαψε να λειτουργεί, καθώς αποκαλύφθηκε η δραστηριότητα των αδερφών Ασλάνη. Οι ίδιοι συνελήφθησαν και κρατήθηκαν στη φυλακή μέχρι την Απελευθέρωση, ενώ δημεύτηκε όλη τους η περιουσία από τις κατοχικές δυνάμεις. Από την άνοιξη του 1942 άρχισε να λειτουργεί ακόμη ένα παράνομο τυπογραφείο στην Καλλιθέα, στην οδό Σκρα 31. Μια λιθόκτιστη μικρή κατοικία της προσφυγικής οικογένειας Μενεμενή έμελλε να γίνει το κέντρο πληροφοριών της Αντίστασης της Αττικής. Με πρωτοβουλία του Γιώργου Ελληνούδη, στελέχους του Κ.Κ.Ε. και του Ε.Α.Μ., αποφασίστηκε η δημιουργία ενός κρυφού τυπογραφείου στην Καλλιθέα, με σκοπό να τυπώνονται προκηρύξεις που θα ενημέρωναν τον ελληνικό λαό σχετικά με τα επιτεύγματα της αντίστασης κατά των κατακτητών και την ανάγκη μαζικής συμμετοχής σε αυτή. Ένας σύνδεσμος έφερε τότε σε επαφή τον Ελληνούδη με τον Βαγγέλη Μενεμενή, ο οποίος και ανέλαβε τη βαρύτατη ευθύνη να στεγάσει στο υπόγειο του σπιτιού του το τυπογραφείο του Ε.Α.Μ. Το τυπογραφείο τέθηκε σε λειτουργία την άνοιξη του 1942 μέσα σε συνθήκες απόλυτης

Β΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ - ΕΜΦΥΛΙΟΣ 1940-1951

Το οίκημα της οδού Σκρα 31, όπου είχε διαμορφωθεί ειδική υπόγεια κρύπτη και λειτουργούσε το παράνομο τυπογραφείο του Ε.Α.Μ. Εκεί τυπωνόταν η δεκαπενθήμερη αντιστασιακή εφημερίδα Ελεύθερη Ελλάδα από τον Δεκέμβριο του 1942 έως τον Μάρτιο του 1944 (φωτ. Σπ. Παναγιωτόπουλος).

Στις ένθετες φωτογραφίες η καταπακτή εισόδου στο παράνομο τυπογραφείο. Διακρίνονται οι τυπογραφικές κάσες και η χειροκίνητη εκτυπωτική μηχανή (φωτ. Ν. Μαυρογεώργη και Α. Κιτσαρά).

181

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII

στοιχειοθέτης. Τα κείμενα, το χαρτί, το μελάνι και τα χαρακτικά τα προσπόριζε ο δημοσιογράφος Κώστας Βιδάλης. Η σύζυγος του Ελληνούδη, Καλλιόπη και η σύζυγος του Τζήμα, Ελένη, προσποιούνταν τις νοικοκυρές. Το σπίτι της οδού Σκρα 31 έχει αποφασιστεί να στεγάσει το Μουσείο Τύπου της Εαμικής Εθνικής Αντίστασης, απόφαση η υλοποίηση της οποίας εκκρεμεί.

Η μάχη της οδού Μπιζαν΄ίου

Η ηρωική αντίσταση και η θυσία των υπερασπιστών της οδού Μπιζανίου, όπως αποτυπώθηκε σε χαρακτικό της εποχής (αρχείο Μουσείου Εθνικής Αντίστασης οδού Μπιζανίου).

182

μυστικότητας και την ύπαρξή του αγνοούσαν ακόμα και οι τοπικές οργανώσεις του Κ.Κ.Ε. και του Ε.Α.Μ. Σταμάτησε τη λειτουργία του μόνο δύο φορές κατά τη διάρκεια της Κατοχής, τον Ιανουάριο του 1944, όταν η τοπική οργάνωση του Ε.Α.Μ. είχε εγκαταστήσει εκεί προσωρινά μια οικογένεια «βομβοπλήκτων» από τον Πειραιά και στις 4 Αυγούστου, όταν ο Βαγγέλης Μενεμενής ύστερα από συνάντησή του με τον γραμματέα του Ε.Α.Μ. Θανάση Χατζή έπεσε σε μπλόκο των Γερμανών στην Καισαριανή και τραυματίστηκε.24 Στο τυπογραφείο-κρύπτη εργάστηκαν ο Βαγγέλης Μενεμενής ως πιεστής, ο Νίκος Καλατζόπουλος, ο δημοσιογράφος και λογοτέχνης Τάκης Χατζής και ο Χρήστος Τζήμας ως

Ο ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ του 1944 υπήρξε το πιο σκληρό στην κατοχική ιστορία της Καλλιθέας. Τα μπλόκα για τον εντοπισμό μελών των αντιστασιακών οργανώσεων, οι μαζικές συλλήψεις και εκτοπίσεις ήταν οι συνήθεις μέθοδοι καταστολής της Αντίστασης. Προκειμένου να αντιμετωπίσει αυτές τις μεθόδους εκφοβισμού του πληθυσμού, ο Ε.Λ.Α.Σ. οργάνωσε ένοπλες ομάδες περιφρούρησης. Στις 24 Ιουλίου 1944 μία τέτοια ομάδα, αποτελούμενη από δέκα Επονίτες, έδωσε πραγματική μάχη σ’ ένα μικρό σπίτι, στην οδό Μπιζανίου 10, στην περιοχή Χαροκόπου. Τα ξημερώματα της επόμενης μέρας, γερμανική δύναμη χιλίων ανδρών μαζί με τμήματα των Ταγμάτων Ασφαλείας και δυνάμεις της Αστυνομίας και της Χωροφυλακής, περικύκλωσαν την Καλλιθέα. Συνάντησαν, όμως, και πάλι τη στρατιωτική κινητοποίηση του Ε.Λ.Α.Σ. , τα μέλη του οποίου ξεσήκωναν τον λαό και ειδοποίησαν τον Ε.Λ.Α.Σ. των άλλων συνοικιών. Γρήγορα κατέφθασαν τμήματα του Ε.Λ.Α.Σ. από τα Πετράλωνα, τα Σφαγεία, το Παγκράτι, τη Νέα Σμύρνη, το Δουργούτι και την Κοκκινιά. Οι μάχες επεκτάθηκαν σε κάθε γωνιά της Καλλιθέας, με τους εχθρούς να δέχονται επιθέσεις από κάθε κατεύθυνση. Την έδρα του φρουραρχείου του Ε.Λ.Α.Σ. στην οδό Μπιζανίου υπερασπίζονταν δέκα Επονίτες. Γρήγορα το σπίτι ερειπώθηκε από σφαίρες και βλήματα των Γερμανών και όταν άρχισαν να τελειώνουν τα πυρομαχικά τους, οι υπερασπιστές του τραγούδησαν τον εθνικό ύμνο και αυτοκτόνησαν. Οι συγκρούσεις στην Καλλιθέα συνεχίστηκαν μέχρι το βράδυ που αποσύρθηκαν οι γερμανικές και κυβερνητικές στρατιωτικές δυνάμεις στις βάσεις τους, μετρώντας εκείνη μόνο τη μέρα πάνω από πενήντα νεκρούς και τραυματίες. Ταυτόχρονα, το σπίτι-κάστρο

Β΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ - ΕΜΦΥΛΙΟΣ 1940-1951

Άνω: Πάνδημη συμμετοχή των Καλλιθεατών στην κηδεία των Επονιτών που έχασαν τη ζωή τους στη μάχη της οδού Μπιζανίου (αρχείο Μουσείου Εθνικής Αντίστασης οδού Μπιζανίου). Κάτω: Επτά από τους δέκα συνολικά νεκρούς υπερασπιστές της οδού Μπιζανίου (αρχείο Μουσείου Εθνικής Αντίστασης οδού Μπιζανίου).

183

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII

Το μνημείο που στήθηκε για να τιμήσει τους αγωνιστές της μάχης της οδού Μπιζανίου έξω από το σημερινό Μουσείο Εθνικής Αντίστασης της Καλλιθέας (φωτ Σπ. Παναγιωτόπουλος).

Το μνημείο των εκτελεσθέντων στο μπλόκο των Γερμανών στην Καλλιθέα στις 28 Αυγούστου του 1944, στη συμβολή των οδών Μαντζαγριωτάκη και Δοϊράνης (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος).

184

Β΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ - ΕΜΦΥΛΙΟΣ 1940-1951

της οδού Μπιζανίου μετατράπηκε σε λαϊκό προσκύνημα. Στους τοίχους του σκαλίστηκαν τα ονόματα των δέκα ηρώων: Θανάσης Αλεξίου, 20 ετών Γιάννης Ιωακειμίδης, 17 ετών Σπύρος Χατζηπουλημένος, 17 ετών Δημήτρης Γαλιάτσος, 19 ετών Δημήτρης Βασιλειάδης, 19 ετών Ιορδάνης Παπαδόπουλος, 20 ετών Στέλιος Βιτσέντζος, 20 ετών Γιώργης Γυμνόπουλος, 21 ετών Γαβριήλ Μυριδινός, 25 ετών Παύλος Λιγνόπουλος, 20 ετών25

Το μπλόκο της 28ης Αυγούστου

Ι ΕΝΩ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ του 1944 φαινόταν πλέον ότι ήταν το τελευταίο της Κατοχής, οι Γερμανοί και οι συνεργάτες τους ενέτειναν την εκδικητική στάση τους απένα-

ντι στους Έλληνες. Ένα από τα πιο βάρβαρα μέτρα που εφάρμοζαν, ήταν και τα μεγάλα μπλόκα με στόχο τη συντριβή του εαμικού κινήματος και την άσκηση τρομοκρατίας σε βάρος του πληθυσμού. Στις 28 Αυγούστου 1944, έπειτα από τα μπλόκα που έγιναν στον Βύρωνα και στην Κοκκινιά, οι κατακτητές επέδραμαν στην Καλλιθέα και απέκλεισαν κάθε έξοδο από την πόλη. Έπειτα από διαταγή, τέσσερις χιλιάδες Καλλιθεάτες συγκεντρώθηκαν στο γήπεδο της ΑΕΚ Καλλιθέας, το οποίο βρισκόταν ανάμεσα στη λεωφόρο Συγγρού και τις οδούς Δήμητρος, Δοϊράνης και Μαντζαγριωτάκη. Όσοι αναγνωρίζονταν ότι συμμετείχαν σε αντιστασιακή οργάνωση, οδηγούνταν στο υπόγειο μιας οικίας επί της οδού Μαντζαγριωτάκη και Δοϊράνης, όπου ένας Γερμανός αξιωματικός τούς υποδεχόταν. Αφού συνομιλούσε με κάθε κρατούμενο ξεχωριστά, τον χτυπούσε στην πλάτη και

Το κτήριο της Π.Ε.Α.Ν. Καλλιθέας στην οδό Φιλαρέτου 108 (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος).

185

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII

ΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΕΜΦΥΛΙΑΣ ΣΥΡΡΑΞΗΣ

Καλλιθεάτες αγωνιστές του Ε.Α.Μ στο πανελλαδικό συλλαλητήριο (αρχείο Μουσείου Εθνικής Αντίστασης οδού Μπιζανίου).

Η άφιξη του Γεωργίου Παπανδρέου ως επικεφαλής της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητος αμέσως μετά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής. Συνοδεύεται από τον Άγγλο αντιστράτηγο Ρόναλντ Σκόμπι.

186

ις αρχές του 1944, όταν η ώρα της απελευθέρωσης πλησίαζε, οι αντιθέσεις των αντιστασιακών οργανώσεων οδηγήθηκαν σε ανοιχτή ρήξη. Ο Ε.Λ.Α.Σ. με συντονισμένες και ευρείας κλίμακας επιθέσεις, κατάφερε να περιορίσει την Ε.Κ.Κ.Α και τον Ε.Δ.Ε.Σ. και να μείνει κυρίαρχος στην ελληνική ύπαιθρο. Το Ε.Α.Μ. τον Μάρτιο του 1944 ίδρυσε την Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (Π.Ε.Ε.Α.), η οποία επεδίωξε να αντικαταστήσει την κυβέρνηση Τσουδερού, που βρισκόταν στην Αίγυπτο, με μια κυβέρνηση εθνικής ενότητας στην οποία θα μετείχε και η ίδια. Καθώς ήταν ολοφάνερο πως κυρίαρχη πολιτική δύναμη της μεταπολεμικής Ελλάδας θα ήταν ο Ε.Λ.Α.Σ., οι Βρετανοί, που υποστήριζαν σαφώς την επάνοδο της αυτοεξόριστης στην Αίγυπτο κυβέρνησης,δεν δίστασαν να προτείνουν ακόμα και ένοπλη επέμβαση προκειμένου να απομακρυνθεί ο κομμουνιστικός παράγοντας από την ελληνική πολιτική σκηνή. Έπειτα από αλλεπάλληλες παραιτήσεις, επικεφαλής της εξόριστης κυβέρνησης ορίστηκε ο Γεώργιος Παπανδρέου, ο οποίος και ζήτησε επισήμως τη συνδρομή των Άγγλων για την επίτευξη του κοινού στόχου.

Β΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ - ΕΜΦΥΛΙΟΣ 1940-1951

H μάντρα στην οποία εκτέλεσαν οι Γερμανοί τους Έλληνες πατριώτες τον Αύγουστο του 1944.

ΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΤΩΝ

ΕΚΤΕΛΕΣΜΕΝΩΝ ΚΑΛΛΙΘΕΑΤΩΝ ΣΤΟ ΜΠΛΟΚΟ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ

του έγνεφε ότι ήταν ελεύθερος να φύγει. Μόλις όμως ο κάθε Καλλιθεάτης γύριζε αμέριμνα την πλάτη και ετοιμαζόταν να φύγει, ο Γερμανός τον εκτελούσε επί τόπου με το περίστροφό του. Σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες, υπολογίζεται ότι εκτελέστηκαν εκείνη τη μέρα περίπου 20 έως 25 Καλλιθεάτες αντιστασιακοί.26 Οι υπόλοιποι συνελήφθησαν και διατάχτηκαν να προχωρήσουν από τη λεωφόρο Συγγρού προς την Αθήνα, προκειμένου να μεταφερθούν στη Γερμανία, σε καταναγκαστικά έργα. Εν όψει αυτού του κινδύνου, αρκετοί τράπηκαν σε φυγή προς τη Νέα Σμύρνη. Ακολούθησε μαζική διαφυγή των συλληφθέντων μέσα από το ρέμα της Κατσιποδούς, που διερχόταν κάθετα τη λεωφόρο Συγγρού στη διασταύρωσή της με την οδό Μενελάου. Οι Γερμανοί άρχισαν να πυροβολούν για να προλάβουν τη φυγή, σκοτώνοντας πέντε πατριώτες. Στην επιχείρηση αυτή αξίζει να σημειωθεί ότι τη διαφυγή πολλών Καλλιθεατών διευκόλυναν Έλληνες αστυνομικοί που φρουρούσαν την πορεία των Ελλήνων προς την Αθήνα.

Οι κάτοικοι της Καλλιθέας που έχασαν τη ζωή τους στο συγκεκριμένο μπλόκο των Γερμανών, στις 28 Ιουλίου 1944 είναι οι: Άραξος Δημήτρης Γεωργίου Αντώνης Γκαβέας Νικόλαος Δεπάστας Νικόλαος Κασιωτάκης Μιλτιάδης Κουνέλης Φώτης Κυρίκος Φώτης Μαυρίδης Δημήτριος Μιχάλας Γεώργιος Μπιζάκης Εμμανουήλ Παπαχρήστος Άρης Πετρόγιαννης Σωτήρης Πετρόγιαννης Γιάννης Πολυκανδριώτης Γεώργιος Σαλονικίδης Πέτρος Σαλούστρος Νικόλαος Σαραντόπουλος Κώστας Σαραντόπουλος Μήτσος Σκοπελίτης Μιχάλης Τοκατιάν Άγκοπ Φόρας Παναγιώτης

187

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII

Η μεγάλη παναθηναϊκή συγκέντρωση που οργάνωσαν το Ε.Α.Μ. και η Ε.Π.Ο.Ν. στο Καλλιμάρμαρο στάδιο με κύριο αίτημα την παροχή αμνηστίας (αρχείο Επαμεινώνδα Σαρανταένα).

Τα Δεκεμβριανά Πιστοποιητικό του Εγκληματολογικού Τμήματος του Υπουργείου Εσωτερικών για τη φωτογράφιση και δακτυλοσκόπηση του πτώματος του Κ. Οταπασίδη, 9/11/1944 (αρχείο Μουσείου Εθνικής Αντίστασης οδού Μπιζανίου).

188

ΗΝ ΚΥΡΙΑΚΗ 3 Δεκεμβρίου το Ε.Α.Μ. οργάνωσε διαδήλωση διαμαρτυρίας στην πλατεία Συντάγματος, η οποία κατέληξε σε αιματοχυσία. Ο απολογισμός ήταν 53 νεκροί και πάνω από 70 τραυματίες που έπεσαν στην άσφαλτο χτυπημένοι από τα όπλα των εθνοφρουρών και των αγγλικών δυνάμεων. Την επόμενη μέρα το Ε.Α.Μ. κήρυξε γενική απεργία. Ακολούθησαν σφοδρές μάχες με επίκεντρο τα Χαυτεία, που συνεχίστηκαν όλο τον μήνα. Τα Δεκεμβριανά, η πρώτη φάση του Εμφυλίου, είχε ήδη αρχίσει. Επειδή στην Καλλιθέα εξακολουθούσαν να εδρεύουν οι δυνάμεις του Ε.Λ.Α.Σ. , όπως και στους περισσότερους δήμους της Αττικής, οι πιο πολλοί από τους τραυματίες εκείνες τις ημέρες μεταφέρθηκαν στην κλινική του Νικολάου Σκανδαλάκη, η οποία είχε γεμίσει από ετοιμοθάνατους και νεκρούς. Οι μονάδες των Άγγλων, του Στρατού και της Αστυνομίας έλεγχαν μόνο το κέντρο της Αθήνας, ενώ η υπόλοιπη πόλη ήταν κάτω από τον έλεγχο του Ε.Λ.Α.Σ. Άμεσος στόχος των Ελασιτών ήταν να εξουδετερώσουν τα διάσπαρτα και απομονωμένα αστυνομικά

τμήματα στα προάστια. Έτσι, περικύκλωσαν και το ΙΑ΄ αστυνομικό τμήμα Καλλιθέας και επιτέθηκαν στο κτήριο με πολυβόλα για πολλές ώρες, μέχρι που ένα τεθωρακισμένο αγγλικό όχημα έσπευσε και απεγκλώβισε τους αστυνομικούς. Οι Άγγλοι ήταν αποφασισμένοι να εξοντώσουν τις ένοπλες εαμικές δυνάμεις με κάθε τρόπο. Είχαν περικυκλώσει την Καλλιθέα, παρατάσσοντας άρματα και στρατό κατά μήκος της Συγγρού, με στόχο να απομονώσουν και να εξοντώσουν τον τοπικό Ε.Λ.Α.Σ. Αυτό είχε αποτέλεσμα να μετατραπεί το περιβόλι της Αγίας Βαρβάρας σε νεκροταφείο, όπου θάφτηκαν δεκάδες αριστεροί που έχασαν τη ζωή τους κατά τις συγκρούσεις του Δεκεμβρίου. Οι μάχες εξακολούθησαν σποραδικά, νύχτα και μέρα, σε διάφορα μέρη της Καλλιθέας. Οι ανταλλαγές πυρών ήταν καθημερινό φαινόμενο στην Καλλιθέα εκείνον τον Δεκέμβρη και οι δρόμοι γεμάτοι σφαίρες και βλήματα. Ενώ η μάχη της Αθήνας συνεχιζόταν με αμείωτο πάθος και εξίσου αμείωτο φόρο αίματος, στα τέλη Δεκεμβρίου του 1944 ένα αεροπλάνο που πετούσε σε χαμηλό ύψος πέταξε στην Καλλιθέα χιλιάδες προκηρύξεις, καλώντας τους κατοίκους της περιοχής να εκκενώσουν την πόλη. Ο στρατηγός Σκόμπι προειδοποιούσε τους κατοίκους να εγκαταλείψουν τις περιοχές που βρίσκονταν υπό τον έλεγχο του Ε.Λ.Α.Σ., γιατί επρόκειτο να βομ-

Β΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ - ΕΜΦΥΛΙΟΣ 1940-1951

Η ΣΥΜΦΩΝΊΑ ΤΗΣ ΒΑΡΚΙΖΑΣ ΚΑΙ Ο ΕΜΦΥΛΙΟΣ Ομάδα διαδηλωτών μεταφέρει τραυματία κατά τα αιματηρά επεισόδια των Δεκεμβριανών.

ετά τα Δεκεμβριανά, ο Γεώργιος Παπανδρέου παραιτήθηκε και την πρωθυπουργία ανέλαβε ο Νικόλαος Πλαστήρας. Το κείμενο της Συμφωνίας της Βάρκιζας που υπέγραψε η νέα κυβέρνηση τον Φεβρουάριο του 1945, προέβλεπε άρση του στρατιωτικού νόμου, αμνηστία και των δύο πλευρών, προάσπιση των ατομικών ελευθεριών και κατοχύρωση του δικαιώματος της πολιτικής έκφρασης. Παρά τη συμφωνία, ο κυβερνητικός στρατός με τη συνδρομή των αγγλικών δυνάμεων συνέχιζε τις συστηματικές διώξεις κατά των αριστερών. Στις προγραμματισμένες εκλογές του Μαρτίου 1946, το Κ.Κ.Ε., τα κόμματα του Ε.Α.Μ. και οι Φιλελεύθεροι απείχαν, με αποτέλεσμα να πλειοψηφήσει το Λαϊκό Κόμμα και με δημοψήφισμα που διενεργήθηκε το φθινόπωρο του ίδιου χρόνου επανήλθε στην Ελλάδα ο Γεώργιος Β΄. Οι κομμουνιστές, αποκηρύσσοντας το δημοψήφισμα ως νόθο, αποφάσισαν να αντιδράσουν με ένοπλο αγώνα, εξωθούμενοι κυρίως από τη «λευκή τρομοκρατία» που είχε απλωθεί σε όλη τη χώρα εναντίον του εαμικού λαού. Αμέσως το Κ.Κ.Ε. κηρύσσεται παράνομο και δεκάδες χιλιάδες αριστεροί εγκλείονται σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Οι φυλακές της χώρας γεμίζουν με αγωνιστές του Ε.Α.Μ., ενώ και στις φυλακές του Σκοπευτηρίου στην Καλλιθέα συγκεντρώθηκε ένα μεγάλο μέρος των αριστερών της πρωτεύουσας. Στα τέλη του 1946, η κυβέρνηση Τσαλδάρη ζήτησε τη βοήθεια των Ηνωμένων Εθνών προκειμένου να συστηθεί ειδική επιτροπή που θα εξέταζε την έκρυθμη κατάσταση στην Ελλάδα. Μετά και από αδυναμία των Βρετανών να συνεχίσουν την υποστήριξη των ελληνικών κυβερνητικών δυνάμεων, πρωταγωνιστικό ρόλο ανέλαβαν οι Ηνωμένες Πολιτείες. Από τον Μάρτιο του 1947, το δόγμα Τρούμαν τόνιζε ότι οι Η.Π.Α. θα βοηθούσαν με κάθε μέσο την Ελλάδα στον αγώνα της κατά του κομμουνισμού. Ο εμφύλιος πόλεμος έληξε το καλοκαίρι του 1949, όταν οι αντάρτες ηττήθηκαν στις οροσειρές του Γράμμου και του Βιτσίου από τις δυνάμεις του κυβερνητικού στρατού.

Η ανακοίνωση που τοιχοκόλλησε στους δρόμους της Αθήνας ο αντιστράτηγος Σκόμπι.

189

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII

Ο συνταγματάρχης Νικόλαος Ζερβός, διορισμένος δήμαρχος Καλλιθέας (1945-1946).

βαρδιστούν. Οι κάτοικοι της Καλλιθέας πανικοβλήθηκαν και έσπευσαν να σωθούν μέσα στο εργοστάσιο της Πειραϊκής Πατραϊκής και στα υπόλοιπα κτήρια που χρησιμοποιούνταν κατά την Κατοχή ως καταφύγια. Βομβαρδισμός δεν έγινε. Αλλά, την επομένη, 5 Ιανουαρίου 1945, ο Ε.Λ.Α.Σ. υπέγραψε συμφωνία ανακωχής με την κυβέρνηση και απέσυρε τις δυνάμεις του από τα μεγάλα αστικά κέντρα. Οι μάχες σταμάτησαν και η Καλλιθέα πλημμύρισε από Άγγλους στρατιώτες και Έλληνες της Εθνοφυλακής, οι οποίοι καταυλίστηκαν στη Σιβιτανίδειο και στα γύρω κτήρια. Αρχικά η μεσαία τάξη της Καλλιθέας υποδέχτηκε τους Άγγλους με ενθουσιασμό, κυρίως γιατί με την παρουσία τους σταμάτησαν οι συγκρούσεις και απομακρύνθηκαν οι αριστεροί από την πόλη. «[…] Δεν ήξεραν ότι αυτή η αποικιακή πολιτική τους στην πατρίδα και τα ελληνικά υποχείρια που προσέλαβαν στα επόμενα χρόνια για να τη θέσουν σε εφαρμογή, θα καταδίκαζε έμμεσα τη χώρα μας στην κοινωνική και οικονομική οπισθοδρόμηση. Θα μας ανάγκαζε δε εμάς τα αθώα παιδάκια που παίζαμε τότε ανύποπτα στους δρόμους, να πάρουμε σε λίγα χρόνια το δρόμο της ξενιτιάς ή θα έπρεπε να αλωνίζουμε τις επτά θάλασσες για να μπορέσουμε να επιζήσουμε.».27

Ο Νικόλαος Ζερβός, όπως αποτυπώθηκε από τον γελοιογράφο της εφημερίδας Καλλιθέα το 1948.

Δημοτικές αρχές περιόδου 1945-1951

190

ΠΟ ΤΟ 1945 μέχρι το 1951, οπότε και διεξήχθησαν οι πρώτες μεταπολεμικές δημοτικές εκλογές, οι δήμαρχοι της πόλης της Καλλιθέας ήταν διορισμένοι από τις κυβερνήσεις του Εμφυλίου. Κατά τη σύντομη θητεία της, το 1945 η κυβέρνηση Πλαστήρα είχε διορίσει δήμαρχο τον συνταγματάρχη Νικόλαο Ζερβό, στον οποίο είχε νωρίτερα παραδώσει το αξίωμα ο Γεώργιος Κασιμαγκλής, που άσκησε τα καθήκοντά του κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Ο Ν. Ζερβός είχε λάβει μέρος σε όλους σχεδόν τους πολέμους της εποχής του, από τους Βαλκανικούς, τον Μικρασιατικό, των Δαρδανελλίων, μέχρι και του Δυτικού Μετώπου και είχε κερδίσει την εύνοια και την εμπιστοσύνη του προσωπικού του φίλου και τότε πρωθυπουργού της χώρας Νικολάου Πλαστήρα. Δημοτικοί σύμβουλοι διετέλεσαν οι: Επ. Κατενώφ (αντιπρόεδρος

του δημοτικού συμβουλίου), Ν. Τακής, Δ. Αλήμονος, Σ. Βασιλείου, Δ. Γιακουμίδης, Γ. Ιατρίδης, Γ. Κοκονέζος, Ε. Καρεμφυλλίδης, Χ. Κακουλίδης, Ε. Λαΐνης, Ν. Λεοντόπουλος, Γ. Μπαρού, Ι. Ουραΐογλου, Γ. Πλακοτάρης, Θ. Συμεωνίδης, Γ. Ανδρεάδης, Α. Γεωργιάδης, Κ. Καρύδης, Ε. Παπαδάκης, Κ. Ασλανίδης, Ν. Μπαλτατζής, Ν. Κουσουρελάκης, Β. Λαζαρίδης, Ν. Σκανδαλάκης. Μάλιστα από τις συνεδριάσεις του δημοτικού συμβουλίου την άνοιξη του 194628 πληροφορούμαστε ότι χρέη δημάρχου τέλεσε για λίγο ο Γ. Πλακωτάρης. Οι μετακατοχικές συνθήκες δεν άφηναν μεγάλα οικονομικά περιθώρια στους τοπικούς παράγοντες. Οι σύμβουλοι λάμβαναν αποφάσεις κυρίως σχετικά με την καθαριότητα του δήμου,29 την επιδιόρθωση των δημοτικών οχημάτων,30 τη χρηματοδότηση αθλητικών αγώνων και μαθητικών εκδηλώσεων,31 την προμήθεια αστυνομικών στολών στους νέους αστυφύλακες του δήμου,32 την υποδοχή των εξ Αμερικής ομογενών,33 ενώ πολλές αποφάσεις αφορούν στη στήριξη άπορων και ασθενών δημοτών. Χαρακτηριστική είναι η ονομασία των υπαλλήλων «υπηρετών του δήμου».34 Επίσης, ο δήμος καθιέρωσε ενιαύσια καλοκαιρινή εκδρομή για τα παιδιά της πόλης αφού αναγνωρίζεται ομοφώνως «ἐπ’ ἀνάγκῃ τῆς προστασίας τοῡ παιδιοῦ, τὸ ὁποῖον τόσον ἐδεινοπάθησεν κατὰ τα σκληρά ἒτη τῆς δουλείας καὶ τῆς κατοχῆς».35 Επιπλέον, πολλές αποφάσεις αφορούν στην ενίσχυση πανεφεδρικών εράνων, παλαιών πολεμιστών και αναξιοπαθούντων εφέδρων.36

Τηλέμαχος Κοσμίδης

ΤΙΣ 11 ΙΟΥΛΙΟΥ 1946,37 η κυβέρνηση Τσαλδάρη διόρισε δήμαρχο τον Τηλέμαχο Κοσμίδη, που άσκησε τα καθήκοντά του μέχρι τον Μάρτιο του 1949. Στη συνεδρίαση αυτή πληροφορούμαστε ότι νέος πρόεδρος του δημοτικού συμβουλίου διορίστηκε ο Λ. Μαλαχίας και μέλη του οι Κ. Μπουλούκος, Β. Μακρής, Α. Κουμαντάνος, Χ. Δρίγκας, Χ. Χαλιώτης, Δ. Κολέτσος, Γ. Βλαχώντης, Η. Κυριακουλάκης, Π. Γαλανόπουλος, Π. Θεοδωρόπουλος, Δ. Μπενσουσάν, Γ. Λεονταρίτη, Δ. Μαργαριτίδης, Μ. Αλιμπράντης, Δ. Παπαδημητριάδης, Η. Αριστογένης, Γ. Κατσαρός, Γ. Κούτσελας, Α. Ζαχαρής, «ἀπόντων τῶν Ἀ. Γεωργιάδη καὶ Μ. Πρωτοπαπᾶ καίτοι νομίμως κλητευθέντων».38

Β΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ - ΕΜΦΥΛΙΟΣ 1940-1951

Ο Τηλέμαχος Κοσμίδης, διορισμένος δήμαρχος Καλλιθέας (1946-1949).

«Θύελλα στο διοικητικό συμβούλιο Καλλιθέας επί δημαρχίας Τ. Κοσμίδη», γελοιογραφία που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Καλλιθέα το 1948.

Το συμβούλιο αποφασίζει τη σύσταση Υγειονομικής Επιτροπής προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι λοιμώδεις νόσοι που ταλανίζουν τους δημότες, την αναγκαστική απαλλοτρίωση έκτασης 16.159 τ.μ. στις Τζιτζιφιές, ενώ το ίδιο διάστημα διενεργείται έρανος για την ανέγερση μνημείου «τῶν ἐν Ἑλλάδι πεσόντων Βρεττανῶν, Αὐστραλῶν καὶ Νεοζηλανδῶν» 39 και αποφασίζεται η ανέγερση μνημείου υπέρ των «ἐν πολέμοις πεσόντων Καλλιθεατῶν».40 Στις αρχές Οκτωβρίου 1946 αποφασίζεται ο εξωραϊσμός της περιοχής γύρω από το Δέλτα Φαλήρου καθώς επίκειται η επάνοδος του βασιλιά.41 Τον Μάρτιο του 1947 ο Τηλέμαχος Κοσμίδης διορίζεται εκ νέου δήμαρχος από τη Νομαρχία Αττικοβοιωτίας (30/2-3-1947) με δημοτικούς συμβούλους τους Σ. Κυριακουλάκο, Χ. Χαλιώτη, Β. Μακρή, Β. Μπενσουσάν, Π. Γαλανόπουλο, Δ. Δελαπόρτα, Α. Κουμαντάνο, Θεοδωρόπουλο, Κούτσελα, Κολέτσο, Κυριακουλάκο, Γιαννόπουλο, Μπουλάκη, Αλιμπράντη, Αριστογένη, Βλαχώτη, Γεωργιάδη, Ζαχαρή, Κατσαρό, Λεονταρίτη, Μαργαριτίδη, Δρίγκα, Παπαδημητριάδη, Πρωτοπαππά, Καζαντζή και Μαλαχία.

Ο δήμαρχος από την πρώτη κιόλας συνεδρίαση της νέας του θητείας δρομολόγησε την επέκταση του δικτύου ύδρευσης των προσφυγικών οικισμών42 και την επισκευή δρόμων και προβλήτας των Τζιτζιφιών.43 Το θέμα του νεκροταφείου συνέχισε να απασχολεί το δημοτικό συμβούλιο, το οποίο αποφασίζει έρανο για τη συμπλήρωση των τεχνικών έργων του κοιμητηρίου. Το καλοκαίρι του 1947, έπειτα από προτροπή της Νομαρχίας, το δημοτικό συμβούλιο προβαίνει σε πιστώσεις για τα έξοδα λειτουργίας παιδικής κατασκήνωσης και για τη βελτίωση των παιδικών συσσιτίων του δήμου.44 Στην ίδια συνεδρίαση αποφασίζεται η δημιουργία δημοτικών αποχωρητηρίων στην πλατεία της Καλλιθέας.45 Τον χειμώνα και εν όψει Χριστουγέννων ικανοποιούνται οικονομικά δεκάδες αιτήσεις απόρων Καλλιθεατών και εθνικών σωματείων, όπως η «Φανέλλα του Στρατιώτη»,46 ο Μορφωτικός Σύλλογος Καλλιθέας, κ.λπ. Το 1948, κι ενώ ο εμφύλιος πόλεμος συνεχιζόταν, οι αποφάσεις του δημοτικού συμβουλίου περιορίζονται σε αγορά δώρων για τους τραυματίες της Κόνιτσας,47 οικονομική ενίσχυση προς την Επιτροπή Επιστράτευσης

Ο Τηλέμαχος Κοσμίδης, απόδοση γελοιογράφου της εφημερίδας Καλλιθέα το 1948.

191

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII

Ο Γεώργιος Ιατρίδης, διορισμένος δήμαρχος Καλλιθέας (1949-1950).

Δεξιά: Άποψη της οδού Αμαζόνων (νυν Γρυπάρη) το 1950 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

του δήμου,48 εισφορές των ανταρτόπληκτων οικογενειών49 και αγορά τροφίμων για τα ανταρτόπληκτα παιδιά.50 Από τη συνεδρίαση της 21ης Ιουλίου πληροφορούμαστε ότι έλαβαν χώρα τα εγκαίνια της λειτουργίας της λεωφοριακής γραμμής Καλλιθέας – Αθηνών.51 Το φθινόπωρο του ίδιου έτους ενισχύεται οικονομικά από τον Δήμο Καλλιθέας το Α΄ Σώμα Στρατού, το 55ο τάγμα Εθνοφρουράς, οι οικογένειες «τῶν φονευθέντων εἰς τὰς μάχας τῆς Ρούμελης»52 Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι οι δημοτικοί σύμβουλοι της περιόδου προβαίνουν σε μακροσκελείς διαλόγους και αλληλοκατηγορούνται για κακή διαχείριση των δημοτικών πόρων. Τον Νοέμβριο μάλιστα του 1948, το δημοτικό συμβούλιο «διαχωρίζει τὰς ἐυθύνας του» από τις ενέργειες του δημάρχου Τηλέμαχου Κοσμίδη, ο οποίος επιπλέον κατηγορείται για «σφετερισμόν 4.000.000» δραχμών, που προορίζονταν για την κατασκευή υπονόμου στο ρέμα της Κατσιποδούς. Οι κατηγορίες, όμως, ποτέ δεν επιβεβαιώθηκαν.

Γεώργιος Ιατρίδης

Ο Γεώργιος Ιατρίδης, όπως αποδόθηκε από τον γελοιογράφο της εφημερίδας Καλλιθέα το 1948.

192

ΟΝ ΜΑΡΤΙΟ ΤΟΥ 1949 διορίζεται δήμαρχος ο Γεώργιος Ιατρίδης με συμβούλους τους Π. Αλεξάκο, Δ. Αλήμονο, Κ. Ανανιάδη, Ν. Θεοδωρίδη, Σ. Καζαντζή, Σ. Κακλαμάνος, Ε. Καρεμφυλλίδη, Δ. Κατσάρη, Γ. Κατσαρό, Ρ. Κωστάκη, Ε. Λαῒνη, Χ. Λίζα, Γ. Μπαντούνα, Γ. Μπαρού, Μ. Μυλωνογιάννη, Ε. Παπαδάκη, Κ. Παπαδόπουλο, Γ. Πλακωτάρη, Ν. Σκανδαλάκη, Ι. Σπαθιά, Θ. Συμεωνίδη, Θ. Χαλιώτη, Χ. Χαμπέρη.53 Οι συνεδριάσεις του συμβουλίου ήταν σαφώς πιο σύντομες κατά το διάστημα αυτό και οι σχέσεις ανάμεσα στα μέλη του πιο ήπιες. Οι αποφάσεις σχετίζονται με οικονομικές ενισχύσεις στις ενορίες του δήμου,54 στον τοπικό Προσκοπικό Σύνδεσμο, στην οργάνωση «Μάνα του Στρατού», 55 στο Σώμα Ελλήνων Αλκίμων,56 στον Σύνδεσμο Φίλων Στρατού,57 στην αγορά βιβλίων, όπως Το Εθνικόν Παιδοφύλαγμα που εκδόθηκε από το Γ.Ε.Σ.,58 καθώς και την αγορά μηχανήματος ακτινοσκόπησης προς επάνδρωση του ιατρείου του Συλλόγου Κωνσταντινουπολιτών.59 Ο δήμος στηρίζει οικονομικά τον Σύλλογο Κωνσταντινουπολιτών καλύπτοντας όλα τα έξοδα της δεξίωσης που δίδεται υπέρ

Β΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ - ΕΜΦΥΛΙΟΣ 1940-1951

193

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII

Κυριακάτικο συσσίτιο σε μαθητές της Καλλιθέας από τον Σύλλογο Ποντίων Καλλιθέας το 1950 (Σύλλογος Ποντίων «Αργοναύται - Κομνηνοί»).

Δεξιά: Δημοτικά έργα στις Τζιτζιφιές για την αντιμετώπιση του προβλήματος της αποχέτευσης των ομβρίων υδάτων, στη δεκαετία του 1950 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

194

του «ἀμερικανικοῦ πρεσβευτικοῦ ζεύγους Γκρέιντυ»,60 ενώ στη συνεδρίαση της 24ης Αυγούστου ο δημοτικός σύμβουλος και αρχιτέκτονας Δ. Κάτσαρης ζητά από το δημοτικό συμβούλιο να του παραχωρηθεί άδεια για να εκπονήσει δωρεάν σχέδιο-σύνταξη μελέτης «διὰ τὴν ἀνέγερσιν Ἡρῴου Καλλιθέας»,61 η οποία και του δίνεται μετά συγχαρητηρίων από τους συναδέλφους του. Η λήξη του εμφύλιου πολέμου τον Αύγουστο του 1949 χαιρετίστηκε από τον δήμαρχο Καλλιθέας με το ακόλουθο συγχαρητήριο τηλεγράφημα προς τον αρχιστράτηγο Αλέξανδρο Παπάγο: «Ἡ Δημοκρατικὴ Ἀρχὴ Καλλιθέας ἐπὶ θριαμβευτικαῖς νίκαις Στρατοῦ καὶ Ἀεροπορίας καὶ ἐκκαθάρισιν Ἑλληνικοῦ ἐδάφους ἀπὸ κομμουνιστοσυμμοριακὸν μίασμα ἀπευθύνει εὐγνώμονα χαιρετισμὸν εἰς ὑμᾶς, εἰς ἡγέτας καὶ εἰς ἐνόπλους ἐθνικὰς δυνάμεις».62 Κατά τη διάρκεια του χειμώνα το δημοτικό συμβούλιο ασχολείται κυρίως με ενισχύσεις προς άπορους δημότες,63 αθλητικών σωματείων,64 και κυρίως τη στήριξη γυναικών του δήμου που έμειναν χήρες. Στα τέλη του έτους το δημοτικό συμβούλιο εγκρίνει τη διάθεση πιστώσεως 100.000.000 δραχμών «ὑπὲρ τῆς Ἐργατικῆς Ἑστίας τοῦ Ὑπουργείου Ἐργασίας ἐπὶ τῷ σκοπῷ τῆς ὑπ’ αὐτῆς ἀγορᾶς καταλλήλου χώρου ἐν Καλλιθέᾳ πρὸς ἀνέγερσιν κτηρίου Κέντρου Ἐργαζομένων».65 Πέρα από επισκευές των οδών, το δημοτικό συμβούλιο επικύρωσε την επέκταση

του ηλεκτροφωτισμού στους προσφυγικούς συνοικισμούς,67 και προέβη στην προκήρυξη διαγωνισμού γλυπτών για τη δημιουργία «ἡρῴου πεσόντων, ἐν τῷ βορείῳ τμῆμα τῆς Πλατείας Τσώρτσιλ (πλατεία Κύπρου)67 καθώς και «μνημείου πεσόντων ἐν Ἑλλάδι Βρεττανῶν, Αὐστραλῶν κτλ».68 Τον Αύγουστο του 1950 διορίζεται υπηρεσιακός (εν όψει εκλογών) δήμαρχος Καλλιθέας ο δικαστικός Αναστάσιος Τσαπόγας με συμβούλους τους Κ. Ανανιάδη, Ν. Σκανδαλάκη, Ρ. Κωστάκη, Π. Ανεζάκο, Ε. Καρεμφυλλίδη, Δ. Κατσάρη, Γ. Κατσαρό, Ε. Λαΐνη, Γ. Μπαρού, Ε. Παπαδάκη, Κ. Παπαδόπουλο, Γ. Πλακωτάρη, Ι. Σπαθιά, Ι. Τσαραμιάδο, Χ. Χαμπέρη, Δ. Αλήμονο, Ν. Θεοδωρίδη, Γ. Ιατρίδη, Σ. Καζαντζή, Σ. Κακλαμάνη, Γ. Μπαντούνα, Μ. Μυλωγιάννη, Θ. Συμεωνίδη και Θ. Τσιγκάκη.69 Από τις 30/10/1950 μέχρι τις 28/2/1951 διετέλεσε δήμαρχος Καλλιθέας ο τότε διευθυντής του Υπουργείου Εσωτερικών Χρήστος Μανιατάκος με το ίδιο δημοτικό συμβούλιο. Κατά τη διάρκεια της πεντάμηνης θητείας του υπηρεσιακού δημάρχου, εκτός από τις καθιερωμένες οικονομικές επιχορηγήσεις, εκδηλώθηκε και μια διαμαρτυρία. Αυθαίρετα, τα αρμόδια όργανα του Υπουργείου Συγκοινωνιών είχαν αλλάξει το τέρμα του δρομολογίου του τραμ από την Ακαδημία στο Ζάππειο. Αυτό είχε συνέπεια να ξεσηκωθεί ο εργατικός κόσμος του δήμου, καθώς η απόφαση αυτή έφερε δυσκολίες στη μετακίνηση των Καλλιθεατών προς το κέντρο. Με έγγραφα και εκδηλώσεις διαμαρτυρίας το δημοτικό συμβούλιο προσπάθησε να αλλάξει την απόφαση αυτή, χωρίς όμως άμεσο αποτέλεσμα. Η Εταιρεία Τροχιοδρόμων υποστήριζε ότι δεν συνέφερε η έλευση των τραμ μέσα από τον Δήμο Καλλιθέας λόγω της μεγάλης κίνησης. Από την 1/3/1951 μέχρι τον Ιούνιο του 1951 διορίστηκε υπηρεσιακός δήμαρχος ο Αντώνης Καστανάς με την ίδια σύνθεση του δημοτικού συμβουλίου. Ανάμεσα, πάντως, στις πιο ενδιαφέρουσες πράξεις της περιόδου είναι η έγκριση της έκθεσης του προϊσταμένου Τεχνικών Υπηρεσιών που αφορούσε στην επέκταση του σχεδίου πόλεως Καλλιθέας στην περιοχή Πεταλίδας, καθώς και ψήφισμα «ὑπὲρ τῆς εὐοδώσεως τῆς ἑνώσεως τῆς Κύπρου μετὰ τῆς μητρὸς Ἑλλάδος».70

Β΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ - ΕΜΦΥΛΙΟΣ 1940-1951

195

CHAPTER VΙI

WORLD WAR II – GERMAN OCCUPATION CIVIL WAR (1940-1951)

by Anna Mourouglou

Kallithean EAM ﬁghters attending a panhellenic rally (Museum of National Resistance at Bizaniou Street collection).

196

The German Occupation of Athens and the hazardous winter of 1941

T WAS IN THE MILITARY CONFLICT between Italy and Greece at the beginning of World War II, that three renowned Kallithean heroes demonstrated their bravery and martial skill. These were colonel Konstantinos Davakes, commander of the Pindos detachment, captain Vasileios Arslanoglou, governor of the submarine “Glaukos” and lieutenant Ioannes Kostakos. Moreover, numerous Kallitheans joined the army and fought against the Italian forces. As soon as the Germans occupied Greece, food and supplies were minimised. During 1941, many people died of famine, cold and lack of medicines. Both the Germans and the Italians had commandeered many buildings at Kallithea, e.g. the Sivitanideios and Harokopeion Schools and the premises of the Association of Constantinoupolites, in order to accommodate their headquarters. The Skopefterion became a prison and the Faleron Racecourse was used as a military camp and station. Since the winter of 1942, the a black market was established along Filaretou and Skra Streets. The extreme starvation conditions that prevailed rendered charity highly essential. Such activity was undertaken by the municipal authorities and the church, the Association of Constantinoupolites, “Argonautai-Komnenoi”, “Palladion”, “Damaris”, “Agia Varvara”,

various doctors, civil servants and other individuals.

Municipal authorities during the German Occupation

N VIEW OF THE coming war, Mayor Ioannes Arapakes and the Kallithea Municipal Council decided to have hideouts constructed and sirens installed. As many municipality employees had joined the army, a large number of new staﬀ members was hired. During the summer of 1941 the Prefect of Attica ordered the closing down of the Kallithea Municipal Library and evening schools. In the meeting of the Municipal Council that took place in 8 August 1941, Ioannes Arapakes was replaced by Georgios Katsimagles, who had been appointed by the government. The Municipal Administrative Committee included Ch. Polychronopoulos, A. Kalotaios, A. Tsirivagos, Ch. Hamberes, D. Papamichæl and Th. Palamides. The new municipal authority’s activity focused on providing poor Kallitheans with allowances and medical treatment. They also oﬀered grants to the various Kallitheans clubs and associations, as well as the medical centre “Agioi Pantes”. Many hideouts were constructed by means of municipals funds, while all Kallithea squares and parks were used for cultivating vegetables.

Resistance at Kallithea

RGANISED RESISTANCE against the Germans at Kallithea was undertaken mainly by the National Liberation Front (EAM) and also the Kallithea departments of the Panhellenic Association of Fighting Youths (PΕΑΝ) and the Uniﬁed Panhellenic Youth Organisation (EPON). The Kallithea EAM force was particularly large, as it included more than

WORLD WAR II – GERMAN OCCUPATION

Front page of “Rizospastes” (29/8/1943) featuring an article on the fire that destroyed the tram station at Kallithea during a major strike. Engraving depicting the heroic sacrifice of the ten EPON fighters at Bizaniou Street, mid-1940s (Museum of National Resistance at Bizaniou Street collection).

four hundred men. The EAM fighters’ activities involved hampering the German military operations in the general area of Kallithea, distributing leaflets of subversive content, scribbling rebellious slogans on walls, organising public meals etc. The Kallithea department of PEAN had fifty one members, not all of them fighters. Their main activity was providing shelter to fighters under persecution in hideouts located in the districts of Harokopou, Agia Eleousa and Tzitzifies. Moreover, they played an important role in gathering information and briefing the population by means of leaflets and newspapers. During 1942, resistance at Kallithean became more vigorous, as more and more Kallitheans had joined the forces of EAM. The year 1943 witnessed a great deal of fighting in the streets of Kallithea and a large number of people being executed, held hostage or imprisoned. In the meanwhile, many Kallithea youths had joined EPON that had been established since February 1943.

Resistance Press at Kallithea

WO PRINTING-HOUSES were operating at Kallithea during the Occupation period. One of them was located in the basement of the Karantinos Stoa and owned by the Kostas and Manoles Aslanes from Asia Minor. From June 1941 until August 1942 the Aslanes brothers had been printing “Rizospastes”, and from April until August 1942 “Eleuthere Ellada”. In August 1942, the Aslanes brothers were arrested and imprisoned. In spring 1942, EAM set a printing-house up in the basement of a small house (31 Skra Street) owned by Vaggeles Menemenes. This is where a large amount of EAM’s informativesubversive material was printed. The printing-house was staﬀed by Vaggeles Menemenes (printer), Nikos Kalantzopoulos and Chrestos Tzemas (typesetters). The texts, paper, ink and engravings were provided by the journalist Kostas Vidales.

197

CHAPTER VII

The ﬁght at Bizaniou Street

N ORDER to shield the Kallithea population against the German means of suppression, ΕLAS had established armed guarding teams patrolling the area. In 24 July 1944, one of these teams was involved in a fight in the vicinity of a small house, an ELAS stronghold at Bizaniou Street, in the Harokopou district. The team consisted of ten EPON members. Early next morning, Kallithea was surrounded by German forces, Security Batallions and numerous policemen. ELAS, on the other hand, had summoned a large number of fighters from Kallithea, Petralona, Sfageia, Pagrati, Nea Smyrne, Kokkinia and Dourgouti. Soon, Kallithea became a real battlefield. The ten EPONites at Bizaniou Street kept fighting until they were out of ammunition. Subsequently, they sang the national anthem and committed suicide. Fighting continued until late afternoon, when all forces were withdrawn. More than fifty Kallitheas were killed in this bloody encounter.

The 28th August blockade The ﬁrst victims to fall at Syntagma Square in 3 December 1944.

198

NE OF THE MOST COMMON German methods to cause havoc among the EAM ﬁghters and terrorise the population was creating blockades. After the bloody blockades at Vyronas and Kokkinia, it was Kallithea’s turn. In 28 August 1944, large numbers of German soldiers ﬂocked to Kallithea and blocked all exits. More than four thousand Kallitheans were ordered to concentrate in a football pitch. Those acknowledged to be involved in resistance activity, were singled out and executed. The rest were ordered to move towards a number of lorries, that would carry them to concentration camps in Germany. As large numbers of people started running towards all directions in order to

escape, the Germans opened fire on them. Twenty-one Kallitheans were killed in the blockade of 28 August 1944.

The events of December 1944

N 3 DECEMBER 1944, EAM organised a large protest at Syntagma Square, which resulted in bloodshed. Twenty-eight people were killed and more than one hundred wounded under the British soldiers and national guards’ fire. The next morning EAM organised a general strike. Throughout December numerous bloody fights were taking place in almost all Athenian suburbs. The events of December 1944 constituted the initial phase of the Civil War. As Kallithea was an ELAS stronghold, most of the wounded fighters were brought to Nikolaos Skandalakes’ clinic. The ELAS fighters besieged the Kallithea police station for many hours, until a British tank came in aid of the policemen. Determined to obliterate the Kallithea ELAS army, the British forces surrounded the town. Throughout December, the streets of Kallithea became theatre of numerous fights and killings. At the beginning of January, ELAS made truce with the Greek government and withdrew its powers from all urban centres. Battles at Kallithea stopped and the area was crowded by British soldiers and national guards.

Municipal authorities during the period 1945-1951

URING THE PERIOD 1945-1951, in other words from the end of World War II until the ﬁrst post-war elections, all Kallithea mayors and municipal council members had been appointed by the government. In 1945 colonel Nikolaos Zervos was appointed Mayor of Kallithea by the short-term Plasteras government. The Municipal Council consisted of E. Katenov, N. Takes, D. Alemonos, S. Vasileiou, D. Giakoumides, G. Iatrides, G. Kokonezos, E. Karemfullides, Ch. Kakoulides, E. Laines, N. Leontopoulos, G. Barou, I. Ouraioglou, G. Plakotares, Th. Symeonides, G. Andreades, A. Georgiades, K. Karydes, E. Papadakes, K. Aslanides, N. Mpaltatzes, K. Kousourelakes, V. Lazarides and N. Skandalakes. The Municipal Council’s decisions included infrastructure works, though limited in

WORLD WAR II – GERMAN OCCUPATION

Informative leaﬂet published by the Agia Eleousa-Tzitziﬁes department of EAM regarding the events that took place in 24, 26 and 29 August 1944 (Museum of National Resistance at Bizaniou Street collection).

number and extent due to lack of funds, and the ﬁnancial support of poor Kallitheans. Zervos was replaced by Telemachos Kosmides, who was appointed by the Tsaldares government in July 1946. Kosmides remained Mayor of Kallithea until March 1949. The Municipal Council included L. Malachias, K. Bouloukos, V. Makres, A. Koumantanos, Ch. Drigas, Ch. Haliotes, D. Koletsos, G. Vlahontes, E. Kyriakoulakes, P. Galanopoulos, P. Theodoropoulos, D. Benousan, G. Leontarites, D. Margaritides, M. Alibrantes, D. Papademetriades, E. Aristogenes, G. Katsaros, G. Koutselas and A. Zachares. One of the most important decisions taken by the new Municipal Council was the establishment of a health committee aiming at the prevention of the various infectious diseases, which were very common among Kallitheans at that time. In March 1947, Telemachos Kosmides was re-appointed. The new Municipal Council consisted of S. Kyriakoulakos, Ch. Haliotes, V. Makres, V. Benousan, P. Galanopoulos, D. Delaportas, A. Koumantanos, P. Theodoropoulos, G. Koutselas, D. Koletsos, L. Malachias, D. Papademetriades, E. Aristogenes, G. Katsaros, Ch. Drigas, G. Vlahontes, A. Zachares, G. Leontarites, D. Margaritides, M. Alibrantes, Giannopoulos, Boulakes, Georgiades, S. Kazantes and Protopappas. Their decisions included the development of waterworks in the refugees’ districts, repairs of roads and at the Tzitziﬁes

pier, the establishment of a summer camp for childred and ﬁnancial support for poor Kallitheans and various associations, charities and military units. In March 1949 Georgios Iatrides was appointed Mayor of Kallithea. The Municipal Council included P. Alexakos, D. Alemonos, K. Ananiades, N. Theodorides, S. Kazantzes, S. Kaklamanos, E. Karemfullides, D. Katsares, G. Katsaros, R. Kostakes, E. Laines, Ch. Lizas, G. Bantounas, G. Barou, M. Mylonogiannes, E. Papadakes, K. Papadopoulos, G. Plakotares, N. Skandalakes, I. Spathia, Th. Symeonides, Th. Haliotes and Ch. Haberes. Their decisions included ﬁnancial support to the Municipality’s parishes, various associations, sports clubs, the poor and the needy and the widows. In view of the forthcoming elections, the judge Anastasios Tsapogas was appointed Mayor of Kallithea in August 1950. His Municipal Council consisted of K. Ananiades, N. Skandalakes, R. Kostakes, P. Anezakos, E. Karemfullides, D. Katsares, G. Katsaros, E. Laines, G. Barou, E. Papadakes, K. Papadopoulos, G. Plakotares, I. Spathias, I. Tsaramiados, Ch. Haberes, D. Alemonos, N. Theodorides, G. Iatrides, S. Kazantzes, S. Kaklamanes, G. Bantounas, M. Mylonogiannes, Th. Symeonides and Th. Tsigakes. The same Municipal Council framed Mayors Chrestos Maniatakos (30 October 1950 - 28 February 1951) and Antonios Kastanas (1 March 1951 - June 1951), both appointed by the government.

199

«Αθήνα του ’41». Ξυλογραφία σε όρθιο ξύλο. Έργο του Καλλιθεάτη Εμμανουήλ Ζέπου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙΙΙ

OI ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ της Αναστασίας Λερίου

Η συμμετοχή των διανοουμένων στην Αντίσταση

ΑΤA ΤΗΝ ΠΕΡIΟΔΟ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙKHΣ ΚΑΤΟΧHΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧH ΤΗΣ Καλλιθέας αναπτύχθηκε οργανωμένη αντίσταση. Η δράση των τοπικών δυνάμεων του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (Ε.Α.Μ.), της Πανελλήνιας Ένωσης Αγωνιζομένων Νέων (Π.Ε.Α.Ν.) και της Ενιαίας Πανελλαδικής Οργάνωσης Νέων (Ε.Π.Ο.Ν.) μετέτρεψε την Καλλιθέα σε σημαντικότατο αντιστασιακό κέντρο. Φυσικά, οι πνευματικοί άνθρωποι της περιοχής δεν ήταν δυνατόν να παραμείνουν αμέτοχοι και αδρανείς μπροστά σε όλες αυτές τις κινητοποιήσεις. Εξάλλου, οι λογοτεχνικές και καλλιτεχνικές συντροφιές, που έκαναν τη δική τους αντίσταση οργανώνοντας ομαδικές συγκεντρώσεις και συμμετέχοντας σε απεργίες, διαδηλώσεις και εράνους, ήταν ένα ιδιαίτερα συνηθισμένο φαινόμενο στην κατοχική Αθήνα.1 Οι Καλλιθεάτες λογοτέχνες Σωτήρης Σκίπης, Έλλη Αλεξίου, Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη, Μάρκος Αυγέρης και Αλκιβιάδης Γιαννόπουλος (1896-1981) πρωτοστατούσαν σε αυτές τις εκδηλώσεις. Μάλιστα η Αλεξίου, η Μαυροειδή-Παπαδάκη μαζί με τους Χατζίνη και Σκίπη αλλά και τον ιστορικό Γιάννη Κορδάτο, τον κριτικό λογοτεχνίας Γιώργο Βαλέτα και τον Γιώργη Λαμπρινό αποτελούσαν ενεργά μέλη του Ε.Α.Μ.

Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη

ΣΟΦΙΑ ΜΑΥΡΟΕΙΔΗ-ΠΑΠΑΔΑΚΗ (1898-1977)2 γεννήθηκε στη Φουρνή Λασιθίου Κρήτης. Σπούδασε στο Διδασκαλείο του Ηρακλείου και συνέχισε τις σπουδές της στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθήνας, απ’ όπου αποφοίτησε με το πτυχίο της Γαλλικής Λογοτεχνίας. Συνέχισε στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, απ’ όπου αποφοίτησε το 1931. Αφιέρωσε τη ζωή της στη Μέση και Ανώτατη Εκπαίδευση· δίδαξε επί σαράντα ολόκληρα χρόνια στη Χαροκόπειο Σχολή, το 2ο Γυμνάσιο Θηλέων Καλλιθέας και σε άλλα δημόσια και ιδιωτικά σχολεία. Παράλληλα, ανέπτυξε πολύπλευρη πνευματική δράση ως ποιήτρια, πεζογράφος, μεταφράστρια, δοκιμιογράφος και δημοσιογράφος. Η πρώτη της ποιητική συλλογή είχε τον τίτλο Ώρες Αγάπης· εκδόθηκε το 1934 και έγινε δεκτή με μεγάλο ενθουσιασμό από τους κριτικούς και ιδιαίτερα τον Κωστή Παλαμά.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII

Από αριστερά πρός τα δεξιά: Μάρκος Αυγέρης, Γαλάτεια Καζαντζάκη, Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη και Έλλη Αλεξίου.

Η Έλλη Αλεξίου με τον Άρη Δικταίο και τον ποιητή και μουσικολόγο Φοίβο Ανωγειανάκη στην αυλή του σπιτιού της στην Καλλιθέα.

202

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής ανέπτυξε έντονη αντιστασιακή δράση. Έγραψε ποιήματα και διηγήματα με πατριωτικό περιεχόμενο, ενώ δίδασκε από το ραδιόφωνο σε όλα τα Ελληνόπουλα το μάθημα της Έκθεσης, σε μία περίοδο που τα σχολεία παρέμεναν κλειστά. Για τη συμβολή της αυτή τιμήθηκε με εύφημο μνεία από το Υπουργείο Παιδείας. Η δεύτερη ποιητική της συλλογή με τίτλο Της Νιότης και της Λευτεριάς τιμήθηκε με το βραβείο Εθνικής Αντίστασης το 1946. Το 1943 έγραψε το ποίημα Εμπρός Ε.Λ.Α.Σ., που επιλέχθηκε για να γίνει ο ύμνος της οργάνωσης έπειτα από ποιητικό διαγωνισμό μεταξύ των Ελλήνων λογοτεχνών. Μελοποιήθηκε από τον Νίκο Τσάκωνα, ο οποίος μελοποίησε ακόμα τα ποιήματα Ανταρτοπούλες και Θρήνος. Ο Μίκης Θεοδωράκης μελοποίησε τον Ειρηνικό, ενώ τα Νιάτα, μελοποιημένα από τον Φοίβο Ανωγειανάκη, τραγουδήθηκαν από άκρη σε άκρη της Ελλάδας ως ύμνος της Ε.Π.Ο.Ν.3 Η Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη υπήρξε κυρίως ποιήτρια, αλλά έγραψε και πολλά μυθιστορήματα και διηγήματα, δοκίμια, άρθρα, κριτικές και μελέτες. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με το παιδικό βιβλίο και το θέατρο. Επίσης έκανε αρκετές μεταφράσεις. Το έργο της εμπνέεται από τους

αγώνες του ελληνισμού και τα προβλήματα της σύγχρονης ζωής και διαπνέεται από αγάπη για τον άνθρωπο, αισιοδοξία και φιλελεύθερες και δημοκρατικές ιδέες. Έργα της είναι οι ποιητικές συλλογές Λουλούδι της Τέφρας (1966) και Άρατε Πύλας (1991) και τα πεζογραφήματα Το Παραμύθι του Ολύμπου (διηγήματα, 1943), Αταλάντη, Η νεράιδα του δάσους (μυθιστόρημα, 1957), Ο Αλέξανδρος και η Γοργόνα (ιστορικό μυθιστόρημα, 1959), Τζαβέλλας, Η ψυχή του Σουλίου (ιστορικό μυθιστόρημα, 1961), Το λάλημα της καμπάνας (διηγήματα, 1965), Ιστορίες από το Βυζάντιο (1969-1970), Άλκηστη, Η βασίλισσα που νίκησε το θάνατο (1973) και το Ελληνικό σχολικό θέατρο (1959) με 33 έργα για παιδική σκηνή. Σημαντική υπήρξε και η συμβολή της στα κείμενα των πρώτων ελληνικών βιβλίων κόμικς, των θρυλικών Κλασσικών Εικονογραφημένων. Ο Δήμος Καλλιθέας, προκειμένου να τιμήσει την Καλλιθεάτισσα ποιήτρια, έδωσε το όνομά της στο Πολιτιστικό Κέντρο επί της οδού Καλυψούς 114. Η προτομή της κοσμεί την είσοδο του δημαρχείου.

Έλλη Αλεξίου

ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΣ Έλλη Αλεξίου (18941988) 4 γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Κρήτης. Οι Αλεξίου ήταν οικογένεια με μεγάλη πνευματική παράδοση. Δύο από τα αδέλφια της, η Γαλάτεια Καζαντζάκη και ο Λευτέρης Αλεξίου, υπήρξαν επίσης γνωστοί

ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

λογοτέχνες. Φοίτησε στο Ανώτερο Παρθεναγωγείο του Ηρακλείου και στο Αρσάκειο της Αθήνας. Μετά την αποφοίτησή της εργάστηκε ως δασκάλα στην πατρίδα της, στο Γ΄ Χριστιανικό Παρθεναγωγείο, το οποίο της ενέπνευσε το ομότιτλο πρώτο μυθιστόρημά της. Αργότερα πήρε δίπλωμα γαλλικής γλώσσας και διορίστηκε καθηγήτρια Γαλλικών. Το 1920 παντρεύτηκε τον συγγραφέα Βάσο Δασκαλάκη, που την ενθάρρυνε να ασχοληθεί ενεργά με τη λογοτεχνία. Το 1928 έγινε μέλος του Κ.Κ.Ε. Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής ανέπτυξε ενεργό αντιστασιακή δράση. Εντάχθηκε στις τάξεις του Ε.Α.Μ. και υπήρξε γραμματέας της ομάδας των Εαμιτών λογοτεχνών. Το 1945 έφυγε για σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης με υποτροφία της γαλλικής κυβέρνησης. Μετά το τέλος του Εμφυλίου έζησε επί πολλά χρόνια αυτοεξόριστη στη Ρουμανία. Επέστρεψε στην Ελλάδα το 1962, μετά το θάνατο της αδελφής της Γαλάτειας. Τέσσερα χρόνια αργότερα κλείστηκε στις φυλακές Αβέρωφ, ενώ η απαγόρευση της κυκλοφορίας των βιβλίων της ήταν αρκετά σύνηθες φαινόμενο. Κατά το 1931 εξέδωσε τη συλλογή διηγημάτων Σκληροί αγώνες για μια μικρή ζωή. Αργότερα εξέδωσε τα μυθιστορήματα Γ΄ Χριστιανικό Παρθεναγωγείο (1934), Άνθρωποι, υπολείμματα επαγγέλματος (1938), Λούμπεν (1940), Παραπόταμοι (1956), Με τη λύρα (1959), Και ούτω καθεξής (1964), Δεσπόζουσα (1972) και τις συλλογές διηγημάτων Αναχωρήσεις και μεταλλαγές (1962), Μυστήρια (1962), Προσοχή! Συνάνθρωποι (1962), Σπονδή (1964), Και υπέρ των ζώντων (1972) και Κατερειπωμένα αρχοντικά (1977). Το 1966 δημοσίευσε τη βιογραφία του Νίκου Καζαντζάκη (1883-1957) με τίτλο Για να γίνει μεγάλος. Ασχολήθηκε με την παιδική λογοτεχνία και το θέατρο, εκπόνησε διάφορα εκπαιδευτικά συγγράμματα και μεταφράσεις και εξέδωσε ανθολογίες της αντιστασιακής πεζογραφίας (1965) και ποίησης (1971). Από το 1962 και εξής η Έλλη Αλεξίου έζησε με τον ποιητή Μάρκο Αυγέρη, σύζυγο της αδελφής της Γαλάτειας, στο σπίτι της στην οδό Σαπφούς 49. Η οικία αυτή φιλοξενεί σήμερα το Μουσείο Αλεξίου, όπου φυλάσσονται προσωπικά αντικείμενα, βιβλία και έγγραφα της Έλλης και της αδελφής της, του Μάρκου Αυγέρη, του Λευτέρη Αλεξίου και του Βάσου

Δασκαλάκη. Ο Δήμος Καλλιθέας έχει τιμήσει την Έλλη Αλεξίου δίνοντας το όνομά της στο συγκρότημα δημοτικών σχολείων που βρίσκεται στη γωνία των οδών Σαπφούς και Αγίων Πάντων.

Μάρκος Αυγέρης

ΑΡΚΟΣ ΑΥΓΕΡΗΣ είναι το φιλολογικό ψευδώνυμο του Γεώργιου Παπαδόπουλου (18841973). 5 Γεννήθηκε στα Ιωάννινα. Αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του στη Ζωσιμαία Σχολή, μετέβη στην Κωνσταντινούπολη, όπου έζησε αρκετά χρόνια. Το 1901 ήρθε στην Αθήνα, προκειμένου να σπουδάσει στην Ιατρική Σχολή, απ’ όπου αποφοίτησε το 1907. Κατόπιν εργάστηκε ως ιατρός μέχρι το 1924, όταν διορίστηκε στο Υπουργείο Εργασίας. Ταξίδεψε στη Γαλλία και τη Γερμανία, όπου ειδικεύτηκε στην κοινωνική και επαγγελματική υγιεινή και τις κοινωνικές ασφαλίσεις. Το 1947 απολύθηκε από το Υπουργείο Εργασίας λόγω των πολιτικών του πεποιθήσεων. Μετά τη διάλυση του γάμου της Γαλάτειας και του Νίκου Καζαντζάκη, νυμφεύτηκε τη Γαλάτεια. Μετά τον θάνατο της τελευταίας, το 1962, ο Αυγέρης έζησε με την Έλλη Αλεξίου στην οικία της στην Καλλιθέα. Ο Μάρκος Αυγέρης έκανε την πρώτη του εμφάνιση το 1904. Εξέδωσε τις ποιητικές συλλογές Το τραγούδι της τάβλας (1921),

Η Έλλη Αλεξίου με τον Μάρκο Αυγέρη.

Οι λογοτέχνες του Ε.Α.Μ. Καλλιθέας τον Σεπτέμβριο του 1943. Από αριστερά προς τα δεξιά: Γιάννης Χατζίνης, Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη, Σωτήρης Σκίπης, Έλλη Αλεξίου, Γιώργος Βαλέτας, μετέπειτα δημοτικός σύμβουλος, και Γιώργης Λαμπρινός.

203

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII

17ο Δημοτικό Σχολείο Καλλιθέας «Έλλη Αλεξίου» (φωτ. Σπ. Παναγιωτόπουλος).

204

ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

Αντίδρομα και παράλληλα (1969), Φωνές της νύχτας (1970) και Άπαντα ποιητικά (1975). Επίσης έγραψε πολλά κριτικά δοκίμια και μελέτες και εκπόνησε πολλές μεταφράσεις τόσο αρχαίων κλασικών όσο και Ευρωπαίων συγγραφέων. Η κριτική του χαρακτηρίζεται από ουσιαστική θεωρητική κατάρτιση και μαρξιστική θεώρηση. Ο Δήμος Καλλιθέας έχει τιμήσει τον Μάρκο Αυγέρη δίνοντας το όνομά του στο Πολιτιστικό Κέντρο επί της οδού Σαπφούς 21, το οποίο βρίσκεται πολύ κοντά στην οικία της Έλλης Αλεξίου.

Γιώργος Βαλέτας

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΑΛΕΤΑΣ (1907-1989)6 γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Λέσβο. Σπούδασε φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και ακολούθως διορίστηκε καθηγητής Μέσης Εκπαίδευσης, ενώ κατά την περίοδο 19341946 εργάστηκε ως τμηματάρχης της Διεύθυνσης Γραμμάτων και Τεχνών του Υπουργείου Παιδείας. Παράλληλα ασχολήθηκε συστηματικά με τη λογοτεχνική κριτική δημοσιεύοντας μελέτες και άρθρα για Νεοέλληνες λογοτέχνες. Το έργο του Ο Παπαδιαμάντης. Η ζωή, το έργο του, η εποχή του (1938) βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών. Μετέφρασε αρχαίους συγγραφείς και εξέδωσε παλαιά κείμενα. Στα τέλη της δεκαετίας του 1940 ίδρυσε τη Νεοελληνική Βιβλιοθήκη στο πλαίσιο της οποίας εξέδωσε τα άπαντα πολλών Νεοελλήνων λογοτεχνών. Επίσης εξέδωσε τα λογοτεχνικά περιοδικά Νεοελληνικές Σπουδές, Λεσβιακαί Σελίδες και Αιολικά Γράμματα. Επιπλέον, υπήρξε ιδρυτής και διευθυντής του Γραμματολογικού Κέντρου του Νέου Ελληνισμού, της Φιλολογικής Στέγης Εφταλιώτη στη Μήθυμνα και της Νεοελληνικής Φιλολογικής Εταιρείας. Διετέλεσε δημοτικός σύμβουλος Καλλιθέας.

Γιάννης Κορδάτος

ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΡΔΑΤΟΣ (1891-1961) 7 γεννήθηκε στη Ζαγορά του Πηλίου. Φοίτησε στο Ελληνικό Σχολείο της Ζαγοράς, στο Ελληνογερμανικό Λύκειο της Σμύρνης, όπου είχε καθηγητή τον Δημήτρη Γληνό, στο Ελληνογαλλικό Λύκειο της Κωνσταντινούπολης και στο Γυμνάσιο Βόλου. Το 1910 εγκαταστάθηκε στην Καλλιθέα, προκειμένου να σπουδάσει νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Από

πολύ νέος έλαβε μέρος τόσο στο εργατικό κίνημα όσο και στο κίνημα του δημοτικισμού. Υπήρξε δημοσιογράφος στις εφημερίδες Κήρυκας, Θεσσαλία, Ακρόπολις και Ριζοσπάστης, όπου υπέγραφε με το ψευδώνυμο Πέτρος Χαλκός. Μετά το τέλος της στρατιωτικής του θητείας το 1918, αναμείχθηκε ενεργά με την πολιτική ασπαζόμενος τα σοσιαλιστικά ιδεώδη. Ήταν ιδρυτικό μέλος του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδος (Σ.Ε.Κ.Ε. μετέπειτα Κ.Κ.Ε.), του οποίου έγινε και γραμματέας κατά την περίοδο 1922-1924. Το 1924 δημοσίευσε τη μελέτη του Η κοινωνική σημασία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821, που προκάλεσε επαίνους αλλά και αρνητικά σχόλια λόγω των πολιτικών του θέσεων από τους λογίους της εποχής. Κατά την περίοδο 1938-1941 διηύθυνε τη Βιβλιοθήκη Αρχαίων Ελλήνων Ποιητών και Πεζογράφων των εκδόσεων Ζαχαρόπουλου. Στη διάρκεια της δικτατορίας του Ι. Μεταξά συνελήφθη και εξορίστηκε, ενώ κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής έγινε μέλος του Ε.Α.Μ. και έλαβε ενεργό μέρος στην Εθνική Αντίσταση. Μετά την απελευθέρωση υπέστη νέες διώξεις. Η τελευταία δίκη του Ιωάννη Κορδάτου έλαβε χώρα το 1958. Το ιδιαίτερα ογκώδες συγγραφικό έργο του Κορδάτου στόχευε σε μία ουσιαστική αναθεώρηση της ελληνικής ιστορίας μέσα από το πρίσμα της μαρξιστικής κοσμοθεωρίας. Δημοσίευσε πολλές μελέτες και άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά και εφημερίδες και εξέδωσε μεγάλο αριθμό βιβλίων ιστορικού περιεχομένου. Τα πιο σημαντικά του έργα είναι: Αρχαίες θρησκείες και χριστιανισμός (1927), Εισαγωγή εις την ιστορίαν της ελληνικής κεφαλαιοκρατίας (1930), Η ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος (1931), Τα αρχαία ελληνικά γράμματα και η αξία τους (1943), Τα σημερινά προβλήματα του ελληνικού λαού (1945), Η Σαπφώ και οι κοινωνικοί αγώνες στη Λέσβο (1945), Ιστορία

Επιστολή του Γιώργου Βαλέτα προς τον Γιάννη Χατζίνη (αρχείο Γ. Χατζίνη, Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου Καλλιθέας).

Ο Γιάννης Κορδάτος.

205

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII

Θεατρική παράσταση στο βουνό για τους αντάρτες με έργο του Γιώργου Κοτζιούλα (αρχείο Μουσείου Εθνικής Αντίστασης οδού Μπιζανίου).

206

ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας (1947), Η Παλαιά Διαθήκη στο φως της κριτικής (1947), Ακμή και παρακμή του Βυζαντίου (1953), Η αρχαία τραγωδία και κωμωδία (1954), Τα Αμπελάκια και ο μύθος για το συνεταιρισμό τους (1955), Ιστορία της αρχαίας Ελλάδος (1955-1956), Ιστορία της νεώτερης Ελλάδος (1957-1958), Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (1959-1960). Ο Δήμος Καλλιθέας έχει τιμήσει τον Ιωάννη Κορδάτο δίνοντας το όνομά του στο Πολιτιστικό Κέντρο επί της οδού Ηρακλέους 22.

Γιώργος Κοτζιούλας

ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΤΖΙΟΥΛΑΣ (1909-1956)8 γεννήθηκε στην Πλατανούσσα της Άρτας. Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ παράλληλα μάθαινε Γαλλικά και Αγγλικά. Εργάστηκε ως διορθωτής τυπογραφικών δοκιμίων και ως μεταφραστής. Προσβλήθηκε από φυματίωση και ταλαιπωρήθηκε περνώντας αρκετά χρόνια σε σανατόρια. Πήρε ενεργό μέρος στην Εθνική Αντίσταση οργανώνοντας θεατρικές παραστάσεις (Λαϊκή Σκηνή) σε ανταρτοκρατούμενες περιοχές με έργα που ζωντάνευαν ήρωες της Επανάστασης του 1821 ή αναπαριστούσαν τη ζωή των ανταρτών στα βουνά και των καθημερινών ανθρώπων στην ύπαιθρο. Ο Κοτζιούλας ίδρυσε τη Λαϊκή Σκηνή, έπειτα από προτροπή των συναγωνιστών του ανταρτών της 8ης Μεραρχίας του Ε.Λ.Α.Σ. Ηπείρου-Δυτικής Στερεάς Ελλάδας.9 Εξέδωσε πολλές ποιητικές συλλογές και έγραψε δοκίμια. Επίσης μετέφρασε Γάλλους ποιητές. Τα άπαντά του εκδόθηκαν το 1959 από επιτροπή διανοουμένων. Το έργο του Κοτζιούλα χαρακτηρίζεται από τη δύναμη του ποιητικού ταλέντου, τον καθαρό λόγο, τη λυρική τρυφερότητα και το κοινωνικό περιεχόμενο. Τα ίδια πρόσωπα, δηλαδή ο πυρήνας των πνευματικών ανθρώπων που συγκεντρώνονταν στο ζαχαροπλαστείο του Κελέφα και το βιβλιοπωλείο του Λουκάτου, είχαν ιδρύσει λίγο πριν από την Κατοχή τον Πνευματικό Κύκλο Καλλιθέας. Στόχος τους ήταν η δυναμική διεκδίκηση της ελευθερίας του λόγου. Κατά την περίοδο 1940-1944 οι Καλλιθεάτες λογοτέχνες ανέπτυξαν σημαντική αντιστασιακή δράση γράφοντας ανατρεπτικά κείμενα, που

τύπωναν και μοίραζαν κρυφά. Το πολυσύχναστο βιβλιοπωλείο του Λουκάτου μετατράπηκε σε κέντρο ουσιαστικής αντίστασης. Ο δημοσιογράφος Επαμεινώνδας Καούρης, τακτικός θαμώνας στου Λουκάτου, θυμάται: «Συγκεντρωνόμαστε τόσος κόσμος που είναι αξιοπερίεργο πώς το θεωρούσαμε φυσικό […]. Ήταν άνθρωποι κάθε λογής. Ονόματα πασίγνωστα στους κύκλους της Τέχνης και της Επιστήμης, άλλοι που ξεκίναγαν, δημοσιογράφοι, καθηγηταί, αξιωματικοί, υπάλληλοι, εμπορευόμενοι, συνταξιούχοι, απροσδιόριστοι […]. Φίλοι και γνωστοί του μαγαζιού που έρχονταν κάθε βράδυ να μάθουνε τα νέα, τι είπαν το κρυφό ραδιόφωνο, ο παράνομος τύπος, οι φήμες και να διηγηθούνε τα τελευταία αντιχιτλερικά ανέκδοτα. Σιγά-σιγά είχαμε γνωριστεί λίγο-πολύ όλοι, είχαμε αποκτήσει εμπιστοσύνη μεταξύ μας κι άμα δεν πολυξέραμε κανένα, αρκούσε που κάποιος άλλος γνωστός τον ήξερε και μιλάγαμε ελεύθερα μπροστά του. Οι Γερμανοϊταλοί που γύριζαν απ’ έξω, αν ξέρανε τι μαζευόμα-

Το βιβλιοπωλείο του Λουκάτου σήμερα (αρχείο Ι. Γκρίτση).

Πριν οικοδομηθεί το βιβλιοπωλείο του Λουκάτου, στη θέση του βρισκόταν η αποθήκη του Λάζαρου Ασλανίδη (αρχείο Ι. Γκρίτση).

207

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII

στε και λέγαμε, θα μας μπλοκάριζαν όλους για μάντρωμα. Εμείς ούτε καταλαβαίναμε στα σωστά τον κίνδυνο και παρέες-παρέες, εδώ κι εκεί, μέσα στο μαγαζί, τουρτουρίζοντας κιόλας από το κρύο κι απ’ τον υποσιτισμό, όταν ήταν χειμώνας, κουβεντιάζαμε του καλού καιρού».10 Το περίφημο ποίημα που απάγγειλε ο Σωτήρης Σκίπης μπροστά στον ανοιχτό τάφο του Κωστή Παλαμά στις 28 Φεβρουαρίου 1943 ήταν ενδεικτικό του γενικού πνεύματος που διακατείχε τα μέλη του Πνευματικού Κύκλου Καλλιθέας. Φαίνεται, μάλιστα, πως ο Σκίπης ριψοκινδύνευσε αρκετά ανεβαίνοντας στο βήμα αμέσως μόλις ο Άγγελος Σικελιανός (1884-1951) είχε ολοκληρώσει την απαγγελία του πασίγνωστου «Ηχήστε, οι σάλπιγγες… Καμπάνες βροντερές, δονήστε σύγκορμη τη χώρα, πέρα ως πέρα…». Ο Χατζίνης αναφέρει πως ο Σκίπης: «με φωνή παλλόμενη και αποφασιστική, διάβασε τους δικούς του στίχους, δονημένους από αντιστασιακό πάθος, στίχους όχι απλώς θαρραλέους, αλλά επικίνδυνα προκλητικούς».11 Όμως, μόνον ο Σικελιανός είχε επίσημη άδεια από τους Γερμανούς να απαγγείλει στίχους προς τιμήν του νεκρού Παλαμά. Παρ’ όλα αυτά οι Γερμανοί αξιωματικοί που παρευρέθηκαν στην κηδεία δεν συνέλαβαν τον Σκίπη επί τόπου. Τον συνέλαβαν λίγο αργότερα «δι’ ἀσήμαντον ἀφορμήν».12 Εξίσου παράνομο ήταν το ποίημά του Η Ελλάδα Δεσμώτρια και η ποιητική συλλογή Μέσ’ από τα τείχη που κυκλοφορούσαν λιθογραφημένα ή σε χειρόγραφα από χέρι σε χέρι. Πάντως το γεγονός ότι η ριψοκίνδυνη πράξη του Σκίπη στην κηδεία του Παλαμά επισκιάστηκε από την απαγγελία του Σικελιανού, είχε πληγώσει τον ηρωικό ποιητή. Σύμφωνα με το στενό του φίλο Γιάννη Χατζίνη: «Ο Σκίπης υπόφερε ύστερα τόσο πολύ που έβλεπε να υπερισχύει η μνήμη του ποιήματος του Σικελιανού, ενώ τη δική του χειρονομία αδιάκοπα την παραμέριζαν και την αγνοούσαν, ώστε πολλές φορές είπε (και ήταν ειλικρινής) πως θα προτιμούσε να τον είχαν σκοτώσει τότε οι Γερμανοί. Πίστευε πως ένα τέτοιο τέλος θα του έδινε τη σφραγίδα του ποιητή-ήρωα. Και δεν είχε άδικο».13 Στο πλαίσιο της αναφοράς στη δράση των Καλλιθεατών του πνεύματος κατά τη διάρ-

208

κεια της γερμανικής κατοχής, οφείλουμε να αναφέρουμε και την αξιοσημείωτη φιλανθρωπική δράση της Κοινωνικής Λέσχης Καλλιθέας. Τα μέλη της, παρά τον διωγμό που υπέστησαν, καθώς το οίκημα όπου στεγαζόταν η Λέσχη επιτάχθηκε από τους Γερμανούς, οργάνωσαν παιδικά συσσίτια και έδρασαν ως παράρτημα της «Φανέλλας του Στρατιώτη». Αντίστοιχη δράση είχαν και ο Σύλλογος Κωνσταντινουπολιτών καθώς και ο Σύλλογος Ποντίων «Αργοναύται - Κομνηνοί». Τέλος, θα ήταν μεγάλη παράλειψη να κλείσουμε την ενότητα αυτή χωρίς να τονίσουμε τη σημαντικότατη προσφορά των ηθοποιών και θιασαρχών, των ιδιοκτητών κινηματογραφικών αιθουσών καθώς και των καραγκιοζοπαιχτών, οι οποίοι με παραστάσεις και προβολές ταινιών που διοργάνωναν οποτεδήποτε μπορούσαν, τόνωναν αποτελεσματικά το φρόνημα των ταλαιπωρημένων Καλλιθεατών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο καραγκιοζοπαίχτης Π. Μιχόπουλος, που καθ’ όλη τη διάρκεια της Κατοχής δεν σταμάτησε καθόλου τις παραστάσεις του. Η αποφασιστικότητα και το πείσμα του τον οδήγησαν δύο φορές στη σύλληψη αλλά και σε διάφορες κωμικοτραγικές περιπέτειες. Παραθέτουμε χαρακτηριστικό περιστατικό, όπως το διαβάσαμε στο Άστυ Καλλιθέας: «Είχαν μπει τρεις Γερμανοί φαντάροι, πιωμένοι, κι αφού σταθήκανε και κοίταξαν λίγο, τράβηξαν κατά τη σκηνή να δουν πώς γινόταν αυτό το περίεργο θέαμα. Μπαίνοντας μέσα, ένας από αυτούς, βλέποντας τους καραγκιοζοπαίχτες που κουνούσανε τις φιγούρες πήρε μία και την ακούμπησε στο πανί πολεμώντας να παίξει και αυτός. Ποιος να του μιλήσει! Απ’ έξω που βλέπανε άρχισαν να φοβώνται μη γύριζε άσχημα το πράγμα. Και δεν είχαν άδικο. Ξαφνικά ακούγεται μια πιστολιά. Αυτό ήταν. Πετάγονται όλοι απάνω κι αρπάζοντες τα παιδιά, όσοι είχαν, ορμούν κατά την πόρτα. Αλλά πώς να φύγουν από κει μόνοι; Οι νεαροί και η αδέσποτη μαρίδα σκαρφάλωσαν στους μαντρότοιχους, πέσαν στο δρόμο και στο συνεχόμενο οικόπεδο και γίναν καπνός. Όσο για την πιστολιά, ήταν μία λάμπα του ηλεκτρικού που ο Γερμανός τη χτύπησε με τη φιγούρα κι έσπασε με πάταγο».14

ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

Πρόγραμμα εκδήλωσης του Παλλάδιου Καλλιθέας προς τιμήν του Σωτήρη Σκίπη, Ιανουάριος 1946 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

209

CHAPTER VIII

INTELLECTUALS IN NATIONAL RESISTANCE

by Anastasia Leriou

Elle Alexiou and Markos Augeres.

The Kallithea order of the Uniﬁed Panhellenic Youth Organisation (EPON) marching along the streets of Kallithea (Museum of National Resistance at Bizaniou Street collection).

210

URING THE PERIOD OF THE GERman Occupation, Kallithea was one of the most important resistance centres in the periphery of Athens. This was due to the systematic activity of the National Liberation Front (EAM), the Panhellenic Association of Fighting Youths (PΕΑΝ) and the Unified Panhellenic Youth Organisation (EPON). The Kallithean intellectuals played a significant part in it. Similarly to intellectuals in other Athenian suburbs, they took part in strikes, organised fundraisings activities, protests and public gatherings. Leading figures in these movements were Soteres Skipes, Elle Alexiou, Sofia MauroeidePapadake, and Markos Augeres. As a matter of fact, Alexiou, Maurœide-Papadake together with Skipes, Chatzines, the historian Giannes Kordatos, the literary critic Giorgos Valetas

Cultural activity during World War II (1907-1989) and Giorges Lambrinos were active EAM members. Just before the outburst of the World War II, these people founded the Kallithea Intellectual Circle dynamically claiming freedom of speech. During the years 1940-1944, Kallithea intellectuals engaged in resistance action by producing subversive writings printed and distributed in secret. The much frequented Loukatos bookstore became a true resistance centre. The rebellious spirit embodied by the Kallithea Intellectual Circle members was evident in the pœm recited by Soteres Skipes on the occasion of Kostes Palamas’ funeral in 28 February 1943. This was quite a risky endeavour, as Skipes did not have an oﬃcial permission to do so. As soon as the pœt Ag-

INTELLECTUALS IN NATIONAL RESISTANCE

Theatrical play organised by the organisation “GynaikesKallitheas” in 1945 (Museum of National Resistance at Bizaniou Street collection).

From left to right: Markos Augeres, Galateia Kazantzake, Soﬁa Mauroeide-Papadake and Elle Alexiou.

gelos Sikelianos (1884-1951), the only speaker with an oﬃcial permission, had completed his recitation, Skipes decisively climbed up the podium and started reciting his passionate verses honouring dead Palamas. Surprisingly, he was not arrested on the spot, but a few days later. At this point, it is essential to mention the remarkable charity activity undertaken by the members of the Social Kallithea Club, despite the facts that many of them were persecuted and the Club’s building was commandeered by the Germans. More charities were organised by the Association of Constantinoupolites and the Association of Pontians “ArgonautaiKomnenoi”. Furthermore, the cultural resistance undertaken by actors, shadow puppeteers and cinema owners was of particular importance, as it lifted considerably the spirits of the troubled Kallitheans.

211

Η οδός Θησέως το 1950 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΧ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ 1950-1974 της Άννας Μουρουγκλού

Η Καλλιθέα μετά τον Εμφύλιο

ΕΙΚΟΝΑ ΠΟΥ ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΕ Η ΠΟΛΗ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΗΤΑΝ ΜΑΛΛΟΝ απελπιστική. Ασφαλτοστρωμένοι ήταν μόνο οι δρόμοι στο κέντρο της Καλλιθέας. Οι προσφυγικές γειτονιές και οι απόκεντρες συνοικίες είχαν το «προνόμιο» της λάσπης και της σκόνης, χωρίς να διαθέτουν δυνατότητα φωτισμού και άρτιου συστήματος ύδρευσης και αποχέτευσης. Δεν υπήρχε ούτε μία παιδική χαρά, τη στιγμή που διάφορα δημοτικά οικόπεδα χαρίζονταν ή αφήνονταν να καταπατηθούν από «επιτήδειους».1 Ολόκληρη η γεωγραφική επιφάνεια της πόλης κατά τις δύο μεταπολεμικές δεκαετίες καλύφθηκε σταδιακά από ένα δίχτυ πολυκατοικιών, μέσα στο οποίο άρχισαν να δημιουργούνται ζώνες εμπορικής δραστηριότητας, όπως η λεωφόρος Θησέως, η οδός Δήμητρος, η Σιβιτανίδου, η Φιλαρέτου και η Χαροκόπου. Η ίδρυση στο κέντρο της πόλης του συνεταιρισμού των ιδιοκτητών Κεντρικής Αγοράς σε συνδυασμό με τις αντίστοιχες εμπορικές οδούς οδήγησε ουσιαστικά στη δημιουργία τριών οικιστικών περιοχών. Η πρώτη με άξονα την οδό Χαροκόπου, η δεύτερη στο κέντρο και η τρίτη στις Τζιτζιφιές. Οι τρεις αυτές ζώνες εμφάνισαν μια οικονομική και πολιτιστική αυτονομία από τα μέσα της δεκαετίας του 1950. Από το 1950 μέχρι τη δεκαετία του 1970 ο πληθυσμός της Καλλιθέας διπλασιάστηκε: από 47.000 κατοίκους κατά την επίσημη απογραφή του 1951, άγγιξε τις 85.000 το 1971. Η μεγάλη αυτή αύξηση του πληθυσμού οφείλεται κυρίως στα διαδοχικά ρεύματα εσωτερικής μετανάστευσης, από όλες σχεδόν τις αγροτικές περιοχές της χώρας. Έτσι, η Καλλιθέα συγκέντρωσε μεγάλο ποσοστό εργατικού δυναμικού, που απασχολήθηκε στις σημαντικές για την εποχή βιομηχανικές μονάδες, πολλές από τις οποίες λειτουργούσαν και πριν από τον πόλεμο, όπως η ΙΖΟΛΑ, το εργοστάσιο ελαστικών Ελβιέλα, η Πειραϊκή Πατραϊκή, τα κεντρικά σφαγεία του Ταύρου, η Βουλκάνια, η ΒIKA, η Βιοχρώμ, η φαρμακοβιομηχανία Καλμόλ, τα πλαστικά του Αμπατζή, η Ελβίτα, η αρωματοποιία του Ιωάννου Μενούνου, η Βιομηχανία Επίπλων Σαρίδης, το Λιθογραφείο Φοίνιξ και πολλές άλλες μικρότερες βιοτεχνικές

ΚEΦΑΛΑΙΟ IX

ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1950-1974 Εκφόρτωση σιτηρών της επισιτιστικής βοήθειας του σχεδίου Μάρσαλ.

Εξώφυλλο προπαγανδιστικού φυλλαδίου της U.S.I.S. για την αμερικανική βοήθεια στην Ελλάδα.

Το λογότυπο της αμερικανικής αποστολής βοήθειας, το οποίο έπρεπε υποχρεωτικά να εμφανίζεται σε όλα τα κιβώτια.

214

ο πολιτικό κλίμα μετά τον Εμφύλιο διαμορφωνόταν από την πολιτική αστάθεια, η οποία προκλήθηκε από τη σύγκρουση μεταξύ των πρώην συμμάχων του εμφύλιου πολέμου για τον έλεγχο της εξουσίας, από την έκδηλη ξένη επέμβαση στις εσωτερικές υποθέσεις της χώρας, αλλά και τη σκληρή, ιδεολογική και αστυνομική επίθεση εναντίον της Αριστεράς και κάθε προοδευτικής σκέψης. Ενισχυμένη από τα αμερικανικά κεφάλαια του σχεδίου Μάρσαλ, η ελληνική οικονομία ήδη από το 1951 είχε αρχίσει να ακολουθεί ρυθμούς ανάπτυξης και, παρά τις δομικές της αντιφάσεις, να στρέφεται προς τον εκσυγχρονισμό της χώρας. Στην περίοδο μετά τον εμφύλιο πόλεμο, εντατικοποιήθηκαν οι ρυθμοί της αστικοποίησης του ελληνικού πληθυσμού, φαινόμενο που είχε ασφαλώς αρχίσει να διαμορφώνεται ήδη από τα μέσα του 20ού αιώνα. Εκατοντάδες χιλιάδες κάτοικοι της καθημαγμένης από την Κατοχή και τον Εμφύλιο ελληνικής υπαίθρου, άστεγοι και άνεργοι, όπως και διωκόμενοι για πολιτικούς λόγους, υποχρεώθηκαν αντικειμενικά να τραπούν προς τις μεγάλες πόλεις και ιδιαίτερα προς την Αθήνα. Ο αστικός πληθυσμός αυξήθηκε τόσο πολύ, ώστε για πρώτη φορά ξεπέρασε τον πληθυσμό της υπαίθρου. Το 1951, οι κάτοικοι στις ελληνικές πόλεις έφταναν το 37,7% του πληθυσμού, το 1961 αυξήθηκαν στο 43,3% και το 1971 άγγιξαν το 53,2%. Στις πόλεις επικράτησε αρχικά μεγάλη φτώχεια και η επιβίωση του πληθυσμού εξασφαλίστηκε σε μεγάλο βαθμό χάρη στην αμερικανική βοήθεια. Σε όλη τη διάρκεια των δεκαετιών του 1950 και 1960 η ανεργία στις πόλεις άγγιζε το 30%. Η σχετική ανάπτυξη της βιομηχανίας κατά τα τέλη της δεκαετίας του ’60, οριοθέτησε την ανάπτυξη της εργατικής τάξης που άρχισε να υπερκαλύπτει ολοένα και μεγαλύτερο ποσοστό του ενεργού πληθυσμού, ιδιαίτερα στην πρωτεύουσα.

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ 1950-1974

μονάδες που συγκέντρωσαν σημαντικό αριθμό εργατοτεχνιτών και ανειδίκευτων εργατών από την ύπαιθρο και διάφορες περιοχές της Αθήνας.

Δημοτικές αρχές 1951-1967

ΕΣΑ ΣΕ ΕΝΑ ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ρευστό πολιτικό πλαίσιο και στην προσπάθεια του καθεστώτος για ανασυγκρότηση των κρατικών θεσμών, στις 15 Απριλίου 1951 διεξάγονται οι πρώτες δημοτικές εκλογές έπειτα από δεκαεπτά χρόνια. Σύμφωνα με τη νομοθεσία της εποχής, η εκλογή του δημάρχου δεν γινόταν απευθείας από το εκλογικό σώμα, αλλά από τους εκλεγμένους τακτικούς και αναπληρωματικούς δημοτικούς συμβούλους.

Νικόλαος Σκανδαλάκης (1951-1961)

ΙΚΗΤΗΣ ΤΩΝ ΕΚΛΟΓΩΝ αναδείχτηκε ο γιατρός Νικόλαος Σκανδαλάκης, ο οποίος υπήρξε κυρίαρχη πολιτική προσωπικότητα του δήμου καθ’ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1950. Καταγόμενος από τη Λακωνία, είχε για πρώτη φορά διοριστεί δημοτικός σύμβουλος το 1945 επί δημαρχίας Νικολάου Ζερβού. Από το 1936 είχε ιδρύσει στην Καλλιθέα τη χειρουργική κλινική Άγιοι

Πάντες. Κύριος εκπρόσωπος του Κέντρου κατά την ίδια περίοδο διετέλεσε ο παθολόγος Λεωνίδας Μαλαχίας, διορισμένος δημοτικός σύμβουλος κατά τη θητεία του Τηλέμαχου Κοσμίδη (1946-1949). Στις δημοτικές εκλογές του Απριλίου του 1951, το δημαρχιακό αξίωμα διεκδίκησαν ο Νικόλαος Σκανδαλάκης, ο Γεώργιος Ιατρίδης, ο Νικόλαος Ζερβός, ο Πρόδρομος Γιαννάς (πρόεδρος της λέσχης Παλλάδιον) και ο Σταμάτης Μαστρογιαννάκος. Ο Νικόλαος Σκανδαλάκης ήταν ο νικητής της αναμέτρησης, η εκλογή του οποίου επιτεύχθηκε ύστερα από τρεις ψηφοφορίες του δημοτικού συμβουλίου. Η πρώτη συνεδρίαση του δημοτικού συμβουλίου για εκλογή δημάρχου έγινε στις 7 Μαΐου 1951. Σύμφωνα με τον Νόμο 1454/50 δικαίωμα ψήφου είχαν 48 τακτικά και αναπληρωματικά μέλη, τα οποία συγκροτούσαν το δημαρχαιρεσιακό σώμα. Ο Σ. Μαστρογιαννάκος είχε λάβει δέκα ψήφους, ο Πρόδρομος Γιαννάς οκτώ, ο Γ. Ιατρίδης και ο Ν. Σκανδαλάκης επτά. Ακολούθησαν ο Τ. Κοσμίδης με πέντε ψήφους, ο Χ. Χαμπέρης με τέσσερις και ο Κ. Μακρίδης με τρεις ψήφους. Κατά τη δεύτερη ψηφοφορία, στις 5 Ιουνίου 1951, πρώτος αναδείχθηκε ο Π. Γιαννάς με 23 ψήφους, δεύτερος ο Ν. Σκανδαλάκης με 18 και τρίτος ο Ν. Κοσμίδης

Η ορκομωσία του Ν. Σκανδαλάκη (1951) του πρώτου αιρετού δημάρχου Καλλιθέας μετά τον Eμφύλιο (αρχείο Ρ. Δημητριάδου).

Εθνική εορτή στην Καλλιθέα στις αρχές του 1950. Στο βάθος διακρίνεται το σχολείο Θετικής Αγωγής του Αποστολόπουλου (αρχείο Ρ. Δημητριάδου).

215

ΚEΦΑΛΑΙΟ IX

216

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ 1950-1974

με έξι. Τέλος, στην τρίτη ψηφοφορία στις 14 Ιουνίου 1951 εξελέγη τελικά δήμαρχος Καλλιθέας ο Νικόλαος Σκανδαλάκης με 29 ψήφους έναντι 18 του Π. Γιαννά.2 Ύστερα από αυτό το αποτέλεσμα, ο Νικόλαος Σκανδαλάκης υποσχέθηκε ότι θα εργαστεί «μὲ ὁδηγὸν τὸ δίκαιον, τὴν ἠθικὴν καὶ τὴν ἀνιδιοτέλειαν». Προσδιορίζοντας τη στάση της Αριστεράς, ο Σταμάτης Μαστρογιαννάκος είχε τότε υπογραμμίσει την επιφυλακτικότητα της παράταξής του σημειώνοντας ότι η ομάδα της οποίας ήταν επικεφαλής «θὰ συντρέξει τὸν Δήμαρχον εἰς τὸ ἔργον του ἐφόσον πολιτευθῇ σύμφωνα μὲ ὅσα ἐξέθεσε. Ἄλλως, θὰ εἴμεθα ἡ ἀντιπολίτευσις ἥτις καὶ αὐτὴ θὰ συμβάλλει εἰς τὴν καλὴν λειτουργίαν παντὸς ὀργανισμοῡ».3 Δημοτικοί σύμβουλοι κατά την περίοδο 1951-1954 διετέλεσαν οι Χ. Βιτσάρας, Α. Βαρλάς, Π. Γιαννάς, Ι. Γιακουμίδης, Τ. Κοσμίδης, Ε. Κασιάνης, Γ. Καραγιάννης, Σ. Λαριτζάκης, Χ. Λυμπερόπουλος, Γ. Μπαρού, Λ. Μαλαχίας, Γ. Μωραϊτίδης, Χ. Παυλόπουλος, Ε. Παπαδάκης, Α. Ροντήρη, Θ. Τσιμένης, Γ. Ιατρίδης, Θ. Ανδρειωμένος, Ν. Ζερβός, Κ. Μακρίδης, Σ. Μαστρογιαννάκος, Ι. Μακρίδης, Χ. Χαμπέρης και Ε. Λέφα. Ο Νικόλαος Σκανδαλάκης παρέλαβε τη διοίκηση του δήμου σε κατάσταση πλήρους αποδιοργάνωσης και με ανύπαρκτη εισοδηματική πολιτική. Οι δρόμοι της πόλης ήταν στο μεγαλύτερο ποσοστό αδιαμόρφωτοι και τα δίκτυα αποχέτευσης και υδροδότησης σχεδόν ανύπαρκτα στο μεγαλύτερο τμήμα της πόλης. Στις πρώτες συνεδριάσεις του, το δημοτικό συμβούλιο είχε να αντιμετωπίσει κυρίως το πρόβλημα των συγκοινωνιών της πόλης, καθώς καταργήθηκε η γραμμή του τραμ Παλαιού Φαλήρου και Καλλιθέας, με άμεσο αποτέλεσμα να ξεσηκωθεί πλήθος δημοτών και το δημοτικό συμβούλιο να αρχίσει κύκλο επαφών για να αποκαταστήσει το πρόβλημα.4 Ο δήμαρχος ανακοινώνει το πρόγραμμά του, σύμφωνα με το οποίο προβλεπόταν αποπεράτωση των προσφυγικών οικιών, κάλυψη του ρέματος της Κατσιποδούς, κατασκευή δικτύου ύδρευσης στις περιοχές Χαροκόπου, Παλαιών Σφαγείων και Τζιτζιφιών και απομάκρυνση των φυλακών από την Καλλιθέα για να επαναστεγαστούν τα σχολεία στον χώρο. 5 Το ίδιο καλοκαίρι, αναζητώντας πόρους για το ταμείο του δήμου, το

Η πλατεία Δαβάκη σε φωτογραφία της δεκαετίας του 1960 (αρχείο Ρ. Δημητριάδου).

217

ΚEΦΑΛΑΙΟ IX

Η ΕΚΤΕΛΕΣΗ ΤΩΝ ΤΕΣΣΑΡΩΝ Το οίκημα στην Καλλιθέα όπου αποκαλύφθηκε ο παράνομος ασύρματος, γεγονός που οδήγησε στη σύλληψη και την εκτέλεση του Νίκου Μπελογιάννη (ένθετη φωτογραφία) και έξι ακόμα συντρόφων του, παρά τη διεθνή κινητοποίηση για την απονομή χάριτος.

Το πρωτοσέλιδο της εφημερίδας Έθνος (17/11/1952) που αναγγέλλει την εκλογική νίκη του Παπάγου.

218

τις 14 Νοεμβρίου 1951 βρέθηκε από τις αρχές ασφαλείας σε κρύπτη της οικίας Καλουμένου (στην οδό Λυκούργου) στην Καλλιθέα παράνομος ασύρματος, μέσω του οποίου οι ιθύνοντες του παράνομου τότε Κ.Κ.Ε. έστελναν μηνύματα σε αριστερές οργανώσεις του εξωτερικού, κυρίως των Βαλκανίων. Ο χειριστής του ασύρματου Νίκος Βαβούδης αυτοκτόνησε στην κρύπτη, ενώ συνελήφθησαν πολλοί Καλλιθεάτες και κάτοικοι όμορων δήμων. Μεταξύ αυτών συνελήφθησαν και οδηγήθηκαν στις φυλακές Καλλιθέας οι Ν. Μπελογιάννης, Ηλ. Αργυριάδης, Δ. Μπάτσης, Ν. Καλούμενος, Λαζαρίδης, Μπισμπιάνος, Τουλιάδης κ.ά. Τον Φεβρουάριο του 1952 το Στρατοδικείο καταδίκασε σε θάνατο τον Ν. Μπελογιάννη, τον Δ. Μπάτση, τον Ηλ. Αργυριάδη και τον Ν. Καλούμενο. Στις 30 Μαρτίου 1952, με απόλυτη μυστικότητα, μεταφέρθηκαν από τις φυλακές Καλλιθέας στον συνήθη χώρο των εκτελέσεων, πίσω από το νοσοκομείο Σωτηρία, όπου και εκτελέστηκαν. Στο πολιτικό ρεπορτάζ των εφημερίδων της 31ης Μαρτίου 1952 σημειώνεται με έμφαση η πληροφορία ότι: «Αἱ γενόμεναι τὴν πρωίαν τῆς χθὲς ἐκτελέσεις τῶν στελεχῶν τοῦ Κ.Κ.Ε., Ν. Μπελογιάννη, Δ. Μπάτση, Ἠλ. Ἀργυριάδη, καὶ Ν. Καλουμένου, κατέλαβον ἐξ ἀπροόπτου ὄχι μόνο τοὺς βουλευτὰς τῶν κυβερνητικῶν κομμάτων ἀλλὰ καὶ τὴν ἰδίαν τὴν κυβέρνησιν. Οἱ ἁρμόδιοι ὑπουργοὶ δέν ἐπληροφορήθησαν τάς ἐκτελέσεις, παρὰ μόνον ἀφοῦ αὗται ἔγιναν». Η δυσφορία στους κόλπους του κόμματος του πρωθυπουργού Ν. Πλαστήρα υπήρξε εντονότατη. Εκτός από την πολιτική κρίση που επιδεινώθηκε μετά την «Εκτέλεση των τεσσάρων», έγινε επίσης κατανοητό από τους Έλληνες ότι ο Εμφύλιος συνεχιζόταν και μετά τη λήξη του και ότι δύσκολα θα τερματίζονταν τα πολιτικά πάθη και οι ανταγωνισμοί στο πολιτικό προσκήνιο.

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ 1950-1974

δημοτικό συμβούλιο αποφασίζει να επιβάλλει «δημοτικὸ τέλος ἐπὶ τῶν ἐκδιδομένων λογαριασμῶν τῶν κέντρων διασκεδάσεως στις Τζιτζιφιὲς», καθώς, όπως υποστηρίζεται, οι θαμώνες αυτών των κέντρων αυξάνονται με μεγάλους ρυθμούς και τα κέντρα έχουν πολλά έσοδα. Στην ίδια συνεδρίαση παρέχονται από τον δήμαρχο οι διαβεβαιώσεις ότι το ρέμα της Κατσιποδούς θα διευθετηθεί εντός της τετραετίας, ενημερώνοντας τους συμβούλους ότι η Εταιρεία Υπονόμων έχει καταθέσει μελέτη για το έργο αυτό και ότι για την αποπεράτωσή του θα συμβάλει και η Ένωση Βιομηχάνων Καλλιθέας σε μεγάλο ποσοστό.6 Από τους πρώτους μήνες της ανάληψης της δημαρχίας από τον Νικόλαο Σκανδαλάκη, έντονη ήταν η αντιπαράθεση μεταξύ των συμβούλων κατά τη διάρκεια των συζητήσεων. Έτσι, στο απλό θέμα της επιβολής ερανικής εισφοράς από τον δήμο, λόγω της οικονομικής κρίσης προτάθηκε από τον δήμαρχο η αναγκαστική φορολόγηση μόνο των οικονομικά εύρωστων οικογενειών του δήμου, ενώ οι σύμβουλοι της αντιπολίτευσης αντιπρότειναν τη βαριά φορολόγηση των εκατό περίπου βιομηχάνων της Καλλιθέας.7 Λίγες μέρες αργότερα, όμως, ο Σύλλογος Επαγγελματιών και Εμπόρων Τροφίμων στέλνει επιστολή βάσει της οποίας αρνείται την αναγκαστική ερανική εισφορά που τους επέβαλε ο δήμος.8 Στα τέλη του καλοκαιριού του 1951 το δημοτικό συμβούλιο προβαίνει στη σύσταση Καλλιτεχνικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας, στον οποίο εντάσσει και τη Φιλαρμονική του δήμου.9 Στις αρχές του φθινοπώρου, το δημοτικό συμβούλιο εκδίδει ψήφισμα διαμαρτυρίας εναντίον του Δήμου Αθηναίων, ο οποίος έχαιρε προνομιακής μεταχείρισης στην κατανομή του κρατικού «κονδυλίου ὑπὲρ τῶν Δήμων καὶ Κοινοτήτων» (χρήματα που προέρχονταν από την αμερικανική βοήθεια).10 Το ίδιο διάστημα ανακοινώνεται η διακήρυξη δημοπρασίας για την ανέγερση ηρώων Καλλιθεατών, ενώ εγκρίνεται πίστωση για την οικονομική ενίσχυση των αγώνων που διοργανώνει το Ζηρήνειο Αθλητικό Γυμναστήριο Κηφισιάς, προκειμένου να προφυλαχτούν οι νέοι από τις κακές επιρροές του Ιπποδρόμου. Πράγματι, πολλές οικογένειες με επιστολές ζητούσαν από τους δημοτικούς άρχοντες να επέμβουν και να απαγορεύσουν την είσοδο

στον Ιππόδρομο των παιδιών τους, που καταστρέφονταν οικονομικά εξαιτίας της κακής συνήθειας να στοιχηματίζουν στον Ιππόδρομο.11 Εγκρίθηκαν επίσης ανάλογα ποσά οικονομικής στήριξης του Συνδέσμου Φίλων Στρατού, του Συλλόγου Κωνσταντινουπολιτών, των συλλόγων Αργοναυτών, Εθνικής Ψυχής, Αγίας Βαρβάρας, καθώς και όλων των αθλητικών σωματείων του δήμου (Έσπερου, Αιολικού, Ηρακλή, Καλλιθαϊκού, Αργώ, Α.Ε.Κ., Αγίου Νικολάου). Μακροσκελείς συζητήσεις προκάλεσε η αμφισβητούμενη δράση της λέσχης Παλλάδιον, καθώς άλλοι θεωρούσαν ότι πρόκειται για οργάνωση πλούσιων δημοτών και άρα δεν πρέπει να υποστηριχθεί οικονομικά από τον δήμο και άλλοι ότι είναι φιλόπτωχο σωματείο με μεγάλη φιλανθρωπική δράση.12 Παράλληλα άρχισαν και οι διαμορφώσεις δρόμων και ασφαλτοδρομήσεις που υποσχέθηκε ο δήμαρχος προεκλογικά, καθώς με απόφαση του δημοτικού συμβουλίου εγκρίθηκε η επισκευή όλων των οδών που ήταν κάθετες στον ποταμό Ιλισσό και των οδών γύρω από τη Σχολή Πολιτικών Επιστημών, η ασφαλτοδρόμηση μέρους της λεωφόρου Θη-

Ο δήμαρχος Νικόλαος Σκανδαλάκης, πλαισιωμένος από δύο συμβούλους του έξω από το δημαρχείο Καλλιθέας τη δεκαετία του 1950 (αρχείο Ρ. Δημητριάδου).

Η πρότυπη κλινική του ιατρού Νικολάου Σκανδαλάκη στη συμβολή των οδών Φορνέζη και Θησέως (αρχείο Ρ. Δημητριάδου).

219

ΚEΦΑΛΑΙΟ IX

Στην οδό Ιφιγενείας είχε την έδρα του το εκδρομικό σωματείο Ζέφυρος στα μέσα της δεκαετίας του 1950. Κάθε Τετάρτη διοργάνωνε ημερήσιες εκδρομές (αρχείο Ρ. Δημητριάδου).

220

σέως και η διαμόρφωση της κεντρικής πλατείας Καλλιθέας, που θα περιλάμβανε την απομάκρυνση του σιντριβανιού και τη διαπλάτυνση των διαβάσεων της πλατείας.13 Το ίδιο διάστημα εγκρίνεται και η αίτηση δανείου 3.500.000 δραχμών, που προορίζεται κυρίως για τεχνικά έργα στις Τζιτζιφιές. Τον Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου το δημοτικό συμβούλιο εγκρίνει την ενοικίαση οικήματος από τον δήμο για τη στέγαση της Σχολής Ξυλογλυπτικής και Αγιογραφίας Εθνικού Ιδρύματος, έπειτα από επίσημη πρόταση του τότε βασιλιά Παύλου Α΄, ο οποίος στις 16 Ιανουαρίου 1952 στέλνει ευχαριστήρια επιστολή στο δημοτικό συμβούλιο για την παραχώρηση τελικά δημοτικού οικοπέδου για τη δημιουργία παραρτήματος του Εθνικού Ιδρύματος.14 Λίγες εβδομάδες αργότερα, το δημοτικό συμβούλιο θα εγκρίνει πίστωση

για την αγορά δύο οικοπέδων, ένα για την ανέγερση σχολής ξυλογλυπτικής και ένα για τη δημιουργία δημοτικού σταθμού αυτοκινήτων.15 Στην αρχή του νέου έτους επίσης, σύμφωνα με τον προϋπολογισμό του δήμου, υπολογίζεται ότι 4,5 δισεκατομμύρια δραχμές θα διατεθούν για ασφαλτοδρομήσεις κεντρικών οδών της πόλης.16 Εισάγεται επίσης στον προϋπολογισμό η ετήσια οικονομική χορηγία στην Ειδική Εστία (ΠΙΚΠΑ), η οποία στεγαζόταν σε ιδιόκτητο κτήριο μαζί με το Α΄ Δημοτικό Σχολείο Καλλιθέας. Στα επόμενα χρόνια η Ειδική Εστία θα προσφέρει συσσίτιο σε δεκάδες παιδιά του δήμου. Στο μεταξύ, η αντιπολιτευτική πολιτική ομάδα του δημοτικού συμβουλίου οξύνει καθημερινά τις συζητήσεις των συμβούλων. Ο Μαστρογιαννάκος στην εφημερίδα Θάρρος

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ 1950-1974

δήλωσε ότι το δημοτικό συμβούλιο Καλλιθέας δεν κάνει τίποτα για να νοικοκυρέψει τον δήμο, ενώ κατηγόρησε τον δήμαρχο ότι δεν συμβάλλει στην ομόνοια του συμβουλίου, ασκώντας πολιτική κομματικής εξυπηρέτησης. Όπως ήταν λογικό, πολλοί σύμβουλοι θα στραφούν εναντίον του και ο δήμαρχος δηλώνει ότι αδυνατεί να επικοινωνήσει με την ομάδα αυτή των συμβούλων που αρνούνται να συνομιλήσουν μαζί του ή να εκφράσουν τη γνώμη τους στο δημοτικό συμβούλιο.17 Καθόσον το συγκοινωνιακό πρόβλημα της πόλης δεν είχε λυθεί οριστικά και στο δημαρχιακό κατάστημα συνεχώς έφταναν επιστολές διαμαρτυρίας, οργής και αγανάκτησης των Καλλιθεατών για το ίδιο θέμα, το δημοτικό συμβούλιο προέβη στη συγκρότηση Επιτροπής Αγώνα. Απέστειλε επιστολές σε όλα τα αρμόδια υπουργεία, στην Εταιρεία των Τραμ και στον Σύλλογο Αυτοκινητιστών, προκειμένου να πάψει να είναι πλημμελής η συγκοινωνία της Καλλιθέας. Τον Φεβρουάριο του 1952 εγκρίνεται δαπάνη για την κατασκευή προτομής του Καλλιθεάτη ποιητή Ιωάννη Γρυπάρη με αφορμή τη συμπλήρωση δέκα ετών από τον θάνατό του και χρηματική επιχορήγηση για την ανέγερση των ιερών ναών Ευαγγελιστρίας της Θεοτόκου και Αγίου Νικολάου.18 Στην ίδια συνεδρίαση αναγιγνώσκεται στο δημοτικό συμβούλιο έγγραφο της Νομαρχίας Αττικής, με το οποίο ζητείται να καταρτιστούν όροι για την επιβολή δικαιωμάτων χρήσεως χώρων του δημοτικού νεκροταφείου Καλλιθέας. Λίγο αργότερα, στον ίδιο χώρο εγκρίνεται η κατασκευή οστεοφυλακείου, προπυλαίων, και αναψυκτηρίου-περιπτέρου.19 Την άνοιξη αποφασίζεται η δημιουργία κέντρου παιδικής χαράς στην πλατεία Τζιτζιφιών «πρὸς ψυχαγωγίαν τῶν παιδιῶν».20 Τον Μάιο ο καλλιτέχνης Αχ. Απέργης υποβάλλει αίτηση στο δημοτικό συμβούλιο ζητώντας να κατασκευάσει χάλκινο ανδριάντα του Κ. Δαβάκη, ύψους 2,60 μ., σε μαρμάρινο βάθρο 1,60 μ., όμοιο ακριβώς με εκείνο που θα κατασκευάσει στην Καστοριά. Τους κάνει γνωστό ότι τα δύο έργα θα κατασκευαστούν στην Ιταλία, γι’ αυτό θα πρέπει να αποφασίσουν την άμεση χρηματοδότησή του. Το δημοτικό συμβούλιο συμφωνεί να ανατεθεί το έργο στον καλλιτέχνη που είχε αναλάβει νωρίτερα την κατασκευή ανάλογου έργου από τον Δήμο Καστοριάς.21 Στην ίδια συνεδρίαση το δημοτικό συμβού-

λιο συντάσσει ψήφισμα «Ὑπὲρ τῆς Ἑνώσεως Κύπρου μὲ τὴν Ἑλλάδα» για να το αποστείλει σε όλα τα δημοτικά συμβούλια των πόλεων της Μεγάλης Βρετανίας. Σύσσωμο το δημοτικό συμβούλιο εκφράζει την ευχή περί αυτοδιάθεσης της Κύπρου και ένωσής της με την Ελλάδα. Θέλοντας να στηρίξει την καλλιτεχνική κίνηση της Καλλιθέας, το δημοτικό συμβούλιο συμμετέχει οικονομικά στην έκθεση ζωγραφικής που διοργανώνεται από τον Σύλλογο «Εθνική Ψυχή». Αποφασίζει να αγοράσει δύο έργα και στέλνει επιστολές προς όλους τους βιομηχάνους και τους συλλόγους της Καλλιθέας, προτρέποντάς τους να αγοράσουν τα έργα των Καλλιθεατών ζωγράφων.22 Τον ίδιο μήνα ο δήμαρχος αντιμετωπίζει τον χαρακτηρισμό του «δικτατορίσκου» από τον τοπικό Τύπο. Ο Ν. Σκανδαλάκης εκνευρισμένος αποκαλύπτει ότι η εφημερίδα προέβη στον χαρακτηρισμό αυτό, επειδή δεν επελέγη από τον ίδιο για να δημοσιεύει ανακοινώσεις του δήμου. Το δημοτικό συμβούλιο από την πλευρά του στηρίζει τον δήμαρχο μεν, δεν συμφωνεί όμως να επιληφθεί του θέματος η ελληνική Δικαιοσύνη.23 Το ίδιο καλοκαίρι εγκαταστάθηκαν στην Καλλιθέα πρόσφυγες από τη Ρουμανία, συ-

Ο Νικόλαος Σκανδαλάκης χαιρετίζει το πλήθος μετά τη δεύτερη συνεχή νίκη του στις εκλογές του 1954 (αρχείο Ρ. Δημητριάδου). Το δημοτικό συμβούλιο Καλλιθέας υποδέχεται στην πόλη τον υπουργό Κοινωνικής Προνοίας Αδαμόπουλο, τον Δεκέμβριο του 1953, προκειμένου να γίνει η κλήρωση προσφυγικών οικιών και οικοπέδων (αρχείο Ρ. Δημητριάδου).

221

ΚEΦΑΛΑΙΟ IX

Το 6ο Δημοτικό Σχολείο στην οδό Σωκράτους, από την οδό Ατθίδων προς τη λεωφόρο Συγγρού (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

Ο Νικόλαος Σκανδαλάκης με την οικογένειά του σε εκδήλωση του δήμου (αρχείο Ρ. Δημητριάδου).

222

γκροτώντας άλλον έναν οικισμό στην πόλη. Οι πρόσφυγες έμεναν σε σκηνές σ τα Παλαιά Σφαγεία, μέσα σε άθλιες συνθήκες. Το Υπουργείο Προνοίας και Αντιλήψεως χρηματοδοτεί τον δήμο προκειμένου να κατασκευάσει δρόμους και αποχετευτικά έργα γύρω από τον εν λόγω οικισμό.24 Επιπλέον, εγκρίνονται πιστώσεις για την κατασκευή υπονόμων σε όλες τις κεντρικές οδούς, στο ρέμα της Κατσιποδούς (οδός Ιφιγενείας) και την ασφαλτοδρόμηση εξαρχής των οδών Μαντζαγριωτάκη και Λασκαρίδου.25 Παράλληλα, αποφασίζεται η αγορά ενός οικοπέδου 3.720 πήχεων για την ανέγερση του Εθνικού Ιδρύματος26 και η αναγκαστική απαλλοτρίωση γηπέδου για τη δημιουργία Δημοτικού Γυμναστηρίου στον λόφο Σικελίας

28,5 στρεμμάτων.27 Προγραμματίζεται και η διάνοιξη και ασφαλτοδρόμηση 75 οδών της πόλης.28 Το φθινόπωρο του 1952, ο Δήμος Καλλιθέας εξασφαλίζει την έγκριση δανείου από το Υπουργείο Δημοσίων Έργων 200.000.000 δρχ. και την υπόσχεση για οικονομική στήριξη ύψους 600.000.000 δρχ. από τον Σύλλογο Βιομηχάνων Καλλιθέας, προκειμένου να αρχίσουν οι εργασίες για την κάλυψη του ρέματος της Κατσιποδούς.29 Έπειτα από μακροχρόνιες συζητήσεις και αντιπαραθέσεις, το δημοτικό συμβούλιο αποφασίζει να τοποθετήσει το άγαλμα του Δαβάκη στην κεντρική πλατεία της Καλλιθέας.30 Τα αποκαλυπτήρια έλαβαν χώρα λίγους μήνες αργότερα, στις 24/5/1953. Το ίδιο διάστημα ψηφίστηκε πίστωση για τον ηλεκτροφωτισμό των νέων οδών31 και την κατασκευή της λεωφόρου Βενιζέλου μέχρι Συγγρού,32 ενώ το καλοκαίρι του ίδιου χρόνου το δημο-

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ 1950-1974

Διαμόρφωση του αύλειου χώρου του Ιερού Ναού Αγίων Πάντων στις αρχές της δεκαετίας του 1950 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

τικό συμβούλιο συζητεί την επανασύσταση της Δημοτικής Βιβλιοθήκης με την επωνυμία «Γρυπάρειος».33 Η λειτουργία της Γρυπαρείου Βιβλιοθήκης, που στεγάστηκε στα δύο δωμάτια του πρώτου ορόφου της οικίας του Γρυπάρη, άρχισε τον Δεκέμβριο του 1953.34 Στο τέλος του Δεκεμβρίου του 1953, ανάμεσα στα άλλα κονδύλια του Δήμου Καλλιθέας προς τους συλλόγους, τα αθλητικά σωματεία και τους άπορους και άνεργους Καλλιθεάτες, το δημοτικό συμβούλιο εγκρίνει την απόδοση μεγάλου ποσού στους Ρουμάνους πρόσφυγες, προκειμένου να εγκαταλείψουν τις σκηνές και να μπορέσουν να ενοικιάσουν κανονικές οικίες.35 Το 1954 συνεχίστηκε η δανειοληπτική πολιτική του Δήμου Καλλιθέας36 προκειμένου να ολοκληρωθούν τα έργα που ξεκίνησαν αλλά και να υποστηριχθεί η κατασκευή νέων. Η πρωτοβουλία αυτή του δημάρχου βάλλεται έντονα από την αντιπολίτευση μέσα στο δη-

μοτικό συμβούλιο προκαλώντας διαμάχες και δημόσιες λογοδοτήσεις του δημάρχου σχεδόν κάθε μήνα. Ο δήμαρχος υποστηρίζει ότι με δάνεια όλοι οι δήμοι κάνουν έργα στην Ελλάδα και επιβεβαιώνει την εμπιστοσύνη των συμβούλων του θέτοντας σε ψηφοφορία όλες τις προτάσεις για σύναψη δανείων. Να σημειωθεί ότι ο Ν. Σκανδαλάκης έχαιρε της εμπιστοσύνης των υπουργών της τότε κυβέρνησης και καθημερινά τους ενοχλούσε για να συμβάλουν στην ικανοποίηση των ψηφισμάτων του δήμου. Σ’ όλη τη διάρκεια του έτους το δημοτικό συμβούλιο αποφασίζει επεκτάσεις του δικτύου ύδρευσης, του ηλεκτροφωτισμού, της αποχέτευσης και της οδοποιίας. Παράλληλα αρχίζει η υποβολή αιτήσεων εκατοντάδων πολιτών που ζητούν τη μεταδημότευσή τους στην Καλλιθέα, ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζει η σύσταση Συλλόγου Απόρων, οι οποίοι ζητούν άμεσα τη στήριξη του δήμου, περιγράφοντας

223

ΚEΦΑΛΑΙΟ IX

Πρώτη επίσημη εμφάνιση της δημοτικής Φιλαρμονικής Καλλιθέας στις 6/1/1955 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

Το δημοτικό συμβούλιο Καλλιθέας στον Σύλλογο Ποντίων «Αργοναύται - Κομνηνοί». Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1950 ο δήμος χρηματοδοτεί τον σύλλογο και από κοινού προβαίνουν στη διανομή ρουχισμού σε παιδιά απόρων (αρχείο Ρ. Δημητριάδου).

224

σε επιστολές τούς άσχημους όρους διαβίωσης που καλούνται να αντιμετωπίσουν. Ανάμεσα στις σημαντικότερες αποφάσεις ήταν και αυτή της απαλλοτρίωσης γηπέδου 373 τ.μ. μεταξύ της λεωφόρου Βενιζέλου και των οδών Αγαμέμνονος, Σαπφούς και Λυσικράτους και της παραχώρηση μέρους αυτού στο Πυροσβεστικό Σώμα για την εγκατάσταση του Πυροσβεστικού Σταθμού Καλλιθέας.37

Η δεύτερη θητεία του Νικολάου Σκανδαλάκη

ΤΙΣ 21 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 1954 διεξήχθησαν με καθυστέρηση ενός μήνα περίπου οι δημοτικές εκλογές, οι οποίες ανέδειξαν πάλι πλειοψηφούντα συνδυασμό αυτόν του Νικολάου Σκανδαλάκη. Νωρίτερα είχε τεθεί σε εφαρμογή νέος Δημοτικός και Κοινοτικός Κώδικας,38 ο οποίος καταργούσε το αναλογικό εκλογικό σύστημα και καθιέρωνε το πλειοψηφικό. Η νέα ρύθμιση παραχωρούσε τα 2/3 του δημοτικού συμβουλίου στον συνδυασμό που είχε συγκεντρώσει το 40% των ψήφων. Ο δήμαρχος εκλεγόταν και πάλι από το δημοτικό συμβούλιο, που συγκαλούνταν από τον νομάρχη και τους εκλεγέντες δημοτικούς συμβούλους. Δημοτικοί σύμβουλοι εξελέγησαν οι Χ. Βιτσάρας, Χ. Λυμπερόπουλος, Χ. Παυλόπουλος, Λ. Ρούσος, Ε. Βουρλούμη, Ι. Γιακουμίδης, Γ. Κακουλίδης, Δ. Καρδιασμένος, Λ. Κουτρόπουλος, Ν. Σταυρόπουλος, Ν. Μακρής, Α. Ροντήρη, Ε. Λέφα, Γ. Μπαρού, Ν. Παπαγεωργίου, Δ. Πολίτης, Π. Ροκανάς, Ε. Κασιάνης, Γ. Καραγιάννης, Σ. Λαριτζάκης, Σ. Μαστρογιαννάκος, Γ. Μακρίδης, Γ. Καραγιάννης, Δ. Γεννηματάς, Γ. Χαιρέτας και Αριστέα Κωνσταντιανού.

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ 1950-1974

Το εκλεγμένο δημοτικό συμβούλιο Καλλιθέας μετά τις εκλογές του 1954 (αρχείο Ρ. Δημητριάδου).

Η Καλλιθέα ήταν πλέον ένας από τους πέντε μεγαλύτερους δήμους, συγκεντρώνοντας εκατοντάδες νέους κατοίκους, κυρίως εργάτες. Παρ’ όλα αυτά σε έγγραφο που κατέθεσαν κάποιοι δημοτικοί σύμβουλοι υποστηριζόταν ότι κατά το 1955 το ποσοστό της ανεργίας στην πόλη άγγιξε το 70%, επιβεβαιώνοντας την πολιτική και οικονομική κρίση που μάστιζε τη χώρα κατά την περίοδο αυτή. Οι διαφωνίες στο δημοτικό συμβούλιο συνεχίστηκαν πιο έντονα κατά τη νέα τετραετία και ο δήμαρχος σε κάθε συνεδρίαση εξηγούσε αναλυτικά κάθε πρόταση που έθετε προς ψηφοφορία, πολλές φορές δίνοντας 17 ξεχωριστές απαντήσεις σε ισάριθμους συμβούλους. Οι κατηγορίες της αντιπολίτευσης στηρίχθηκαν επίσης στο γεγονός της πρόσληψης ετεροδημοτών ωρομίσθιων εργατών στον δήμο για την αποπεράτωση κυρίως των έργων οδοποιίας. Στη συνεδρίαση της 15ης Ιουνίου 1956, ο Νικόλαος Σκανδαλάκης, παρουσία του γενικού γραμματέα του Υπουργείου Εσωτερικών Κ. Ράλλη, ενημερώνει τους συμβούλους και τον εκπρόσωπο του κράτους για τα γενικά ζητήματα της Καλλιθέας: «[...] Κατερχόμενος πρὸς τὶς Τζιτζιφιές, θὰ εἴδατε τὴν λεωφόρο Βενιζέλου (Θησέως) τὴν κεντρικωτάτη ἀρτηρίαν ποὺ συν-

δέει τὸν Πειραιᾶ μὲ τὴν Ἀθῆνα. Δυστυχῶς ὁ μόνος κλάδος, ὁ ὁποῖος ἐπιδέχεται τὴν συγκοινωνίαν ἀπὸ Ἀθήνας εἰς Πειραιᾶ λόγῳ τῶν μεγάλων λεωφορείων, δὲν ἐπιτρέπει τὴν εὐχερῆ συγκοινωνία τοῦ προαστείου μας. Καθημερινῶς δυστυχήματα, διότι ὁ ἄλλος κλάδος ὁ ἀριστερὰ τοῦ κατερχομένου εἷναι εἰς ἀθλιεστάτη κατάστασιν. Εὐτυχῶς, πρὸ ὀλίγων μηνῶν, χάρις εἰς τὸν τότε Ὑπουργὸν Δημοσίων Ἔργων τὸν κ. Εὐταξίαν, ὁ δρόμος αὐτὸς εἰσῆλθε εἰς τὸ Ταμεῖον Ἐπαρχιακῆς Ὁδοποιίας καὶ ἐλπίζομεν ὅτι σιγά-σιγὰ θὰ εἶναι δυνατὸν νὰ τὸν ὁλοκληρώσουμε, ἀλλὰ πρὸ ἔτους σχεδὸν ἤρχισε ἡ κατασκευὴ τοῦ τμήματος ἀπὸ τὶς φυλακές μέχρι τῆς Ἁγίας Ἐλεούσης. Λόγῳ τῶν πλημμυρῶν δὲν ἠδυνήθημεν νά τὸ τακτοποιήσουμε, πρέπει να προλάβουμε τὸν χειμῶνα γιατὶ ἂν βρέξῃ θὰ καταστραφῇ ὁλοσχερῶς. [...] Ὅπως θὰ ξέρετε, οἱ φυλακές σήμερα τῆς Καλλιθέας εἶναι συνέχεια, δυστυχῶς, τῶν φυλακῶν ποὺ ἐγκατέστησαν οἱ Ἰταλοὶ καὶ δυστυχῶς ἀκόμη τὸ κράτος μας ἐξακολουθεῖ νὰ τὶς διατηρῇ καὶ να ἔχῃ μέσα γύρω στους 150 μὲ 180 καταδίκους καὶ νὰ ἀποστερῇ μίαν περι-

Ο Νικόλαος Σκανδαλάκης στο εκλογικό κέντρο κατά τις εκλογές της 21ης Νοεμβρίου 1954. Σύντομα θα γιορτάσει τη νέα του νίκη (αρχείο Ρ. Δημητριάδου).

225

ΚEΦΑΛΑΙΟ IX

Η πλατεία Δαβάκη στα τέλη της δεκαετίας του 1950 (αρχείο Ρ. Δημητριάδου).

Το δημοτικό συμβούλιο Καλλιθέας κατά τα αποκαλυπτήρια του αγάλματος του Κ. Δαβάκη το 1959 (αρχείο Ρ. Δημητριάδου).

226

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ 1950-1974

φέρειαν ὁλοκληρη τοῦ οἰκήματος αὐτοῦ τὸ ὁποῖον θὰ στεγάση τὸ Γυμνάσιον ἀρρένων γιὰ νὰ μπορέσουμε νὰ βγάλουμε Ἕλληνες μορφωμένους μὲ παλμὸ ἐθνικό. Προτείνουμε διαρκῶς τὴν μεταφοράν τῶν καταδίκων στὶς φύλακες Ἀβέρωφ. [...] Χάρι στὶς προσπάθειες τῆς Κυβερνήσεως τακτοποιήθησαν σιγὰ σιγὰ καὶ τὰ θέματα τῶν συνοικισμῶν. Ἀκριβῶς πίσω ἀπὸ τὸ Γυμνάσιον ὑπάρχει ἓνας συνοικισμός, στὸ Σκοπευτήριον, τὸν ὁποῖον ἤθελα νά πᾶτε να τὸν δῆτε, ἔγινε τώρα ἕνας ὡραιότατος Συνοικισμός, ἔπαψε πλέον ἡ παράγκα καὶ τὸ πισόχαρτο, καὶ οἰκοδομήθηκαν ὡραιότατα σπίτια. Δυστυχῶς τὰ οἰκονομικὰ δὲν ἐπιτρέπουν νὰ τακτοποιήσω καὶ τοὺς δρόμους καὶ τὸ νερὸ τους διότι στην Ἑταιρεία Ὓδρευσης χρωστάμε ἕνα ποσὸν καὶ ἀρνεῖται νὰ μᾶς ἀρχίσῃ ἐργασίες. Τὸ 1952 ἐπειδὴ ἐνόμισα ὅτι ἔπρεπε νά ἀνεβάσουμε ὁπωσδήποτε τὸ πνευματικὸ ἐπίπεδο τῶν συνδημοτῶν μας ἐδημιουργήσαμε ἕναν Καλλιτεχνικὸ Ὀργανισμό, ὁ ὁποῖος θὰ μποροῦσε νὰ δημιουργήσῃ φιλαρμονικὴ χορωδία, νὰ κάνῃ διάφορες δημόσιες ἐμφανίσεις διὰ νὰ μπορέσουμε νὰ δείξουμε κι ἐμεῖς ὅτι εἴμεθα πολιτισμένοι [...] ἀλλὰ δυστυχῶς τὰ οἰκονομικὰ μας εἶναι τόσο λίγα γιὰ νὰ μπορέσουμε νὰ πληρώσουμε τοὺς πέντε μουσικοὺς τοῦ Ὀργανισμοῦ καὶ τὸν ἀρχιμουσικό. Κατέβαλα κάθε προσπάθεια στο Ὑπουργεῖο Παιδείας καὶ Οἰκονομικῶν πῶς θὰ εἶναι δυνατὸν να φορολογήσουμε τὸν Ἰππόδρομο, βάζοντας 5% ἐπὶ τοῦ εἰσιτηρίου, μόνο ὑποσχέσεις ὅμως ἔλαβα. [...] Θὰ σᾶς ἔκανε ἀσφαλῶς τὴν χειρίστην ἐντύπωσιν ἡ θέα τοῦ τμήματος ἐκείνου τοῦ ποταμοῦ Ἰλισσοῦ καὶ γιὰ αὐτὸ ἀγωνίζομαι ἀπὸ διετίας, πῶς θὰ ἦταν δυνατὸν νὰ ἐπεκταθῇ ὁ ἐγκιβωτισμὸς τοῦ Ἰλισσοῦ καὶ νὰ φύγῃ αὐτὴ ἡ βρώμα ποὺ ἐκθέτει εἰς κίνδυνον τὴν ὑγείαν τῶν κατοίκων τῆς περιοχῆς αὐτῆς».39 Ο δήμαρχος ζήτησε άμεση έγκριση δανείου για να ολοκληρωθούν τα έργα πριν έρθει ο χειμώνας και η κακοκαιρία καθυστερήσει την αποπεράτωσή τους. Επίσης, για το ρέμα της Κατσιποδούς κάποιοι σύμβουλοι κατηγορούν τους αστυφύλακες της Καλλιθέας ότι μηνύουν τους απλούς κατοίκους που πετούν σκουπίδια στο ρέμα και δεν κινούνται εναντίον των βιομηχάνων που ρίχνουν τα λύματα των εργοστασίων τους. Περιγράφεται ως ηθικό ζήτημα που πρέπει να λυθεί σύντομα.

227

ΚEΦΑΛΑΙΟ IX

Ο Νικόλαος Σκανδαλάκης με τους δημάρχους της Αθήνας στο Δ΄ Συνέδριο Δήμων και Κοινοτήτων (αρχείο Ρ. Δημητριάδου).

228

Λίγες μέρες μετά εγκρίνεται νέο δάνειο για τη χρηματοδότηση αντιπλημμυρικών έργων και αποχέτευσης.40 Παράλληλα, ολοκληρώνεται η διαμόρφωση της πλατείας Κύπρου, ενώ ψηφίζεται η ανέγερση της Σολωμονίδιας Παιδικής Εστίας σε οικόπεδο που έχει παραχωρήσει στον δήμο το Δημόσιο, στη γωνία των οδών Αριστείδου και Φιλαρέτου.41 Με χρήματα του δανείου αγοράζεται και μια έκταση 19.997 τ.μ. στον Άγιο Δημήτριο προκειμένου να επεκταθεί το δημοτικό νεκροταφείο.42 Στις αρχές του 1957 ο δήμαρχος περιχαρής ανακοινώνει στο δημοτικό συμβούλιο ότι εκδόθηκε η απόφαση του δικαστηρίου υπέρ των δήμων Καλλιθέας, Νέας Σμύρνης και Φαλήρου. Από το 1952 με απόφαση του τότε υπουργού Εσωτερικών, είχε διαταχθεί η απόδοση στους δήμους του 5% επί των εισιτηρίων του Ιπποδρόμου, χωρίς όμως να γίνεται καμία είσπραξη. Μετά την προσφυγή των δήμων στη Δικαιοσύνη, η Εταιρεία Ιπποδρόμου οφείλει τεράστια ποσά στον Δήμο Καλλιθέας, με τα οποία ελπίζει ο δήμαρχος να χρηματοδοτήσει τη διαμόρφωση του δημοτικού γηπέδου, η διαμόρφωση του οποίου διαρκώς καθυστερούσε λόγω οικονομικής δυσχέρειας.43 Για να υδροδοτηθεί ο συνοικισμός Σκοπευ-

τηρίου συνάπτεται νέο δάνειο από το Ταμείο Παρακαταθηκών και Δανείων τον Μάρτιο του 1957, ενώ το φθινόπωρο εγκρίνεται νέο δάνειο από το Υπουργείο Εσωτερικών για να εκτελεστούν έργα φωτισμού και αποχέτευσης.44 Το ίδιο διάστημα ολοκληρώνεται η διαμόρφωση της πλατείας Χαροκόπου, ενώ αποφασίζεται η αποστολή ψηφίσματος διαμαρτυρίας προς το Υπουργείο Συγκοινωνιών, απαιτώντας να φτάνουν τα τρόλεϊ μέχρι τις Τζιτζιφιές και όχι έως την πλατεία της Καλλιθέας.45 Στα τέλη Δεκεμβρίου γνωστοποιείται η επικείμενη συγκέντρωση διαμαρτυρίας του λαού της Καλλιθέας σχετικά με την εγκατάσταση θερμοπυρηνικών όπλων-πυραύλων στην Κρήτη από τους Αμερικανούς και ζητείται από μερικούς συμβούλους να συμμετέχει και το δημοτικό συμβούλιο στη συγκέντρωση. Όμως το αίτημα για συζήτηση του θέματος απορρίπτεται από τον πρόεδρο του δημοτικού συμβουλίου, γιατί η Νομαρχία Αττικής είχε στο μεταξύ απαγορεύσει στις τοπικές αυτοδιοικήσεις να θέτουν ψηφίσματα διαμαρτυρίας ή να συζητούν για θέματα που άπτονται της κυβερνητικής πολιτικής. Το 1958 τα οικονομικά του δήμου είναι πενιχρά.46 Η μόνη ελπίδα του δήμου είναι η καταβολή από την Εταιρεία Ιπποδρόμου αποζημίωσης της τάξης του 1.000.000 δραχμών που οφείλει στον δήμο και εξακολουθεί να μην τα αποπληρώνει. Η αντιπολίτευση πιέζει τον δήμαρχο να ζητήσει από τους αρμόδιους υπουργούς να εκδώσουν εντάλματα προσωπικής κράτησης εναντίον των υπευθύνων της εταιρείας.47 Την ίδια περίοδο ο δήμος παραχωρεί οικόπεδο στο Σώμα Ελλήνων Προσκόπων Καλλιθέας υπό την προϋπόθεση να παραμείνει στον δήμο το δικαίωμα να χτίσει άνωθεν του κτίσματος που θα ανεγείρει το Σώμα.48 Ακόμα το δημοτικό συμβούλιο εγκρίνει την αγορά και πέμπτου απορριμματοφόρου, μετά την αποπληρωμή των δύο τελευταίων.49 Επίσης, το δημοτικό συμβούλιο εκδίδει ψήφισμα διαμαρτυρίας στο Υπουργείο Εξωτερικών, με το οποίο καταδικάζει τη θηριώδη και αναχρονιστική στάση των Τουρκοκυπρίων για τα εγκλήματα εις βάρος της ζωής, της αξιοπρέπειας και της ιδιοκτησίας του ελληνικού πληθυσμού της Κύπρου. Καταδικάζει, μάλιστα, ως συνυπεύθυνη τη βρετανική κυβέρνηση.49 Στο μεταξύ, οι καβγάδες οξύνονται στις

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ 1950-1974

Όψεις της Καλλιθέας του 1950 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

229

ΚEΦΑΛΑΙΟ IX

Θεμελίωση έργου από τον δήμαρχο Ν. Σκανδαλάκη, 1957 (αρχείο Ρ. Δημητριάδου).

Δενδροφύτευση στην πλατεία Κύπρου από τον Ν. Σκανδαλάκη (αρχείο Ρ. Δημητριάδου).

συνελεύσεις του δημοτικού συμβουλίου. Η αντιπολίτευση κατηγορεί τον δήμαρχο για κωλυσιεργία στην είσπραξη των τεράστιων ποσών που οφείλονται στον δήμο και για την αδιαφορία που επιδεικνύει μπροστά σε ένα νόμο του κράτους, σύμφωνα με τον οποίο τα έσοδα των δήμων τα διαχειρίζεται το Υπουργείο Εσωτερικών. Λόγω της υβριστικής συμπεριφοράς του απέναντι στον δήμαρχο και στους συμβούλους,51 ο Μαστρογιανάκος παραπέμπεται στην κρίση της Νομαρχίας, η οποία του επιβάλει τρίμηνη αργία από τα καθήκοντά του.52 Στις 21/11/1958 το Υπουργείο Οικονομικών ενέκρινε την παραχώρηση στο Υπουργείο Παιδείας δύο κατάλληλων οικοπέδων για ανέγερση δύο σχολικών κτηρίων στην Καλ-

λιθέα, το πρώτο στα Παλαιά Σφαγεία και το δεύτερο στις Τζιτζιφιές. Ο δήμαρχος γνωστοποιεί στο δημοτικό συμβούλιο ότι πέτυχε τη χορήγηση δανείου από το Υπουργείο Οικονομικών προς τον δήμο για τη χρηματοδότηση της ανέγερσης σχολικών διδακτηρίων.53 Κατά τα άλλα, συνεχίστηκε η επέκταση του δικτύου ηλεκτροφωτισμού και αποχέτευσης, ενώ αποφασίστηκε η κατασκευή εκατοντάδων κρασπεδορείθρων και υπονόμων ομβρίων υδάτων.54 Συνολικά, κατά την οκταετία 1951-1958, επί δημαρχίας Νικολάου Σκανδαλάκη, έγιναν ασφαλτοστρώσεις 19.160 μέτρων, ενώ για εξωραϊστικά και κοινωφελή έργα διατέθηκαν 1.769.000 δραχμές. Επίσης επεκτάθηκε το δίκτυο ύδρευσης της πόλης κατά 5.000 μέτρα και συμπληρώθηκε ο ηλεκτροφωτισμός, με την προσθήκη εκατοντάδων νέων φώτων σε κεντρικά σημεία του δήμου. Έχοντας πραγματοποιήσει πολλά από τα έργα που υποσχέθηκε μέσω των δανείων που συνήψε, ο Νικόλαος Σκανδαλάκης κέρδισε και τις επόμενες εκλογές, που έγιναν στις 5 Απριλίου 1959. Από τις 23.588 έγκυρες ψήφους, ο συνδυασμός του έλαβε τις 10.672, δηλαδή το 45% του συνόλου. Το Κόμμα των Φιλελευθέρων με επικεφαλής τον υποστράτηγο ε.α. Γεώργιο Φραντζεσκάκη ενσωμάτωσε στο ψηφοδέλτιό του τους αντιπολιτευτές του Ν. Σκανδαλάκη στις εκλογές του 1959. Δημοτικοί σύμβουλοι από τον συνδυασμό του Ν. Σκανδαλάκη εξελέγησαν οι Χ. Παυλόπουλος, Π. Ροκανάς, Στ. Πιερρουτσάκος,

ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑ ΣΤΑ ΕΡΓΑ ΥΠΟΔΟΜΗΣ

ια την εκτέλεση του προγράμματος της πρώτης οκταετίας, επειδή οι ανάγκες του δήμου ήταν μεγάλες και τα έσοδα ελάχιστα, ο Νικόλαος Σκανδαλάκης εφάρμοσε «δανειοληπτική πολιτική», όπως ο ίδιος υποστήριξε σε σχετικό άρθρο της εφημερίδας Έρευνα, στις 29 Μαρτίου 1959: «Δὲν ἐδιστάσαμεν νὰ ἀκολουθήσωμεν καὶ δανειοληπτικὴν πολιτικήν, μὲ τὴν πεποίθησιν ὅτι ἡ ἀπόδοσις τῶν ἐκτελεσθέντων ἔργων θὰ ἔχει μεγαλυτέραν οἰκονομικὴν ἀξίαν ἀπὸ τοὺς τόκους καὶ τὰ τοκοχρεωλύσια, εἰς τὰ ὁποῖα θὰ ὑπεβάλλετο τὸ Δημόσιον Ταμεῖον. Ἐπροτιμήσαμεν νὰ δανεισθῶμεν καὶ νὰ κάνωμεν ἔργα παραγωγικὰ παρὰ νὰ διατηρήσωμεν τὸ οἰκονομικὸν ἰσοζύγιον καὶ νὰ ἀφήσωμεν τὴν Καλλιθέαν εἰς τὴν τύχην της, ὅπως ἔπραξαν οἱ προηγούμενοι ἡμῶν Κοινοτικοὶ καὶ Δημοτικοὶ Ἄρχοντες».

230

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ 1950-1974

Όψεις της Καλλιθέας τη δεκαετία του 1950 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

231

ΚEΦΑΛΑΙΟ IX

Πεζογέφυρα στον Ιλισσό, δεκαετία του 1950 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

Η οδός Πραξιτέλους στις Τζιτζιφιές κατά τη διαμόρφωσή της, στις αρχές της δεκαετίας του 1950 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

232

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ 1950-1974

Χ. Χαμπέρης, Ι. Κοκοτός, Π. Αβραμέα, Ε. Μουστάκης, Χ. Καρατζαφέρης, Ε. Βουρλούμη, Α. Ηλιόπουλος, Ι. Μακρίδης, Γ. Σωτηριάδης, Α. Ξηροτύρη, Χ. Μπαλάσκας, Γ. Κακουλίδης, Ν. Μακρής, Ε. Κασιάνης, Δ. Τσιμένη, Ν. Δαυίδης, Οδ. Θαλασσινός. Επίσης, από τον συνδυασμό των Φιλελευθέρων εξελέγησαν οκτώ δημοτικοί σύμβουλοι: ο Γ. Φραντζεσκάκης, ο Σάββας Νικολαΐδης, ο Σταμάτης Μαστρογιαννάκος, η Φρόσω Μυλωνάκου, η Ειρήνη Γάλλου (σύζυγος του μετέπειτα δημάρχου) και η Ευαγγελία Ιατρίδου. Το καλοκαίρι του 1959 αποφασίζεται η διαπλάτυνση της λεωφόρου Θησέως από την πλατεία Δαβάκη μέχρι τη γέφυρα του Ιλισσού και το νέο δημοτικό συμβούλιο εκφράζει τις ευχές του να συνεχιστεί το έργο, σε δεύτερη φάση, έως την παραλία.55 Το ίδιο διάστημα το Υπουργείο Παιδείας ζητά από το δημοτικό συμβούλιο να προβεί στην πρόσκτηση της κυριότητας ενός οικοπέδου στις Τζιτζιφιές για να ανεγερθεί Δημοτικό σχολείο στην περιοχή.56 Από το 1959 μέχρι το 1961 ο δήμος παρουσίασε αξιόλογο έργο. Το πρόγραμμα κατασκευής δρόμων που καταρτίστηκε από το δημοτικό συμβούλιο για το έτος 1959 ήταν η ασφαλτόστρωση πολλών οδών της πόλης. Επίσης, με τη συνεργασία των Δήμων Καλλιθέας, Νέας Σμύρνης και Παλαιού Φαλήρου, τοποθετήθηκαν φανοστάτες, προκειμένου να ηλεκτροφωτιστεί μεγάλο τμήμα της λεωφόρου Συγγρού.57 Την άνοιξη του ίδιου έτους, άρχισαν να αποσύρονται οι τροχιόδρομοι από την Καλλιθέα, οι οποίοι και αντικαταστάθηκαν με γραμμές τρόλεϊ. Την ίδια εποχή με αλλεπάλληλα διαβήματα του δημοτικού συμβουλίου προς το Υπουργείο Συγκοινωνιών, επετεύχθηκε η επαναφορά της λεωφορειακής γραμμής Νέου Φαλήρου – Αθηνών και η γραμμή Ε.Η.Μ. από την κεντρική πλατεία Καλλιθέας μέχρι τις Τζιτζιφιές, λύνοντας το μεγάλο συγκοινωνιακό πρόβλημα των Καλλιθεατών.58 Ο Νικόλαος Σκανδαλάκης μετέβη το φθινόπωρο του 1959 στη Βερόνα της Ιταλίας για να επισκεφτεί το εκεί εργοστάσιο βιομηχανοποίησης απορριμμάτων και στα τέλη του ίδιου έτους ζήτησε από το δημοτικό συμβούλιο να υπογράψει τη σύμβαση για την ίδρυση εργοστασίου επεξεργασίας και εκμετάλλευσης απορριμμάτων στην Αττική.59 Την ίδια εποχή πραγματοποιήθηκαν από τον Δήμο Καλλιθέας τα αποκαλυπτήρια του

«Ηρώου των πεσόντων υπέρ πίστεως και πατρίδος», ενός δημιουργήματος του γνωστού γλύπτη Περαντινού, που τοποθετήθηκε στην πλατεία της Αγίας Βαρβάρας. Στην τελετή παρευρέθηκε, έπειτα από πρόσκληση των δημοτικών αρχών, και το τότε βασιλικό ζεύγος, Παύλος και Φρειδερίκη. Βασικό χαρακτηριστικό των πρακτικών του έτους 1960 είναι οι εκατοντάδες αιτήσεις για μεταδημότευση και για μόνιμη εγκατάσταση στην Καλλιθέα που κατατίθενται κάθε μήνα. Πάνω από 150 αιτήσεις καλούνται να υπογράψουν ο πρόεδρος του δημοτικού συμβουλίου και ο δήμαρχος σε κάθε σχεδόν συνεδρίαση. Παράλληλα, έντονο παρουσιάζεται το ενδιαφέρον των δημοτικών αρχόντων για την τύχη της Δημοτικής Βιβλιοθήκης. Παρά το γεγονός ότι ο δήμος εμπλούτιζε τη βιβλιοθήκη με βιβλία, το δημοτικό συμβούλιο καλείται το φθινόπωρο να αποφασίσει για την τύχη του δημοτικού αυτού ιδρύματος, καθώς είχε κλείσει λόγω απουσίας του μοναδικού υπαλλήλου. Το Υπουργείο Παιδείας ζήτησε να υπαχθεί το ίδρυμα στο Δημόσιο λόγω οικονομικής αδυναμίας του δήμου, έπειτα όμως από πολύωρες συζητήσεις το δημοτικό συμβούλιο απέρριψε το αίτημα. Μακρές συζητήσεις προκάλεσε και το θέμα που έφερε στις αίθουσες του δημοτικού συμβουλίου το εργοστάσιο ΙΖΟΛΑ. Η βιομηχανία είχε ζητήσει προ μηνών να της παραχωρηθεί από τον δήμο τμήμα της οδού Ασκληπιού, προκει-

Η δημοτική αρχή στα εγκαίνια των νέων εγκαταστάσεων της βιομηχανίας ΙΖΟΛΑ στα μέσα της δεκαετίας του 1950 (αρχείο Ρ. Δημητριάδου).

233

ΚEΦΑΛΑΙΟ IX

Η τελετή των αποκαλυπτηρίων Μνημείου Ηρώων το 1959 στην Καλλιθέα από τον Ν. Σκανδαλάκη (αρχείο Ρ. Δημητριάδου).

Δεξιά: Το δημοτικό συμβούλιο υποδέχεται στην οδό Σιβιτανίδου μέλη της κυβέρνησης, τέλη δεκαετίας του 1950 (αρχείο Ρ. Δημητριάδου).

Ομιλία «περί δελτίων απορίας» του δημάρχου Καλλιθέας στις εργασίες του Δ΄ Συνεδρίου Δήμων και Κοινοτήτων Ελλάδας (αρχείο Ρ. Δημητριάδου).

234

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ 1950-1974

235

ΚEΦΑΛΑΙΟ IX

O βασιλιάς Παύλος και η βασίλισσα Φρειδερίκη με τα υπόλοιπα μέλη της βασιλικής οικογένειας στην τελετή των αποκαλυπτηρίων του Μνημείου Ηρώων στην Καλλιθέα (αρχείο Ρ. Δημητριάδου).

Η συμβολή των οδών Κρέμου και Χαροκόπου στις αρχές της δεκαετίας του 1960 (αρχείο Α. Ανδρεόπουλου).

236

μένου να επεκτείνει τις εγκαταστάσεις της. Σύμφωνα με την τελευταία επιστολή που απεστάλη στον δήμο από τον διευθυντή της εταιρείας, μια ενδεχόμενη απόρριψη του αιτήματος ίσως να σήμαινε και το κλείσιμο του εργοστασίου στην Καλλιθέα και τη μεταφορά του σε άλλη περιοχή. Ομόφωνα, υπό αυτές τις συνθήκες, το δημοτικό συμβούλιο ψήφισε την απόφαση υπέρ της ΙΖΟΛΑ.60 Τον Οκτώβριο του ίδιου έτους κι ενώ επίκειται Πανελλήνιο Συνέδριο Δήμων και Κοινοτήτων της χώρας στα Χανιά, το δημοτικό συμβούλιο κάνει λόγο για χρεωκοπία της Αυτοδιοίκησης και οικονομική εκμετάλλευση των δήμων από τις εκάστοτε κυβερνήσεις. Υποβάλλεται λοιπόν ψήφισμα προς την Τοπική Ένωση Αυτοδιοίκησης, με το οποίο διατυπώνονται τα εξής αιτήματα: • Η απόδοση του

50% της φορολογίας επί του καπνού. • Η απόδοση των δέκα λεπτών από τα εισιτήρια των λεωφορείων. • Η κατάργηση των υποχρεωτικών εισφορών προς το Δημόσιο. • Να πάψει η συνεχής μεταπολεμική αφαίρεση αρμοδιοτήτων και δικαιωμάτων της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Έναν μήνα αργότερα, τον Νοέμβριο του 1960, κατατίθεται στη Βουλή νομοσχέδιο, το οποίο χαρακτηρίζεται από το 1/3 των συμβούλων ως αντιδημοτικό, αφού αποστερεί τους δήμους από τους φυσικούς και οικονομικούς τους πόρους και τους μεταβάλλει σε γραφεία διεκπεραιώσεως δημοτικών υποθέσεων. Την ίδια μέρα γνωστοποιείται το γεγονός ότι οι υπάλληλοι του δήμου παραμένουν απλήρωτοι για ένατο μήνα και η κατάσταση των οικονομικών του δήμου κρίνεται ιδιαίτερα δυσχερής. Παρ’ όλα αυτά, τα 2/3 του συμβουλίου συντάσσουν ευχαριστήρια επιστολή προς τον Πρόεδρο της τότε κυβέρνησης Κωνσταντίνο Καραμανλή, εκφράζοντας την ικανοποίησή τους για την ευνοϊκή μεταχείριση που τυγχάνει η Καλλιθέα από το σύνολο των υπουργών.61 Έως τα τέλη του έτους, ο δήμαρχος χτυ-

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ 1950-1974

πά πολλές πόρτες υπουργείων προκειμένου να πετύχει την έγκριση νέου δανείου που επρόκειτο να διατεθεί για αποζημιώσεις των οικοπεδούχων του Δημοτικού Σταδίου. Τελικά το Ταμείο Παρακαταθηκών και Δανείων ενέκρινε το δάνειο τον Ιανουάριο του 1961, οπότε και αρχίζουν οι εργασίες σταδιακής διαμόρφωσης.62 Το 1961 συνεχίστηκε η ασφαλτοδρόμηση και η επέκταση του υδροδοτικού και ηλεκτρικού δικτύου και αποπερατώθηκε ο Δημοτικός Σταθμός Αυτοκινήτων.63 Τον Μάιο του 1961 ο Δήμος Καλλιθέας ματαιώνει την έξωση από το Δέλτα Φαλήρου του Ναυτικού Ομίλου Καλλιθέας (Ν.Ο.Κ.). Ο όμιλος, που είχε ιδρυθεί από το 1944 σε παραθαλάσσιο χώρο του Δέλτα Φαλήρου, διαμαρτυρήθηκε με έγγραφο ότι εκεί έχει τις εγκαταστάσεις του και ότι εκεί ελλιμενίζονται 120 σκάφη. Στον ίδιο χώρο ο Οργανισμός Λιμένος Πειραιώς (Ο.Λ.Π.) ανεγείρει πολυτελές κέντρο διασκέδασης απειλώντας τον Ν.Ο.Κ. με διάλυση. Ο δήμαρχος, με επιστολές διαμαρτυρίας στον Ο.Λ.Π. αλλά και στη Γενική Γραμματεία Αθλητισμού και στο Υπουργείο Δημοσίων Έργων, ματαιώνει τελικά την έξωση. Τον Αύγουστο του 1961 χρέη αναπληρωτή δημάρχου αναλαμβάνει ο Χ. Χαμπέρης, αφού ο Ν. Σκανδαλάκης παραιτείται από το αξίωμα του δημάρχου Καλλιθέας έπειτα από δέκα χρόνια θητείας, για να θέσει υποψηφιότητα στις βουλευτικές εκλογές της 29ης Οκτωβρίου του ίδιου έτους, οπότε και εξελέγη βουλευτής Λακωνίας με το ψηφοδέλτιο της Ε.Ρ.Ε. Τελικά, τον Δεκέμβριο του 1961 δήμαρχος εξελέγη ο Χάρης Παυλόπουλος.

Χάρης Παυλόπουλος (1961-1964)

ΧΑΡΗΣ ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ, κατά τις τρεις προηγούμενες εκλογικές αναμετρήσεις είχε εκλεγεί δημοτικός σύμβουλος του συνδυασμού του παραιτηθέντος δημάρχου και είχε διατελέσει διαδοχικά πρόεδρος, αντιπρόεδρος και γραμματέας του δημοτικού συμβουλίου. Κατά τη διάρκεια της θητείας του, αντιμετώπισε μεγάλες πολιτικές διαμάχες, όπως άλλωστε και ο προκάτοχός του. Την ίδια εποχή, τα οικονομικά όλων των δημοτικών ταμείων ήταν σε άσχημη κατάσταση. Το δημοτικό ιατρείο κινδυνεύει να κλείσει, καθώς δεν κα-

ταβάλλονται οι μισθοί των ιατρών ούτε των λιγοστών νοσηλευτών. Δεν λείπουν επίσης οι έντονες πολιτικές συζητήσεις μεταξύ των συμβούλων: θίγεται το θέμα της σύλληψης δύο δημοτικών συμβούλων (της Μυλωνάκου και του Μακρίδη) λίγο μετά τις βουλευτικές εκλογές του 1961, οι οποίοι οδηγήθηκαν στην Ασφάλεια, επειδή είχαν ισχυριστεί ότι το αποτέλεσμα των εκλογών ήταν προϊόν νοθείας. Την ίδια άποψη διατύπωσαν και πολλοί δημοτικοί σύμβουλοι της Καλλιθέας κατά τη συνεδρίαση του δημοτικού συμβουλίου της 8ης Φεβρουαρίου 1962. Ο δήμαρχος, όμως, διέκοψε τη συζήτηση, καθώς απαγόρευε την ενασχόληση των συμβούλων του με πολιτικά ζητήματα, όπως άλλωστε είχε διαταχθεί και από τον νομάρχη Αττικής λίγους μήνες νωρίτερα. Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1963 σχεδόν καμία απόφαση δεν ελήφθη από το δημοτικό συμβούλιο Καλλιθέας για την εκτέλεση νέων έργων, ενώ στα τέλη του ίδιου έτους δεν κατατίθεται από τον δήμαρχο νέο πρόγραμμα εκτελεστέων έργων για το 1964, γιατί κανένα έργο του προϋπολογισμού του 1963 δεν έγινε, επομένως ίσχυσε το πρόγραμμα του προηγούμενου έτους.64 Αντίθετα, οι σύμβουλοι αναλώνονται σε πολιτικές διενέξεις και αντιπαραθέσεις.65 Το ίδιο διάστημα αντικαθίστανται οι νομάρχες και απορρίπτεται το αίτημα του δημοτικού συμβουλίου για τέλεση μνημοσύνου υπέρ των Καλλιθεατών πεσόντων στην Εθνική Αντίσταση.66 Στη συνεδρίαση της

Χαρακτηριστική φιγούρα στην Καλλιθέα του 1960 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

Ο Χάρης Παυλόπουλος, δήμαρχος Καλλιθέας την περίοδο 1961-1964.

237

ΚEΦΑΛΑΙΟ IX

23ης Ιανουαρίου του 1964, φτάνει στον δήμο εγκύκλιος της Νομαρχίας, με την οποία γνωστοποιείται η διαταγή του νομάρχη να μην προβούν οι υποψήφιες παρατάξεις σε καμία προεκλογική εκστρατεία προκειμένου να διεξαχθούν αδιάβλητες δημοτικές εκλογές.67

Ιωάννης Γάλλος (1964-1967)

Ο Ιωάννης Γάλλος, δήμαρχος Καλλιθέας (1964-1967).

Ο Ιωάννης Γάλλος με συγκρατουμένους του στη Γυάρο, όπου βρέθηκαν εκτοπισμένοι την περίοδο της Επταετίας (αρχείο Δ. Γάλλου).

238

Ο 1964 ΣΤΗΝ ΚΑΛΛΙΘΕΑ ο συνδυασμός της Δημοκρατικής Δημοτικής Ενότητας με υποψήφιο δήμαρχο τον Ιωάννη Γάλλο κέρδισε τις εκλογές με ποσοστό 32% (8.789 ψήφους) έναντι 31% (8.369) που απέσπασε ο Χάρης Παυλόπουλος. Στον εκπρόσωπο της Ένωσης Κέντρου Λεωνίδα Μαλαχία αντιστοιχούσε το 30,4% των ψήφων (8.197). Η εξαιρετικά μικρή διαφορά ψήφων ασφαλώς αποδεικνύει τη μεγάλη κομματική πόλωση της περιόδου. Οι συνδυασμοί του Λεωνίδα Μαλαχία και του Χάρη Παυλόπουλου εκπροσωπήθηκαν στο νέο δημοτικό συμβούλιο με οκτώ συμβούλους ο καθένας. Η εκλογή του

νέου δημάρχου θα κρινόταν από τη στάση που θα κρατούσαν οι εκπρόσωποι της Ένωσης Κέντρου, οι οποίοι και τελικά υποστήριξαν την εκλογή του Ιωάννη Γάλλου στο αξίωμα του δημάρχου. Ο συνδυασμός της Δ.Δ.Ε. εξέλεξε στο 25μελές δημοτικό συμβούλιο δέκα δημοτικούς συμβούλους, τους Ιωάννη Γάλλο, Σταμάτη Μαστρογιαννάκο, Στέφανο Οταπασίδη, Σταύρο Αμηρά, Γεώργιο Σαρακηνίδη, Θεόδωρο Χρυσανθόπουλο, Νικόλαο Μακρίδη, Δημήτριο Γεννηματά, Θεόδωρο Παπαδόπουλο και Γεώργιο Πετρακάκη. Δημοτικοί σύμβουλοι από τους άλλους συνδυασμούς εξελέγησαν οι Χάρης Παυλόπουλος, Π. Ροκανάς, Σ. Πιερρουτσάκος, Π. Αβραμέα, Χ. Χαμπέρης, Εμμ. Μουστάκης, Ν. Σταυρόπουλος, Δ. Ευαγγελόπουλος, Λ. Μαλαχίας, Γ. Κακουλίδης, Ε. Κασιάνης, Θ. Γαζής, Γ. Καλοιδάς, Ε. Λέφα, Γ. Κοκονάς, Ν. Μικρόπουλος. Αποτέλεσμα, λοιπόν, της προηγηθείσης συμφωνίας ήταν να εκλεγεί δήμαρχος Καλλιθέας ο Ιωάννης Γάλλος και πρόεδρος του

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ 1950-1974

δημοτικού συμβουλίου ο Λεωνίδας Μαλαχίας κατά την ψηφοφορία της 13ης Σεπτεμβρίου του 1964. Αντιδήμαρχος τοποθετήθηκε ο Σταμάτης Μαστρογιαννάκος. Σφοδρή υπήρξε, όπως φαίνεται από τα πρακτικά της πρώτης συνεδρίασης, η αντίδραση του πρώην δημάρχου λόγω της συνεργασίας. Ο Χάρης Παυλόπουλος συνεχάρη τον νεοεκλεγέντα δήμαρχο και την παράταξή του «διὰ τὴν δεξιοτεχνίαν μὲ τὴν ὁποίαν κατώρθωσαν νὰ ἀξιοποιήσουν τὴν μειοψηφίαν τοῦ 1/3 εἰς Διοίκησιν» και κατηγόρησε τον Λεωνίδα Μαλαχία και την ομάδα του ότι «ἐπρόδωσαν τὴν ἐμπιστοσύνη τῶν Καλλιθεατῶν, καθοδηγούντες τὸ αποτέλεσμα εἰς μίαν παρά φύσιν λύσιν».66 Ωστόσο, ο ο πρόεδρος του δημοτικού συμβουλίου αντέκρουσε την επίθεση: «…ἀλλὰ ἐρωτῶ. Εἶναι ἔγκλημα κύριοι ὅτι οἱ ἀριστεροὶ ἐψήφισαν τὸν κύριο Γάλλον; Πόσοι σήμερον Ὑπουργοὶ δὲν συνεργάσθησαν μὲ τὴν Ἀριστερὰν […] Πόσοι δὲν ἦσαν βουλευταὶ μὲ τὴν Ἀριστεράν, εἶναι σήμερον βουλευταὶ τῆς Ἑνώσεως Κέντρου. […] Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ἡ δημοκρατικὴ συνείδησις ἀνεπτύχθη εἰς τὸν λαὸν καὶ δὲν ἀποτελεῖ ἐμπόδιον ὅταν τὰ κοινωνικὰ ῥεύματα εἶναι ἀκάθεκτα πρὸς τὰ ἐμπρὸς. Εἶναι ἐμπόδιο ἀνθρώπων μὲ παρωπίδες καὶ πολὺ σκουριασμένα μυαλά. Διανύομεν τὸ 1964 καὶ ἑπομένως ἡ συνεργασία μας θὰ εἶναι συνεργασία δημοκρατική, ἀρραγής, εἰλικρινής, τιμία, ψυχική, ὑλικὴ ὑπὲρ τοῦ λαοῦ τῆς Καλλιθέας […]». Στα τρία χρόνια από την εκλογή του Ιωάννη Γάλλου μέχρι την επιβολή της στρατιωτικής δικτατορίας (1964-1967), ο νέος δήμαρχος και οι συνεργάτες του δεν κατάφεραν να αλλάξουν την πορεία του δήμου και την κατάσταση της πόλης, καθώς δεν υποστηρίζονταν από τους αρμόδιους κρατικούς φορείς. Οι Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης άλλωστε, χωρίς αρμοδιότητες και οικονομικά μέσα, εξακολουθούσαν να ελέγχονται από τους εκάστοτε νομάρχες. Ο Δήμος Καλλιθέας, λοιπόν, ήρθε από την αρχή σε άμεση σύγκρουση με τους κρατικούς φορείς, εφόσον δεν ενέκριναν κανένα αίτημα της διοίκησης του δήμου, προκειμένου να υλοποιηθούν τα προγραμματισμένα έργα. Χαρακτηριστική περίπτωση υπήρξε το πρόβλημα της αποχέτευσης των ομβρίων υδάτων και των ακάθαρτων λυμάτων της πόλης. Σύμφωνα με πλήθος δημοσιευμάτων

και αφηγήσεων των παλαιότερων Καλλιθεατών, στην πόλη δεν υπήρχε τέτοιο δίκτυο, με αποτέλεσμα κάθε φθινόπωρο οι δρόμοι, κυρίως στις Τζιτζιφιές, να πλημμυρίζουν και να προκαλούν συχνά μεγάλες καταστροφές.69 Επομένως, η ανάγκη για την κατασκευή των αγωγών ήταν άμεση. Οι προσπάθειες του δημάρχου κατέληξαν σε ποινική δίωξη εναντίον του. Από αστυνομικά όργανα του ΙΑ΄ Αστυνομικού Τμήματος, στις 8 Ιουνίου του 1965 συνελήφθησαν ο δήμαρχος Ιωάννης Γάλλος και ο πρόεδρος του δημοτικού συμβουλίου Λεωνίδας Μαλαχίας και οδηγήθηκαν στον εισαγγελέα με την κατηγορία της κατασκευής παράνομων υπονόμων. Οι συλληφθέντες υποστήριξαν ότι ο δήμος είχε το αναφαίρετο δικαίωμα να προβεί σε εκσκαφή δημοτικών οδών. Σε έκτακτη συνεδρίασή του στις 10 Ιουνίου 1965, το δημοτικό συμβούλιο εξέδωσε ψήφισμα διαμαρτυρίας για τις συλλήψεις, ζητώντας ταυτόχρονα και την απομάκρυνση του διοικητή του ΙΑ΄ Αστυνομικού Τμήματος. Ο Χάρης Παυλόπουλος διαφώνησε με τις αποφάσεις του δημοτικού συμβουλίου και αποχώρησε από τη συνεδρίαση μαζί με τέσσερις συμβούλους της παράταξής του. Τελικά ο Ιωάννης Γάλλος τιμωρήθηκε με τρίμηνη αργία από τα καθήκοντά του. Η μεγάλη πολιτική πόλωση ανάμεσα στους δημοτικούς συμβούλους των διαφορετικών παρατάξεων ήταν εμφανής, άλλωστε, σε όλη τη διάρκεια της μεταπολεμικής δημοτικής ιστορίας της Καλλιθέας. Όσο όμως το πολιτικό σκηνικό στην Ελλάδα εκτρεπόταν προς τη δικτατορία, τόσο η κρίση στα πολιτικά πράγματα του δήμου κορυφωνόταν.

Η δημοτική αρχή της περιόδου 1964-1967 (αρχείο Δ. Γάλλου).

Ο Λεωνίδας Μαλαχίας, πρόεδρος του δημοτικού συμβουλίου (1964-1967).

239

ΚEΦΑΛΑΙΟ IX

Η ΟΙΚΕΙΑ ΛΑΣΚΑΡΙΔΟΥ - ΚΛΗΡΟΔΟΤΗΜΑΤΑ Δράκειος Παιδικός Σταθμός. Παραχωρήθηκε από τον ιδιοκτήτη της ΙΖΟΛΑ στον Δήμο Καλλιθέας.

Η προθήκη όπου φυλάσσονται προσωπικά αντικείμενα της Σοφίας και της Αικατερίνης Λασκαρίδου στη Δημοτική Πινακοθήκη Καλλιθέας (φωτ. Σπ. Παναγιωτόπουλος).

240

προδικτατορική περίοδος σηματοδοτεί την έναρξη μιας πολυετούς προσπάθειας του Δήμου Καλλιθέας για την αξιοποίηση της οικίας Λασκαρίδου. Η ζωγράφος είχε πεθάνει το 1965, αφήνοντας ρητή εντολή στη διαθήκη της να εγκατασταθεί στο πατρικό της σπίτι μια διαρκής έκθεση ζωγραφικής, υπό τον τίτλο «Πινακοθήκη Σοφίας Λασκαρίδου», ορίζοντας ακόμη και τις ώρες λειτουργίας της. Στον υποχρεωτικά σύντομο απολογισμό της πρώτης υπό τον Ιωάννη Γάλλο δημοτικής περιόδου, συμπεριλαμβάνονται η οριστική απομάκρυνση των φυλακών τον Σεπτέμβριο του 1966 και η κατεδάφιση του Σκοπευτηρίου. Οι σχετικές ενέργειες του δήμου είχαν ασφαλώς αρχίσει επί δημαρχίας Νικολάου Σκανδαλάκη και είχαν συνεχιστεί από τον Χάρη Παυλόπουλο. Επίσης, η εταιρεία ΙΖΟΛΑ δώρησε στον δήμο τον Δράκειο Δημοτικό Παιδικό Σταθμό, ο οποίος έλαβε το όνομά του από τον δωρητή και ιδιοκτήτη της εταιρείας Παναγιώτη Δράκο. Με απόφαση του δημοτικού συμβουλίου70 συστάθηκε Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου και άρχισε να λειτουργεί τον Απρίλιο του 1966 με 20 νήπια. Την ίδια περίοδο, συνεχίστηκε η διαμόρφωση του Δημοτικού Σταδίου, αποπερατώθηκε η γέφυρα του Ιλισσού και μέχρι τα τέλη του 1966 ολοκληρώθηκε οριστικά η κάλυψη του ρέματος της Κατσιποδούς. Επίσης, άρχισαν οι διαδικασίες σύστασης Δημοτικού Θεάτρου (διατέθηκε χώρος πίσω από το Δημοτικό Στάδιο, όπου άρχισε να λειτουργεί το 1966 θερινό θέατρο)71 και ανασυγκρότησης της δημοτικής χορωδίας με επικεφαλής την Τερψιχόρη Παπαστεφάνου. Τέλος, ενισχύθηκε ο Καλλιτεχνικός Οργανισμός και θεσπίστηκαν ετήσια βραβεία σε Καλλιθεάτες λογοτέχνες και εξωραϊστικούς συλλόγους.72

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ 1950-1974

Λίγο πριν από το πραξικόπημα

ΤΙΣ 16 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ ΤΟΥ 1967, το δημοτικό συμβούλιο συνεδριάζει εκτάκτως για να πληροφορηθεί από τον δήμαρχο τα γεγονότα που συνέβησαν εναντίον μελών εξωραϊστικού συλλόγου κατά τη διάρκεια της ετήσιας κοπής πίτας του συλλόγου σε παραλιακό κέντρο των Τζιτζιφιών: «Σὲ παραθαλάσσιο κέντρο Τζιτζιφιῶν “ὁ Γιῶργος” συνελήφθησαν τμηματικὰ ἀπὸ ὄργανα τοῦ ΛΓ΄ παραρτήματος Ἀσφαλείας Τζιτζιφιῶν παραμονευόντων καθ’ ὁμάδας ἔξωθεν τοῦ Κέντρου οἱ: Βογιατζῆς Μιχαὴλ (πρόεδρος Διοικητικοῦ Συμβουλίου ἐξωραϊστικοῦ Συλλόγου), Σπανόπουλος Θεόδωρος (Ἀντιπρόεδρος), Παπαρρηγόπουλος Δ., Γαβαλᾶ Καίτη, Πουλασικίδης Ν., Μακρίδης Ν., Ἀθανασιάδης Σ., Μπίτσικας Δ., Καραμάνος Κ., Καραμάνου Π., Μαντᾶ Θ., ὁδηγήθηκαν ὑπὸ τὸ πρόσχημα ἐξακριβώσεως ταυτοτήτων εἰς τὸ ΛΓ΄ παράρτημα Ἀσφαλείας, ἐκρατήθησαν ἐπὶ τριώρου, ὑπέστησαν ἐπανειλημμένως ἐξονυχιστικὰς ἐρεύνας. Μάρτυρας τῶν γεγονότων ὁ Δήμαρχος Ι. Γάλλος. Ἀπευθυνόμεθα πρὸς ὑμᾶς ὡς οὐσιαστικὴν ἀρχὴν τῆς πόλεως Τζιτζιφιῶν τῆς Καλλιθέας καὶ παρακαλοῦμεν ὅπως φροντίσητε ἐπειγόντως διὰ τὴν προστασίαν καὶ ἐξασφάλισιν τῶν ἀπειλουμένων δικαιωμάτων καὶ ἐλευθεριῶν ὑμῶν καὶ λοιπῶν δημοτῶν τῆς πόλης μας καὶ ἐνεργήσητε διὰ τὴν μετάθεσιν καὶ τιμωρίαν τῶν παρανομησάντων ὀργάνων, ἤτοι Διοικητοῦ ΛΓ΄ παραρτήματος Ἀσφαλείας καὶ δύο ἀστυφυλάκων τοῦ ἰδίου τμήματος, δεδομένου ὅτι συχνῶς διαπράττουν τοιαύτας ἀντισυνταγματικὰς ἐνεργείας εἰς βάρος τῶν δημοτῶν τῆς πόλεως. [...] Συνελήφθησαν δὲ κατὰ καιροὺς αὐθαιρέτως καὶ παρανόμως ὁ κ. Βογιατζῆς, Πρόεδρος τοῦ Συλλόγου, μετὰ τοῦ ἀδελφοῦ του Γεωργίου, καθὼς καὶ 40 ἄλλοι κάτοικοι τῶν Τζιτζιφιῶν».73 Στις 9 Μαρτίου, στην αμέσως επόμενη συνεδρίαση του δημοτικού συμβουλίου οι σύμβουλοι καταρτίζουν το πρόγραμμα των εορταστικών εκδηλώσεων για την εθνική επέτειο της 25ης Μαρτίου, ορίζουν ομιλητή τον Λ. Μαλαχία και στέλνουν σε όλους τους δημότες και τους συλλόγους της Καλλιθέας τις προσκλήσεις.74 Σύμφωνα με την εισήγηση του δημάρχου στις 27 Μαρτίου: «Δυστυχῶς τὸ βράδυ τῆς παραμονῆς (τῆς Ἐθνικῆς Γιορτῆς) κατέφθασαν στὸ γραφεῖο

μου οἱ διοικητὲς τῶν τμημάτων τάξεως καὶ ἀσφαλείας καὶ μὲ ἐπιτακτικὸ ὕφος λένε: “Αὔριο, κύριε Δήμαρχε, ἂν τυχὸν ἐπιχειρήσει νὰ μιλήσῃ ὁ Πρόεδρος (Λ. Μαλαχίας) θὰ κατέβουν τὰ καντήλια τῆς ἐκκλησίας, διότι ἐμεῖς δὲν θὰ τοῦ τὸ ἐπιτρέψουμε”. Τὴν ἐπαύριον ὅταν εἰσήλθαμε εἰς τὴν ἐκκλησίαν ἐπιδεικτικότατα οἱ κύριοι Διοικηταὶ μαζὶ μὲ μεγάλη δύναμη τῆς Ἀστυνομίας, μᾶς περικύκλωσαν καὶ κατέλαβαν τὸ μικρόφωνο. “Έχουμε διαταγὲς ἀπὸ πάνω”, μοῦ εἶπαν. Τοὺς εἶπα: “Ἐσεῖς ὑπερβάλλετε τὶς διαταγὲς τώρα τελευταία. Διότι ἔχουμε καὶ προηγούμενα. Ὅτι εἶστε ἐναντίον τοῦ Δήμου τὸ ξέρουμε, εἶστε ὅμως προθυμότατοι νὰ ἐμποδίσητε τὸ ἔργον τοῦ Δήμου σὲ πλεῖστα ζητήματα [...]”. Ὅταν εἴδαμε αὐτὴν τὴν κατάστασιν ἐκεῖ μέσα, τὸ μόνο ποὺ μπορούσαμε νὰ κάνουμε ἦτο νὰ ἀποχωρήσωμε σιωπηρῶς καὶ ἀξιοπρεπῶς». Την ίδια μέρα αναγιγνώσκονται τηλεγραφήματα συμπαράστασης από την Ένωση Επαγγελματιών και Βιοτεχνών Καλλιθέας, το Συνδικάτο Εργατοτεχνικών Δομικών Εργασιών και Οικοδόμων: «Συμπαριστάμεθα εἰς τὸν ἀδικηθέντα Πρόεδρον Δημοτικοῦ Συμβουλίου κύριον Μαλαχίαν “Πάμπλουτον Ἐθνικῶν Περγαμηνῶν”. Διαμαρτυρόμεθα διὰ πράξεως διχασμοῦ καὶ καταπατήσεως δικαιωμάτων Αὐτοδιοικήσεως [...]».75 Επιπλέον αναγιγνώσκεται ένα έγγραφο διαμαρτυρίας του Συλλόγου Εργαζομένων Μαθητών Μέσης Εκπαίδευσης, το οποίο περιγράφει ανάλογη κατάσταση και στον χώρο της εκπαίδευσης. Στο νυχτερινό Γυμνά-

Λίγο πριν από το πραξικόπημα, η δημοτική αρχή κατάφερε να ικανοποιήσει ένα πάγιο αίτημα των κατοίκων και να πετύχει την απομάκρυνση των Β΄ Δικαστικών Φυλακών από την Καλλιθέα (αρχείο Α. Ανδρεόπουλου).

241

ΚEΦΑΛΑΙΟ IX

Ο Ι. Γάλλος κατά την προεκλογική του εκστρατεία στις αρχές της δεκαετίας του 1960 (αρχείο Δ. Γάλλου).

Ο Θεόδωρος Καφίρης, διορισμένος δήμαρχος Καλλιθέας την περίοδο της Δικτατορίας.

σιο Καλλιθέας από το 1962 κυκλοφορούσε η εφημερίδα Μαθητική όπου αρθρογραφούν πολλοί μαθητές, ενώ ο σύλλογος έχει στο ενεργητικό του πλούσια μορφωτική και πολιτιστική δραστηριότητα. Τρεις μαθητές τόλμησαν να καταγράψουν τα προβλήματα της εκπαίδευσης, την έλλειψη διδακτικού προσωπικού, την απαράδεκτη κατάσταση των σχολικών κτηρίων και να καταδικάσουν το πρόγραμμα σπουδών ως απαρχαιωμένο και άκρως συντηρητικό.

Δημοτικές αρχές της Δικτατορίας (1967-1974)

Α ΞΗΜΕΡΩΜΑΤΑ της 21ης Απριλίου ο δήμαρχος Ιωάννης Γάλλος συλλαμβάνεται και οδηγείται στην Ασφάλεια, με την κατηγορία ότι είχε υπογράψει τη Διακήρυξη της Τοπικής Ένωσης Δήμων και Κοινοτήτων Αττικής κατά του αυλικού πραξικοπήματος και των αποστατών. Μεταφέρθηκε από την Ασφάλεια στον Ιππόδρομο, στον χώρο συγκέντρωσης πολιτικών κρατουμένων, και από εκεί, μαζί με δεκάδες άλλους πολίτες της Καλλιθέας, πήρε τον δρόμο της εξορίας. Παύτηκε από το αξίωμα του δημάρχου, ενώ για έντεκα μέρες το αξίωμα αυτό ανέλαβε ο αντιδήμαρχος Σταμάτης Μαστρογιαννάκος (από τις 25 Απριλίου 1967 μέχρι τις 6 Μαΐου

242

1967) με ένα διορισμένο δημοτικό συμβούλιο, από τη σύνθεση του οποίου είχαν εξαιρεθεί οι εκπρόσωποι της Αριστεράς. Η πρώτη συνεδρίαση του δημοτικού συμβουλίου μετά την 21η Απριλίου έλαβε χώρα στις 4 Μαΐου 1967, με αναπληρωτή δήμαρχο τον Σ. Μαστρογιαννάκο και πρόεδρο τον Λ. Μαλαχία. Το δημοτικό συμβούλιο αποτελούσαν οι Χάρης Παυλόπουλος, Γεώργιος Παπαδόπουλος, Σταύρος Πιερρουτσάκος, Παναγιώτα Αβραμέα, Χρήστος Χαμπέρης, Εμμανουήλ Μουστάκης, Νικόλαος Σταυρόπουλος, Δημήτριο Ευαγγελόπουλος, Λεωνίδας Μαλαχίας, Γεώργιος Καλοϊδάς, Ελένη Λέφα, Γεώργιος Κόκκονας και Νικόλαος Μικρόπουλος. Εκεί αναγιγνώσκεται η νέα εγκύκλιος που απέστειλε ο τότε υπουργός Εσωτερικών, Στυλιανός Παττακός, προς όλους τους δήμους και κοινότητες της χώρας: «Ἡ κυβέρνησις διὰ τῶν προγραμματικῶν της δηλώσεων ἐξήγγειλεν τὴν λῆψιν μέτρων ἀποσκοπούντων εἰς τὴν ἐφαρμογήν ἀληθοῦς εὐνομίας, τὴν ἐπαναφοράν τῆς ἐσωτερικῆς γαλήνης ταύτης καὶ ἡσυχίας, τὴν ἠθικήν καὶ ὑλικὴν ἐξύψωσιν τοῦ κοινωνικοῦ συνόλου καὶ ἰδιαιτέρως τῶν ἀγροτῶν, ἐργατῶν καὶ ἀσθενεστέρων τάξεων καὶ μετὰ πάσης στοργῆς ἀντιμετώπισιν τῶν προβλημάτων τῆς νεολαίας καὶ τὴν δημιουργίαν τῶν καταλλήλων προϋποθέσεων διὰ τὴν ἐπάνοδον τῆς χώρας εἰς τὸν Κοινοβουλευτισμόν ἐπί ὑγιοῦς βάσεως [...]. Σᾶς διαβεβαιοῦμεν ὃτι θὰ ἐπιβάλλωμεν ἀληθή ευνομίαν, ἀπόλυτο σεβασμό πρὸς τὰ δίκαια αἰτήματα τῶν πολιτῶν, βαθμιαῖα ανάπλαση τῆς διοίκησης. Ἐπιδιώκομεν τὴν ἀπολύτρωσιν τῶν διοικουμένων ἐκ τῆς φθοροποιοῦ ἐπιδράσεως τῶν δημαγωγῶν και ἀνατρεπτικῶν στοιχείων».76 Ύστερα από την παύση και του Σταμάτη Μαστρογιαννάκου, από τις 7 Μαΐου 1967 έως τις 4 Νοεμβρίου 1967 καθήκοντα δημάρχου άσκησε ο Χάρης Παυλόπουλος. Τέθηκε επικεφαλής δεκαπενταμελούς δημοτικού συμβουλίου μέχρι τον διορισμό του ταξιάρχου Θεόδωρου Καφίρη. Τους επτά μήνες της θητείας του Χάρη Παυλόπουλου πρόεδρος του δημοτικού συμβουλίου τοποθετήθηκε ο Π. Δραγουμάνος. Δημοτικοί σύμβουλοι διετέλεσαν οι Γ. Κακουλίδης, Γ. Παπαδόπουλος, Σ. Πιερρουτσάκος, Εμ. Μουστάκης, Π. Αβραμέα, Ν. Σταυρόπουλος, Δ. Ευαγγελόπουλος, Ν. Κουτσουφλάκης, Θ. Ζήσης, Ι. Κοντακιώτης,

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ 1950-1974

Η ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ 1967-1974

δολοφονία του βουλευτή της Ε.Δ.Α. (Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς), Γρηγόρη Λαμπράκη, στη Θεσσαλονίκη το 1962, απέδειξε την ύπαρξη μηχανισμών που δρούσαν ανεξάρτητοι και ανεξέλεγκτοι από την επίσημη κυβέρνηση. Η άνοδος του Γεωργίου Παπανδρέου στο πρωθυπουργικό αξίωμα το 1963 και το 1964 αντιμετωπίστηκε με νέες αυλικές παρεμβάσεις που κατέληξαν στην αποπομπή του Γεωργίου Παπανδρέου από την πρωθυπουργία και τον σχηματισμό βασιλικών κυβερνήσεων από το 1965. Οι κυβερνήσεις αυτές, που διαδέχονταν η μία την άλλη, καταρράκωσαν κάθε έννοια πολιτικού βίου στη χώρα και πρόσφεραν το πρόσχημα για την επιβολή εξωκοινοβουλευτικών λύσεων. Η στρατιωτική δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967 επέφερε στην Ελλάδα πολλά δεινά με αποκορύφωση τον διαμελισμό της Κύπρου. Αμέσως σχεδόν οι δικτάτορες κατάργησαν στην Αθήνα 161 σωματεία και εργατικές οργανώσεις, απέλυσαν καθηγητές πανεπιστημίων, δασκάλους, δημόσιους υπαλλήλους, δικαστικούς και οιονδήποτε «μη νομιμόφρονα πολίτη». Ακολούθησαν εκκαθαρίσεις στις Ένοπλες Δυνάμεις και όλοι οι δήμαρχοι και κοινοτάρχες που δεν ήταν «εθνικόφρονες» παύτηκαν και αντικαταστάθηκαν με άλλους πρόθυμους να ακολουθήσουν την πολιτική των δικτατόρων. Το δικτατορικό καθεστώς, σε απόλυτη εξάρτηση αποικιοκρατικού τύπου από το ξένο κεφάλαιο και των επεκτατικών επιδιώξεων των Η.Π.Α., ευθύνεται για την εφαρμογή μιας οικονομικής πολιτικής, η οποία επιδείνωσε δραματικά τους δείκτες της κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης του τόπου. Οι συνέπειες αυτής της πολιτικής, που στηρίχθηκε στον εσωτερικό και διεθνή δανεισμό, έγιναν ιδιαίτερα αισθητές στα μεγάλα αστικά κέντρα, καθώς καθιερώθηκε ο τύπος της άναρχης, κερδοσκοπικής δόμησης, που ουσιαστικά κατέστρεψε το περιβάλλον και επιδείνωσε τις συνθήκες διαβίωσης στις πόλεις.

Τα τεθωρακισμένα των πραξικοπηματιών στον προαύλιο χώρο του Κοινοβουλίου το πρωινό της 21ης Απριλίου 1967 (αρχείο εφημερίδας Καθημερινή).

Ο βουλευτής της Ε.Δ.Α. Γρηγόρης Λαμπράκης.

243

ΚEΦΑΛΑΙΟ IX

244

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ 1950-1974

Ο χώρος όπου σταδιακά και σε διάστημα μιας εικοσαετίας διαμορφώθηκε η πλατεία Δαβάκη. Αριστερά: Αδιαμόρφωτη αλάνα στις αρχές της δεκαετίας του 1950 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας). Κάτω: Η πλατεία στα μέσα της δεκαετίας του 1970 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

245

ΚEΦΑΛΑΙΟ IX

Δ. Παναγιώτου, Π. Παπαδόπουλος, Ν. Φορνέζης, Λ. Μαλαχίας, Ελ. Κασσιάνης, Θ. Γαζής, Γ. Καλοϊδάς, Γ. Κοκκόνας, Ν. Μικρόπουλος, Π. Σέψας.77 Σε μία από τις πρώτες συνεδριάσεις του το συμβούλιο εγκρίνει και υπογράφει τη σύμβαση ηλεκτροφωτισμού της λεωφόρου Θησέως με τη Δ.Ε.Η., ενώ έως τον Νοέμβριο του 1967 τροποποιεί τους όρους δόμησης σε κεντρικές οδούς και επεκτείνει το σχέδιο πόλεως.78 Από τα πρακτικά της 18 ης συνεδρίασης στις 17 Νοεμβρίου 1967, πληροφορούμαστε τα διορισμένα μέλη του νέου δημοτικού συμβουλίου. Δήμαρχος διορίστηκε ο Θεόφιλος Καφίρης, αντιδήμαρχος ο Τάκης Παπαδόπουλος, πρόεδρος του δημοτικού συμβουλίου ο Π. Δραγουμάνος, γραμματέας ο Π. Παπαδόπουλος και δημοτικοί σύμβουλοι οι Ν. Σταυρόπουλος, Ι. Ζαχείλας, Ι. Κατακιώτης, Ν. Κουτσουφλάκης, Α. Καραχάλιος, Γ. Λιακόπουλος, Μ. Σαγιάννου-Χαραλαμπίδου, Π. Σεψάς, Ν. Φορνέζης, Π. Σκουνδρής, Ευ. Ιωνάς, Κ. Κονδύλης, Δ. Παναγιώτου, Δ. Σπανός.79 Μέχρι το 1974 θα διατηρηθούν τα ίδια άτομα στο συμβούλιο του Δήμου Καλλιθέας. Ολόκληρη η Τοπική Αυτοδιοίκηση παύτηκε από την επιβολή του στρατιωτικού πραξικοπήματος. Ο κρατικός μηχανισμός, τμήμα του οποίου ήταν οι δήμοι και οι κοινότηΗ πλατεία της 21ης Απριλίου στις Τζιτζιφιές, 1969 (σήμερα πλατεία Ηρώων Πολυτεχνείου).

246

τες, μετατράπηκε σε στήριγμα του δικτατορικού καθεστώτος. Το μόνο αξιόλογο έργο που επετεύχθη κατά τη διάρκεια της Δικτατορίας στην Καλλιθέα ήταν η απομάκρυνση του αμαξοστασίου το 1968, καθώς και η διαμόρφωση της πλατείας Κύπρου. Μάλιστα, στην ίδια πλατεία, σε περίοπτη θέση οι διορισμένοι δημοτικοί άρχοντες της Δικτατορίας διαμόρφωσαν ένα κηπάριο, μέσα στο οποίο σχημάτισαν με λουλούδια την ημερομηνία 21η Απριλίου, έτσι ώστε να υπενθυμίζεται καθημερινά στους Καλλιθεάτες η νέα πολιτική κατάσταση.80

Πληθυσμιακή σύνθεση της Καλλιθέας κατά τη δεκαετία του 1960-1970

ΕΤΑ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 1960, η Καλλιθέα συνεχίζει να δέχεται εσωτερικά μεταναστευτικά ρεύματα. Αλλά, το κλείσιμο των μεγάλων βιομηχανικών μονάδων, όπως Πειραϊκή Πατραϊκή, Ελβιέλα, ΙΖΟΛΑ και Γλάρος, καθώς και η μεταφορά του αμαξοστασίου στον σταθμό Αττικής έδωσαν προβάδισμα στον εμπορικό χαρακτήρα της οικονομικής ζωής της. Έτσι, εκατοντάδες εργατικές οικογένειες έχασαν τις δουλειές τους, με αποτέλεσμα το ποσοστό των ανειδίκευτων εργατών και των εργατοτεχνιτών του ιδιωτικού τομέα να μειωθεί κατά πολύ σε σχέση

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ 1950-1974

με τις προηγούμενες δεκαετίες. Η σύνθεση του πληθυσμού της πόλης πλέον θα αλλάξει. Η πλειονότητα των κατοίκων κατά τη δεκαετία του 1970 ήταν υπάλληλοι του ευρύτερου δημόσιου τομέα, επαγγελματοβιοτέχνες, ελεύθεροι επαγγελματίες και μικροεισοδηματίες. Αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι κατά την ίδια περίοδο πολλές προσφυγικές οικογένειες παίρνοντας τα δάνεια αυτοστέγασης εγκατέλειψαν την Καλλιθέα και εγκαταστάθηκαν στη Νέα Σμύρνη, τον Ταύρο, τον Περισσό και αλλού. Η εικόνα της Καλλιθέας, όπως ήταν αναμενόμενο, είχε αλλάξει από τα τέλη της δεκαετίας του 1960. Ο Τριαντάφυλλος Τριανταφυλλίδης παρατηρεί: «[…] Ἀπὸ τοῦ 1967-68 καὶ ἐντεῦθεν, ἡ ὕψωσις πολυκατοικιῶν ἐγενικεύθη καθ’ ὅλην τὴν πόλιν, ἐπεκτάθη δὲ κατὰ τὰ ἑπόμενα χρόνια. Το 1967 κατεδαφίσθη ἡ οικία Κρέμου, ὁμοίως δὲ, το 1970 και ἡ ἐπί τῆς πλατείας Κύπρου οἰκία Βωτύ».81 Επιπλέον, σε συζητήσεις των δημοτικών

συμβούλων στα τέλη της δεκαετίας του 1970, επισημαίνονταν τα εξής: «Γιγαντιαῖα κτήρια ὑψώθησαν παντοῦ, ἡ δὲ κίνησις των τροχοφόρων εἰς τὸ κέντρον δημιουργεῖ ὡρισμένας ὥρας ἐντύπωσιν φρενίτιδος. Κατά τὴ σημερινήν ἐποχὴν τῶν πολυκατοικιῶν καί τῶν διαμερισμάτων, ὁ ἄλλοτε συσχετισμός (μεταξὺ τῶν παλαιῶν καὶ τῶν νέων κατοίκων τῆς πόλης) εἶναι δύσκολος καὶ ἀδύνατος. Εἰς τὴν διαρκῶς ἐξελισσομένην αὐτὴν μεγάλην ἐμπορικήν πόλιν ἡ ζωὴ προσαρμόζεται εἰς τὸν σύγχρονον ἒντονον μηχανικόν ρυθμὸν τῆς προόδου».82 Η πόλη αναδείχθηκε σε ένα πολύ μεγάλο εμπορικό κέντρο που κάλυπτε όχι μόνο τις δικές της ανάγκες αλλά και τις αντίστοιχες των γύρω συνοικισμών. Εξάλλου, η γεωγραφική της θέση, ως πέρασμα από την Αθήνα στον Πειραιά, ευνόησε την ανάπτυξη αυτή, όπως επίσης και η λειτουργία του Ιπποδρόμου με τους 5.000 εργαζομένους και τους χιλιάδες επισκέπτες του.

Συγκέντρωση των ποντιακών συλλόγων της Καλλιθέας για την ανέγερση ηρώου αφιερωμένου στον ποντιακό αγώνα (Σύλλογος Ποντίων «Αργοναύται - Κομνηνοί»).

247

CHAPTER IX

KALLITHEA DURING THE PERIOD 1950-1974

by Anna Mourouglou

Kallithea after the Civil war

HE SITUATION AT KALLITHEA after the end of the Civil War was quite discouraging. Only the central streets were asphalted, while the residents of remote areas and the refugees’ districts suffered lack of electricity, adequate watering and proper drainage. Gradually, during the 1950s and 1960s, Kallithea was covered by blocks of ﬂats and numerous shops, while its population increased signiﬁcantly. According to the 1951 census, Kallithea had 47,000 residents; in 1971 this number had risen to 85,000. This phenomenon should be viewed as a result of the multiple migratory waves from the Greek countryside towards the large urban centres. The large number of workers that had concentrated at Kallithea was employed in the various industries surrounding it, e.g. “Izola”, “Elviela”, “Peiraike-Patraike”, “Vika” and others.

Municipal authorities during 1951-1967

Τ Nikolaos Skandalakes giving a speech (R. Demetriadou collection).

HE FIRST POST-WAR elections were held in 15 April 1951. According to the legislation of that time, the mayors were not directly elected by the public, but from the municipal councellors.

Nikolaos Skandalakes (1951-1961)

HE MUNICIPAL ELECTIONS held in April 1951 were won by Nikolaos Skandalakes, a doctor originating from Laconia, who had been involved in the Municipality’s administration since the mid-1940s. During the period 1951-1954, the Municipal Council consisted of Ch. Vitsaras, A. Varlas, P. Giannas, I. Iakoumides, T. Kosmides, E. Kassianes, G. Karagiannes, S. Laritzakes, Ch. Lyberopoulos,

248

G. Barou, L. Malahias, G. Moraitides, Η. Paulopoulos, E. Papadakes, A. Rontere, Th. Tsimenes, G. Iatrides, Th. Andreiomenos, N. Zervos, K. Makrides, S. Mastrogiannakos, I. Makrides, Ch. Haberes and E. Lefa. Nikolaos Skandalakes set about developing Kallithea’s infrastructure by constructing and repairing streets, covering the Katsipodou stream, improving the electricity, watering and drainage systems in many areas, completing the construction of numerous refugees’ houses etc. As the Municipality of Kallithea lacked adequate funds, the works were sponsored by means of loans. Thus, many Kallithean organisations, cultural associations, charities and sports clubs were provided with municipal financial support. In the summer of 1951, the Municipal Cultural Organisation of Kallithea was founded. One year later, the Kallithean sculptor Achilleas Aperges was commissioned to create a copper statue of colonel Konstantinos Davakes. The statue was placed at the central square of Kallithea, currently known as Davake Square, and officially presented to the public in 24 May 1953. In December 1953 the Municipal Library was re-established. It was accommodated at the former residence of the pœt Ioannes Grypares. During the summer of 1952 refugees from Romania arrived at Kallithea and settled in tents at Palaia Sfageia. By means of governmental funds, the Municipality had streets and an elementary drainage system constructed in the area. In late 1953, the Municipality of Kallithea provided the Romanian refugees with significant financial support that would allow them to rent flats. Nikolaos Skandalakes was re-elected Mayor of Kallithea in November 1954. The Municipal Council included Ch. Vitsaras, Ch. Lyberopoulos, H. Paulopoulos, L. Roussos, E. Vourloume, I. Iakoumides, G. Kakoulides, D.

KALLITHEA DURING THE PERIOD 1950-1974

Roadworks at Tzitziﬁes during the 1950s (Municipality of Kallithea Cultural Organisation collection).

Kardiasmenos, L. Koutropoulos, N. Stauropoulos, N. Makres, A. Rontere, E. Lefa, G. Barou, N. Papageorgiou, D. Polites, P. Rokanas, E. Kassianes, G. Karagiannes, S. Laritzakes, S. Mastrogiannakos, I. Makrides, D. Gennematas, G. Hairetas and A. Konstantianou. During the period 1955-1958, Skandalakes continued his borrowing policy, in order to fund systematic infrastructure works such as the development of drainage, ﬂood-control, and water and electricity supplying systems. Moreover, many streets were tarred, school buildings were erected and Kyprou and Harokopou Squares were re-constructed. Nikolaos Skandalakes was elected Mayor of Kallithea for a third time at the municipal elections of April 1959. The new Municipal Council consisted of H. Paulopoulos, P. Rokanas, St. Pierroutsakos, Ch. Haberes, I. Kokotos, P. Avramea, E. Moustakes, Ch. Karatzaferes, E. Vourloume, A. Eliopoulos, I. Makrides, G. Soteriades, A. Kserotyre, Ch. Balaskas, G. Kakoulides, N. Makres, E. Kassianes, D. Tsimene, N. Davides, O. Thalassinos, G. Frantzeskakes, S. Nikolaides, S. Mastrogiannakos, F. Mylonakou, E. Gallou and E. Iatride. Systematic infrastructure work continued. In the autumn of 1959, the Heroon monument,

created by the renowned sculptor Perantinos and located at Kyprou Square, was presented to the Kallithean public. This was done in a formal ceremony attended by king Paul and queen Frederike. During the years 1960 and 1961, the Mayor worked hard, in order to obtain loans and gather the funds necessary for the construction of a municipal stadium on Sikelia Hill, which was initiated in January 1961. During the same year, the construction of the municipal parking station was completed. In August 1961, Nikolaos Skandalakes resigned from oﬃce, so as to participate at the parliamentary elections that would take place in the coming October. He was replaced by Ch. Haberes, who remained Deputy Mayor until December 1961.

Hares Paulopoulos (1961-1964)

ARES PAULOPOULOS, Municipal Councillor since 1951, was elected Mayor of Kallithea in December 1961. Only a limited amount of works were undertaken during Paulopoulos’ mayoralty. This was due to the Municipality’s particularly low ﬁnancial status, as well as the intense conﬂict among the members of Municipal Council. The latter re-

249

ΚEΦΑΛΑΙΟ IX

ﬂected directly the turbulence characterising Greek political life in general.

Ioannes Gallos (1964-1967)

Distinguished guests visiting the Association of Pontians “Argonautai - Komnenoi” during the 1950s (Association of Pontians “Argonautai - Komnenoi” collection).

HE 1964 ELECTIONS WERE won by Ioannes Gallos’ “Demokratike Demotike Enoteta”. The Municipal Council consisted of S. Mastrogiannakos, S. Ameras, G. Sarakenides, Th. Chrysanthopoulos, N. Makrides, D. Gennematas, Th. Papadopoulos, G. Petrakakes, H. Paulopoulos, P. Rokanas, S. Pierroutsakos, P. Avramea, Ch. Haberes, E. Moustakes, N. Stauropoulos, D. Euaggelopoulos, L. Malahias, G. Kakoulides, E. Kassianes, Th. Gazes, G. Kaloidas, E. Lefa, G. Kokonas and N. Mikropoulos. Gallos served as Kallithea Mayor from 1964 until 1967, when the military dictatorship was established. Due to the complete lack of governmental support to the new municipal authorities of Kallithea, Gallos failed to make a substantial contribution to the town’s development. The conﬂict between the new municipal authority and the Greek government became particularly evident, when Ioannes Gallos and Leonidas Malahias were arrested by the police, on the grounds that they had had sewage disposal pipes installed, without bothering to obtain permission from the Prefect of Attica ﬁrst. Gallos was suspended for three months. The political polarisation characterising Greek society at that time, was also particularly obvi-

ous in the conflict among various Municipal Councillors. Reaching a unanimous decision within a reasonable amount of time was something beyond imagination. Nevertheless, some significant decisions were eventually taken. The Municipal Council decided to officially claim the Laskarides mansion, in order to create a municipal gallery. This was in accordance to the late Aikaterine Laskarides’ will. The painter, who died in 1965, had declared in her testament that she wished her house to become a gallery accommodating a permanent exhibition of her paintigs. Moreover, the Drakeios Municipal Playschool was established by means of funds provided by Panagiotes Drakos, owner of the “Izola” factory. During Gallos’ mayoralty the Skopefterion was demolished, the Ilissos bridge constructed and the covering of the Katsipodou stream finally completed. Additionally, the Municipal Cultural Organisation of Kallithea received considerable financial support, the municipal choir was revived and the Municipal Theatre was established.

The dictatorship, 1967-1974

N 21 APRIL 1967 a military dictatorship was established in Greece. Subsequently, more than one hundred and fifty labour unions and associations in Athens were abolished, while numerous “non law-abiding” professors, teachers, civil servants, judges etc were made redundant. Similar phenomena were observed among military and municipal oﬃcials. The disobedient functionaries were replaced by people sharing the dictators’ chauvinist beliefs.

Municipal authorities during the dictatorship, 1967-1974

ARLY IN THE MORNING of 21 August 1967, Ioannes Gallos was arrested, on the grounds that he had signed a manifesto condemning the junta issued by the Local Union of Attica Municipalities and Communities. Together with many other disobedient Kallitheans, he was brought to the Faleron Racecourse’s grounds. Subsequently, they were all sent into exile. Gallos was replaced by Vice-Mayor Stamates Matstrogiannakos for eleven days. The members of the Municipal Council had been

250

KALLITHEA DURING THE PERIOD 1950-1974

A typical Kallithean residence during the 1960s (Municipality of Kallithea Cultural Organisation collection).

appointed by the dictatorial government. No left-wingers were included and the new Council consisted of the following: L. Malahias, H. Paulopoulos, G. Papadopoulos, S. Pierroutsakos, P. Avramea, Ch. Haberes, E. Moustakes, N. Stauropoulos, D. Euaggelopoulos, G. Kaloidas, E. Lefa, G. Kokkonas and N. Mikropoulos. In 7 May 1967 Mastrogiannakos was replaced by Hares Paulopoulos, who remained Mayor of Kallithea until November 1967. The Municipal Council consisted of P. Dragoumanos, G. Kakoulides, G. Papadopoulos, S. Pierroutsakos, E. Moustakes, P. Avramea. N. Stauropoulos, D. Euaggelopoulos, N. Koutsouflakes, Th. Zeses, I. Kontakiotes, D. Panagiotou, P. Papadopoulos, N. Fornezes, L. Malahias, E. Kassianes, Th. Gazes, G. Kaloidas, G. Kokkonas, N. Mikropoulos and P. Sepsas. In November 1967, the municipal authorities were replaced once more. Theofilos Kafires became mayor, while P. Dragoumanos, P. Papadopoulos, N. Stauropoulos, I. Zaheilas, I. Katakiotes, N. Koutsouflakes, A. Karahalios, G. Liakopoulos, M. Sagiannou-Haralabidou, P. Sepsas, N. Fornezis, P. Skoundres, E. Ionas, K. Kondyles, D. Panagiotou and D. Spanos. No

more changes would take place until 1974. No substantial work was undertaken during the period 1967-1974, as the authority of all Local Self-Government institutions had been minimised by the dictators. Nevertheless, the removal of the tram station in 1968, as well as the reconstruction of Kyprou Square are noteworthy developments.

The population of Kallithea during the 1960s and 1970s

ORE AND MORE internal immigrants looking for jobs in the factories kept arriving at Kallithea throughout the 1960s. Nevertheless, the closure of most of Kallithean industrial during the 1970s, as well as the concentration of many stores in the area, transformed Kallithea into a commercisl centre. Many workers lost their jobs and, consequently, abandoned Kallithea. During the 1970s Kallithea’s population mainly included civil servants, tradesmen and freelancers. Many refuge families obtained housing loans and moved to Nea Smyrne, Tauros, Perissos and elsewhere.

251

«Από το παράθυρο του atelier μου στο Παρίσι». Ελαιογραφία. Έργο της Σοφίας Λασκαρίδου (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Χ

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ 1945-1975 της Αναστασίας Λερίου

Ε Προτομή του Φρεντερίκ Μιστράλ, σήμερα στην πλατεία Αγίας Ελεούσας. Αρχικά είχε τοποθετηθεί στην πλατεία Κύπρου, την 1η Δεκεμβρίου 1957 (αρχείο Κ. Λιόντη).

Η πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση μετά την Απελευθέρωση

ΠΕΙΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΤΙΣ ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ 1950 ΚΑΙ 1960 η πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση της Καλλιθέας συνεχίστηκε αμείωτη. Η Λέσχη Καλλιθέας ανασυντάχθηκε, συνέταξε νέο καταστατικό και μετονομάστηκε «Παλλάδιον». Νέος πρόεδρος εξελέγη ο Πρόδρομος Γιαννάς που έγραψε στο πρωτοχρονιάτικο τεύχος του Παλλαδίου (1947): «Φέτος γιορτάζουμε τὰ δεκαπεντάχρονα καὶ ὑπερηφανευόμαστε λιγάκι. Ἡ πολύμορφη δράση ποὺ ἀνέπτυξε σ’ ὅλο αὐτὸ τὸ διάστημα θὰ μείνει ἱστορικὴ στὰ χρονικὰ τῆς Καλλιθέας. […]. Τώρα, σὲ μιὰ ἐποχὴ ἐθνικῆς ἀνασυγκροτήσεως καὶ περισυλλογῆς, τὸ «Παλλάδιον» βρίσκεται πάλι στις ἐπάλξεις. Πρωτοπόρο σὲ κάθε εὐγενῆ ἐκδήλωση, σὲ κάθε πολιτιστικὴ ἐνέργεια, κρατάει τὰ σκῆπτρα τῆς πνευματικῆς καὶ φιλανθρωπικῆς κινήσεως τοῦ τόπου μας καὶ ἐμφανίζεται μεταξὺ τῶν πρώτων σὲ κάθε πατριωτικὴ προσπάθεια. Μὲ τὶς τόσες τολμηρὲς ἐξορμήσεις του καὶ τὶς πλούσιες σὲ ἀπόδοση πρωτοβουλίες του, μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι ξεπέρασε πιὰ τὰ στενὰ ὅρια δράσης ἑνὸς κοινοῦ Σωματείου καὶ παίρνει μορφὴ Ἐθνικοῦ Ἱδρύματος».1 Εκτός από το «Παλλάδιο» και οι άλλοι πολιτιστικοί και φιλανθρωπικοί σύλλογοι της Καλλιθέας συνέχισαν τη δράση τους εμπλουτίζοντας την κοινωνική ζωή των Καλλιθεατών με διαλέξεις, μουσικές βραδιές, εκθέσεις και φιλολογικά μνημόσυνα Καλλιθεατών λογίων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η έκθεση Καλλιθεατών ζωγράφων που πραγματοποιήθηκε το 1953 με πρωτοβουλία του συγγραφέα και δημοσιογράφου Ελευθέριου Κασιάνη στις αίθουσες του Συλλόγου Εθνική Ψυχή. Η έκθεση, προφανώς εμπνευσμένη από την έκθεση Καλλιθεατών ζωγράφων του 1934, σημείωσε ανάλογη επιτυχία. Έλαβαν μέρος η Σοφία Λασκαρίδου και ο Αλέξανδρος Χριστοφής, αλλά και όλοι οι νεότεροι ζωγράφοι της Καλλιθέας.2 Ο χαρακτηρισμός «ελληνική Μονμάρτη» αρμόζει και στη μεταπολεμική Καλλιθέα, καθώς πλήθος καλλιτεχνών διέμενε στην περιοχή κατά την περίοδο 1945-1970.3 Σε αυτούς που δημιουργούσαν στην Καλλιθέα πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Χ

«Ο ζητιάνος». Κάρβουνο. Έργο της Σοφίας Λασκαρίδου (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

254

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ 1945-1975

«Τοπίο». Ελαιογραφία. Έργο της Σοφίας Λασκαρίδου (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

255

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Χ

Οίκημα στη συμβολή των οδών Εσπερίδων και Ιφιγενείας, όπου στεγάστηκε το Παλλάδιο μετά την Κατοχή.

Μέλη της Λέσχης Παλλάδιον σε φιλανθρωπική εκδήλωση για την αποστολή δεμάτων σε ακριτικά χωριά στις αρχές της δεκαετίας του 1970.

256

προστέθηκαν οι ζωγράφοι και χαράκτες Εμμανουήλ Ζέπος ή Αλαφούζος, Σόλων Φραγκουλίδης, Απόστολος Γεραλής, Μάριος Αγγελόπουλος, Άννα Κοντογιώργη, Γεωργία Γιαννοπούλου-Τερλίδου, Χαρά Βιέννα, Δημήτριος Παπαγεωργίου, Μαρία Ράμφου, Γρηγόρης

Θεοχαράκης, Δημοσθένης Κοκκινίδης, Βάλιας Σεμερτζίδης, Αχιλλέας Βαρβαρέσσος, Φώτης Παληκαράς, Νίκος Αμβράζης, Γεώργιος Δημητρακόπουλος, Λάζαρος Βασιλειάδης, Αντώνης Κέπετζης, Φίλντα-Μαρία Νιαμονιτάκη, Μαρία Ρουσσέα, Ντιάνα Αντωνακάτου και άλλοι.

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ 1945-1975

Εμμανουήλ Ζέπος

ΖΩΓΡΑΦΟΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΣ Εμμανουήλ Ζέπος (1905-1995)4 γεννήθηκε στον Πύργο της Ανατολικής Ρωμυλίας. Σπούδασε στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα κοντά στον Νικόλαο Λύτρα, τον Γιώργο Ιακωβίδη και τον Κωνσταντίνο Παρθένη. Το έργο του Ζέπου, επηρεασμένο αρχικά από τον Παρθένη, βρήκε σταδιακά ένα προσωπικό τρόπο έκφρασης, βασισμένο σε σπιριτουαλιστικές αποκαθάρσεις και λυρικούς συμβολισμούς. Οι εικόνες του Ζέπου, κυρίως τοπία ή ανθρώπινες μορφές, αποδίδονται αρχικά με έντονες χρωματικές αντιθέσεις και εξπρεσιονιστικές τάσεις. Αργότερα η έκφραση γίνεται πιο πνευματική και τείνει προς την αφαίρεση, η οποία επιτυγχάνεται με την ασάφεια των περιγραμμάτων. Στα χαρακτικά του έργα, κυρίως ξυλογραφίες, παρατηρείται η μετάβαση από τη δυναμική αντίθεση μεταξύ άσπρου και μαύρου σε πιο

ιμπρεσιονιστικές εκφράσεις. Επίσης κατά την περίοδο 1962-1967 είχαν το εργαστήρι τους στην οικία του ζωγράφου Οδυσσέα Φωκά, που είχε κληροδοτηθεί στην Εθνική Πινακοθήκη, οι ζωγράφοι Βασίλης Σπεράντζας,5 Νίκος Στεφάνου6 και Αλέκος Φασιανός.7

«Πελοπόννησος Νο Ι». Ελαιογραφία του Εμμανουήλ Ζέπου.

«Σκορπιός». Ξυλογραφία σε όρθιο ξύλο του Εμμανουήλ Ζέπου.

257

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Χ

Η οικία του ζωγράφου Οδυσσέα Φωκά επί των οδών Αραπάκη και Σκίπη στην Καλλιθέα.

Οι ζωγράφοι Αλέκος Φασιανός, Βασίλης Σπεράντζας και Νίκος Στεφάνου δημιουργούν στο ατελιέ της Καλλιθέας, στην οικία του ζωγράφου Οδυσσέα Φωκά.

258

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ 1945-1975

ΤΟ ΑΤΕΛΙΕ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ Ελαιογραφία του Βασίλη Σπεράντζα.

Καλλιθεάτης ζωγράφος Οδυσσέας Φωκάς κληροδότησε το σπίτι του επί των οδών Αραπάκη και Σκίπη στην Εθνική Πινακοθήκη, που το ενοικίαζε σε νέους ζωγράφους προκειμένου να το χρησιμοποιήσουν ως ατελιέ.8 Έτσι τα ευρύχωρα και ψηλοτάβανα δωμάτια αυτής της μεγαλοπρεπούς έπαυλης, που είχε χτιστεί κατά τα τέλη του 19ου αιώνα, φιλοξένησαν το ατελιέ του ζωγράφου και αρχιτέκτονα Αντώνη Κέπετζη από τα μέσα της δεκαετίας 1950 και έως τις αρχές της επόμενης δεκαετίας. Λίγο αργότερα, κατά την περίοδο 1962-1967, υπήρξε τόπος δημιουργικής συνάντησης των Βασίλη Σπεράντζα, Νίκου Στεφάνου και Αλέκου Φασιανού. Η δυνατή «χημεία» που αναπτύχθηκε μεταξύ των τριών καλλιτεχνών μετέτρεψε την έπαυλη του Φωκά σε κέντρο ουσιαστικών καλλιτεχνικών ζυμώσεων και πόλο έλξης του πνευματικού και καλλιτεχνικού κόσμου της Αθήνας. Η νοσταλγική αναπόληση του Φασιανού μάς δίνει μια ιδέα για την ατμόσφαιρα που επικρατούσε στο καλλιτεχνικό «άντρο» της Καλλιθέας: «Εκεί αναπτυχθήκαμε με έμπνευση και ενθουσιασμό, για μια ζωγραφική που βγαίνει από την αίσθηση της πραγματικότητας. Σ’ αυτό το ατελιέ, μας επισκεπτόντουσαν πολλοί φίλοι ποιητές, ζωγράφοι, φιλότεχνοι και περίεργοι. Ερχόταν συχνά ο Ταχτσής, ο Τσαρούχης, ο Εμπειρίκος, η Βακαλό, ο Σινόπουλος, ο Καρούζος, ο Άναλις και πολλοί άλλοι […]. Στην Καλλιθέα είχαμε βρει ένα σπίτι δυτικού τύπου, σαν αυτά που βλέπαμε σε κάτι ταινίες φρίκης και τρόμου, που δείχνουν βίλλες του 1920 με φαντάσματα. Το σπίτι αυτό είχε μεγάλο κήπο με φοινικόδεντρα,

259

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Χ

ΤΟ ΑΤΕΛΙΕ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ Ελαιογραφία του Νίκου Στεφάνου.

που κάθε εθνική επέτειο ερχόντουσαν χωροφύλακες και τα κόβανε, για να στολίσουν τις πόρτες με τα κλαριά τους. Με τον Σπεράντζα μέναμε στο πάνω πάτωμα και ο Στεφάνου στο κάτω. Είχε πολύ μεγάλο ατελιέ, όπου όλα ήταν άνω-κάτω. Χαρτιά, σχέδια, μία πρέσα λιθογραφική κτλ. Στο επάνω πάτωμα υπήρχε και ένας μεγάλος καθρέφτης. Εκεί, σ’ αυτό το σπίτι της Καλλιθέας, γεννήθηκε ο πρώτος ποδηλάτης καπνίζων».9 Ο Σπεράντζας συμπληρώνει: «Όταν βρισκόμουν εκεί, ένιωθα σαν να βρισκόμουν μακριά από τον κόσμο με τα προβλήματα και τις έγνοιες του. Το μόνο που με απασχολούσε ήταν η ζωγραφική. Η ατμόσφαιρα του σπιτιού και του κήπου βοήθαγε να ξυπνήσει μέσα μου η επιθυμία για δημιουργία και η παρουσία των φίλων, γύρω μου, ήταν σημαντική στο να ζήσω τότε εκεί αξέχαστες εμπειρίες που μ’ ακολούθησαν, πολύν καιρό, στη μετέπειτα ζωή μου».10 Και ο Στεφάνου ολοκληρώνει την εικόνα: «Μόλις κλείναμε πίσω μας τη βαριά καγκελένια πόρτα και μπαίναμε μέσα, αισθανόμαστε, περνώντας το κατώφλι, σα να ξεχυθήκαμε στον Παράδεισο, στην απόλυτη ελευθερία, φυλακίζοντας τους άλλους απ’ έξω. Τα νέα για το ατελιέ μαθεύτηκαν κι είχαμε επισκέψεις καθημερινά. Γυρίσαμε μικρά φιλμάκια με δράκουλες και μπουζούκια. Κάναμε μεταμφιέσεις, ψαλμωδίες, κουβέντες ατελείωτες, πάρτυ ασφυκτικά αλλά και δουλειά».11

260

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ 1945-1975

Έργα του Αλέκου Φασιανού.

261

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Χ

Στην Καλλιθέα δημιούργησαν και οι γλύπτες Θανάσης Απάρτης, Αχιλλέας Απέργης, Γεώργιος Γεωργιάδης, Γ. Γεντέκος, Ευάγγελος Μαρκαντώνης, Βάνια Μαντζουβάνη και Δήμητρα Τσερκέζου, καθώς και ο γνωστός γελοιογράφος Αρχέλαος Αντώναρος, γνωστός στο ευρύ κοινό ως Αρχέλαος.

«Κορμός αθλητή». Χαλκός. Έργο του Θανάση Απάρτη.

Θανάσης Απάρτης

ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΠΑΡΤΗΣ ή Απάρτογλου (1899-1972)12 γεννήθηκε στη Σμύρνη και φοίτησε στην εκεί Ευαγγελική Σχολή. Το 1919 έφυγε για το Παρίσι με υποτροφία της Έλενας Βενιζέλου, προκειμένου να σπουδάσει γλυπτική. Παρακολούθησε γλυπτική στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών του Παρισιού και στις ελεύθερες ακαδημίες Ζυλιάν και Γκραντ Σωμέρ, ενώ παρακολουθούσε μαθήματα και στα εργαστήρια των Μαγιόλ και Ντεσπιώ. Εν τω μεταξύ, η οικογένειά του εγκαταστάθηκε στην Καλλιθέα το 1922 μετά τη Μικρασιατική καταστροφή. Λίγο πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ήρθε και ο ίδιος στην Καλλιθέα και οργάνωσε το εργαστήρι του στην οδό Σωκράτους 114. Πολύ σύντομα, όμως, επέστρεψε στο Παρίσι. Αν και έζησε πολλά χρόνια στη γαλλική πρωτεύουσα, είχε στενή επαφή με τα καλλιτεχνικά πράγματα στην Ελλάδα. Το 1949 συμμετείχε στην ίδρυση της ομάδας Ελλήνων Ζωγράφων και Γλυπτών. Το 1961 εξελέγη κα«Μάνα και κόρη». Γύψος. Έργο του Θανάση Απάρτη.

262

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ 1945-1975

θηγητής στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών. Παρουσίασε το έργο του σε πολυάριθμες ατομικές και ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Το 1960 παρασημοφορήθηκε με τον Ταξιάρχη του Φοίνικος και το 1967 έγινε αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Καλών Τεχνών της Γαλλίας. Η γλυπτική του Απάρτη, επηρεασμένη από την αιγυπτιακή και την αρχαϊκή τέχνη, περιλαμβάνει συμπαγείς όγκους και μνημειώδεις μορφές. Στο έργο του, που περιλαμβάνει αρκετά πορτρέτα σημαντικών προσωπικοτήτων των ελληνικών τεχνών και γραμμάτων, διακρίνονται δύο τάσεις: η διάπλαση των μορφών με αρχιτεκτονικότητα και στέρεη εσωτερική δομή και η αφαιρετική πλαστική απομόνωση του ουσιώδους. Ο Απάρτης, καλλιτέχνης με μεγάλο εκφραστικό δυναμισμό και πολλαπλότητα έκφρασης, επηρέασε σημαντικά την εξέλιξη της νεοελληνικής γλυπτικής. Μαζί με τον Μιχάλη Τόμπρο (1889-1974), που ήταν δυναμικός φορέας του παρισινού ανανεωτικού πνεύματος, όπως και ο Απέργης, θεωρούνται οι κατεξοχήν εκσυγχρονιστές της νεοελληνικής γλυπτικής κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Ο Δήμος Καλλιθέας έχει τιμήσει τον Θανάση Απάρτη δίνοντας το όνομά του στο Πολιτιστικό Κέντρο που βρίσκεται στη γωνία των οδών Ηρακλέους και Αγνώστου Στρατιώτου.

Αχιλλέας Απέργης

ΑΧΙΛΛΕΑΣ ΑΠΕΡΓΗΣ (1909-1986)13 γεννήθηκε στην Κέρκυρα. Φοίτησε στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας κοντά στον Θωμά Θωμόπουλο, τον Μιχάλη Τόμπρο και τον Κ. Δημητριάδη (1881-1943). Αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του, ταξίδεψε στην Ιταλία, τη Γαλλία και την Αγγλία. Από το 1946 και εξής ο Απέργης στράφηκε προς τη σύγχρονη τέχνη. Απομακρύνθηκε από τις αρχές της παραστατικής γλυπτικής και διαμόρφωσε μια ανεικονική τεχνοτροπία. Το έργο του περιλαμβάνει υπερρεαλιστικές συνθέσεις που αποτελούνται από ραβδωτά συμπλέγματα από σίδερο, γύψο, χαλκό και ξύλο τοποθετημένα έτσι, ώστε να δημιουργούν ρυθμικές σχέσεις μέσα στον χώρο.

Αρχέλαος Αντώναρος

ΓΕΛΟΙΟΓΡΑΦΟΣ Αρχέλαος Αντώναρος (1921-1998)14 αποτέλεσε μία από τις πλέον σημαντικές μορφές στα εικαστικά πράγματα της μεταπολεμικής Καλλιθέας. Γεννημένος στη Θεσσαλονίκη, δημοσίευσε τα πρώτα του σκίτσα στην εφημερίδα Μακεδονία σε ηλικία μόλις δεκαπέντε ετών. Το 1939 κατέβηκε στην Αθήνα, προκειμένου να σπουδάσει. Δύο χρόνια αργότερα γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Κατά την περίοδο της Κατοχής δραστηριοποιήθηκε φιλοτεχνώντας αντιστασιακές αφίσες και σκιτσάκια. Παράλληλα, δημοσίευε γελοιογραφίες στον Ριζοσπάστη μέχρι και την απαγόρευση της κυκλοφορίας του. Μετά την Απελευθέρωση άρχισε συνεργασίες με διάφορα περιοδικά, εφημερίδες και σατιρικά έντυπα, όπως το Μπουκέτο, τον Θησαυρό, το Ρομάντζο, το Τραστ του Γέλιου, το Πάνθεον, το Ρίζον της Δευτέρας και από το 1951 και εξής με την Αθηναϊκή που έκανε τις γελοιογραφίες του πρωτοσέλιδες. Με την «πλακατζίδικη» διάθεση και τον λεπτό σαρκασμό του έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής στο ευρύ κοινό. Οι γελοιογραφίες του Αρχέλαου –λιτά σκίτσα με βιαστικές γραμμές– ήταν και κοινωνικές αλλά και πολιτικές. Οι πρώτες σατίριζαν τη νεοελληνική κοινωνία και τις ανθρώπινες αδυναμίες. Το είδος εμφανίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα και άνθησε ιδιαίτερα κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου. Το γεγονός ότι το 1952 ο γελοιογράφος

Σκίτσο του Γήση Παπαγεωργίου για τον γελοιογράφο Αρχέλαο.

«Βέργες». Σίδηρος. Έργο του Αχιλλέα Απέργη.

263

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Χ

Χαρακτηριστικά σκίτσα του Αρχέλαου από τον περιοδικό Τύπο.

Επιστολή του Άγγελου Σικελιανού στον Γιάννη Χατζίνη, 14/9/1940 (αρχείο Γ. Χατζίνη, Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου Καλλιθέας).

264

δικάστηκε εξαιτίας δύο γελοιογραφιών που διακωμωδούσαν τον Παπάγο και τον Μαρκεζίνη είναι ενδεικτικό της καυστικότητας του χιούμορ του. Ο πρόεδρος του δικαστηρίου τον αθώωσε χαρακτηρίζοντάς τον «μεγάλο παιδί». Ο Αρχέλαος έχει δημιουργήσει πάνω από εξήντα χιλιάδες γελοιογραφίες. Εξέδωσε πέντε λευκώματα και πήρε μέρος σε όλες τις εκθέσεις γελοιογραφίας που πραγματοποιήθηκαν στην Ελλάδα από το 1950 και μετά, και σε αναρίθμητες διεθνείς εκθέσεις. Σημαντικός είναι και ο αριθμός των ατομικών του εκθέσεων. Ο Δήμος Καλλιθέας τον τίμησε δίνοντας το όνομά του στο Πολιτιστικό Κέντρο της οδού Γρυπάρη 195.

Τέλος, θα κλείσουμε την αναφορά στα εικαστικά δρώμενα της μεταπολεμικής Καλλιθέας με μια αναφορά στο λιθογραφείο του Φοίνικα. Επρόκειτο για εκτεταμένη λιθογραφική μονάδα στου Χαροκόπου, επί της οδού Ανακρέοντος 7. Στεγαζόταν σε ιδιωτικό κτήριο που περιλάμβανε αποθήκες, ατελιέ, γραφεία, αίθουσες με μηχανήματα, εγκαταστάσεις για βιβλιοδεσία, κατασκευή κουτιών και τετραδίων. Το εργοστάσιο αυτό ανήκε πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στον Κ. Καρύδη. Από αυτόν το αγόρασαν οι Εβραίοι Σεζάν και Μπενβενίστε και προώθησαν σημαντικά την επιχείρηση αποκτώντας σύγχρονα μηχανήματα και προσλαμβάνοντας έμπειρους τεχνίτες. Κατά τα χρόνια της ακμής του απασχολούσε περίπου 200 άτομα. Παρήγαγε όλα τα είδη λιθογραφίας και κατασκεύαζε κουτιά τσιγάρων, τετράδια, περιοδικά, αφίσες, γραμματόσημα και αγιογραφίες. Ο Φοίνικας έπαψε να λειτουργεί το 1963.15 Παράλληλα με τα εικαστικά, στη μεταπολεμική Καλλιθέα είχε αναπτυχθεί σημαντική θεατρική κίνηση, η οποία συνεχίστηκε αμείωτη μέχρι τη δεκαετία του 1960 και κατά περιόδους στη δεκαετία του 1970. Υπήρχαν αρκετές χειμερινές ή και θερινές θεατρικές σκηνές, κάποιες από τις οποίες είχαν καθιερωθεί ήδη από την περίοδο του Μεσοπολέμου. Γνωστοί ηθοποιοί και σκηνοθέτες ανέβαζαν αξιόλογες παραστάσεις, οι οποίες έφερναν μεγάλο μέρος του αθηναϊκού θεατρόφιλου κοινού στην Καλλιθέα. Ο συγγραφέας και σκηνοθέτης του

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ 1945-1975

Δωδεκάχρωμες λιθογραφίες τυπωμένες στο λιθογραφείο του Φοίνικα το 1944.

θεάτρου Σωκράτης Καραντινός (1906-1979) αποτέλεσε την πλέον εξέχουσα μορφή στο πλαίσιο της καλλιθεϊκής θεατρικής κίνησης.16 Ιδιαίτερα σημαντική ήταν και η προσφορά του πρωτοπόρου σκηνοθέτη Αδαμάντιου Λεμού, που από το 1947 και για τέσσερα συνεχή καλοκαίρια ανέβαζε παραστάσεις νέων Ελλήνων συγγραφέων αρχικά στο «Παλλάδιο» επί της οδού Κρέμου και μετά στο θέατρο «Διονύσια» στη Θησέως. Ο Λεμός ήταν μαθητής και συνεργάτης του Κάρολου Κουν. Κύριος στόχος του υπήρξε η ανάδειξη και η προώθηση νέων θεατρικών δυνάμεων, ενώ η δραστηριότητά του στην Καλλιθέα εντασσόταν στην προσπάθειά του για θεατρική αποκέντρωση.17 Εξίσου σημαντικές εξελίξεις σημειώθηκαν και στον τομέα των γραμμάτων κατά την περίοδο 1945-1970. Πλάι στους Καλλιθεάτες εκπρόσωπους των δεκαετιών 1930 και 1940 που ζούσαν και δημιουργούσαν ακόμα, όπως η Έλλη Αλεξίου, η Σοφία ΜαυροειδήΠαπαδάκη, ο Μάρκος Αυγέρης, ο Γιάννης Χατζίνης, ο Γιάννης Κορδάτος, ο Γιώργος Βαλέτας και άλλοι, έχουμε τον ιστορικό και διευθυντή της Βιβλιοθήκης της Βουλής Διονύσιο Καλογερόπουλο, τον ιστορικό, μεταφραστή και διευθυντή της Βιβλιοθήκης της Ακαδημίας Αθηνών Ιωάννη Παμπούκη, τον ποιητή και δημοσιογράφο Γιάννη Ιωαννίδη, τον ποιητή και πεζογράφο Χρήστο Κουλούρη, τον κριτικό λογοτεχνίας και δημοσιογράφο Ηλία Ζιώγα, τον συγγραφέα Νίκο Βελιώτη, τον ποιητή και μεταφραστή Κώστα Παπα-

δάκη, τον ποιητή Παντελή Μυλωνογιάννη, τον λογοτέχνη Γιώργο Ρουμή, τη συγγραφέα Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ και τον φιλέλληνα σύζυγό της, συγγραφέα Ροζέ Μιλλιέξ, τους εκπαιδευτικούς και λογοτέχνες Κατίνα Παΐζη-Ζωγράφου, Σοφία Αμαριώτου και Νικόλαο Ζαφειρίου και τη Θάλεια Καλλιγιάννη. Επίσης την Καλλιθέα είχαν ως βάση τους ο δημοσιογράφος και θεατρικός συγγραφέας Παύλος Παλαιολόγος (Βήμα) και οι δημοσιογράφοι Νίκος Καπνάς (Καθημερινή), Βασίλειος Σπανόπουλος (Καθημερινή, Βραδυνή), Επαμεινώνδας Καούρης (Νέα Εστία, Πανδώρα, Καλλιθέα), Μιχάλης Χανούσης και Βασίλης Κοραχάης (Τα Νέα).18

Επιστολή του Γιώργου Θεοτοκά στον Γιάννη Χατζίνη, 16/11/1959 (αρχείο Γ. Χατζίνη, Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου Καλλιθέας).

265

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Χ

Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ

Η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ σε νεαρή ηλικία στην Καλλιθέα (αρχείο Ι. Γκρίτση).

ΤΑΤΙΑΝΑ ΓΚΡΙΤΣΗ-ΜΙΛΛΙΈΞ (19202005)19 γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Καλλιθέα. Το πατρικό της βρίσκεται στη γωνία των οδών Αγίων Πάντων και Λασκαρίδου. Σπούδασε μουσική και τραγούδι στο Ελληνικό Ωδείο και γαλλικά στο Γαλλικό Ινστιτούτο, όπου γνώρισε τον λόγιο φιλέλληνα Ροζέ Μιλλιέξ. Παντρεύτηκαν το 1939. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής ανέπτυξε αντιστασιακή δράση. Στην περίοδο 1945-1946 βρέθηκε στο Παρίσι, όπου παρακολούθησε μαθήματα Ιστορίας της Τέχνης, ενώ το 1959 ακολούθησε τον σύζυγό της στη Γένοβα και έπειτα στην Κύπρο. Κατά τη διάρκεια της Επταετίας ανέπτυξε σημαντική αντιδικτατορική δράση στη Γένοβα και το Παρίσι. Επέστρεψε στην Ελλάδα μετά τη Μεταπολίτευση και εργάστηκε ως δημοσιογράφος. Υπήρξε ιδρυτικό μέλος της Εταιρείας Συγ-

γραφέων, του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου (Ε.Λ.Ι.Α.) και της Εταιρείας Κριτικών Εικαστικών Τεχνών. Κατά την περίοδο 1981-1986 χρημάτισε πρόεδρος της Στέγης Καλών Τεχνών και Γραμμάτων. Εξέδωσε μυθιστορήματα, διηγήματα, ποικίλες μελέτες και μεταφράσεις μυθιστορημάτων και θεατρικών έργων. Τα πιο γνωστά έργα της είναι: Στο Δρόμο των Αγγέλων (μυθιστόρημα, 1950), Κοπιώντες και πεφορτισμένοι (διηγήματα, 1951), Αλλάζουμε; (Κρατικό Βραβείο Διηγήματος, 1957), Σε πρώτο πρόσωπο (διηγήματα, 1958), Χρονικό ενός εφιάλτη (1966-1971), Σπαράγματα (Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος, 1973), Η Τρίπολη του Πόντου (Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών, 1976) Βυθοσκοπήσεις (1978), Αναδρομές (Κρατικό Βραβείο Διηγήματος, 1982), Από την άλλη όχθη του Χρόνου (μυθιστόρημα, 1988), Το αλώνι της Εκάτης (διηγήματα, 1993) και Οδοιπορικό στην Ινδία (1996).

Καταχώριση στην Καθημερινή (φύλλο 10/10/1995) για το έργο της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ (αρχείο Ι. Γκρίτση).

266

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ 1945-1975

Η Τατιάνα ΓκρίτσηΜιλλιέξ με τον συζυγό της Ροζέ Μιλλιέξ (αρχείο Ι. Γκρίτση).

267

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Χ

Διαφημιστικό έντυπο (1947) του κέντρου «Ο Καλαματιανός» στις Τζιτζιφιές, στο οποίο εμφανίζονταν σχεδόν όλα τα μεγάλα ονόματα της λαϊκής μουσικής. Δεξιά: Ταβέρνα στην Καλλιθέα, δεκαετία του 1960.

Ο Γιάννης Παπαϊωάννου με τον Τ. Καλλέργη έξω από το κέντρο «Βάσκα» στις Τζιτζιφιές το 1966.

268

Η νυχτερινή διασκέδαση στις Τζιτζιφιές

ΜΕΣΩΣ ΜΕΤΑ την Απελευθέρωση, δηλαδή γύρω στα μέσα της δεκαετίας του 1940, διάφορα νυχτερινά κέντρα με μπουζούκια άρχισαν να ανοίγουν ξανά στις Τζιτζιφιές. Πρωτοπόροι σε αυτήν την κίνηση ήταν οι μουσικοσυνθέτες Μάρκος Βαμβακάρης και Γιάννης Παπαϊωάννου (1914-1972). Ο τελευταίος, ο οποίος είχε περάσει τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια στις Τζιτζιφιές ως προσφυγόπουλο από την Κίο της Μικράς Ασίας, αναφέρει: «Οι Τζιτζιφιές ήτανε ναός, που κάθε βράδυ γινόταν λαϊκό προσκύνημα. Χιλιάδες κόσμος ερχόταν να μας ακούσει, φασαρία, κακό, για το ποιος θα προλάβει να μπει μέσα. Ιστορίες, λέμε, αξέχαστες. Εμείς βασιλεύαμε τότε εκεί. Οι Τζιτζιφιές είναι ένα μεγάλο κομμάτι από την ιστορία της λαϊκής μουσικής. Ένα πολύ μεγάλο κομμάτι. […] Πόσοι δεν πέρασαν από τις Τζιτζιφιές και δεν δούλεψαν. Μετά έγιναν και άλλα μαγαζιά αλλά εμείς βασιλεύαμε. Πάλι όμως γινόταν χαλασμός κόσμου. Στο μαγαζί του κουμπάρου μου του Καλαματιανού ήτανε η μεγαλύτερη ορχήστρα, το μεγαλύτερο συγκρότημα. Εγώ, ο Μάρκος, ο Χατζηχρήστος, ο Κερομύτης, ο Μητσάκης, ο Αργύρης, ο Κοριός,

ο Ροβερτάκης, ο Περιστέρης, ο Ρούκουνας, ο Ποτοσίδης, ο Μαρσέλος, ο Μοσχονάς και άλλοι. […] Αλλά και μετά στις Τζιτζιφιές, με τον Τσιτσάνη, τη Μπέλλου, τη Νίνου, το Χιώτη, τη Σεβάς Χανούμ, τη Χρυσάφη, την Ντάλια και βάλε. Ιστορίες ολόκληρες. Πώς να τις θυμάσαι; Από πού ν’ αρχίσεις και πού να τελειώσεις; Ποιος πέρασε από τις Τζιτζιφιές και τις ξέχασε; Σας λέω ότι δεν μπόραγε να περάσει άνθρωπος ούτε απ’ έξω. Μεγάλη δουλειά!».20

Ο καλλιθεϊκός Τύπος κατά την περίοδο 1945-1975

ΕΤΑ ΤΟ ΤΕΛΟΣ της γερμανικής κατοχής άρχισαν ξανά να κυκλοφορούν εφημερίδες και περιοδικά στην Αθήνα. Βέβαια, οι περισσότερες εφημερίδες που εκδόθηκαν κατά τα πρώτα χρόνια μετά την Απελευθέρωση είχαν πολιτικό-προεκλογικό χαρακτήρα και συνεπώς περιορισμένη διάρκεια.21 Παρ’ όλα αυτά υπήρχαν και εξαιρέσεις, όπως η εφημερίδα του Τριαντάφυλλου Τριανταφυλλίδη με τίτλο Η Καλλιθέα, που υπήρξε το μακροβιότερο μεταπολεμικό έντυπο της περιοχής (1945-1989). Αρχικά εβδομαδιαία, αργότερα δεκαπενθήμερη και κατά τη δεκαετία του 1980 μηνιαία, η Καλλιθέα περιελάμβανε τοπικές ειδήσεις, συζητήσεις και άρθρα σχετικά με τον Δήμο Καλλιθέας και τους γειτονικούς δήμους, χρονογραφήματα καθώς και

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ 1945-1975

λογοτεχνικές και καλλιτεχνικές στήλες. Στην έκδοση της Καλλιθέας συνέβαλαν συχνά ο Σωτήρης Σκίπης, ο Γιάννης Χατζίνης και ο Παύλος Παλαιολόγος. Το 1946 ο δημοσιογράφος και λογοτέχνης Γιάννης Θεοδωρίδης ξεκίνησε την έκδοση της εβδομαδιαίας εφημερίδας Τα Χρονικά της Καλλιθέας, που κυκλοφόρησε έως το 1961, με περιεχόμενο, σε γενικές γραμμές, ανάλογο με αυτό της Καλλιθέας, αν και οι συντάκτες της έδιναν περισσότερη έμφαση στις τέχνες και τα γράμματα. Έτσι το 1949 ο υπότιτλός της μετατράπηκε από «πολιτική ανεξάρτητος εφημερίδα» σε «πολιτικο-λογοτεχνική εφημερίδα». Στα Χρονικά της Καλλιθέας συνεργάζονταν ο Παύλος Παλαιολόγος, ο Σωτήρης Σκίπης, ο Γιάννης Χατζίνης, ο Κούλης Αλέπης και άλλοι Καλλιθεάτες λογοτέχνες. Άλλες εφημερίδες που εκδόθηκαν κατά τις δεκαετίες 1940-1970 ήταν η Ηχώ της Καλλιθέας (1947, Κώστας Ροκανάς), το Καλλιθαϊκόν Βήμα (Αθανάσιος Άτλας), το Θάρρος (1951-1952, Λ. Ν. Κλειδωνόπουλος), η Φωνή της Καλλιθέας (1953-1955, Πολύβιος Αλεξάκης), ο Αγών της Καλλιθέας (1954, Δ. Παυλόπουλος), τα Νέα της Καλλιθέας (1958, Ελευθέριος Κασιάνης), η Εφημερίς της Καλλιθέας (1961-1965, Μ. Αδαμόπουλος και Άννα Λερίκου-Μωραΐτου), η Δημοκρατική Καλλιθέα (1964, Γιάννης Γάλλος), το Βήμα της Καλλιθέας (1966), η Φωνή της Καλλιθέας (1977, Ζαχαρίας Νικολακάκης) και η Ενημέρωση (1974-1975, Σταμάτης Λιάκος). Η μόνη μεταπολεμική εφημερίδα που εκδίδεται μέχρι σήμερα, και μάλιστα από τον ίδιο εκδότη, είναι η εβδομαδιαία Έρευνα του Χρήστου Παπάζογλου (1959-1960, 1964-1967, 19731983, 1994-σήμερα). Κατά τη μεταπολεμική περίοδο εκδόθηκαν και κάποια περιοδικά. Πρόκειται για το δελτίο του Συλλόγου «Παλλάδιον», για περιοδικές εκδόσεις των μεγάλων προσφυγικών συλλόγων της Καλλιθέας (Κωνσταντινουπολίτικα Θέματα – Ενημερωτική Επιθεώρηση του Συλλόγου Κωνσταντινουπολιτών, Δελτίο του Συλλόγου Ποντίων «Αργοναύται - Κομνηνοί» και Χρονικά του Πόντου, με διευθυντή τον Ξενοφώντα Ακόγλου), καθώς επίσης και τρία λογοτεχνικά περιοδικά (Θεσσαλική Εστία και Πνευματική Ζωή, εκδότης Μιχάλης Σταφυλάς και Αιολικά Γράμματα, εκδότης Κωστής Βαλέτας· τα δύο τελευταία εξακολουθούν να εκδίδονται).

Οι τίτλοι των κυριότερων τοπικών εκδόσεων της περιόδου 1945-1975.

269

CHAPTER X

POST-WAR CULTURAL ACTIVITY AT KALLITHEA, 1945-1975

by Annastasia Leriou

Tatiana Gritse-Milliex (I. Gritses collection).

270

Intellectual and artistic activity after the Liberation

HE LIVELY CULTURAL ACTIVITY that characterised life at Kallithea during the 1920s and 1930s was resumed immediately after the Liberation. The Kallithea Social Club was revived and provided with a new name: Palladion. Besides Palladion, almost all pre-war cultural associations, clubs and charities recommenced organising lectures, meeting, exhibitions, musical events etc. One of the 1950s most successful cultural events was the Kallithea Painters Exhibition in 1953, at the premises of the charity “Ethnike Psyche”. It was based on an idea by the journalist Eleutherios Kassianes and meant to recreate the artistic atmosphere of the 1st Kallithea Painters Exhibition that took place in the winter of 1934. Besides the renowned Sophia Laskaridou and Alexandros Christofes, many young Kallithean painters took part at the exhibition. Post-war Kallithea retained the characterisation “Greek Monmarte”, as many artists used to live there during 1945-1970. To the artists living at Kallithea since the 1920s and 1930s, the following painters and engravers were added: Emmanouel Zepos or Alafouzos (19051995), Solon Fragoulides, Apostolos Gerales, Marios Aggelopoulos, Anna Kontogiorge, Georgia GiannopoulouTerlide, Hara Vienna, Demetrios Papageorgiou, Maria Ramfou, Gregores Theoharakes, Demosthenes Kokkinides, Valias Semertzides, Achilleas Varvaressos, Fotes Palekaras, Nikos Amvrazes, Georgios Demetrakopoulos, Lazaros Vasileiades, Antones Kepetzes, Filda-Maria Niamonitake, Maria Roussea and Diana Antonakatou. Moreover, during the period 1962-1967, the painters Vasiles Sperantzas, Nikos Stefanou and Alekos Fasianos, young and experimental

at that time, shared a studio at Kallithea. It was housed in the former residence of the painter Odysseus Fokas. The sculptors Thanases Apartes (1899-1972), Achilleas Aperges (1909-1986), Georgios Georgiades, G. Gentekos, Evaggelos Markantones, Vania Mantzouvanes, Demetra Tserkezou and the popular cartoonist Archelaos Antonaros (1921-1998) were also based at Kallithea. Last but not least, the lithographic studio “Phoenix” at Harokopou was producing highly artistic lithographs for magazines and newspapers, stamps, cards, posters etc during the 1950s and early 1960s. Theatrical activity was particularly vigorous at post-war Kallithea. There were many theatres, some of which had been operating since the Mid-War period. The numerous plays that were being presented were attracting many Athenians at Kallithea. One of the leading figures in this movement was Socrates Karantinos (1906-1979), director and theatrical writer. Furthermore, during the period 1947-1951 the innovative director Athanasios Lemos was presenting newly-written Greek plays, initially at “Palladion” and later at “Dionysia”. Moreover, Kallithea remained a significant intellectual centre during the period 19451970. Besides Elle Alexiou, Sofia MauroeidePapadake, Markos Augeres, Giannes Chatzines, Giorgos Valetas and Giannes Kordatos, Kallithea accommodated the writers Tatiana Gritse-Milliex (1920-2005) and Roger Milliex, Tatiana’s philhellene husband, Dionysios Kalogeropoulos, director of the Greek Parliament’s library, Ioannes Pamboukes, historian and translator, Giannes Ioannides, poet and journalist, the writers Chrestos Kouloures, Nikos Veliotes and Giorgos Roumes, the literary critic and journalist Elias Ziogas, the poets Kostas Papadakes, Panteles Mylonogiannes and Thaleia Kalligiannes, the writers

POST-WAR CULTURAL ACTIVITY

and educators Katina Paize-Zografou, Soﬁa Amariote and Nikolaos Zafeiriou and the journalists Paulos Palaiologos, Nikos Kapnas, Vasileios Spanopoulos, Epameinondas Kaoures, Michales Hanouses and Vasiles Korahæs.

Tzitziﬁes by night

MMEDIATELY AFTER the Liberation, many halls with live bouzouki music appeared at Tzitziﬁes. Leading ﬁgures in this movement were the famous composers Markos Vamvakares and Giannes Papaioannou (19141972). Tzitzifies remained a significant bouzouki music centre until the 1970s.

Kallithean Press during the period 1945-1975

MMEDIATELY AFTER the end of the German Occupation, newspapers reappeared in Athens. Most of the ﬁrst post-war newspapers were of electoral character and, therefore, limited duration. Nevertheless, there were some exceptions. “E Kallithea” published by Triantafyllos Triantafyllides has been the post-war newspaper with the longest duration (1945-1989). It included local news, articles on municipal issues and columns on art and literature. Frequently “E Kallithea” hosted articles written by Soteres Skipes, Giannes Chatzines and Paulos Palaiologos. Of similar content to “E Kallithea” was “Ta Chronika tes Kallitheas” published by Giannes Theodorides from 1946 until 1961. Frequently, it featured contributions by Paulos Palaiologos, Soteres Skipes, Giannes Chatzines, Koules Alepes and other Kallithean intellectuals. Other newspapers published during the 1940s-1970s were “Echo tes Kallitheas” (1974, Kostas Rokanas), “Kallitheikon Vema” (Athanasios Atlas), “Tharros” (1974, L. N. Kleidonopoulos), “Fone tes Kallitheas” (1953-1955, Polyvios Alexakes), “Agon tes Kallitheas” (1954, D. Paulopoulos), “Nea tes Kallitheas” (1958, Eleftherios Kassianes), “Efemeris tes Kallitheas” (1961-1965, M. Adamopoulos and Anna Lerikou-Moraite), “Demokratike Kallithea” (1964, Ioannes Gallos), “Vema tes Kallitheas” (1966), “Fone tes Kallitheas” (1977, Zacharias Nikolakakis), “Enemerosi” (1974-1975, Stamates Liakos) and “Ereuna” (1959-1960, 1964-1967, 1973-1983, 1994-today, Chrestos Papazoglou).

Oil-painting by Vasiles Sperantzas.

Cartoon by Archelaos published at “Thesauros” during the 1950s (Municipality of Kallithea Cultural Organisation collection).

271

Αεροφωτογραφία της Καλλιθέας στα τέλη της δεκαετίας του 1990 (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧI

H ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΛΛΙΘΕΑ 1975-2005 των Αναστασίας Λερίου και Θεόδωρου Ψαλιδόπουλου

Ο Ιωάννης Γάλλος επανεξελέγη δήμαρχος της Καλλιθέας το 1975, το 1978 και το 1982 (αρχείο Δ. Γάλλου).

Δημαρχική θητεία Ιωάννη Γάλλου (1975-1985)

ΝΕΟΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΕΙΝΑΙ, ΙΣΩΣ, ΠΟΛΥ πρόσφατη, ώστε να αποτιμηθεί με ολοκληρωμένο τρόπο. Αφετηρία της, πάντως, μπορεί να θεωρηθεί η μακρόχρονη θητεία του Ιωάννη Γάλλου. Επανεκλεγόμενος διαδοχικώς στις εκλογές του 1964, του 1975, του 1978 και του 1982, υπήρξε ο δήμαρχος με τις περισσότερες εκλογικές επιτυχίες και ο μακροβιότερος στο αξίωμα αυτό, γνωρίζοντας την εκτίμηση και τον σεβασμό όλων ανεξαιρέτως των συμπολιτών του. Στις δημοτικές εκλογές που διεξήχθησαν τον Μάρτιο του 1975, τις πρώτες μετά την πτώση της Δικτατορίας και την επάνοδο του κοινοβουλευτισμού, δήμαρχος Καλλιθέας επανεξελέγη ο Ιωάννης Γάλλος επικεφαλής του συνδυασμού Δημοκρατική Δημοτική Ενότητα. Η νίκη ήταν θριαμβευτική, καθώς ο συνδυασμός έλαβε το 52,66% των ψήφων από την πρώτη Κυριακή. Σε αυτήν την εκλογική επιτυχία εκδηλώθηκε το μεγάλο κοινωνικό ρεύμα για τον εκδημοκρατισμό των κρατικών θεσμών και της δημόσιας ζωής, συσπειρώνοντας τις δυνάμεις που επιθυμούσαν να τον εκπροσωπήσουν. Στον στόχο αυτό προεξέχουσα θέση είχε η αναβάθμιση του θεσμού της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, ως εργαλείου για την επίλυση των τοπικών προβλημάτων. Στις εκλογές του 1975 στο δημοτικό συμβούλιο εξελέγησαν οι: Α. Κακουλίδου, Κ. Παναγιωτόπουλος, Στ. Αμηράς, Γ. Ψαλιδόπουλος, Ιω. Μακρίδης, Σ. Νικολαΐδης, Δ. Ευθυμίου, Γ. Λαμέρας, Ιω. Κίτσιος, Ν. Χαριτίδης, Στ. Μαστρογιαννάκος, Μ. Ζήκα-Νεοφωτίστου, Π. Μάνος, Α. Πουλόπουλος, Γ. Βαλέτας, Θ. Γαζής, Στ. Οταπασίδης, Ν. Σκανδαλάκης (παραιτήθηκε), Π. Αβραμέα, Εμμ. Μουστάκης, Π. Ροκανάς, Γ. Παπαδόπουλος, Γ. Κακουλίδης, Π. Πατσιλινάκος, Ν. Μικρόπουλος, Δ. Σαλασίδης. Κατά τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης η ανάγκη για εκσυγχρονισμό της Καλλιθέας ήταν πολύ μεγάλη. Στις προεκλογικές προγραμματικές θέσεις του ο Ιωάννης Γάλλος είχε συμπεριλάβει τη διευθέτηση του αποχετευτικού συστήματος, την ανέγερση σχολικών κτηρίων και νέου δημαρχιακού μεγάρου, τη συμπλήρωση του οδικού δικτύου, την εξυγίανση της παραλίας και του ρέματος του Ιλισσού, την απομάκρυνση του Ιπποδρόμου,

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧI

Ο δήμαρχος Ιωάννης Γάλλος με δημοτικούς συμβούλους και εκπροσώπους αθλητικών οργανώσεων στον χώρο του Δημοτικού Σταδίου (αρχείο Δ. Γάλλου).

Ο δήμαρχος Ιωάννης Γάλλος στα εγκαίνια δημοτικού έργου, δεκαετία του 1970 (αρχείο Δ. Γάλλου).

274

την αναδιαμόρφωση πλατειών και χώρων πρασίνου, τη δημιουργία παιδικών χαρών και τη δημιουργία φορέων πολιτισμού και κοινωνικής πρόνοιας.1 Με επικεφαλής τον Ιωάννη Γάλλο η δημοτική αρχή εργάστηκε συστηματικά για τη βελτίωση της ζωής των Καλλιθεατών, δίνοντας έμφαση σε όλα τα παραπάνω ζητήματα. Η συστηματική δράση για τη δημοκρατική αναδιοργάνωση του Δήμου Καλλιθέας έφερε τη νέα νίκη της Δημοκρατικής Δημοτικής Ενότητας στις δημοτικές εκλογές του 1978. Σε προεκλογική Διακήρυξη προς τον λαό της Καλλιθέας ο Γάλλος αναφέρει: «Παλαίψαμε για την επίλυση των τοπικών λαϊκών προβλημάτων. Τα προβάλαμε και διεκδικήσαμε τη λύση τους αγωνιστικά. Και μπορούμε να πούμε ότι με την πρόθυμη συμπαράσταση του δημοκρατικού λαού της Καλλιθέας, που αναμφισβήτητα αποτέλεσε το στήριγμα στον αγώνα μας, πετύχαμε σημαντικό έργο, που όπως ανέφερα πρόσφατα στον δημόσιο απολογισμό, πραγματοποιήθηκε κάτω από δύσκολες συνθήκες και εμπόδια που αντιμετωπίσαμε από την Κεντρική Διοίκηση.

Δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι πετύχαμε και τον δεύτερο αντικειμενικό μας σκοπό: να κάνουμε δηλαδή το μεγαλύτερο ποσοστό του λαού της Καλλιθέας να συνειδητοποιήσει ότι τα προβλήματά του λύνονται με τους αγώνες του κι όχι από τους διάφορους ρουσφετολόγους». Το αναπτυξιακό πρόγραμμα της Δημοκρατικής Δημοτικής Ενότητας συνεχίστηκε και κατά την περίοδο 1979-1983. Στις εκλογές του Οκτωβρίου 1978 ο συνδυασμός έλαβε το 54,27% των ψήφων και ο Ιωάννης Γάλλος εξελέγη δήμαρχος Καλλιθέας για τρίτη φορά. Το δημοτικό συμβούλιο συνέθεσαν οι: Α. Κακουλίδου, Κ. Παναγιωτόπουλος, Στ. Αμηράς, Ιω. Μακρίδης, Γ. Ψαλιδόπουλος, Αγγ. Αθανασιάδου, Απ. Κούτρας, Κ. Παπανικολάου, Μ. Κασβίκης, Γ. Μαργαρίτης, Ν. Λεοντόπουλος, Στ. Ξυραφίδης, Θ. Γαζής, Βλ. Καραμάνος, Ιω. Ταγματάρχου, Σ. Νικολαΐδης, Σ. Μακρίδης, Στ. Πιερρουτσάκος, Γ. Λάλας, Ευ. Γεωργουλέα-Μορφοπούλου, Γ. Καλοειδάς, Χ. Βάλβης, Α. Μπαρού, Θ. Άνθης, Π. Βαλασάκος. Ο Ιωάννης Γάλλος, επικεφαλής της Δημοκρατικής Δημοτικής Ενότητας, κέρδισε τις δημοτικές εκλογές για τέταρτη φορά τον Οκτώβριο του 1982. Στον δεύτερο γύρο της αναμέτρησης, ο συνδυασμός έλαβε το 54,04% των ψήφων έναντι του Πάνου Κοντογεώργη (συνδυασμός Αλλαγή-Δημοκρατική Συνεργασία), ο οποίος απέσπασε το 45,96%. Στο δημοτικό συμβούλιο εξελέγησαν οι: Στ.

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΛΛΙΘΕΑ 1975-2005

Αμηράς, Γ. Ψαλιδόπουλος, Π. Μαρίτσας, Σ. Μακρίδης, Χρ. Μητσέας, Θ. Ανδρεάδης, Φ. Μουτεσίδης, Κ. Φιλιππίδης, Ν. Χαριτίδης, Α. Κακουλίδου, Α. Βακαλοπούλου, Ιω. Μακρίδης, Κ. Παναγιωτόπουλος, Στ. Οταπασίδης, Γ. Αναγνωστοπούλου, Γ. Αντωνακάκης, Θ. Γαζής, Ευ. Παναγιωτίδης, Π. Ψαλτάκος, Ιω. Αρουτσίδης, Απ. Κούτρας, Π. Κοντογεώργης (παραιτήθηκε), Π. Κοντογεώργη (παραιτήθηκε), Σ. Νικολαΐδης, Σπ. Αλεξανδράκης, Λ. Αναγνώστου, Γ. Μαργαρίτης, Γ. Αλεξόπουλος, Μ. Κασβίκης, Σ. Βούλγαρης, Δ. Χαριάδης, Στ. Πιερρουτσάκος, Π. Σκανδαλάκης, Χρ. Κασαλιάς, Γ. Καλοειδάς, Ευ. ΓεωργουλέαΜορφοπούλου, Π. Αβραμέα. Λόγω σοβαρής ασθένειας, το 1985 ο Ιωάννης Γάλλος δεν κατάφερε να ολοκληρώσει την τέταρτη δημαρχική θητεία του. Αναγκάσθηκε να παραιτηθεί και στη θέση του εξελέγη από την ομάδα της πλειοψηφίας ο τότε αντιδήμαρχος Γεώργιος Ψαλιδόπουλος. Κατά τα δέκα χρόνια που ο Ιωάννης Γάλλος υπηρέτησε το δημαρχικό αξίωμα, η Καλλιθέα μετατράπηκε σε δήμο με εκσυγχρονισμένες υποδομές και ποικίλους φορείς για την ικανοποίηση των αναγκών και την επίλυση των προβλημάτων των Καλλιθεατών. Ολοκληρώθηκαν τα έργα οδοποιίας και οδικής σηματοδότησης, αποχέτευσης ακαθάρτων, ύδρευσης και ηλεκτροφωτισμού της πόλης. Η δημοτική υπηρεσία καθαριότητας αναδιοργανώθηκε και ενισχύθηκε με περισσότερο προσωπικό, ενώ δραστικά μέτρα πάρθηκαν και στο θέμα της αποκομιδής των απορριμμάτων. Κατά το 1975 ο ίδιος ο Ιωάννης Γάλλος ταξίδεψε στο Άαχεν της Γερμανίας, όπου διαπραγματεύτηκε και συμφώνησε την αγορά ειδικών απορριμματοφόρων αυτοκινήτων σε δεύτερη χρήση. Δέκα χρόνια αργότερα ξεκίνησε η τοποθέτηση πλαστικών κάδων για τα σκουπίδια σε όλες τις συνοικίες της Καλλιθέας. Επίσης, προωθήθηκαν συστηματικά τα αιτήματα για την απομάκρυνση του Ιπποδρόμου, την εξυγίανση της παραλίας των Τζιτζιφιών και την εξάλειψη του φράγματος που υψώθηκε εκεί κατά τη διάρκεια της Δικτατορίας. Παράλληλα, η δημοτική αρχή αγωνίστηκε σθεναρά για την απομάκρυνση των εργοστασίων του Γλάρου, της ΙΖΟΛΑ και της Πειραϊκής-Πατραϊκής και την απαλλοτρίωση των οικοπέδων από τον Οργανισμό Σχολικών Κτηρίων, προκειμένου να αυξηθεί ο ελλιπής αριθμός σχολικών αιθουσών.

Η δημοτική αρχή έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την εξυγίανση της περιοχής του Ιλισσού, ουσιαστικά την πλέον υποβαθμισμένη περιοχή της Καλλιθέας. Ο Ιλισσός είχε μετατραπεί σε πραγματικό έλος και οι όχθες του σε δυσώδη σκουπιδότοπο, κατάσταση που καθιστούσε τη ζωή των περιοίκων ιδιαίτερα δύσκολη. Ο Δήμος Καλλιθέας υλοποίησε σχέδιο εξυγίανσης και εξωραϊσμού που περιλάμβανε εκτεταμένη δενδροφύτευση, επισκευή των αντιπλημμυρικών τοιχίων του ποταμού, επέκταση του δικτύου ηλεκτροφωτισμού και αποχέτευσης ομβρίων. Το μεγάλο πρόβλημα της έλλειψης πρασίνου, ουσιαστικά απόρροια της έλλειψης κοινόχρηστων χώρων, αντιμετωπίσθηκε με όσο το δυνατόν πιο εκτεταμένη δενδροφύτευση στην παραλία, τις όχθες του Ιλισσού και, κυριολεκτικά, σε κάθε ελεύθερη γωνιά. Επίσης, σε ολόκληρη την έκταση του Δήμου Καλλιθέας δημιουργήθηκαν δεκαέξι παιδικές χαρές. Κατά τη διάρκεια της δημαρχίας Γάλλου προωθήθηκε σημαντικά η κατασκευή του νέου δημαρχιακού μεγάρου επί της οδού Μαντζαγριωτάκη με

Ο δήμαρχος Ιωάννης Γάλλος σε εκδήλωση του δήμου για τη διεκδίκηση των ακτών (αρχείο Δ. Γάλλου).

Μια σπάνια φωτογραφία. Ο Ιωάννης Γάλλος σε πολιτική εκδήλωση στη δεκαετία του 1960 (αρχείο Δ. Γάλλου).

275

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧI

276

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΛΛΙΘΕΑ 1975-2005

Αριστερά: Ο Ιλισσός στη δεκαετία του 1980. Άνω: Το κτήριο του εργοστασίου της ΙΖΟΛΑ. Η αναμόρφωση της περιοχής και η αξιοποίηση του χώρου προς όφελος των κατοίκων απασχόλησε τον Δήμο Καλλιθέας επί σειρά ετών. Σήμερα, στεγάζονται εκεί το 1ο Γυμνάσιο και το 1ο Λύκειο Καλλιθέας (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος).

Τμήμα της παραλίας των Τζιτζιφιών στη δεκαετία του 1980. Η αποκατάσταση των χώρων άθλησης, που δημιούργησε ο Δήμος Καλλιθέας, καθώς και η αξιοποίηση της περιοχής για πολιτιστικές δραστηριότητες και αναψυχή βρίσκονται, σήμερα, στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος).

277

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧI

Η ναυταθλητική παράδοση της Καλλιθέας, στον εορτασμό των Θεοφανίων, τη δεκαετία του 1980 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

278

βάση το κληροδότημα του Κωνσταντίνου και Ελένης Μαντζαγριωτάκη. Η θεμελίωση του νέου κτηρίου, δηλαδή του σημερινού δημαρχείου Καλλιθέας, έγινε το Νοέμβριο του 1985 και τα εγκαίνιά του έπειτα από πέντε χρόνια. Επίσης, επί Ιωάννη Γάλλου κατασκευάστηκε το Παμποντιακό Ηρώο στην πλατεία Δαβάκη. Τα αποκαλυπτήρια του μνημείου, που έγιναν στις 20 Μαρτίου 1977, υπήρξαν ιδιαίτερα σημαντικό γεγονός για τους Καλλιθεάτες, μεγάλο μέρος των οποίων κατάγονταν από τον Πόντο. Στην τελετή των αποκαλυπτηρίων είχε παρευρεθεί και ο τότε Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Τσάτσος.2 Μεγάλη ανάπτυξη γνώρισε η Καλλιθέα και στον τομέα του πολιτισμού. Ιδρύθηκαν και οργανώθηκαν τρία πνευματικά κέντρα, όπου λειτούργησαν δωρεάν ομάδες ερασιτεχνικής δημιουργίας (εργαστήρια χορού, μουσικής, φωτογρα-

φίας, εικαστικών, θεάτρου, λογοτεχνίας) για παιδιά και ενηλίκους. Επίσης, ανασυγκροτήθηκε η Δημοτική Βιβλιοθήκη και παραχωρήθηκαν χώροι στον Καλλιτεχνικό Οργανισμό Καλλιθέας, φορέα λειτουργίας της Δημοτικής Φιλαρμονικής, ενώ καθιερώθηκε σειρά πολιτιστικών θεσμών. Τέλος, έπειτα από πολλές προσπάθειες και χωρίς καμία κρατική ενίσχυση η δημοτική αρχή αγόρασε κτήριο και το εξόπλισε έτσι ώστε να αποτελέσει το Δημοτικό Θέατρο Καλλιθέας. Το καλοκαίρι του 1984 ξεκίνησε η λειτουργία του πρωτότυπου Στεκιού της Νεολαίας στην πλατεία Δαβάκη. Η δημοτική αρχή τοποθέτησε εκεί ένα φορητό κυλικείο, μία έκθεση βιβλίου από τη Δημοτική Βιβλιοθήκη, τραπέζια για ψυχαγωγικά παιχνίδια, μία εξέδρα πολιτιστικών εκδηλώσεων και ηχητική εγκατάσταση με μεγάφωνα. Ο χώρος φιλοξένησε συναυλίες, θεατρικές παραστάσεις, αλλά και συζητήσεις. Το Στέκι Νεολαίας είχε ιδιαίτερη απήχηση, όχι μόνο στους νέους αλλά και στο σύνολο των κατοίκων της Καλλιθέας. Επί δημαρχίας Γάλλου ετέθη επίσης σε εφαρμογή εκτεταμένο πρόγραμμα για τη δημιουργία ικανοποιητικής αθλητικής υποδομής.

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΛΛΙΘΕΑ 1975-2005

Το Στέκι Νεολαίας στην πλατεία Δαβάκη, τη δεκαετία του 1980 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

Ολοκληρώθηκε η κατασκευή του Δημοτικού Σταδίου, που έλαβε το όνομα του Γρηγόρη Λαμπράκη, δημοτικού γηπέδου ποδοσφαίρου στην παραλία των Τζιτζιφιών, γηπέδων καλαθοσφαίρισης, καθώς και δημοτικού αθλητικού κέντρου με τμήματα γυμναστικής, μπαλέτου και επιτραπέζιας αντισφαίρισης. Στα τέλη του 1984 ιδρύθηκε και το Δημοτικό Σκακιστικό Κέντρο. Επιχορηγήθηκαν τα καλλιθεατικά αθλητικά σωματεία, ενώ δόθηκε ειδική χρηματοδότηση στα σχολεία, προκειμένου να ενισχύσουν τις αθλητικές τους εγκαταστάσεις. Εφαρμόζοντας το νέο θεσμικό πλαίσιο της εποχής, ένας από τους μεγαλύτερους διοικητικούς νεωτερισμούς κατά τη διάρκεια της δημαρχίας του Ιωάννη Γάλλου ήταν η συγκρότηση και λειτουργία των συνοικιακών συμβουλίων, τα οποία στόχευαν στη λεπτομερέστερη καταγραφή και, συνεπώς, την πιο ικανοποιητική επίλυση των τοπικών ζητημάτων των Καλλιθεατών. Κατά το 1983 το δημοτικό συμβούλιο Καλλιθέας θέσπισε σε σαράντα συνοικίες αντίστοιχα συνοικιακά συμβούλια με διετή θητεία, τα μέλη των οποίων αναδείχθηκαν μετά από τις ειδικές εκλογές του 1984. Στην περίοδο αυτή άρχισε και η λειτουργία

Άνω αριστερά: Η παιδική χαρά της πλατείας Δαβάκη, στη δεκαετία του 1980. Κάτω: Γραφείο Συνοικιακών Συμβουλίων. Ο Δήμος Καλλιθέας υπήρξε από τους πρώτους που προχώρησαν στη διεξαγωγή εκλογών του θεσμού (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

279

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧI

280

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΛΛΙΘΕΑ 1975-2005

Αριστερά: Το Παμποντιακό Ηρώο στην πλατεία Δαβάκη, έργο του γλύπτη Ευθυμίου Καλέβρα, σημείο αναφοράς του ποντιακού ελληνισμού, εγκαινιάστηκε τον Μάρτιο του 1977 από τον τότε Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κωνσταντίνο Τσάτσο (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος). Άνω: Στιγμιότυπο από τα αποκαλυπτήρια του Παμποντιακού Ηρώου. Ο δήμαρχος Ιωάννης Γάλλος προσφωνεί τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Κάτω: Ο Γεώργιος Κακουλίδης, πρόεδρος του Σωματείου Ανεγέρσεως του Παμποντιακού Ηρώου.

281

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧI

Άνω: Το κτήριο της Δημοτικής Ββιλιοθήκης στις δεκαετίες του 1980 και 1990. Κάτω: Στιγμιότυπα από τα εγκαίνια του χώρου, έπειτα από την αναδιοργάνωσή του στη δεκαετία του 1980 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

282

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΛΛΙΘΕΑ 1975-2005

Το παλιό δημαρχείο της Καλλιθέας. Σήμερα, στεγάζει Νομικά Πρόσωπα και Δημοτικές Επιχειρήσεις (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

Αριστερά: Το Δημοτικό Θέατρο Καλλιθέας, στη συμβολή των οδών Κρέμου και Φιλαρέτου, όταν αγοράστηκε από τον δήμο στη δεκαετία του 1980. Επάνω: Η μακέτα του κτηρίου του νέου δημαρχείου, που εγκαινιάστηκε το 1990 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

283

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧI

284

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΛΛΙΘΕΑ 1975-2005

Αριστερά: Η πλατεία Δαβάκη όπως είναι σήμερα. Επάνω: Η προτομή του δημάρχου Ιωάννη Γάλλου, έργο του γλύπτη Δημήτρη Αρμακόλα, στην κεντρική πλατεία, δωρεά του Ροταριανού Ομίλου Καλλιθέας (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος).

Ευχετήρια κάρτα του Δήμου Καλλιθέας με απεικόνιση της πλατείας Δαβάκη στην παλιά της διαμόρφωση (αρχείο Δ. Γάλλου).

285

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧI

των Δημοτικών Επιχειρήσεων. Στόχος τους ήταν η παροχή κοινωφελών υπηρεσιών στους κατοίκους της πόλης. Έτσι, ιδρύθηκε η πρώτη δημοτική επιχείρηση κυλικείου με παραρτήματα στο Κοιμητήριο, στο Δημοτικό Στάδιο, την πλατεία Δαβάκη και τον Δημοτικό Σταθμό Αυτοκινήτων.

Η δημαρχία Γεωργίου Ψαλιδόπουλου (1985-1990)

Ο Ο Γεώργιος Ψαλιδόπουλος.

Ο Ιωάννης Γάλλος με τον Γεώργιο Ψαλιδόπουλο, το 1985 (φωτ. Κ. Κουτσαυτίκης).

286

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΨΑΛΙΔΟΠΟΥΛΟΣ εξελέγη στο δημαρχικό αξίωμα από το δημοτικό συμβούλιο το 1985, έπειτα από την παραίτηση του Ιωάννη Γάλλου. Στις δημοτικές εκλογές του 1986 επανεξελέγη δήμαρχος, επικεφαλής της παράταξης Δημοκρατική Δημοτική Ενότητα. Κατά τις εκλογές του 1986 στο δημοτικό συμβούλιο εξελέγησαν οι: Γ. Αντωνακάκης, Α. Βακαλοπούλου, Στ. Αμηράς, Ευ. Καρύτσας, Γ. Αναγνωστοπούλου, Αθ. Κύρκος, Ιω. Μακρίδης, Σ. Μακρίδης, Π. Ψαλτάκος, Θ. Παπαθανασόπουλος, Φ. Μουτεσίδης, Η. Βαγγέλης, Γ. Πεζούλας, Σ. Νικολαΐδης, Ν. Μπακάλης, Δ. Ζέρμας, Στ. Καρακασίδης, Ν. Χαριτίδης, Η. Ερμίδης, Θ. Ανδρεάδης, Χρ. Κούτσης-Τσούτσης, Π. Σκανδαλάκης, Μ. Σταμούλη, Χρ. Κασαλιάς, Χρ. Δημόπουλος, Χρ. Πιερρουτσάκος, Αθ. Παπαρούπας, Ιω. Χατζηνικολαΐδης, Π. Αβραμέα, Ευ. Γεωργουλέα-Μορφοπούλου, Η. Κακουλίδης, Γ. Κυριόπουλος, Κ. Ασκούνης, Δ. Χαριάδης, Σπ. Αλεξανδράκης. Η θητεία του Γεωργίου Ψαλιδόπουλου στο δημαρχικό αξίωμα συνέπεσε με μια περίοδο

έντονου πολιτικού προβληματισμού για την ενίσχυση του ρόλου της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Αξιοποιώντας θετικές προς την κατεύθυνση αυτή ρυθμίσεις και πιέζοντας για την παραχώρηση νέων αρμοδιοτήτων στον θεσμό, η διοίκηση προώθησε τη λειτουργία των Δημοτικών Επιχειρήσεων, ιδρύοντας και τη Δημοτική Επιχείρηση Πολιτιστικής και Κοινωνικής Ανάπτυξης, ενώ ο δήμος συμμετείχε και στην ίδρυση διαδημοτικού ραδιοφωνικού σταθμού. Παράλληλα, εντάθηκαν ιδιαίτερα οι κινητοποιήσεις για τη διάσωση και την απόκτηση της οικίας Λασκαρίδου, την απομάκρυνση του Ιπποδρόμου και την αξιοποίηση της παραλίας των Τζιτζιφιών, τη διακοπή της λειτουργίας του ρυπογόνου εργοστασίου «Φοίβος», την απόκτηση νέων ελεύθερων χώρων με σκοπό την κατασκευή σχολικών κτηρίων, ενώ ιδιαίτερη άνθηση γνώρισαν οι τομείς της πολιτιστικής και αθλητικής δραστηριότητας του δήμου. Στην ίδια περίοδο εγκαινιάστηκαν το νέο δημαρχείο και το Κλειστό Γυμναστήριο «Έσπερος», άρχισαν να θεσμοθετούνται προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας και να σημειώνεται η ενεργοποίηση του Δήμου Καλλιθέας για την αντιμετώπιση του προβλήματος των ναρκωτικών. Στο δεύτερο ήμισυ της δεκαετίας του 1980 προωθήθηκε, επίσης, η διεθνής συνεργασία του δήμου, ο οποίος συνήψε συμφωνίες αδελφοποίησης με τους Δήμους του Χάσκοβο (Βουλγαρία), της Σαρτρουβίλ (Παρίσι, Γαλλία) και της Κράσναγια Πρέσνια (Μόσχα).

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΛΛΙΘΕΑ 1975-2005

Η απομάκρυνση του Ιπποδρόμου από την Καλλιθέα βρέθηκε στο επίκεντρο των κινητοποιήσεων του δήμου στη δεκαετία του 1980. Άνω: Το δημοτικό συμβούλιο σε ανοιχτή συνεδρίαση στη μάντρα του Ιπποδρόμου. Αριστερά: Γελοιογραφία της εποχής, εν όψει των δημοτικών εκλογών του 1986 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας). Αριστερά: Εγκαίνια του Μουσείου Εθνικής Αντίστασης, στην οδό Μπιζανίου. Κάτω: Το εξώφυλλο καταλόγου Έκθεσης Γελοιογραφίας.

287

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧI

Δεξιά: Η τελετή θεμελίωσης του νέου δημαρχείου, από τον επίτιμο δήμαρχο Ιωάννη Γάλλο και τον Γεώργιο Ψαλιδόπουλο, στις 10 Νοεμβρίου 1985. Για τα χαρακτηριστικά του έργου ομιλεί ο δημοτικός σύμβουλος Δημήτρης Νεόφυτος. Κάτω: Η αναμνηστική πλάκα θεμελίωσης, έργο του γλύπτη Γιώργου Λαμέρα.

Στιγμιότυπο από τα εγκαίνια του νέου δημαρχείου, μετά τις δημοτικές εκλογές του 1990. Στη φωτογραφία (από αριστερά) ο Ιω. Γάλλος, ο Γ. Κυριόπουλος, ο Χρ. Δημόπουλος, ο Π. Σκανδαλάκης, οι ιερείς και ο Γ. Ψαλιδόπουλος.

Τελετή στη ρωσική πρεσβεία. Με το μετάλλιο των 60 χρόνων της Αντιφασιστικής Νίκης τιμήθηκαν το 2005 οι Μίκης Θεοδωράκης, Μανώλης Γλέζος και Γεώργιος Ψαλιδόπουλος, οι οποίοι εικονίζονται με τον πρεσβευτή της Ρωσίας Αντρέϊ Βντόβιν (φωτ. EUROKINISSI).

288

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΛΛΙΘΕΑ 1975-2005

Η δημαρχία Γεωργίου Κυριόπουλου (1991-1999)

ΤΙΣ ΔΗΜΟΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ που διεξήχθησαν τον Οκτώβριο του 1990 επικράτησε ο συνδυασμός Αλλαγή-Δημοκρατική Συνεργασία με επικεφαλής τον Γεώργιο Κυριόπουλο. Κατά τις επαναληπτικές εκλογές έλαβε το 55,23% των ψήφων έναντι του συνδυασμού Καλλιθέα-Νέα Πόλη του Χρ. Δημόπουλου. Στο δημοτικό συμβούλιο εξελέγησαν οι: Ν. Ιωακειμίδου, Δ. Χαριάδης, Κ. Ασκούνης, Κ. Πολυχρονίδης, Σπ. Αλεξανδράκης, Μ. Ρουχωτά-Γκαρδιακού, Ά. Γαβαλά, Δ. Κλαψιανός, Κ. Παυλίδης, Αν. Φωτόπουλος, Γ. Καλλιοτζής, Κ. Τριανταφυλλίδης. Κ. Κερκύρας, Ν. Καραγιάννης (απεβίωσε κατά τη διάρκεια της τετραετίας), Δ. Βασιλόπουλος, Σπ. Μαρίνος, Μ. Βασιλείου, Γ. Αλεξόπουλος, Β. Ηλιάκης, Α. Παπανδρέου, Αν. Καλαϊτζίδης (παραιτήθηκε), Δ. Γεωργακόπουλος, Χρ. Δημόπουλος, Π. Σκανδαλάκης, Χρ. Πιερρουτσάκος, Αθ. Παπαρούπας, Ν. Παπαθανάσης, Η. Κακουλίδης, Σ. Παπαδοπούλου, Χρ. Μουσταφέλλου, Δ. Κασαλιάς, Γ. Ψαλιδόπουλος, Θ. Παπαθανασόπουλος, Γ. Αντωνακάκης, Αρ. Αβραμίδης, Χρ. Κασαλιάς. Η ενεργός ενασχόληση του Γεωργίου Κυριόπουλου με την Τοπική Αυτοδιοίκηση ξεκίνησε αμέσως μετά τις δημοτικές εκλογές του 1986, κατά τις οποίες ως επικεφαλής του συνδυασμού Αλλαγή-Δημοκρατική Συνεργασία είχε εκλεγεί δημοτικός σύμβουλος Καλλιθέας. Στο δημαρχικό αξίωμα παρέμεινε δύο τετραετίες, καθώς η παράταξη της οποίας ηγούνταν επικράτησε και στις δημοτικές εκλογές του 1994. Κατά τις επαναληπτικές

εκλογές απέσπασε το 53,67% των ψήψων, έναντι του Τάκη Σκανδαλάκη και του συνδυασμού Μαζί για την Καλλιθέα. Το δημοτικό συμβούλιο συνέθεσαν οι: Κ. Ασκούνης, Κ. Πολυχρονίδης, Δ. Χαριάδης, Α. Παπαδάκης, Γ. Καλλιοτζής, Β. Ηλιάκης, Η. Καββαδίας, Β. Μαργαρίτη, Κ. Κερκύρας, Μ. ΡουχωτάΓκαρδιακού, Κ. Παυλίδης, Μ. Μακρίδου, Γ. Αλεξόπουλος, Σπ. Αλεξανδράκης, Δ. Βασιλόπουλος, Μ. Βασιλείου, Ευ. Κορμποπούλου, Π. Γαλανόπουλος, Α. Παπανδρέου, Π. Δημάκος, Αν. Φωτόπουλος, Γ. Μαγγανιάς, Π. Σκανδαλάκης, Εμμ. Γάλλος, Χρ. Πιερρουτσάκος, Σ. Παπαδοπούλου, Ν. Παπαθανάσης, Ν. Ιωακειμίδου, Η. Κακουλίδης, Χρ. Αντωνάτου, Β. Αρτίκης, Απ. Ουρανής, Αρ. Αβραμίδης, Ν. Πολίτης (παραιτήθηκε), Η. Ερμίδης, Ιω. Ηλιάδης, Χρ. Κασαλιάς. Στόχος του Γεώργιου Κυριόπουλου ήταν η συστηματική αναβάθμιση και ανάπτυξη της Καλλιθέας. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτής της επιλογής ήταν η συστηματική μηχανοργάνωση των δημοτικών υπηρεσιών, η κατασκευή της ιστοσελίδας του Δήμου Καλλιθέας και, κυρίως, η διοργάνωση του Αναπτυξιακού Συνεδρίου για την Αναβάθμιση της Καλλιθέας, τον Δεκέμβριο του 1992. Η αναπτυξιακή πολιτική του Γ. Κυριόπουλου περιέλαβε την επέκταση, συντήρηση και επισκευή του οδικού δικτύου, των αγωγών αποχέτευσης, των εγκαταστάσεων ηλεκτροφωτισμού, αλλά και αντιπλημμυρικά έργα. Προκειμένου να διευκολυνθεί η ανετότερη κυκλοφορία των Καλλιθεατών, αρκετοί δρόμοι μετατράπηκαν σε πεζόδρομους και διαμορφώθηκαν ανάλογα. Επιπλέον, σε διάφορες περιοχές αγοράστηκαν οικόπεδα, προ-

Ο Ιωάννης Γάλλος και ο Γιώργος Ψαλιδόπουλος, σε εκδήλωση του Δήμου, κατά τη δεκαετία του 1980.

Ο Γεώργιος Κυριόπουλος.

Αριστερά: Η Φάνη ΠάλληΠετραλιά, η Μελίνα Μερκούρη, η Δέσπω Διαμαντίδου, ο Ζυλ Ντασέν με τον Γεώργιο Κυριόπουλο σε εκδήλωση στο αίθριο του δημαρχείου (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας). Κάτω: Το εξώφυλλο του Αναπτυξιακού Συνεδρίου, το οποίο οργάνωσε ο δήμος το 1992 (αρχείο Γ. Κυριόπουλου).

289

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧI

ΚΑΛΛΙΘΕΑ, 70 ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΠΙΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ

ε μια συγκινητική εκδήλωση, την οποία είχε οργανώσει ο Πολιτιστικός Οργανισμός με τη συμμετοχή της Εθνικής Συμφωνικής Ορχήστρας της ΕΡΤ, ο Δήμος Καλλιθέας τίμησε τον χειμώνα του 1994, επί δημαρχίας Γεωργίου Κυριόπουλου, τους πρωταγωνιστές της δημοτικής ιστορίας, με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 70 χρόνων από την ίδρυση της Κοινότητας Καλλιθέας.

290

1. Ο Γεώργιος Κυριόπουλος απονέμει το Χρυσό Μετάλλιο του δήμου στον προκάτοχό του Γεώργιο Ψαλιδόπουλο.

2. Ο δημοτικός σύμβουλος Χρήστος Κασαλιάς απονέμει το Χρυσό Μετάλλιο του δήμου στον πρώην δήμαρχο Καλλιθέας Χάρη Παυλόπουλο.

3. Ο Γεώργιος Κυριόπουλος επιδίδει το Χρυσό Μετάλλιο του δήμου στην Ειρήνη, σύζυγο του δημάρχου Ιωάννη Γάλλου.

4. Ο βουλευτής και δημοτικός σύμβουλος Τάκης Σκανδαλάκης επιδίδει το Χρυσό Μετάλλιο του δήμου στη Ρένα Δημητριάδου, κόρη του δημάρχου Νικολ. Σκανδαλάκη.

5. Ο Γεώργιος Κυριόπουλος επιδίδει το Χρυσό Μετάλλιο του δήμου στον επίτιμο αρχηγό ΓΕΝ Πέτρο Αραπάκη, γιο του δημάρχου Ιωάννη Αραπάκη.

6. Ο αντιδήμαρχος Δημήτρης Χαριάδης επιδίδει το Χρυσό Μετάλλιο στον Γιώργο Μαλαχία, γιο του πρώην προέδρου του δημοτικού συμβουλίου Λεωνίδα Μαλαχία.

7. Ο επικεφαλής της «Δημοκρατικής Δημοτικής Ενότητας» Αριστείδης Αβραμίδης απονέμει το Χρυσό Μετάλλιο του δήμου στην πρώην δημοτική σύμβουλο Ανθούλα Κακουλίδου.

8. Ο Τάκης Σκανδαλάκης επιδίδει το Χρυσό Μετάλλιο στον Μιχάλη Αβραμέα, γιο της πρώην δημοτικής συμβούλου Παναγιώτας Αβραμέα.

9. Ο Δημήτρης Χαριάδης απονέμει το Χρυσό Μετάλλιο του δήμου στον πρώην αντιδήμαρχο Σάββα Νικολαΐδη, επικεφαλής των δυνάμεων του Ε.Λ.Α.Σ. στην Καλλιθέα.

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΛΛΙΘΕΑ 1975-2005

Το Πολιτιστικό Κέντρο «Μελίνα Μερκούρη», στην οδό Μεγίστης, δημιουργήθηκε επί δημαρχίας Γ. Κυριόπουλου. Σήμερα, χρησιμοποιείται εντατικά στην πολιτιστική δραστηριότητα του δήμου. Επάνω: Στιγμιότυπο από εκδήλωση του Πολιτιστικού Οργανισμού στον κήπο. Δεξιά: Το κτήριο του Κέντρου Απεξάρτησης «Θησέας», επί της οδού Αραπάκη 33, το οποίο άρχισε τη δράση του το 1990 (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος).

291

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧI

Το Δημοτικό Ωδείο Καλλιθέας ιδρύθηκε το 1995, επί δημαρχίας Γ. Κυριόπουλου. Το 2004 έλαβε το όνομα του διακεκριμένου μουσικού Οδυσσέα Δημητριάδη.

Αναζητώντας τη νέα ταυτότητα του σχολείου. Ο Γ. Κυριόπουλος στο βήμα συνεδρίου για την παιδεία, δεκαετία του 1990 (αρχείο Δήμου Καλλιθέας).

Ο δήμαρχος Κ. Ασκούνης απονέμει το Χρυσό Μετάλλιο του δήμου στον προκάτοχό του Γ. Κυριόπουλο, το 2004 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

292

κειμένου να διαμορφωθούν ως κοινόχρηστοι χώροι, ενώ αναμορφώθηκαν οι πλατείες Δαβάκη, Κύπρου και Αγίας Ελεούσας. Την ίδια περίοδο προωθήθηκαν τα αιτήματα για την απομάκρυνση του Ιπποδρόμου και τη μετατροπή των εγκαταστάσεων σε χώρο πρασίνου, την κάλυψη του Ιλισσού, το κλείσιμο και τη συνακόλουθη απομάκρυνση του εργοστασίου «Φοίβος» στις Τζιτζιφιές, τη ματαίωση της κατασκευής καζίνο στην παραλία, την απόκτηση μέρους του οικοπέδου ΙΖΟΛΑ για την κατασκευή κολυμβητηρίου. Σε συνεργασία με το ΥΠΕΧΩΔΕ καλύφθηκε η κοίτη του Ιλισσού, ενώ πάνω από το ποτάμι διαμορφώθηκε σχετικά εκτεταμένος χώρος πρασίνου με χώρους αναψυχής και

άθλησης. Το έργο ολοκληρώθηκε το 1999. Κατά την περίοδο 1991-1998 η δημοτική αρχή προώθησε σημαντικά την ανέγερση νέων σχολικών κτηρίων και τη συντήρηση των παλαιών. Αξιοσημείωτη δραστηριότητα σημειώθηκε και στον τομέα του πολιτισμού. Δημιουργήθηκε το Πολιτιστικό Κέντρο Μελίνα Μερκούρη, ενώ το καλοκαίρι του 1992 άρχισε να λειτουργεί το Σινέ Ταράτσα, στο δημαρχείο. Δρομολογήθηκε η αγορά της οικίας Σοφίας Λασκαρίδου, έπειτα από τη συμφωνία μεταξύ του ΥΠΕΧΩΔΕ και του Δήμου Καλλιθέας για την αγορά του. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στον αγώνα κατά των ναρκωτικών με την ίδρυση του σωματείου «Θησέας» για την αντιμετώπιση της εξάρτησης και την υλοποίηση εξειδικευμένων προγραμμάτων στους τομείς της πρόληψης, ευαισθητοποίησης και κοινωνικής επανένταξης. Το 1996 εγκαινιάστηκε και το Συμβουλευτικό Κέντρο Οικογένειας του Δήμου Καλλιθέας, που στόχευε στην προαγωγή της ψυχικής υγείας των νηπίων, των παιδιών και των εφήβων.

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΛΛΙΘΕΑ 1975-2005

Η δημαρχία Κώστα Ασκούνη (1999-2006)

ΣΗΜΕΡΙΝΟΣ ΔΗΜΑΡΧΟΣ Καλλιθέας, Κώστας Ασκούνης, επικεφαλής του συνδυασμού Συνεργασία για την Καλλιθέα, εξελέγη για πρώτη φορά στις δημοτικές εκλογές του Οκτωβρίου 1998, συγκεντρώνοντας ποσοστό 38,3% των ψήφων στον πρώτο και 55,8% των ψήφων στον δεύτερο γύρο της αναμέτρησης. Στις ίδιες εκλογές, το αξίωμα του δημάρχου είχαν επίσης διεκδικήσει ο Νίκος Παπαθανάσης, επικεφαλής του συνδυασμού Καλλιθέα, Ποιότητα Ζωής, ο οποίος κατέλαβε τη θέση της δεύτερης επιλαχούσας παράταξης με το 23,4% των ψήφων, στον πρώτο και το 44,2% των ψήφων στον δεύτερο γύρο, ο τότε απερχόμενος δήμαρχος Γιώργος Κυριόπουλος, επικεφαλής του συνδυασμού Ανεξάρτητη Κοινωνική Δημοτική Κίνηση, ο Αριστείδης Αβραμίδης, επικεφαλής της Δημοκρατικής Δημοτικής ενότητας, ο οποίος συγκέντρωσε το 13,4% των ψήφων. ο Χρήστος Κασαλιάς, επικεφαλής του συνδυασμού Καλλιθέα 2004, ο οποίος συγκέντρωσε το 6,9% και η Χρυσάνθη Αντωνάτου, επικεφαλής του συνδυασμού Ελπίδα για την Καλλιθέα, με ποσοστό 3,1%. Μετά τις εκλογές του 1998, το δημοτικό συμβούλιο αποτέλεσαν οι: Π. Γαλανόπουλος, Ν. Ιωακειμίδου, Β. Μαργαρίτη, Αν. Αδαμοπούλου, Μ. Μπενέκου, Δ. Χαριάδης, Χρ. Σοφιανίδης, Η. Καββαδίας, Β. Δεδούσης, Σ. Βούλγαρης, Π. Δημάκος, Γ. Αλεξόπουλος, Η. Μπάμπαλης, Αρχ. Παπαποστόλου, Γ. Μαγγανιάς, Ιω. Μαυρίδης, Ζ. Κωνσταντόπουλος, Δ. Κλαψιανός, Ιω. Σκούρας, Θ. Ψαλιδόπουλος, Δ. Ζαλκαζάνης, Ν. Παπαθανάσης, Π. Κοττέας, Χρ. Πιερρουτσάκος, Δ. Κάρναβος, Ιω. Χατζόπουλος, Β. Παπαχρήστος, Η. Κακουλίδης, Κ. Τσιτίνης, Γ. Κυριόπουλος, Β. Ηλιάκης, Κ. Πολυχρονίδης, Αρ. Αβραμίδης, Δ. Γάλλος, Αγγ. Κύρκου-Αλεξοπούλου και Χρ. Κασαλιάς. Επικεφαλής του ίδιου συνδυασμού, ο Κώστας Ασκούνης επανεξελέγη δήμαρχος Καλλιθέας και στις δημοτικές του Οκτωβρίου 2002, συγκεντρώνοντας ποσοστό 49,06% των ψήφων στον πρώτο και 59,33% των ψήφων στον δεύτερο γύρο. Υποψήφιοι δήμαρχοι ήταν επίσης η Μαρία Σταμούλη, επικεφαλής του συνδυασμού Καλλιθέα, Όραμα και Έργο, η οποία συγκέντρωσε ποσοστό 29,85% των ψήφων στον πρώτο και 40,67% των ψήφων στον

δεύτερο γύρο, καταλαμβάνοντας τη δεύτερη θέση στο δημοτικό συμβούλιο, ο Βασίλης Δημόπουλος, επικεφαλής της Δημοκρατικής Δημοτικής Ενότητας, με ποσοστό 12,7% και η Μαρία Μπενέκου, επικεφαλής του συνδυασμού Ενωτική Ανεξάρτητη Κίνηση, με ποσοστό 8,37% των ψήφων. Μετά τις εκλογές του 2002, το δημοτικό συμβούλιο αποτέλεσαν οι: Π. Γαλανόπουλος, Β. Μαργαρίτη, Αν. Αδαμοπούλου, Β. Ηλιάκης, Ν. Ιωακειμίδου, Κ. Πολυχρονίδης, Ιω. Ηλιάδης, Χρ. Σοφιανίδης, Θ. Ψαλιδόπουλος, Δ. Χαριάδης, Π. Δημάκος, Η. Καββαδίας, Ν. Μαρώσης, Γ. Αλεξόπουλος, Χρ. Αντωνάτου, Σ. Βούλγαρης, Π. Γεωργούσης, Γ. Μαργωμένος, Η. Μπάμπαλης, Ζ. Κωνσταντόπουλος, Ει. Μουστάκη, Αν. Φωτόπουλος, Μ. Σταμούλη, Δ. Κάρναβος, Π. Κοττέας, Ιω. Χατζόπουλος, Β. Παπαχρήστος, Η. Κακουλίδης, Γ. Καστάνης, Γ. Καρβούνης, Ευ. Μπαρμπάκος, Κ. Τσιτίνης, Μ. Κοντοβά, Β. Δημόπουλος, Γ. Αντωνακάκης, Δ. Γάλλος. Κατά τις περιόδους της θητείας του σημερινού δημάρχου, ο δήμος οργάνωσε την εντατικοποίηση της παρέμβασής του σε όλους τους τομείς της δημόσιας ζωής της πόλης. Ως κεντρικό θέμα για την αναπτυξιακή προοπτική της Καλλιθέας αναδείχθηκε ο ρόλος των ολυμπιακών εγκαταστάσεων στην παραλία των Τζιτζιφιών και τον χώρο του τέως Ιπποδρόμου, τόσο εν όψει όσο και μετά την τέλεση των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας το 2004. Η Καλλιθέα γινόταν και πάλι, όπως και στους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1896, μια ολυμπιακή πόλη και συμμετείχε ενεργά σε αυτό το παγκόσμιας σημασίας αθλητικό γεγονός. Ο δήμος και οι

O Κώστας Ασκούνης.

Στιγμιότυπο από κοινή συνέντευξη Τύπου των εκπροσώπων των δημοτικών παρατάξεων εναντίον της εμπορικής εκμετάλλευσης της παραλίας των Τζιτζιφιών, 2005 (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος).

293

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧI

294

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΛΛΙΘΕΑ 1975-2005

Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κωστής Στεφανόπουλος εγκαινίασε τον Δεκέμβριο του 2001 τη Δημοτική Πινακοθήκη «Σοφία Λασκαρίδου», επί δημαρχίας Κώστα Ασκούνη. Στην ίδια τελετή, ο Κ. Στεφανόπουλος ανακηρύχθηκε επίτιμος δημότης Καλλιθέας (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος).

κάτοικοι, ωστόσο, χρειάστηκε να εντείνουν την προσοχή τους, ώστε να αποτραπεί η αρχικώς σχεδιαζόμενη κατασκευή λυομένων αθλητικών εγκαταστάσεων στον χώρο του τέως Ιπποδρόμου, η οποία ήταν δυνατόν να επιβαρύνει την εξέλιξη της πόλης. Ο χώρος παρέμεινε τελικώς ελεύθερος από κτηριακές εγκαταστάσεις και, στην περίοδο των Αγώνων, χρησιμοποιήθηκε μόνο για τη στάθμευση οχημάτων που εξυπηρέτησε τις ανάγκες των γηπέδων μπιτς βόλεϊ και τάε κβο ντο, στην παραλία των Τζιτζιφιών. Ο δήμος και οι κάτοικοι χρειάστηκε, εξάλλου, να κινητοποιηθούν για τον τρόπο αξιοποίησης και των ολυμπιακών εγκαταστάσεων της παραλίας, προκειμένου να αποτραπεί η σχεδιαζόμενη εμπορική τους εκμετάλλευση και να χρησιμοποιηθούν ως χώροι άθλησης, πολιτισμού και αναψυχής, επανεντασσόμενοι στο δίκτυο των σχετικών δραστηριοτήτων του δήμου. Η υπόθεση αυτή βρίσκεται σε εξέλιξη. Η απομάκρυνση του Ιπποδρόμου, εν όψει

295

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧI

296

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΛΛΙΘΕΑ 1975-2005

των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας, σηματοδότησε το οριστικό τέλος μιας μεγάλης περιόδου υποβάθμισης της περιοχής των Τζιτζιφιών και ικανοποίησε ένα ιστορικό αίτημα των κατοίκων και του δήμου. Η παραχώρηση της χρήσης του χώρου στον Δήμο Καλλιθέας, με απόφαση του διοικητικού συμβουλίου της Κτηματικής Εταιρείας του Δημοσίου το 2004, διανοίγει τώρα νέες προοπτικές, καθώς η προβλεπόμενη Προγραμματική Σύμβαση μεταξύ του δήμου και των αρμόδιων κρατικών υπηρεσιών είναι δυνατόν να συμβάλει αποφασιστικά στη δημιουργία νέων κοινοχρήστων και κοινωφελών χώρων, καθώς και την ουσιαστική ενίσχυση της αθλητικής και πολιτιστικής υποδομής της Καλλιθέας. Κατά τις περιόδους της θητείας του σημερινού δημάρχου, ο δήμος προώθησε, εξάλλου, ένα σημαντικό πρόγραμμα εξαγοράς και αξιοποίησης οικοπέδων, το οποίο βρίσκεται σε εξέλιξη και αποσκοπεί να συμβάλει στην αύξηση των ελεύθερων χώρων της πόλης και

Με την ευκαιρία της συμπλήρωσης των 60 χρόνων της Αντιφασιστικής Νίκης, ο Δήμος Καλλιθέας τοποθέτησε στο πάρκο στη συμβολή της λεωφόρου Συγγρού και της οδού Φιλαρέτου το μνημείο των Σοβιετικών στρατιωτών, πεσόντων για την Ελευθερία και την Ανεξαρτησία της Ελλάδος 1941-1944. Το μνημείο, έργο του γλύπτη Βιατσελάβ Κλίκοβ, δωρεά προς τον Δήμο Καλλιθέας, εγκαινίασαν ο υφυπουργός Εξωτερικών Παναγιώτης Σκανδαλάκης, ο Ρώσος υπουργός Γεωργίας Αλεξέϊ Γκορντέεφ και ο Ρώσος υφυπουργός Αμύνης στρατηγός Βλαντίμιρ Ισακώφ (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος).

297

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧI

Άνω: Η παραλία των Τζιτζιφιών όπως ήταν διαμορφωμένη τις δεκαετίες του 1980 και του 1990. Κάτω: Ο δήμαρχος Κώστας Ασκούνης υποδέχεται στην Καλλιθέα την ολυμπιακή φλόγα, τον Αύγουστο του 2004 (φωτ Α. Ανδρεόπουλος).

298

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΛΛΙΘΕΑ 1975-2005

να θέσει τη χρήση τους προς όφελος των κατοίκων. Η ανάπλαση της πλατείας των Τζιτζιφιών, του πάρκου της πλατείας Δαβάκη και της Χαροκόπου, η δημιουργία νέων παιδικών χαρών και πάρκων, καθώς και άλλα τεχνικά έργα στηρίζουν αυτόν τον στόχο. Σημαντικό γεγονός των τελευταίων ετών θεωρείται, εξάλλου, η οριστική απομάκρυνση του ρυπογόνου εργοστασίου «Φοίβος» από τις Τζιτζιφιές, για την οποία επίσης απαιτήθηκε η κινητοποίηση του δήμου και των κατοίκων. Μεταξύ των αξιοσημείωτων γεγονότων της εξεταζόμενης περιόδου κατατάσσεται επίσης η οριστική επίλυση του προβλήματος της διπλής βάρδιας των σχολείων της πόλης, η οποία επί δεκαετίες είχε απασχολήσει τους κατοίκους. Η κατασκευή σειράς νέων σχολικών κτηρίων, ανάμεσα σε άλλα και αυτού στον χώρο του τέως εργοστασίου ΙΖΟΛΑ, επέτρεψε τελικώς την πρωινή λειτουργία των σχολικών μονάδων όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης. Την ίδια περίοδο ενισχύθηκε ιδιαίτερα το

δίκτυο όλων των τομέων της Κοινωνίας Πρόνοιας του δήμου. Η ίδρυση του δημοτικού Κέντρου Υγείας στο διατηρητέο κτήριο των Παλαιών Λουτρών, όπων και νέων ΚΑΠΗ, η παραχώρηση των κρατικών Παιδικών Σταθμών στην Τοπική Αυτοδιοίκηση, σε συνδυασμό με την κατασκευή νέας και τη συντήρηση της υπάρχουσας κτηριακής υποδομής τους, η αξιοποίηση κοινοτικών προγραμμάτων κοινωνικής μέριμνας, όπως το «Βοήθεια στο Σπίτι», το Συμβουλευτικό Κέντρο Οικογένειας και άλλες δράσεις ανέδειξαν τον πρωταγωνιστικό ρόλο του δήμου σε αυτόν τον τομέα. Αντιπροσωπευτικό γεγονός της περιόδου αυτής στον τομέα της πολιτιστικής δραστηριότητας του δήμου υπήρξε, ασφαλώς, η ανακαίνιση της οικίας Λασκαρίδου, όπου τον Δεκέμβριο του 2001 εγκαινιάστηκε από τον τότε Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κωνσταντίνο Στεφανόπουλο η Δημοτική Πινακοθήκη «Σοφία Λασκαρίδου», φιλοξενώντας έκτοτε σειρά εκθέσεων εικαστικών τεχνών και άλλων πολιτιστικών εκδηλώσεων.

Η ναυταθλητική μαρίνα στην παραλία των Τζιτζιφιών, στη σύγχρονη διαμόρφωσή της (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος).

299

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧI

Άνω: Ο Κώστας Καραμανλής, ως αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης στον Δήμο Καλλιθέας. Διακρίνονται (από δεξιά) οι Ν. Παπαθανάσης, Π. Σκανδαλάκης, Γ. Μαγγανιάς, Κ. Ασκούνης (φωτ. Στούντιο Μωϋσιάδη). Κάτω: Η Ελένη ΓλύκατζηΑρβελέρ, πρόεδρος του Πανεπιστημίου της Ευρώπης, και ο Ροζέ Μιλλιέξ σε εκδήλωση προς τιμήν της συγγραφέως Τατιάνας Γκρίτση-Μιλλιέξ, το 2006 (φωτ. Μ. Σαβουλιάν).

300

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΛΛΙΘΕΑ 1975-2005

Άνω: Ο πεζόδρομος του Ιερού Ναού Ευαγγελιστρίας, μετά την τελευταία διαμόρφωσή του. Κάτω: Ανοιχτή συνεδρίαση του δημοτικού συμβουλίου στην οδό Ευριπίδου, με μοναδικό θέμα την απομάκρυνση του εργοστασίου «Φοίβος» από την Καλλιθέα. Στο βήμα, ο δημοτικός σύμβουλος Χρήστος Κασαλιάς (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος).

301

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧI

Όψη του μικρού πάρκου στον πεζόδρομο της οδού Κρέμου και Μεγαλουπόλεως, δίπλα στο σχολικό συγκρότημα της Αγίας Ελεούσας (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος).

Περιφορά Επιταφίου στο Δημοτικό Νεκροταφείο Καλλιθέας (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος).

302

Εξάλλου, ως αξιοσημείωτη συμμετοχή του δήμου στη διάσωση της ιστορικής μνήμης της πόλης θα πρέπει να θεωρηθεί η κατασκευή του μνημείου των πεσόντων στο μπλόκο (επί της συμβολής των οδών Μαντζαγριωτάκη και Δοϊράνης), του μνημείου των εκτελεσθέντων στη συμβολή των οδών Ανδρομάχης και Σπάρτης, η τοποθέτηση της προτομής του δημάρχου Ιωάννη Γάλλου (δωρεά του Ροταριανού Ομίλου Καλλιθέας) στην πλατεία Δαβάκη, καθώς και του μνημείου των πεσόντων

στην Ελλάδα Σοβιετικών στρατιωτών κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, στη συμβολή της λεωφόρου Συγγρού και της οδού Φιλαρέτου.

Πλατείες, πάρκα και χώροι πρασίνου

Ι ΠΙΟ ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ πλατείες της Καλλιθέας είναι η Δαβάκη και η Κύπρου, οι οποίες υπήρχαν και στην αρχική χάραξη πολεοδομικού σχεδίου της περιοχής. Στην πλατεία Κύπρου υπάρχει διαμορφωμένος χώρος πρασίνου ενός στρέμματος, ηρώο και μικρό μνημείο αφιερωμένο στην ανεξαρτησία της Κύπρου. Η πλατεία Δαβάκη έχει μετατραπεί σε πάρκο πρασίνου, στο οποίο υπάρχει και παιδική χαρά, προτομή του Ιωάννη Γάλλου, άγαλμα του στρατηγού Δαβάκη και το περίφημο παμποντιακό ηρώο. Σε όλη την έκταση του Δήμου Καλλιθέας υπάρχουν μικρότερες πλατείες και πάρκα, όπως το πάρκο Σφαγείων στην περιοχή Χαροκόπου (μεταξύ των οδών Γ. Κανακίδη - Θ. Κοσμερίδη, Χαλκιδώνος, Σαρανταπόρου και Χαλδαίων), το πάρκο Χαροκόπου μπροστά από το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο με παιδική χαρά, η πλατεία Αγίας Ελεούσας, όπου

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΛΛΙΘΕΑ 1975-2005

Σύγχρονη όψη της πλατείας Κύπρου (αρχείο Κ. Λιόντη).

έχει στηθεί η προτομή του φιλέλληνα λογίου Φριδερείκου Μιστράλ και η πλατεία Τζιτζιφιών, όπου βρίσκεται το μνημείο Ελευθερίας και Ειρήνης. Άλλοι χώροι πρασίνου είναι το πάρκο Φιλάρετου με το ηρώο των Σοβιετικών στρατιωτών πεσόντων στην Ελλάδα κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (Λεωφ. Συγγρού, Φιλαρέτου και Μυκηνών), το κηπάριο απέναντι από τον κινηματογράφο Τροπικάλ (Σπάρτης, Μεταμορφώσεως και Ελ. Βενιζέλου), τα δύο μικρά πάρκα επί των οδών Μεγαλουπόλεως και Κρέμου και των οδών Λάμπρου Κατσώνη και Σωκράτους και ο χώρος πρασίνου στον λόφο Σικελίας, στα βόρεια του δημοτικού σταδίου. Τέλος, μεγάλο πάρκο υπάρχει γύρω από το γυμναστήριο «Άτλας», ενώ διάφορα παρκάκια και παρτέρια υπάρχουν κατά μήκος παλαιότερων και νέων καλύψεων της κοίτης του Ιλισσού επί της Π. Τσαλδάρη, της Σαλαμίνος από το ύψος της Ευαγγελιστρίας έως και την οδό Μεγαλουπόλεως. Επιπλέον, υπάρχουν και είκοσι πέντε παιδικές χαρές, μεταξύ των οποίων και όσες αναφέρθηκαν παραπάνω. Τέλος, εκτός από τα μνημεία που έχουν ήδη αναφερθεί, υπάρχουν το μνημείο εκτελεσθέντων στο μπλόκο (Μαντζαγριωτάκη και Δοϊράνης), τα μνημεία των εκτελεσθέντων στη

συμβολή των οδών Σπάρτης και Ανδρομάχης και τα Περόνια, καθώς και το παλαιό μνημείο στην οδό Μπιζανίου.

Ναοί και ενορίες

ΚΑΛΛΙΘΕΑ ΥΠΑΓΕΤΑΙ στην Η΄ Αρχιεπισκοπική Περιφέρεια της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών και αποτελείται από επτά ενορίες. Εκτός από τους ενοριακούς ναούς, στα όρια του δήμου υπάρχουν έξι ακόμα χριστιανικοί ναοί. Ο αρχαιότερος από αυτούς είναι η εκκλησία της Αγίας Ελεούσας στην ομώνυμη συνοικία. Πρόκειται για μικρό ναό που οικοδομήθηκε κατά τον 19ο αιώνα, όταν το μεγαλύτερο μέρος της Καλλιθέας αποτελούνταν από αγρούς και χωράφια. Κατά το 1900 η Αγία Ελεούσα περιήλθε στην κατοχή του Ηλία Σπυράκη, ο οποίος αγόρασε το αγρόκτημα, μέσα στο οποίο βρισκόταν εγκαταλελειμμένος ο ναός. Η οικογένεια Σπυράκη τον επισκεύασε, φρόντισε για την τοιχογράφησή του και τον εξόπλισε με ιερά σκεύη, ενώ αργότερα τον παραχώρησε στον Δήμο Αθηναίων. Ο ναΐσκος λειτούργησε ως παρεκκλήσιο του ναού της Μεταμορφώσεως Σωτήρος της Πλάκας. Μετά τη δεκαετία του

Εξώφυλλο της έκδοσης του Πολιτιστικού Οργανισμού του Δήμου, Εικονογραφικό Οδοιπορικό στους Ναούς της Καλλιθέας, έκδοση του 2006 (αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας).

303

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧI

Άνω: Ο καθεδρικός Ιερός Ναός των Αγίων Πάντων. Κάτω: Ο Ιερός Ναός Ευαγγελιστρίας, σύμβολο της πίστης των Μικρασιατών προσφύγων (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος).

304

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΛΛΙΘΕΑ 1975-2005

1930 περιήλθε στο Ταμείο Ασφαλίσεως Ορθοδόξου Κλήρου της Ελλάδος ( Τ.Α.Κ.Ε. ), όπου υπάγεται μέχρι σήμερα.3 Νοτιοδυτικά της Αγίας Ελεούσας βρίσκεται ο ναός της Μεταμόρφωσης Σωτήρος (Μεταμόρφωσης και Υψηλάντου), που αποτελεί και έδρα ενορίας με περίπου 30.000 ενορίτες. Είναι ο πιο παλιός ναός της Καλλιθέας μετά από την Αγία Ελεούσα. Όπως έχει ήδη σημειωθεί, το 1843 οι καλλιεργητές που ζούσαν στην περιοχή της Αγίας Ελεούσας παραχώρησαν έκταση γης, προκειμένου να ανεγερθεί εκκλησία αφιερωμένη στη Μεταμόρφωση του Σωτήρα και τον Όσιο Σεραφείμ Λεβαδείας. Ο τελευταίος, σύμφωνα με την παράδοση, είχε με θαύμα απαλλάξει τους κηπουρούς από σμήνος ακρίδων. Η εικόνα του Οσίου Σεραφείμ υπήρχε στο τέμπλο του ναού μαζί με αυτή της Μετα-

μόρφωσης, ενώ το απολυτίκιό του ψαλλόταν μαζί με αυτό της Μεταμόρφωσης μέχρι το 1946. Κατά τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα χτίστηκε παρεκκλήσιο, όπου εκκλησιάζονταν οι πρώτοι κάτοικοι της Καλλιθέας. Το 1910 αναγνωρίστηκε ως ενορία και αποτέλεσε την πρώτη ενορία της Καλλιθέας. Το παρεκκλήσιο επεκτάθηκε σταδιακά κατά τη δεκαετία του 1920, ενώ το 1935 αποφασίστηκε η ανέγερση νέου ναού. Η ανοικοδόμηση ξεκίνησε το 1936 σε σχέδια του Μ. Καβαδά και ολοκληρώθηκε το 1961. Νέα επέκταση και τροποποίηση που πραγματοποιήθηκε κατά τη δεκαετία του 1970 σε σχέδια του Γ. Νομικού, έδωσε στον ναό τη σημερινή του μορφή.4 Ο ενοριακός ναός των Αγίων Αποστόλων στις Τζιτζιφιές (Αγίων Αποστόλων 4 και Λεωφ. Βενιζέλου) χτίστηκε το 1903 με δωρεά

Ο Ιερός Ναός του Αγίου Νικολάου Μύρων, σύμβολο του ποντιακού ελληνισμού στο κεντρικότερο σημείο της πόλης (αρχείο Κ. Λιόντη).

305

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧI

Ο Ιερός Ναός Μεταμορφώσεως Σωτήρος, ο οποίος εικονίζεται εντός των έργων διαμόρφωσης της περιοχής (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος).

306

του Δημητρίου Μάτσα, ο οποίος παραχώρησε και το οικόπεδο. Αρχικά λειτούργησε ως παρεκκλήσιο της Μεταμορφώσεως, αλλά το 1917 αναγνωρίστηκε ως ενοριακός ναός. Σήμερα η ενορία αριθμεί πάνω από 4.500 ενορίτες.5 Κοντά στους Αγίους Αποστόλους βρίσκεται ο ναός της Παντάνασσας - Προφήτη Ηλία (Αγησιλάου και Πραξιτέλους). Χτίστηκε στις αρχές της δεκατίας του 1920 ως ξύλινο παράπηγμα από τους Μικρασιάτες πρόσφυγες που είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή. Εκεί τοποθέτησαν την εικόνα του προφήτη Ηλία, που είχε φέρει μαζί του από τη Μικρά Ασία ο ιερέας Δωρόθεος. Αργότερα οικοδομήθηκε ο σημερινός λιθόκτιστος ναός σε οικόπεδο που παραχωρήθηκε από το κράτος. Τα έξοδα ανέλαβε ο Κύπριος Σταυρίδης, ο οποίος είχε κάνει σχετικό τάμα στη Μονή Παντάνασσας στη Λευκωσία. Η ανοικοδόμηση της εκκλη-

σίας ολοκληρώθηκε κατά το 1936. Σήμερα η ενορία Παντάνασσας Τζιτζιφιών έχει πάνω από 7.500 ενορίτες.6 Ανάλογη με αυτή της Παντάνασσας είναι και η ιστορία του ναού του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου (Σαπφούς και Ευαγγελιστρίας) στη συνοικία Χαροκόπου. Και αυτός ο ναός αρχικά δεν ήταν τίποτα περισσότερο από ένα ξύλινο παράπηγμα οικοδομημένο το 1925, προκειμένου να καλύψει τις εκκλησιαστικές ανάγκες των Μικρασιατών προσφύγων που κατοικούσαν στον συνοικισμό των Παλαιών Σφαγείων. Η ανέγερση του σημερινού λιθόκτιστου ναού χρηματοδοτήθηκε από εισφορές των ενοριτών, που σήμερα ξεπερνούν τους 5.000 σε αριθμό.7 Ο μεγαλοπρεπής καθεδρικός ναός των Αγίων Πάντων στη συνοικία Χαροκόπου (Ελ. Βενιζέλου και Αγίων Πάντων) βρίσκεται πολύ

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΛΛΙΘΕΑ 1975-2005

κοντά στη Χαροκόπειο Σχολή. Η ανέγερσή του ολοκληρώθηκε το 1926. Πρόκειται για τρουλαίο σταυροειδή ναό με πλούσια τοιχογράφηση στο εσωτερικό. Η ομώνυμη ενορία αριθμεί πάνω από 20.000 ενορίτες.8 Μαζί με τους Αγίους Πάντες, ο ναός του Αγίου Νικολάου (Ελ. Βενιζέλου και Φιλαρέτου) κοντά στην πλατεία Δαβάκη είναι ο μεγαλύτερος στην Καλλιθέα. Αποτελεί την έδρα της δεύτερης μεγαλύτερης ενορίας της Καλλιθέας, καθώς περιλαμβάνει πάνω από 28.000 πολίτες. Όπως οι ναοί της Ευαγγελιστρίας και της Παντάνασσας, ο Άγιος Νικόλαος ήταν αρχικά ξύλινο παράπηγμα κατασκευασμένο από τους πρόσφυγες κατά τις παραμονές του Πάσχα του 1930. Οι σχετικές πηγές μάς ενημερώνουν ότι ο ξύλινος ναός χτίστηκε μέσα σε ένα τριήμερο με προσωπική εργασία των προσφύγων και μέσα σε ατμόσφαιρα θρησκευτικής έξαρσης. Επικεφαλής της προσπάθειας ήταν ο Παύλος Σερράος, ενώ ο αρχιτέκτων Αθανάσιος Κωνσταντινίδης ήταν ο τεχνικός σύμβουλος. Τα επίσημα εγκαίνια του ναού έγιναν τον Δεκέμβριο του 1931. Ο σημερινός λιθόκτιστος ναός σε σχέδια του Γ. Νομικού θεμελιώθηκε το 1952 και ολοκληρώθηκε τέσσερα χρόνια αργότερα.9 Ο ενοριακός ναός των Αγίων Γεωργίου και Στεφάνου (Δημοσθένους 5 και Ευαγγελιστρίας) είναι χτισμένος στους νοτιοδυτικούς πρόποδες του λόφου Σικελίας. Ιδρύθηκε το 1934 ως ξύλινο παράπηγμα, ενώ έναν χρόνο αργότερα θεμελιώθηκε ο σημερινός λιθόκτιστος ναός σε σχέδια του Κ. Κυδωνιάτη. Η ανέγερσή του ολοκληρώθηκε το 1948. Σήμερα, η ενορία αριθμεί γύρω στους 20.000 ενορίτες.10 Ο μικρός και ιδιαίτερα κομψός ναός της Αγίας Βαρβάρας (πλατεία Κύπρου) ανήκει στο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων. Την εκκλησία είχε χτίσει ο εισαγγελέας Γ. Αγγελέας μέσα στον περίβολο του σπιτιού του προς τιμήν της Αγίας Βαρβάρας, την εικόνα της οποίας είχε βρει στη γενέτειρά του. Κατά το 1925 ο Αγγελέας δώρησε τον ναό στο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων.11 Η καθολική εκκλησία του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου (Πλωτάρχου Ασλάνογλου 138) είναι ο ενοριακός ναός των καθολικών Καλλιθέας, Νέας Σμύρνης, Φαλήρου και Γλυφάδας. Ανεγέρθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1920, καθώς ο καθολικός πληθυσμός της περιοχής είχε αυξηθεί ση-

μαντικά μετά την έλευση των προσφύγων από τη Μικρά Ασία. Ο ναός είναι ρυθμού βασιλικής, τα σχέδια της οποίας εκπονήθηκαν από τον αρχιτέκτονα Βρασίδα Πόγγη. Τα εγκαίνια τελέστηκαν το 1930.12 Τέλος, στους χριστιανικούς ναούς της Καλλιθέας εντάσσονται και ο ναός της Αγίας Παρασκευής στον περίβολο του Κέντρου Εκπαίδευσης και Αποκατάστασης Τυφλών (Ελ. Βενιζέλου 201) και των Αγίων Θεοδώρων στο κοιμητήριο Καλλιθέας, ενώ υπάρχει και η παλαιοημερολογίτικη εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου (Πετμεζά 5).

Υγεία, πρόνοια και φορείς κοινωνικής μέριμνας

ΝΤΑΣ ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ευαισθητοποιημένος σε ζητήματα υγείας, ο Δήμος Καλλιθέας δημιούργησε το Δημοτικό Κέντρο Υγείας, που λειτουργεί από τον Οκτώβριο του 2000 στο διατηρητέο κτήριο των παλαιών λουτρών (Ανδρομάχης 100). Αποτελεί Κέντρο Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας και στοχεύει στην κάλυψη των αναγκών των Καλλιθεατών όσον αφορά την πρόληψη και τη θεραπεία. Στο Δημοτικό Κέντρο Υγείας λειτουργούν παθολογικό, γυναικολογικό, παιδιατρικό, πνευμονολογικό, καρδιολογικό ιατρείο και οδοντιατρείο. Επιπλέον, υπάρχουν διαιτολογικό και αντικαπνιστικό τμήμα, καθώς και μονάδα νοσηλευτικής φροντίδας. Ακόμα, στα όρια του Δήμου Καλλιθέας λειτουργούν τέσσερα

Το Πρότυπο Εθνικό Νηπιοτροφείο συνεχίζει την παράδοση της συμβολής στην κοινωνική πρόνοια της πόλης (αρχείο Γραφείου Τύπου Δήμου Καλλιθέας).

307

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧI

Το Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο (αρχείο Γραφείου Τύπου Δήμου Καλλιθέας).

308

υποκαταστήματα του Ιδρύματος Κοινωνικών Ασφαλίσεων, η Θεραπευτική Κλινική Αθηνών (Λεωφ. Συγγρού και Αγίων Πάντων), το Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο (Λεωφ. Συγγρού 356), το Νοσοκομείο Παίδων (Λεωφ. Συγγρού 290), το Κέντρο Ψυχικής Υγείας (Εσπερίδων 84 και Μενελάου) και ο Συνεταιρισμός Δραστηριοτήτων Ψυχικής Υγείας (Αγίων Πάντων και Γρυπάρη). Τέλος, υπάρχει η Περιφερειακή Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού, που στεγάζεται σε κτήριο παραχωρηθέν από τον Δήμο Καλλιθέας (Ξενοφώντος 167). Εδώ λειτουργούν ιατρεία, καθώς και εκπαιδευτικός υγειονομικός σταθμός. Σημαντική βοήθεια σε πανελλαδικό επίπεδο προς άτομα με προβλήματα όρασης προσφέρει το Κέντρο Εκπαίδευσης και Αποκατάστασης Τυφλών (Κ.Ε.Α.Τ., Ελ. Βενιζέλου 210). Το Κ.Ε.Α.Τ. ιδρύθηκε το 1906 και αρχικά ονομαζόταν Οίκος Τυφλών. Επρόκειτο για ίδρυμα με φιλανθρωπικό χαρακτήρα και στόχο την προστασία και εκπαίδευση των τυφλών ατόμων. Κατά το 1979 μετατράπηκε σε Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου και

έλαβε την τωρινή του επωνυμία. Το Κ.Ε.Α.Τ. δραστηριοποιείται σε διάφορους τομείς με στόχο τη συστηματική και αποτελεσματική στήριξη των τυφλών ατόμων. Οι υπηρεσίες που προσφέρει το εξειδικευμένο προσωπικό που το στελεχώνει περιλαμβάνουν φροντιστηριακή εκπαίδευση σε παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας, ώστε αυτά να μπορέσουν να ακολουθήσουν τον ρυθμό των σχολείων, όπου φοιτούν ή θα φοιτήσουν. Στο πλαίσιο του Κ.Ε.Α.Τ. υπάρχει νηπιαγωγείο και δημοτικό σχολείο για τυφλά παιδιά και ειδικό δημοτικό σχολείο για τυφλόκωφα παιδιά. Επίσης παρέχεται η δυνατότητα αθλητισμού, ψυχολογικής υποστήριξης και λειτουργεί τμήμα Κινητικότητας - Προσανατολισμού και Δεξιοτήτων Καθημερινής Διαβίωσης. Επιπλέον, κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους λειτουργεί οικοτροφείο για μαθητές πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης με προβλήματα όρασης που κατάγονται από την επαρχία ή αντιμετωπίζουν σοβαρά οικογενειακά προβλήματα. Τέλος, το Κ.Ε.Α.Τ. έχει δημιουργήσει το αναγνωρισμένο από το κράτος Ι.Ε.Κ. «Τειρε-

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΛΛΙΘΕΑ 1975-2005

Το Δημοτικό Κέντρο Υγείας, στο διατηρητέο κτήριο των Λουτρών. Μια σύγχρονη χρήση του διατηρητέου κτηρίου, προς όφελος των πολιτών (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος).

σίας», λεπτομέρειες για το οποίο αναφέρονται παρακάτω. Σε συνεργασία με εκπαιδευτικούς φορείς, ειδικούς επιστήμονες και με την αρωγή κέντρων και ιδρυμάτων της Ελλάδας ή του εξωτερικού, το Κ.Ε.Α.Τ. διοργανώνει ειδικά προγράμματα επιμόρφωσης για το προσωπικό ιδρυμάτων και φορέων που σχετίζονται με την υποστήριξη ατόμων με προβλήματα όρασης. Επίσης υλοποιεί ή συμμετέχει σε σειρά προγραμμάτων έρευνας με στόχο την ενημέρωση γονέων και παιδιών, καθώς και την ανάπτυξη νέων ευκαιριών για τα άτομα με προβλήματα όρασης. Τέλος, στο Κ.Ε.Α.Τ. υπάρχουν ειδικές υπηρεσίες για την κοινωνική και ψυχολογική στήριξη των ατόμων με προβλήματα όρασης και των οικογενειών τους, τυπογραφείο για τη μεταγραφή ελληνικών και ξενόγλωσσων βιβλίων στο σύστημα Braille και πλούσια βιβλιοθήκη με βιβλία στο σύστημα Braille και ηχογραφημένα βιβλία. Η δράση του Κ.Ε.Α.Τ. για την ανακούφιση των ατόμων με προβλήματα όρασης συμπληρώνεται από τον Φάρο Τυφλών της Ελλάδος.

Πρόκειται για ειδικά αναγνωρισμένο μη κερδοσκοπικό σωματείο που εδρεύει στην Καλλιθέα (Αθηνάς 17) και στοχεύει στη φυσική, ψυχολογική και κοινωνική υποστήριξη των τυφλών ατόμων, καθώς και στην επαγγελματική τους αποκατάσταση. Ο Φάρος Τυφλών της Ελλάδος είναι στελεχωμένος με εξειδικευμένο προσωπικό και διαθέτει άρτιο και σύγχρονο τεχνικό εξοπλισμό. Λειτουργούν ειδικά εργαστήρια και σχολές, τυπογραφείο Braille, στούντιο ηχογράφησης ομιλούντων βιβλίων, δανειστική βιβλιοθήκη, σκακιστική λέσχη, γυμναστήριο, συμβουλευτική υπηρεσία για γονείς παιδιών με προβλήματα όρασης. Το 1984 ο Φάρος Τυφλών ίδρυσε το πρωτοποριακό Μουσείο Αφής, που τέσσερα χρόνια αργότερα έλαβε τον Έπαινο του Ευρωπαϊκού Μουσείου της Χρονιάς. Εκτός από το Δημοτικό Κέντρο Υγείας, ο Δήμος Καλλιθέας έχει δημιουργήσει μια σειρά φορέων με στόχο την πρόνοια και την κοινωνική μέριμνα. Ιδιαίτερα σημαντική πρωτοβουλία για τον αγώνα εναντίον των ναρκωτικών υπήρξε η θέσπιση και οργάνω-

309

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧI

Άνω: Το κτήριο όπου στεγάζεται το Κέντρο Πρόληψης της Εξάρτησης «Σταθμός» επί της οδού Γρηγορίου Ε΄ 65 (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος). Κάτω: Ο Παιδικός Σταθμός επί της οδού Σωκράτους 131 (αρχείο Δήμου Καλλιθέας).

310

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΛΛΙΘΕΑ 1975-2005

ση του Ανοικτού Θεραπευτικού Προγράμματος «Θησέας» κατά το 1990. Ο «Θησέας» στεγάζεται σε αναπαλαιωμένο νεοκλασικό κτήριο (Αραπάκη 33)· αποτελεί ευρωπαϊκό πρόγραμμα για την αποτελεσματική αντιμετώπιση των ουσιοεξαρτήσεων, στελεχωμένο από εξειδικευμένο και έμπειρο προσωπικό. Εδώ, μπορούν να απευθυνθούν χρήστες τοξικών ουσιών και αλκοολικοί, αλλά και άτομα με κάθε είδους εξαρτήσεις (τυχερά παιχνίδια, διαδίκτυο κ.ά.), οικογένειες και φίλοι χρηστών και άτομα που ενδιαφέρονται να ενημερωθούν για σχετικά θέματα. Στον τομέα της πρόληψης των ουσιοεξαρτήσεων εντάσσεται και το Κέντρο Πρόληψης της Εξάρτησης των Δήμων Καλλιθέας, Μοσχάτου και Ταύρου «Σταθμός», που ιδρύθηκε κατά τον Μάρτιο του 2001 (Π. Γρηγορίου Ε΄ 65). Στις δραστηριότητες του «Σταθμού» συμπεριλαμβάνονται η εφαρμογή προγραμμάτων πρόληψης και προαγωγής της υγείας για εκπαιδευτικούς και μαθητές, η διεξαγωγή

σεμιναρίων ευαισθητοποίησης και πρόληψης για εκπαιδευτικούς και γονείς, η διοργάνωση ομιλιών και εκδηλώσεων, η πληροφόρηση μελών ομάδων υψηλού κινδύνου και η λειτουργία εθελοντικών ομάδων και ομάδας αυτοβοήθειας. Προκειμένου να διευκολυνθούν οι εργαζόμενοι γονείς, αλλά και να προαχθεί η κοινωνικότητα και δημιουργικότητα των παιδιών, στον Δήμο Καλλιθέας λειτουργούν ένας βρεφικός σταθμός για παιδιά από οκτώ μηνών έως δυόμισι ετών (Κρέμου 110), δύο βρεφονηπιακοί σταθμοί για παιδιά από δυόμισι έως έξι ετών (Εσπερίδων 20 και Σαπφούς 94) και πέντε παιδικοί σταθμοί για παιδιά από δυόμισι έως έξι ετών (Σωκράτους 74, Σωκράτους 131, Εσπερίδων 74Α, Ισμήνης και Αιγέως και Ευριπίδου 60). Επίσης, υπάρχουν τρία Κέντρα για παιδιά ηλικίας από τριών έως πέντε ετών (Ν. Ζερβού 20, Ηρακλέους 144 και Αγνώστου Στρατιώτη και Αφροδίτης 4) και τρία Κέντρα Δημιουργικής Απασχόλησης για

Το καινούργιο κτήριο του 13ου Δημοτικού Σχολείου (αρχείο Γραφείου Τύπου Δήμου Καλλιθέας).

311

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧI

Το σχολικό συγκρότημα του 1ου Γυμνασίου - 1ου Λυκείου Καλλιθέας στον χώρο του εργοστασίου της ΙΖΟΛΑ (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος).

312

παιδιά του Δημοτικού σχολείου (Πεισιστράτου 60, Αθηνάς 87 και Ευριπίδου 60). Παράλληλα, λειτουργούν και τέσσερις κρατικοί παιδικοί σταθμοί, το παράρτημα του Πατριωτικού Ιδρύματος Κοινωνικής Προνοίας και Αντιλήψεως (Π.Ι.Κ.Π.Α.) και το Πρότυπο Εθνικό Νηπιοτροφείο (Π.Ε.Ν.). Το Πρότυπο Εθνικό Νηπιοτροφείο αποτελεί μετεξελιγμένη μορφή του Εθνικού Ορφανοτροφείου Πολέμου, που ιδρύθηκε το 1912 με σκοπό τη στέγαση και περίθαλψη των άπορων ορφανών παιδιών του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου. Το Π.Ε.Ν. φιλοξενεί παιδιά προσχολικής ηλικίας, τα οποία δεν είναι δυνατό να μείνουν κοντά στους γονείς τους λόγω προβλημάτων οικονομικών, υγείας, ψυχολογικών, κοινωνικών ή άλλων. Στόχος του Π.Ε.Ν. είναι η κοινωνικοποίηση των παιδιών και η ομαλή επανένταξή τους στη φυσική τους οικογένεια ή σε κάποια ανάδοχο οικογένεια. Το Π.Ε.Ν. διαθέτει και παιδικό σταθμό, προκειμένου να διευκολύνει τους εργαζόμενους γονείς. Κατά το 1996 ξεκίνησε τη λειτουργία του το Συμβουλευτικό Κέντρο Οικογένειας του Δήμου Καλλιθέας με στόχο την προαγωγή της ψυχικής υγείας των νηπίων, των παιδιών και των εφήβων, που αποτελούν ιδιαίτερα ευαί-

σθητες ομάδες πληθυσμού. Το καταρτισμένο προσωπικό του εφαρμόζει σύγχρονες μεθόδους ψυχολογικής θεραπείας και ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης σε παιδιά και εφήβους, παρέχει συμβουλές σε γονείς και οργανώνει σεμινάρια σε νηπιαγωγεία, δημοτικά σχολεία, γυμνάσια και λύκεια. Στο πλαίσιο του Συμβουλευτικού Κέντρου Οικογένειας λειτουργεί τμήμα υποδοχής βρεφών και νηπίων για παιδιά έως τεσσάρων ετών (Ευαγγελιστρίας 82-84), τμήμα παιδιών έως δώδεκα ετών (Ευαγγελιστρίας 78) και τμήμα εφήβων (Ανδρομάχης 100). Μέχρι τώρα έχουν βοηθηθεί 4.800 καλλιθεάτικες οικογένειες. Το Συμβουλευτικό Κέντρο Οικογένειας έχει αναγνωριστεί από το Τμήμα Έρευνας και Αξιολόγησης του Υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας ως «πρότυπη υπηρεσία καλής πρακτικής για την στήριξη της οικογένειας» σε πανελλήνιο επίπεδο. Όσον αφορά την προστασία και διευκόλυνση των ηλικιωμένων, η Δημοτική Επιχείρηση Κοινωνικής και Πολιτιστικής Ανάπτυξης (Δ.Ε.Π.Κ.Α.) υλοποιεί δύο προγράμματα Κοινωνικής Μέριμνας και τρία προγράμματα Βοήθεια στο Σπίτι. Η χρηματοδότησή τους γίνεται από την Ευρωπαϊκή Ένωση σε συνεργασία με το Υπουργείο Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας. Τα προγράμματα παρέχουν νο-

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΛΛΙΘΕΑ 1975-2005

σηλευτική και οικιακή φροντίδα, ιατροφαρμακευτική κάλυψη, ψυχολογική υποστήριξη και διασύνδεση με διάφορους φορείς και υπηρεσίες. Για την υλοποίηση των παραπάνω προγραμμάτων διατίθεται και αυτοκίνητο για τις περιπτώσεις που υπάρχει ανάγκη μετακίνησης. Τα προγράμματα αυτά απευθύνονται σε άπορους ή και μοναχικούς ηλικιωμένους, αλλά και σε άτομα κάθε ηλικίας που έχουν ανάγκη από κάποιου είδους βοήθεια σε δεδομένη χρονική περίοδο. Επίσης, στην Καλλιθέα λειτουργούν τέσσερα Κέντρα Ανοιχτής Προστασίας Ηλικιωμένων (Κ.Α.Π.Η.), στα οποία υπάρχουν και ιατρεία, κοινωνικές υπηρεσίες, φυσικοθεραπευτήτρια και εργοθεραπευτήρια (Ευαγγελιστρίας 104, Κέκροπος 37, Μεταμορφώσεως 80 και Ιφιγένειας 44). Το Γραφείο Κοινωνικής Πρόνοιας του Δήμου Καλλιθέας (Ανδρομάχης 100) στοχεύει στην ανακούφιση των οικονομικά αδύνατων κατοίκων και παρέχει υπηρεσίες οικονομικής φύσεως, καθώς και ψυχοκοινωνική στήριξη. Τα προγράμματα πρόνοιας περιλαμβάνουν ειδικές εκδηλώσεις για τους απόρους τα Χριστούγεννα και το Πάσχα, τη διανομή έκτακτων οικονομικών βοηθημάτων και την κάλυψη των εξόδων ταφής των απόρων. Επιπλέον, υπάρχουν προγράμματα κοινωνικής πολιτικής για

παιδικές κατασκηνώσεις και θαλάσσια μπάνια και παρέχεται ψυχοκοινωνική στήριξη και συμβουλές σε μεμονωμένα άτομα, αλλά και οικογένειες. Τέλος, το Γραφείο Κοινωνικής Πρόνοιας οργανώνει και προγράμματα αιμοδοσίας. Από το 2001 λειτουργεί και το Κέντρο Στήριξης Ποντιακού Ελληνισμού (Πλάτωνος 45), που στοχεύει στη διευκόλυνση και ανακούφιση των ποικίλων αναγκών των Ποντίων που έχουν έρθει από την πρώην Ε.Σ.Σ.Δ., καθώς και στην ομαλή ένταξή τους στην καλλιθεάτικη κοινωνία. Το έντονο ενδιαφέρον του Δήμου Καλλιθέας για την αποκατάσταση των άνεργων νέων είναι εμφανές στη συμμετοχή του σε σχετικό διαδημοτικό πρόγραμμα μαζί με τους γειτονικούς Δήμους Ταύρου και Μοσχάτου. Έτσι, θεμελιώθηκε το Κέντρο Συνοδευτικών Υποστηρικτικών Υπηρεσιών (Ελ. Βενιζέλου 165, 6ος όροφος), που παρέχει προγράμματα ενημέρωσης, κατάρτισης, συμβουλευτική, στήριξη σε νέους ελεύθερους επαγγελματίες και ενημέρωση για διαθέσιμες θέσεις εργασίας σε συνεργασία με τον Ο.Α.Ε.Δ. Ανάλογος είναι ο χαρακτήρας του Κέντρου Πληροφόρησης Νέων (Ιφιγενείας 85), που δημιουργήθηκε το 2001 από τον Δήμο Καλλιθέας με τη συμμετοχή της Γραμματείας Νέας Γενιάς και του Υπουργείου Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης. Το Κέντρο Πληροφόρησης Νέων παρέχει προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης, ενημέρωση και συμβουλευτική, πρόσβαση στο διαδίκτυο καθώς και σε Τράπεζα Πληροφοριών και στο Δημόσιο Ηλεκτρονικό Σύστημα Πληροφόρησης της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς.

Μόρφωση και εκπαιδευτικά ιδρύματα

ΠΟΛΥΠΛΗΘΗΣ Δήμος Καλλιθέας χαρακτηρίζεται από αυτάρκεια όσον αφορά τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, καθώς διαθέτει τριάντα νηπιαγωγεία, είκοσι οκτώ δημοτικά σχολεία, δεκαπέντε γυμνάσια και εννέα ενιαία λύκεια. Μεταξύ αυτών υπάρχει ένα εσπερινό γυμνάσιο και ένα εσπερινό λύκειο. Στο Κ. Ε.Α.Τ. λειτουργεί ειδικό δημοτικό σχολείο και νηπιαγωγείο. Πρόκειται για το μεγαλύτερο σχολείο για παιδιά με προβλήματα όρασης στην Ελλάδα. Επιπλέον, από τον Σεπτέμβριο του 2003 λειτουργεί στο Κ.Ε.Α.Τ. ειδικό δημοτικό σχολείο για τυφλόκωφα παιδιά. Τέλος, στην Καλλιθέα υπάρχουν ιδιωτικά σχολεία

313

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧI

Άνω: Το κτηριακό συγκρότημα της Σιβιτανιδείου Σχολής. Κάτω: Το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο σε σύγχρονη λήψη (αρχείο Κ. Λιόντη).

314

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΛΛΙΘΕΑ 1975-2005

πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, καθώς και πολυάριθμα ιδιωτικά φροντιστήρια ξένων γλωσσών. Παράλληλα, στην Καλλιθέα λειτουργεί και η Σιβιτανίδειος Τεχνική Σχολή Τεχνών και Επαγγελμάτων. Ιδρύθηκε στην Καλλιθέα το 1927 και αποτελεί Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου. Περιλαμβάνει πέντε Τεχνικά Επαγγελματικά Εκπαιδευτήρια ( Τ.Ε.Ε .), ένα Ινστιτούτο Επαγγελματικής Κατάρτισης ( Ι.Ε.Κ.), ένα Κέντρο Επαγγελματικής Κατάρτισης (Κ.Ε.Κ.) και ένα Ενιαίο Λύκειο. Κατά τον Οκτώβριο του 2003 ξεκίνησε και η λειτουργία του Ι.Ε.Κ. Τειρεσίας από το Κ.Ε.Α.Τ. σε συνεργασία με τον Οργανισμό Επαγγελματικής Εκπαίδευσης & Κατάρτισης - Υ.Π.Ε.Π.Θ. (Ο.Ε.Ε.Κ.), το οποίο στοχεύει στην αποτελεσματική εκπαίδευση των ατόμων με προβλήματα όρασης στον χειρισμό τηλεφωνικών κέντρων εξυπηρέτησης πελατών. Τέλος, την Καλλιθέα έχουν ως έδρα και δύο σημαντικά ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης: το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο και το Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών. Το πρώτο ιδρύθηκε το 1929 (Χαροκόπειος Οικοκυρική και Επαγγελματική Σχολή Θηλέων) και από το 1990 λειτουργεί ως Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα (Α.Ε.Ι.). Προσφέρει μαθήματα που σχετίζονται με την Οικιακή Οικονομία και Οικολογία και τη Διαιτολογία-Διατροφή. Οι εγκαταστάσεις του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου στεγάζονται στο κτήριο που οικοδομήθηκε με δωρεά του Παναγή Χαροκόπου κατά τις δεκαετίες 1910 και 1920. Κατά τα έτη 1993-1994 το κτήριο ανακαινίσθηκε και συμπληρώθηκε με νέες πτέρυγες (βιβλιοθήκη). Το Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών θεμελιώθηκε το 1927 από τον Γεώργιο Φραγκούδη με στόχο τη διδασκαλία των κοινωνικών και πολιτικών επιστημών. Η πρωτοβουλία αυτή ενισχύθηκε σημαντικά από το κληροδότημα του Αλέξανδρου Πάντου λίγα χρόνια αργότερα. Κατά τις επόμενες δεκαετίες το ίδρυμα υπέστη διάφορες αλλαγές σε θεσμικό και ακαδημαϊκό επίπεδο. Σήμερα αποτελεί Α.Ε.Ι. με τμήματα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών, Δημόσιας Διοίκησης, Κοινωνιολογίας, Αστικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Κοινωνικής Πολιτικής και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, Ψυχολογίας,

και Δικαίου. Τέλος, στο πλαίσιο του Πάντειου Πανεπιστήμιου λειτουργούν έξι μεταπτυχιακά προγράμματα, τρία ερευνητικά πανεπιστημιακά ινστιτούτα, δεκαοκτώ ερευνητικά κέντρα και τέσσερα εργαστήρια. Εκτός από τα παραπάνω ιδρύματα, ιδιαίτερα σημαντικός είναι ο εκπαιδευτικός ρόλος του Κέντρου Επαγγελματικής Κατάρτισης (Κ.Ε.Κ.). Πρόκειται για αμιγή δημοτική επιχείρηση με μοναδικό μέτοχο τον Δήμο Καλλιθέας. Κύριος στόχος του Κ.Ε.Κ. είναι η υλοποίηση προγραμμάτων συνεχιζόμενης επαγγελματικής κατάρτισης. Πιστοποιήθηκε για πρώτη φορά από το Εθνικό Κέντρο Πιστοποίησης Δομών Συνεχιζόμενης Επαγγελματικής Κατάρτισης και Συνοδευτικών Υποστηρικτικών Υπηρεσιών (Ε.ΚΕ.ΠΙΣ.) κατά το 1998 και για δεύτερη φορά το 2001 στα θεματικά πεδία της πληροφορικής, των παιδαγωγικών, των επαγγελμάτων οικονομίας, διοίκησης, παροχής υπηρεσιών και των τουριστικών επαγγελμάτων. Οι δραστηριότητες του Κ.Ε.Κ. περιλαμβάνουν: αυτοχρηματοδοτούμενα προγράμματα κατάρτισης στην πληροφορική, προγράμματα επιμόρφωσης υπαλλήλων Δήμου Καλλιθέας, επιδοτούμενα προγράμματα κατάρτισης για άνεργους και εργαζόμενους, προγράμματα εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας για παλιννοστούντες, πρόσφυγες και μετανάστες και την προώθηση καταρτιζόμενων στην αγορά εργασίας. Το Κ.Ε.Κ. συνεργάζεται με άλλους δημοτικούς φορείς, ιδίως με το Κέντρο Πληροφόρησης Νέων. Στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος Νεολαία (YOUTH), Δράση 3.1 – Πρωτοβουλίες Νέων της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς, η συνεργασία αυτή οδήγησε πρόσφατα στην υλοποίηση προγράμματος με τίτλο «Καταγραφή και Παρουσίαση της Πολιτισμικής Κληρονομιάς με πολυμέσα των Ποντιακών Συλλογών του Δήμου Καλλιθέας».

Πολιτιστικοί οργανισμοί και σύλλογοι

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ στην Καλλιθέα καθ’ όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα υπήρξε ιδιαίτερα πλούσια και πολύπλευρη. Σήμερα, η δραστηριότητα αυτή συνεχίζεται, ουσιαστικά αμείωτη, από ποικίλους φορείς και συλλόγους. Το πλέον βασικό όργανο της δημοτικής πολιτιστικής δράσης είναι ο Πολιτιστικός Οργανισμός Καλλιθέας.

315

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧI

Άνω: Το ιστορικό κτήριο του Συλλόγου Κωνσταντινουπολιτών (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος). Δεξιά: Από τους ελάχιστους εναπομείναντες θερινούς κινηματογράφους, το Σινέ Φλερύ στην οδό Σκίπη (αρχείο Γραφείου Τύπου Δήμου Καλλιθέας).

316

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΛΛΙΘΕΑ 1975-2005

Αποτελεί ένα σχετικά μεγάλο δίκτυο ομάδων και εργαστηρίων ερασιτεχνικής δημιουργίας, στα προγράμματα των οποίων συμμετέχουν κάθε χρόνο περίπου 2.500 μικροί και μεγάλοι Καλλιθεάτες. Στο πλαίσιο του Πολιτιστικού Οργανισμού λειτουργούν ποικίλοι φορείς: η Δημοτική Βιβλιοθήκη, το Δημοτικό Ωδείο «Οδυσσέας Δημητριάδης», η Δημοτική Φιλαρμονική, η Δημοτική Πινακοθήκη «Σοφία Λασκαρίδου», το Κέντρο Μελέτης Νεοελληνικής Λογοτεχνίας «Γιάννης Χατζίνης» και πέντε πολιτιστικά κέντρα, όπου πραγματοποιούνται διάφορες δραστηριότητες. Ο Πολιτιστικός Οργανισμός απασχολεί γύρω στους 90 καλλιτεχνικούς συνεργάτες διαφόρων ειδικοτήτων, ενώ πάνω από 12.000 είναι οι Καλλιθεάτες που παρακολουθούν κάθε χρόνο τις εκδηλώσεις που διοργανώνονται. Η Δημοτική Βιβλιοθήκη (Αριστείδου και Σκοπευτηρίου) δημιουργήθηκε κατά τη δεκαετία του 1950 με βάση την κληροδοτηθείσα βιβλιοθήκη του ποιητή Γιάννη Γρυπάρη. Σήμερα διαθέτει πάνω από 35.000 τόμους βιβλίων, 35 τίτλους περιοδικών εκδόσεων, αρχείο

τοπικού Τύπου, συλλογή παιδικών βιβλίων, οπτικοακουστικού υλικού και εκπαιδευτικών προγραμμάτων, καθώς και τη συλλογή βιβλίων της δωρεάς Χατζίνη. Κάθε έτος εξυπηρετεί γύρω στους 20.000 αναγνώστες. Στο Δημοτικό Ωδείο «Οδυσσέας Δημητριάδης» (Σοφοκλέους 100) διδάσκονται διάφορα όργανα, μουσική θεωρία και αρμονία και χορηγούνται σχετικοί τίτλοι σπουδών. Επιπλέον, υπάρχουν τμήματα βυζαντινής μουσικής, μονωδίας, μελοδραματικής, χορωδίας και ορχήστρας. Η Δημοτική Πινακοθήκη «Σοφία Λασκαρίδου» στεγάζεται στην εξ ολοκλήρου αναστηλωμένη και ανακαινισμένη νεοκλασική κατοικία της ζωγράφου Σοφίας Λασκαρίδου (Λασκαρίδου 100). Φιλοξενεί πίνακες και προσωπικά αντικείμενα της Λασκαρίδου και διάφορες προσωρινές εκθέσεις Ελλήνων εικαστικών. Η Δημοτική Φιλαρμονική του Δήμου Καλλιθέας στεγάζεται στο Πολιτιστικό Κέντρο «Μελίνα Μερκούρη» (Μεγίστης 18-20). Στον ίδιο χώρο έχουν την έδρα τους η Σχολή Παραδοσιακής Μουσικής, η Ομάδα Ποντιακής

Το κτήριο του Συλλόγου Ποντίων «Αργοναύται Κομνηνοί» (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος).

317

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧI

Ο Μίκης Θεοδωράκης με τον δήμαρχο Καλλιθέας στη μεγάλη εκδήλωση στον «Έσπερο» (Οκτώβριος 2005), κατά την οποία ανακηρύχθηκε επίτιμος δημότης Καλλιθέας, με την ευκαιρία του εορτασμού της επετείου του «ΟΧΙ» (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος).

Λύρας και τα τμήματα ελληνικών παραδοσιακών χορών για ενηλίκους. Στο Πολιτιστικό Κέντρο «Αρχέλαος» (Γρυπάρη 195) λειτουργούν εργαστήρια ζωγραφικής, αγιογραφίας, κεραμικής, φωτογραφίας και θεάτρου. Εδώ στεγάζεται και η Μικτή Δημοτική Χορωδία. Τα παιδικά τμήματα θεάτρου, ζωγραφικής, χορού στεγάζονται στα Πολιτιστικά Κέντρα «Γιάννης Κορδάτος» (Ηρακλέους 22) και «Θανάσης Απάρτης» (Ηρακλέους 144 και Αγνώστου Στρατιώτου). Όλα τα καλλιτεχνικά τμήματα που αναφέρθηκαν παραπάνω πραγματοποιούν εκθέσεις, συναυλίες και θεατρικές παραστάσεις. Τέλος, στο Πολιτιστικό Κέντρο «Μάρκος Αυγέρης» (Σαπφούς 21) λαμβάνουν χώρα ποικίλες πολιτιστικές εκδηλώσεις, τόσο από τον Δήμο Καλλιθέας όσο και από διάφορους συνεργαζόμενους φορείς. Το Κέντρο Μελέτης Νεοελληνικής Λογοτεχνίας «Γιάννης Χατζίνης» (Μαντζαγριωτάκη 118) στεγάζεται στην οικία του Γιάννη Χατζίνη, η οποία μετά τον θάνατο του λογοτέχνη δωρήθηκε στον Δήμο Καλλιθέας από τους κληρονόμους του. Στον χώρο αυτό βρίσκεται επίσης η πολύτομη βιβλιοθήκη, καθώς και το εκτεταμένο αρχείο αλληλογραφίας του Χατζίνη. Επιπλέον, στο Κέντρο φιλοξενούνται οι πολιτιστικές εκδηλώσεις της Εταιρείας Γραμμάτων και Τεχνών «Νέος Πνευματικός Κύκλος» και του Φιλοσοφικού Σχολείου της Αθήνας.

318

Εκτός από τον Πολιτιστικό Οργανισμό, σημαντική συνεισφορά στην πολιτιστική ανάπτυξη της Καλλιθέας έχει και η Δημοτική Επιχείρηση Πολιτιστικής και Κοινωνικής Ανάπτυξης (Δ.Ε.Π.Κ.Α.). Στο πλαίσιό της λειτουργεί σχολή χορού, τμήματα θεάτρου και γυμναστικής. Επίσης, η Δ.Ε.Π.Κ.Α. είναι υπεύθυνη για τη συντήρηση και εκμετάλλευση του Δημοτικού Θεάτρου Καλλιθέας (Κρέμου και Φιλαρέτου), όπου φιλοξενούνται παραστάσεις των δημοτικών θεατρικών τμημάτων, αλλά και διάφορες άλλες. Σημαντική είναι η πολιτιστική και κοινωνική δράση των διαφόρων εθνικοτοπικών συλλόγων, που στοχεύουν στη διάσωση και προβολή των παραδόσεων της πατρίδας τους και στην ενίσχυση των πατριωτικών δεσμών μεταξύ των μελών τους. Οι στόχοι αυτοί επιτυγχάνονται μέσω ποικίλων διοργανώσεων και εκδηλώσεων. Τέτοιοι σύλλογοι είναι ο Σύλλογος Μανιατών Καλλιθέας, ο Σύνδεσμος Κρητών Καλλιθέας, η Παγκρήτιος Ένωσις, ο Πολιτιστικός Σύλλογος Κρητών «Η Μεγαλόνησος», το Καλλιτεχνικό Σωματείο «Η Κρητική Μούσα», το Σωματείο «Κρητικά Δρώμενα», ο Σύνδεσμος Αρκάδων Καλλιθέας «Γεώργιος Κολοκοτρώνης», ο Σύλλογος Χρυσουπολιτών «Άγιος Δημήτριος», ο Σύλλογος Ρουμελιωτών Καλλιθέας, ο Σύλλογος Ηπειρωτών Καλλιθέας, ο Σύλλογος Καρδιτσιωτών «Νικόλαος Πλαστήρας», ο Πολιτιστικός Σύλλογος Κεφαλλονιτών

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΛΛΙΘΕΑ 1975-2005

και Ιθακησίων, ο Σύλλογος Ιωακειμιάδων, ο Σύνδεσμος Μαρπησσαίων και Αρχιλοχιτών Πάρου, η Αδελφότητα Λουτσωτών Πρέβεζας «Η Ελπίδα», ο Σύνδεσμος Κετρικιαδών Κωνσταντινουπόλεως, η Διεθνής Ένωση Γυναικών Λακωνίας «Λάκαινες», ο Σύλλογος Αιγυπτιωτών Ελλήνων και άλλοι. Ο μεγάλος αριθμός ποντιακών συλλόγων που υπάρχουν στην Καλλιθέα είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικός. Ο πιο σημαντικός από αυτούς είναι ο Σύλλογος Ποντίων «Αργοναύται-Κομνηνοί», που αναπτύσσει πολύπλευρη πολιτιστική και φιλανθρωπική δραστηριότητα από τα τέλη της δεκαετίας του 1920 μέχρι τις ημέρες μας. Υπάρχουν ακόμα η Αδελφότητα Ποντίων «Παναγία Γουμερά», η Αδελφότης Τριπολιτών Πόντου «Αρχιστράτηγος Μιχαήλ», ο Παμποντιακός Σύλλογος «Η Αργώ», ο Σύλλογος Ποντιακού Ελληνισμού «Ο Μιθριδάτης», το Σωματείο Ποντίων «Η Πρόοδος», η Πανελλήνια Ένωση Νεοελθόντων από το 1957 Ελλήνων Ποντίων προσφύγων εκ Ρωσίας και ο Καλλιτεχνικός Οργανισμός Ποντίων Aθηνών. Εξίσου ιστορικός και σημαντικός είναι ο Σύλλογος Κωνσταντινουπολιτών. Ιδρυθείς το 1928, αναπτύσσει δράση ανάλογη με αυτή των Αργοναυτών. Εκτός από τους εθνικοτοπικούς συλλόγους, στην Καλλιθέα υπάρχουν πολυάριθμοι σύλλογοι, λέσχες με πολιτιστικό και καλλιτεχνικό

χαρακτήρα. Ο πιο γνωστός από αυτούς είναι η λογοτεχνική εταιρεία «Νέος Πνευματικός Κύκλος», που οργανώνει εκδηλώσεις και πραγματοποιεί εκδόσεις με στόχο την προώθηση των γραμμάτων και των τεχνών. Επιπλέον, ο Νέος Πνευματικός Κύκλος ενδιαφέρεται να διατηρήσει το πνευματικό και καλλιτεχνικό κλίμα που χαρακτήριζε την Καλλιθέα κατά το μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα. Ένας ακόμη σημαντικός σύλλογος με επιμορφωτικό, πολιτιστικό, εξωραϊστικό και φιλανθρωπικό χαρακτήρα είναι η Εστία Καλλιθέας. Από το 1979, έτος ίδρυσής του, ο σύλλογος έχει πραγματοποιήσει πολυάριθμες διαλέξεις, καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, εκδρομές κ.ά. Άλλοι πολιτιστικοί σύλλογοι είναι ο Πολιτιστικός και Δημιουργικός Σύλλογος Καλλιθέας, ο Ροταριανός Όμιλος Καλλιθέας, ο Πολιτιστικός Σύλλογος Καλλιθέας «Αρίων», η Λέσχη Κοινωνικού και Πολιτιστικού Προσανατολισμού, ο Πολιτιστικός Σύλλογος «Ο Καβάφης», ο Σύλλογος Φίλων Αγάπης «Ζωοδόχος Πηγή», το Σωματείο «Η Αγάπη υπάρχει», ο Σύλλογος Ιλισσός, ο Σύνδεσμος Φυσιολατρών «Ο Ζέφυρος» και το Σωματείο Διάσωσης και Διάδοσης Πολιτιστικής Κληρονομιάς «Οι Μωμόγεροι». Τέλος, η Αδελφότητα Κυριών Καλλιθέας «Δάμαρις» συνεχίζει το σημαντικό πολιτιστικό και φιλανθρωπικό έργο που ξεκίνησε το 1936.

Συναυλία του Γιάννη Μαρκόπουλου στο Δημοτικό Θέατρο, με την ευκαιρία της επετείου της 25ης Μαρτίου, το 2000 (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος).

319

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧI

Τοπικός Τύπος Στιγμιότυπο από εκδήλωση του Αθλητικού Οργανισμού του Δήμου στον «Έσπερο», εν όψει των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004, στο πλαίσιο των προγραμμάτων του σχολικού αθλητισμού (φωτ. Α. Ανδρεόπουλος).

320

ΑΤΑ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 1990 η τοπική εκδοτική δραστηριότητα αυξήθηκε σημαντικά. Εκδόθηκαν πολλά νέα φύλλα, κάποια από τα οποία κυκλοφορούν μέχρι τις ημέρες μας. Οι διάφορες τοπικές εφημερίδες, που εκδίδονται σήμερα στην Καλλιθέα, παρατίθενται παρακάτω κατά αλφαβητική σειρά: Ακάλυπτος Χώρος: περιοδική έκδοση της Πρωτοβουλίας Πολιτών Καλλιθέας. Αναγνώστης της Καλλιθέας: μηνιαία εφημερίδα για την πολιτική, κοινωνική και οικονομική ζωή στην Καλλιθέα (ιδιοκτήτης-εκδότης Νικόλαος Μπότσας). Βήμα της Καλλιθέας: δεκαπενθήμερη εφημερίδα με θέματα σχετικά με την καλλιθεάτικη, αλλά και την πανελλήνια επικαιρότητα (εκδότης-διευθυντής: Μάνος Μεϊμαράκης). Έρευνα Καλλιθέας: εβδομαδιαία εφημερίδα με ποικίλα θέματα σχετικά με την Καλλιθέα και την Ελλάδα (εκδότης-διευθυντής: Χρήστος Παπάζογλου).

Η Γνώμη της Καλλιθέας: δεκαπενθήμερη εφημερίδα με περιεχόμενο πολιτικό, πολιτιστικό και αθλητικό για την Καλλιθέα (εκδότρια-διευθύντρια: Άννα Ανδρεατίδου). Νέα Καλλιθέα: εβδομαδιαία εφημερίδα με θέματα που αφορούν την τοπική αυτοδιοίκηση, τον πολιτισμό και τον αθλητισμό στην Καλλιθέα και τα νότια προάστια (εκδότηςδιευθυντής: Ευάγγελος Μπαλίκος). Ο Ρεπόρτερ της Καλλιθέας: δεκαπενθήμερη εφημερίδα με θεματολογία που σχετίζεται με την καλλιθεάτικη επικαιρότητα (εκδότηςδιευθυντής: Αναστάσιος Ράντος). Νέα Πόλη: μηνιαία εφημερίδα για την επικαιρότητα στην Καλλιθέα, το Μοσχάτο και τη Νέα Σμύρνη (εκδότρια-διευθύντρια: Θεοκλήτη Μεσουρίδου). Πόλις: εβδομαδιαία Τοπικής Αυτοδιοίκησης (εκδότης-διευθυντής: Δημήτριος Συλιβάκης). Τέλος, στην Καλλιθέα κυκλοφορεί και η Νέα Γνώμη, καθημερινή εφημερίδα που διανέμεται σε όλους τους δήμους της Νομαρχίας Αθηνών (ιδιοκτήτης-εκδότης: Κωνσταντίνος Ζέκος).

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΛΛΙΘΕΑ 1975-2005

Τοπικοί αθλητικοί αγώνες στο δημοτικό στάδιο της Καλλιθέας «Γρηγόρης Λαμπράκης» (αρχείο Γραφείου Τύπου Δήμου Καλλιθέας).

321

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧI

Αθλητές του παλαιστικού συλλόγου «Άτλας», ενός από τα σωματεία της Καλλιθέας που έχουν μεγάλη παράδοση και πολλές διακρίσεις (αρχείο Γραφείου Τύπου Δήμου Καλλιθέας).

Αθλητικοί οργανισμοί, σύλλογοι και εγκαταστάσεις

Ο γύρος της πόλης με ποδήλατο, με τη συμμετοχή μαθητών (αρχείο Γραφείου Τύπου Δήμου Καλλιθέας).

322

ΚΑΛΛΙΘΕΑ διαθέτει σημαντική αθλητική παράδοση, οι απαρχές της οποίας ανάγονται στα προπολεμικά χρόνια. Κατά τις δεκαετίες 1950-1970 σημειώθηκε μεγάλη άνθηση κυρίως στο ποδόσφαιρο, αλλά και στην καλαθοσφαίριση, την πάλη και τον κλασικό αθλητισμό. Πολλοί αθλητές. διακεκριμένοι σε πανελλήνιο και διεθνές επίπεδο. έχουν προέλθει από τα αθλητικά σωματεία της Καλλιθέας.13 Σήμερα, στην Καλλιθέα αναπτύσσεται

πλούσια αθλητική δραστηριότητα, η οποία υποστηρίζεται από τη δημοτική αρχή και πολυάριθμα αθλητικά σωματεία. Ο Αθλητικός Οργανισμός του Δήμου Καλλιθέας αποτελεί Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου «Για τον αθλητισμό και τα σπορ». Ιδρύθηκε τον Δεκέμβριο του 1985 και κύριες δραστηριότητές του είναι η οργάνωση αθλητικών προγραμμάτων για τους δημότες, η κατασκευή και συντήρηση αθλητικών εγκαταστάσεων και η υποστήριξη των αθλητικών σωματείων της Καλλιθέας. Σήμερα, ο αθλητικός οργανισμός προσφέρει σειρά προγραμμάτων μαζικού αθλητισμού για όλες τις ηλικίες υπό τον γενικό τίτλο «Αθλητισμός για όλους». Εδώ περιλαμβάνονται προγράμματα ποδοσφαίρου, καλαθοσφαίρισης, πετοσφαίρισης, ενόργανης γυμναστικής, ρυθμικής γυμναστικής, αεροβικής-σουηδικής γυμναστικής, γυμναστικής για άτομα με ειδικές ανάγκες και την τρίτη ηλικία, στίβου, χειροσφαίρισης, αντισφαίρισης, επιτραπέζιας αντισφαίρισης, κολύμβησης, ιστιοπλοΐας και σκακιού. Το Δημοτικό Στάδιο Καλλιθέας κατασκευάστηκε κατά τη δεκαετία του 1970 στον λόφο Σικελίας. Βρίσκεται επί της οδού Δημοτικού Σταδίου 1 και από το 1985 φέρει την ονομασία Στάδιο «Γρηγόρης Λαμπράκης». Ακόμη, στη δικαιοδοσία του αθλητικού οργανισμού Δήμου Καλλιθέας ανήκουν τα κλειστά γυμναστήρια «Έσπερος» (Μίλωνος και Χ. Τρι-

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΛΛΙΘΕΑ 1975-2005

κούπη), «Άτλας» (Πατριάρχου Γρηγορίου Ε΄ 27Α) «Εθνική Αντίσταση» (Ιφιγενείας 11Α και Σωκράτους) και «Χ. Παπαδόπουλος» (Ν. Ζερβού 18), τα αθλητικά κέντρα Τζιτζιφιών (Αιγέως 54), Χαροκόπου (Αραπάκη 6) και «Μελίνα Μερκούρη» (Μεγίστης 18-20), τα ανοιχτά γήπεδα καλαθοσφαίρισης «Περόνια» (Κρέμου και Αχιλλέως), τα ανοιχτά γήπεδα

αντισφαίρισης και καλαθοσφαίρισης (Σαλαμίνος 50), το ανοιχτό γήπεδο χειροσφαίρισης (Φορνέζη και Σαλαμίνος), δύο γήπεδα ποδοσφαίρου 5x5 (Π. Τσαλδάρη και Μενελάου, Κρέμου 65), τα γήπεδα στην παραλία Τζιτζιφιών, μία αίθουσα επιτραπέζιας αντισφαίρισης (Δοϊράνης 181 και Φειδίου) και μία αίθουσα σκακιού (Λυκούργου 50).

ΤΑ ΑΘΛΗΤΙΚΑ ΣΩΜΑΤΕΙΑ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ Στην Καλλιθέα εδρεύουν πάνω από είκοσι αθλητικά σωματεία:

Ιδρύθηκε το 1983 και καλλιεργεί την καλαθοσφαίριση (Γ΄ Εθνική) και το ποδόσφαιρο (Α΄ ΕΠΣΠ).

Επαγγελματικός αθλητισμός

Ο.Φ.Σ.Ε. ΟΜΙΛΟΣ ΦΟΥΣΚΩΤΩΝ ΣΚΑΦΩΝ ΕΛΛΑΔΟΣ Ιδρύθηκε το 1987 και ασχολείται με αγώνες φουσκωτών σκαφών.

Π.Α.Ε. Γ.Σ. ΚΑΛΛΙΘΕΑ Ιδρύθηκε το 1966 με τη συγχώνευση πέντε ποδοσφαιρικών σωματείων (ΕΣΠΕΡΟΣ, ΗΡΑΚΛΗΣ, Α.Ε. ΚΑΛΛΙΘΕΑ, ΚΑΛΛΙΘΑΪΚΟΣ και ΠΥΡΣΟΣ). Το έτος 1969 ανέβηκε για πρώτη φορά στη Β΄ Εθνική κατηγορία, ενώ κατά το 2001-2002 στην Α΄ Εθνική κατηγορία. Στο ενδιάμεσο διάστημα αγωνιζόταν στη Β΄-Γ΄ Εθνική κατηγορία. Εδρεύει στο Δημοτικό Στάδιο Καλλιθέας. Ερασιτεχνικός αθλητισμός Π.Σ.Φ.Κ. «ΑΤΛΑΣ» Ιδρύθηκε το 1932. Καλλιεργεί την ελεύθερη πάλη, την ελληνορωμαϊκή πάλη και την άρση βαρών. Ο «Άτλας» είναι εδώ και είκοσι έξι χρόνια πρωταθλητής Ελλάδος, ενώ κάποιοι αθλητές του είναι Ολυμπιονίκες. Π.Ο.Κ. ΕΣΠΕΡΟΣ Ιδρύθηκε το 1943. Καλλιεργεί την καλαθοσφαίριση (Γ΄ Εθνική), την πετοσφαίριση γυναικών (Β΄ Εθνική), την χειροσφαίριση (Α΄ τοπικό) και την επιτραπέζια αντισφαίριση (Β΄ Εθνική).

ΦΙΛΑΘΛΗΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ Ιδρύθηκε το 1991. Καλλιεργεί την αντισφαίριση, το τάε κβον ντο και αθλήματα στίβου. ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ Ιδρύθηκε το 1993. Καλλιεργεί το ποδόσφαιρο και το ποδόσφαιρο 5x5. Α.Σ. ΧΟΚΕΪ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ Ιδρύθηκε το 1995. Καλλιεργεί το χόκεϊ επί χόρτου. Α.Γ.Σ. ΤΖΙΤΖΙΦΙΩΝ (TAE KWON DO, HAPKIDO) Ιδρύθηκε το 1996. Καλλιεργεί το καράτε, το παγκράτιο, την αυτοάμυνα, τη ρυθμική γυμναστική, το εύαθλον, το aikido και το hapkido.

Α.Ο. ΦΟΙΝΙΞ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ Ιδρύθηκε το 1947. Καλλιεργεί το ποδόσφαιρο.

ΑΘΛΗΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΤΖΟΥΝΤΟ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ «Ο ΑΓΩΝ» Ιδρύθηκε το 1996 και καλλιεργεί το τζούντο.

Α.Ο.Κ. ΦΑΛΗΡΟΥ Ιδρύθηκε το 1950. Καλλιεργεί το ποδόσφαιρο (Α΄ ΕΠΣΠ).

Α.Ο. ΑΕΤΟΣ Ιδρύθηκε το 1997. Καλλιεργεί την καλαθοσφαίριση (Β΄ ΕΣΚΑΝΑ)

ΣΚΑΚΙΣΤΙΚΟΣ ΟΜΙΛΟΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ Ιδρύθηκε το 1955 και αγωνίζεται στην Α΄ Εθνική κατηγορία.

ΤΡΙΑΘΛΟΣ Ιδρύθηκε το 2000. Καλλιεργεί τη χειροσφαίριση και την αεροβική, αγωνιστική, ενόργανη, ρυθμική και ακροβατική γυμναστική.

Ν.Ο.Τ.Κ. ΝΑΥΤΑΘΛΗΤΙΚΟΣ ΟΜΙΛΟΣ ΤΖΙΤΖΙΦΙΩΝ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ Ιδρύθηκε το 1958. Καλλιεργεί την ιστιοπλοΐα, το κανόε-καγιάκ και την κολύμβηση. Κάποιοι από τους αθλητές του διακρίθηκαν σε Ολυμπιακούς αγώνες. Ερασιτέχνης Γ.Σ. ΚΑΛΛΙΘΕΑ Ιδρύθηκε το 1966. Καλλιεργεί το ποδόσφαιρο, τον στίβο, την ενόργανη γυμναστική και το ποδόσφαιρο γυναικών. Εδρεύει στο Δημοτικό Στάδιο Καλλιθέας. Σ.Ε.Α.Ν.Α.Τ.Κ. Ιδρύθηκε το 1982. Καλλιεργεί την αθλητική αλιεία, την ιστιοπλοΐα, το κανόε-καγιάκ, την κολύμβηση, το θαλάσσιο σκι και τις υποβρύχιες δραστηριότητες. Α.Ε.Κ.Τ. ΑΘΛΗΤΙΚΗ ΕΝΩΣΗ ΤΖΙΤΖΙΦΙΩΝ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ

ΠΡΩΤΑΘΛΗΤΗΣ Ιδρύθηκε το 2001. Καλλιεργεί το ποδόσφαιρο 5x5. ΠΟΛΙΣ Ιδρύθηκε το 2002. Καλλιεργεί την καλαθοσφαίριση (Γ΄ ΕΣΚΑΝΑ). Α.Ε. ΕΣΠΕΡΙΔΕΣ Ιδρύθηκε το 2003. Καλλιεργεί τη γυναικεία καλαθοσφαίριση (Α1 κατηγορία). ΠΑΝΤΖΙΤΖΙΦΙΑΚΟΣ Ιδρύθηκε το 1977. Καλλιεργεί το ποδόσφαιρο και την πάλη. ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΠΑΛΑΙΜΑΧΩΝ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΙΣΤΩΝ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ Ιδρύθηκε το 2000.

323

CHAPTER XI

MODERN KALLITHEA 1975-2005

by Anastasia Leriou & Theodoros Psalidopoulos

Ioannes Gallos (D. Gallos collection).

324

HE MUNICIPAL ELECTIONS HELD in March 1975, the first elections after the fall of the military dictatorship, were won by Ioannes Gallos, head of the “Demokratike Demotike Enoteta” ticket. The Municipal Council consisted of A. Kakoulidou, K. Panagiotopoulos, S. Ameras, N. Haritides, G. Psalidopoulos, Th.Gazes, I. Makrides, S. Nikolaides, D. Euthymiou, L. Lameras, I. Kitsios, S. Mastrogiannakos, P. Manos, A. Poulopoulos, G. Baletas, M. Zeka-Neofotistou, S. Otapasides, N. Skandalakes (resigned), P. Avramea, E. Moustakes, P. Rokanas, G. Kakoulides, G. Papadopoulos, P. Patsilinakos, D. Salasides and N. Mikropoulos. Kallithea’s need for development and modernisation seemed immense during the first post-junta years. In his electoral programme, Gallos had included the erection of a new townhall and schools, the removal of the Faleron Racecourse, the restoration of the beach and the Ilissos river-bed, the expansion of the street network, the improvement of the drainage system, the reconstruction of various squares and the creation of parks, playgrounds and a variety of cultural and social welfare institutions. During the period 1975-1978, Ioannes Gallos and the Municipal Councillors toiled over the fulfilment of the above plans. Gallos’ systematic activity resulted in “Demokratike Demotike Enoteta’s” second electoral victory. This occurred in October 1978 and allowed Ioannes Gallos to continue with his developmental policy. The new Municipal Council included A. Kakoulidou, K. Panagiotopoulos, S. Ameras, I. Makrides, G. Psalidopoulos, A. Athanasiadou, A. Koutras, K. Papanikolaou, M. Kasvikes, G. Margarites, N. Leontopoulos, S. Ksyrafides, Th. Gazes, V. Karamanos, I. Tagmatarhe, S. Nikolaides, S. Makrides, S. Pierroutsakos, G. Lalas, E. Morfopoulou-Georgoulea, G. Kalœidas, H. Valves,

Ioannes Gallos (1975-1985) A. Barou, Th. Anthes and P. Valasakos. In October 1982, “Demokratike Demotike Enoteta” won the municipal elections once more and Ioannes Gallos was re-elected Mayor of Kallithea for the fourth time. The Municipal Council consisted of St. Ameras, G. Psalidopoulos, P. Maritsas, S. Makrides, Ch. Metseas, Th. Andreades, F. Moutesides, K. Filippides, N. Haritides, A. Kakoulide, A. Vakalopoulou, S. Otapasides, I. Makrides, K. Panagiotopoulos, G. Anagnostopoulou, G. Antonakakes, Th. Gazes, E. Panagiotides, P. Psaltakos, I. Aroutsides, A. Koutras, P. Kontogeorges (resigned), P. Kontogeorge (resigned), S. Nikolaides, S. Alexandrakes, L. Anagnostou, G. Margarites, G. Alexopoulos, M. Kasvikes, S. Voulgares, D. Hariades, S. Pierroutsakos, P. Skandalakes, Ch. Kasalias, G. Kalœidas, E. Morfopoulou-Georgoulea and P. Avramea. During the ten years of Gallos’ post-junta mayoralty, Kallithea was transformed into a municipality with modern infrastructure and multiple services and institutions aiming at meeting the needs and solving the various problems of the Kallithean population. Significant progress was made in regard to flood control, the improvement of the municipal cleaning service, the removal of the Faleron Racecourse and various factories within the limits of Kallithea and the restoration of the Ilissos area. Moreover, the Municipal Theatre of Kallithea and three cultural centres including artistic workshops for children and adults were established, while the Municipal Library was re-organised. One of Gallos’ most significant administrative innovations was the establishment of local councils. These aimed at the detailed recording and, consequently, the efficient solution of the various problems in each and every Kallithean neighbourhood. In 1983, the Municipal Council divided Kallithea in forty neighbourhoods and

MODERN KALLITHEA 1975-2005

subsequently established forty local councils. Their members were selected by means of election, which was held in 1984. Last but not least, we should mention Gallos’ effort to create an effective athletic superstructure at Kallithea. Thus, he managed to have the municipal stadium’s construction completed and a number of courts and pitches built at various areas. In late 1984, the Municipal Chess Centre was created. The Municipality offered financial support to all Kallithean sports clubs and provided schools with large funds, in order to repair and/ or extend their athletic facilities

During G. Psalidopoulos’ mayoralty, the Municipality promoted the creation of various municipal organisations and dynamically claimed the preservation of the Laskarides mansion, the removal of the Faleron Racecourse, the development of the Tzitziﬁes beach and the closure of the highly polluting factory “Foivos”. Additionally, building plots for the construction of new schools were purchased, while cultural and athletic activity was particularly vigorous. It was during this period, that the Municipality of Kallithea started developing social welfare and anti-drug addiction programs.

Georgios Psalidopoulos (1985-1990)

Georgios Kyriopoulos (1991-1999)

MMEDIATELY after Gallos’ resignation in 1985, Georgios Psalidopoulos was elected Mayor of Kallithea by the Municipal Councillors. Leading the “Demokratike Demotike Enoteta” ticket, he was re-elected Mayor in the municipal elections held in October 1986. The Municipal Council consisted of G. Antonakakes, A. Vakalopoulou-Lykake, S. Ameras, E. Karitsas, G. Anagnostopoulou, A. Kyrkos, I. Makrides, S. Makrides, P. Psaltakos, Th. Papathanasopoulos, F. Moutesides, E. Vaggeles, G. Pezoulas, S. Nikolaides, N. Bakales, D. Zermas, St. Karakasides, N. Haritides, E. Ermides, Th. Andreades, Ch. Koutses-Tsoutses, P. Skandalakes, M. Stamoule, Ch. Kasalias, Ch. Demopoulos, S. Pierroutsakos, A. Paparoupas, I. Hatzeniklaides, P. Avramea, E. GeorgouleaMorfopoulou, E. Kakoulides, G. Kyriopoulos, K. Askounes, D. Hariades and S. Alexandrakes.

Davake Square depicted on a greeting-card issued by the Municipality of Kallithea (D. Gallos collection).

HE MUNICIPAL ELECTIONS held in October 1990 were won by Georgios Kyriopoulos, leader of the “Allage-Demokratike Synergasia” ticket. The Municipal Council consisted of N. Ioakeimidou, D. Hariades, K. Askounes, K. Polychronides, A. Kalaitzides, S. Alexandrakes, M. Rouhota-Gardiakou, A. Gavalas, D. Klapsianos, K. Paulides, A. Fotopoulos, G. Kallintzes, K. Triantafyllides, K. Kerkyras, N. Karagiannes, D. Vasilopoulos, Sp. Marinos, M. Basileiou, G. Alexopoulos, V. Eliakes, A. Papandreou, Ch. Demopoulos, P. Skandalakes, S. Pierroutsakos, A. Paparoupas, N. Papathanases, E. Kakoulides, S. Papadopoulou, Ch. Moustafellou, D. Kasalias, G. Psalidopoulos, Th. Papathanasopoulos, G. Antonakakes, A. Avramides, Ch. Kasalias. The beginning of Kyriopoulos’ involvement in municipal administration gœs back to 1986, when he was elected Municipal Councillor. In

Georgios Psalidopoulos.

325

CHAPTER ΧI

Georgios Kyriopoulos.

Mayor Kostas Askounes oﬀering a medal to his predecesor Georgios Kyriopoulos (Municipality of Kallithea Cultural Organisation collection).

326

1994, he was re-elected Mayor of Kallithea; the new Municipal Council consisted of K. Askounes, K. Polychronides, D. Hariades, A. Papadakes, V. Eliakes, E. Kavvadias, V. Margarite, K. Kerkyras, M. Rouhota-Gardiakou, K. Paulides, M. Makridou, G. Alexopoulos, S. Alexandrakes, D. Vasilopoulos, M. Vasileiou, E. Korbopoulou, P.Galanopoulos, A. Papandreou, P. Demakos, A. Fotopoulos, G. Magganias, P. Skandalakes, E. Gallos, Chr. Pierroutsakos, S. Papadopoulou, N. Papathanases, N. Ioakeimidou, E. Kakoulides, Ch. Antonatou, V. Artikes, A. Ouranes, A. Avramides, N. Polites, E. Ermides and Ch. Kasalias. Kyriopoulos’ development policy included repairing and/ or expanding the water and electricity supplying systems, the street and drainage networks and the flood-control installations. Many streets were pedestrianised, while Davake, Kyprou and Agia Eleousa Squares were re-constructed. Many dynamic claims to the solution of various persisting problems, such as the removal of the Faleron Racecourse and the factory “Foivos” at Tzitzifies, were made during Kyriopoulos’ mayoralty. The Ilissos River was covered and the area above it was arranged as a park with athletic facilities. Furthermore, new schools were built, while the old ones were systematically repaired. The cultural centre “Melina Merkoure” was inaugurated and the official process for the purchase of the Laskarides mansion by the Municipality was initiated. Kyriopoulos was particularly interested in preventing drug-addiction among Kallitheans. Thus, “Theseus”, a municipal agency aiming at preventing addiction, providing information and support and contributing towards rehabilitation, was established at Kallithea. In 1996, the Municipal Advisory Family Centre of Kallithea was created. The preservation of children and teenagers’ mental and psychological health constitutes its primary target.

Kostas Askounes (1999-2006)

OSTAS ASKOUNES became Mayor of Kallithea, after winning the 1999 elections as leader of the “Synergasia gia ten Kallithea” ticket. The Municipal Council consisted of P. Galanopoulos, N. Ioakeimidou, V. Margarite, A. Adamopoulou, M. Benekou, D. Hariades, Ch. Sofianides, E. Kavvadias, B. Dedouses, S. Voulgares, P. Demakos, G. Alexopoulos, E. Babales, A. Papapostolou, G. Magganias, I. Maurides, Z. Konstantopoulos, D. Klapsianos, I. Skouras, Th. Psalidopoulos, D. Zalkazanes, N. Papathanases, P. Kotteas, Ch. Pierroutsakos, D. Karnavos, I. Hatzopoulos, V. Papachrestos, E. Kakoulides, K. Tsitines, G. Kyriopoulos, V. Eliakes, K. Polychronides, A. Abramides, D. Gallos, A. KyrkouAlexopoulou and Ch. Kassalias. Leading the same ticket, Askounes won the municipal elections of October 2002 and was re-elected Mayor. The Municipal Council consisted of P. Galanopoulos, V. Margarite, A, Adamopoulou, V. Eliakes, N. Ioakeimidou, K. Polychronides, I. Eliades, Ch. Sofianides, Th. Psalidopoulos, D. Hariades, P. Demakos, E. Kavvadias, N. Maroses, G. Alexopoulos, Ch. Antonatou, S. Voulgares, P. Georgouses, G. Margomenos, E. Babales, Z. Konstantopoulos, E. Moustake, A. Fotopoulos, M. Stamoule, D. Karnavos, P. Kotteas, I. Hatzopoulos, V. Papachrestos, E. Kakoulides, G. Kastanes, G. Karvounes, E. Barbakos, K. Tsitines, M. Kontova, V. Demopoulos, G. Antonakakes and D. Gallos. During Askounes’ mayoralty, Kallithea became, once more, an Olympic city. Due to the Olympic Games 2004 being held in Athens, athletic facilities were built in the area formerly occupied by the Faleron Racecourse. The eventual removal of the Racecourse constitutes the final act in the Municipality’s long struggle to improve the living conditions at Tzitzifies. The Racecourse area currently belongs to the Municipality of Kallithea, which plans to exploit it for athletic and cultural purposes. Furthermore, the achievement of “Foivos’” closure has contributed significantly towards the establishment of a healthier environment at Tzitzifies. The area formerly occupied by the factory “Izola” has been used to erect a new school complex. Additionally, the Municipality has purchased building plots all over Kallithea, in order to have parks and squares

MODERN KALLITHEA 1975-2005

created. The Tzitzifies, Davake and Harokopou Squares have been reconstructed and new playgrounds have been created. Particular attention has been paid to issues of public health and social welfare. Α number of new Old People’s Centres (KAPE) have been founded and a Μunicipal Health Centre has been created, while many welfare agencies providing help for elder, ill or disabled people are currently operating. Finally, Askounes’ mayoralty has been characterised by vigorous cultural activity, directly reflected in the official ceremony inaugurating the Municipal Gallery “Sofia Laskarides” in December 2001.

Squares and parks

HE MOST signiﬁcant Kallithean squares are Davake Square and Kyprou Square. Both of them were included in the initial architectural plan of Kallithea, which was compiled as early as 1884. Additionally, there are the Sfageia Park at Harokopou, the Harokopou Park in front of the Harokopeio University, the Agia Eleousa and the Tzitziﬁes Squares. Smaller parks may be found in almost all the

districts of Kallithea. Many of these squares have been adorned by statues and monuments commemorating signiﬁcant people or historical events associated with Kallithean history.

Churches and parishes

allithea includes seven parishes, which belong to the Diocese of Athens’ 8th section. Besides the parish churches, there are six more temples to be found within the limits of Kallithea. The earliest one of them is the church of Agia Eleousa that was built early in the 19th century. The church of Metamorfosi Soteros was constructed between the early 1900s and 1970; it currently constitutes the centre of a parish of 30,000 members. Moreover, there are the parish churches of Agioi Apostoloi at Tzitziﬁes (more than 4,500 parishioners), Pantanassa (7,500 parishioners), Euagelismos Theotokou (5,000 parishioners), Agios Georgios and Stefanos (20,000 parishioners) and the monumental parish churches of Agioi Pantes on Venizelou Avenue (20,000 parishioners) and Agios Nikolaos near Davake Square (28,000 parishioners). Besides the parish churches, four more

Kostas Askounes.

Modern view of Kyprou Square (K. Liontes collection).

327

CHAPTER ΧI

The Municipal Health Centre (photo by A. Andreopoulos).

Christian temples are located within the grounds of the Kallithea Municipality: Agia Varvara, Agia Paraskeue in the premises of KEAT, Koimeses Theotokou and the catholic Euaggelismos Theotokou.

Public health and social welfare

s far as illness prevention and treatment is concerned, the Kallitheans may visit the Municipal Health Centre, the four departments of the Social Insurance Institution (IKA) that are to be found within the limits of Kallithea, the Athenian Therapeutic Clinic, the Onassis Cardiac Surgery Centre, the Children’s Hospital, the Mental Health Centre, the Red Cross Peripheral Committee, and the Mental Health Activity Company. The Centre of Education and Rehabilitation for the Blind (KEAT), formerly known as Home of the Blind, aims at providing shelter and

328

training to blind people. Its activity is considerably supported by Faros Tyﬂon Ellados, also located at Kallithea. Besides the Health Centre mentioned above, the Municipality of Kallithea has established a number of agencies providing social welfare services. There are day-nurseries and nursery schools, advisory centres for families and multiple organisations supporting the poor, the elderly and the unemployed youths.

Education and schools

he Municipality of Kallithea includes 30 kindergartens, 28 primary schools, 15 secondary schools and 9 lyceums. KEAT includes two specialised primary schools and a kindergarten. Additionally, there is the Sivitanideios Public School of Trade and Vocations and two Institutions of Higher Education: Harokopeio University and Panteion University of Social and Political Sciences.

MODERN KALLITHEA 1975-2005

Cultural organisations and clubs

unicipal cultural activity is administered by the Municipality of Kallithea Cultural Organisation, a legal entity in public law. It includes a relatively large network of artistic workshops for children and adults, the Municipal Library, the Municipal Conservatory “Odysseus Demetriades”, the Municipal Gallery “Soﬁa Laskarides”, the Municipal Band, the Centre of Modern Greek Literatute “Giannes Chatzines” and ﬁve cultural centres, where the artistic workshops mentioned above are based. The Cultural Organisation occupies more than a hundred artistic advisors-instructors of various professions, while more than 12,000 Kallitheans attend the various cultural events organised by it on a yearly basis. Further activities, events and festivals are carried out by various cultural associations and charities, as well as clubs associated to a particular geographic region. Many of the latter are associated with Pontos.

Local Press

ublishing activity was signiﬁcantly increased during the 1990s. Many new newspapers appeared, most of which have

survived until the present day. The newspapers that are currently in circulation at Kallithea are: “Akalyptos Horos”, “Anagnostes Kallitheas”, “Vema tes Kallitheas”, “Ereuna Kallitheas”, “E Gnome tes Kallitheas”, “Nea Kallithea”, “O Reporter tes Kallitheas”, “Nea Pole”, “Polis” and “Nea Gnome”.

Sports organisations and clubs

allithea boasts a rich athletic tradition, the beginning of which gœs back to the 1930s. During the 1950s-1970s football, and also basketball, wrestling and athletics flourished. The Kallithean sports clubs have produced numerous athletes that have received significant distinctions in national and international sports events. Athletic activity at Kallithea is currently administered by the Municipality of Kallithea Athletic Organisation, a legal entity in public law. Its primary purposes are the development and maintenance of the athletic facilities, the development of athletic programs for the Kallithean public and the financial support of the sports clubs, about twenty in number, that are based in Kallithea.

An event organised by the Kallithea Athletic Organisation just before the Olympic Games of 2004 (photo by A. Andreopoulos).

329

ACKNOWLEDGEMENTS

E WOULD LIKE TO EXPRESS our warmest appreciation to all the people who contributed to the exploration of Kallithea’s history and the compilation of this book by providing us with archival material and photographs, information and help in many ways. We are particularly grateful to Mrs Aggelike Papadopoulou-Koumetake, Mrs Rena Demetriadou-Skandalake and Mr Ioannes Gritses, old Kallitheans, who placed their rich collections, memories and knowledge to our disposal. We thank them for their hospitality and willingness to answer our questions and respond to our requests. Moreover, we would like to thank Mr Georgios Psalidopoulos and Mr Georgios Kyriopoulos, both former Mayors of Kallithea, and Mr Daniel Gallos for their time and allowing us to use their personal collections. Many thanks are due to Dr Euaggelia Georgitsogianne, Professor at the Harokopeio University, who brought her research concerning Panages Harokopos and other topics related to Kallithea’s history to our attention. To Mr Kostes Liontes we are particularly grateful, as he put his photo-collection and all the information he had gathered while investigating old Kallithea, willingly to our disposal. Additionally, we received important archival material and information from Mr Giannes Lymberes, General Director of the Sivitanideios Foundation, Mr Elias Zaharopoulos, Director of the 7th Kallithea Lyceum, Mr Platon Davakes and Mr Demetrios Vasilopoulos. The present edition would not have been completed without the invaluable contribution of Mr Andreas Andreopoulos, who allowed us to employ his abounding photo-collection he has been assembling since the early 1980s, while working as a photographer at Kallithea We would also like to thank Mr Georgios Isaakides, former President of the Association of Constantinoupolites, for supplying us with signiﬁcant illustration-material related to the history of both Association and Kallithea. Moreover, we would like to acknowledge the Association of Pontians “Argonautai-Komnenoi” and particularly Mrs Maria Alexiou for willingly providing us with documents and photographs. Special thanks are due to Mrs Christina Kyriakopoulou for her multiple aid and to all the municipal oﬃcials and the Municipality of Kallithea Cultural Organisation employees, who contributed to the completion of the present album. Last but not least, we would like to express our gratitude to Mr Theodoros Psalidopoulos, President of the Municipality of Kallithea Cultural Organisation, for his immense support through all stages of this edition’s preparation.

The authors

330

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

ΠΙΘΥΜΟΥΜΕ ΝΑ ΑΠΕΥΘΥΝΟΥΜΕ θερμές ευχαριστίες σε όλους εκείνους που συνεισέφεραν στην έρευνα της ιστορίας της Καλλιθέας και στη συγγραφή του παρόντος έργου, παρέχοντας πληροφορίες, αρχειακό και φωτογραφικό υλικό ή άλλου είδους βοήθεια. Ιδιαίτερα ευγνώμονες είμαστε στις κυρίες Αγγελική Παπαδοπούλου-Κουμετάκη και Ρένα Δημητριάδου-Σκανδαλάκη, στον κύριο Ιωάννη Γκρίτση, καθώς και σε παλιούς Καλλιθεάτες, οι οποίοι έθεσαν στη διάθεσή μας τις πλούσιες συλλογές και τα αρχεία τους, τις γνώσεις και τις αναμνήσεις τους. Τους ευχαριστούμε για τη φιλοξενία και την προθυμία να ανταποκριθούν στα αιτήματα και τις απορίες μας. Επίσης, ευχαριστούμε τους τέως δημάρχους κ.κ. Γεώργιο Ψαλιδόπουλο και Γεώργιο Κυριόπουλο και τον κύριο Δανιήλ Γάλλο, οι οποίοι μας διέθεσαν τα προσωπικά τους αρχεία και τον χρόνο τους. Πολλές ευχαριστίες οφείλουμε στη Δρα Ευαγγελία Γεωργιτσογιάννη, καθηγήτρια στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, που μας προσέφερε τις εργασίες της για τον Παναγή Χαροκόπο και άλλα θέματα σχετικά με την ιστορία της Καλλιθέας. Επίσης, ευχαριστούμε από καρδιάς τον δημοσιογράφο κ. Κωστή Λιόντη, ο οποίος με μεγάλη προθυμία μάς διέθεσε το σύνολο του φωτογραφικού αρχείου και του πληροφοριακού υλικού που είχε συγκεντρώσει ερευνώντας την παλιά Καλλιθέα. Σημαντικό αρχειακό και πληροφοριακό υλικό μάς προσέφεραν επίσης οι κύριοι Γιάννης Λυμπέρης, γενικός διευθυντής του Σιβιτανιδείου Ιδρύματος, Ηλίας Ζαχαρόπουλος, διευθυντής του 7ου Γενικού Λυκείου Καλλιθέας, Πλάτων Δαβάκης και Δημήτριος Βασιλόπουλος. Η παρούσα έκδοση δεν θα είχε ολοκληρωθεί χωρίς την πολύτιμη βοήθεια του κυρίου Ανδρέα Ανδρεόπουλου, ο οποίος μάς έδωσε τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουμε το πλούσιο φωτογραφικό αρχείο που έχει καταρτίσει δραστηριοποιούμενος ως φωτογράφος στην Καλλιθέα από τις αρχές της δεκαετίας του 1980. Σημαντική ήταν και η συμβολή του κυρίου Γεωργίου Ισαακίδη, τέως προέδρου του Συλλόγου Κωνσταντινουπολιτών, ο οποίος μας διέθεσε σημαντικό φωτογραφικό υλικό σχετικά με την ιστορία του Συλλόγου και της Καλλιθέας. Επίσης επιθυμούμε να ευχαριστήσουμε τον Σύλλογο Ποντίων «Αργοναύται - Κομνηνοί», και ιδιαίτερα την υπεύθυνη του φωτογραφικού αρχείου κυρία Μαρία Αλεξίου, για το υλικό που μας διέθεσαν με προθυμία. Ιδιαίτερα ευχαριστούμε την κυρία Χριστίνα Κυριακοπούλου για την πολλαπλή βοήθεια που μας παρείχε, καθώς και όλα τα στελέχη των δημοτικών υπηρεσιών και τους υπαλλήλους του Πολιτιστικού Οργανισμού του Δήμου Καλλιθέας, που συνέβαλαν στην ολοκλήρωση της παρούσας έκδοσης. Τέλος, ένα μεγάλο ευχαριστώ απευθύνουμε στον κύριο Θεόδωρο Ψαλιδόπουλο, πρόεδρο του Πολιτιστικού Οργανισμού του Δήμου Καλλιθέας, για την αμέριστη βοήθεια που μας παρείχε σε όλα τα στάδια της έρευνας και της συγγραφής του παρόντος λευκώματος. Οι συγγραφείς

331

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ I 1. Καιροφύλας 1995, σελ. 66. 2. Καιροφύλας 1995, σελ. 158. 3. Κασιάνης 1996, σελ. 25-26.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ II 1. 2. 3. 4. 5.

Φιλάρετος 1924-1928, σελ. 468. Graves 1979, σελ. 393-395. Graves 1979, σελ. 418-419. Τραυλός 1993, σελ. 47-50. Τραυλός 1993, σελ. 51, 74-75, 90-91, 124-25, 132-33, 146-47 και 160-61. 6. Αρχαιολογικό Δελτίο 21 (1966), σελ. 92-95, Von Eickstedt 1991, σελ. 1-6, Τραυλός 1993, σελ. 48-50 και Παπαχατζής 1994, σελ. 98-102, 141-43 και Σταϊνχάουερ 2001, σελ. 26. 7. Αρχαιολογικό Δελτίο 44 (1989), σελ. 55. 8. Αρχαιολογικό Δελτίο 31 (1976), σελ. 52 και Αρχαιολογικό Δελτίο 42 (1987), σελ. 60-61. 9. Παπαχατζής 1980, σελ. 217 και 472. 10. Andrewes 2005, σελ. 216-39. 11. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 28 και 164. 12. Για τη μεταρρύθμιση του Κλεισθένη και τους αττικούς δήμους βλ. Eliot 1962, Traill 1975 και 1986, Osborne 1985, Whitehead 1986 και Coulson, Palagia, Shear, Shapiro και Frost 1994. 13. Πολέμων 1929, σελ. 44, Παπαχατζής 1994, σελ. 96, 134 εικ. 58 και Σταϊνχάουερ 2001, σελ. 25. 14. Αρχαιολογικό Δελτίο 26 (1971), σελ. 37, Αρχαιολογικό Δελτίο 27 (1972), σελ. 182 Αρχαιολογικό Δελτίο 28 (1973), σελ. 48-49 και Σταϊνχάουερ 2001, σελ. 227-28. 15. Παπαχατζής 1994, σελ. 96, 134 εικ. 58. 16. Αρχαιολογικό Δελτίο 30 (1975), σελ. 39. 17. Αρχαιολογικό Δελτίο 17 (1961-1962), σελ. 43. 18. Αρχαιολογική Εφημερίς (1919), σελ. 37-38. 19. Αρχαιολογική Εφημερίς (1919), σελ. 37. 20. Kurtz και Boardman 1994. 21. Φιλάρετος 1924-1928, σελ. 470-71. 22. Αρχαιολογικό Δελτίο 19 (1964), σελ. 65-67,

332

Bulletin de Correspondance Hellιnique 90 (1966), σελ. 744, Συριόπουλος 1984, σελ. 52 και 842. 23. Callipolitis-Feytmans 1963, Συριόπουλος 1984, σελ. 52, 842, 979 και Snodgrass 2000, σελ. 203, 268. 24. Αρχαιολογικό Δελτίο 23 (1968), σελ. 112. 25. Αρχαιολογικό Δελτίο 42 (1987), σελ. 61. 26. Σημαντώνη-Μπουρνιά 1988, Boardman 1993, σελ. 81, 208-210, Kurtz και Boardman 1994, σελ. 114-132, Spivey 1996, σελ. 116-122, Osborne 1998, σελ. 195-201 και Σταϊνχάουερ 2001, σελ. 275. 27. Τμήμα μαρμάρινης στήλης του 4ου αιώνα, στην οποία υπάρχει ανάγλυφη παράσταση οκλάζοντος νηπίου. Το κεφάλι της μορφής δε σώζεται βλ. Αρχαιολογικό Δελτίο 23 (1968), σελ. 112. 28. Τμήμα μαρμάρινης ενεπίγραφης στήλης με ανάγλυφη διακόσμηση στεφάνου βλ. Αρχαιολογικό Δελτίο 17 (1961-1962), σελ. 43. Λίγες δεκάδες μέτρα ανατολικά της πλατείας Δαβάκη εντοπίστηκε τμήμα ενεπίγραφης επιτύμβιας στήλης του 4ου αιώνα βλ. Αρχαιολογική Εφημερίδα (1919), σελ. 38. 29. Ναϋδριόσχημη μαρμάρινη στήλη του α΄ τρίτου του 4ου αιώνα με παράσταση καθιστής γυναίκας, προφανώς της νεκρής, με τη θεραπαινίδα της. Στο επιστύλιο του ναΐσκου υπήρχε επιγραφή, η οποία σώζεται αποσπασματικά, βλ. Αρχαιολογικό Δελτίο 29 (19731974), σελ. 157. 30. Μαρμάρινη στήλη του 4ου αιώνα με παράσταση δεξιώσεως, όχι ιδιαίτερα καλοφτιαγμένη, βλ. Αρχαιολογικό Δελτίο 23 (1968), σελ. 112. 31. Μικρή μαρμάρινη στήλη ύψους 0,64 μ. με παράσταση του νεκρού με τη μητέρα του. Πρόκειται για νέο άνδρα που εικονίζεται να κρατά λύρα και λαγουδάκι και, σύμφωνα με το ελεγειακό δίστιχο που έχει χαραχθεί στη βάση του μνημείου, ονομαζόταν «Φυρκίας» και η μητέρα του «Νικοβόλη» βλ. Αρχαιολογικό Δελτίο 19 (1964), σελ. 67, Bulletin de Correspondance Hellιnuque 90 (1966), σελ. 744 και Σταϊνχάουερ 2001, σελ. 300, 421. 32. Αρχαιολογικό Δελτίο 17 (1961-1962), σελ. 43.

33. Αρχαιολογικό Δελτίο 23 (1968), σελ. 112. 34. Αρχαιολογικό Δελτίο 19 (1964), σελ. 67. 35. Αρχαιολογικό Δελτίο 19 (1964), σελ. 67 και Bulletin de Correspondance Hellιnuque 90 (1966), σελ. 744. 36. Kurtz και Boardman 1994, σελ. 127. 37. Spivey 1996, σελ. 190-196 και Osborne 1998, σελ. 218-221. 38. Τσιριβάκος 1968, σελ. 35-36, Σταϊνχάουερ 2001, σελ. 305-309. 39. Αρχαιολογικό Δελτίο 18 (1963), σελ. 45-46. 40. Αρχαιολογικό Δελτίο 19 (1964), σελ. 70. 41. Αρχαιολογικό Δελτίο 32 (1977), σελ. 38-40. 42. Αρχαιολογικό Δελτίο 44 (1989), σελ. 55. 43. Αρχαιολογικό Δελτίο 44 (1989), σελ. 54-55. 44. Αρχαιολογικό Δελτίο 29 (1973-1974), σελ. 156-57. 45. Αρχαιολογική Εφημερίς (1919), σελ. 37-38. 46. Πελεκίδης 1916, Παπαχατζής 1994, σελ. 96-97 και Kurtz και Boardman 1994, σελ. 187. 47. Αρχαιολογική Εφημερίς 1911, σελ. 246-251, Καστριώτης 1915, σελ. 134 και Πελεκίδης 1916. 48. Αρχαιολογικό Δελτίο 34 (1979), σελ. 67-68. 49. Αρχαιολογικό Δελτίο 31 (1976), σελ. 52 και Αρχαιολογικό Δελτίο 32 (1977), σελ. 40. 50. Αρχαιολογικό Δελτίο 32 (1977), σελ. 38. 51. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 165, Καιροφύλας 1995, σελ. 32 και 193, Παπάζογλου 2000, σελ. 24-26. 52. Για την πολιορκία της Ακρόπολης από τον Κιουταχή βλ. Βακαλόπουλος 1975, σελ. 420-28, Δημητρακόπουλος 1975, σελ. 442-453, Φωτιάδης 1977, σελ. 279-377 και Γιαννόπουλος 2003, σελ. 111-116. 53. Για τη μάχη του Αναλάτου βλ. Μακρυγιάννης 1977, σελ. 290-296, Δημητρακόπουλος 1975, σελ. 450-452, Φωτιάδης 1977, σελ. 362-367 και Γιαννόπουλος 2003, σελ. 115-116.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ III 1. Για τον Χαρίλαο Τρικούπη και την πολιτική του βλ. Τσουκαλάς 1977, Φλεριανού 1999 και Αγριαντώνη 2003.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

2. Μπίρης 2003. 3. Φίλιας 1977. 4. Για την εξέλιξη της Αθήνας κατά το β΄ ήμισυ του 19ου αιώνα βλ. Sicilianos 1960, σελ. 325334, Μπίρης 1966, Τραυλός και Κόκκου 1977, Τραυλός 1993, σελ. 235-258, Καλλιβρετάκης 1996, Καιροφύλας 1978 και 2001, Bastιa 2000 και Καρδαμίτση-Αδάμη 2003. 5. Μπίρης 1999, σελ. 274-275, Καρδαμίτση-Αδάμη 2003, σελ. 109, Καιροφύλας 1978, σελ. 66. 6. Τα στοιχεία που αφορούν στην οικιστική και κοινωνική ανάπτυξη της Καλλιθέας από τη δεκαετία του 1880 έως τη σύγχρονη εποχή βασίζονται σε μεγάλο μέρος στους συλλογικούς τόμους των Τριανταφυλλίδη (1972) και Παπάζογλου (2000) και τα έργα των Κασιάνη (1996) και Ψαλιδόπουλου (1997, 2002) που εκδόθηκαν στην Καλλιθέα. Επιπλέον, σημαντικές πληροφορίες αντλήθηκαν από το αφιέρωμα στην ιστορία της Καλλιθέας από τις Επτά Ημέρες της εφημερίδας Η Καθημερινή (13 Απριλίου 2003) με τίτλο Παλιά Καλλιθέα. 7. Μπίρης 1999, σελ. 286-287. 8. Horton 1996, σελ. 38. 9. Αθανασόπουλος, Σ. «Αναμνήσεις από την παλαιά Καλλιθέα: Οι κυνηγοί της Καλλιθέας» στο Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 123. 10. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 251-252 και 257258, Παπαγιαννάκης 1982 και Σύλλογος Φίλων του Σιδηροδρόμου 1999, σελ. 22-37. 11. Μπίρης 1966, σελ. 356. 12. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 27 και 164. 13. Αγριαντώνη 2003, σελ. 58-63. 14. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 189. 15. Παρατίθεται στο Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 189 και το Παπάζογλου 2000, σελ. 32. 16. Μαρωνίτη 2003. 17. Για τον Ernst Ziller και το έργο του βλ. Παπαστάμος 1973 και Καρδαμίτση-Αδάμη 2003, σελ. 111-112. 18. Καρδαμίτση-Αδάμη 2003α, σελ. 10. 19. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 257-258, Σύλλογος Φίλων του Σιδηρόδρομου 1999, σελ. 5059 και Παπάζογλου 2000, σελ. 100-102. 20. Φιλάρετος 1924-1928, Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 223 και 241-242, Κασιάνης 1996, σελ. 1617, 45 σημείωση 2, Παπάζογλου 2000, σελ. 2731 και Κουταβά-Δεληβοριά 2003, σελ. 26-27. 21. Νούτσος 2003, σελ. 255-257. 22. Από τα πρακτικά της συνεδρίας Ανωνύμου Οικοδομικής Εταιρείας στις 5/11/1886 (παρατίθεται και στο Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 191). 23. Από τα πρακτικά της συνεδρίας Ανωνύμου Οικοδομικής Εταιρείας στις 18/7/1887. 24. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 223-224, Κασιάνης 1996, σελ. 17-18 και Παπάζογλου 2000, σελ. 41. 25. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 225, Τσούρας 1994, Κασιάνης 1996, σελ. 45 σημείωση 1, Παπάζογλου 2000, σελ. 53-69.

26. Φιλάρετος 1924-1928, σελ. 167-168. 27. Από την ομιλία της Αλεξάνδρας Κρέμου στη Δημοτική Πινακοθήκη «Σοφία Λασκαρίδου», που δόθηκε στις 23 Μαρτίου 2006 στο πλαίσιο αφιερώματος στον Γεώργιο Κρέμο. 28. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 224. 29. Γεωργιτσoγιάννη 2003, σελ. 12. 30. Φιλάρετος 1924-1928, σελ. 294-297. 31. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 225. 32. Φιλάρετος 1924-1928, σελ. 592. 33. Φιλάρετος 1924-1928, σελ. 600. 34. Κασιάνης 1996, σελ. 26. 35. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 192-193 και 198. 36. Παπάζογλου 2000, σελ. 155. 37. Για την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων και την ελληνική κοινωνία κατά την εποχή εκείνη βλ. Ταρασουλέας 1988, Maurras 2000, Καρδάσης 2001, Llewellyn-Smith 2003, Κοντογιαννίδης 2004, Σολωμού-Προκοπίου 2004 και Ross 2004. 38. Για το Σκοπευτήριο της Καλλιθέας και τους αγώνες σκοποβολής βλ. Παπάζογλου 2000, σελ. 38-39, Παππάς 2000, σελ. 132-133, Καρδάσης 2001, σελ. 98-99, Κοντογιαννίδης 2004, σελ. 144-149, Σολωμού-Προκοπίου 2004, σελ. 74. 39. Οικονόμου 1977 και Αρώνη-Τσίχλη 1999. 40. Γεωργιτσογιάννη 2000, σελ. 115-174 και Γεωργιτσογιάννη 2003, σελ. 12-14. 41. Κασιάνης 1996, σελ. 33-35. 42. Σκριπ, 22 Μαΐου 1911, σελ. 1. 43. Καρδαμίτση-Αδάμη 2003α, σελ. 11. 44. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 104. 45. Καιροφύλας 1978, σελ. 146. 46. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 199-204. 47. Η συνοικία Γαργαρέττας βρίσκεται κάτω από την Ακρόπολη, στην αρχή της οδού Βεΐκου, όπου και ο ναός του Αγίου Ιωάννου Γαργαρέττας (Καιροφύλας 1995, σελ. 53-54). 48. Χρηστομάνος 1988, σελ. 92-95. 49. Το άρθρο του J. M. Cossano έχει συμπεριληφθεί στο Φιλάρετος 1924-1928, σελ. 598-600. Η μετάφραση που παρατίθεται εδώ είναι από το Ψαλιδόπουλος 2002, σελ. 19-20. 50. Αρβανιτόπουλος 2003, σελ. 17. 51. Λεοντίδου 1989, σελ. 48, 60 και 159, Ψαλιδόπουλος 2003, σελ. 6 και Γεωργιτσογιάννη 2003, σελ. 13. 52. Σακελλαρόπουλος, Χ. «Η Καλλιθέα του 19211925» στο Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 30. 53. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 83-85, Αρβανιτόπουλος 2003, σελ. 18-19 και στην επίσημη ιστοσελίδα του Κέντρου Εκπαίδευσης και Αποκατάστασης Τυφλών (http://www.keat. gr/welcome/history.asp). 54. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 81-82. 55. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 227 και Αρβανιτόπουλος 2003, σελ. 19. 56. Γεωργιτσογιάννη 2000. 57. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 232, Γεωργιτσογιάννη 2000, Παπάζογλου 2000, σελ. 81-86

και Αρβανιτόπουλος 2003, σελ. 19-20. 58. Παπάζογλου 2000, σελ. 87-88 και Αρβανιτόπουλος 2003, σελ. 19 και στην επίσημη ιστοσελίδα του Πάντειου Πανεπιστήμιου (http:// www.panteion.gr/gr/new/). 59. Από το Προεδρικό Διάταγμα 22 Ιουνίου / 9 Ιουλίου 1927 που παρατίθεται στο Αρβανιτόπουλος 2003, σελ. 19. 60. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 228, Παπάζογλου 2000, σελ. 137-140, Αρβανιτόπουλος 2003, σελ. 19 και Βαξεβάνογλου 2005. 61. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 254. 62. Για πληροφορίες σχετικά με τους ιπποδρομιακούς αγώνες στη νεότερη Ελλάδα βλ. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 253-254, καθώς και τις ιστοσελίδες http://www.sport.gov. gr/2/21/211/g2115.html και http://www.sport. gov.gr/2/21/211/g2116.html. 63. Σακελλαρόπουλος ό.π. Σελ. 30.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV 1. 2. 3. 4. 5.

Αρ. απόφ. 94, 4/8/1927, τ. 7. Πβ. Άστυ Καλλιθέας, σελ. 34-35. Πβ. Λοΐζος 2001, σελ. 194-195. Αρ. απόφ. 240, τ. 8. Οι πληροφορίες σχετικά με την εγκατάσταση των προσφύγων στην Καλλιθέα προέρχονται από προφορική συνέντευξη του καθηγητή Π. Ηλιάδη στο Τριανταφυλλίδης 1972, και την ανάγνωση των πρακτικών των κοινοτικών αποφάσεων του Δήμου Καλλιθέας, τόμοι 3, 4, 5, 8, 9. 6. Αρχείον Δήμου Καλλιθέας, Βιβλίον Αποφάσεων Κοινότητος Καλλιθέας Αθηνών, αριθμός πρακτικού 1, σελ. 3-4. Πβ. Ψαλιδόπουλος 2002. 7. 13/5/1927, τόμος 3, σελ. 2. 8. Όπ.π., σελ. 6. 9. Όπ.π., σελ. 9. 10. Όπ.π., σελ. 36. 11. Αρ. απόφ. 95. 12. Όπ.π., αρ. απόφ. 65. 13. Αρ.απόφ. 7, τ. 5. 14. Αρ. απόφ. 65, 11/6/1927, τόμος 3. 15. Αρ. απόφ. 71, τόμος 3. 16. Αρ. απόφ. 11, τόμος 4. 17. Όπ.π. 18. Αρ. απόφ. 10, τόμος 4. 19. Αρ. απόφ. 4, τόμος 4. 20. Αρ. απόφ. 4-5, τόμος 4. 21. Αρ. απόφ. 8. 22. Αρ. απόφ. 48, τ. 7, 21/11/1929. 23. Αρ. απόφ. 14, τ. 7. 24. Αρ. απόφ. 173, τ. 7. 25. Αρ. απόφ. 8, τ. 4. 26. Αρ. απόφ. 46, τ. 7. 27. Αρ. απόφ. 169, τ. 7. 28. Αρ. απόφ. 205, τ. 8. 29. Όπ.π. 30. Aρ. απόφ. 271, τ. 8. 31. Αρ. απόφ. 284, τ. 8.

333

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

32. Αρ. απόφ. 15, τ. 10. 33. Αρ. απόφ. 205, τ. 8 34. Αρ. απόφ. 163, τ. 9 35. Αρ. απόφ. 295, τ. 9. 36. Αρ. απόφ. 244, τ. 9. 37. Αρ. απόφ. 18, τ. 10. 38. Αρ. απόφ. 19, τ. 10. 39. Αρ. απόφ. 4, τ. 10 και αρ. απόφ. 12, τ. 10. 40. Αρ. απόφ. 1, 18, τ. 10. 41. Αρ. απόφ. 2, τ. 10. 42. Αρ. αποφ. 2, τ. 10, 1932. 43. Αρ. απόφ. 4/5, τ. 10. 44. τ. 10. 45. Αρ. απόφ. 257, τ. 9. 46. Αρ. απόφ. 9, τ. 10. 47. Αρ. απόφ. 187, τ. 9. 48. Αρ. απόφ. 13, τ. 10-11/1931. 49. Πβ. Παπάζογλου, 2000, σελ. 155. 50. Αρ. απόφ. 1, τ. 10. 51. Όπ. π. 52. Αρ. απόφ. 3, τ. 10. 53. Αρ. απόφ. 1, τ. 10. 54. Αρ. απόφ. 4, τ. 10. 55. Αρ. απόφ. 4, τ. 10. 56. Αρ. απόφ. 5, τ. 10. 57. Αρ. απόφ. 5, τ. 10. 58. Αρ. απόφ. 5, τ. 10. 59. Αρ. απόφ. 6, τ. 10. 60. Αρ. απόφ. 6 και 8 τ. 10. 61. Αρ. απόφ. 10, τ. 10. 62. Αρ. απόφ. 1, τ. 10. 63. Αρ. απόφ. 1, τ. 10. 64. Αρ. απόφ. 4, τ. 10. 65. Αρ. απόφ. 4, τ. 10. 66. Αρ. απόφ. 7, τ. 10. 67. Όπ.π. 68. Αρ. απόφ. 10, τ. 10. 69. Αρ. απόφ. 11, τ. 10. 70. Αρ. απόφ. 11, τ. 10. 71. Αρ. απόφ. 12, τ. 10. 72. Αρ. απόφ. 12, τ. 10. 73. Αρ. απόφ. 15, τ. 10. 74. Αρ. απόφ. 7 και 8, τ. 10.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ V 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

Αρ. απόφ. 2, τ. 18. Αρ. απόφ. 3, τ. 18. Αρ. απόφ. 4, τ. 18. Αρ. απόφ. 5, τ. 18. Αρ. απόφ. 8, τ. 18. Αρ. απόφ. 13, τ. 18. Αρ. απόφ. 26, τ. 18. Αρ. απόφ. 35, τ. 18. Αρ. απόφ. 48/49/50, τ. 18. Αρ. απόφ. 50, τ. 18. Αρ. απόφ. 52, τ. 18. Αρ. απόφ. 53, τ. 18. Αρ. απόφ. 57, τ. 18.. Συνεδρίασις 7ης Αυγούστου 1936, τ. 18, σελ. 175. 15. Αρ. απόφ. 59, τ. 18.

334

16. Αρ. απόφ. 75, τ. 18. 17. Αρ. απόφ. 77, τ. 18. 18. Παπάζογλου, σελ. 194. 19. Αρ. απόφ. 106, τ. 18. 20. Συνεδρίασις 1η 9/12/ 1938. 21. Συνεδρίασις 3, 4, 6. 22. Συνεδρίασις 7. 23. Συνεδρίασις 35. 24. Καλλιθαϊκός Τύπος, 30 Σεπτεμβρίου 1934. 25. Καλλιθαϊκός Τύπος, 10/12/1934.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI 1. Φιλάρετος 1924-1928, σελ. 468-70. 2. Ψαλιδόπουλος 2003, σελ. 20 και Γεωργιτσογιάννη 2003, σελ. 13. 3. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 67-73 και Παπάζογλου 2000, σελ. 144-146 και 149-152. 4. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 89-92, Κοκαλιάρης, Θ. «Η Καλλιθέα της προπολεμικής δεκαετίας» στο Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 42, Κουταβά-Δεληβοριά 2003, σελ. 27 και Παπάζογλου 2000, σελ. 166, 192-193. 5. Κοκαλιάρης όπ.π, σελ. 39. 6. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 75-79 και Παπάζογλου 2000, σελ. 158-162. 7. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 76. 8. Κοκαλιάρης όπ.π., σελ. 40. 9. Οι ζωγράφοι παρατέθηκαν με αλφαβητική σειρά. 10. Τα βιογραφικά και εργογραφικά στοιχεία για τους καλλιτέχνες και λόγιους της Καλλιθέας που παρουσιάζονται στο παρόν λεύκωμα βασίζονται στην έρευνα της γράφουσας αλλά σε μεγάλο βαθμό και στη συστηματική έρευνα των μαθητών του 4ου και του 7ου Ενιαίου Λυκείου Καλλιθέας, τα αποτελέσματα της οποίας παρουσιάστηκαν στα ημερολόγια που εξέδωσαν τα δύο αυτά Λύκεια για το 2003 και το 2004 αντιστοίχως. 11. Καλλιγάς 1965, Λυδάκης 1976, σελ. 466, Λυδάκης 1976α, σελ. 344-347, Παπάζογλου 2000, σελ. 185-186 και Κέπετζης 2003. 12. Παπαϊωάννου 1972, Λυδάκης 1976, σελ. 127, Παπάζογλου 2000, σελ. 188-189. 13. Λυδάκης 1976, σελ. 241-242,Λυδάκης 1976α, σελ. 352-354, Λυδάκης και Κοντόπουλος 1976, Κασιάνης 1996, σελ. 56-57, Παπάζογλου 2000, σελ. 189-191, Κουταβά-Δεληβοριά 2003, σελ. 29. 14. Τριανταφυλλίδης 1992, σελ. 109-122, Λυδάκης 1976, σελ. 219-220, Λυδάκης 1976α, σελ. 309, Κασιάνης 1996, σελ. 55-56, Παπάζογλου 2000, σελ. 42-52 και 186-187 και ΚουμετάκηΠαπαδοπούλου 2003. 15. Κουμετάκη-Παπαδοπούλου 2003, σελ. 24. 16. Κέπετζης 2003. 17. Κουμετάκη-Παπαδοπούλου 2003, σελ. 24. 18. Βαλέτας 1966, σελ. 127. 19. Λυδάκης 1976, σελ. 487, Παπάζογλου 2000, σελ. 187-188. 20. Λυδάκης 1976, σελ. 379 και Λυδάκης 1976α,

σελ. 351. 21. Οικονομίδου 1961, Λυδάκης 1976α, σελ. 444445 και Λυδάκης 1976, σελ. 302 22. Κασιάνης 1996, σελ. 57-58. 23. Λυδάκης 1981, σελ. 331-332 και Μυκονιάτης 1996, σελ. 18-20, 193. 24. Λυδάκης 1981, σελ. 462-463 και Μυκονιάτης 1996, σελ. 199-200. 25. Πόρτολος, Δημητρακόπουλος και Δασκαλόπουλος 1998. 26. Πόρτολος, Δημητρακόπουλος και Δασκαλόπουλος 1998, σελ. 15. 27. Πόρτολος, Δημητρακόπουλος και Δασκαλόπουλος 1998, σελ. 17. 28. Κείμενο του Αρχέλαου γραμμένο στις 17.09.1994 στο Πόρτολος, Δημητρακόπουλος και Δασκαλόπουλος 1998, σελ. 9. 29. Σε άρθρο του Ν.Καλογερόπουλου στον Καλλιθεϊκό Τύπο (07.11.1934) που παρατίθεται στο Παπάζογλου 2003, σελ. 183-184. 30. Για τη λογοτεχνία του Μεσοπολέμου βλ. Vitti 1977 και Πολυκανδριώτη 2003. Κοκαλιάρης ο.π. Σελ. 39. 31. Κοκαλιάρης ο.π. Σελ. 39. 32. Βαλέτας 1966, σελ. 116, Παναγιωτόπουλος 1969, σελ. 173-200, Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 243, Vitti 1987, σελ. 317-318, Ψαλιδόπουλος 2002, σελ. 105-108, Σταφυλάς, Μ. «Η περίπτωση του δυστυχούς Γρυπάρη», στο Στεφανόπουλος 2002, σελ. 36-41 και Κακουλίδου, Χ. «Αφιέρωμα στο Γιάννη Γρυπάρη» στο Στεφανόπουλος 2002. σελ. 42-52. 33. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 243. 34. Βαλέτας 1966, σελ. 127, Παναγιωτόπουλος 1969, σελ. 313-343, Κασιάνης 1996, σελ. 4546 και Κράνης, Α. «Σωτήρης Σκίπης, ο άνθρωπος και το έργο του» στο Στεφανόπουλος 2002, σελ. 149-166. 35. Πετριτάκης και Χατζίνη 1984, Κασιάνης 1996, σελ. 47-50, Ψαλιδόπουλος 2002, σελ. 110-112 και Κωνσταντέλλου, Λ. «Αφιέρωμα στο Γιάννη Χατζίνη» στο Στεφανόπουλος 2002, σελ. 68-70. 36. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 242. 37. Κασιάνης 1996, σελ. 59. 38. Βαλέτας 1966, σελ. 152 και Γιαλουράκης, Στρατηγοπούλου και Ιατρόπουλος 1985, τ. 2, σελ. 146-152. 39. Βαλέτας 1962, σελ. 161. 40. Τσάκωνας 1992β, σελ. 96-97. 41. Αλέπης 1963 και Βαλέτας 1966, σελ. 130. 42. Βαλέτας 1966, σελ. 105-107. 43. Βαλέτας 1966, σελ. 103. 44. Παπαϊωάννου 1982, σελ. 106-107 και Κουταβά-Δεληβοριά 2003, σελ. 30. 45. Από το φύλλο του Καλλιθαϊκού Τύπου που εκδόθηκε στις 9 Σεπτεμβρίου 1934 και παρατίθεται στον Κοκαλιάρη όπ.π., σελ. 42. 46. Παπάζογλου 2000, σελ. 280-285. 47. Λοΐζος 2001, σελ. 58. 48. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 263-264, Παπάζογλου 2000, σελ. 281-282 και Κουταβά-Δε-

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

ληβοριά 2003, σελ. 30. 49. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 49-50 και Γεωργιτσογιάννη 2003α, σελ. 21. Επιπλέον, η ενότητα σχετικά με τον Τύπο της Καλλιθέας έχει βασιστεί και στην ανέκδοτη μελέτη των Γεωργιτσογιάννη, Ε., Κιτσαρά, Α. και Μαυρογεωργή, Ν. με τίτλο «Η Καλλιθέα και ο Τύπος της» που θα δημοσιευτεί στα πρακτικά του διεθνούς συνεδρίου με θέμα Ο Ελληνικός Τύπος, 1784 έως σήμερα. Ιστορικές και Θεωρητικές Προσεγγίσεις (Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών/ Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα 2325 Μαΐου 2002). 50. Κασιάνης 1996, σελ. 64. 51. Για τον Χρήστο Πύρπασο βλ. Γιαλουράκης, Στρατηγοπούλου και Ιατρόπουλος 1985, τ. 2, σελ. 28-30 και Ράλλη-Υδραίου, Μ. «Εξερευνώντας τον εσωτερικό κόσμο του Χρήστου Πύρπασου» στο Στεφανόπουλος 2002, σελ. 167-173. 52. Κασιάνης 1996, σελ. 64-65 και Γεωργιτσογιάννη 2003α, σελ. 21. 53. Κοκαλιάρης όπ.π., σελ. 42.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19.

Λοΐζος 2001, σελ. 150. Ψαλιδόπουλος 2002, σελ. 26. Πβ. Παπάζογλου, όπ.π., σελ. 219. Πβ Ψαλιδόπουλος 2002, σελ.27/28. Λοϊζος 2001, σελ. 149-167. Πράξις 145-150, 28/10/1940, τ. 22. Πράξις 164, 20/12/1940, τ. 22. 199, 16/4/1941 και 200, 17/4/1941, τ. 22. 203, 9/5/1941, τ. 22. 208. 2/6/1941, τ. 22. 219, 7/9/1941, τ. 22. 230 και 231, 7/7/41, τ. 22. Πράξις 274, 8/8/1941, τ. 22. 310, 311, 312, 5/9/1941, τ. 22. 308, 5/9/1941, τ. 22. 326, 10/9/1941, τ. 22. 335, 30/9/41, τ. 22. 385, 17/11/1941, τ. 22. Διαχειριστικός έλεγχος, ο οποίος διενεργήθηκε στον δήμο μετά την Απελευθέρωση και αφορούσε στην κατοχική περίοδο, δεν καταλόγισε στον Γεώργιο Κατσιμαγκλή τίποτε περισσότερο από την εξ αμελείας απώλεια ενός οδοστρωτήρα, ενώ οι πολιτικές σκοπιμότητες του Εμφυλίου τού απέδωσαν «εθνικήν δράσιν αξίαν επαίνου», πβ. Ψαλιδόπουλος, όπ.π., σελ. 27/28. 20. Το μέγεθος και της πολιτικής επιρροής του ΕΑΜ μεταξύ του πληθυσμού της Καλλιθέας περιγράφεται πάντοτε –τόσο από τους υποστηρικτές του όσο και από τους αντιπάλους του– ως ιδιαίτερα μεγάλο. Επειδή, όμως, οι συνθήκες που επικράτησαν μετά την Απελευθέρωση δεν επέτρεψαν ποτέ την επιστημονική διάσωση ιστορικών στοιχείων ως δυνάμει ενδεικτικό μέγεθος αυτής της

επιρροής, προτείνονται ως τέτοιο στοιχείο τα αποτελέσματα των πρώτων μεταπολεμικών δημοτικών εκλογών του 1951. Σ’ αυτές, ο συνδυασμός της Αριστεράς συγκέντρωσε ποσοστό 19,32% των ψήφων. Πβ. Ψαλιδόπουλος, όπ.π., σελ. 28/29) 21. Ενδιαφέρον είναι να σημειωθεί ότι η Π.Ε.Α.Ν. υπήρξε η μόνη αντιστασιακή οργάνωση που διαλύθηκε εθελοντικά μετά την Απελευθέρωση, θεωρώντας πως με αυτήν είχε εκπληρωθεί, πλέον, η αποστολή της. Πβ. Ψαλλιδόπουλος, όπ.π., σελ.31/32. 22. όπ.π., σελ. 158. 23. Δίπλα στο χοροδιδασκαλείο του Α. Σιμόπουλου και κάτω ακριβώς από το καφενείο του Τσάλτα, που ήταν στη δεξιά πλευρά της εισόδου της στοάς από τη λεωφόρο Θησέως, σήμερα Ελευθερίου Βενιζέλου. Πβ. Παπάζογλου, όπ.π., σελ. 231. 24. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι η ύπαρξη του συγκεκριμένου τυπογραφείου αποκαλύφθηκε από τον ιδιοκτήτη του σπιτιού της οδού Σκρα, Β. Μενεμένη, μόλις το 1984. Επί 42 ολόκληρα χρόνια ο Καλλιθεάτης πρόσφυγας κρατούσε κρυφή την ύπαρξη της κρύπτης ακόμα κι από την ίδια του την οικογένεια. Πβ. Παπάζογλου, όπ.π., σελ. 236. 25. Πβ. Ψαλιδόπουλος, όπ.π., σελ. 29-30. 26. Την παραπάνω πρακτική είχε δει ένας από τους κρατουμένους, που ονομαζόταν Καλοϊδάς, ο οποίος όταν ήρθε η σειρά του, αντί να στρίψει την πλάτη του και να φύγει όπως του υποδείκνυε ο Γερμανός αξιωματικός, αυτός τον γρονθοκόπησε, πήδηξε τη μάντρα και μέσα από το ρέμα της Κατσιποδούς διέφυγε προς την Καλλιθέα. Το γεγονός αυτό έγινε δεκτό με μεγάλο ενθουσιασμό, όταν μαθεύτηκε στην Καλλιθέα παρά το βαρύ πένθος του τόπου από την εκτέλεση των δεκάδων Καλλιθεατών. Πβ Παπάζογλου, όπ.π., σελ. 219/221. 27. Λοΐζος, όπ.π., σελ. 225. 28. Πράξις 34, τ. 25. 29. 55/11-4-1946, τ. 25. 30. 23/16-5-1946, τ. 25. 31. 57/11-4-1946, τ. 25. 32. 71/29-4-1946, τ. 25. 33. 112/20-6-1946, τ. 25. 34. 79/16-5-1946, τ. 25. 35. 86/16-5-1946, τ. 25. 36. 96/27-5-1946, τ. 25. 37. 114/11-7-1946, τ. 25. 38. 114/11-7-1946, τ. 25. 39. 143/24-7-1946, τ. 25. 40. 151/31-7-1946, τ. 25. 41. 211/4-10-1946, τ. 25. 42. 50/2-3-47. 43. 54/2-3-47. 44. 131/17-7-1947. 45. 148/17-7-1947. 46. 255/18-12-1947. 47. 18/19-1-1948.

48. 98/9-6-1948. 49. 100/9-6-1948 50. 126/15-7-1948. 51. 136/21-7-1948. 52. 256/15-10-1948, τ. 26. 53. 20/30-3-1949, τ. 28. 54. 105-109/18-5-1949, τ. 28. 55. 164/6-7-1949. 56. 175/6-7-1949. 57. 176/6-7-1949. 58. 176/6-7-1949. 59. 115, 25-5-1949, τ.28) 60. 122/8-6-1949, τ. 28. 61. 238/24-8-1949, τ. 28. 62. Εφημερίδα Η Καλλιθέα, 15/9/1949, αριθμός φύλλου 124, σελ. 1. 63. 406/16-12-1949, τ. 30. 64. 19/16-1-1950, τ. 30. 65. 409/16-12-1949, τ. 30. 66. 117/27-3-1950, τ. 30. 67. 104/5-5-1950. 68. 167/22-5-1950, τ. 30. 69. 321/22-8-1950, τ. 31. 70. 30/5/1950.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII 1. Για τη λογοτεχνία της δεκαετίας 1940 βλ. Μαρωνίτης 2003. 2. Βαλέτας 1966, σελ. 153, Κορίτσογλου, Μ. «Αφιέρωμα στην Καλλιθεάτισσα ποιήτρια Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη» στο Στεφανόπουλος 2002, σελ. 174-176, Ψαλιδόπουλος 2002, σελ. 90, Κουταβά-Δεληβοριά 2003, σελ. 28. 3. Της Νιότης και της Λευτεριάς, εκδ. Θεμέλιο (1978), σελ. 22-23. 4. Βαλέτας 1966, σελ. 152-153, Γιαλουράκης, Στρατηγοπούλου και Ιατρόπουλος 1985, τ. 1, σελ. 48-50, Πέττα 1986, Ράκκα-Χατζοπούλου 1987, Φρέρη 1988, Νικολιδάκης 1990 και Τσάκωνας 1992, σελ. 121-128. 5. Αφιέρωμα στο Μάρκο Αυγέρη. Αθήνα: Κέδρος 1976 και Νικολόπουλος 1987. 6. Τσάκωνας 1992, σελ. 334-336. 7. Βαλέτας 1966, σελ. 145, Τσάκωνας 1992α, σελ. 128-139, Κασιάνης 1996, σελ. 47, Πιερρουτσάκος, Γ. «Αφιέρωμα στο Γιάννη Κορδάτο» στο Στεφανόπουλος 2002, σελ. 18-26, Φαράκος, Γρ. «Οδοιπορικό γνωριμίας της γενιάς του ’40 με το έργο του Γιάννη Κορδάτου» στο Στεφανόπουλος 2002, σελ. 27-32 και Ψαλιδόπουλος 2002, σελ. 89-91. 8. Βαλέτας 1966, σελ. 172, Νάκου 1978 και Κοσμάς 1990. 9. Για τις παραστάσεις και τις πολιτιστικές εκδηλώσεις στην Ελεύθερη Ελλάδα, βλ. Καγγελάρη 2003, σελ. 299-230. Για τη Λαϊκή Σκηνή του Κοτζιούλα, βλ. «Θέατρο στο βουνό. Η Λαϊκή Σκηνή της VIII Μεραρχίας του ΕΛΑΣ», Θέατρο, 53-54 (1976), σελ. 21-61. 10. Καούρης, Ε. «Ανάμνηση του Σκίπη. Στα χρό-

335

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

11. 12. 13. 14.

νια της Κατοχής» στο Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 147. Χατζίνης, Γ. 1955. Ελληνικά Κείμενα, σελ. 209. Καούρης όπ.π., σελ. 148. Χατζίνης όπ.π., σελ. 209. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 264.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IX 1. Γ. Ψαλιδόπουλος, 1992, σελ. 57/58. 2. Αρ. Συνεδρίασης 1, 2, 3, τ. 31. 3. Αρ. Συνεδρίασης 3, τ. 31. 4. Αρ. Σ. 6, 20/7/1951, τ. 31. 5. Αρ. Σ. 6, 20/7/1951. 6. Αρ. Σ. 7, 27/7/1951, τ. 31. 7. Όπ.π. 8. Αρ. Σ. 9, 13/8/1951. 9. Αρ. Σ. 11, τ. 31. 10. Αρ. Σ. 12, 18/9/1951, τ. 31. 11. Αρ. Σ. 13, 19/9/1951, τ. 31. 12. Αρ. Σ. 16, 2/11/1951,τ. 31. 13. Αρ. Σ. 17, 22/11/1951. 14. Αρ. Σ. 22, 16/1/1952, τ. 31. 15. Αρ. Σ. 25, 20/2/1952, τ. 31. 16. Όπ.π. 17. Αρ. Σ. 23, 30/1/1952, τ. 31. 18. Αρ. Σ. 25, 20/2/1952. 19. Αρ. Σ. 33-34, 23/7/1952 και 6/8/1952, τ. 31. 20. Αρ. Σ. 27, 2/4/1952, τ. 31. 21. Αρ. Σ. 29, 14/5/1952, τ. 31. 22. Αρ. Σ. 32, 25/6/1952. 23. Αρ. Σ. 31, 11/6/1952, τ. 31. 24. Αρ. Σ. 32, 25/6/1952, τ. 31. 25. Αρ. Σ. 34, 23/7/1952, τ. 31. 26. Αρ. Σ. 36, 21/8/1952, τ. 31. 27. Αρ. Σ. 37, 17/9/1952, τ. 31. 28. Αρ. Σ. 35, 14/8/1952, τ. 31. 29. Αρ. Σ. 39, 29/10/1952 και 46, 11/2/1953, τ. 31. 30. Αρ. Σ. 47, 4/3/1953, τ. 31. 31. Αρ. Σ. 49, 27/3/1953. 32. Αρ. Σ. 48, 11/3/1953. 33. Αρ. Σ. 57, 12/8/1953. 34. Αρ. Σ. 62, 4/12/1953. 35. Αρ. Σ. 64, 30/12/1953. 36. Αρ. Σ. 66,68, 15/1/1954, 4/2/1954, τ. 31. 37. Αρ. Σ. 69, 2/3/1954. 38. Φ.Ε.Κ. Α’ 139/1/7/1954. 39. Αρ. Σ. 34, 5/6/1956, τ. 43. 40. Αρ. Σ. 36, 21/6/1956, τ. 43. 41. Αρ. Σ. 37, 3/7/1956, τ. 43. 42. Αρ. Σ. 43, 22/11/1956, τ. 43. 43. Αρ. Σ. 48, 15/2/1957, τ. 43). 44. Αρ. Σ. 57, 3/10/1957, τ. 43. 45. Αρ. Σ. 59, 5/12/1957, τ. 43. 46. Αρ. Σ. 60, 27/1/1958. 47. Αρ. Σ. 61, 5/1/1958. 48 Αρ. Σ. 62, 5/2/1958. 49. Αρ. Σ. 70, 4/7/1958. 50. Αρ. Σ. 69, 9/6/1958. 51. Αρ. Σ.70, 4/7/1958.

336

52. Αρ. Σ. 74, 8/10/1958. 53. Αρ. Σ. 78, 9/1/1959. 54. Όπ.π. 55. Αρ. πρ. 4, 2/7/1959, τ. 43. 56. Αρ. πρ. 6, 8/9/1959, τ. 43. 57. Αρ. απόφ. 71, 24/7/1958. 58. Αρ. Σ. 5, 4/8/1959. 59. Αρ. Σ. 6, 8/9/1959. 60. Αρ. πρ. 5, 9/6/1960, τ. 43. 61. Αρ. πρ. 9, 22/11/1960, τ. 43. 62. Αρ. πρ. 10, 5/12/1960-3, 25/1/1961-4, 6/2/1961, τ. 43. 63. Αρ. πρ. 12, 20/1/1961. 64. Αρ. πρ. 14, 14/11/1963, τ. 52. 65. Αρ. πρ. 11, 1/8/1963, τ. 52. 66. Αρ. πρ. 11, 3/10/1963. 67. Αρ. πρ.1, 23/1/1964, τ. 52. 68. Αρ. πρ. 14, 13/9/1964, τ. 53. 69. Πβ. Άστυ Καλλιθέας, όπ.π., σελ. 220. 70. Β.Δ. 473/64. 71. Διατέθηκε χώρος πίσω από το Δημοτικό Στάδιο, όπου άρχισε να λειτουργεί το 1966 θερινό θέατρο, αρ. πρ. 11, 25/7/1967, τ. 57. 72. Αρ. πρ. 3, 20/2/1967, τ. 57. 73. Αρ. πρ. 3, 20/2/1967, τ. 57. 74. Αρ. πρ. 4, 9/3/1967, τ. 57. 75. Αρ. πρ. 5, 27/3/1967, τ. 57. 76. Αρ. πρ. 7, 4/5/1967, τ. 57. 77. Αρ. πρ. 8, 21/5/1967, τ. 57. 78. Αρ. πρ. 10, 11, 12. 79. Αρ. πρ. 18, 17/11/1967, τ. 57. 80. Πβ. Παπάζογλου, όπ.π., σελ. 368-372 και Θ. Γ. Ψαλιδόπουλος, όπ.π., σελ. 82-86. 81. Πβ. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 217. 82. Πβ. Αρ. πρ. 8, 22-5-1978.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ X 1. Παρατίθεται στο Παπάζογλου 2000, σελ. 159160. 2. Κασιάνης 1996, σελ. 59. 3. Για τα ονόματα των εικαστικών της Καλλιθέας κατά την περίοδο 1945-1970 βλ. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 47, Κασιάνης 1996, σελ. 57-58, Παπάζογλου 2000, σελ. 462 και Κουταβά-Δεληβοριά 2003, σελ. 30-31. 4. Λυδάκης 1976, σελ. 121 και Λυδάκης 1976α, σελ. 438. 5. Λυδάκης 1976, σελ. 403, Σχινά 2002, σελ. 7 και 135. 6. Σχινά 2002, σελ. 8 και 141. 7. Λυδάκης 1976, σελ. 454-455, Σχινά 2002, σελ. 7-8 και 145-146. 8. Οι πληροφορίες για το ατελιέ της Καλλιθέας προέρχονται από τον κατάλογο της έκθεσης του Ιδρύματος Πέτρου και Μαρίκας Κυδωνιέως με έργα των Φασιανού, Σπεράντζα και Στεφάνου από την περίοδο της Καλλιθέας (1962-1967). Η έκθεση είχε τίτλο «Το ατελιέ της Καλλιθέας» και πραγματοποιήθηκε το καλοκαίρι του 2002 (Σχινά 2002). 9. Σχινά 2002, σελ. 17.

10. Σχινά 2002, σελ. 13. 11. Σχινά 2002, σελ. 15. 12. Τσούχλου 1977, Λυδάκης 1981, σελ. 274-276, Μυκονιάτης 1996, σελ. 198-199 και Ψαλιδόπουλος 2002, σελ. 92. 13. Λυδάκης 1981, σελ. 277-178 και Μυκονιάτης 1996, σελ. 209-210. 14. Ψαλιδόπουλος 2002, σελ. 91-92. 15. Βουλγαρίδης 2001, σελ. 84-115. 16. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 265, Παπάζογλου 2000, σελ. 280-285 και Κουταβά-Δεληβοριά 2003, σελ. 30. 17. Λεμός 1989, σελ. 191-222. 18. Για τα ονόματα των λογίων της Καλλιθέας κατά την περίοδο 1945-1970 βλ. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 46-47, Κασιάνης 1996, σελ. 52-55, Παπάζογλου 2000, σελ. 462 και Κουταβά-Δεληβοριά 2003, σελ. 28-29. 19. Βαλέτας 1966, σελ. 187-188, Γιαλουράκης, Στρατηγοπούλου και Ιατρόπουλος 1985, τ. 2, σελ. 28-30, Τσάκωνας 1992β, σελ. 443-447 και Κοκκινίδης 1997. 20. Παπαϊωάννου 1982, σελ. 106-107. 21. Για τις εφημερίδες της Καλλιθέας κατά την περίοδο 1945-1970 βλ. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 50-51, Κασιάνης 1996, σελ. 67, Παπάζογλου 2000, σελ. 334-335, Γεωργιτσογιάννη 2003α, σελ. 21 και Γεωργιτσογιάννη, Κιτσαρά και Μαυρογεώργη υπό έκδοση.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΙ 1. Ψαλιδόπουλος 1997, σελ. 240-243. 2. Σακκάς 1979, σελ. 54-56. 3. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 64 και Παπάζογλου 2000, σελ. 207. 4. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 60-61 και Παπάζογλου 2000, σελ. 203. 5. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 62-63 και Παπάζογλου 2000, σελ. 206. 6. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 62 και Παπάζογλου 2000, σελ. 205. 7. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 62 και Παπάζογλου 2000, σελ. 205. 8. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 59 και Παπάζογλου 2000, σελ. 198. 9. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 59-60, Παπάζογλου 2000, σελ. 199-200 και Κασιάνης 1996, σελ. 37-42. 10. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 61-62 και Παπάζογλου 2000, σελ. 204. 11. Τριανταφυλλίδης 1972, σελ. 63-64 και Παπάζογλου 2000, σελ. 206. 12. Τριανταφυλίδης 1972, σελ. 65, Παπάζογλου 2000, σελ. 209 και Κασιάνης 1996, σελ. 4243. 13. Παπάζογλου 2000, σελ. 465.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ / BIBLIOGRAPHY

ΕΠΙΛΕΓΜΈΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ SELECTED BIBLIOGRAPHY IN GREEK ΑΓΡΙΑΝΤΏΝΗ, Χ. 2003. «Η ελληνική οικονομία, η συγκρότηση του ελληνικού καπιταλισμού, 1871-1909» στην Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ. 5, Τα χρόνια της σταθερότητας, 1871-1909. Η οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη του Ελληνισμού [επιμ. Β. Παναγιωτόπουλος]. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σελ. 55-70 ΑΛEΠΗΣ, Κ. 1963. Το χρονικό της ζωής μου. Αθήνα: Το Ελληνικό Βιβλίο ANDEWES, A. 2005. «Η ειρήνη του Νικία και η Σικελική εκστρατεία» στο Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, τ. 4, Ο Χρυσός Αιώνας. Πελοποννησιακός πόλεμος: η μεγάλη σύγκρουση Αθήνας-Σπάρτης [επιμ. Β. Παναγιωτόπουλος]. Αθήνα: Τα Νέα-Ελληνικά Γράμματα, σελ. 201-39 ΑΡΒΑΝΙΤΟΠΟΥΛΟΣ, Σ. 2003. «Εκπαιδευτικά ιδρύματα» στο Παλιά Καλλιθέα (αφιέρωμα στο Η Καθημερινή, Επτά Ημέρες, 12/04/2003) [επιμ. Κ. Λιόντης], σελ. 17-20 ΑΡΩΝΗ-ΤΣΙΧΛΗ, Κ. 1999. Το σταφιδικό ζήτημα και οι κοινωνικοί αγώνες, Πελοπόννησος 1893-1905. Αθήνα: Παπαζήσης ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Α. 1975. «Η Επανάσταση κατά το 1826: τα πολεμικά γεγονότα από τον Ιούλιο ως το τέλος του 1826», στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΒ΄, Η Ελληνική Επανάσταση και η ίδρυση του ελληνικού κράτους. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, σελ. 420-434 ΒΑΛΕΤΑΣ, Γ. 1966. Επίτομη ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Αθήνα: Ράντος ΒΑΞΕΒΑΝΟΓΛΟΥ, Α. 2005. Σιβιτανίδειος Σχολή Τεχνών και Επαγγελμάτων. Από την ίδρυση στην καθιέρωση. Αθήνα: Σιβιτανίδειος Δημόσια Σχολή ΒΛΑΧΟΣ, Α. 1901. Ανάλεκτα, τ. Ι, Διηγήματα, κοινωνικαί εικόνες και μελέτες. Αθήνα: Σακελλαρίου-Μπεκ VITTI, M. 1977. Η γενιά του τριάντα. Ιδεολογία και μορφή [μτφρ. Μ. Ζορμπά]. Αθήνα: Ερμής VITTI, M. 1987. Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας [μτφρ. Μ. Ζορμπά]. Αθήνα: Οδυσσέας ΒΟΥΛΓΑΡΙΔΗΣ, Τ. 2001. Λιθογραφία, η ζωή μου. Αθήνα: Γραφεμπορική ΓΑΡΔΙΚΑ-ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΥ, K. 1984. «H ελληνική κοινωνία την εποχή του Χ. Τρικούπη» στο Όψεις της ελληνικής κοινωνίας του 19ου αιώνα [επιμ. Δ. Tσαούσης]. Aθήνα: Eστία, σελ. 177-191 ΓΕΩΡΓΙΤΣΟΓΙΑΝΝΗ, Ε. 2000. Παναγής Α. Χαροκόπος (1835-1911), η ζωή και το έργο του. Αθήνα: Νέα Σύνορα-Α.Α. Λιβάνη ΓΕΩΡΓΙΤΣΟΓΙΑΝΝΗ, Ε. 2003. «Η κοινωνική σύνθεση» στο Παλιά Καλλιθέα (αφιέρωμα στο Η Καθημερινή, Επτά Ημέρες, 12/04/2003) [επιμ. Κ. Λιόντης], σελ. 12-16 ΓΕΩΡΓΙΤΣΟΓΙΑΝΝΗ, Ε. 2003α. «Ο Τύπος στην Καλλιθέα» στο Παλιά

Καλλιθέα (αφιέρωμα στο Η Καθημερινή, Επτά Ημέρες, 12/04/2003) [επιμ. Κ. Λιόντης], σελ. 21-22 ΓΙΑΛΟΥΡΑΚΗΣ, Μ., ΣΤΡΑΤΗΓΟΠΟΥΛΟΥ, Δ. και ΙΑΤΡΟΠΟΥΛΟΣ, Δ. 1985. Σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία. Ανθολογία. Αθήνα: Άλμπατρος ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, Γ. 2003. «Τα πολεμικά γεγονότα: η κρίσιμη τριετία, 1825-1826» στην Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ. 3, Η Ελληνική Επανάσταση 1821-1832. Ο αγώνας της Ανεξαρτησίας και η ίδρυση του ελληνικού κράτους [επιμ. Β. Παναγιωτόπουλος]. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σελ. 103-118 GRAVES, R. 1979. Οι ελληνικοί μύθοι [μτφρ. Α. Ελεύθερου]. Αθήνα: Πλειάς-Ρόγκας DAKIN, D. 1983. Ο αγώνας των Ελλήνων για την ανεξαρτησία, 18211833 [μτφρ. Ρ. Σταυρίδη-Πατρικίου]. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, Ο. 1975. «Η Επανάσταση κατά το 1827: πολεμικά γεγονότα», στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΒ΄, Η Ελληνική Επανάσταση και η ίδρυση του ελληνικού κράτους. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, σελ. 442-456 ΚΑΓΓΕΛΑΡΗ, Δ. 2003. «Η θεατρική σκηνή 1940-1949» στην Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ. 8, Η εμπόλεμη Ελλάδα, 1940-1949 [επιμ. Β. Παναγιωτόπουλος]. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σελ. 293-302 ΚΑΙΡΟΦΥΛΑΣ, Γ. 1978. Η Aθήνα και οι Αθηναίοι, 1834-1934. Η ζωή στην πρωτεύουσα τα πρώτα εκατό χρόνια της. Αθήνα: Φιλιππότης ΚΑΙΡΟΦΥΛΑΣ, Γ. 1995. Τοπωνύμια της Αθήνας, του Πειραιά και των περιχώρων. Αθήνα: Φιλιππότης ΚΑΙΡΟΦΥΛΑΣ, Γ. 2001. Η Αθήνα της Μπελ Επόκ. Αθήνα: Ίρις ΚΑΛΛΙΒΡΕΤΑΚΗΣ, Λ. 1996. «Η Αθήνα του 19ου αιώνα. Από επαρχιακή πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, πρωτεύουσα του Ελληνικού Βασιλείου» στο Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών [επιμ. Ε. Γραμματικοπούλου]. Αθήνα: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών ΚΑΛΛΙΓΑΣ, Μ. 1965. «Φωκάς, ο καλλιτέχνης, ο ευεργέτης». Ζυγός, 58-68 ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΗ-ΑΔΑΜΗ, Μ. 2003. «Ο αστικός χώρος 1871-1909» στην Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ. 5, Τα χρόνια της σταθερότητας, 1871-1909. Η οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη του Ελληνισμού [επιμ. Β. Παναγιωτόπουλος]. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σελ. 107-126 ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΗ-ΑΔΑΜΗ, Μ. 2003α. «Πολεοδομική ταυτότητα» στο Παλιά Καλλιθέα (αφιέρωμα στο Η Καθημερινή, Επτά Ημέρες, 12/04/2003) [επιμ. Κ. Λιόντης], σελ. 8-11 ΚΑΡΔΑΣΗΣ, Β. 2001. Ολυμπιακοί Αγώνες στην Αθήνα 1896-1906. Αθήνα: Έφεσος ΚΑΣΙΑΝΗΣ, Ε.Θ. 1996 (β΄ έκδοση). Η Καλλιθέα. Σελίδες από την ιστορίαν της, 1884-1963 [επανέκδοση υπό του Δήμου Καλλιθέας με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 70 χρόνων από την ίδρυση της κοινότητας Καλλιθέας]. Καλλιθέα: Δήμος Καλλιθέας

337

ΒIBLIOGRAPHY

ΚΑΣΤΡΙΩΤΗΣ, Π. 1915. «Το νεκροταφείο του Παλαιού Φαλήρου και η άκρα Κωλιάς». Αρχαιολογική Εφημερίς, 134-135 ΚΕΠΕΤΖΗΣ, Α. 2003. «Δύο σπίτια, δύο ιστορίες» στο Παλιά Καλλιθέα (αφιέρωμα στο Η Καθημερινή, Επτά Ημέρες, 12/04/2003) [επιμ. Κ. Λιόντης], σελ. 25 ΚΟΝΤΟΓΙΑΝΝΙΔΗΣ, Τ. 2004. Η θρυλική Ολυμπιάδα του Σπύρου Λούη. Φως στις άγνωστες «Ολυμπιάδες» του Ζάππα και στα παρασκήνια των αγώνων του 1896. Αθήνα: Άγκυρα ΚΟΚΚΙΝΙΔΗΣ, Δ. 1997. Βιβλιογραφία Τατιάνας Γκρίτση - Μιλλιέξ (19451996). Αθήνα: Καστανιώτης ΚΟΣΜΑΣ, Ν. 1990. Γιώργος Κοτζιούλας, ο ποιητής της εθνικής αντίστασης. Αθήνα: Δωδώνη ΚΟΥΜΕΤΑΚΗ-ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, Α. 2003. «Σοφία Λασκαρίδου» στο Παλιά Καλλιθέα (αφιέρωμα στο Η Καθημερινή, Επτά Ημέρες, 12/04/2003) [επιμ. Κ. Λιόντης], σελ. 23-25 KURTZ, D.C. και BOARDMAN, J. 1994. Έθιμα ταφής στον αρχαίο ελληνικό κόσμο [μτφρ. Ο. Βιζυηνού και Θ. Ξένου]. Αθήνα: Ινστιτούτο του Βιβλίου – Μ. Καρδαμίτσα ΚΟΥΤΑΒΑ-ΔΕΛΗΒΟΡΙΑ, Β. 2003. «Η Μονμάρτη των Αθηνών» στο Παλιά Καλλιθέα (αφιέρωμα στο Η Καθημερινή, Επτά Ημέρες, 12/04/2003) [επιμ. Κ. Λιόντης], σελ. 26-30 ΛΕΜΟΣ, Α. 1989. Η ουτοπία του Θέσπη. Θεατρικό οδοιπορικό. Αθήνα: Φιλιππότης ΛΕΟΝΤΊΔΟΥ, Λ. 1989. Πόλεις της σιωπής. Εργατικός εποικισμός της Αθήνας και του Πειραιά, 1909-1940. Αθήνα: ΠΤΙ-ΕΤΒΑ ΛΟΪΖΟΣ, Β. 2001. Άγριες ιστορίες. Το οδοιπορικό ενός σύγχρονου Οδυσσέα από την Καλλιθέα. Αθήνα: Εντός ΛΥΔΑΚΗΣ, Σ. 1976. Οι Έλληνες Ζωγράφοι, τ. 4, Λεξικό των Ελλήνων ζωγράφων και χαρακτών (16ος - 20ος αιώνας). Αθήνα: Μέλισσα ΛΥΔΑΚΗΣ, Σ. 1976α. Οι Έλληνες Ζωγράφοι, τ. 3, Η ιστορία της νεοελληνικής ζωγραφικής (16ος - 20ος αιώνας). Αθήνα: Μέλισσα ΛΥΔΑΚΗΣ, Σ. 1981. Οι Έλληνες Γλύπτες, τ. 5, Η νεοελληνική γλυπτική, ιστορία – τυπολογία – λεξικό γλυπτών. Αθήνα: Μέλισσα ΛΥΔΑΚΗΣ, Σ. και ΚΟΝΤΟΠΟΥΛΟΣ, Α. 1976. «Κωνσταντίνος Μαλέας», στο Οι Έλληνες Ζωγράφοι, τ. 2, 20ος αιώνας. Αθήνα: Μέλισσα, 53-87 ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ 1977. Στρατηγού Μακρυγιάννη απομνημονεύματα [πρώτη έκδοση: 1907]. Αθήνα: Μπάυρον ΜΑΡΩΝΙΤΗ, Ν. 2003. «Η εποχή του Γεωργίου Α΄. Πολιτική ανανέωση και αλυτρωτισμός» στην Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ. 5, Τα χρόνια της σταθερότητας, 1871-1909. Η οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη του Ελληνισμού [επιμ. Β. Παναγιωτόπουλος]. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σελ. 9-36 ΜΑΡΩΝΊΤΗΣ, Δ. 2003. «Η λογοτεχνία του πολέμου, 1939-1949» στην Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ. 8, Η εμπόλεμη Ελλάδα, 1940-1949 [επιμ. Β. Παναγιωτόπουλος]. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σελ. 303-320 MAURRAS, C. 2000. Αθήνα 1896. Οι πρώτοι Ολυμπιακοί Αγώνες [μτφρ. Π. Πανταζή]. Αθήνα: Ωκεανίδα ΜΠΙΡΗΣ, Κ. 1966. Αι Αθήναι από τον 19ον εις τον 20ον αιώνα. Αθήναι: Καθίδρυμα Πολεοδομίας και Ιστορίας των Αθηνών ΜΠΙΡΗΣ, Μ. 2003. Αθηναϊκή αρχιτεκτονική 1875-1925. Αθήνα: Μέλισσα BOARDMAN, J. 1993. Ελληνική πλαστική: κλασσική περίοδος [μτφρ. Δ. Τσουκλίδου]. Αθήνα: Ινστιτούτο του Βιβλίου – Μ. Καρδαμίτσα ΜΥΚΟΝΙΑΤΗΣ, Η. 1996. Ελληνική Τέχνη – Νεοελληνική Γλυπτική. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών ΝΑΚΟΥ, Λ. 1978. Οι παραγνωρισμένοι: ο ποιητής Γιώργος Κοτζιούλας, η ζωγράφος Ερασμία Μπέρτσα, η λαογράφος Ειρήνη Σπανδωνίδου. Η ζωή καί το έργο τους. Αθήνα: Δωρικός ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ, Γ. 1987. Μάρκος Αυγέρης, ο αντιστασιακός. Η ζωή και το έργο του. Αθήνα: Νέοι Καιροί ΝΙΚΟΛΙΔΑΚΗΣ, Μ. 1990. Έλλη Αλεξίου. Μηνύματα από το έργο της, παιδαγωγικά – ανθρωπιστικά – κοινωνικά. Ηράκλειο: Ψυχοτεχνική ΝΟΥΤΣΟΣ, Π. 2003. «Η σοσιαλιστική σκέψη, από την επίκληση του Ρήγα

338

στην ενηλικίωση του ΚΚΕ» στην Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ. 6, Η εθνική ολοκλήρωση, 1909-1922 [επιμ. Β. Παναγιωτόπουλος]. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σελ. 255-266 ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΟΥ, Ι. 1961. «Γ. Οικονομίδης, τρία χρόνια από τον θάνατό του». Ζυγός, 35-36 ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ, Ν. 1977. «Το ελληνικό κράτος από το 1881 ως το 1913», στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΔ΄, Το Ελληνικό κράτος από το 1881 ως το 1913. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, σελ. 192-197 ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ, Μ. 1969. Νεοελληνική ποιητική ανθολογία. Αθήνα: Ακάδημος ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΑΚΗΣ, Λ. 1982. Οι ελληνικοί σιδηρόδρομοι (1882-1910): γεωπολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές διαστάσεις. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ, Χ. 2000. Η Καλλιθέα του χθες και του σήμερα. Καλλιθέα: Έρευνα Καλλιθέας ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ, Α. 1972. Παντελής Γ. Ζωγράφος και τα βυζαντινά κειμήλια της κεντρικής Εύβοιας. Αθήνα ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ, Γ. 1982. Ντόμπρα και σταράτα. Αθήνα: Κάκτος ΠΑΠΑΣΤΑΜΟΣ, Δ. 1973. Ερνέστος Τσίλλερ. Αθήνα: Υπουργείο Πολιτισμού και Επιστημών ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ, Ν.Δ. 1980. Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, Αχαϊκά και Αρκαδικά. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ, Ν.Δ. 1994. Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, Αττικά. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών ΠΑΠΠΑΣ, Α. 2000. Ο ιστορικός Ιλισσός και η παριλίσσια περιοχή. Αθήνα: Πολιτισμικός Οργανισμός Δήμου Αθηναίων ΠΕΛΕΚΙΔΗΣ, Σ. 1916. «Ανασκαφή Φαλήρου». Αρχαιολογικό Δελτίο, 13-64 ΠΕΤΡΙΤΑΚΗΣ, Γ. και ΧΑΤΖΊΝΗ, Φ. 1984. Ο Γιάννης Χατζίνης και τα νεοελληνικά γράμματα. Συμβολή στη μελέτη της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Αθήνα: Τυποεκδόσεις ΠΕΤΤΑ, Σ. 1986. Ανέσπερη. Αθήνα: Ιωνία POLLITT, J.J. 1994. Η τέχνη στην ελληνιστική εποχή [μτφρ. Α. Γκάζη]. Αθήνα: Παπαδήμα ΠΟΛΥΚΑΝΔΡΙΩΤΗ, Ο. 2003. «Η λογοτεχνία: τα χρόνια του Μεσοπολέμου και η γενιά του ’30» στην Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ. 7, Ο Μεσοπόλεμος, 1922-1940 [επιμ. Β. Παναγιωτόπουλος]. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σελ. 235-257 ΠΟΡΤΟΛΟΣ, Δ., ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, Ο. και ΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Δ. 1998. Ο σκιτσογράφος Ηλίας Κουμετάκης. Αθήνα: Άγρα – Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο ΡΑΚΚΑ–ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ, Α. 1987. Καλησπέρα, Έλλη. Αθήνα: Καστανιώτης ΣΑΚΚΑ, Γ.Η. 1979. Το ιστορικό της ανεγέρσεως του Παμποντιακού Ηρώου. Αθήνα: Σωματείο Ανέγερσης Παμποντιακού Ηρώου στην Καλλιθέα ΣΗΜΑΝΤΩΝΗ-ΜΠΟΥΡΝΙΑ 1988. Αττικά κλασικά επιτύμβια ανάγλυφα. Αθήνα: Καρδαμίτσα ΣΟΛΩΜΟΥ-ΠΡΟΚΟΠΙΟΥ, Α. 2004. Αθήνα 1896, Α΄ Διεθνείς Ολυμπιακοί Αγώνες. Αθήνα: Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος ΣΤΑΪΝΧΑΟΥΕΡ, Γ. 2001. Το Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιώς. Αθήνα: EFG Eurobank Ergasias ΣΤΕΦΑΝΟΠΟΥΛΟΣ, Θ. 2002. Ανθολογία εκδηλώσεων και παρουσιάσεων του Νέου Πνευματικού Κύκλου, 2000-2002. Καλλιθέα: Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου Καλλιθέας - Νέος Πνευματικός Κύκλος ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΦΙΛΩΝ ΤΟΥ ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΟΥ, 1999. Οι ελληνικοί σιδηρόδρομοι: η διαδρομή τους από το 1869 έως σήμερα. Αθήνα: Μίλητος ΣΥΡΙΟΠΟΥΛΟΣ, Κ. 1983. Εισαγωγή εις την Αρχαίαν Ελληνικήν Ιστορίαν. Οι μεταβατικοί χρόνοι από της Μυκηναϊκής εις την Αρχαϊκήν περίοδον 1200-700 π.Χ. Αθήνα: Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία ΣΧΙΝΑ, Α. 2002. Το ατελιέ της Καλλιθέας. Βασίλης Σπεράντζας, Νίκος Στεφάνου, Αλέκος Φασιανός. Άνδρος: Ίδρυμα Πέτρου και Μαρίκας Κυδωνιέως ΤΑΡΑΣΟΥΛΕΑΣ, Α. 1988. Ολυμπιάδες στην Αθήνα. Αθήνα: Ταρασουλέας

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ, Τ. 1972. Άστυ Καλλιθέας, ιστορία-λεύκωμα-οδηγός 1884-1972. Καλλιθέα: Η Καλλιθέα ΤΡΑΥΛΟΣ, Ι. 1993 (β΄ έκδοση). Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών. Αθήνα: Εκδόσεις Καπόν ΤΡΑΥΛΟΣ, Ι. και ΚΟΚΚΟΥ, Α. 1977. «Κοινωνία και πολιτισμός από το 1833 ως το 1881: πολεοδομία και αρχιτεκτονική», στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ΄, Νεώτερος Ελληνισμός, από το 1833 ως 1881. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, σελ. 515-528 ΤΣΑΚΩΝΑΣ, Δ. 1992. Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας και πολιτικής κοινωνίας, τ. 7, Από τη γενιά του 1930 μέχρι τον ελληνικό κοινοτισμό. Αθήνα: Σώφρων ΤΣΑΚΩΝΑΣ, Δ. 1992α. Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας και πολιτικής κοινωνίας, τ. 7, Από τους στοχαστές του Μεσοπολέμου μέχρι τη σχολή της Θεσσαλονίκης. Αθήνα: Σώφρων ΤΣΑΚΩΝΑΣ, Δ. 1992β. Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας και πολιτικής κοινωνίας, τ. 8, Από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και την Αντίσταση μέχρι τη γενιά του 1940 και την πρώτη μεταπολεμική γενιά. Αθήνα: Σώφρων ΤΣΙΡΙΒΑΚΟΣ, Η.Κ. 1986. «Ειδήσεις εκ Καλλιθέας». Αρχαιολογικά Ανάλεκτα Αθηνών, 1, 35-36 ΤΣΟΥΚΑΛΑΣ, Κ. 1977. «Η ανορθωτική προσπάθεια του Χαρίλαου Τρικούπη, 1882-1895», στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΔ΄, Το Ελληνικό κράτος από το 1881 ως το 1913. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, σελ. 8-22 και 39-56 ΤΣΟΥΡΑΣ, Α. 1994. Συμβολή του ιστορικού Γ.Π. Κρέμου στη μελέτη της Μονής του Οσίου Λουκά Βοιωτίας. Αράχωβα Βοιωτίας: Ιερά Μονή Οσίου Λουκά Βοιωτίας ΤΣΟΥΧΛΟΥ, Δ. 1977. Απάρτης. Αθήνα: Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας – Σχολή Μωραϊτη ΦΙΛΑΡΕΤΟΣ, Γ. 1924-1928. Σημειώσεις από του 75ου υψώματος (18481923). Αθήνα ΦΙΛΙΑΣ, Β. 1977. «Κοινωνία και πολιτισμός από το 1833 ως το 1881: κοινωνία» στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ΄, Νεώτερος Ελληνισμός, από το 1833 ως 1881. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, σελ. 448-454 ΦΛΕΡΙΑΝΟΥ, Α. 1999. Χαρίλαος Τρικούπης, η ζωή και το έργο του. Αθήνα: Βουλή των Ελλήνων ΦΡΕΡΗ, Μ. 1988. Η Έλλη Αλεξίου σαν γυναίκα. Αθήνα: Βασιλείου ΦΩΤΙΑΔΗΣ, Δ. 1977 (β΄ έκδοση). Η Επανάσταση του Εικοσιένα, τ. 3. Αθήνα: Βότση HORTON, G. 1996. Στην Αθήνα του καιρού μου (1893-1897) [μτφρ. Λ. Παπαθεμελή]. Θεσσαλονίκη: Αίγειρος ΧΡΗΣΤΟΜΑΝΟΣ, Κ. 1988. Η κερένια κούκλα [πρώτη έκδοση: 1911]. Αθήνα: Νεφέλη ΨΑΛΙΔΟΠΟΥΛΟΣ, Γ. 1992. Κρίσιμες ώρες για την Καλλιθέα και την Τοπική Αυτοδιοίκηση. Καλλιθέα ΨΑΛΙΔΟΠΟΥΛΟΣ, Θ. 1997. Καλλιθέα. Σελίδες ιστορίας και πολιτικής. Καλλιθέα: Ανδρεατίδου ΨΑΛΙΔΟΠΟΥΛΟΣ, Θ. 2002. Κείμενα για την πόλη και τον πολιτισμό. Καλλιθέα: Δήμος Καλλιθέας ΨΑΛΙΔΟΠΟΥΛΟΣ, Θ. 2003. «Καλλιθέα, μια πόλη μια ιστορία» στο Παλιά Καλλιθέα (αφιέρωμα στο Η Καθημερινή, Επτά Ημέρες, 12/04/2003) [επιμ. Κ. Λιόντης], σελ. 3-7

ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΗ ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ SELECTED BIBLIOGRAPHY IN OTHER LANGUAGES BASTÉA, E. 2000. The creation of modern Athens. Planning the myth. Cambridge: Cambridge University Press CALLIPOLITIS-FEYTMANS, D. 1963. “Tombes de Callithea en Attique”. Bulletin de Correspondance Hellénique, 87, 404-430 COULSON, W., PALAGIA, O., SHEAR, T.L., SHAPIRO, H.A. and FROST, F.J. 1994. The archæology of Athens and Attica under the democracy. Proceedings

of an international conference celebrating 2500 years since the birth of democracy in Greece, held at the American School of Classical Studies at Athens, December 4-6, 1992. Oxbow Monograph 37. Oxford: Oxbow ELIOT, C.W.J. 1962. Coastal Demes of Attica: a study in the policy of Kleisthenes. Phœnix, Journal of the Classical Association of Canada supplementary volume V. Toronto: University of Toronto Press LLEWELLYN SMITH, M. 2003. The Athens Olympic Games of 1896: sport, society and politics in late 19th century Greece. Toronto OSBORNE, R. 1985. Demos: the discovery of classical Attica. Cambridge: Cambridge University Press OSBORNE, R. 1998. Archaic and classical Greek art. Oxford-New York: Oxford University Press ROSS, J.F.L. 2004. Olympic homecoming: Greece’s legacy and the 2004 Athens Games. Athens: Explorer SICILIANOS, D. 1960. Old and new Athens [transl. R. Liddell]. London: Putnam SNODGRASS, A.M. 20002. The Dark Age of Greece. Edinburgh: Edinburgh University Press SPIVEY, N. 1996. Understanding Greek sculpture. Ancient meanings, modern readings. London: Thames & Hudson TRAILL, J.S. 1975. The political organisation of Attica: a study of the demes, trittyes and phylai and their representation in the Athenian Council. Hesperia Supplement 14. Princeton, New Jersey: American School of Classical Studies at Athens TRAILL, J.S. 1986. Demos and trittys: epigraphical and topographical studies in the organisation of Attica. Toronto: Athenians, Victoria College VON EICKSTEDT, K.-V. 1991. Beiträge zur Topographie des Antiken Piräus. Αθήνα: Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία WHITEHEAD, D. 1986. The demes of Attica 508/7, a political and social study. Princeton: Princeton University Press

ΠΗΓΕΣ Πρακτικά Κοινοτικού Συμβουλίου Καλλιθέας: τόμοι 3, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 11, 12. Πρακτικά Δημοτικού Συμβουλίου Καλλιθέας: τόμοι 18, 22, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 39, 43, 52, 57. Ευρετήρια αποφάσεων Δημοτικών Συμβουλίων 1926-1974 Αρχείο Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας Αρχείο Γραφείου Τύπου Δήμου Καλλιθέας Αρχείο Δημοτικής Βιβλιοθήκης Δήμου Καλλιθέας Αρχείο Συλλόγου Ποντίων Καλλιθέας «Αργοναύται - Κομνηνοί» Αρχείο Συλλόγου Κωνσταντινουπολιτών Καλλιθέας Αρχείο Μουσείου Εθνικής Αντίστασης Οδού Μπιζανίου Αρχείο Δανιήλ Γάλλου Αρχείο Γεωργίου Ψαλιδόπουλου Αρχείο Γεωργίου Κυριόπουλου Αρχείο Δημητρίου Βασιλόπουλου Αρχείο Κώστα Ασκούνη Αρχείο Πλάτωνος Δαβάκη

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ Αρχείο Αρχείο Αρχείο Αρχείο Αρχείο Αρχείο Αρχείο Αρχείο Αρχείο Αρχείο Αρχείο

Ιωάννη Γκρίτση Κωστή Λιόντη Αγγελικής Παπαδοπούλου-Κουμετάκη Ρένας Δημητριάδου-Σκανδαλάκη Ανδρέα Ανδρεόπουλου Δανιήλ Γάλλου Δημήτρη Λούκα Συλλόγου Ποντίων «Αργοναύται - Κομνηνοί» Συλλόγου Κωνσταντινουπολιτών Καλλιθέας Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Καλλιθέας Γραφείου Τύπου Δήμου Καλλιθέας

339

CONTENΤS PREFACE of the mayor of Κallithea Kostas Αskounes ................................................................................................................................... 6

CHAPTER IX

Kallithea during the period 1950-1974

Topography ..........................................................................................................................................23

Kallithea after the Civil war .................................................................................................... 248 Municipal authorities during 1951-1967 ......................................................................... 248 Nikolaos Skandalakes (1951-1961) ..................................................................................... 248 Hares Paulopoulos (1961-1964)............................................................................................ 249 Ioannes Gallos (1964-1967) ..................................................................................................... 250 The dictatorship, 1967-1974 .................................................................................................... 250 Municipal authorities during the dictatoship, 1967-1974 ..................................... 250 The population of Kallithea during the 1960s and 1970s ................................... 251

CHAPTER IΙ

CHAPTER X

PREFACE of the vice - mayor Theodoros Psalidopoulos ................................................................................................................. 10 ΙNTRODUCTION by Georgios Giannakopoulos......................................................... 14 CHAPTER I Getting to know Kallithea From antiquity until the Greek Revolt

Theseus and Kallithea ...................................................................................................................38 Kallithea during antiquity ...........................................................................................................38 Cemeteries at Kallithea Kallithea during the years of the Greek Revolt The Analatos battle (1827)..........................................................................................................39

CHAPTER IΙΙ

The Kallithea settlement 1884-1925

Athens during the last decades of the 19th century.....................................................86 Kallithea during the 19th century, before 1885...............................................................86 The Building Combany S.A. and the establishment of the Kallithea settlement (1884).......................................................................................... 87 The ﬁrst inhabitants of the new athenians suburb ......................................................88 The revival of the Olympic Games and the Kallithea shooting-gallery Skopefterion (1896) ..........................................88 Kallithea during the ﬁrst decades of the 20th century...............................................89 Home of the Bleind .........................................................................................................................89 National War Orphanage (19120) .........................................................................................90 Nursemaid School (1912).............................................................................................................90 Harokopeion School of Home Economics and Professions for women (1915) ........................................................................................90 Panteios Supreme School of Political Sciences (1927) ................................................90 Sivitanedeios Public School of Trade and Vocations (1927) .................................. 91 The Faleron Racecource ............................................................................................................... 91 Kallithea’s Residents Association............................................................................................ 91

CHAPTER IV

Establishment of the Community

Refugees at Kallithea 1919-1925 ........................................................................................... 114 Community of Kallithea - Nikolaos Chatzopoulos ..................................................... 114 Demetrios Anagnostou ................................................................................................................ 114 Ioannes Arapakes............................................................................................................................115

CHAPTER V

Establishment of the Municipality (1934-1940)

Ioannes Arapakes (1934-1941).............................................................................................. 130 The dictatorship of 4 August 1936 .................................................................................... 130 Life at Kallithea during the 1930s ....................................................................................... 131

CHΑPTER VI

Cultural life during the Mid-War

Kallithea, a centre of intellectuals (late 19th - early 20th century) .................... 164 Intellectual and artist activity during the Mid-War period................................. 164 Entertainment at Mid-War Kallithea................................................................................. 165 Kallithean Press during the 1920s and 1930s ............................................................. 166

CHAPTER VII

World War II – German Occupation – Civil War (1940-1951)

The German Occupation of Athens and the hazardous winter of 1941 ...................................................................................... 196 Municipal authorities during the German Occupation Resistance at Kallithea ................................................................................................................ 196 Resistance Press at Kallithea .................................................................................................. 197 The ﬁght at Bizaniou Street .................................................................................................... 198 The 28th August blockade ........................................................................................................ 198 The events of December 1944................................................................................................ 198 Municipal authorities during the period 1945-1951................................................ 198

CHAPTER VIII

Intellectuals in National Resistance

Cultural avtivity during World War II ............................................................................. 210

340

Post-War cultural avtivity at Kallithea 1945-1975

Intellectual and artistic activity after the Liberation................................................ 270 Tzitziﬁes by night ........................................................................................................................... 271 Kallithean Press during the period 1945-1975 ............................................................ 271

CHAPTER XI

Modern Kallithea 1975-2005

Ioannes Gallos (1975-1985) ..................................................................................................... 324 Georgios Psalidopoulos (1985-1990)................................................................................. 325 Georgios Kyriopoulos (1991-1999) .................................................................................... 325 Kostas Askounes (1999-2006) .............................................................................................. 326 Squares and parks ......................................................................................................................... 326 Churchs and parishes .................................................................................................................. 326 Public health and social welfare ........................................................................................... 326 Education and schools................................................................................................................ 326 Cultural organisation and clubs ............................................................................................ 326 Local Press ......................................................................................................................................... 326 Sport organisations and clubs ................................................................................................ 326

ACKNOWLEDGEMENTS............................................................................................. 330 NOTES .............................................................................................................................................. 332 BIBLIOGRAPHY .................................................................................................................... 337

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ του Δημάρχου Καλλιθέας Κώστα Ασκούνη ................................................................................................................................ 7

ΠΡΟΛΟΓΟΣ του Αντιδημάρχου Καλλιθέας Θοδωρή Γ. Ψαλιδόπουλου ..................................................................................................... 11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ του Γιώργου Γιαννακόπουλου .......................................................... 15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι Γνωριμία με τον Δήμο Καλλιθέας Η σύγχρονη όψη της πόλης........................................................................................................ 19

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ

Αναδρομή στην ιστορία της Καλλιθέας

Από την αρχαιότητα έως την Ελληνική Επανάσταση ..............................................25 Ο Θησέας και η Καλλιθέα ..........................................................................................................26 Η περιοχή στην αρχαιότητα ......................................................................................................26 Τα νεκροταφεία της αρχαιότητας .........................................................................................30 Η περιοχή της Καλλιθέας κατά τα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης – Η μάχη του Αναλάτου .........................................36

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ Ο οικισμός της Καλλιθέας 1884-1925 Η Αθήνα κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα ..................................... 41 Η περιοχή της Καλλιθέας κατά τον 19ο αιώνα μέχρι το 1885 ........................... 44 Η Ανώνυμος Οικοδομική Εταιρεία και η ίδρυση του οικισμού Καλλιθέας (1884) ............................................................................................. 46 Οι πρώτοι κάτοικοι του νέου προαστίου ......................................................................... 57 Αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων – Το Σκοπευτήριο (1896) ......................63 Η Καλλιθέα κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα ......................................65 Οίκος Τυφλών (1906) .....................................................................................................................71 Εθνικόν Ορφανοτροφείον Πολέμου (1912) ...................................................................... 73 Διδασκαλείον Νηπιαγωγών (1912) ....................................................................................... 74 Χαροκόπειος Οικοκυρική και Επαγγελματική Σχολή Θηλέων (1915)...................................................................... 75 Πάντειος Ανωτάτη Σχολή Πολιτικών Επιστημών (1927) ........................................77 Σιβιτανίδειος Τεχνική Σχολή Τεχνών και Επαγγελμάτων (1927) .................... 78 Ο Ιππόδρομος του Φαλήρου .....................................................................................................80 Σύλλογος Κατοίκων Καλλιθέας..............................................................................................85

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV Η ίδρυση της Κοινότητας Καλλιθέας Η εγκατάσταση των προσφύγων στην Καλλιθέα .......................................................93 Η ίδρυση της Κοινότητας............................................................................................................99 Νικόλαος Χατζόπουλος ..............................................................................................................99 Δημήτριος Αναγνώστου ............................................................................................................. 103 Ιωάννης Αραπάκης........................................................................................................................112

ΚΕΦΑΛΑΙΟ V

Η ίδρυση του Δήμου Καλλιθέας 1934-1940

Ιωάννης Αραπάκης (1934-1941) ........................................................................................... 117 Η κοινωνική ζωή στην Καλλιθέα.......................................................................................... 127

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI Η πνευματική και καλλιτεχνική ζωή κατά τις δεκαετίες 1920-1930 Η Καλλιθέα ως ενδιαίτημα ανθρώπων του πνεύματος ....................................... 133 Η πνευματική και καλλιτεχνική δραστηριότητα κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου............................................................................... 133 Οδυσσέας Φωκάς .......................................................................................................................... 136 Παντελής Ζωγράφος ................................................................................................................... 137 Κωνσταντίνος Μαλέας .............................................................................................................. 137 Σοφία Λασκαρίδου ...................................................................................................................... 138 Αλέξανδρος Χριστοφής ..............................................................................................................144 Κωνσταντίνος Ρωμανίδης .........................................................................................................144 Γεώργιος Οικονομίδης................................................................................................................ 145 Θωμάς Θωμόπουλος.................................................................................................................... 146 Αντώνιος Σώχος ............................................................................................................................. 146 Ηλίας Κουμετάκης ........................................................................................................................ 147 Ιωάννης Γρυπάρης........................................................................................................................ 152 Σωτήρης Σκίπης ............................................................................................................................. 154 Γιάννης Χατζίνης ........................................................................................................................... 156 Κούλης Αλέπης ............................................................................................................................... 158

Ψυχαγωγία και διασκέδαση στην Καλλιθλέα του Μεσοπολέμου ................ 159 Ο Τύπος της Καλλιθέας κατά τις δεκαετίες 1920-1930 ..................................... 162

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος – Εμφύλιος 1940-1951 Η γερμανική κατοχή και ο σκληρός χειμώνας του 1941 ..................................... 169 Οι κατοχικές δημοτικές αρχές ............................................................................................. 175 Γιώργος Κατσιμαγκλής .............................................................................................................. 176 Η Εθνική Αντίσταση στην Καλλιθέα ................................................................................. 177 Ο αντιστασιακός Τύπος ............................................................................................................ 180 Η μάχη της οδού Μπιζανίου .................................................................................................. 182 Το μπλόκο της 28ης Αυγούστου ........................................................................................... 185 Τα Δεκεμβριανά ............................................................................................................................. 188 Δημοτικές αρχές περιόδου 1945-1951 ............................................................................. 190 Τηλέμαχος Κοσμίδης ................................................................................................................. 190 Γεώργιος Ιατρίδης ...................................................................................................................... 192

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII

Οι άνθρωποι του πνεύματος

στην Εθνική Αντίσταση ............................................................................................................. 201 Η συμμετοχή των διανοουμμένων στην Αντίσταση ................................................ 201 Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη .............................................................................................. 201 Έλλη Αλεξίου ................................................................................................................................... 202 Μάρκος Αυγέρης .......................................................................................................................... 203 Γιώργος Βαλέτας .......................................................................................................................... 205 Γιάννης Κορδάτος......................................................................................................................... 205 Γιώργος Κοτζιούλας .................................................................................................................... 207

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΧ Από την ανασυγκρότηση στη Δικτατορία 1950-1974 Η Καλλιθέα μετά τον Εμφύλιο ............................................................................................ 213 Δημοτικές αρχές 1951-1967 .................................................................................................... 215 Νικόλαος Σκανδαλάκης (1951-1961) ............................................................................... 215 Η δεύτερη θητεία του Νικολάου Σκανδαλάκη .......................................................... 224 Ιωάννης Γάλλος (1964-1967) ................................................................................................. 238 Λίγο πριν από το πραξικόπημα .......................................................................................... 241 Δημοτικές αρχές της Δικτατορίας (1967-1974) .......................................................... 242 Πληθυσμιακή σύνθεση της Καλλιθέας κατά τη δεκαετία του 1960-1970 ....................................................................................... 246

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Χ Η πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση 1945-1975 Εμμανουήλ Ζέπος ....................................................................................................................... 257 Θανάσης Απάρτης ....................................................................................................................... 262 Αχιλλέας Απέργης ......................................................................................................................... 263 Αρχέλαος Αντώναρος.................................................................................................................. 263 Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ ........................................................................................................266 Η νυχτερινή διασκέδαση στις Τζιτζιφιές ....................................................................... 268 Ο καλλιθεϊκός Τύπος κατά την περίοδο 1945-1975 ............................................... 268

ΚΕΦΑΛΑΙΟ XI Η σύγχρονη Καλλιθέα, 1975-2005 Δημαρχική θητεία Ιωάννη Γάλλου (2975-1985) ........................................................ 273 Η δημαρχία Γεωργίου Ψαλιδόπουλου (1985-1990)............................................... 286 Η δημαρχία Γεωργίου Κυριόπουλου (1991-1999) .................................................. 289 Η δημαρχία Κώστα Ασκούνη (1999-2006) .................................................................. 293 Υγεία, πρόνοια και φορείς κοινωνικής μέριμνας ...................................................... 307 Μόρφωση και εκπαιδευτικά ιδρύματα ......................................................................... 313 Πολιτιστικοί οργανισμοί και σύλλογοι............................................................................ 315 Τοπικός Τύπος .............................................................................................................................. 320 Αθλητικοί οργανισμοί, σύλλογοι και εγκαταστάσεις ........................................... 322 Τα αθλητικά σωματεία της Καλλιθέας ......................................................................... 323

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ........................................................................................................................ 331 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ .......................................................................................................................... 332 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ..................................................................................................................... 337

341

Η ΕΚΔΟΣΗ ΚΑΛΛΙΘΕΑ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΥΛΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥ ΔΗΜΟΥ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ

ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΔΗΜΗΤΡΗ ΛΟΥΚΑ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ 3.000 ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟ ΤΟΥ 2006

ΜΕ ΤΗΝ

ΤΟΥ