ΑΝΤΙΘΕΣΗ ΤΕΥΧΟΣ 5 by John Var

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 1

αντίθεση τεύχος 5

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 2

ΑΝΤΙΘΕΣΗ - περιοδική επιθεώρηση λόγου και δραστηριότητας έκδοση του Κ.Ο. του ΚΚΕ (μ-λ)

ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ:

ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ:

Μανόλης Αρκολάκης

Θοδωρής Φωτόπουλος

τετραμηνιαία περιοδική έκδοση

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Εκτός των Τειχών, αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία Εμμ. Μπενάκη 43 106 81, Αθήνα τηλ.: 210 3303639 φαξ: 210 3815597 ηλ. διεύθυνση: pubs@ektostonteixon.gr

ΚΡΙ

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ - ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΕΣ

Εκτός των Τειχών, βιβλιοπωλείο Γραβιάς 10-12 106 78, Αθήνα τηλ: 210 3303348 ηλ. διεύθυνση: books@ektostonteixon.gr ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΒΙΒΛΙΩΝ, ΕΝΤΥΠΩΝ

Αντίθεση Εμμ. Μπενάκη 43 106 81 Αθήνα ηλ. διεύθυνση: antithesi@ektostonteixon.gr Σύνολο έκδοσης © εκδόσεις Εκτός των Τειχών, Φλεβάρης 2010 www.ektostonteixon.org ISSN: 1791-6895 Τιμή: 5 ευρώ Συνδρομές: 14 ευρώ (1 χρόνος), 25 ευρώ (2 χρόνια) Για την ενίσχυση της έκδοσης: Εθνική Τράπεζα 129/49845288

ΑΡΘ

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 3

αντίθεση περιοδική επιθεώρηση λόγου και δραστηριότητας ΤΕΥΧΟΣ 5 - ΙΟΥΝΙΟΣ 2010

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Της σύνταξης

..................................................................

ΚΡΙΣΗ: ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΟΝ ΔΙΑΛΟΓΟ

4 7

Κερδοφορία, συσώρευση, κρίση ........................................ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΑΝΟΣ Προτάσεις σωτηρίας ή ανάπτυξη λαϊκούεργατικού κινήματος; .......................................................... ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΑΝΔΡΕΑΤΟΣ

31 ΑΡΘΡΟ Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού ......................................................... ΒΑΣΙΛΗΣ ΣΑΜΑΡΑΣ

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 4

Της Σύνταξης Από το τελευταίο τεύχος της «Αντίθεσης», που κυκλοφόρησε αρχές Μαρτίου, μέχρι και το παρόν τεύχος, οι εξελίξεις υπήρξαν ραγδαίες και καταιγιστικές εις βάρος των συμφερόντων του λαού μας. Η άνευ όρων παράδοση της χώρας στα ιμπεριαλιστικά συμφέροντα, η ψήφιση μιας σειράς μέτρων που βυθίζουν περισσότερο την εργατική τάξη και το λαό στη φτώχεια και την εξαθλίωση, η ανατροπή θεμελιωδών δικαιωμάτων που κατακτήθηκαν μέσα σε μια ολόκληρη πορεία ταξικών αναμετρήσεων αποτελούν μία ιστορικού τύπου πρόκληση για την εργατική τάξη και το λαό μας. Οι εξελίξεις αυτές συνιστούν μια ποιοτικά διαφορετική κατάσταση σε σχέση με το προηγούμενο διάστημα τόσο από τη μεριά της αστικής τάξης και των πολιτικών και οικονομικών σχέσεων εξάρτησης που είχε διαμορφώσει με διάφορα ιμπεριαλιστικά και ντόπια συμφέροντα όσο και ως προς τη σχέση της με την εργατική τάξη και το λαϊκό κίνημα. Ως προς το πρώτο, από τη μία η εισβολή του Διεθνούς Νομιματικού Ταμείου στην Ελλάδα και στη ζώνη του ευρώ και από την άλλη η όξυνση των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων στο πλαίσιο της ΕΕ στην αναζήτηση διεξόδου από την κρίση φέρνουν τη χώρα στο επίκεντρο των ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών, με ό,τι αυτό συνεπάγεται και με όλα τα ενδεχόμενα ανοιχτά για το μέλλον. Από την άλλη, οι μεγαλειώδεις κινητοποιήσεις και απεργίες του τελευταίου διαστήματος σηματοδοτούν μια νέα περίοδο έντασης της ταξικής πάλης στη χώρα μας και είναι σίγουρο ότι σε συνάρτησηση με την εξέλιξη αυτής της μάχης τίποτα δεν θα είναι το ίδιο με πριν για το κίνημα και τις δυνάμεις που συμμετέχουν σε αυτό. Από αυτήν την άποψη, η εποχή μας, παρ' ότι διαμορφώνεται σε δυσμενές τοπίο, ταυτόχρονα περικλείει δυνατότητες και προμηνύεται εξαιρετικά ενδιαφέρουσα. Σε αυτό το κλίμα, οι συνέπειες της ήττας της Αριστεράς αναδεικνύονται πλέον με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο και τονίζουν την έλλειψη του υποκειμενικού παράγοντα που θα μπορούσε να δώσει διαφορετική τροπή στις εξελίξεις, του παράγοντα που θα μπορούσε να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της ιστορικής αυτής πρόκλησης. Παρ' όλα αυτά, και επειδή η ζωή δεν μπορεί να περιμένει, στα πεδία πάλης που ανοίγονται καθημερινά έχει ήδη αρχίσει η διαδικασία αναζήτησης, σχηματισμού, ανασύστασης και δια-

μόρ τησ βάλ πτυ Ητ βοή σπά με τ γκρ της μον προ απέ

Ηα ρος αυτ λησ ζήτ συν Γρη και ξιστ ότι Μα περ βιο και την Ηθ ρείς στε στη σχε που σεις Όμ

ρτίιση ων και αν το-

σχέκαι σει

το, αι ών η με . αίά-

ις ας, α-

ι μεεξεσεις

δια-

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 5

Της σύνταξης

μόρφωσης των δυνάμεων που θα αποτελέσουν τη βάση της ανασυγκρότησης του κομμουνιστικού κινήματος που απαιτεί η εποχή μας, που θα βάλει τέλος στην ιμπεριαλιστική και καπιταλιστική βαρβαρότητα σε κάθε πτυχή της ανθρώπινης ζωής. Η τελευταία ισραηλινή θηριωδία απέναντι στο στόλο της ανθρωπιστικής βοήθειας που προοριζόταν για την πολύπαθη Γάζα και προσπαθούσε να σπάσει τον αποκλεισμό που έχει επιβληθεί από το σιωνιστικό καθεστώς, με τη δολοφονία 9 ακτιβιστών, υπογραμμίζει την ανάγκη για την ανασυγκρότηση και αναβάθμιση του αντιιμπεριαλιστικού αγώνα των λαών και της διεθνιστικής αλληλεγγύης απέναντι σε κάθε δοκιμαζόμενο λαό, των μοναδικών παραγόντων που μπορούν να δώσουν ρεαλιστική διέξοδο στα προβλήματα των λαών της περιοχής και να αντιπαρατεθούν με όρους απέναντι σε αυτή τη βαρβαρότητα. Η αρθρογραφία του παρόντος τεύχους λοιπόν σχετίζεται και αποτελεί μέρος της γενικότερης συζήτησης που έχει ανοίξει με αφορμή τις εξελίξεις αυτές. Από την άλλη, συνεχίζει να εστιάζει στη θεματολογία που απασχόλησε το μεγαλύτερο μέρος των μέχρι τώρα εκδόσεων του περιοδικού, το ζήτημα της Αριστεράς, συνεχίζοντας με έναν τρόπο τη συζήτηση μετά τη συνδιάσκεψη. Τόσο το άρθρο του Δημήτρη Μάνου όσο και το άρθρο του Γρηγόρη Ανδρεάτου παρουσιάζουν και αντιμετωπίζουν κριτικά απόψεις και αναλύσεις οικονομικού και πολιτικού χαρακτήρα των λεγόμενων «μαρξιστών» ή «νεομαρξιστών» οικονομολόγων και στοχαστών. Είναι αλήθεια ότι από την έναρξη της κρίσης το 2008 είχαμε μια ιδιότυπη αναβίωση του Μαρξ και του έργου του, μάλιστα πολλές φορές από πηγές που δεν το περίμενε κανείς. Ο χαρακτήρας της κρίσης, η σχέση του πραγματικούβιομηχανικού τομέα με τον χρηματοπιστωτικό, ζητήματα συσσώρευσης και κερδοφορίας και, το πιο βασικό, το ξαναπάντρεμα της πολιτικής με την οικονομία υπήρξαν βασικοί άξονες της συζήτησης αυτής. Η θεματική αυτή φυσικά και απασχόλησε διανοούμενους και πολιτικούς φορείς που αναφέρονται με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο στην ελληνική Αριστερά και πρόσφατα η συζήτηση αυτή μεταφέρθηκε πιο συγκεκριμένα και στη χώρα μας με αφορμή την ιδιαιτερότητα της έκφρασης της κρίσης και τις σχετικές εξελίξεις, γεγονός που της προσέδωσε ένα μεγαλύτερο ακροατήριο που δείχνει να το απασχολεί το θέμα, όπως αποδεικνύουν διάφορες εκδόσεις και εκδηλώσεις που πραγματοποιήθηκαν τον τελευταίο καιρό. Όμως, όπως σωστά αναφέρει ο Μάνος, καθόλου αυτό δεν σημαίνει ότι

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 6

αντίθεση

«εκείνοι που πρωταγωνιστούν στο διάλογο αυτό και δηλώνουν μαρξιστές καλύπτουν και τις απαιτήσεις από τη μαρξιστική σκοπιά». Μάλιστα, θα λέγαμε ότι αυτό ισχύει και σε μια σειρά από άλλα θέματα που σχετίζονται με την Αριστερά, το κίνημα, τα αιτήματα πάλης, την ιστορία του και το μέλλον του, το σοσιαλισμό... Ειδικά όταν η εκφορά αυτού του λόγου κατά βάση απευθύνεται σε συστημικούς φορείς και όχι στην κατεύθυνση ανάπτυξης λαϊκού – εργατικού κινήματος, όπως καταδεικνύει ο Γρηγοράτος στο άρθρο του. Και αν το ένα σκέλος της συζήτησης είναι η ανάλυση των αιτιών της κρίσης, το άλλο, και πιο σημαντικό, αποτελεί χωρίς αμφιβολία το ζήτημα της προοπτικής και της οικοδόμησης μιας άλλης κοινωνίας. Το ερώτημα για το αν υπάρχει εναλλακτική του καπιταλιστικού συστήματος πρόταση τίθεται καθημερινά και περισσότερο επιτακτικά απ' ό,τι ίσως αντιλαμβανόμαστε μερικές φορές. Η απάντησή του δεν μπορεί ούτε να προσπεραστεί ούτε να μετατεθεί. Αντίθετα, όσο θα καθυστερεί η απάντηση στο ερώτημα αυτό τόσο θα καθυστερεί και η ανασυγκρότηση της εργατικής τάξης σαν τάξης για τον εαυτό της. Το κείμενο του Βασίλη Σαμαρά αναφέρεται στις Θέσεις του ΚΚΕ για το ζήτημα της παλινόρθωσης και το ζήτημα της οικοδόμησης του σοσιαλισμού. Και τα δύο αποτελούν κομβικά ζητήματα ανάλυσης τα οποία σχετίζονται άμεσα με τη διαδικασία ανασυγκρότησης του εργατικού ταξικού κινήματος μιας και η ερμηνεία που δίνει κανείς σε αυτά βοηθά ή όχι στην επαναθεμελίωση του σοσιαλιστικού οράματος στους κόλπους της εργατικής τάξης. Η σωστή πολιτική ερμηνεία των αιτιών της παλινόρθωσης, η επιστημονική προσέγγιση και εξήγησή τους μακριά από μεταφυσικές και μηχανιστικές ερμηνείες είναι αυτή που θα «πείσει» το λαό για το εφικτό και τον επαναπροσδιορισμό του εγχειρήματος στην εποχή μας, είναι όρος για τη συγκρότηση των απαντήσεων από τη μεριά της εργατικής τάξης στα ζητήματα που θέτει η ταξική πάλη στο σήμερα. Επ' αυτού, οι θέσεις που διαμορφώνει η ηγεσία του ΚΚΕ μάλλον κινούνται στην αντίθετη κατεύθυνση. Επιφυλασσόμαστε λοιπόν στα επόμενα τεύχη να εστιάσουμε και σε άλλες πλευρές της συζήτησης γύρω από την κρίση του ιμπεριαλιστικού-καπιταλιστικού συστήματος και τις πολιτικές εξελίξεις στη χώρα μας και θα προσπαθήσουμε να ανταποκριθούμε στην προτροπή του Μάνου για εντονότερη παρέμβαση και ενασχόληση της «Αντίθεσης» με τέτοιου χαρακτήρα θεματικές αλλά και κοινές διοργανώσεις διαλόγου σε ανάλογα ζητήματα. Αθήνα, Ιούνιος 2010

Μια

Είνα ζει α ρώπη έχει ε τοχή ρές. Α διάλο μαρξ τήμα κή σκ επίπε Α θρων στου κά κ τές (π μη κα πάνω Ό λούν

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 7

κααμε

ου, θύ–

ίτης το ται τε ε αυτά-

ήύ. αι τος με.Η ή

αρόα ώ-

λες ταροόα α.

Κερδοφορία, συσσώρευση, κρίση Δημήτρης Μάνος

Μια

αφορΜη

Είναι αλήθεια πως το ελληνικό κοινό και η Αριστερά της χώρας μας απουσιάζει από μια συζήτηση που πραγματοποιείται εδώ και κάποια χρόνια στην Ευρώπη αλλά και σε όλο τον κόσμο για την κρίση. Είναι μια διαπίστωση που έχει επισημανθεί και από τη δική μας πλευρά με αφορμή προσπάθειες «συμμετοχής» σε αυτή τη συζήτηση. Η απουσία αυτή έχει πολλές ερμηνείες και πλευρές. Αυτό βέβαια καθόλου δεν σημαίνει πως εκείνοι που πρωταγωνιστούν στο διάλογο αυτό και δηλώνουν μαρξιστές καλύπτουν και τις απαιτήσεις από τη μαρξιστική σκοπιά. Όμως είναι μια συζήτηση υπαρκτή, που θέτει αρκετά ζητήματα για προβληματισμό. Εξάλλου, πώς εξασφαλίζεται σήμερα η «μαρξιστική σκοπιά»; Είναι και αυτό θέμα πάλης ή καλύτερα διαπάλης στο ιδεολογικό επίπεδο. Αφορμή για τούτη την αναφορά στάθηκε η δημοσίευση μιας σειράς άρθρων στην «Αυγή» γύρω από τη διεθνή συζήτηση που διεξάγεται ανάμεσα στους «νεομαρξιστές», κατά την εφημερίδα, αναλυτές. Περιέργως (αλλά τελικά καθόλου περιέργως) ανάλογα ζητήματα θίγονται και από άλλους αναλυτές (που συνήθως κείμενά τους αναδημοσιεύει η «Ελευθεροτυπία») αλλά ακόμη και από δικές μας εκδοτικές προσπάθειες για τις οποίες έγινε λόγος πιο πάνω. Όπως θέτει ο αρθρογράφος της «Αυγής» τα ζητήματα, δύο θέματα αποτελούν τα βασικά αυτής της συζήτησης: η σχέση του πραγματικού-βιομηχανικού

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 8

αντίθεση

τομέα της οικονομίας με τον χρηματοπιστωτικό και η σχέση της κερδοφορίας με τη συσσώρευση των κεφαλαίων. Βέβαια τα δύο δίπολα αποτελούν μια ενιαία ενότητα.

ο «οικονοΜισΜοσ»

του

Βrenner

Βασική αναφορά αποτελεί ο αγγλοσάξονας «νεομαρξιστής» Robert Brenner, του οποίου οι θέσεις για την παραπάνω ενότητα θα μπορούσαν να συνοψιστούν στα εξής σημεία όπως παρουσιάζονται από τις παραπομπές του αρθρογράφου της εφημερίδας: 1. Η καπιταλιστική κρίση του ’70 δεν είχε ποτέ στην πραγματικότητα ξεπεραστεί. Επρόκειτο για μια «αναβεβλημένη κρίση». 2. «[Η] οικονομική επίδοση στις Ηνωμένες Πολιτείες, τη Δυτική Ευρώπη και την Ιαπωνία, όποιον δείκτη και αν χρησιμοποιήσουμε -τη μεγέθυνση του προϊόντος, την επένδυση, την απασχόληση ή τους μισθούς- επιδεινώνεται από δεκαετία σε δεκαετία, από οικονομικό κύκλο σε οικονομικό κύκλο, συνεχώς με αρχή το 1973». Η ρίζα αυτής της επιδείνωσης βρίσκεται στη μεγάλη πτώση της καπιταλιστικής κερδοφορίας από το δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’60, η οποία προκλήθηκε πρωτίστως από τη χρόνια τάση προς την υπερβολική επέκταση της παραγωγικής δυναμικότητας (overcapacity) του παγκόσμιου βιομηχανικού τομέα. 3. Ο ανταγωνισμός της ευρωπαϊκής και ιαπωνικής βιομηχανίας με την κυρίαρχη, κατά τη διάρκεια της μακράς «ένδοξης περιόδου» του μεταπολεμικού καπιταλισμού, αμερικανική βιομηχανία οδήγησε τις προγενέστερες (sunk) επενδύσεις σταθερού κεφαλαίου σε σοβαρή συμπίεση του ποσοστού κέρδους -δεδομένου πως τα μεγέθη είναι απαγορευτικά για οποιαδήποτε ιδέα απόσυρσής τους- η οποία, εκκινώντας από τη βιομηχανία, τον κατεξοχήν δηλαδή παραγωγικό τομέα, στη συνέχεια επηρεάζει το σύνολο της οικονομίας. 4. Η νεοφιλελεύθερη απάντηση της δεκαετίας του ’80 με την επίθεση στους μισθούς και την –συνακόλουθη- επιδείνωση στις καμπύλες της ζήτησης που συνοδεύτηκε και από μια μεγάλη επιβράδυνση επενδύσεων όξυνε τελικά το ζήτημα της προβληματικής κερδοφορίας, αν και βραχυπρόθεσμα τα κέρδη για την αστική τάξη ως σύνολο ήταν σημαντικά. 5. Η μεγάλη αύξηση του χρέους, για να καλυφθεί και να υποστηριχθεί η στροφή της επιβραδυνόμενης κερδοφορίας στη χρηματοπιστωτική φούσκα, πολλαπλασίασε μεσοπρόθεσμα τα αδιέξοδα του κύκλου. Θεωρεί ο Brenner ότι ο οικονομικός κύκλος, πριν αρχίσει να εμφανίζεται το πρόβλημα με τα στεγαστικά υψηλού ρίσκου το 2007, «ήταν ο πιο αδύναμος κύκλος μεταπολεμικά», παρά τη μεγαλύτερη στην ιστορία κρατικά χρηματοδοτούμενη οικονομική παρέμβαση. Θεωρεί ότι η στροφή των κεφαλαίων στον χρηματοπι-

βάσ ή συ

φων υπά κέρ λια κέρ ανά ραγ σοσ οκρ που του

θεσ υλο ουσ από ανέ του κέρ γατ ση σ κου πέφ ματ των ρευ ξιστ

θος αντ ρία ματ ταία «φο τήν

φοούν

bert να πές

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 9

Κερδοφορία, συσσώρευση, κρίση

στωτικό τομέα έγινε από τη δεκαετία ακόμη του ’70 σε συνθήκες «κεϊνσιανισμού» και ονομάζει αυτή τη διαδικασία ως «χρηματοπιστωτικό κεϊνσιανισμό».

Παρατέθηκαν εκτεταμένα οι απόψεις του Brenner γιατί αποτέλεσαν τη βάση αναφοράς (θετική ή αρνητική) όλων των υπολοίπων που συμμετέχουν ή συμμετείχαν στη συζήτηση. Καταρχήν να διευκρινίσουμε το ζήτημα του «ποσοστού κέρδους». Σύμφωνα με όσα έγραψε ο Μαρξ στο Κεφάλαιο (βασικά στον 3ο και 5ο τόμο), υπάρχει μια διάκριση ανάμεσα στο ποσοστό υπεραξίας και στο ποσοστό κέρδους, μια διάκριση πιο ουσιαστική από τη σχέση ανάμεσα σε ένα θεμελιακό μέγεθος (ποσοστό υπεραξίας) και στο επιφαινόμενό του (ποσοστό κέρδους). Στην πραγματικότητα πρόκειται για μια διανυσματική σχέση ανάμεσα στο μη μετρήσιμο αλλά πραγματικό και ουσιαστικό μέγεθος (παραγωγή υπεραξίας) και στο μετρήσιμο αλλά αντανακλαστικό μέγεθος (ποσοστά κέρδους). Μπορεί (και αυτό συμβαίνει τελικά) η τάξη των κεφαλαιοκρατών να αυξάνει το ποσοστό κέρδους, μειώνοντας όμως την… υπεραξία που παράγεται ή έστω πραγματώνεται μέσα στον κύκλο αναπαραγωγής του κεφαλαίου! Με πολλούς και διαφόρους τρόπους. Με τη μείωση της ζωντανής εργασίας και την αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου, δηλαδή την αύξηση του σταθερού κεφαλαίου που υλοποιείται στις κεφαλαιακές-τεχνολογικές επενδύσεις. Πρόκειται για μια ουσιαστική πλευρά και εξήγηση της τάσης του κεφαλαίου να «εξάγεται» από τις ιμπεριαλιστικές μητροπόλεις στην περιφέρεια, τάση που ιδιαίτερα ανέλυσε και φώτισε ο Λένιν στον Ιμπεριαλισμό. Όμως, πέρα από την τάση του μέσου ποσοστού κέρδους, υφίσταται και η τάση του γενικού ποσοστού κέρδους να πέφτει μέσα από τον ανταγωνισμό, τη μείωση της τιμής της εργατικής δύναμης και τη μείωση της ίδιας της εργατικής δύναμης, την επίθεση στη ζωντανή εργασία γενικότερα, που όμως αναγκαστικά όλα αυτά «έλκουν» τη συρρίκνωση της αγοραστικής δύναμης, με αποτέλεσμα να πέφτουν οι καμπύλες ζήτησης, να συμπιέζονται οι αγορές και να μην πραγματώνεται η υπεραξία. Είναι μια συσσώρευση «αργούσας δυναμικότητας» των επιχειρήσεων, όπως την ονομάζουν οι καπιταλιστές, μια υπερσυσσώρευση κεφαλαίων και κρίση υπερπαραγωγής όπως την έχει ονομάσει η μαρξιστική οικονομολογική γραμματεία. Είναι παράδοξο, αλλά όταν το αντανακλαστικό αλλά μετρήσιμο μέγεθος (ποσοστά κέρδους) αρχίζει να καταγράφει την πραγματική πτώση της αντλούμενης υπεραξίας μέσα από την ίδια πτώση των δεικτών κερδοφορίας, όταν συντελείται έτσι μια διόρθωση ανάμεσα στη μέτρηση της πραγματικότητας και στην ίδια την πραγματικότητα προς τη μεριά της… τελευταίας, η κρίση ήδη είναι παρούσα! Πολύ λοιπόν πριν οδηγηθεί στη λύση της «φούσκας» ο κύκλος αναπαραγωγής του κεφαλαίου έχει διαρραγεί με αυτήν την οδυνηρή διόρθωση που στη βάση της βρίσκεται μια ακόμη οδυνη9

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 10

αντίθεση

ρότερη αντίφαση: ο διχασμός ανάμεσα στην παραγωγή της αξίας και στην κατανάλωσή της. Αυτό δηλαδή που εκλαϊκευτικά έγραφε ο Ένγκελς ότι το κεφάλαιο δημιουργεί δυναμικά αγορές την ίδια στιγμή που τις καταστρέφει. Η απάντηση μάλιστα του «συστήματος», όταν δεν αντιμετωπίζει το φάσμα της κοινωνικής ανατροπής, βρίσκεται σε μια ακόμα μεγαλύτερη προσπάθεια εξάντλησης και υπεράντλησης της βασικής πηγής της κερδοφορίας και τελικά της υπεραξίας: της εργασιακής δύναμης. Αυτό που συμβαίνει και με την παρούσα κρίση… Με δυο λόγια, πίσω από την τάση για «επέκταση της παραγωγικής δυναμικότητας του παγκόσμιου βιομηχανικού τομέα» βρίσκεται μια πολύ πιο σύνθετη και αντιφατική διαδικασία και συμπλοκή παραγόντων. Οι παλιές επενδύσεις τις περισσότερες φορές αργούν να αποσυρθούν από την παραγωγή γιατί κανείς δεν μπορεί να εγγυηθεί πως αυτό θα γίνει σε χρόνους που θα εξασφαλίζουν την επαρκή μεταβίβαση των αξιών που παράχθηκαν για να δημιουργηθεί ο νέος βιομηχανικός εξοπλισμός, στα νέα προϊόντα. Πραγματικά, η βιομηχανική υποδομή των ΗΠΑ τη δεκαετία του ’80 ουσιαστικά μετανάστευσε από τη λεγόμενη «ζώνη της σκουριάς», δηλαδή τις βόρειες και μεσοδυτικές πολιτείες, προς το νότο, όπου με τα χαμηλότερα μεροκάματα επιχειρήθηκε ο εκσυγχρονισμός της απέναντι στην πρόκληση που αντιμετώπιζε, π.χ., από την αρκετά ευέλικτη και νεότερη ιαπωνική βιομηχανία. Ανάλογους φιλόδοξους στόχους είχε θέσει και η λεγόμενη περεστρόικα. Όμως οι απαντήσεις δεν περιορίστηκαν στο επίπεδο αυτό. Πολύ περισσότερο αφού γνωρίζουμε πως από μόνη της η διαδικασία εκσυγχρονισμού της βιομηχανικής δομής απαιτεί νέες επενδύσεις, μεγαλύτερες ποσότητες σταθερού κεφαλαίου, αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου που μακροπρόθεσμα ρίχνει το μέσο ποσοστό κέρδους. Είναι πραγματικά κολοβή μια τέτοια διεύρυνση της παραγωγικής δυνατότητας της βιομηχανίας χωρίς μια αντίστοιχης κλίμακας διεύρυνση των αγορών. Ας θυμηθούμε πως η απάντηση των ΗΠΑ τη δεκαετία του ’80 δεν ήταν μόνο η μετανάστευση της βιομηχανικής μεταποιητικής δραστηριότητας στον αμερικάνικο νότο, αλλά και ο «πόλεμος των άστρων», ο «πόλεμος των επιτοκίων», ο επαναπροσανατολισμός των επενδύσεων στις τεχνολογίες αιχμής (διάστημα, στρατιωτική βιομηχανία γενικότερα), η όξυνση του ανταγωνισμού με την τότε ΕΣΣΔ, που οδήγησε στις «συμφωνίες ειρήνης», η όξυνση της παρέμβασης στη Λατινική Αμερική, στο Αφγανιστάν κ.λπ. Ο περιορισμός της αντιπαράθεσης στο επίπεδο του εκσυγχρονισμού ή μη της παραγωγικής δομής, πέρα από το ότι αγνοεί την τάση του μέσου ποσοστού κέρδους να πέφτει, παραβλέπει με έναν οικονομίστικο τρόπο το ζήτημα

του αγο την νον κής «μπ θαίν ση «χρ προ δια

τάθ δύσ λέα «υπ όρο που όμω της «χρ κρά στω τα στικ ντα φρι κεϊν σέτ λάκ βρίσ δια

Διο

γρα λόγ πάν

την ι το τρέ-

φάρορίας και αση έα» οκή πουτό των πλι-

ουτις μεηση βιοερε-

ρισμού ητες που λοχωως η της λλά σαωτιΣΔ, Λα-

ή μη σοημα

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 11

Κερδοφορία, συσσώρευση, κρίση

του συνολικού κύκλου αναπαραγωγής του κεφαλαίου, το ζήτημα-κλειδί των αγορών και τη συνολικοποίηση του ανταγωνισμού στο γεωπολιτικό επίπεδο, την οργανική σύνθεση οικονομίας και πολιτικής, όπου ζητήματα που δεν λύνονται στο επίπεδο της οικονομίας επιδρούν οργανικά στο πεδίο της πολιτικής και αντίστροφα. Οταν η αναδιάταξη των πολιτικών όρων καθυστερεί ή «μπλοκάρει», η όξυνση της κρίσης στο οικονομικό πεδίο διευρύνεται και βαθαίνει. Πραγματικά αυτού του είδους η προσέγγιση είναι «ανάδελφη» σε σχέση με τις προσεγγίσεις που σήμερα κυκλοφορούν και συναλλάσσονται στα «χρηματιστήρια» των ιδεών. Φυσικά και απαιτείται (ίσα ίσα από μια τέτοια προσέγγιση) να συμμετάσχει πιο αποφασιστικά στους όποιους διάλογους και διαύλους ιδεολογικής αντιπαράθεσης ανοίγονται. Κατά τα άλλα, τα σημεία 4 και 5 καλύπτουν επαρκώς τη διαδικασία μετάθεσης της ψαλίδας που παρουσιάστηκε ανάμεσα στις πραγματικές επενδύσεις και στην κερδοφορία σε μια μεγαλύτερη και περισσότερο… αβυσσαλέα ψαλίδα ανάμεσα στην πραγματική οικονομία και τις «αξίες» ή «υπεραξίες» του χρηματοπιστωτικού τομέα. Αξίζει επίσης να υιοθετηθεί ο όρος της «αναβεβλημένης κρίσης» και της «επιβραδυνόμενης κερδοφορίας» που περιγράφουν το φαινόμενο της κρίσης. Εκεί που θα τα «χαλούσαμε» όμως είναι η περιγραφή της μεταστροφής της «αναβεβλημένης κρίσης» και της «επιβραδυνόμενης κερδοφορίας» προς τον χρηματοπιστωτικό τομέα ως «χρηματοπιστωτικό κεϊνσιανισμό». Βέβαια, αν εννοούν την παρέμβαση του κράτους, των συγκεκριμένων εθνών-κρατών, στην ενίσχυση του χρηματοπιστωτικού τομέα, δεν θα είχαμε πολλές αντιρρήσεις, όμως είναι αλήθεια πως τα ψήγματα κεϊνσιανισμού που επιβίωναν στις καπιταλιστικές-ιμπεριαλιστικές οικονομίες είχαν ήδη αρχίσει να «πολιορκούνται» και να αναιρούνται από τα μέσα –ήδη- της δεκαετίας του ’70. Πώς να εξηγηθεί, π.χ., ότι οι φρικιαστικές δικτατορίες του ναζισμού και του φασισμού υιοθετούν μέτρα κεϊνσιανικής κατεύθυνσης, ενώ η επίσης φρικιαστική δικτατορία του Πινοσέτ υιοθετεί το νεοφιλελευθερισμό και μετατρέπεται σε προκεχωρημένο φυλάκιο της εφαρμογής των θεωριών της «σχολής του Σικάγου»; Η απάντηση βρίσκεται όχι σε προσεγγίσεις «οικονομολογικού χαρακτήρα» αλλά στον διαφορετικό ταξικό και πολιτικό συσχετισμό ανάμεσα στο ’40 και το ’70.

Διορθωσεισ

και… εΠιΔιορθωσεισ

Ο αρθρογράφος της «Αυγής», οικονομολόγος και μέλος της πολιτικής γραμματείας του ΣΥΝ, παραθέτει άλλους τρεις «νεομαρξιστές» οικονομολόγους που με πεδίο αναφοράς την ανάλυση του Brenner τοποθετούνται πάνω στα κενά και τις αδυναμίες της. Πρόκειται για τον Guglielmo 11

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 12

αντίθεση

Carchedi, τον Andrew Kliman και τον Chris Harman. Ο πρώτος θεωρεί βασική αιτία της πτώσης της κερδοφορίας την αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου, του λόγου δηλαδή του νεκρού προς το ζωντανό συστατικό του, η οποία, μειώνοντας τη συμμετοχή της ζωντανής εργασίας στην παραγωγή, συμπιέζει την πηγή της υπεραξίας. Σημειώνει δε πως το ποσοστό κέρδους που είναι καθοριστικό για την πτώση γενικά της κερδοφορίας είναι αυτό του παραγωγικού τομέα της οικονομίας. Η πτώση του ποσοστού κέρδους είναι αποτέλεσμα της μειωμένης παραγωγής υπεραξίας στους παραγωγικούς τομείς της οικονομίας (πραγματική οικονομία και βασικά βιομηχανία). Η υπερσυσσώρευση κεφαλαίου και η αδυναμία πραγματοποίησης νέων επενδύσεων οδηγεί τους κατόχους κεφαλαίων στους μη παραγωγικούς χρηματοπιστωτικούς μηχανισμούς. Έτσι, η χρηματοπιστωτική κρίση έχει στο βάθος έναν βαθύτερο μηχανισμό κρίσης, πρόκειται για μια «συστημική κρίση». Η προσέγγιση αυτή είναι σαφώς πιο συγκεκριμένη από «μαρξιστική σκοπιά», επικεντρώνοντας στο βασικό πρόβλημα της καπιταλιστικής επέκτασης ή καλύτερα της αναστολής της καπιταλιστικής επέκτασης που αναλύει ο Βrenner. Αν η κριτική του Carchedi «επαναφέρει», κατά κάποιον τρόπο, στα συγκεκριμένα μαρξιστικά… μονοπάτια τη σκέψη και την ανάλυση, ωστόσο αποδυναμώνεται αν δεν συνδεθεί με το συνολικό ζήτημα του κύκλου πραγμάτωσης και αναπαραγωγής του κεφαλαίου, δηλαδή με το «ζήτημα των ζητημάτων» (διεκδίκηση – δημιουργία - ανακατανομή των αγορών) και τη συνολική οικονομικοπολιτική αστάθεια που επιφέρει στο σύστημα (αναδιανομή του κόσμου). Γιατί, αν θεωρήσουμε (και σωστά) ότι η τάση του μέσου ποσοστού κέρδους να πέφτει είναι το «πρώτο ή αρχικό κινούν», κατά Αριστοτέλη, τουλάχιστον όσον αφορά τα ιμπεριαλιστικά κράτη και κάποια κράτη που αποτελούν περιφερειακές δυνάμεις, ωστόσο μια υπόθεση εργασίας θα ακύρωνε αυτού του είδους τη μονοσήμαντη γραμμική εξίσωση. Η υπόθεση εργασίας θα ήταν να υπήρχε τρόπος οι ανεκμετάλλευτες καπιταλιστικά περιοχές του πλανήτη (ακόμα και η Σελήνη, όπως είπε ο Κρούγκμαν πέρυσι σε ένα συνέδριο στη μακρινή Μαλαισία!) να εντάσσονταν στη διαδικασία της καπιταλιστικής αξιοποίησης-επέκτασης. Τότε θα είχαμε την κρίση ως αποτέλεσμα του «σιδερένιου» νόμου της μαρξιστικής γραμματείας; Θεωρητικά αυτό το ενδεχόμενο υπάρχει. Όπως υπάρχει και το ενδεχόμενο επέκτασης όχι σε γεωγραφικούς αλλά σε νέους οικονομικούς χώρους (πράσινη τεχνολογία, μικρονανοτεχνολογία, τεχνολογίες ινών, γονιδιακές εφαρμογές κ.λπ.). Αν αυτό το θεωρητικό ενδεχόμενο αποτελούσε μια αντικειμενική πραγματικότητα, δεν θα έβρισκε διέξοδο η τάση του μέσου (αλλά και του γενικού) ποσοστού κέρδους να πέφτει; Η Ρόζα Λούξεμπουργκ -

που σης χου ταλ

ρισ λισμ διέξ σημ τος σεω ψυχ τρίτ μολ οικ φρέ κτή «τα

θερ λισμ

ηση ρού ζωμειγεας. ραική αι η φαι, η σης, πιο ρόαπι-

συόσο αγζησυημα άση ύν», και όθεεξίυτες ε ο σοθα κής

όμεους κές ντιαλγκ -

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 13

Κερδοφορία, συσσώρευση, κρίση

που αρκετοί μνημονεύουν σήμερα αναλύοντας τα ζητήματα υπερσυσσώρευσης- έγραφε πως ο καπιταλισμός δεν μπορεί να αναπτυχθεί αν δεν υπάρχουν «παρθένες» –μη καπιταλιστικές- περιοχές να κατακτήσει. Ότι ο καπιταλισμός δεν μπορεί να επιβιώσει χωρίς μη καπιταλιστικές οικονομίες. Και όμως, στα χρόνια της, αν και υπήρχαν υλικά και δυναμικά πολύ περισσότεροι γεωγραφικοί και οικονομικοί χώροι επέκτασης για τον καπιταλισμό απ’ ό,τι σήμερα, το «σύστημα» -παρ’ όλα αυτά- δεν «είδε» αυτή τη διέξοδο. Αναζήτησε δύο φορές μέχρι σήμερα «άλλη» διέξοδο. Κι είναι αξιοσημείωτο πως, κάθε φορά που επιχειρούσε την «τελική λύση» του ζητήματος των ζητημάτων, έχανε από τον έλεγχό του, ως συνέπεια των επαναστάσεων, μεγάλα κομμάτια του. Πολύ περισσότερο αν θεωρήσουμε τον ψυχροπολεμικό και μετά…ψυχροπολεμικό κόσμο ως έναν «αναβεβλημένο τρίτο παγκόσμιο πόλεμο» (για να χρησιμοποιήσω γεωπολιτικά τον οικονομολογικό όρο των νεομαρξιστών), η εξήγηση της σημερινής κρίσης μόνο με οικονομικούς όρους δεν βοηθά σε μια συνολική, ριζοσπαστική και τελικά φρέσκια επανακατεύθυνση της σκέψης από προσεγγίσεις γραμμικού χαρακτήρα. Όσο και αν από μαρξιστικής απόψεως οι προσεγγίσεις αυτές είναι «ταμειακώς εντάξει», όσο δεν γίνεται άλλο «ορθόδοξες»… Θα συμφωνήσουμε, όπως έγραψε ο Ζίγκμουντ Μπάουμαν στην «Ελευθεροτυπία» πριν από δύο μήνες, σε άρθρο για το «πώς επιβιώνει ο καπιταλισμός»: «Ο καπιταλισμός, για να το πούμε ειλικρινά, είναι ουσιαστικά ένα παρασιτικό σύστημα. Μπορεί να ευημερεί μόνον όταν βρίσκει έναν οργανισμό, τον οποίο δεν έχει ακόμη εκμεταλλευτεί, και από τον οποίο τροφοδοτείται, αλλά (ιδού το παράδοξο) δεν μπορεί να το κάνει χωρίς με αυτόν τον τρόπο να βλάψει τον οργανισμό που τον φιλοξενεί και, αργά ή γρήγορα, να υπονομεύσει τις ίδιες τις προϋποθέσεις της ευημερίας του ή ακόμη και της επιβίωσής του. Σήμερα, έναν αιώνα μετά από αυτή τη διάγνωση, γνωρίζουμε με ακόμη μεγαλύτερη βεβαιότητα ότι η δύναμη του καπιταλισμού έγκειται στη σαγηνευτική ευρηματικότητα με την οποία αναζητάει και βρίσκει νέα είδη ξενιστών, κάθε φορά που τα προηγούμενα εκμεταλλευόμενα είδη γίνονται πιο σπάνια ή χάνονται εντελώς. Τώρα γνωρίζουμε και την ταχύτητα με την οποία αναπροσαρμόζεται στις ιδιαιτερότητες των νέων εδαφών στα οποία βόσκει. Στο τεύχος Νοεμβρίου του 2008 της περιοδικής επιθεώρησης ’’New York Review of Books’’ ο Τζορτζ Σόρος, με το άρθρο του ’’The crisis and what to do about it’’, εξήγησε τη σειρά των καπιταλιστικών πρωτοβουλιών ως μια διαδοχή από φούσκες που μεγαλώνουν κατά κανόνα πολύ πέρα από τις δυνατότητές τους και που σκάνε αμέσως μόλις φτάνουν το σημείο της μέγιστης αντίστασης. Η τωρινή πιστωτική στενότητα δεν αναγγέλλει επομένως το τέλος του καπιταλισμού, αλλά μόνον την εξάντληση ενός από τα εδάφη στα οποία αυτός έβοσκε. Η αναζήτηση του προσεχούς βοσκοτοπιού άρχισε αμέ-

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 14

αντίθεση

σως. Και ακριβώς όπως στο παρελθόν το καπιταλιστικό κράτος διαλαλούσε τα κατορθώματά του μέσα από την υποχρεωτική κινητοποίηση δημόσιων πόρων, θα αναζητηθούν νέες παρθένες περιοχές και θα γίνουν προσπάθειες να τις ανοίξουν με το καλό ή με το ζόρι, μέχρις ότου και οι δικές τους δυνατότητες, με τη σειρά τους, θα εξαντληθούν».

Με τη διαφορά ότι η «ευρηματικότητα» του καπιταλισμού δεν τον βοήθησε δυο φορές μέχρι σήμερα στα τελευταία 80 χρόνια, όταν οδήγησε την ανθρωπότητα στο χείλος της αβύσσου αλλά και όταν ακούμπησε το χείλος της ανυπαρξίας, της ανατροπής και του ιστορικού παρελθόντος ως σύστημα και ο ίδιος. Τα «προσεχή βοσκοτόπια» του καπιταλισμού ή οι επόμενες «ηράκλειες στήλες» που πρέπει να μετακινήσει (όπως έλεγε ο Γκράμσι) δεν καθορίζονται συνεπώς ντετερμινιστικά, δηλαδή δεν προκαθορίζονται από τους οικονομικούς όρους και τους νόμους που τον διέπουν ως σύστημα. Όσο και αν αυτοί οι νόμοι έχουν «σιδερένια» και απόλυτη εφαρμογή. Ο Μαρξ, μελετώντας και αποκαλύπτοντας τη λειτουργία και επενέργεια αυτών των νόμων, αναπτύσσει ωστόσο μια διαλεκτική γύρω από τις αντιφατικότητες και τις αναιρέσεις που τους συνοδεύουν. Τα βλέπει ως σημεία γύρω από τα οποία αναπτύσσονται άλλα αντι-σημεία. Ο Λένιν προχώρησε τη μαρξιστική σκέψη λίγο παραπέρα, πραγματοποιώντας μια τομή στη μέχρι τότε μαρξιστική ή «μαρξιστική» (φαντάζομαι ότι και τότε κάποιοι θα δηλώνονταν ως νεο-μαρξιστές) παράδοση. Αυτή η διαπίστωση ισχύει και για τους δύο άλλους αναλυτές. Ο πρώτος, ο Andrew Kliman, όπως γράφει ο Λάσκος στην «Αυγή», θεωρεί ότι το υπερσυσσωρευμένο κεφάλαιο δεν καταστράφηκε σε επαρκή βαθμό κατά την οικονομική κρίση της δεκαετίας του ’70. Πράγμα που είναι βέβαια σωστό, ότι «δεν είχε επισυμβεί επαρκής καταστροφή». Η προσπάθεια του κεφαλαίου να επιβραδύνει την «αναβεβλημένη καταστροφή» οδήγησε στην τεράστια χρηματοπιστωτική επέκταση που σήμερα παίρνει τη μορφή της «επαναλαμβανόμενης κρίσης χρέους». Ουδέν αληθέστερο τούτου. Όπως επίσης έχει βάση η ανάλυση του Chris Harman ότι ένας από τους λόγους αυτής της οικονομικής και ιστορικής «παράτασης» ήταν η γιγάντωση των οικονομικών μονάδων μέσα από την υπερσυσσώρευση και τη συγκεντροποίηση των κεφαλαίων ώστε η κατάρρευσή τους (όπως της Lehman Brothers) να επιφέρει μεγάλες αναστατώσεις και ανυπέρβλητες ανισορροπίες στο σύστημα. Δηλαδή ο τελευταίος εντοπίζει και δίνει μεγάλη σημασία στον αδρανή (εξαιτίας αυτής της γιγάντωσης) μηχανισμό εκκαθάρισης του συστήματος, που δεν μπορεί να «εκκαθαρίσει» και να οδηγήσει σε πτώχευση τους μηχανισμούς που διαχειρίστηκαν όλα αυτά τα σύνθετα και παράγωγα χρηματοπιστωτικά προϊόντα και εξασφάλιζαν την «κουρά» της και την αναδιανομή αυτής της «κουράς» κατά περιόδους χωρίς να αναταραχτεί το «σύστημα» στο σύ14

νολ

γού μάν ήτα επιλ κεφ δειχ νης ρασ

κού των ρια νία την

βάθ υπο μπο βευ

Μι

υπο στη δα, νισμ μέσ νησ στη εφα πο νοσ που αντ θα

οήτην λος στηενες δεν από μα.

εια ντιεία ησε μέθα

τος, περοιότι ίου τια αμβάκοκών κεέρει λατίας δεν ούς ωτιτής σύ-

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 15

Κερδοφορία, συσσώρευση, κρίση

νολό του. Και αυτό το στοιχείο έχει ισχυρή βάση. Θα επαναλάβω όμως ότι, στις δύο μεγάλες ανθρωποσφαγές του προηγούμενου αιώνα, η γιγάντωση των οικονομικών μονάδων (που είχε επισημάνει ο Λένιν και για διαφορετικούς λόγους ο Κάουτσκι) οπωσδήποτε δεν ήταν του σημερινού επιπέδου. Ήταν πολύ μικρότερη. Όμως πάλι η τελική επιλογή του «συστήματος» δεν ήταν η οικονομική εκκαθάριση… Αγορές και κεφάλαια καταστράφηκαν σε «επαρκή βαθμό» μόνο όταν έπρεπε να αναδειχτούν οι συσχετισμοί δύναμης, οι ηγεμονίες και οι συμμαχίες της επόμενης ανθρωποσφαγής. Έτσι έγινε με τους δύο παγκόσμιους πολέμους του περασμένου αιώνα. Η επάρκεια της καταστροφής δεν είναι δηλαδή μόνο υλικού, οικονομικού χαρακτήρα, αν και η έκταση της υλικής ισοπέδωσης και καταστροφής των παραγωγικών δυνάμεων καθορίζει τους τρόπους παρέμβασης των ιμπεριαλιστικών συμμαχιών και αντιπαραθέσεων. Π.χ., η ισοπέδωση της Γερμανίας ήταν ένας τέτοιος «υλικός» όρος, αν και όλα έδειχναν ότι θα γνώριζε την ήττα μπροστά στην ιδιότυπη Αντιφασιστική Συμμαχία. Η επάρκεια της καταστροφής πρέπει λοιπόν να έχει τέτοια έκταση και βάθος ώστε να καθορίσει το «ποιος-ποιον» της μεταπολεμικής περιόδου. Αν υποθέσουμε πως με τη σημερινή καταστροφική δύναμη πυρός και μέσων μπορεί να υπάρξει μια τέτοια περίοδος! Αυτό είναι και το σημερινό διακύβευμα όλων των «αναβολών» και «μεταθέσεων» του ζητήματος.

Μια

αλλη αναγνωση

Η επιλογή στην στενά εννοούμενη οικονομική ανάλυση που κάθε τόσο υπογραμμίζει το παράδοξο και το παράλογο της στροφής των κεφαλαίων στη χρηματοπιστωτική φούσκα δεν υποκρύπτει μήπως και την τάση, ελπίδα, προσδοκία έστω, να αντιστραφεί αυτός ο «χρηματοπιστωτικός κεϊνσιανισμός» σε έναν… κανονικό κεϊνσιανισμό υπό την πίεση των κινημάτων και μέσα από κατεβατά κυβερνητικών προγραμμάτων μιας «άλλης» διακυβέρνησης; Το υποψιάζομαι όχι αβάσιμα επίσης. Δεν είναι ακόμα μια επίκυψη στην κυρίαρχη ανάλυση που θεωρεί ότι όλες οι αλλαγές και ανατροπές που εφαρμόζονται και επιβάλλονται βάρβαρα σήμερα είναι κατά κάποιον τρόπο αντικειμενικού οικονομικού χαρακτήρα; Με έναν τέτοιο χυδαίο και μονοσήμαντο «μαρξισμό» δεν δικαιολογήθηκε σε διάφορους τόνους και τρόπους η ανάγκη της Αριστεράς να έχει «τη δική της πρόταση» μπροστά στα αντικειμενικά επιγενόμενα της οικονομίας; Και, για να τονιστεί το «ανάδελφο» της ανάλυσης που προτείνεται εδώ, θα καταφύγουμε πάλι στη λενινιστική σκέψη. Ο Λένιν στον «Ιμπεριαλι-

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 16

αντίθεση

σμό», πολύ πριν υπάρξουν οι βαθυστόχαστες αναλύσεις για την «μεταβιομηχανική» περίοδο του καπιταλισμού, είχε μιλήσει για την τάση μετατροπής των ιμπεριαλιστικών βιομηχανικών χωρών σε οικονομίες παρασιτικών χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών που θα αντλούσαν πόρους και πλούτο από τους λαούς των υπόλοιπων χωρών. Με μια διαφορά. Ο Λένιν εξαρτούσε την εξέλιξη προς αυτή την κατεύθυνση από την ικανότητα της θέλησης και της οργάνωσης του προλεταριάτου να αντιστρέψει με τα επαναστατικά του κινήματα αυτήν την «αντικειμενικά οικονομικά» τάση του «συστήματος». Η εξίσωση του Λένιν ήταν αμφιμονοσήμαντη και δυαδική, έθετε το ζήτημα των δρώντων ιστορικών υποκειμένων που με την παρέμβασή τους, με την ιστορική τους δραστηριότητα μπορούν να απαντήσουν και να ορίσουν τις στατιστικές πιθανότητες μια άλλης πορείας της ανθρωπότητας γενικότερα ή όχι. Και αυτό μπορούσε να δρομολογηθεί όταν οι πιθανότητες επαληθεύονταν στατιστικά στους αδύναμους κρίκους του «συστήματος». Έθετε έτσι τη μεγάλη (και φιλοσοφική!) διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στον προκαθορισμό και την αναγκαιότητα… Κατά μία έννοια εισήγαγε τον βολονταρισμό στην οικονομική ανάλυση και υπέδειξε έναν τρόπο σκέψης που μπορεί να μας βοηθήσει να εξηγήσουμε τις σημερινές παραδοξότητες και το παράλογο της κρίσης και της επίθεσης που διεξάγεται με την επίκληση της τελευταίας. Γι’ αυτό και κατά περίεργο τρόπο (άλλη μια «παραδοξότητα!») παρακάμπτεται η λενινιστική παρέμβαση. Προτιμάται στις αναλύσεις των νεομαρξιστών η Ρόζα Λούξεμπουργκ, οι μαρξιστές ηγέτες όχι της νίκης αλλά της ήττας! Η θυσία τους προσφέρει εξάλλου ένα βολικό ηρωικό άλλοθι για τους σημερινούς αναλυτές. Η μετατροπή των ιμπεριαλιστικών χωρών σε παρασιτικά κέντρα κουράς και αναδιανομής του παγκόσμιου πλούτου σε συνδυασμό με τη μείωση των άμεσων παραγωγικών επενδύσεων και την πτώση της κερδοφορίας στην πραγματική οικονομία δεν φαίνεται μόνο στους δείκτες. Αντανακλάται, κατά το διάστημα των τελευταίων τριάντα χρόνων, στην τεράστια δανειακή επιβάρυνση τόσο των επιχειρήσεων όσο και των κρατών, με στοιχεία που είναι σχεδόν αναμφισβήτητα. Θα ήταν όμως πολύ «λίγο» για το μέγεθος, το εύρος και το βάθος της κρίσης του ιμπεριαλιστικού-καπιταλιστικού συστήματος να περιοριστεί η διαπίστωση της κρίσης μόνο στο αδιαμφισβήτητο γεγονός της υπερσυσσώρευσης. Βέβαια, η άποψη που εκτίθεται σε τούτες τις γραμμές (και αλλού) έχει τη δική της ευθύνη γιατί τόσα χρόνια δεν δημιούργησε τις συνθήκες, τους χώρους και τους όρους για μια πιο ουσιαστική κριτική της σημερινής φάσης του ιμπεριαλιστικού-καπιταλιστικού συστήματος. Γιατί κανείς δεν μπορεί να ψέξει και να κατηγορήσει όποιον σήμερα, δηλώνοντας μαρξιστής ή «νεομαρξιστής», ανοίγει ή συντελεί στη διεξαγωγή μιας τέτοιας συζήτησης. Κα-

νείς σου συμ όλη που τητ πρά κή π

τόσ ηα τρό ναι τε α

μια σεις κριτ κεί σε α κριτ

βιοπής ρηαπό την της κι. ζή, με ουν ότεληθετε ροταποτο της α!») των αλοθι

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 17

Κερδοφορία, συσσώρευση, κρίση

νείς δεν μπορεί να καταδικάσει προσπάθειες που επιδιώκουν να αναλύσουν τη μια ή την άλλη πλευρά της καπιταλιστικής πραγματικότητας, να συμβάλουν στον εμπλουτισμό της συζήτησης με στοιχεία και αναλύσεις. Με όλη τη βλέννα στη σκέψη που επιφέρει η κυριαρχία ενός κατεστημένου τρόπου αντίληψης των πραγμάτων που αποτελεί πια στοιχείο της πραγματικότητας η οποία πρέπει να αναιρεθεί όχι με αφορισμούς αλλά με έργα και πράξεις ιδεολογικής αντιπαράθεσης και μέσα από τη συμμετοχή στην ταξική πάλη. Προφανώς χρειάζεται να σταθούμε και αυτοκριτικά γι’ αυτή την όχι και τόσο σημαντική παρουσία ή και απουσία μερικές φορές. Γιατί η αναίρεση, η απαλλαγή από αυτήν την κατεστημένη βλέννα που έχει επικαθήσει στον τρόπο σκέψης της… παραδοσιακής Αριστεράς (μιας και ο ρεφορμισμός είναι η παράδοση που πρέπει να αναιρεθεί!) δεν είναι ούτε έργο ατομικό ούτε αποσπασματικό. Έχει απαιτήσεις συνέχειας. Ας είναι η ενασχόληση με τα οικονομικά άρθρα της «Αυγής» η απαρχή μιας συνολικότερης ενασχόλησης, παρέμβασης και απέναντι σε άλλες εκδόσεις ή δημοσιεύσεις που αφορούν οικονομικοπολιτικές αναλύσεις και την κριτική στον καπιταλισμό. Θα μπορούσε μάλιστα η «Αντίθεση» να εμπλακεί σε συζητήσεις ή να συμμετέχει σε κοινές διοργανώσεις διαλόγου πάνω σε αυτήν την γκάμα ζητημάτων. Η δράση είναι η πιο αποτελεσματική αυτοκριτική.

ουωση ρίας λάδατοι-

κρίδιαρευέχει ους σης ορεί «νεΚα-

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 18

Όσο τος, ό νους ται εργα τούν στασ ανασ ανάγ σμό θα εν απέν Ο ντρώ καθη κτησ το μέ κατη Μ κόσμ

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 19

Προτάσεις σωτηρίας ή ανάπτυξη λαϊκού-εργατικού κινήματος; Γρηγόρης Ανδρεάτος

Όσο κλιμακώνεται η επίθεση του ιμπεριαλιστικού–καπιταλιστικού συστήματος, όσο τα βάρβαρα μέτρα κυβέρνησης–ΕΕ–ΔΝΤ οδηγούν χιλιάδες εργαζόμενους, συνταξιούχους και νέους στη φτώχεια και την εξαθλίωση, όσο συνεχίζεται η καρατόμηση όλων των δικαιωμάτων και των καταχτήσεων του εργαζόμενου λαού, τόσο στο πλαίσιο των εργαζόμενων και του λαού αναζητούνται οι αιτίες της κατάστασης, οι δρόμοι πάλης και οργάνωσης της αντίστασής του, οι αναγκαίες «ταχύτητες» που πρέπει να αναπτυχθούν για την ανασυγκρότηση του κινήματος, έτσι ώστε να ανταποκριθεί στις σημερινές ανάγκες και απαιτήσεις. Ενός κινήματος που θα ξεπεράσει τον εργατοπατερισμό και τον κυβερνητισμό των υποταγμένων ηγεσιών ΓΣΕΕ και ΑΔΕΔΥ και θα ενώσει το εργατικό κίνημα στην ταξική βάση των κοινών συμφερόντων απέναντι στη λαίλαπα της επίθεσης. Ο προβληματισμός αυτός αναπτύσσεται σε χώρους δουλειάς, σε συγκεντρώσεις, συνελεύσεις εργαζόμενων, σε γειτονιές, σε συζητήσεις που γίνονται καθημερινά στα σπίτια όλων των λαϊκών οικογενειών. Η οργή και η αγανάκτηση περισσεύουν, ενώ ταυτόχρονα διαπιστώνονται αδιέξοδα και φόβος για το μέλλον αλλά και μεγάλη αγωνιστική διάθεση, που εκφράστηκε με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο στις απεργιακές κινητοποιήσεις της 5 και 20 Μάη. Μέσα σε ένα τέτοιο «περιβάλλον» θα περίμενε και περιμένει –απαιτεί– ο κόσμος της δουλειάς από την Αριστερά να αναλάβει την οργάνωσή του, να

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 20

αντίθεση

ανοίξει δρόμους πάλης για την ανατροπή των μέτρων, να πάρει πρωτοβουλίες παλλαϊκών–πανεργατικών κινητοποιήσεων που θα στριμώξουν το σύστημα, θα ανοίξουν ρωγμές στο μέτωπό του, θα δημιουργήσουν συνθήκες όξυνσης της αντιπαράθεσης και νικηφόρους όρους αγώνα. Αντ' αυτού γινόμαστε μάρτυρες «προβληματισμών» και «προτάσεων» περί επαναδιαπραγμάτευσης του χρέους, περί στάσεως πληρωμών με μονομερή έξοδο από το ευρώ, περί εθνικοποίησης του τραπεζικού συστήματος και γενναίας ανακατανομής του εισοδήματος υπέρ των λαϊκών στρωμάτων. Φορείς αυτών των προτάσεων κυρίως ο χώρος του ΣΥΡΙΖΑ αλλά και της ΑΝΤΑΡΣΥΑ καθώς και ένα κομμάτι προοδευτικών επιστημόνων-οικονομολόγων που μάλιστα κυκλοφορούν και σχετικό κείμενο για συλλογή υπογραφών. Θα ήταν όμως σκόπιμο να αναφέρουμε ότι αυτές οι προτάσεις δεν έχουν σαν μοναδικούς φορείς τις παραπάνω δυνάμεις της Αριστεράς και τους προοδευτικούς οικονομολόγους, αλλά υπάρχουν ανάλογες απόψεις και από την «άλλη πλευρά», από στελέχη και εξέχοντες υποστηρικτές του καπιταλιστικού συστήματος, ντόπιους και ξένους, καθώς και από «θεσμικούς» παράγοντες κυβερνήσεων και τραπεζιτών της ΕΕ αλλά και των ΗΠΑ. Αυτή η παρατήρηση δεν γίνεται για να «ξεμπερδέψουμε» με ευκολία με αυτές τις απόψεις, αλλά για να υπογραμμίσουμε ότι στις σημερινές συνθήκες σύγχυσης και αποπροσανατολισμού η Αριστερά και οι απόψεις της οφείλουν να δώσουν ξεκάθαρες απαντήσεις στους εργαζόμενους, να τους οπλίσουν στον αγώνα τους και να ανοίξουν δρόμους για μια συνολική αντιπαράθεση με το βάρβαρο σύστημα της εκμετάλλευσης και της καταπίεσης, της φτώχειας, της εξαθλίωσης και της καταστολής.

θα

ΜΠορουσαν τα ΠραγΜατα να ειναι αλλιωσ; «Η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ είναι εκτεθειμένη πολύ περισσότερο μετά την απόφαση της ΕΕ στις 9 Μαΐου, όταν έγινε εμφανές πως υπήρχαν κι άλλοι δρόμοι από τη μετατροπή των εργαζομένων της Ελλάδας σε πειραματόζωα για την εφαρμογή των νέων αντι-εργασιακών μέτρων. Πρόκειται για εξέλιξη που διευκολύνει την Ελλάδα να ζητήσει ακύρωση των αντιλαϊκών μέτρων» (από το κείμενο αριστερών και προοδευτικών οικονομολόγων).

Η παραπάνω τοποθέτηση δεν είναι «οικονομική», αλλά καθαρά πολιτική. Εκφράζει με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο την απογοήτευση δυνάμεων και προσώπων από το χώρο της Αριστεράς για τον τρόπο που χειρίστηκε η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ τα ζητήματα της οικονομικής κρίσης, των ελλειμμάτων και του χρέους. Δεν ήταν λίγοι αυτοί, στην Αριστερά, που πίστευαν ότι 20

ο Γ. βάσ δια θερ

θετή Α. Α επιλ αρι ενό παρ

οικ τη του μέτρ σπί δα» τό δια μη τ πειθ σαρ

ρικ ταξ ως αστ των ψη σμο μόν νερ

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 21

Προτάσεις σωτηρίας ή ανάπτυξη λαϊκού-εργατικού κινήματος;

ουσύκες

ων» νοτος ων. της μοποδεν και ψεις του σμιτων

α με θήτης ους ική πίε-

ιτικαι κυμάότι

ο Γ. Παπανδρέου και το ΠΑΣΟΚ θα ακολουθούσαν «άλλο δρόμο» και στη βάση αυτών των εκτιμήσεων διαμορφώνονταν απόψεις για «προοδευτική διακυβέρνηση» ακόμα και από αυτούς που εμφανίζονται σήμερα οι πιο «ένθερμοι» πολέμιοι του ΠΑΣΟΚ. «Ωστόσο, η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ εκλέχτηκε με δέκα μονάδες διαφορά από τη ΝΔ τον Οκτώβρη υποσχόμενη αναδιανομή του εισοδήματος προς όφελος των εργαζομένων και πράττει ακριβώς τ’ αντίθετο. Επομένως, δεν έχει καμιά νομιμοποίηση να σύρει τους εργαζόμενους στο σφαγείο του ΔΝΤ και του (κατ’ ευφημισμό) μηχανισμού διάσωσης της ΕΕ» (από το κείμενο των οικονομολόγων).

Είναι φανερή η «πικρία» στις παραπάνω διαπιστώσεις, ανάλογες τοποθετήσεις περί κοροϊδίας του ελληνικού λαού έκανε και συνεχίζει να κάνει ο Α. Αλαβάνος με υποτιθέμενο στόχο να καταστήσει «εκτός νομιμότητας» τις επιλογές της κυβέρνησης. Η απορία βέβαια που σίγουρα παραμένει σε κάθε αριστερό άνθρωπο είναι τι εκτιμούν σαν «νόμιμη» πολιτική διακυβέρνησης ενός αστικού κόμματος κάποιες ηγεσίες της Αριστεράς καθώς και διάφοροι παράγοντες του αριστερού και προοδευτικού χώρου. Το σοβαρότερο ζήτημα όμως που αφορά την τοποθέτηση των αριστερών οικονομολόγων είναι η εκτίμησή τους ότι η απόφαση της ΕΕ στις 9 Μάη για τη δημιουργία του «ευρωπαϊκού μηχανισμού στήριξης» με τη συμμετοχή του ΔΝΤ «διευκόλυνε» την Ελλάδα να «ζητήσει ακύρωση των αντιλαϊκών μέτρων». Είναι φανερή η διάθεση των συντακτών του κειμένου να υπερασπίσουν τη λειτουργία της ΕΕ που θα μπορούσε να «διευκολύνει την Ελλάδα» από την προσφυγή στο μισητό ΔΝΤ και τα αντεργατικά μέτρα που αυτό επέβαλε. Αυτή η εκτίμηση δεν χρειάστηκε παρά λίγες μέρες για να διαψευστεί παταγωδώς από την τοποθέτηση Μέρκελ και τη σύμφωνη γνώμη του ιμπεριαλιστικού «πυρήνα» της ΕΕ για τη «σιδερένια δημοσιονομική πειθαρχία», τα μέτρα απέναντι σε αυτούς που δεν συμμορφώνονται και τα σαρωτικά αντεργατικά μέτρα σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Ο προσωρινός συμβιβασμός της 9 Μάη ανάμεσα σε ευρωπαίους και αμερικάνους ιμπεριαλιστές, με φανερή την ενδυνάμωση των δεύτερων στον μεταξύ τους ανταγωνισμό, εκλήφθηκε από τους αριστερούς οικονομολόγους ως μία νέα ισορροπία που θα έδινε τη δυνατότητα «διευκολύνσεων» σε αστικές τάξεις και αστικές κυβερνήσεις σαν αυτές της χώρας μας. Η εμμονή των διαφόρων παραγόντων στο χώρο της Αριστεράς να μη λαμβάνουν υπόψη τους την όξυνση και τις συνέπειες του ενδο-ιμπεριαλιστικού ανταγωνισμού σαν αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης του συστήματος τους εκθέτει μόνιμα στις εκτιμήσεις τους, όπως αυτήν παραπάνω. Ταυτόχρονα κάνει φανερό ότι υπάρχουν ακόμη στην Αριστερά δυνάμεις και απόψεις που βλέ21

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 22

αντίθεση

πουν το προχώρημα της χώρας στο πλαίσιο της ΕΕ ακόμη και «χωρίς ευρώ». «Η κυβέρνηση εξ αρχής είχε κι άλλους δρόμους πριν οδηγήσει την Ελλάδα στο τελευταίο σκαλοπάτι του διασυρμού, εκεί που συνωστίζονται όλα τα αποτυχημένα κράτη του κόσμου. Μπορούσε: να προσφύγει σε εσωτερικό δανεισμό (κάτι που δεν έκανε για να μη δυσαρεστήσει τους τραπεζίτες που θα έχαναν μέρος των καταθέσεων), να απαιτήσει ευνοϊκό δανεισμό από την ΕΚΤ (με επιτόκιο 1% που δανείζει τις τράπεζες), να απευθυνθεί στην Κίνα (όχι μέσω της… Goldman Sachs), στη Ρωσία και στις αραβικές χώρες, να απαιτήσει διμερή δανεισμό από άλλες χώρες της ΕΕ, ακόμη κι απ’ τη Γερμανία, με το επιτόκιο που δανείζεται η ίδια, ως ελάχιστη υποχρέωσή τους για τη ζημιά που έχουν προκαλέσει στο εμπορικό ισοζύγιο της Ελλάδας από το 1981, να συμπήξει μέτωπο διεκδίκησης φθηνών δανείων με άλλες χώρες του νότου που αντιμετωπίζουν το ίδιο πρόβλημα (Ισπανία, Πορτογαλία, Ιταλία κ.λπ.)» (από το κείμενο των αριστερών οικονομολόγων).

Πράγματι, πολλές οι προτάσεις για το τι θα μπορούσε να κάνει η κυβέρνηση ΠΑΣΟΚ για να μη μας οδηγήσει στο μισητό ΔΝΤ και τον κοινωνικό όλεθρο. Μόνο που εδώ οι αριστεροί οικονομολόγοι γίνονται πολύ «οικονομολόγοι» και χάνουν τα πολιτικά τους χαρακτηριστικά, απομονώνοντας το πρόβλημα της χώρας από το γενικότερο ζήτημα της οικονομικής κρίσης του καπιταλιστικού συστήματος και των οξύτατων ζητημάτων που αυτή θέτει για το ποιος ιμπεριαλιστής θα κυριαρχήσει και από την άλλη «ξεχνούν» τα εξαρτημένα χαρακτηριστικά του ελληνικού καπιταλιστικού σχηματισμού. Κάνουν πως δεν καταλαβαίνουν πώς γίνεται η κυβέρνηση να τα «ακουμπάει»στους αμερικάνους ιμπεριαλιστές (μέσω ΔΝΤ) και δεν έψαξε να βρει «άλλους δρόμους». Βέβαια, αν δούμε πιο προσεκτικά τους «άλλους δρόμους», θα συναντήσουμε άλλες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις (Ρωσία, Κίνα αλλά και Γερμανία), το αραβικό κεφάλαιο ακόμα και στην ΕΚΤ (!) για να «απαιτήσουμε» φτηνό δανεισμό. Το ερώτημα που γεννιέται από τέτοιες προτάσεις είναι απλό. Υπάρχουν στον κόσμο, σήμερα, ιμπεριαλιστικές δυνάμεις και τμήματα του μονοπωλιακού κεφαλαίου που δανείζουν χωρίς επαχθείς όρους, χωρίς τη λεηλασία της εργατικής τάξης και όλου του λαού, χωρίς τη λεηλασία των πλουτοπαραγωγικών πηγών της χώρας; Η εξάρτηση της χώρας δεν έχει μόνο σαν συνέπεια την εκμετάλλευση και τη λεηλασία του λαού και των πλουτοπαραγωγικών πηγών του από τους ιμπεριαλιστές και σαν αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας την εκτίναξη ελλειμμάτων και χρεών, αλλά σε στιγμές κρίσης και όξυνσης του ανταγωνισμού ανάμεσα στις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις ΗΠΑ-ΕΕ ο αγώνας δρόμου για την απόσπαση αγορών της μίας από την άλλη έχουν οδηγήσει τη χώρα

στο σμα άπο ντα στη θημ στη κυβ τη ι κών νετα

εσω και της ευρ πλι λόγ Ό βρή που ου ση είνα σεις του ροπ

σε

νάμ

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 23

Προτάσεις σωτηρίας ή ανάπτυξη λαϊκού-εργατικού κινήματος;

ώ».

βέρικό νος το του έτει τα μού. πάβρει

ντή, το ηνό πλό. του τη των

και ους ελωνιμου ώρα

στο «μάτι του κυκλώνα» του ιμπεριαλιστικού ανταγωνισμού, με αποτέλεσμα τα πράγματα να γίνονται ακόμα πιο επικίνδυνα για το λαό από κάθε άποψη. Σε μία περίοδο λοιπόν που οι ευρωπαίοι ιμπεριαλιστές αναγκάζονται να συμβιβαστούν με την είσοδο του ΔΝΤ στην Ελλάδα και συνολικά στη ζώνη του ευρώ, σε μία περίοδο κατά την οποία «αποκαλύπτεται» καθημερινά η βαθιά οικονομική διείσδυση των αμερικάνικων μονοπωλίων στη χρηματοπιστωτική αγορά και στον οικονομικό έλεγχο της κεντρικής κυβέρνησης, μέσω της Goldman Sachs, είχαμε βέβαια σχηματίσει μια «πρώτη ιδέα» από τη μονοπώληση των «δομημένων ομολόγων» των ασφαλιστικών ταμείων στην J. P. Morgan, γίνεται φανερό ότι ο ανταγωνισμός αναμένεται σκληρότατος, με σοβαρές και επικίνδυνες συνέπειες. Βέβαια οι «άλλοι δρόμοι» δεν σταματούν στο εξωτερικό αλλά και στο εσωτερικό της χώρας με τα «λαϊκά ομόλογα» (εσωτερικός δανεισμός) αλλά και τα γνωστά πλέον και χιλιοειπωμένα κηρύγματα για τα «καθήκοντα» της κυβέρνησης «…να αντιμετωπίσει τη φοροδιαφυγή, που αγγίζει τα 19 δισ. ευρώ (8% του ΑΕΠ), να φορολογήσει την εκκλησία, τις τράπεζες, τους εφοπλιστές, να μειώσει τους εξοπλισμούς κ.ά.» (κείμενο αριστερών οικονομολόγων). Όσο και αν ανατρέξαμε στο κείμενο των αριστερών οικονομολόγων, δεν βρήκαμε καμία ερμηνεία, καμία τοποθέτηση για τους λόγους και τις αιτίες που οδήγησαν την κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ σε αυτόν το «μονόδρομο του νέου Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου». Θεωρούμε απαραίτητη μία τοποθέτηση έστω και από «οικονομολόγους» για να καταλάβουμε αν η έλλειψή της είναι ζήτημα «αδυναμίας» εκτίμησης ή ένας τρόπος να αποφύγεις «δεσμεύσεις» που θα κλείσουν πόρτες και θα κόψουν γέφυρες με πολιτικές δυνάμεις του κυβερνητικού χώρου που εκτιμάς ότι μπορούν στη συνέχεια να διαφοροποιηθούν.

σε

Ποιον αΠευθυνονται οι Προτασεισ σωτηριασ; «Θεωρούμε πλέον κοινωνική αναγκαιότητα την έξοδο από το ευρώ και την ΟΝΕ κι επίσης την παύση πληρωμών του χρέους και την επαναδιαπραγμάτευσή του με στόχο τη μείωση ή και τη διαγραφή του. Οι εργαζόμενοι δεν έχουν κανένα λόγο να επωμίζονται κάθε χρόνο το τεράστιο βάρος εξυπηρέτησης ενός χρέους που δεν δημιούργησαν οι ίδιοι και παραλύει κάθε προσπάθεια άσκησης φιλολαϊκής πολιτικής» (από το κείμενο των προοδευτικών οικονομολόγων).

Η παραπάνω τοποθέτηση, που αποτελεί τον «κοινό παρονομαστή» δυνάμεων της Αριστεράς, θεωρείται, από τους ίδιους, μοναδική διέξοδος για 23

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 24

αντίθεση

τη χώρα και το λαό, μόνο που της λείπει μία σημαντική «λεπτομέρεια». Δεν αναφέρεται στο «φορέα» άσκησης αυτής της πολιτικής. Ποιες κοινωνικέςπολιτικές δυνάμεις θα αναλάβουν αυτό το έργο; Η μη αναφορά τους δεν είναι τυχαία. Αρκετοί είναι σήμερα στην Αριστερά που πιστεύουν ότι υπάρχουν «συνετές δυνάμεις» τόσο στο πλαίσιο της αστικής τάξης όσο και των αστικών κομμάτων, κυρίως στο ΠΑΣΟΚ, που θα μπορούσαν να αντιταχθούν στον «εκτροχιασμό» και τον «παραλογισμό» της εποχής. Ο στόχος για τη στάση πληρωμών στους δανειστές και την έξοδο από το ευρώ (γιατί όχι από την ΕΕ;) και η επαναδιαπραγμάτευση του χρέους δεν αναιρεί σε τίποτα τους όρους που έφεραν το λαό και τη χώρα στη σημερινή κατάσταση, δεν βάζει σαν στόχο την πάλη ενάντια στην οικονομική-πολιτική-στρατιωτική εξάρτηση της χώρας από τους ιμπεριαλιστές, δεν επικεντρώνεται στην πάλη ενάντια στο σύστημα της εκμετάλλευσης και της καταπίεσης που γεννά τις οικονομικές κρίσεις και ταυτόχρονα επιτίθεται στα δικαιώματα και τις κατακτήσεις των εργαζόμενων με στόχο να τα πάρει όλα πίσω. Από πολιτική άποψη, συγκαλύπτει τους πραγματικούς ενόχους της κατάστασης και ζητάει καλύτερους όρους διαπραγμάτευσης του χρέους, ενώ θεωρεί ότι η σημερινή αστική τάξη και μέρος του πολιτικού της προσωπικού, αποκτώντας ξανά τη δραχμή σαν όργανο οικονομικής κυριαρχίας, θα μπορούσε να πάρει και μέτρα «ανακούφισης» του λαού. Μάλιστα, τοποθετήσεις όπως αυτές του Δ. Καζάκη (στο youpayyourcrisis.blogspot) «Τι όπλο διαθέτει ένα κράτος για να εκβιάσει ή να πιέσει τους δανειστές του, ιδίως όταν πρόκειται για διεθνείς τοκογλύφους και κερδοσκόπους; Μόνο ένα: την άρνηση της πληρωμής του χρέους», δημιουργούν ακόμα μεγαλύτερο προβληματισμό για την «ουδετερότητα» με την οποία αντιμετωπίζουν τη λειτουργία και το χαρακτήρα του αστικού κράτους, γιατί αυτό θα «εκβιάσει» και θα «πιέσει» τους δανειστές του. Μάλιστα, από στενά οικονομική άποψη ο ίδιος οικονομολόγος αποκαλύπτει ότι η «απλή επαναδιαπραγμάτευση του χρέους» είναι ατελέσφορη και φέρνει σαν παράδειγμα την Αργεντινή λέγοντας: «Ετσι η Αργεντινή εξέδωσε νέα ομόλογα το 2003 προς αντικατάσταση των παλαιών, στο 30% της αξίας που είχαν τα παλιά. Με αυτόν τον τρόπο διαγράφεται ένα μέρος των χρεών της χώρας και συνεχίζει να αποπληρώνει το υπόλοιπο. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι ευνοείται η χώρα. Κι αυτό γιατί εξαρτάται από το σε ποια χέρια βρίσκονται τα νέα ομόλογα, τι αποζημιώσεις και ανταλλάγματα ζητούν οι κάτοχοι ομολόγων. Στην περίπτωση της Αργεντινής, για παράδειγμα, παρά το γεγονός ότι υπήρξε μια σημαντική διαγραφή χρεών της τάξης του 70%, το υπόλοιπο 30% βρέθηκε στα χέρια των πιο αδίστακτων επενδυτικών κεφαλαίων που ονομάζονται γύπες. Αυτά τα επενδυτικά κε-

φάλ τερ νή ξ περ σει χρέ ρα πο γρά δια απο κυβ φέρ αγο πρα

από ρωμ «γύ σης σαν ξης ενισ φάλ ραδ γα κ

ματ πορ

Δεν κέςν είάρτων ιτα-

ό το δεν εριποικετης ται πά-

καενώ ωπιθα οθεπλο ίως την ρολεισει»

καορη τινή 30% ρος υτό ο σε μαράτάτων κε-

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 25

Προτάσεις σωτηρίας ή ανάπτυξη λαϊκού-εργατικού κινήματος;

φάλαια συνέχισαν όλα αυτά τα χρόνια να πιέζουν την Αργεντινή, ζητώντας τεράστιες αποζημιώσεις. Το αποτέλεσμα ήταν να οδηγηθεί φέτος η Αργεντινή ξανά στο δανεισμό από τη διεθνή αγορά ομολόγων, με επιτόκια που ξεπερνούν το 15%, σε μια προσπάθεια να βρει τα χρήματα για να αποζημιώσει τους γύπες ομολογιούχους. Ετσι, μια εντυπωσιακή μονομερής διαγραφή χρέους, η πιο σημαντική των τελευταίων χρόνων, έκλεισε άδοξα με τη χώρα να ξαναπέφτει στα χέρια των διεθνών τοκογλύφων». Με αυτό τον τρόπο ο Δ. Καζάκης (ένας από τους προοδευτικούς οικονομολόγους που υπογράφουν και το σχετικό κείμενο) καταρρίπτει από τη μία το «μύθο» της διαγραφής του χρέους της Αργεντινής, ενώ από την άλλη «εξηγεί» πώς να αποφύγουμε τα επενδυτικά κεφάλαια «γύπες» και ταυτόχρονα εγκαλεί την κυβέρνηση γιατί: «Με την τακτική της η ελληνική κυβέρνηση έχει ήδη καταφέρει να κερδίσουν τα επενδυτικά κεφάλαια γύπες μια καλή θέση στην αγορά του ελληνικού χρέους. Κι έτσι να έχουν καθοριστικό λόγο στις διαπραγματεύσεις για την αναδιάρθρωση του χρέους». Αυτό λοιπόν που κυρίως επιδιώκεται από τους εκφραστές αυτών των απόψεων είναι με την έξοδο από το ευρώ και την απειλή της στάσης πληρωμών να αποφύγουμε τη θανάσιμη παγίδα από τα επενδυτικά κεφάλαια «γύπες». Με αυτόν τον τρόπο όμως παρουσιάζουν τη στάση της κυβέρνησης σαν λάθος τακτικής και τεχνικής οικονομικής συμπεριφοράς και όχι σαν τέτοια που πραγματικά είναι. Μία κεντρική πολιτική της αστικής τάξης και του συνόλου του πολιτικού προσωπικού της που δεκαετίες τώρα ενισχύει τα δεσμά της εξάρτησης, κάνει παράρτημα του ιμπεριαλιστικού κεφάλαιου την οικονομία, για την ενίσχυση και της δικής της κυριαρχίας, παραδίνοντας τον ιδρώτα και τον πλούτο του εργαζόμενου λαού στην αδηφάγα κερδοφορία του. Ας δούμε όμως πώς ένας ακραιφνής οπαδός του καπιταλιστικού συστήματος θεωρεί ότι η στάση πληρωμών μπορεί να «βάλει τον τόπο σε μία νέα πορεία ανάπτυξης», γράφει σε άρθρο του ο Α. Ανδριανόπουλος: «Τι μας μένει; Μια αποφασιστική κήρυξη στάσης πληρωμών. Που θα τιμωρήσει και τους δανειστές μας, που μάλλον αλόγιστα μας εφοδίαζαν με χρήματα δίχως ουσιαστικά να ελέγχουν σε τι ακριβώς τα ξοδεύουμε. Ο καπιταλισμός διδάσκει πως κάθε οικονομική πράξη έχει ρίσκο. Το κέρδος δεν είναι πάντα εξασφαλισμένο. Υπάρχει και η προοπτική της αποτυχίας. Γιατί οι διεθνείς Τράπεζες που μας δάνειζαν θα πρέπει να εξαιρεθούν από τη γενική αυτή λογική; Μέσω μιας σκληρής αλλά σοβαρής διαπραγμάτευσης μπορούμε να εξασφαλίσουμε μείωση του χρέους μας στα μισά περίπου. Να εξυγιανθεί ολόκληρο το δημοσιονομικό αλλά και το οικονομικό γενικότερα κύκλωμα κι ο τόπος να μπει σε μια νέα πορεία ανάπτυξης. Με περιορισμένες και αυστηρά ελεγχόμενες δημόσιες δαπάνες, με φρέσκα δάνεια στον ιδιωτικό τομέα

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 26

αντίθεση

και με πολιτικές ηγεσίες σοβαρές κι αποφασισμένες για καινούργια πράγματα. Τις όποιες αρνητικές συνέπειες, την μήνι των γαλλικών και γερμανικών τραπεζών κυρίως, ακόμη και μια ενδεχόμενη –πιθανότατα προσωρινή- έξοδο από το ευρώ μπορούμε εύκολα να τις αντιμετωπίσουμε (άρθρο του Α. Ανδριανόπουλου στο sofokleous 10.gr).

Προφανώς δεν θεωρούμε ότι η τοποθέτηση του Α. Ανδριανόπουλου γίνεται από την ίδια «αφετηρία» με τους προοδευτικούς οικονομολόγους και το σχετικό τους κείμενο, είναι όμως εντυπωσιακό ότι στη βάση της η «τεχνική» που περιγράφεται, από τη στάση πληρωμών ως την έξοδο από το ευρώ, δεν έχει σημαντικές διαφορές, θα λέγαμε ότι είναι ίδια. Αυτό που αποκαλύπτει με το άρθρο του ο Α. Ανδριανόπουλος είναι ότι κάτω από ορισμένες κρίσιμες συνθήκες ένα αστικό κράτος, λειτουργώντας σαν «συλλογικός καπιταλιστής», μπορεί να θέσει ζητήματα που κάποιοι στην Αριστερά τα θεωρούν «ριζοσπαστικά» και «μοναδική διέξοδο». Όμως, ακόμα και αυτή η τοποθέτηση του Ανδριανόπουλου, που έχει όλα τα χαρακτηριστικά μιας «φιλελεύθερης» καπιταλιστικής τοποθέτησης, κάνει πως αγνοεί τους όρους μέσα στους οποίους οικοδομήθηκε το καπιταλιστικό σύστημα στη χώρα, τις δεσμεύσεις που έχει αναλάβει η αστική τάξη της χώρας απέναντι στους ιμπεριαλιστές, το μονόδρομο της επιδρομής στα εργατικά-λαϊκά δικαιώματα και κατακτήσεις. Και φυσικά από τον Α. Ανδριανόπουλο δεν θα περιμέναμε να αποκαλύψει τα χαρακτηριστικά και τις λειτουργίες του συστήματος στη χώρα μας αλλά και διεθνώς, έχουμε όμως άλλες απαιτήσεις από ανθρώπους που κινούνται στο χώρο της Αριστεράς και αναφέρονται στο απελευθερωτικό όραμα των εργαζόμενων. Θα θέλαμε να κλείσουμε αυτό το μέρος του σημειώματος με μία «καθ’ όλα έγκυρη» τοποθέτηση από τον Μάικλ Χάτσον (κατέχει σήμερα τη θέση του Διακεκριμένου Καθηγητή Ερευνητή στην Οικονομία του Πανεπιστημίου του Μισούρι στο Κάνσας Σίτι, ενώ είναι και πρόεδρος στο Ινστιτούτο ISLET (Institute for the Study of Long-term Economic Trends). Υπήρξε σύμβουλος στη Wall Street, αλλά και στέλεχος της Chase Manhattan Bank. Κατά καιρούς έχει διατελέσει οικονομικός σύμβουλος σε πολύ διαφορετικές κυβερνήσεις, από τις ΗΠΑ και τον Καναδά μέχρι το Μεξικό, τη Μαλαισία, την Κίνα και τη Ρωσία), αντιγράφοντας από τον «Ιό» της Ελευθεροτυπίας: «Στο ερώτημα του “Ιού” αν μπορεί να συνοψίσει ποια θα ήταν για την Ελλάδα η εναλλακτική λύση στο πρόγραμμα της τρόικα που ακολουθείται, ο κ. Χάτσον ήταν λακωνικός και απαισιόδοξος. Θεωρεί ότι το πρόγραμμα που έχει τεθεί σε ενέργεια δεν έχει τύχη: “Η εναλλακτική λύση είναι να μην πληρώσετε. Αυτή η λύση εφαρμόστηκε στην Αργεντινή. Ο νόμος που ψηφίστηκε στην Ελλάδα προϋποθέτει ότι το πρόβλημα είναι προσωρινό. Αλλά, δυστυ-

Ί τεύ νατ κών

σεις «εθ ντη προ «πε τα νάμ λο κ και

των λην και συν σεω από ακό σφά

Πο

βαρ τική

γίκαι χνιρώ, λύένες καθε-

όλα κάαλιάξη στα Α. και υμε Αρι-

αθ’ έση ημίύτο ύμΚακές σία, ίας:

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 27

Προτάσεις σωτηρίας ή ανάπτυξη λαϊκού-εργατικού κινήματος;

χώς, είναι μόνιμο. Το πρόβλημα είναι ότι η ελληνική κυβέρνηση έχει εκχωρήσει το δικαίωμά της να δημιουργεί χρήμα και να το "ξοδεύει" στην κυκλοφορία πιστώνοντας τραπεζικούς λογαριασμούς. Στις εμπορικές τράπεζες επιτρέπεται να δημιουργούν ελεύθερα χρήμα, αλλά όχι στην κυβέρνηση. Οι έλεγχοι στο κεφάλαιο θα σταματούσαν τις επιθέσεις, εφόσον με τους ελέγχους οι κερδοσκόποι δεν θα μπορούσαν να καλύπτουν το παιχνίδι των βραχυπρόθεσμων αγοραπωλησιών. Αυτά που πρότεινα για τη Λετονία μπορεί να αποδειχτούν εφαρμόσιμα και στην Ελλάδα: να αναπροσαρμοστούν όλα τα δάνεια σε δραχμές, αφού πρώτα τεθεί η ισοτιμία μιας δραχμής προς ένα ευρώ. Στη συνέχεια, να υποτιμηθεί η δραχμή και έτσι να μειωθούν τα δάνεια».

Ίδιες «τεχνικές», ίδιες λογικές για τη λειτουργία του κράτους στην κατεύθυνση «ελέγχου του κεφαλαίου», ίδιες αυταπάτες και ίδιος αποπροσανατολισμός, θα λέγαμε εμείς, στην απόκρυψη των βασικών χαρακτηριστικών του συστήματος της εκμετάλλευσης και της καταπίεσης. Στο ερώτημα σε ποιον απευθύνονται, πραγματικά, όλες αυτές οι προτάσεις περί «παύσης πληρωμών», «επαναδιαπραγμάτευσης του χρέους», «εθνικοποιήσεων» και «βαριάς φορολογίας του κεφαλαίου», σήμερα η απάντηση είναι ξεκάθαρη. Σε αυτούς που μπορούν να υλοποιήσουν αυτές τις προτάσεις. Σε κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις του συστήματος που θα «πειστούν» να σταματήσουν να συμπορεύονται με δυνάμεις που οδηγούν τα πράγματα στην καταστροφή. Οι προτάσεις αυτές απευθύνονται σε δυνάμεις που «οφείλουν» να δείξουν «λογική» και να ξεφύγουν από το φαύλο κύκλο χρέους – αντεργατικών μέτρων – ύφεσης και μεγαλύτερου χρέους και να ακολουθήσουν έναν «άλλο δρόμο ανάπτυξης». Δεν θέλουμε να στενοχωρήσουμε κανέναν από τους εμπνευστές αυτών των «ιδεών» και των «προτάσεων», αλλά τέτοιοι παραλήπτες μέσα στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό δεν υπάρχουν. Το σύνολο της αστικής τάξης και των πολιτικών δυνάμεων που υπηρετούν τα συμφέροντά της κινούνται συντεταγμένα προς την… καταστροφή των δικαιωμάτων και των καταχτήσεων της εργατικής τάξης και του λαού, είναι δέσμιοι των όρων εξάρτησης από τους ιμπεριαλιστές και συμβάλλουν έτσι ώστε οι όροι αυτοί να γίνουν ακόμα χειρότεροι για την ενίσχυση της δικής τους κυριαρχίας και της εξασφάλισης της κερδοφορίας τους.

Ποιοι

ειναι οι στοχοι Παλησ τησ ΠεριοΔου;

Το ερώτημα φαίνεται να έχει «εύκολη» απάντηση. Η ανατροπή των βάρβαρων μέτρων κυβέρνησης- ΔΝΤ-ΕΕ που απειλούν να οδηγήσουν την εργατική τάξη και το λαό σε έναν «σύγχρονο» Μεσαίωνα, σε έναν φαύλο κύκλο

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 28

αντίθεση

θυσιών – ύφεσης – νέων θυσιών, με εκτεταμένη καταστροφή παραγωγικών δυνάμεων με τη μαζική ανεργία και το κλείσιμο επιχειρήσεων και εργοστασίων. Σε αυτό υπάρχει μία γενική συμφωνία σε όλη την Αριστερά, και δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά τα πράγματα για όποιον σχηματισμό θα ήθελε, στοιχειωδώς, να συνεχίζει να αναφέρεται στη λαϊκή – εργατική υπόθεση. Οι δυσκολίες αρχίζουν να δημιουργούνται αν τεθεί το ερώτημα μπορούν να ανατραπούν τα μέτρα; Το ερώτημα αυτό το θέτουν, πρώτα από όλα, οι ίδιοι οι εργαζόμενοι, αναζητώντας διεξόδους και συνειδητοποιώντας, παράλληλα, ότι έχει δημιουργηθεί μία «πάγια» κατάσταση στο εργατικό κίνημα που εμποδίζει τη μαζική ανάπτυξή του και αποπροσανατολίζει τους στόχους του, γεμίζει τον κόσμο με ηττοπάθεια, δίνει «μάχες» με «τουφεκιές στον αέρα» που απο-συντονίζουν και καθηλώνουν τους εργαζόμενους. Σε όλο και μεγαλύτερα τμήματα εργαζόμενων γίνεται κοινή πεποίθηση ότι βασικοί υπεύθυνοι για αυτή την κατάσταση είναι οι ηγεσίες των εργατοπατέρων ΓΣΕΕ – ΑΔΕΔΥ και σε κάθε ευκαιρία το δείχνουν με κάθε «πρόσφορο» τρόπο. Ταυτόχρονα όμως ο κόσμος της δουλειάς έχει σημαντικές αμφιβολίες κατά πόσο και οι δυνάμεις της Αριστεράς μπορούν να απαντήσουν στο πρόβλημα της ανάπτυξης νικηφόρου κινήματος αφού κάποιοι ήταν μέχρι χθες συμμέτοχοι στις διοικήσεις αυτές ενώ οι άλλοι, οι «ταξικοί», δεν αναγνωρίζουν σαν κίνημα ότι δεν ελέγχεται απόλυτα από αυτούς. Ακόμα περισσότερο όταν οι εργαζόμενοι διαπιστώνουν ότι οι αγώνες που δίνουν χαρακτηρίζονται από δυνάμεις της Αριστεράς «λίγοι» και «αμυντικοί» στο βαθμό που δεν θέτουν μία «συνολική απάντηση» στη σημερινή κρίση του καπιταλιστικού συστήματος, ενώ ταυτόχρονα καλούνται σε ένα προεκλογικό «έλα μαζί μας, υπάρχει λύση». Την ίδια στιγμή που οι εργαζόμενοι θέτουν τους προβληματισμούς και τα ερωτήματά τους για τη δυνατότητα του κινήματος να ανατρέψει τα μέτρα, ταυτόχρονα προσπαθούν να δώσουν και την απάντηση από τη δική τους πλευρά, με την επίμονη και μαζική συμμετοχή τους στις απεργιακές κινητοποιήσεις, στις συγκεντρώσεις και στις πορείες. Αρνούμενοι να υποταχτούν στους εκβιασμούς και τις απειλές της κυβέρνησης και όλου του αστικού κόσμου, στις προσταγές των ιμπεριαλιστών του ΔΝΤ και της ΕΕ, στην εκτεταμένη κρατική καταστολή και τρομοκρατία, στην εγκληματική δράση προβοκατόρων του κινήματος. Αυτή η ταξική κατεύθυνση που όλο και περισσότερος κόσμος διαισθάνεται ότι αποτελεί τη μοναδική απάντηση στη λαίλαπα της επίθεσης αποτελεί ταυτόχρονα και την πραγματική υλική βάση πάνω στην οποία μπορεί να απαντηθεί και το ερώτημα κατά πόσο μπορούν να ανατραπούν τα μέτρα. Γιατί η ανατροπή των μέτρων συμβαδίζει απόλυτα με τα συμφέροντα της εργαζόμενης πλειοψηφίας που δεν υπολογίζει, δεν συμμερίζεται τις ανησυχίες, τον πανικό, τα κόστη της αστικής πλευράς.

συμ παί τερ τότ ρα

μπο Ενώ οργ ναι στη

τόσ οι ε ρεί δυα των απο προ λών από ματ κή ά

τών μερ ωμέ οικ έχο ντια ντα σε μ και θειώ που επο λης νου θυν

κών ταδεν θα πόποαπό ιώγαίζει ουόμείθητων άθε ντιπαοιοι οί»,

ώνες μυρινή ένα αζόατόνα μασεις τις των ολή ος. θάποορεί μέντα νη-

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 29

Προτάσεις σωτηρίας ή ανάπτυξη λαϊκού-εργατικού κινήματος;

Σε αυτήν την περίπτωση οι εργαζόμενοι κινούνται ανταγωνιστικά με τα συμφέροντα του κεφαλαίου και των ιμπεριαλιστών και όσο αυτή η κίνηση παίρνει μαζικά χαρακτηριστικά, όσο οργανώνεται πλατύτερα και σε ανώτερο επίπεδο τόσο «ευκολότερες» γίνονται οι απαντήσεις τόσο για τη δυνατότητα ανατροπής των μέτρων όσο και για το τι θα σημάνει αυτό γενικότερα για την προοπτική του κινήματος. Δυστυχώς, αυτά που ξεπερνούν -και δεν είναι λίγα- οι εργαζόμενοι δεν μπορούν να τα ξεπεράσουν οι ηγεσίες και άλλοι παράγοντες της Αριστεράς. Ενώ η συμμετοχή και οι διαθέσεις του κόσμου της Αριστεράς, που αποτελεί οργανικό και αναπόσπαστο κομμάτι του εργατικού – λαϊκού κινήματος, είναι στην κατεύθυνση της οργάνωσης της μαζικής πάλης για να μπει φραγμός στην επίθεση, οι ηγεσίες και διάφοροι παράγοντες κάνουν άλλα «σχέδια». Αυτή η υπαρκτή και έντονη διαφοροποίηση λειτουργεί υπονομευτικά τόσο στο αν μπορούν να ανατραπούν τα μέτρα και κατ’ επέκταση στο ποιοι είναι οι στόχοι πάλης της περιόδου. Επειδή αυτό είναι κάτι που δεν μπορεί να κρυφτεί από τον κόσμο, γίνεται συστηματική προσπάθεια να «συνδυαστούν» οι διάφορες προτάσεις που κυκλοφορούν με το μαζικό κίνημα των εργαζόμενων, να χρησιμοποιηθεί, τελικά, το κίνημα σαν όχημα για να αποκτήσουν αυτές οι προτάσεις υλική υπόσταση και δυναμική. Αυτή η προσπάθεια δημιουργεί νέους αποπροσανατολισμούς και αυταπάτες, καθηλώνει διαθέσεις και μετατρέπει ένα σημαντικό δυναμικό σε «ακροατήριο» απόψεων και «προτάσεων σωτηρίας» που είναι εντός πλαισίων του συστήματος και λειτουργούν, τελικά, για τον εξωραϊσμό του και όχι στη συνολική άρνησή του. Με όλα τα παραπάνω «ξαναγυρνάμε» από εκεί που ξεκινήσαμε. Αναζητώντας διεξόδους στα αδιέξοδα που δημιουργεί για τους εργαζόμενους σήμερα η επίθεση κυβέρνησης – κεφαλαίου – ιμπεριαλιστών, είμαστε υποχρεωμένοι να αναζητήσουμε τους όρους και τις δυνατότητες που μπορούν να οικοδομηθούν και τις δυνάμεις στο κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο που έχουν ταξικό συμφέρον αλλά και τη δύναμη να κινηθούν κόντρα και ενάντια στις κυρίαρχες πολιτικές. Δεν θα «ανακαλύψουμε την Αμερική» λέγοντας ότι αυτές οι δυνάμεις βρίσκονται μέσα στην εργατική τάξη και το λαό, σε μια κατεύθυνση που αντιστοιχεί στη σημερινή κατάσταση, στους όρους και τους συσχετισμούς που δημιουργεί η επίθεση, στο μέγεθος των προσπαθειών που πρέπει να καταβληθούν για τη συγκρότηση των μετώπων πάλης που σήμερα είναι αναγκαία για να συγκροτηθεί το κίνημα που απαιτεί η εποχή μας. Η κατεύθυνση της ενίσχυσης και της κλιμάκωσης της ταξικής πάλης από τη μεριά των συμφερόντων της εργατικής τάξης και του εργαζόμενου λαού είναι και η μοναδική «πρόταση σωτηρίας» που μπορεί να απευθυνθεί στο κίνημα των εργαζόμενων και της νεολαίας.

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 30

Α. Γ η

Το Φ του Κ τα α -Ηα ται μ στις το σ προσ σμού Θ πράγ του Κ λές π «αφο «στα Θ κειες λιώς,

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 31

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού Βασίλης Σαμαράς

Α. Για το ζήτημα της παλινόρθωσης η

ηγεσια του

κκε

και το υΠαρξιακο τησ ΠροΒληΜα

Το Φλεβάρη του 2009 δημοσιοποιήθηκαν οι αποφάσεις του 18ου Συνεδρίου του ΚΚΕ - το δεύτερο θέμα τους αφορούσε τις «Εκτιμήσεις και συμπεράσματα από τη σοσιαλιστική οικοδόμηση στον 20ό αιώνα με επίκεντρο την ΕΣΣΔ - Η αντίληψη του ΚΚΕ για το σοσιαλισμό». Σ' αυτές τις εκτιμήσεις επιχειρείται μια -κατά την αντίληψη της ηγεσίας του ΚΚΕ- ερμηνεία της παλινόρθωσης στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες και η ανάπτυξη της αντίληψης του ΚΚΕ για το σοσιαλισμό. Ταυτόχρονα, και στην ίδια πάντα βάση, η υπεράσπιση της προσφοράς του κομμουνιστικού κινήματος, της οικοδόμησης του σοσιαλισμού, της συμβολής του Στάλιν σ' αυτήν την πορεία. Θα μπορούσε να δει κανείς έως και θετικά την όλη προσπάθεια αν τα πράγματα είχαν ακριβώς ή μόνον έτσι. Πολύ περισσότερο που η κίνηση αυτή του ΚΚΕ -και ιδιαίτερα οι αναφορές στον Στάλιν- δέχτηκε επίθεση από πολλές πλευρές. Τις πιο εμπαθείς μάλιστα από χώρους και παράγοντες που έχουν «αφομοιώσει» πως στις σημερινές συνθήκες η αποκήρυξη του Στάλιν και του «σταλινισμού» είναι κάτι σαν πιστοποιητικό «εγκεκριμένου αριστερού». Θα μπορούσε ακόμα να προσπεράσει τα λάθη, τις αδυναμίες, τις ανεπάρκειες των εκτιμήσεων, εάν επρόκειτο απλώς και μόνο για τέτοιες. Έτσι ή αλλιώς, στις απαντήσεις στα μεγάλα και σύνθετα προβλήματα που έχουν τεθεί 31

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 32

θα προχωρήσουμε μέσα από τα -αναπόφευκτα- λάθη, αδυναμίες και ανεπάρκειές μας. Το ζήτημα ωστόσο -και είναι το κύριο στην περίπτωση- είναι ότι με όλα αυτά η ηγεσία του ΚΚΕ προχωράει συνειδητά στην αναπαραγωγή, εξωραϊσμό και παγίωση μιας στρεβλής κατεύθυνσης. Μιας κατεύθυνσης και μιας λογικής που την έχουν ήδη πληρώσει ακριβά το κίνημα, η εργατική τάξη και συνολικά οι λαϊκές μάζες. Ποιο πρόβλημα αντιμετωπίζει, σε τι απαντά και με ποιον τρόπο η ηγεσία του ΚΚΕ. Η βάση όλων αυτών βρίσκεται στο πρόβλημα ταυτότητας που αντιμετώπισε το ΚΚΕ μετά τις ανατροπές του 1989-1991 και που στις συγκεκριμένες συνθήκες έπαιρνε διαστάσεις και χαρακτηριστικά υπαρξιακού προβλήματος. Άλλωστε δεν ήταν το μόνο. Οι μεταβολές που πυροδοτήθηκαν από αυτές τις εξελίξεις σε παγκόσμια πλέον κλίμακα έθεσαν ανάλογου χαρακτήρα ζητήματα στο σύνολο των (όχι μόνο αριστερών και όχι μόνο πολιτικών) δυνάμεων σ' όλον τον κόσμο. Το πώς αντιμετώπισε ή τα αντιμετωπίζει και σήμερα η κάθε δύναμη είναι ένα άλλο ζήτημα. Ως προς τον πιο συγκεκριμένο προσδιορισμό του προβλήματος, το ολοφάνερο είναι πως η κατάρρευση της ΣΕ, μιας δύναμης από την οποία αντλούσε υπόσταση και κύρος η ηγεσία του ΚΚΕ, αφαιρούσε κυριολεκτικά το έδαφος κάτω από τα πόδια της. Άλλο τόσο σημαντικό ήταν το ότι μαζί με την ΣΕ κατέρρευσε και το ιδεολογικό πολιτικό σύστημα αναφοράς στη βάση του οποίου λειτουργούσε και δρούσε πολιτικά το ΚΚΕ. Ακόμη περισσότερο, όλα αυτά είχαν και τις πολύ συγκεκριμένες «υλικές» (οργανωτικές) τους συνέπειες. Ένα μεγάλο κομμάτι του ΚΚΕ -από την κορυφή μέχρι τη βάση- αποσπάστηκε και προσχώρησε στην «αναθεωρητική» πτέρυγα του ρεφορμισμού (ΣΥΝ). Πριν απ' αυτό, «ορθόδοξοι» και «αναθεωρητές» από κοινού είχαν προλάβει να διαγράψουν στελέχη του ΚΚΕ και το σύνολο σχεδόν της ΚΝΕ που διαφωνούσαν με τη φάρσα της «κάθαρσης» και την τραγωδία της «συγκυβέρνησης» στις οποίες είχε συμπράξει το ΚΚΕ. Απέναντι σ' όλα αυτά, η αντίδραση της ηγεσίας του ΚΚΕ ήταν να γαντζωθεί «σ' αυτά που ήξερε», εξορκίζοντας στην ουσία τις εξελίξεις και αρνούμενη να δει τα ζητήματα που έθεταν. Η «ερμηνεία», λ.χ., της καπιταλιστικής παλινόρθωσης στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες, την οποία απέδωσε στην προδοσία κάποιων ηγετικών στελεχών που «διαβρώθηκαν από τον ιμπεριαλισμό», δεν ήταν παρά μια πανικόβλητη έκφραση αυτής της τάσης. Άλλο τόσο η αναζήτηση «πλάτης» στον Ζουγκάνοφ και στην… Κίνα που έως τότε την κατήγγελλε για τα μύρια όσα. Όσο για το ότι μετά από όλα αυτά η κα Παπαρήγα μπορούσε να ισχυρίζεται ότι οι θέσεις του ΚΚΕ επαληθεύτηκαν σ' όλη τους τη γραμμή και σ' όλη του την πορεία, μη βιαστεί κανείς να δώσει τον πρώτο χαρακτηρισμό που αυθόρμητα του 'ρχεται. Πως πρόκειται δηλαδή για θράσος. Περισσότερο αποτέλεσε 32

έκφ μα ο της έμπ Έ παρ να τ να μ αυτ ανα ζήτ ση ε της του δρό χώρ γησ απο νόρ σχυ ηγε σια το δ τον λά

νη ε όπλ ου πιεζ μα. απα στο

στα ξική νέχε της. λογ κινε

πάρτι με εξωμιας η και

γεσία αντιριμέήμααυτές ζητήμεων η κά-

οφάούσε αφος Ε καοποίαυτά Ένα ε και Πριν διαύσαν στις

ντζωμενη παλιοδοσμό», αναατήγ-

ρίζεη του θόρλεσε

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 33

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

έκφραση απελπισίας με μια δόση αυτού που στο δικό τους γλωσσικό ιδίωμα οι νέοι χαρακτηρίζουν αφασία. Μια τέτοιου είδους, ωστόσο, «ερμηνεία» της παλινόρθωσης και ανάλογου χαρακτήρα αντιμετώπιση των εξελίξεων έμπαζε από παντού. Έτσι η ηγεσία του ΚΚΕ αναγκάστηκε να προχωρήσει σε μια διαδικασία παραπέρα εξέτασης των ζητημάτων (1995). Ωστόσο, παρ' ότι επιχειρήθηκε να τεθούν ορισμένα ζητήματα, υπήρξε ένας σαφής «αυτοπεριορισμός» ώστε να μην τεθεί υπό αίρεση η βασική συλλογιστική της ηγεσίας του ΚΚΕ. Έτσι, αυτό που έβγαινε συνολικά από την όλη απόπειρα ήταν μια βελτιωμένη αναπαραγωγή των αντιλήψεων στη βάση των οποίων αντιμετωπιζόταν το ζήτημα και των ήδη προκαθορισμένων εκδοχών «ερμηνείας». Σ' αυτή τη βάση είχαμε μια «μετάθεση» στην ουσία της φάσης της προδοσίας των ηγετών της ΣΕ λίγο πιο πίσω (δεκαετία 1980). Διαβάζουμε λ.χ. «[...] στη δεκαετία του '80-90 [...] δημιουργήθηκαν πολιτικές προϋποθέσεις που άνοιξαν το δρόμο στη διαδικασία παλινόρθωσης των καπιταλιστικών σχέσεων στις χώρες αυτές. [...] Ειδικά για το τμήμα της κομματικής και κρατικής καθοδήγησης εκείνης της περιόδου η πραγματικότητα και η μελέτη των εξελίξεων αποδείχνει ότι ένα μέρος της υιοθέτησε συνειδητά την πολιτική της παλινόρθωσης». Ο περιορισμός της φάσης ανατροπής στη δεκαετία του '80 ενισχυόταν και από τις αναφορές στον Αντρόποφ που, κατά την άποψη της ηγεσίας του ΚΚΕ, αποτέλεσε έκφραση της προσπάθειας του ΚΚΣΕ (των σοσιαλιστικών-κομμουνιστικών του δυνάμεων) να μην πάρουν τα πράγματα το δρόμο που πήραν στη συνέχεια. Το ίδιο και η εμμονή της να απορρίπτει τον όρο της «κατάρρευσης» και να επιμένει σ' αυτόν της «ανατροπής», αλλά γι' αυτό θα αναφερθώ περισσότερο παρακάτω. Στη δεκαετία του '80, λοιπόν, συνέβησαν όλα τα καθοριστικά, με ευθύνη ενός μέρους της ηγεσίας και την «ιδεολογική δολιοφθορά ως ιδεολογικό όπλο του ιμπεριαλισμού» ως «πολιτική υπονόμευση από τα μέσα». Η τέτοιου είδους προσπάθεια έδωσε κάποιες «ανάσες» στην ηγεσία του ΚΚΕ που πιεζόταν για απαντήσεις, αλλά, όπως ήταν επόμενο, όχι για μεγάλο διάστημα. Οι εξελίξεις, τα αδιέξοδα που αντιμετώπιζε, οι πιέσεις που δεχόταν απαιτούσαν περισσότερα πράγματα. Έτσι η τελευταία απόπειρα δείχνει να στοχεύει μακρύτερα και σε μεγαλύτερο βάθος. Φτάνει στην απόρριψη του 20ού Συνεδρίου του ΚΚΣΕ, την «αποκατάσταση» του Στάλιν, τη ρητορική υιοθέτηση της άποψης για συνέχιση της ταξικής πάλης στο σοσιαλισμό και άλλα στα οποία θα γίνει αναφορά στη συνέχεια. Μόνο που η ηγεσία του ΚΚΕ αδυνατεί να ξεφύγει από τον… εαυτό της. Αυτό που και πάλι επιχειρεί είναι να «διασώσει» το «σώμα» των ιδεολογικών και πολιτικών αντιλήψεων στη βάση των οποίων συγκροτείται και κινείται. Οι αναφορές στο 20ό Συνέδριο, στον Στάλιν κ.α. δεν έρχονται να 33

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 34

αντίθεση

θέσουν, να ανοίξουν τα ζητήματα στα πραγματικά τους χαρακτηριστικά, αλλά να προσδώσουν κύρος στην εμμονή της ηγεσίας του ΚΚΕ στην ίδια λογική και πολιτική κατεύθυνση. Δεν διστάζει μάλιστα να καταφύγει και σε λαθροχειρίες και στρεβλώσεις. Μάταιος κόπος. Θα διαπιστώσει ξανά ότι από τα ζητήματα που θέτει η ζωή και η ταξική πάλη δεν ξεφεύγει κανείς. Θα συνεχίσουν να απαιτούν τις απαντήσεις τους και αργά ή γρήγορα θα τις βρουν, με ή χωρίς το ΚΚΕ. Ας τα δούμε όλα αυτά πιο συγκεκριμένα.

ενα

Βολικο σχηΜα ερΜηνειασ

Το σχήμα ερμηνείας της παλινόρθωσης που χρησιμοποιεί η ηγεσία του ΚΚΕ συναρτάται με το σχήμα πορείας που βλέπει για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού-κομμουνισμού. Η συνάρτηση θα μπορούσε να τεθεί και αντίστροφα. Ο κοινός παρονομαστής, όπως ήδη αναφέρθηκε, η προσπάθεια να «κρατηθεί» και να στηρίξει μια πολιτική κατεύθυνση την οποία έχει «χρεωθεί» (με τη θέλησή της εννοείται) και από την οποία δεν διανοείται να διαφοροποιηθεί. Συνοπτικά καταρχάς, ως προς αυτά, θα μπορούσαν να ειπωθούν τα εξής. Η ηγεσία του ΚΚΕ βλέπει μια αντιπαράθεση «αγοραίων» και «αντιαγοραίων», όπως τους χαρακτηρίζει, στην ηγεσία του ΚΚΣΕ και της ΣΕ (γύρω στο 1950, λίγο πριν και στη συνέχεια). Επιβάλλεται (βασικά με το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ) η γραμμή των «αγοραίων». Οι «αντιαγοραίοι», παρά την αντίθεσή τους, υποχωρούν, συνεχίζουν ωστόσο να αντιδρούν μέχρι το τέλος (28ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ - 1990). Βασική αιτία, η επικράτηση των «αγοραίων» και η υποχωρητικότητα των «αντιαγοραίων» που «δεν είδαν» ολοκληρωμένα το ζήτημα, δεν εκτίμησαν σ' όλες τους τις διαστάσεις το πρόβλημα που είχε τεθεί, δεν οργανώθηκαν ανάλογα και δεν μπόρεσαν να αντιδράσουν αποτελεσματικά. Με βάση αυτές τις διαπιστώσεις συνάγονται και τα ανάλογα διδάγματα. Προκύπτει και το σχήμα πορείας προς τον σοσιαλισμό-κομμουνισμό. Δηλαδή η -υποτιθέμενη- γραμμή των «αντιαγοραίων», αποκαθαρμένη από τα «αγοραία» μπολιάσματα και παρεκκλίσεις και πιο συγκροτημένη ως προς τις στοχεύσεις της. Εύκολα, γρήγορα, απλά και κυρίως ευθύγραμμα. Βεβαίως για να φτάσει σ' αυτήν την «απλότητα» χρειάστηκαν αρκετές αποσιωπήσεις, μερικές στρεβλώσεις, ακόμη και λαθροχειρίες.

Μια

κρισιΜη συγκαλυψη

Για την ερμηνεία της παλινόρθωσης στο σημείο 10 αναφέρεται το εξής:

του φασ «πρ αυτ ανα τε α τρέ κτή θέλ ποι τις Ό ταρ καν τις στω κή» τά τ Επε (πο δεν χτε παρ ενδ το α νειδ κρί

κά, δια και ότι νείς. τις

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 35

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

«Δίνουμε προτεραιότητα στους εσωτερικούς παράγοντες, στις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες που αναπαράγουν τον οπορτουνισμό στο έδαφος της σοσιαλιστικής οικοδόμησης» κ.λπ. Αναφέρεται ακόμη (σημείο 9): «Απορρίπτουμε τον όρο “κατάρρευση”, γιατί υποβαθμίζει την αντεπαναστατική δράση, την κοινωνική βάση στην οποία μπορεί αυτή να αναπτυχθεί […]».

μασμό. από ως μα. πο-

Ανάλογου τύπου διατυπώσεις υπάρχουν και σε άλλα σημεία. Το κοινό τους στοιχείο: Περισσότερο προσπερνούν -συγκαλύπτουν- ένα ζήτημα αποφασιστικής σημασίας παρά το αποσαφηνίζουν. Όντως χρειάζεται να δοθεί «προτεραιότητα στους εσωτερικούς παράγοντες», αλλά -διάολε- ποιοι είναι αυτοί; Στη μαρξιστική αντίληψη το ζήτημα είναι σαφές. Τα καθεστώτα δεν ανατρέπονται ούτε από «προδοσία στελεχών», ούτε από «συνωμοσίες», ούτε από «εξωτερικές επιδράσεις», όσο καλά οργανωμένες κι αν είναι. Ανατρέπονται μόνο από κοινωνικές δυνάμεις. Καμία ανατροπή τέτοιου χαρακτήρα δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς τον κοινωνικό φορέα που τη θέλει και την επιδιώκει. Ποιος ήταν λοιπόν αυτός ο κοινωνικός φορέας, ποια αυτή η κοινωνική δύναμη; Το μέλος του ΚΚΕ που θα διαβάσει αυτές τις εκτιμήσεις μάταια θα την αναζητήσει. Όταν την περίοδο 1989-1991 συντελέστηκαν αυτές οι ανατροπές (ή καταρρεύσεις), υπήρχε ένα άκρως εντυπωσιακό φαινόμενο. Αν παρατηρούσε κανείς τη «νέα» άρχουσα -καπιταλιστική- τάξη που αναδυόταν μέσα από τις αλλαγές που συντελούνταν και την άρχουσα πολιτική ελίτ, θα διαπίστωνε ότι προερχόταν στο σύνολό της από την μόλις χτεσινή «κομμουνιστική» άρχουσα τάξη και ελίτ. Σ' αυτό το φαινόμενο υπήρχε -από τα τότε- κατά την άποψη του γράφοντος και το «κλειδί» ερμηνείας της παλινόρθωσης. Επειδή βεβαίως είναι αυτονόητο ότι όλο αυτό το «κομμουνιστικό» απαράτ (που ηγούνταν και του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος παρακαλώ) δεν μεταμορφώθηκε σε καπιταλιστικό σε ένα μαγικό βράδυ. Είχε μεταλλαχτεί στη διάρκεια πολλών χρόνων και ήταν ζήτημα ωρίμανσης διαφόρων παραγόντων για να πετάξει τα -κουρέλια πλέον- του «κομμουνισμού» που ενδυόταν μέχρι τα τότε. Αυτό ακριβώς το κρίσιμο ζήτημα η ηγεσία του ΚΚΕ το αντιπαρέρχεται και όχι βέβαια από «αβλεψία» αλλά στη βάση μιας συνειδητής προσπάθειας υποβάθμισης, άμβλυνσης της σημασίας αυτού του κρίσιμου ζητήματος. Ας συνεχίσουμε όμως. Στο σημείο 5.

ής:

«Στο σοσιαλισμό υπάρχει αντικειμενική βάση που εμπεριέχει τη δυνατότητα, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, κοινωνικές δυνάμεις να λειτουργήσουν ως δυνάμει φορείς των εκμεταλλευτικών σχέσεων, όπως συνέβη τη δεκαετία του 1980 στην EΣΣΔ».

του του ντίνα χρεδια-

τα τιαγύ20ό αρά ι το των αν» ρόντι-

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 36

αντίθεση

Μπορεί και να θαυμάσει κανείς την κομψότητα της διατύπωσης. Γενικά λοιπόν είναι δυνατόν να συμβεί κάτι τέτοιο, αλλά κι αν συνέβη στη ΣΕ, αυτό έγινε στη δεκαετία του 1980. Έχουμε όμως και άλλη διατύπωση, ακόμα πιο κομψή, στο σημείο 2:

εμφ λιν πρα νικά κατ

«Ως συνέπεια των δυσκολιών αυτής της διαδικασίας είναι ακόμη δυνατό εργαζόμενοι, με διευθυντικό ρόλο στην παραγωγή, εργαζόμενοι της πνευματικής εργασίας και υψηλής επιστημονικής ειδίκευσης, να αυτονομούν το ατομικό ή και το ομαδικό συμφέρον τους από το κοινωνικό συμφέρον, να διεκδικούν μεγαλύτερο μερίδιο από το συνολικό κοινωνικό προϊόν […]».

Γενικά λοιπόν «είναι δυνατόν». Συνέβη άραγε στην πραγματικότητα της ΣΕ; Ποιος ξέρει; Ομολογουμένως πρόκειται για «αριστούργημα» προσπεράσματος αυτού του κεφαλαιώδους ζητήματος. Όχι βέβαια επειδή η ηγεσία του ΚΚΕ αγνοεί τα δεδομένα του ζητήματος, αλλά επειδή συνειδητά θέλει να υποβαθμίσει τη σημασία τους, να αποπροσανατολίσει. Αυτή η μέριμνα της ηγεσίας του ΚΚΕ είναι διαρκής και εκδηλώνεται με διάφορες μορφές, ακόμη και εκεί που αναγκάζεται να θίξει πλευρές του. Διαβάζουμε λοιπόν στο σημείο 18.

Γ «Με την εσωκομματική διαπάλη στις αρχές της δεκαετίας του 1950 εκφράστηκε, σε ιδεολογικό και πολιτικό επίπεδο, η κοινωνική αντίσταση (κολχόζνικοι αγρότες, διευθυντικά στελέχη στην αγροτική παραγωγή και στη βιομηχανία) στην ανάγκη επέκτασης και εμβάθυνσης των σοσιαλιστικών σχέσεων παραγωγής».

Έχουμε εδώ μια ακόμη «επιδέξια» αναφορά στο ζήτημα. Αναφέρονται μεν τα διευθυντικά στελέχη της αγροτικής παραγωγής και της βιομηχανίας, αλλά προτάσσονται οι κολχόζνικοι αγρότες. Οι αγρότες των κολχόζ, δηλαδή το έτερο σκέλος της εργατοαγροτικής συμμαχίας που αποτελούσε την κοινωνική βάση του σοσιαλισμού (κατά Λένιν και Στάλιν), ήταν που ώθησαν στη στροφή και «ακολούθησε» η διευθυντική ελίτ. Αυτό πια κι αν είναι!

καταρρευση

ή ανατροΠη;

Για τη στήριξη του σχήματος που πλασάρει η ηγεσία του ΚΚΕ («αγοραίοι»-«αντιαγοραίοι») δεν αρκούν τα προηγούμενα. Χρειάζεται να εμφανισθεί μια διαρκής διαπάλη ανάμεσα στις δύο τάσεις, να συγκαλυφθεί, διαστρεβλωθεί ο πραγματικός χαρακτήρας. Χρειάζεται ακόμη να γίνει μια 36

γκά Αύγ επα άλλ

ικά αυόμα

της σπεσία έλει

ι με του.

ται ίας, λατην θηεί-

ραίανιδιαμια

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 37

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

εμφανής λαθροχειρία σε σχέση με τις απόψεις και την παρέμβαση του Στάλιν στην αντιπαράθεση του 1950. Να αποσιωπηθούν, συγκαλυφθούν οι πραγματικοί όροι, αιτίες και δυνάμεις της στροφής. Ακόμη και η φαινομενικά δευτερεύουσας σημασίας εμμονή πως πρόκειται για ανατροπή και όχι κατάρρευση υπηρετεί τον ίδιο στόχο. Ας δούμε λίγο περισσότερο. «Στη δεκαετία του 1980 ο οπορτουνισμός, με την περεστρόικα, ολοκληρώθηκε σε προδοτική, αντεπαναστατική δύναμη. Οι συνεπείς κομμουνιστικές δυνάμεις που αντέδρασαν στην τελευταία φάση της προδοσίας, στο 28ο Συνέδριο του KKΣE, δεν κατόρθωσαν έγκαιρα να την αποκαλύψουν και να οργανώσουν με επιτυχία την επαναστατική αντίδραση της εργατικής τάξης» (Σημείο 11). «H οπορτουνιστική στροφή που συντελέστηκε στο 20ό Συνέδριο του KKΣE (1956) και η μετέπειτα σταδιακή απώλεια των επαναστατικών χαρακτηριστικών του Κόμματος, ενός κόμματος εξουσίας, που ταυτόχρονα βρισκόταν στο στόχαστρο της ιμπεριαλιστικής επιθετικότητας, δυσκόλευε την αφύπνιση και συγκρότηση των συνεπών κομμουνιστών. Στις γραμμές του KKΣE διεξήχθη διαπάλη πριν, στη διάρκεια και μετά το 20ό Συνέδριο. H περίοδος που ΓΓ της KE του KKΣE ήταν ο Γ. Aντρόποφ (Νοέμβρης 1982-Φλεβάρης 1984), που προηγήθηκε της πολιτικής της περεστρόικα, ήταν πολύ σύντομη για να μπορέσει να κριθεί ολοκληρωμένα. Ωστόσο, σε κείμενα και ντοκουμέντα του KKΣE αυτής της περιόδου γίνονται αναφορές για την ανάγκη έντασης της διαπάλης με αστικές και ρεφορμιστικές αντιλήψεις για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού, καθώς και για την ανάγκη επαγρύπνησης στη δολιοφθορά του ιμπεριαλισμού. Οι συνεπείς κομμουνιστικές δυνάμεις που υπήρχαν στο KKΣE δεν κατόρθωσαν έγκαιρα να αποκαλύψουν τον προδοτικό αντεπαναστατικό χαρακτήρα της γραμμής που επικράτησε στην Ολομέλεια της KE του KKΣE τον Απρίλη του 1985 και στο 27ο Συνέδριο του KKΣE (1986). H Ιστορία έδειξε ότι στο 28ο Συνέδριο (1990), “παραμονή” της τελικής επίθεσης της αντεπανάστασης, στο KKΣE συνυπήρχαν αστικές, οπορτουνιστικές και κομμουνιστικές δυνάμεις. Οι κομμουνιστικές δεν είχαν τη δύναμη να κυριαρχήσουν, να αποτρέψουν τη νίκη της αντεπανάστασης, παρ’ όλο που αντιστάθηκαν στο 28ο Συνέδριο και αργότερα» (Σημείο 22).

Αλήθεια, σε ποιες δυνάμεις αναφέρεται η ηγεσία του ΚΚΕ; Στον Ζουγκάνοφ ή στην κίνηση που επιχείρησε να ανατρέψει τον Γκορμπατσόφ τον Αύγουστο του 1991; Τέτοιες δυνάμεις όντως υπήρχαν. Μόνο που δεν ήταν επαναστατικές, κομμουνιστικές, όπως τις θέλει η ηγεσία του ΚΚΕ. Ήταν η άλλη, η κρατικίστικη πτέρυγα της Νέας Αστικής Τάξης (ΝΑΤ). Αυτή που 37

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 38

αντίθεση

από κοινού με τους «αγοραίους» υπήρξαν οι πυλώνες του 20ού Συνεδρίου και της αντεπαναστατικής στροφής. Οι δύο πτέρυγες του ρεβιζιονισμού ή αλλιώς οι χρουστσοφικοί και οι μπρεζνιεφικοί (για να τους προσδιορίσουμε με όρους πιο οικείους και κατανοητούς στον κόσμο), που μετεξελίχθηκαν στις δύο αντίστοιχες πτέρυγες της ΝΑΤ. Βεβαίως υπήρξε και διαπάλη μεταξύ τους. Το ότι συνασπίστηκαν ενάντια στην εργατική, επαναστατική, κομμουνιστική κατεύθυνση δεν εξάλειψε τις διαφορές τους ούτε τη διαπάλη μεταξύ τους για το ποια θα έχει το πάνω χέρι. Μια διαπάλη που γνώρισε αρκετές διακυμάνσεις, αντιπαραθέσεις που εναλλάσσονταν με νέους συμβιβασμούς κ.ο.κ. Κάπως έτσι από τον Χρουστσόφ περάσαμε στον Μπρέζνιεφ, τον Αντρόποφ, τον Τσερνιένκο, για να φτάσουμε στον νέο και τελευταίο συμβιβασμό. Την ανάδειξη του Γκορμπατσόφ με πρόταση του Γκρομίκο (ηγετικής μορφής της «παλιάς φρουράς»), ο οποίος καθησύχαζε τους ανησυχούντες, διαβεβαιώνοντας πως πίσω από το χαμόγελό του ο Γκορμπατσόφ έχει «σιδερένια δόντια». Όσο για το αν υπήρχαν στο ΚΚΣΕ και δυνάμεις που συνέχιζαν να πιστεύουν στην υπόθεση του σοσιαλισμού (λ.χ. Αντρέεβνα και κάποιες άλλες ομάδες), αυτές ήταν μικρές και αδύναμες. Κυρίαρχες και με τον πιο απόλυτο τρόπο ήταν οι δυνάμεις που εκπροσωπούσαν τις δύο πτέρυγες της ΝΑΤ και οι οποίες από κοινού οδήγησαν τη ΣΕ εκεί που έφτασε. Οι ίδιες ήταν που είχαν φροντίσει -για ευνόητους λόγους- να αδρανοποιήσουν, περιθωριοποιήσουν, αποσυγκροτήσουν και εξουδετερώσουν ολότελα την εργατική τάξη. Με αυτό το δεδομένο, είναι υποκριτική και συνάμα αστεία η αναφορά της ηγεσίας του ΚΚΕ ότι οι δυνάμεις που αντιδρούσαν δεν κατόρθωσαν να «οργανώσουν την επαναστατική αντίδραση της εργατικής τάξης». Ποια εργατική τάξη; Αυτήν που από κοινού με την άλλη πτέρυγα είχαν φροντίσει να τη θάψουν στην αδράνεια; Ούτε άλλωστε είναι τυχαίο ότι στην τελευταία απόπειρα (Αύγουστος 1991) των κρατικίστικων δυνάμεων να ξαναπάρουν την κατάσταση στα χέρια τους το μόνο που δεν διανοήθηκαν και ούτε θα μπορούσαν να διανοηθούν (ούτε άλλωστε είχε κανένα νόημα) ήταν να απευθυνθούν στην… εργατική τάξη. Φυσιολογικά, φυσιολογικότατα, απευθύνθηκαν και προσπάθησαν να χρησιμοποιήσουν τον κρατικό μηχανισμό και το στρατό. Μόνο που ήταν πλέον αργά γι’ αυτούς. Η ίδια αυτή λογική που θέλει τις «συνεπείς δυνάμεις» να αντιδρούν μέχρι το τέλος είναι που οδηγεί την ηγεσία του ΚΚΕ να επιμένει στον όρο της ανατροπής αντί αυτού της κατάρρευσης. Με τη σειρά της η αποδοχή της εκδοχής της ανατροπής στηρίζει αυτήν την οπτική. Θα αναρωτιέται κανείς, έχει άραγε τόσο νόημα αν χαρακτηρίσουμε τις εξελίξεις με αυτόν ή εκείνον τον όρο; Εξαρτάται από το αν και με ποιες έννοιες φορτίζει κανείς τον κά38

θε ό μοφ όλη και «χρ

τή ε ρέα και σαν μια της τη μ δια φή ήθε δια δια

λά « στικ κής λαό που 199 (του εμφ τόν μεω τολ όρω ξεις

λα

κό β Δεν ξης θετα

ίου ύή ουκαν ταομμερισε μβιιεφ, αίο ίκο νηπα-

πιλλες λυΝΑΤ ταν θωατιναδεν κής υγα αίο νάδιαανέκά, ουν αυ-

μέτης εκείς, νον κά-

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 39

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

θε όρο. Θα προσπεράσω το ότι τα φαινόμενα της κατάρρευσης ήταν οφθαλμοφανή για οποιονδήποτε παρακολούθησε τις εξελίξεις. Θα πω ότι στην όλη εξέλιξη υπήρξαν και τα δύο φαινόμενα. Τόσο αυτό της ανατροπής όσο και αυτό της κατάρρευσης. Μόνο που συντελέστηκαν σε διαφορετικούς «χρόνους». Ανατροπή του σοσιαλιστικού συστήματος όντως υπήρξε. Μόνο που αυτή είχε συντελεστεί πολλά χρόνια πριν από τις εξελίξεις του 1989-1991. Φορέας αυτής της ανατροπής, όπως κιόλας έχει αναφερθεί και θα αναφερθεί και στη συνέχεια, ήταν οι κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις που κυριάρχησαν στην ΣΕ μετά το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ (1956). Στη συνέχεια είχαμε μια διαδικασία συνεχούς ανατροπής των σοσιαλιστικών χαρακτηριστικών της ΣΕ και εισαγωγής όλο και περισσότερο καπιταλιστικών. Ταυτόχρονα, τη μετεξέλιξη της ρεβιζιονιστικής ελίτ σε ιδιότυπη ΝΑΤ. Δυο συμπλεκόμενες διαδικασίες που ωστόσο δεν πήραν την τελική και ολοκληρωμένη τους μορφή παρά μόνο μετά το 1991 (και ούτε καν). Είχαμε έτσι μια ΝΑΤ που δεν ήθελε να είναι ούτε κατ’ επίφαση σοσιαλιστική αλλά ούτε και μπορούσε να διαμορφωθεί ολοκληρωμένα σε «κανονική» αστική τάξη, παρ’ όλους τους διακαείς της πόθους. Είχαμε ένα καθεστώς που «δεν ήθελε» να είναι πλέον σοσιαλιστικό, αλλά «δεν μπορούσε» ακόμα να μετασχηματιστεί σε ολοκληρωμένα καπιταλιστικό. Ένα καθεστώς που δεν μπορούσε πλέον να βρει δυνάμεις πραγματικής στήριξης ούτε στις δυνάμεις που κυριαρχούσαν σ’ αυτό ούτε βέβαια στο λαό που υφίστατο τις συνέπειες αυτής της κυριαρχίας. Αυτό το καθεστώς που «δεν το ήθελε πλέον κανείς» ήταν που κατέρρευσε την περίοδο 19891991. Όταν λοιπόν η ηγεσία του ΚΚΕ τοποθετεί το «χρόνο» της ανατροπής (του σοσιαλισμού) στο χρόνο που συντελέστηκε η κατάρρευση εξωραΐζει εμφανίζοντας ως σοσιαλιστικό ένα καθεστώς που από χρόνια δεν είχε αυτόν το χαρακτήρα. Συνακόλουθα εξωραΐζει και συγκαλύπτει το ρόλο δυνάμεων που συνήργησαν σε μια τέτοια εξέλιξη και ταυτόχρονα αποπροσανατολίζει ως προς τη δυνατότητα ουσιαστικής διερεύνησης των πραγματικών όρων στη βάση των οποίων συντελέστηκαν όλες αυτές οι δραματικές εξελίξεις.

λαθροχειριεσ

και αΠοσιωΠησεισ

Την προσπάθειά της αυτή η ηγεσία του ΚΚΕ τη στηρίζει σε καθοριστικό βαθμό σ’ αυτό που εμφανίζει ως διάσταση «αγοραίων»-«αντιαγοραίων». Δεν εξηγεί ωστόσο καθόλου, δεν αναφέρεται καν στο γεγονός της σύμπραξης αυτών των δύο πλευρών ενάντια στην επαναστατική κατεύθυνση. Αντίθετα, καταφεύγει και σε λαθροχειρίες για να στηρίξει αυτή τη στρέβλωση. 39

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 40

αντίθεση

Αναφέρομαι στην προσπάθειά της να εμφανίσει τις δικές της απόψεις σαν απόψεις του… Στάλιν και να προσδώσει σ’ αυτές το αντίστοιχο κύρος. Ας δούμε. «Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο οξύνθηκε η συζήτηση για τις νομοτέλειες της σοσιαλιστικής οικονομίας, συζήτηση που είχε υποχωρήσει λόγω του πολέμου. Για την ερμηνεία συγκεκριμένων προβλημάτων αναπτύχθηκε διαπάλη, ανάμεσα σε δύο βασικά ρεύματα στη θεωρία και την πολιτική, που αγκάλιασε κομματικά στελέχη και οικονομολόγους, τους “αγοραίους” και τους “αντι-αγοραίους”. Ο Ι.Β. Στάλιν, ως ΓΓ της ΚΕ του Κόμματος, ηγήθηκε της οργανωμένης εσωκομματικής συζήτησης και στήριξε την αντι-αγοραία κατεύθυνση […] Αντέκρουσε το ρεύμα που διεκδικούσε ενίσχυση των εμπορευματοχρηματικών σχέσεων […]» (Σημείο 17).

Στις συζητήσεις που άνοιξαν την περίοδο εκείνη ο Στάλιν πράγματι αντέκρουσε την τάση των «αγοραίων», όπως τους χαρακτηρίζει η τοποθέτηση του ΚΚΕ. Εκείνο ωστόσο που αποσιωπά η ηγεσία του ΚΚΕ είναι πως άλλο τόσο στράφηκε ο Στάλιν ενάντια στους «κρατικιστές» («αντιαγοραίους» κατά ΚΚΕ). Ας δούμε καταρχάς μια καίριας σημασίας τοποθέτηση του Στάλιν σ’ αυτή τη συζήτηση. «Τι πρέπει λοιπόν να γίνει αν έχουν κοινωνικοποιηθεί όχι όλα τα μέσα παραγωγής αλλά μονάχα ένα μέρος, ενώ υπάρχουν ευνοϊκές συνθήκες για την κατάληψη της εξουσίας από το προλεταριάτο; […] Δεν μπορούμε φυσικά να πούμε ότι αποτελεί απάντηση η γνώμη μερικών αξιοθρήνητων μαρξιστών που θεωρούν ότι κάτω από τέτοιες συνθήκες θα ’πρεπε να παραιτηθούμε απ’ το να καταλάβουμε την εξουσία και να περιμένουμε ώσπου ο καπιταλισμός να πετύχει να καταστρέψει τα εκατομμύρια των μικρών παραγωγών, να τους μετατρέψει σε εργάτες γης και να συγκεντρώσει τα μέσα παραγωγής στην αγροτική οικονομία και μονάχα ύστερα απ’ αυτό […] Ούτε φυσικά μπορούμε επίσης να θεωρήσουμε σαν απάντηση τη γνώμη άλλων αξιοθρήνητων μαρξιστών που νομίζουν ότι θα ’πρεπε ίσως να καταλάβουμε την εξουσία και να προχωρήσουμε στην απαλλοτρίωση των κτημάτων των μικρών και μεσαίων παραγωγών στο χωριό και να κοινωνικοποιήσουμε τα μέσα παραγωγής τους […]»

Η τοποθέτηση του Στάλιν είναι σαφής όπως και σαφή είναι τα μέτωπα που ανοίγει, χρησιμοποιώντας μάλιστα βαρείς χαρακτηρισμούς. Και δεν είναι η μόνη. Με ανάλογο τρόπο (ενάντια και στις δύο αυτές τάσεις) τοποθετείται ο Στάλιν σε σειρά ζητημάτων. Για τη σχέση κρατικοποίησης-κοινωνι40

κοπ υπο ξη, απο στη ψε σ ζήτ ωστ

κυ

ων» σης τική της στρ στσ ενά Στά από τα ε ηγε τημ πρα που

στη χε δ νη δ πόν σοσ που σιο λού αντ σης των

σαν Ας

ατι οθέπως ραίτου

ωπα ν είοθεωνι-

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 41

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

κοποίησης. Για τους νόμους της Πολιτικής Οικονομίας και τη σχέση του υποκειμενικού παράγοντα με αυτούς. Για την ισόμετρη αναλογική ανάπτυξη, τα όρια και τις δυνατότητες του κεντρικού σχεδιασμού. Και εκεί που η αποσιώπηση είναι κραυγαλέα είναι στο ότι δεν υπάρχει η παραμικρή νύξη στην κριτική του Στάλιν στις απόψεις Γιαροσένκο. Μια κριτική που κάλυψε σχεδόν το ένα τρίτο της συνολικής παρέμβασης του Στάλιν στην όλη συζήτηση. Στα ζητήματα αυτά θα υπάρξει αναφορά και στη συνέχεια, εδώ ωστόσο χρειάζεται να σταθούμε στο ζήτημα που τέθηκε προηγουμένως.

κυρια

και Δευτερευουσεσ αντιθεσεισ

Η ηγεσία του ΚΚΕ αναφέρεται στη διάσταση «αγοραίων»-«αντιαγοραίων». Δεν εξηγεί ωστόσο -δεν αναφέρεται καν- το «παράδοξο» της συνένωσης αυτών των δύο τάσεων και των φορέων τους ενάντια στην επαναστατική, κομμουνιστική, σταλινική κατεύθυνση. Το 20ό Συνέδριο, το συνέδριο της στροφής, οργανώθηκε, πραγματοποιήθηκε και στηρίχτηκε (έως και στρατιωτικά) στη σύμπραξη «αγοραίων»-«αντιαγοραίων» ή αλλιώς χρουστσοφικών-μπρεζνιεφικών. Από κοινού και με ιδιαίτερο μένος στράφηκαν ενάντια στον Στάλιν και το «σταλινισμό», από κοινού αποκήρυξαν τον Στάλιν και επικήρυξαν τους σταλινικούς (εκατοντάδες χιλιάδες ξηλώθηκαν από τον κρατικό μηχανισμό και διαγράφηκαν από το κόμμα). Τα ερωτήματα εδώ είναι. Πρώτον, ποια η βάση αυτής της σύμπραξης. Δεύτερον, γιατί η ηγεσία του ΚΚΕ «αντιπαρέρχεται» ένα τόσο αποφασιστικής σημασίας ζήτημα. Η βάση αυτής της ενότητας ήταν στην ουσία της ταξική. Σήμερα -στην πραγματικότητα εδώ και πολλά χρόνια- μπορούμε να δούμε καθαρά αυτό που ίσως δεν διακρινόταν με τόση σαφήνεια το 1950. Αυτό που συντελούνταν ήταν στην ουσία μια αναμέτρηση ανάμεσα στην εργατική τάξη και το κοινωνικό στρώμα της διευθυντικής ελίτ που είχε διαμορφωθεί στο πλαίσιο του σοσιαλιστικού συστήματος (ως «εργαζόμενη διανόηση» αναφέρεται από τον Στάλιν). Μια εργαζόμενη διανόηση λοιπόν που ναι μεν είχε προσφέρει σημαντικά στη διαδικασία της σοσιαλιστικής οικοδόμησης (τη δεκαετία του 1930 και στον πόλεμο) αλλά που όλο και περισσότερο διαμόρφωνε χαρακτηριστικά ελίτ και αποστασιοποιούνταν από την εργατική τάξη και το λαό. Μια εξέλιξη που αποτελούσε απόρροια των αντικειμενικών δυσκολιών και καταναγκασμών που αντιμετώπιζε η πραγματοποίηση του γιγάντιου εγχειρήματος της οικοδόμησης για πρώτη φορά στην ιστορία μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας αλλά και των αντίστοιχων υποκειμενικών ανεπαρκειών και αδυναμιών. Είχαμε έτσι ένα κοινωνικό στρώμα που αποκτούσε ολοένα και περισσό-

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 42

αντίθεση

τερο «συνείδηση» κοινότητας συμφερόντων. Που διεκδικούσε την «αναγνώριση» του ιδιαίτερου ρόλου του και ταυτόχρονα τις αρμοδιότητες και εξουσίες που θεωρούσε ότι δικαιωματικά του ανήκαν. Την «απελευθέρωσή» του από τους «καταναγκασμούς» και τις δεσμεύσεις που του επέβαλλε η αντίληψη που ήθελε την εργατική τάξη να κατέχει την «αρμοδιότητα της αρμοδιότητας» και την επαναστατική, κομμουνιστική αντίληψη οδηγό. Μια τάση που στη φάση εκείνη μορφοποιήθηκε ιδεολογικά, πολιτικά στη ρεβιζιονιστική αντίληψη και ιδεολογία. Αυτά τα δεδομένα ήταν που την έφερναν σε αντίθεση με την εργατική τάξη και την επαναστατική, κομμουνιστική, σταλινική αντίληψη. Αυτή ήταν ταυτόχρονα και η κύρια αντίθεση στη φάση εκείνη του σοσιαλιστικού σχηματισμού και ανεξάρτητα από το πόσο καθαρά είχε φανεί τότε. Ταυτόχρονα, στη βάση αυτής της -κύριαςαντίθεσης ήταν που μπόρεσαν να συνενωθούν, παρά τις μεταξύ τους διαφορές και αντιθέσεις που στη φάση εκείνη (αλλά και επόμενα) ήταν δευτερεύοντος χαρακτήρα. Αυτό το κοινωνικό στρώμα, με βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που διαμόρφωνε στην πορεία του ο σοσιαλιστικός κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός, αναπτύχθηκε σε δύο βασικά πεδία. Το «οικονομικό», δηλαδή το πεδίο των οικονομικών λειτουργιών και μηχανισμών, και το κρατικό (με μια έννοια και κομματικό), το πεδίο των κατεξοχήν κρατικών μηχανισμών και λειτουργιών. Ο διαφορετικός τρόπος που «βίωναν» την πραγματικότητα οδηγούσε και στη διαμόρφωση αντίστοιχα διαφορετικών αντιλήψεων και τρόπων αντιμετώπισης των προβλημάτων που είχαν τεθεί μετά τον πόλεμο. Τα προβλήματα αυτά ήταν απόρροια της ίδιας της ανάπτυξης του σοσιαλιστικού σχηματισμού και ζητούσαν απαντήσεις. Από μια άποψη η δυσκολία, η διαφορετικότητα των απαντήσεων είχε ως ένα βαθμό και αντικειμενικό χαρακτήρα, αντανακλώντας τη δυσκολία και την πολυπλοκότητα των νέων προβλημάτων που είχαν τεθεί. Κατά κύριο λόγο, ωστόσο, τη ροπή αναζήτησης λύσεων (και κατά πρώτον στα προβλήματα της οικονομίας) σε γνωστούς και «δοκιμασμένους» δρόμους. Όχι τυχαία αυτοί οι «δοκιμασμένοι» δρόμοι αντιστοιχούσαν στις αντιλήψεις και τις επιδιώξεις των δύο πτερύγων αυτού του κοινωνικού στρώματος. Έτσι είχαμε από τη μια την τάση στήριξης σ’ αυτούς που θεωρούνταν αδήριτοι οικονομικοί νόμοι (και κατ’ ουσίαν καπιταλιστικού χαρακτήρα). Από την άλλη, τη συγκέντρωση και ανάληψη όλων των αρμοδιοτήτων και εξουσιών από το «κέντρο», από το κράτος. Το κοινό -και κύριο- στοιχείο ήταν η ανάληψη της αρμοδιότητας της αρμοδιότητας από τη διευθύνουσα ελίτ. Το δεύτερο αφορούσε το ότι η επιλογή της μιας ή της άλλης ιδιαίτερης κατεύθυνσης έδινε το πάνω χέρι στην αντίστοιχη τάση (πτέρυγα). Απέναντι σ’ αυτές τις τάσεις ο Στάλιν διαφοροποιείται -έως και αντιπαρατίθεται 42

σκλ θύν μέν τε. φάν ρυγ νάμ να υπε

τής σοσ διεξ βρι νικ τήν μό συγ τη β αντ νη κλή τημ πρα από ρίπ

μέτ κατ γρα των κοι κλή

αυ

ηγε του

νακαι ρωλλε της ηγό. στη την ουεση το ιαςφορεύ-

που σχητο (με μών ότηεων πόσοδυκαι λοσο, κοί οι ξεις

ταν ρα). και χείο υσα ρης αντι ται

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 43

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

σκληρά σε ορισμένες περιπτώσεις- και στις δύο αυτές αποκλίνουσες κατευθύνσεις και αναζητεί απαντήσεις που να ανταποκρίνονται στις συγκεκριμένες απαιτήσεις της σοσιαλιστικής οικοδόμησης όπως αυτές είχαν τεθεί τότε. Το τεράστιο -τότε- κύρος του Στάλιν εξαναγκάζει σε -τυπική όπως φάνηκε- αποδοχή των απόψεών του. Στην πραγματικότητα, και οι δύο πτέρυγες του ρεβιζιονισμού υποχωρούν τακτικά για να συγκροτήσουν τις δυνάμεις τους και να περάσουν στην επίθεση μετά το θάνατο του Στάλιν και να φτάσουν στο 20ό Συνέδριο που σηματοδότησε την πλήρη και καθολική υπερίσχυσή τους. Αναδεικνύεται εδώ ένα ζήτημα που η σημασία του ξεπερνά τα όρια αυτής της κριτικής τοποθέτησης και συνδέεται με το συνολικό πρόβλημα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Το κύριο πρόβλημα στην όλη συζήτηση που διεξήχθη τότε (και που στην ουσία ήταν μια πραγματική αντιπαράθεση) βρισκόταν στο ότι αυτή διεξαγόταν στο επίπεδο του διευθύνοντος κοινωνικού στρώματος. Στο ότι η εργατική τάξη «απουσίαζε» πρακτικά από αυτήν την αντιπαράθεση, μια και είχε ήδη «απομακρυνθεί» σε σημαντικό βαθμό από αυτό που τη χαρακτήριζε τα προηγούμενα χρόνια. Τη δραστήρια, συγκροτημένη και ενεργό συμμετοχή και παρέμβαση στις εξελίξεις. Σ’ αυτή τη βάση έχει σχετική και μόνο σημασία το ότι η επαναστατική (σταλινική) αντίληψη δεν μπόρεσε να διαμορφωθεί σε ολοκληρωμένη και συγκεκριμένη ιδεολογική και πολιτική προγραμματική κατεύθυνση. Άλλωστε, η ολοκλήρωση μιας τέτοιας κατεύθυνσης δεν είναι απλά και μόνο θεωρητικό ζήτημα. Μια τέτοια ολοκλήρωση δεν είναι καν νοητή (δεν αποκτά πραγματική υπόσταση) παρά μόνο μέσα από τη σύνδεση και τη στήριξή της από τις κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις που την υιοθετούν και στην περίπτωσή μας από την εργατική τάξη. Αυτός ήταν ο βασικός όρος που έκρινε αυτήν την ταξική-πολιτική αναμέτρηση υπέρ του στρώματος της ιντελιγκέντσιας και της ρεβιζιονιστικής κατεύθυνσης και σε βάρος της εργατικής τάξης και της επαναστατικής γραμμής. Είναι από εκεί και πέρα που ανοίγει μια διαδικασία ανατροπής των σοσιαλιστικών χαρακτηριστικών της ΣΕ και διαμόρφωσης αυτού του κοινωνικού στρώματος σε ιδιότυπη Νέα Αστική Τάξη και τελικά στην ολοκλήρωση της καπιταλιστικής παλινόρθωσης.

αυτοκριτικη -

Μια Δυσκολη υΠοθεση

Το δεύτερο σημαντικό ερώτημα σε σχέση με όλα αυτά αφορά το γιατί η ηγεσία του ΚΚΕ «προσπερνά»-συγκαλύπτει τα πιο σημαντικά δεδομένα του ζητήματος το οποίο υποτίθεται διερευνά. Θα μπορούσε να μιλήσει κα-

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 44

αντίθεση

νείς για αμηχανία και αναζήτηση «λύσεων ευκολίας» απέναντι σ’ ένα ζήτημα που εξακολουθεί -αντικειμενικά- να μην επιδέχεται εύκολες απαντήσεις. Δεν είναι έτσι ή τουλάχιστον υπάρχουν πολύ πιο σοβαροί και συγκεκριμένοι όροι που οδηγούν σ’ έναν τέτοιο τρόπο θεώρησης. Το πρώτο και κύριο είναι ότι η ηγεσία του ΚΚΕ ακολουθεί και εδώ τον «εαυτό» της. Το σημερινό ΚΚΕ «γεννήθηκε» ως κόμμα μέσα από τη διάλυση του παλιού «σταλινικού» ΚΚΕ και ακριβώς στη βάση των όρων και των κατευθύνσεων που επέβαλε η στροφή στη ΣΕ με το 20ό Συνέδριο (1956). Η ληξιαρχική πράξη αυτής της «γέννησης» υπήρξε η 6η Ολομέλεια, ένα πραγματικό πραξικόπημα που επιβλήθηκε από τους σοβιετικούς ιθύνοντες σε βάρος του ΚΚΕ. Η καθαίρεση του ΓΓ του κόμματος του «σταλινικού» Ν. Ζαχαριάδη και η επιβολή των εγκάθετων Παρτσαλίδη και Κολιγιάννη εξέφρασε και μέσα στο «νέο» ΚΚΕ τη συνεργασία και το συμβιβασμό των δύο πτερύγων του ΚΚΣΕ. Έτσι πορεύτηκε μέχρι την αποπομπή του Χρουστσόφ από τον Μπρέζνιεφ (1964) και την επίδραση που είχε αυτή η αναδιάταξη στο ΚΚΣΕ και μέσα στο ΚΚΕ. Η επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία (1968) αποτέλεσε το γεγονός που οδήγησε στη διάσπαση του ΚΚΕ. Στο τμήμα εκείνο που υπό τον Κολιγιάννη παρέμενε προσκολλημένο στη Μόσχα και στο άλλο που υπό τον Παρτσαλίδη -και σε κοινή τροχιά με άλλα ευρωπαϊκά ρεφορμιστικά κόμματα- επέλεξε να συνδέσει τις τύχες του με το ευρωπαϊκό κεφάλαιο (ευρωκομμουνισμός). Το σημερινό ΚΚΕ προέρχεται από αυτή την κοινή μήτρα και διαμορφώθηκε στη συνέχεια στη βάση των μπρεζνιεφικών προδιαγραφών και αντιλήψεων. Αυτό ωστόσο καθόλου δεν το εμπόδισε να προσαρμοστεί -μετά από μερικά χρόνια- στο νέο συμβιβασμό που διαμορφώθηκε στο πλαίσιο του ΚΚΣΕ και που έφερε στην ηγεσία του τον Γκορμπατσόφ. Χαιρέτισε με ενθουσιασμό την περεστρόικα και στο πλαίσιο αυτού του ακόμα πιο «νέου»- πνεύματος οδηγήθηκε στην απόπειρα της εκ νέου συγκόλλησης με την άλλη πτέρυγα του ρεφορμισμού στο πλαίσιο του ΣΥΝασπισμού. Οι εξελίξεις στη ΣΕ, οι καταρρεύσεις και η ολοκλήρωση της παλινόρθωσης και γενικότερα οι μεταβολές που συντελέστηκαν στο παγκόσμιο ταμπλό οδήγησαν σε νέα διάσπαση τόσο του ΚΚΕ όσο και του ΣΥΝασπισμού. Ένα μεγάλο τμήμα του ΚΚΕ από την κορυφή μέχρι τη βάση σε κοινή πορεία με την άλλη πτέρυγα του ρεφορμισμού (ΕΑΡ) και διατηρώντας τον τίτλο του ΣΥΝασπισμού προχώρησαν σε μια κατεύθυνση ουσιαστικά ολοκληρωτικής και ανοιχτής προσχώρησης στο σύστημα. Ένα άλλο δυναμικό που δεν ήταν διατεθειμένο να φτάσει τόσο «μακριά» και πλειοψήφησε στο συνέδριο που έγινε αποτέλεσε τη βάση του σημερινού ΚΚΕ. Για το -υπαρξιακό- πρόβλημα που αντιμετώπισε στη συνέχεια έχω ήδη αναφερθεί. 44

στε φορ Βεβ και Ωστ τές την με τ νολ

τα έ θωσ ότι σεις τόσ σ’ α ράξ κή κ Στη πρα απο μεν

τρό τελο μάλ λείμ παί

ελ

ΚΚ και φηκ να α το κ ματ δή,

τησεις. ιμέ-

τον λυτων ). Η αγσε Ν. εξέδύο

ρέζκαι γοΚοτον όμρωτρα ρααρηκε όφ. ου συΝα-

θωτασπιοινή τον λοικό στο αρ-

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 45

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

Αυτό που ενδιαφέρει εδώ είναι το ότι μέσα σ’ όλη αυτή τη διαδρομή το στελεχικό απαράτ του ΚΚΕ διαμόρφωσε και κουβαλάει ένα συγκεκριμένο φορτίο θεωρητικών, ιδεολογικών, πολιτικών αντιλήψεων και νοοτροπιών. Βεβαίως η ζωή, οι εξελίξεις και οι απαιτήσεις της ταξικής πάλης επιδρούν και στο ΚΚΕ και θα συνεχίσουν να επιδρούν θέλει-δεν θέλει η ηγεσία του. Ωστόσο είναι γεγονός ότι αυτό το απαράτ παραμένει διαποτισμένο από αυτές τις αντιλήψεις, αυτό καθορίζει κατά κύριο λόγο τον τρόπο σκέψης και την οπτική τους. Αυτός είναι που καταρχάς διαμορφώνει και τα κριτήρια με τα οποία «ερμηνεύουν» την παλινόρθωση αλλά και το πώς βλέπουν συνολικά τα πράγματα και την προοπτική τους. Θα μπορούσε να ειπωθεί ότι με τα ίδια κριτήρια που η ηγεσία του ΚΚΕ τα έβλεπε όλα καλά και σοσιαλιστικά μέχρι την ολοκλήρωση της παλινόρθωσης, με τα ίδια ακριβώς «εξετάζει» τα πώς και τα γιατί των εξελίξεων. Το ότι όταν συντελούνται τέτοιου είδους δραματικές ανατροπές και διαψεύσεις αποτελεί υποχρέωση των κομμουνιστών να θέτουν υπό αμφισβήτηση τόσο τις λαθεμένες εκτιμήσεις τους όσο και τα κριτήρια που τους οδήγησαν σ’ αυτές τις λαθεμένες εκτιμήσεις είναι έξω από τη λογική της. Καθόλου παράξενο. Το να προχωρούσε μ’ έναν τέτοιο τρόπο, δηλαδή σε μια πραγματική και ουσιαστική αυτοκριτική, θα έθετε υπό κρίση τον ίδιο της τον εαυτό. Στην επιλογή λοιπόν (στην εμμονή) ενός τέτοιου τρόπου θεώρησης των πραγμάτων σημαντικό μερίδιο έχει και η διάθεση της ηγεσίας του ΚΚΕ να αποσείσει τις ευθύνες της. Τον ίδιο ακριβώς στόχο υπηρετεί και η υποτιθέμενη «αυτοκριτική» στην οποία προχωράει. Σ’ αυτήν περιγράφονται διάφορες μορφές και εκφράσεις του λαθεμένου τρόπου εκτίμησης των δεδομένων και των εξελίξεων. Μόνο που αυτές αποτελούν -όπως ειπώθηκε- εκφράσεις και όχι την ουσία του ζητήματος. Όταν μάλιστα προβάλλεται σαν μια βασική αιτία η θεωρητική ανεπάρκεια, τα ελλείμματα στη δημιουργική μελέτη και αφομοίωση της θεωρίας, το πράγμα παίρνει και μια φαιδρή διάσταση. Αλλά έστω.

ελλειΜΜα «καταρτισησ»

ή ΠερισσευΜα οΠορτουνισΜου;

Ας υποθέσουμε λοιπόν ότι για όλους αυτούς τους λόγους η ηγεσία του ΚΚΕ δεν ήταν σε θέση να αντιληφθεί το τι ακριβώς συντελούνταν στη ΣΕ και τις άλλες πρώην σοσιαλιστικές χώρες. Ας προσπεράσουμε το ότι στράφηκε με ιδιαίτερη μανία ενάντια στους κομμουνιστές που προσπαθούσαν να αποκαλύψουν το χαρακτήρα αυτών των ανατροπών και να εξοπλίσουν το κίνημα απέναντί τους. Υπάρχει όμως μια κρίσιμη πλευρά του όλου ζητήματος που κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι «δεν την αντιλήφθηκε» επειδή, λέει, τον πιάσανε «αδιάβαστο». 45

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 46

αντίθεση

Οι ανατροπές που συντελούνταν στη ΣΕ διαμόρφωναν και μια άλλη πολιτική γραμμή που υπαγορευόταν και επιβαλλόταν στα κόμματα που πρόσκεινταν στη ΣΕ. (Αυτό ίσχυε τόσο κατά τη χρουστσοφική όσο και κατά την μπρεζνιεφική περίοδο και επόμενα). Κι αλήθεια, πόση «θεωρητική κατάρτιση» χρειάζεται σ’ έναν κομμουνιστή για να αντιληφθεί ότι κάτι σάπιο υπάρχει σε μια διαδικασία που επιβάλλει με τη συνδρομή της χρουστσοφικής αστυνομίας την αποβολή από το κόμμα του της τεράστιας πλειοψηφίας των μελών από μια ελάχιστη μειοψηφία (1955-1956); Ποια θεωρητικά «ελλείμματα» μπορούν να εξηγήσουν τη διάλυση των οργανώσεων του ΚΚΕ (στην ουσία του ίδιου του ΚΚΕ), την απαλλοτρίωση της ιδεολογικής και πολιτικής του φυσιογνωμίας και ιδιαιτερότητας και τη μετατροπή του σε ουρά της Ένωσης Κέντρου και του Γ. Παπανδρέου (δεκαετία 1960); Ποιο έλλειμμα «κατάρτισης» μπορεί να εξηγήσει τη συμπόρευση με το ΠΑΣΟΚ «για την πραγματική αλλαγή» (πριν και μετά το 1981) που αποπροσανατόλισε τον αριστερό κόσμο και συνολικά το λαό και τον έστειλε στην αγκαλιά του ΠΑΣΟΚ και του Α. Παπανδρέου; Ήταν ζήτημα κατάρτισης ή πολιτικού οπορτουνισμού (σε επίπεδα κρετινισμού) η συμπόρευση με τη Νέα Δημοκρατία «για την κάθαρση» και η «συγκυβέρνηση» που άνοιξε το δρόμο και «νομιμοποίησε» την κλιμάκωση της επίθεσης ενάντια στο λαό; Και σε ποιο σημείο -όχι «θεωρητικής», αλλάπολιτικής αλλοτρίωσης πρέπει να ’χει φτάσει κανείς όταν μετά την τέταρτη ή πέμπτη -δεν θυμάμαι- πραξικοπηματική επιβολή «νέου ηγέτη» στο Αφγανιστάν (δεκαετία 1980) μπορεί να γράφει στο «Ριζοσπάστη» πως «όταν ο λαός έμαθε ότι έγινε επανάσταση ξεχύθηκε χαρούμενος στους δρόμους»; Και, τέλος, πόσες «θεωρητικές» γνώσεις απαιτούνται, διάολε, για να αντιληφθούν στελέχη με 20-40 χρόνια πολιτικής εμπειρίας πού πήγαινε η ιστορία με την περεστρόικα; Όλα αυτά και άλλα που δεν αναφέρονται δεν χρειάζονται καμιά ιδιαίτερη θεωρητική κατάρτιση. Το μόνο που προϋποθέτουν είναι να βιώνει κανείς και να αντιλαμβάνεται τα ζητήματα της ταξικής πάλης από τη μεριά των συμφερόντων του λαού, τα οποία σε καμία περίπτωση δεν ταυτίζονται ούτε στο ελάχιστο με τα συμφέροντα της αστικής τάξης. Να μην αλληθωρίζει προς την κατεύθυνση, υποτίθεται, «ρεαλιστικών διεξόδων». Να του είναι αδιανόητο ότι μπορεί να σαγηνευτεί και να αναλάβει ρόλους που του προσφέρει το σύστημα για να υπηρετήσει τάχα μου το λαό. Ακριβώς εδώ ήταν το ζήτημα. Όλα αυτά δεν ήταν «λάθη». Ήταν συγκεκριμένες εκφράσεις της πολιτικής ενός κόμματος που δημιουργήθηκε και διαμορφώθηκε για να λειτουργήσει με αυτόν ακριβώς τον τρόπο. (Με όλες τις διαφοροποιήσεις, τροποποιήσεις που υπήρξαν σε μια πορεία, αλλά πάντα στον ίδιο άξονα). Αυτήν την πλευρά των ευθυνών της είναι που θέλει 46

να « πήσ Έ θωσ της ΚΚ αντ πώς και βάσ υπό πλε ναι το π απα

Β.

εισ

σια ρού ρίζε την στο πόσ τέτο μόν μίσμ

παλ του θωτ της δίνο «αρ κτη

πορόατά καπιο οφιφίας «ελΚΕ και σε οιο ΟΚ ατόκα-

κρεαι η ωση λάαρστο πως ρόνα νε η

ιαίκαριά ται ωρίείτου

γκεκαι λες πάέλει

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 47

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

να «προφυλάξει» η ηγεσία του ΚΚΕ με τέτοιου είδους «ερμηνείες», αποσιωπήσεις και «αυτοκριτικές». Ένα ιδιαίτερο βάρος στην επιλογή του τρόπου «ερμηνείας» της παλινόρθωσης έχει η πολιτική του γραμμή. Αναφέρθηκε ήδη ότι ο τρόπος ερμηνείας της παλινόρθωσης βρίσκεται σε συνάρτηση με το πώς βλέπει η ηγεσία του ΚΚΕ το ζήτημα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Ταυτόχρονα, ο τρόπος που αντιμετωπίζει αυτά τα ζητήματα συνδέεται σε καθοριστικό βαθμό με το πώς λειτουργεί, κινείται και δρα πολιτικά το ΚΚΕ. Εδώ βρίσκεται μάλλον και ο κρίσιμος παράγοντας, μια και το πώς λειτουργεί ένα κόμμα και στη βάση ποιας πολιτικής γραμμής δρα δίνει και τα πιο ουσιώδη συστατικά της υπόστασης και της φυσιογνωμίας του. Θα γίνει αναφορά και σ’ αυτήν την πλευρά στη συνέχεια. Αλλά αυτό που αποτελεί το θέμα της παρέμβασης είναι το πώς ερμηνεύει η ηγεσία του ΚΚΕ την παλινόρθωση σε συνάρτηση με το πώς βλέπει το ζήτημα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Αυτό και θα μας απασχολήσει βασικά στη συνέχεια.

Β. Για τα ζητήματα σοσιαλιστικής οικοδόμησης εισαγωγικα Με ανάλογο τρόπο αντιμετωπίζει η ηγεσία του ΚΚΕ το ζήτημα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης και της πορείας προς τον κομμουνισμό. Αν επιχειρούσαμε να συνοψίσουμε το σχήμα πορείας, θα λέγαμε ότι κατά βάση στηρίζεται στη λεγόμενη «αντιαγοραία» κατεύθυνση (όπως η ηγεσία του ΚΚΕ την ορίζει), απαλλαγμένη από τις «αγοραίες» παρεμβολές και τα ανάλογα στοιχεία που στην πορεία της ενσωμάτωσε αυτή η κατεύθυνση. Τώρα, το πόσο επέδρασε ο τρόπος ερμηνείας της παλινόρθωσης στη διαμόρφωση ενός τέτοιου σχήματος ή αντίστροφα, θα το προσπεράσουμε. Θα σημειώσουμε μόνο δύο πράγματα που ίσως και να αποτελούν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Το κεντρικό στοιχείο, κατά την άποψή μας, στον τρόπο ερμηνείας της παλινόρθωσης από την ηγεσία του ΚΚΕ είναι η κραυγαλέα αποσιώπηση του ρόλου της κοινωνικής δύναμης που αποτέλεσε το φορέα της παλινορθωτικής διαδικασίας. Από την άλλη μεριά, το πώς αντιμετωπίζει το ζήτημα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, τα προβλήματά της, οι λύσεις που βλέπει να δίνονται, με ποιους τρόπους και από ποιους αναδεικνύει και ενισχύει την «αρμοδιότητα» δυνάμεων που έχουν ή μπορεί να πάρουν ανάλογα χαρακτηριστικά. Βασικά στοιχεία της αντίληψης με την οποία αντιμετωπίζουμε τα ζητή47

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 48

αντίθεση

ματα που τίθενται και της αντίστοιχης κριτικής στις θέσεις του ΚΚΕ αποτελούν: Η αντιμετώπιση της πορείας σοσιαλιστικού-κομμουνιστικού μετασχηματισμού της κοινωνίας σαν μια μακρόχρονη ιστορικού χαρακτήρα διαδικασία κοινωνικών μετασχηματισμών. Το ότι αυτή η διαδικασία δεν αφορά τη διαμόρφωση της κοινωνίας στη βάση ενός μοντέλου στο οποίο οφείλει αυτή να προσαρμοστεί, αλλά τον επαναστατικό μετασχηματισμό της σε κομμουνιστική κατεύθυνση. Σ’ αυτή τη βάση, το προχώρημα σε μια τέτοια κατεύθυνση δεν αποτελεί στη βασική του πλευρά ζήτημα σχεδιασμού με «επιστημονικά» κ.λπ. κριτήρια και προδιαγραφές, αλλά πρώτα και πάνω απ’ όλα ζήτημα ταξικής πάλης. Αυτές οι παραδοχές καθορίζουν το ότι το ζήτημα του προσδιορισμού του φορέα αυτής της κοινωνικής μετεξέλιξης, δηλαδή της εργατικής τάξης, δεν εξαντλείται στη ρητορική του αναφορά. Χρειάζονται πολύ πιο ουσιαστικοί προσδιορισμοί του ρόλου, της σχέσης της με τις άλλες κοινωνικές δυνάμεις και φορείς (κράτος, κόμμα κ.λπ.) του σοσιαλιστικού σχηματισμού. Ή αλλιώς τον ουσιαστικό προσδιορισμό της δικτατορίας του προλεταριάτου σαν υπόθεση που αφορά πρώτα και πάνω απ’ όλα το ίδιο το… προλεταριάτο.

το «εΔαφοσ»

το ζ καν «δια τική μόν

λογ ξει εκλ του ταξ σία πάλ μορ «μα ες σ ρα ραν στη

του ζητηΜατοσ

για Σε σχέση με το πρώτο (το μακροχρόνιο της πορείας μετασχηματισμού) χρειάζεται καταρχάς να διευκρινιστούν -σε συντομία έστω- ορισμένα πράγματα. Πρώτο και κύριο, ποια η αφετηρία αυτής της διαδικασίας, ποιο το έδαφος πάνω στο οποίο κινείται. Όσο μας αφορά, η αφετηρία είναι η επαναστατική ανατροπή της κυριαρχίας της κεφαλαιοκρατικής αστικής τάξης και συνακόλουθα η διαμόρφωση της πρωταρχικής πολιτικής, οικονομικής, κοινωνικής, σοσιαλιστικής βάσης. Μια άποψη που μας διαφοροποιεί και μας διαχωρίζει από ρεφορμιστικές αντιλήψεις που τοποθετούν την αφετηρία των σοσιαλιστικών (λέμε τώρα) μετασχηματισμών μέσα στο πλαίσιο του καπιταλιστικού συστήματος, θεωρώντας ότι μπορεί να μεταρρυθμιστεί, μετεξελιχθεί. Ο προσδιορισμός της αφετηρίας και του «εδάφους» έχει σημασία και από μια άλλη πλευρά. Υπάρχει πλήθος προσεγγίσεων του ζητήματος (από τ’ αριστερά ή υποτίθεται) που επιλέγουν να σχεδιάσουν τον κομμουνισμό «που ονειρεύονται» (στην κυριολεξία) «υπερβαίνοντας», αγνοώντας ή και μηδενίζοντας τις προσπάθειες σοσιαλιστικής οικοδόμησης που έχουν υπάρξει. Αφορά μια ολάκερη και πολύμορφη κατηγορία αυτή η τάση, αλλά δεν είναι αυτό το θέμα μας εδώ. Οπωσδήποτε χρειάζεται μια σύντομη τοποθέτηση και περισσότερο για να αποσαφηνίσουμε το πώς αντιλαμβανόμαστε 48

τησ

στο τησ ση τ ορά νόρ που που ρές Ακρ προ που κασ

βαθ ναι ναι

ποταήρα δεν οίο σμό μια διακαι

μού ξης, σιαδυμού. ριάολε-

ού) ένα οιο αι η τάομιοιεί φεσιο τεί,

και από σμό και άρδεν οθέστε

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 49

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

το ζήτημα από τη μεριά μας. Σε όλους αυτούς δεν έχουμε να προσφέρουμε κανέναν ιδανικό κομμουνισμό και καμιά ιδεατή κοινωνία. Το μόνο που «διαθέτουμε» είναι αυτό που έδωσε η ταξική πάλη και οι αγώνες της εργατικής τάξης στη συγκεκριμένη ιστορική τους διαδρομή. Πάνω σ’ αυτήν και μόνο σ’ αυτήν τη βάση αντιμετωπίζουμε τα ζητήματα. Το ΚΚΕ δεν ανήκει σ’ αυτήν την κατηγορία. Λόγω προέλευσης και επιλογών προσπαθεί να κινείται στο έδαφος του σοσιαλισμού που έχει υπάρξει και με τον τρόπο που αντιλαμβάνεται το ζήτημα. Εμφανίζει ωστόσο και εκλεκτικές συγγένειες με αυτούς τους τρόπους θεώρησης στα ζητήματα, λ.χ., του «μοντέλου» του σχεδιασμού βάσει «επιστημονικών» κριτηρίων αντί της ταξικής πάλης κ.λπ. Στις τοποθετήσεις της βεβαίως μετά το 1989-1991 η ηγεσία του ΚΚΕ αποδέχεται -ρητορικά- την έννοια της συνέχισης της ταξικής πάλης στο σοσιαλισμό. Ας μην ξεχνάμε ωστόσο ότι αυτή η ηγεσία έχει διαμορφωθεί στη βάση αντιλήψεων που απέρριπταν σαν αντιμαρξιστικές τις «μαοϊκές απόψεις» περί συνέχισης της ταξικής πάλης. Αντιλήψεις στις οποίες στρατεύτηκε και υπηρέτησε μάχιμα η ηγεσία του ΚΚΕ για δεκαετίες. Τώρα αν αυτές τις «καινοφανείς» για τις αντιλήψεις τους απόψεις δεν κατάφεραν ακόμα να τις αφομοιώσουν ή απλώς δεν θέλουν να τις αποδεχτούν στην ουσία τους, ας τ’ αφήσουμε για την ώρα αναπάντητο.

για

το ΜεταΒατικο του χαρακτήρα τησ σοσιαλιστικησ κοινωνιασ

Στις τοποθετήσεις του ΚΚΕ γίνεται αποδεκτό πως η πορεία μετάβασης στον κομμουνισμό αποτελεί μια μακροχρόνια ιστορική περίοδο. Η τοποθέτηση αυτή χρησιμοποιείται κυρίως για την αντίκρουση απόψεων που με βάση την παλινόρθωση υποστηρίζουν τα περί «ουτοπίας» του σοσιαλιστικού οράματος κ.λπ. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις απαντούν -και σωστά- πως η παλινόρθωση αποτελεί ένα πισωγύρισμα σ’ αυτή τη μακροχρόνια διαδικασία που περιλαμβάνει πολλές καμπές, άλματα και πισωγυρίσματα κ.λπ. Μόνο που αυτή η διάσταση του ζητήματος έχει και άλλες πολύ ουσιαστικές πλευρές τις οποίες προσπερνούν οι απόψεις του ΚΚΕ ή ακόμη και τις αναιρούν. Ακριβώς επειδή ο τρόπος που αντιλαμβάνεται η ηγεσία του την «πορεία προς τον κομμουνισμό» δεν αντιστοιχεί και δεν απαντάει στα προβλήματα που αναδεικνύονται στο πλαίσιο αυτής της μακροχρόνιας ιστορικής διαδικασίας. Ας δούμε ορισμένες τοποθετήσεις της. «Ο σοσιαλισμός είναι η πρώτη βαθμίδα του κομμουνιστικού κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού, δεν είναι αυτόνομος σχηματισμός, είναι ο ανώριμος πρώιμος κομμουνισμός». «Είναι λαθεμένη η προσέγγιση που υποστηρίζει την ύπαρξη “μεταβατικών κοι49

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 50

αντίθεση

νωνιών” τόσο σε σχέση με τον καπιταλισμό όσο και σε σχέση με το σοσιαλισμό. Στη βάση αυτής της θεώρησης ερμηνεύεται λαθεμένα η ανάπτυξη καπιταλιστικών σχέσεων στην Κίνα και το Βιετνάμ ως μεταβατική “πολυτομεακινή” κοινωνία». Ή, όπως λέγεται, το «στρίβειν» διά της… Κίνας. Το ζήτημα του μεταβατικού ή όχι χαρακτήρα αυτών των κοινωνιών ουδεμία σχέση έχει με τα συμβαίνοντα στην Κίνα λ.χ. Αλλά, μια και τέθηκε, ας το ξεκαθαρίσουμε. Όπως από χρόνια πολλά υποστηρίζουμε, στην Κίνα όντως υπάρχει μια πορεία μετάβασης. Μια διαδικασία -μετά το «μάθημα»-πάθημα της ΣΕ- ελεγχόμενης μετάβασης στον… καπιταλισμό. Και είναι η ηγεσία του ΚΚΕ που οφείλει να ξεκαθαρίσει τη θέση της απέναντι σ’ αυτά που εξελίσσονται στην Κίνα υπό την καθοδήγηση του «αδελφού» ΚΚ Κίνας. Τώρα, σε ποιους απαντάει μ’ αυτό το εύρημα η ηγεσία του ΚΚΕ είναι ένα ερώτημα. Ίσως στον… Λένιν. Στον ίδιο το «Ριζοσπάστη», όπου στις 24/01/10 δημοσιεύεται κείμενο του Λένιν στο οποίο αναφέρεται: «Θεωρητικά δεν χωράει αμφιβολία πως ανάμεσα στον καπιταλισμό και τον κομμουνισμό υπάρχει μια ορισμένη μεταβατική περίοδος. Η περίοδος αυτή δεν μπορεί παρά να συγκεντρώνει τα γνωρίσματα ή τις ιδιότητες και των δύο συστημάτων κοινωνικής οικονομίας. Η μεταβατική αυτή περίοδος δεν μπορεί παρά να είναι μια περίοδος πάλης ανάμεσα στον καπιταλισμό που πεθαίνει και τον κομμουνισμό που γεννιέται […] Όχι μόνο για έναν μαρξιστή αλλά για κάθε μορφωμένο άνθρωπο που ξέρει λίγο πολύ τη θεωρία της εξέλιξης δεν μπορεί παρά να είναι αυτονόητη η ανάγκη μιας ολόκληρης ιστορικής εποχής που θα έχει τα διακριτικά αυτά γνωρίσματα της μεταβατικής περιόδου». Πιο πιθανό μάλλον είναι να απαντάει σε ανάλογες απόψεις στο εσωτερικό του ΚΚΕ και που άλλωστε διατυπώθηκαν και στο αντίστοιχο κείμενο του 1995 όπου διαβάζουμε: «Υιοθετήθηκαν θεωρίες που είτε δεν ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα είτε απλούστευαν τα θεωρητικά θέματα οικοδόμησης του σοσιαλισμού, π.χ. θεωρίες που πρόβαλλαν τη γρήγορη μετάβαση στον αναπτυγμένο σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό, υποτιμώντας το σύνθετο, μακροχρόνιο χαρακτήρα της μεταβατικής περιόδου». Ακόμη, στο ίδιο κείμενο (του 1995): «Η λαϊκή συμμετοχή και ο κοινωνικός έλεγχος της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας αποδείχτηκε ότι δεν είναι εύκολη υπόθεση καθώς το σοσιαλιστικό σύστημα χωρίζεται ιστορικά από την κομμουνιστική αυτοδιοίκηση». Ακόμη, στην εισαγωγή της Ε. Μπέλλου στην έκδοση των «Οικονομικών προβλημάτων του σοσιαλισμού» του Στάλιν, αναφέρεται «[…] της σοσιαλιστικής κοινωνίας σαν κατώτερης βαθμίδας αυτού του νέου κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού σαν το μακρόχρονο επαναστατικό μεταβατικό πέρασμα από τον παλιό στον νέο τρόπο παραγωγής». Μπορούμε συνεπώς να πούμε ότι η πρόσφατη απόπειρα του ΚΚΕ βρί50

σκε του ματ «συ χόμ του

επα Όσο επε νομ δή « κές ανα πολ Αυτ που

πρα τισμ δεν σμο νάμ σιό συν ματ την

θε

τεύ κτή τόχ ζητ σχη (κα υπά νοε

σιακαομεΤο μία ξετως θησία εξεΤώρώ-

μοάει ρχει να κοιίναι ομορορεί που

ωτεενο κρίοιτάς το στο της καική των ται έου με-

βρί-

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 51

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

σκεται σε ορισμένα σημεία «πίσω» και από παλιότερες (1995) τοποθετήσεις του. Το πιο πιθανό είναι ότι, διακρίνοντας τους «κινδύνους» και τα ζητήματα που ίσως άνοιγαν τέτοιου είδους προσεγγίσεις, προσπαθεί να τα «συμμαζέψει» ώστε να περιορίσει τους όποιους προβληματισμούς σε ελεγχόμενα όρια. Όπως και να ’χει, αυτό που κυρίως έχει σημασία είναι η ουσία του ζητήματος. Αυτόνομος λοιπόν ή όχι ο κοινωνικός σχηματισμός που διαμορφώνει η επαναστατική ανατροπή του καπιταλισμού, πόσο αυτόνομος και πόσο όχι; Όσο με αφορά, με μια έννοια και είναι και «δεν είναι». Είναι αυτόνομος επειδή απλούστατα δεν υπάρχει και δεν μπορεί να υπάρξει κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός που να μην είναι «αυτόνομος», να μην ορίζεται δηλαδή «από τον εαυτό του». Πιο συγκεκριμένα, από τις κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις που έχει αναδείξει η επανάσταση, τις κοινωνικοοικονομικές ανατροπές που έχει επιφέρει, τις παραγωγικές, οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές σχέσεις που έχουν διαμορφωθεί στη βάση αυτών των ανατροπών. Αυτός είναι, αυτά τα δεδομένα του και δεν έχει να «παραγγείλει» άλλα από πουθενά. Με βάση αυτά θα πορευτεί. Η -σχετική- αίρεση αυτής της αυτονομίας συνδέεται και πάλι με τα πραγματικά δεδομένα. Βασικά με το γεγονός ότι πρόκειται για έναν σχηματισμό νέο και μάλιστα πρωτοφανέρωτο στην ιστορία. Δεν συνέβη ποτέ και δεν μπορεί να συμβεί οι πρωταρχικές μορφές συγκρότησης ενός σχηματισμού να είναι και οι τελικές, ούτε στο σύνολό του ούτε όσον αφορά τις δυνάμεις που τον συγκροτούν και τις σχέσεις που διαμορφώνονται στο πλαίσιό του. Εξ αντικειμένου εμπεριέχονται στοιχεία της «παλιάς» κατάστασης, συνυπάρχοντας και με τα «φύτρα» της νέας. Αυτό σημαίνει ότι αυτός ο σχηματισμός δεν θα παραμείνει «στάσιμος», αλλά θα εξελιχθεί προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση.

θεωριεσ

και Μοντελα

Το ότι η πορεία μετασχηματισμού της κοινωνίας σε κομμουνιστική κατεύθυνση είναι μια μακρόχρονη διαδικασία ιστορικού κοινωνικού χαρακτήρα θέτει ορισμένα δεδομένα και αναδεικνύει σημαντικά ζητήματα. Ταυτόχρονα και σημαντικές διαφορές στον τρόπο αντιμετώπισης αυτών των ζητημάτων, με κρίσιμο, θα λέγαμε, το ζήτημα του φορέα αυτού του μετασχηματισμού. Βεβαίως, στις τοποθετήσεις των περισσότερων μαρξιστικών (και μαρξιζόντων), ως φορέας προσδιορίζεται η εργατική τάξη. Ωστόσο υπάρχουν σοβαρά ερωτήματα πάνω στο εάν πραγματικά ή και πώς το εννοεί ο καθένας. Πάνω στα ζητήματα που τίθενται υπήρξαν -και υπάρχουν- πολλές και 51

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 52

αντίθεση

πολλών μορφών «παρανοήσεις» ή και στρεβλώσεις. Προσεγγίσεις ιδεαλιστικού χαρακτήρα που στην πραγματικότητα οδηγούν αλλού από εκεί που υποτίθεται στοχεύουν αυτοί που τις επιχειρούν. Υπάρχουν, λ.χ., πολλές προσεγγίσεις και σε ποικιλία μορφών που το ζήτημα του κομμουνισμού το αντιμετωπίζουν στη βάση προδιαγεγραμμένων σχημάτων. Κι ας λέει ο Μαρξ ότι ο κομμουνισμός δεν είναι ένα μοντέλο στη βάση του οποίου οφείλει να διαμορφωθεί η κοινωνία, αλλά ο επαναστατικός μετασχηματισμός της σε κομμουνιστική κατεύθυνση. Κι ας επαναλαμβάνουν με στόμφο και οι ίδιοι αυτή τη φράση του Μαρξ για να προχωρήσουν αμέσως μετά σε σχεδιασμούς «ιδανικών κομμουνισμών», δείχνοντας πόσο λίγο ή και καθόλου έχουν αντιληφθεί την ουσία του ζητήματος. Άλλες τόσες είναι οι προσεγγίσεις που αγκιστρώνονται στο ζήτημα της «θεωρίας». Αν η θεωρία μελετήθηκε με πληρότητα, αν κατανοήθηκε σωστά, αν εφαρμόστηκε με συνέπεια, αν διαστρεβλώθηκε κ.λπ. κ.λπ. Μόνο που τέτοια θεωρία δεν υπήρξε και ούτε θα μπορούσε να υπάρξει πριν τα προβλήματα που θέτει η σοσιαλιστική οικοδόμηση αρχίσουν να τίθενται συγκεκριμένα στην πράξη. Ανάλογου χαρακτήρα «παρανοήσεις» εκδηλώνονται και σε αναφορά με το ζήτημα της αντιμετώπισης των οικονομικών νόμων και των εν γένει «νομοτελειών» που διέπουν την κίνηση των πραγμάτων. Το ζήτημα της επιστήμης, της «επιστημονικότητας», των σχεδιασμών στα οποία κατά κόρον αναφέρεται η «σχολή» στην οποία έχει εντρυφήσει και με τα δόγματα της οποίας έχει διαμορφώσει τις αντιλήψεις της η ηγεσία του ΚΚΕ. (Αλλά και πολλοί άλλοι που όλως παραδόξως νομίζουν ότι κινούνται σε αντίθετο ρεύμα). Το ίδιο και σε σχέση με ένα από τα πιο κρίσιμα ζητήματα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Το ζήτημα των παραγωγικών σχέσεων «στον κομμουνισμό», που κάποιοι (και όχι μόνο η ηγεσία του ΚΚΕ) τις αντιμετωπίζουν σαν να τις έχουν στο τσεπάκι και δεν έχουν παρά να σχεδιάσουν την εφαρμογή τους. Αυτές οι ιδεοληψίες βρίσκονται στη βάση αντιλήψεων και τάσεων «προγραμματισμού» της διαδικασίας μετασχηματισμού στην ιστορική της διαδρομή. Είναι απαραίτητο εδώ να διευκρινίσουμε ένα ζήτημα προς αποφυγήν παρανοήσεων ή «παρανοήσεων». Με το προηγούμενο δεν εννοούμε καθόλου την άποψη διαμόρφωσης κατευθύνσεων, σχεδίων, προγραμμάτων στη βάση συγκεκριμένων επιδιώξεων, στόχων και χρονοδιαγραμμάτων, την αναγκαιότητα των οποίων θεωρούμε αυτονόητη. Εννοούμε αντιλήψεις «προγραμματισμού» της κοινωνικής εξέλιξης και της ιστορίας, πράγμα που είναι απλώς αδιανόητο και ταυτόχρονα θεμελιώδης στρέβλωση αντίληψης των πραγμάτων. Αλλά, αν η γνώση (με την πλήρη και ουσιαστική έννοια) των νόμων της 52

οικ ση τότ οπο με. αυτ της σια πορ ταξ ρί σ δεκ γου χτε των ζει κ λο τ

είνα νόρ αρν νία πρα δόμ κής μας δίσ τημ του

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 53

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

αλιπου λλές ύ το ι ο φείμός και σχελου

της στά, τέλήκρι-

ά με νοστήνατης και ετο σοτον τωουν

ροδιαφυύμε των την ψεις που ψης της

οικονομίας και γενικά της κίνησης των πραγμάτων ήταν τόσο απλή υπόθεση και αν τις κομμουνιστικές παραγωγικές σχέσεις τις είχαμε στο συρτάρι, τότε θα είχαμε όλα τα βασικά δεδομένα διαμόρφωσης της θεωρίας την οποία –όπως, υποτίθεται, αποδέχεται και η ηγεσία του ΚΚΕ- δεν διαθέτουμε. (Και δεν θα αναγκαζόταν κι εκείνος ο Στάλιν να λέει πως στο κεφάλαιο αυτό «ξεκινάμε από το μηδέν»). Αλλά η αναίρεση -στην ουσία της- αυτής της άποψης είναι το λιγότερο. Ταυτόχρονα έχουμε και την -έμμεση αλλά ουσιαστική- απόρριψη της άποψης για το μακροχρόνιο αυτής της ιστορικής πορείας. Ακόμη περισσότερο, την αναίρεση της άποψης για συνέχιση της ταξικής πάλης στο σοσιαλισμό. Ούτε είναι άλλωστε τυχαίο ότι η άποψη περί συνέχισης της ταξικής πάλης αντιμετωπιζόταν από όλους αυτούς και επί δεκαετίες σαν μια «μαοϊκή παραξενιά». Το ότι αναγκάστηκαν να την εισάγουν στις θέσεις τους (όχι όλοι) δεν σημαίνει κιόλας ότι την έχουν αποδεχτεί ή έχουν κατανοήσει το τι σημαίνει ως προς τη θεώρηση του συνόλου των ζητημάτων. Από εκεί και πέρα, το ότι μια τέτοια αναίρεση υποβαθμίζει και τη σημασία του φορέα (και παρά τους όρκους στο όνομά της), το ρόλο της εργατικής τάξης είναι η αναπόφευκτη συνέπεια μιας τέτοιας λογικής.

Πορεια ΜεταΒασησ και τα ΠροΒληΜατα Που θετει

Σε σχέση με όλα αυτά το μόνο που θα ’χαμε να πούμε σ’ αυτό το σημείο είναι το εξής. Από άποψη ουσίας και στην ιστορική της διάσταση η παλινόρθωση στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες δεν ήταν τίποτε άλλο από την αρνητική έκβαση της ταξικής πάλης στο πλαίσιο της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που η θριαμβευτική πορεία της με την πραγματοποίηση της Οκτωβριανής Επανάστασης και η σοσιαλιστική οικοδόμηση στη συνέχεια αποτελούσαν εκφράσεις νικηφόρας έκβασης της ταξικής πάλης και με φορέα την εργατική τάξη. Η ιστορική εξέλιξη δεν έχει να μας δώσει άλλον τρόπο και όσο μας αφορά δεν έχουμε άλλο δρόμο να βαδίσουμε. Θεωρούμε χρήσιμη εδώ και για την καλύτερη κατανόηση των ζητημάτων που τίθενται την παράθεση ενός αποσπάσματος από τις απόψεις του Λένιν στο «Κράτος και Επανάσταση». «Όλη η θεωρία του Μαρξ αποτελεί εφαρμογή της θεωρίας της εξέλιξης -στην πιο συνεπή, ολοκληρωμένη και πλούσια σε περιεχόμενο μορφή της- στον σύγχρονο καπιταλισμό. Είναι φυσικό ότι ο Μαρξ έβαλε το ζήτημα της εφαρμογής αυτής της θεωρίας και στην επικείμενη χρεοκοπία του καπιταλισμού και στη μελλοντική ανάπτυξη του μελλοντικού κομμουνισμού. Ποια στοιχεία λοιπόν μπορούν να αποτελέσουν τη βάση για να βάλουμε το ζήτημα της μελλοντικής ανάπτυξης του κομμουνισμού. Η βάση είναι ότι προέρχεται από

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 54

αντίθεση

τον καπιταλισμό. Ιστορικά αναπτύσσεται στον καπιταλισμό, είναι αποτέλεσμα ενεργειών μιας κοινωνικής δύναμης που τη γέννησε ο καπιταλισμός. Δεν υπάρχει στον Μαρξ καμιά σκιά προσπάθειας να συντάξει ουτοπίες, να μαντέψει στα κούφια εκείνα που δεν μπορεί να είναι γνωστά. Ο Μαρξ βάζει το ζήτημα του κομμουνισμού όπως θα έβαζε ο φυσιοδίφης το ζήτημα της ανάπτυξης, λ.χ., μιας νέας βιολογικής παραλλαγής, μια και ξέρουμε γι’ αυτήν ότι γεννήθηκε με τον τάδε τρόπο και ότι μεταβάλλεται προς την τάδε καθορισμένη κατεύθυνση […] Ανάμεσα από ποιους σταθμούς, με ποια πρακτικά μέτρα θα βαδίσει η ανθρωπότητα προς αυτόν τον ανώτερο σκοπό, αυτό είναι ένα ζήτημα που δεν το ξέρουμε και δεν μπορούμε να το ξέρουμε. Έχει όμως σημασία να ξεκαθαρίσουμε στον εαυτό μας πόσο άμετρα ψεύτικη είναι η συνηθισμένη αστική αντίληψη ότι τάχα ο σοσιαλισμός είναι κάτι το νεκρό, το κοκαλωμένο, μια για πάντα δοσμένο, ενώ στην πραγματικότητα μόνο από το σοσιαλισμό θα αρχίσει η γοργή, η αληθινή, η πραγματική μαζική κίνηση προς τα εμπρός σε όλες τις περιοχές της κοινωνικής και ατομικής ζωής, με τη συμμετοχή της πλειονότητας του πληθυσμού και κατόπιν με τη συμμετοχή όλου του πληθυσμού».

Ας δούμε ωστόσο πώς τοποθετείται απέναντι σ’ αυτά τα ζητήματα η ηγεσία του ΚΚΕ. «Η πάλη για τη θεμελίωση και ανάπτυξη της νέας κοινωνίας συντελείται από την επαναστατική εργατική εξουσία με καθοδηγητικό πυρήνα της το Κομμουνιστικό Κόμμα, που συνειδητά δρα με βάση τους νόμους κίνησης της σοσιαλιστικής–κομμουνιστικής κοινωνίας. Ο άνθρωπος, γινόμενος κυρίαρχος των κοινωνικών διαδικασιών, περνάει βαθμιαία από το βασίλειο της αναγκαιότητας στο βασίλειο της ελευθερίας. Από εδώ απορρέει ο ανώτερος ρόλος του υποκειμενικού παράγοντα σε σχέση με όλους τους προηγούμενους κοινωνικοοικονομικούς σχηματισμούς, όπου η ανθρώπινη δράση κυριαρχείται από την αυθόρμητη επιβολή των κοινωνικών νόμων στη βάση των αυθόρμητα αναπτυσσόμενων σχέσεων παραγωγής» (Σημείο 21). «Είναι λάθος η άποψη ότι η πραγματική κοινωνικοποίηση προϋποθέτει την πλήρη κατάργηση του διαχωρισμού επιτελικής και εκτελεστικής εργασίας. Επίσης, λανθασμένη είναι η θέση ότι διαφοροποιείται η “κρατικοποίηση” μέσων παραγωγής εκ μέρους της δικτατορίας του προλεταριάτου από την κοινωνικοποίηση. Οι θέσεις αυτές τείνουν να αμφισβητήσουν το ρόλο της δικτατορίας του προλεταριάτου ως εργαλείου της ταξικής πάλης […]» (Σημείο 5).

κό λιά των ανα γατ παρ αλλ ποί λιν ταβ είνα Αντ

ποί ξεχν δεκ Τάξ κατ στή

του θηκ σεις τα δ

α η

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 55

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

Ορισμένες πρώτες παρατηρήσεις πριν προχωρήσουμε στο πιο ουσιαστικό μέρος του ζητήματος. Η ηγεσία του ΚΚΕ, καθώς το συνηθίζει, τσουβαλιάζει απόψεις και απόψεις. Καταρχάς είναι καθαρό ότι η κρατικοποίηση των βασικών τουλάχιστον- μέσων παραγωγής είναι παραπάνω από αναγκαία. Αποτελεί σε πρώτη φάση τον μοναδικό τρόπο που διαθέτει η εργατική τάξη για να απαλλοτριώσει την κυριαρχία της αστικής τάξης στον παραγωγικό οικονομικό τομέα. Είναι το πρώτο και αποφασιστικό βήμα, αλλά όχι και το «τελευταίο». Είναι η πρώτη στοιχειώδης μορφή κοινωνικοποίησης, αλλά όχι η τελική και ολοκληρωμένη. Γι’ αυτό άλλωστε και ο Στάλιν (στα «Οικονομικά προβλήματα του σοσιαλισμού») αναφέρει πως «η μεταβίβαση στην ιδιοκτησία του κράτους δεν είναι η μοναδική και ακόμα δεν είναι και η καλύτερη μορφή εθνικοποίησης, όπως σωστά λέει ο Ένγκελς στο Αντι-Ντύρινγκ». Δεύτερον, δεν μπορούμε να θεωρούμε αυταπόδεικτο πως κάθε κρατικοποίηση σημαίνει και έκφραση της «δικτατορίας του προλεταριάτου». Ας μην ξεχνάμε ότι στην κρατική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής στηρίχτηκε για δεκαετίες (μετά το 1956) η κυριαρχία της ιντελιγκέντσιας και η Νέα Αστική Τάξη που αναδύθηκε μέσα από αυτήν. Χώρια που κρατικοποιήσεις γίνονται κατά καιρούς και από την αστική τάξη στο πλαίσιο του καπιταλιστικού συστήματος. Υπάρχουν λοιπόν κρατικοποιήσεις και κρατικοποιήσεις. Ας συνεχίσουμε. «Η κατανομή τμήματος της σοσιαλιστικής παραγωγής “σύμφωνα με την εργασία” (που ως προς τη μορφή μοιάζει με την εμπορευματική ανταλλαγή) είναι αποτέλεσμα της καπιταλιστικής κληρονομιάς. Ο νέος τρόπος παραγωγής δεν την έχει αποβάλει, γιατί δεν έχει ακόμα ανάλογα αναπτύξει την ανθρώπινη παραγωγική δύναμη και τα μέσα παραγωγής στις αναγκαίες διαστάσεις με ευρύτατη χρησιμοποίηση της νέας τεχνολογίας» (Σημείο 7). «Το καθήκον να αναπτύσσονται οι κομμουνιστικές σχέσεις παραγωγής-κατανομής προϋποθέτει την ανάπτυξη της θεωρίας του επιστημονικού κομμουνισμού από το KK, συνειδητοποιώντας τις νομοτέλειες κίνησης του κομμουνιστικού κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού με την αξιοποίηση της επιστημονικής εργασίας για τους ταξικούς σκοπούς» (Σημείο 21).

Απόψεις που τις είχαμε ήδη συναντήσει και στην ανάλογη προσπάθεια του 1995 όπου σε σχέση με τις αιτίες παλινόρθωσης αναφέρεται πως «μειώθηκε η ικανότητα των κομμουνιστικών κομμάτων να στηρίζουν τις αποφάσεις τους σε επιστημονικά δεδομένα». Μόνο που τα κομμουνιστικά κόμματα δεν είναι επιστημονικά ινστιτούτα, αλλά όργανα ταξικής πάλης, αλλά ας 55

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 56

αντίθεση

συνεχίσουμε. «Ο καταμερισμός εργασίας στα κοινωνικοποιημένα μέσα παραγωγής γίνεται με βάση το σχέδιο που οργανώνει την παραγωγή και προσδιορίζει τις αναλογίες της […] Ο Κεντρικός Σχεδιασμός εκφράζει τη συνειδητή αποτύπωση αντικειμενικών αναλογιών της παραγωγής και κατανομής, καθώς και την προσπάθεια για την ολόπλευρη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Γι’ αυτό το λόγο, δεν πρέπει να κατανοείται ως τεχνοοικονομικό εργαλείο, αλλά ως κομμουνιστική σχέση παραγωγής και κατανομής, που συνδέει τους εργαζόμενους με τα μέσα παραγωγής, τους σοσιαλιστικούς οργανισμούς. Συμπεριλαμβάνει συνειδητή σχεδιασμένη επιλογή κινήτρων και στόχων στην παραγωγή και αποβλέπει στη διευρυνόμενη ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών…» (Σημείο 6).

Παρακάτω και συνειδητοποιώντας ίσως και σε κάποιο βαθμό ότι πιθανά να «ξέφυγαν» κάπως, συμπληρώνουν: «Οι νομοτέλειες του Κεντρικού Σχεδιασμού δεν ταυτίζονται με το κάθε φορά σχέδιο, στο οποίο θα πρέπει να αποτυπώνονται επιστημονικά αυτές οι αντικειμενικές αναλογίες».

Αναζητώντας ανάλογους τρόπους προσέγγισης των ζητημάτων σταθήκαμε στις «βάσεις του μαρξισμού-λενινισμού» των Κοούζινεν, Αρμπάτοφ κ.ά. αστέρων της ρεβιζιονιστικής θεωρητικής παραγωγής στη βάση της οποίας διαμόρφωσε τις αντιλήψεις της και η ηγεσία του ΚΚΕ. Διαβάζουμε λοιπόν εκεί: «Με την καθιέρωση της κοινωνικής ιδιοκτησίας οι νόμοι της καπιταλιστικής οικονομίας παύουν να δρουν. Η νέα μορφή ιδιοκτησίας δημιουργεί και τους δικούς της, τους νέους αντικειμενικούς νόμους. Ανάμεσα σε αυτούς τους νόμους ιδιαίτερα σοβαρή θέση κατέχει ο νόμος της σχεδιομετρικής αναλογικής ανάπτυξης της εθνικής οικονομίας […] Η ουσία του νόμου συνίσταται στο ότι η ομαλή λειτουργία της σοσιαλιστικής οικονομίας απαιτεί να υπάρχουν καθοριστικές σχέσεις-αναλογίες μεταξύ των διαφόρων κλάδων της. Συνίσταται επίσης στο ότι ο καθορισμός και η διατήρηση αυτών των αναλογιών μπορεί και πρέπει να γίνονται σχεδιομετρικά (αρμονικά), δηλαδή να είναι αποτέλεσμα της συνειδητής δράσης του κράτους και των οργάνων του σχεδιοποίησης».

Μπορούμε να πάμε και στον ίδιο τον Χρουστσόφ και σ’ αυτά που ανα56

φέρ

Πε

τημ που ον τ λας Σε σ νησ ραγ «Εί γών ωστ στη κού ζε»

σαν από στο «αν ζε τ ανά Στη λιστ ντρ παρ και

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:03 μ.μ. Page 57

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

φέρει στην εισήγησή του στο 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ (1961): «Το ΚΚΣΕ σαν κόμμα του επιστημονικού κομμουνισμού προβάλλει και λύνει τα προβλήματα της κομμουνιστικής οικοδόμησης ανάλογα με τη δημιουργία και την ωρίμανση των υλικών και πνευματικών προϋποθέσεων […] Το Κόμμα κοιτάζει προσεκτικά στο μέλλον, αποκαλύπτει μπροστά στο λαό επιστημονικά θεμελιωμένους δρόμους πορείας προς τα εμπρός […] Η αύξηση του ρόλου του κόμματος καθορίζεται […] από την αυξανόμενη σημασία της θεωρίας του επιστημονικού κομμουνισμού και της δημιουργικής ανάπτυξης και προπαγάνδισής του».

Περι

θα-

θήτοφ της υμε

να-

των νοΜων τησ οικονοΜιασ

Αλλά ας πάμε ακόμη πιο πίσω, στο σημείο καμπής των εξελίξεων. Το ζήτημα του πώς προχωράει παραπέρα η σοσιαλιστική κοινωνία είναι αυτό που αναδείχτηκε στη σοβιετική πραγματικότητα και προβλήθηκε (με όποιον τρόπο έγινε αυτό) στις συζητήσεις του 1951. Απέναντι σ’ αυτά, όπως κιόλας έχει αναφερθεί, αναπτύχθηκαν δύο απόψεις και μια «τρίτη» (Στάλιν). Σε σχέση με τους νόμους της οικονομίας, τις νομοτέλειες που διέπουν την κίνηση των πραγμάτων και κάτω από ποιους όρους διαμορφώνονται οι παραγωγικές σχέσεις και όσον αφορά το θεωρητικό μέρος του πράγματος: «Είχαμε την τάση που υποστήριζε την προσαρμογή των οικονομικών επιλογών στους νόμους της οικονομίας». Μια τέτοια διατύπωση του ζητήματος ωστόσο συσκότιζε την ουσία της άποψής τους. Το κρίσιμο και ουσιώδες στην περίπτωσή τους ήταν ότι αποδέχονταν (θεωρούσαν) σαν οικονομικούς νόμους αντικειμενικής υπόστασης και ισχύος αυτούς που «αναγνώριζε» σαν τέτοιους η αστική πολιτική οικονομία. Από την άλλη μεριά, είχαμε εκείνους οι οποίοι θεωρούσαν ότι μπορούσαν να αγνοήσουν τους νόμους κίνησης της οικονομίας, να τους ελέγξουν απόλυτα, να τους αναμορφώσουν ή ακόμα και να «δημιουργήσουν» νέους στο πλαίσιο της σοσιαλιστικής οικονομίας (οι κατά ΚΚΕ «αγοραίοι» και «αντιαγοραίοι»). Έτσι, και ως προς το διά ταύτα, η πρώτη τάση υποστήριζε την προώθηση σχέσεων και κινήτρων που να «ανταποκρίνονται στις ανάγκες της οικονομίας» και της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Στην ουσία, την προώθηση σχέσεων καπιταλιστικού χαρακτήρα στη σοσιαλιστική κοινωνία. Η δεύτερη υποστήριζε την υπαγωγή στο κράτος της κεντρικής διεύθυνσης, σχεδιασμού και ιδιοκτησίας όλων των επιχειρήσεων, παραγωγικών μονάδων, κατανομών, λειτουργιών και ρυθμίσεων, με στόχο και πάλι την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων κ.λπ. Ο Στάλιν αντιτίθεται αποφασιστικά (όχι όμως και ολοκληρωμένα) και 57

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 58

αντίθεση

στις δύο αυτές τάσεις. Χρησιμοποιεί μάλιστα οξύτατους χαρακτηρισμούς όταν αναφέρεται σε «αξιοθρήνητους μαρξιστές» τόσο για τη μια όσο και την άλλη αντίληψη. Θεωρεί καταρχάς αδιανόητη την υποταγή στους καπιταλιστικούς οικονομικούς νόμους στο πλαίσιο της σοσιαλιστικής οικονομίας. Πάνω απ’ όλα αντιτίθεται με τον πιο κάθετο τρόπο στην αντιμετώπιση της εργατικής δύναμης σαν «εμπορεύματος» και με βάση το νόμο της αξίας, μια και η σοσιαλιστική επανάσταση αυτό είχε σαν κεντρικό της στόχο. Την κατάργηση της εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης και γενικότερα ανθρώπου από άνθρωπο. Ταυτόχρονα και απαντώντας στην άλλη τάση αναφέρει: «Οι νόμοι της πολιτικής οικονομίας αντανακλούν νομοτελειακές εξελίξεις που πραγματοποιούνται ανεξάρτητα από τη θέληση των ανθρώπων» και συνεχίζει λέγοντας πως «ούτε δημιουργούνται ούτε διαμορφώνονται από τη θέληση των ανθρώπων». Ακόμη, και σε σχέση με τις αναφορές στον Ένγκελς, λέει: «Ο Ένγκελς ονομάζει αυτή την ελευθερία “γνώση της αναγκαιότητας”». Και συνεχίζει: «Όπως είναι φανερό, η διατύπωση του Ένγκελς δεν είναι με κανέναν τρόπο υπέρ εκείνων που νομίζουν ότι μπορεί κανείς να καταστρέψει τους υπάρχοντες οικονομικούς νόμους και να δημιουργήσει καινούριους». Με ανάλογο τρόπο τοποθετείται και σε άλλο σημείο: «Λένε ότι η ανάγκη της ισόμετρης (αναλογικής) ανάπτυξης της οικονομίας δίνει τη δυνατότητα στη σοβιετική εξουσία να εκμηδενίζει τους οικονομικούς νόμους που υπάρχουν και να δημιουργήσει καινούριους. Αυτό είναι ολότελα λάθος». Απαντώντας μάλιστα σε κάποιες απόψεις, προχωρεί ακόμη παραπέρα. «Βασικός οικονομικός νόμος του σοσιαλισμού είναι η ικανοποίηση των διαρκώς αναπτυσσόμενων αναγκών της κοινωνίας». Και προσθέτει: «Δεν είναι βασικός οικονομικός νόμος του σοσιαλισμού ο νόμος της ισόμετρης αναλογικής ανάπτυξης της λαϊκής οικονομίας […] ούτε η σχεδιοποίηση που είναι αντανάκλαση αυτού του νόμου».

Καταλυτικός είναι ο Στάλιν στην κριτική του στις απόψεις Γιαροσένκο και στην οποία -καθόλου τυχαία- η ηγεσία του ΚΚΕ «ξεχνάει» και να αναφερθεί καν. «Θεωρεί (λέει ο Στάλιν για τον Γιαροσένκο) ότι το κύριο πρόβλημα της πολιτικής οικονομίας του σοσιαλισμού συνίσταται όχι στο να μελετά τις σχέσεις παραγωγής των ανθρώπων της σοσιαλιστικής κοινωνίας αλλά στο να επεξεργάζεται και να αναπτύσσει μια επιστημονική θεωρία οργάνωσης των παραγωγικών δυνάμεων στην κοινωνική παραγωγή, τη θεωρία της ισομετρικής ανάπτυξης της λαϊκής οικονομίας». Ακόμη: «Ο Γιαροσένκο διακηρύσσει πανηγυρικά ότι ο κομμουνισμός είναι η ανώτατη επιστημονική οργάνωση των παραγωγικών δυνάμεων στην κοινωνική παραγωγή».

στο των χωρ από σχε άπο μαν άπο κομ στο εργ

του ανα ισχυ ανά λογ κή α πτή «κλ υπα κή, γωγ παρ επίσ (λει ποι

από

Ή ολο σης

ούς και απινοώπιτης στόερα άση κές ρώνορές της του ορεί δη-

νκο ναρόμενίας ρία θεροεπιική

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 59

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

Ταυτόχρονα οι παρεμβάσεις του Στάλιν χαρακτηρίζονται έντονα από το στοιχείο της αναζήτησης απαντήσεων που να υπερβαίνουν τις απόψεις και των δύο αντιτιθέμενων πλευρών. Αναφερόμαστε στην επιμονή του να διαχωρίζει την κρατικοποίηση από την εθνικοποίηση-κοινωνικοποίηση. Στην απόρριψη της άποψης ότι ο νόμος της ισόμετρης αναλογικής ανάπτυξης και σχεδιασμού της παραγωγής καταργεί τους νόμους της οικονομίας. Στην άποψη για αναγκαιότητα ανάπτυξης «συστήματος ανταλλαγών». Η πιο σημαντική ίσως παρέμβασή του στο κεφάλαιο αυτό εκφράστηκε: α) Με την άποψή του για την αναγκαιότητα εξέλιξης των παραγωγικών σχέσεων σε κομμουνιστική κατεύθυνση. β) Με την επιμονή του στο ότι προχώρημα στον κομμουνισμό δεν νοείται «χωρίς σοβαρές αλλαγές στην κατάσταση της εργατικής τάξης». Σε σχέση με όλα αυτά μπορεί πλέον κανείς να αντιληφθεί γιατί η ηγεσία του ΚΚΕ «ξέχασε» να αναφερθεί στην κριτική στις απόψεις Γιαροσένκο. Οι αναλογίες αντιλήψεων είναι αρκετά εμφανείς. Θα μπορούσε βέβαια να ισχυριστεί ότι σε αντίθεση με τον Γιαροσένκο δίνει ιδιαίτερη σημασία στην ανάπτυξη των κομμουνιστικών σχέσεων παραγωγής και να παραθέσει ανάλογες αναφορές στις θέσεις της. Μόνο που η αντίθεση αυτή είναι πλασματική ακόμη κι αν υποθέσουμε ότι δεν γίνεται πλήρως και ουσιαστικά αντιληπτή. Για τον Γιαροσένκο, λ.χ., το ζήτημα των παραγωγικών σχέσεων «κλείνει» με την «ενσωμάτωσή» τους στις παραγωγικές δυνάμεις και την υπαγωγή όλων των παραγωγικών οικονομικών παραμέτρων στην κεντρική, σχεδιοποιημένη «επιστημονικά», οργάνωση της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Για την ηγεσία του ΚΚΕ η υποτιθέμενη ανάπτυξη των παραγωγικών σχέσεων σε κομμουνιστική βάση ολοκληρώνεται («κλείνει») επίσης με την υπαγωγή όλων των παραγωγικών οικονομικών παραμέτρων (λειτουργιών, επιχειρήσεων κ.λπ.) στην κεντρικά και επιστημονικά σχεδιοποιημένη λειτουργία της σοσιαλιστικής-κομμουνιστικής οικονομίας. Θα μπορούσαμε μάλιστα να πούμε ότι από μια άποψη πήγε πίσω και από προσεγγίσεις που είχε αποτολμήσει το 1995, όπου διαβάζουμε: «Δεν έγινε δυνατό σε όλη την πορεία της σοσιαλιστικής οικοδόμησης να συνδυαστεί ο κεντρικός σχεδιασμός με τη λαϊκή πρωτοβουλία, να καλλιεργηθεί στο λαό το αίσθημα της διαχείρισης της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας. Από τη δεκαετία του ’70 το πρόβλημα εντάθηκε, πήρε οξεία μορφή».

Ή ακόμη και από αυτά που σημειώνει η Ε. Μπέλλου (μέλος τότε της ιδεολογικής επιτροπής του ΚΚΕ και σήμερα του ΠΓ) στην εισαγωγή της έκδοσης των «Οικονομικών Προβλημάτων του Σοσιαλισμού» του Στάλιν:

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 60

αντίθεση

«Αναδεικνύεται η ανάγκη γνώσης των νομοτελειών που δρουν ανεξάρτητα από τη θέληση όχι μόνο γενικά των ανθρώπων αλλά και του ίδιου του κόμματος και των κρατικών οργάνων της σοσιαλιστικής εξουσίας σ’ όλη την επαναστατική μεταβατική περίοδο προς τον κομμουνισμό».

χαρ των κυρ ηά

Όσο με αφορά, και είμαι απόλυτος σ’ αυτό, πλήρης και «τελική» γνώση των νόμων κίνησης των πραγμάτων (και αντίστοιχα πλήρης έλεγχός τους κ.λπ.) ούτε υπήρξε, ούτε υπάρχει, ούτε θα υπάρξει ποτέ. Κανένα υποκείμενο δεν μπορεί και ούτε θα μπορέσει ποτέ να βγει «έξω» και «πάνω» από την αντικειμενική πραγματικότητα και τους νόμους που διέπουν την κίνησή της. Αυτό που μπορεί είναι να προσπαθεί να τους «γνωρίσει», να τους λαμβάνει υπόψη και να τους χρησιμοποιεί όσο και όπως μπορεί (η κατά Ένγκελς «γνώση της αναγκαιότητας»). Ο «βαθμός ελευθερίας» συναρτάται καταρχάς με το βαθμό γνώσης αυτών των νόμων, ένα πρόβλημα ας πούμε επιστημονικού χαρακτήρα. Με δεδομένο ωστόσο ότι η αντικειμενική πραγματικότητα και ο βαθμός που την κατανοούμε κινούνται, καταπώς λέει και ο Ένγκελς, σε δύο ευθείες που συγκλίνουν συνεχώς χωρίς να συμπίπτουν ποτέ, θα πρέπει αλλού να αναζητήσουμε τον κρίσιμο παράγοντα που οδηγεί σ’ αυτήν ή εκείνη την ερμηνεία της αντικειμενικής πραγματικότητας και των νόμων που διέπουν την κίνησή της.

δρο Ταυ πλε ποι ποι Ένα μορ

ταξικη Βαση των

«εΠιστηΜονικων»

Διαφορων

Αν ξαναγυρίσουμε στις συζητήσεις του 1951, θα δούμε ορισμένα πολύ χαρακτηριστικά και ταυτόχρονα διαφωτιστικά στοιχεία του ζητήματος. Ανάμεσα στις δυο τάσεις της ιντελιγκέντσιας (τους «αγοραίους» και τους «αντιαγοραίους» κατά ΚΚΕ) υπήρξε πλήρης διάσταση απόψεων στο θεωρητικό, «επιστημονικό» πεδίο. Το «παράδοξο» του πράγματος βρίσκεται στο ότι αυτές οι δύο πτέρυγες ενώθηκαν αποφασιστικά (και καθοριστικά για την πορεία του σοσιαλισμού και συνολικά του κινήματος) ενάντια στη σταλινική, κομμουνιστική άποψη. Η βάση αυτής της ενότητας δεν ήταν βέβαια -και είναι προφανές ότι δεν θα μπορούσε να ήταν- «επιστημονικού» χαρακτήρα. Είχε έναν ολοκάθαρα ταξικό χαρακτήρα και εξέφραζε την αντίθεση της ιντελιγκέντσιας (και των δύο πτερύγων της) στην εργατική τάξη, τη διάθεσή της να κυριαρχήσει πάνω στην εργατική τάξη και τους λαούς της ΣΕ. Ακόμη και το κυριότερο κοινό τους στοιχείο στο θεωρητικό πεδίο, δηλαδή η πρωτοκαθεδρία που έδιναν (και οι δύο) στο ζήτημα των παραγωγικών δυνάμεων σε σχέση με την προώθηση των παραγωγικών σχέσεων, συνδεόταν με αυτήν την αντίθεση. Αλλά ούτε και οι μεταξύ τους διαφορές και αντιθέσεις είχαν έναν «καθαρά» θεωρητικό και επιστημονικό 60

θεσ από κήλιν, την όσο της χώρ του στη

για

παρ σχέ υπή αντ νισμ μεν ποι «ξεκ

νιέτ ζήτ πιτα γία

ώση ους ίμετην ησή αματά ται ύμε αγκαι ουν δηκαι

ολύ τος. ους εωται ικά στη βέού» την ική λαπεπακών ους ικό

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 61

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

χαρακτήρα. Εξετάζοντας τους δρόμους και τα πεδία διαμόρφωσης αυτών των τάσεων, βλέπουμε ότι αναπτύχθηκαν σε δύο βασικά τομείς. Η μία στο κυρίως οικονομικό πεδίο (διευθυντικό προσωπικό επιχειρήσεων κ.λπ.) και η άλλη κατά κύριο λόγο στο πεδίο του κρατικού-κομματικού μηχανισμού. Αντικειμενικά η υλική πραγματικότητα που η κάθε πλευρά βίωνε επιδρούσε στη διαμόρφωση των ιδιαίτερων αντιλήψεων και απόψεών της. Ταυτόχρονα ωστόσο υπήρχε και ένας σαφής ανταγωνισμός για το ποια πλευρά θα πάρει το πάνω χέρι στο σχηματισμό εξουσίας που επιδίωκαν. Το ποια, συνεπώς, «επιστημονική» άποψη θα υπερίσχυε είχε σαφή σχέση με το ποια πλευρά θα ενίσχυε τη θέση της στο πλαίσιο αυτού του ανταγωνισμού. Έναν ανταγωνισμό που τον είδαμε άλλωστε να εκδηλώνεται με διάφορες μορφές μέχρι την ολοκλήρωση της παλινόρθωσης. Ωστόσο, αυτό που κυριάρχησε στη φάση εκείνη ήταν η κοινή τους αντίθεση απέναντι στην εργατική τάξη, η κοινή τους «αγωνία» να απαλλαγούν από το «σταλινικό βραχνά» που τους έφραζε το δρόμο. Σ’ αυτή την -ταξική- βάση ενώθηκαν, σ’ αυτήν κινήθηκαν, και όταν, μετά το θάνατο του Στάλιν, εξέλιπε και το τελευταίο εμπόδιο, προχώρησαν στην τελική έφοδο και την «αποσταλινοποίηση» του συστήματος. Εδώ βρίσκονται οι απαντήσεις όσον αφορά την ουσία του ζητήματος και εδώ τις αναζητούμε. Στο πεδίο της ταξικής πάλης, όπου άλλωστε κρίθηκε τόσο η άνοδος όσο και η οπισθοχώρηση (και τελικά η ήττα) της σοσιαλιστικής κατεύθυνσης και συνολικά του κινήματος. Τα υπόλοιπα περί «επιστημονικότητας» κ.λπ. τα αφήνουμε στην ηγεσία του ΚΚΕ.

για

το ζητηΜα των Παραγωγικων σχεσεων

Κεντρική θέση στο ζήτημα που μας απασχολεί εδώ έχει το πρόβλημα των παραγωγικών σχέσεων και βέβαια και των συναρτήσεών του. Αν αυτές οι σχέσεις ήταν εκ των προτέρων γνωστές και δεδομένες, δεν είναι ότι δεν θα υπήρχε πρόβλημα, αλλά ότι αυτό θα ήταν άλλο. Το πρόβλημα που έχει να αντιμετωπίσει η σοσιαλιστική οικοδόμηση και η πορεία προς τον κομμουνισμό είναι ολότελα διαφορετικό. Έχει σαν βάση του το ότι αυτές οι ζητούμενες σχέσεις δεν είναι ούτε γνωστές ούτε δεδομένες. Υπήρξαν βέβαια κάποιες προσεγγίσεις, αλλά στο πεδίο αυτό, όπως αναφέρει και ο Στάλιν, «ξεκινάμε από το μηδέν». Η αφετηρία του προβλήματος βρίσκεται στον τρόπο με τον οποίο γεννιέται το σοσιαλιστικό σύστημα. Αυτός είναι ουσιωδώς διαφορετικός στο ζήτημα που μας απασχολεί από τον τρόπο που δημιουργήθηκε, λ.χ., το καπιταλιστικό σύστημα. Με βάση τα χαρακτηριστικά και τον τρόπο λειτουργίας του φεουδαρχικού συστήματος, αφήνονταν περιθώρια στη γέννηση, 61

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 62

αντίθεση

λειτουργία και ανάπτυξη της αστικής τάξης -εννοείται σε ορισμένη κλίμακα πάντα- και στη διαμόρφωση σχέσεων καπιταλιστικού χαρακτήρα. Έτσι, όταν η αστική τάξη ανατρέπει τη φεουδαρχία έχει συγκεκριμένες σχέσεις πάνω στις οποίες να πατήσει και να τις αναπτύξει παραπέρα, ενώ ταυτόχρονα έχει και η ίδια διαμορφώσει (στον ανάλογο βαθμό) τα χαρακτηριστικά και τη συγκρότησή της και σε διαλεκτική πάντα σχέση με τη διαμόρφωση αυτών των παραγωγικών σχέσεων. Αντίθετα, στις συνθήκες του καπιταλισμού δεν υπάρχουν περιθώρια ανάπτυξης σχέσεων σοσιαλιστικού χαρακτήρα. Η βασική αιτία -για να περιοριστούμε σ’ αυτό- βρίσκεται στο ότι ο καπιταλιστής (σε αντίθεση με τον φεουδάρχη) συνδέεται άμεσα (βρίσκεται «μέσα») στην παραγωγική οικονομική διαδικασία. Κάθε απόπειρα αλλαγής σ’ αυτό το πεδίο τον βρίσκει άμεσα αντιμέτωπο, οδηγεί σε αντιπαράθεση στο κεντρικό και ανώτερο επίπεδο, την αντίθεση αστικής-εργατικής τάξης. Μια αντιπαράθεση που η εργατική τάξη μπορεί να την αντιμετωπίσει αποτελεσματικά μόνο όταν είναι «έτοιμη» γι’ αυτήν, όταν μέσα από μια πορεία αγώνων έχει κατορθώσει να συγκροτηθεί σ’ αυτό το ανώτερο επίπεδο. Αυτή η σχέση πραγμάτων δίνει και μια πρώτη απάντηση στο ερώτημα μεταρρύθμιση ή επανάσταση. Στο ότι δηλαδή η πραγματική και ολοκληρωμένη «μεταρρύθμιση» στη βάση των συμφερόντων των εργαζόμενων λαϊκών μαζών δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά μόνο μέσα από την επαναστατική ανατροπή της κυριαρχίας της κεφαλαιοκρατικής αστικής τάξης. Αυτή η ανατροπή, εφόσον πραγματοποιηθεί, απαντάει σε ορισμένα αποφασιστικής σημασίας ζητήματα χωρίς τα οποία δεν μπορεί να ανοίξει ο δρόμος για το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας. Απαλλοτριώνει την πολιτική κυριαρχία της αστικής τάξης, συντρίβοντας το αστικό κράτος. Ταυτόχρονα με την κρατικοποίηση βασικών τομέων της οικονομίας απαλλοτριώνει την οικονομική και συνακόλουθα την κοινωνική κυριαρχία της αστικής τάξης. Αυτά αποτελούν τα πρώτα και αποφασιστικά βήματα, αλλά ταυτόχρονα και όχι αρκετά για να απαντηθεί ολοκληρωμένα το ζήτημα που αυτές οι ίδιες οι ανατροπές θέτουν. Το συνολικό μετασχηματισμό της κοινωνίας. Αυτή η πορεία μετασχηματισμού αντιμετωπίζει δύο βασικά και αποφασιστικής σημασίας ζητήματα. Το πρώτο αφορά το ζήτημα των παραγωγικών σχέσεων, όπως ήδη αναφέρθηκε. Το δεύτερο, σε συνάρτηση με το προηγούμενο, το επίπεδο, η μορφή, ο χαρακτήρας της συγκρότησης της εργατικής τάξης. Η εργατική τάξη συγκροτείται καταρχάς στο πλαίσιο του καπιταλιστικού συστήματος και στη βάση της αγεφύρωτης αντίθεσής της με την κεφαλαιοκρατική αστική τάξη. Αναζητεί την πλήρη χειραφέτησή της στην ασυμβίβαστη πάλη της ενάντιά της. Διεκδικεί τον ηγετικό ρόλο στην 62

παρ νασ δια (άμ οικ ση χού

Ζητ τος) στα σοσ γατ και πόν στο έχο κατ

σμο και σε δ πλε να, μή» εργ

στέ υπά που το κ ανα σαν των

ματσι, σεις υτόηριόρ-

ρια πετον κοσκει επίερίναι να

ημα ρωλαϊπαξης. ποει ο ιώικό νοκυικά ωμέσχη-

φαωγιτο ερτου ς με της την

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 63

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

παραγωγή, την οικονομία και συνολικά στην κοινωνία μέσα από την επαναστατική ανατροπή της κυριαρχίας της αστικής τάξης. Δεν έχει ωστόσο διαμορφώσει (και αντικειμενικά δεν θα μπορούσε) όρους, δομές και μορφές (άμεσης και όχι μόνο έμμεσης-πολιτικής) διεύθυνσης της παραγωγής και της οικονομίας. Κάτι τέτοιο δεν θα μπορούσε να γίνει παρά μόνο σε συνάρτηση με ανάλογη διαμόρφωση παραγωγικών σχέσεων που να της αντιστοιχούν. Ή, όπως και στις θέσεις του ΚΚΕ αναφέρεται: «Κατά τη σοσιαλιστική οικοδόμηση η εργατική τάξη σταδιακά και όχι ενιαία αποκτά τη δυνατότητα να έχει ολοκληρωμένη γνώση των διαφορετικών τμημάτων της παραγωγικής διαδικασίας, της επιτελικής δουλειάς, ουσιαστικό ρόλο στην οργάνωση της εργασίας».

Αυτή η σχέση πραγμάτων θέτει πολλά σοβαρά και σύνθετα ζητήματα. Ζητήματα που ελάχιστη σχέση έχουν (όσον αφορά τον πυρήνα του ζητήματος) με το επίπεδο ανάπτυξης της χώρας όπου πραγματοποιείται η επανάσταση. Συνδέονται με το επίπεδο διαμόρφωσης των παραγωγικών σχέσεων σοσιαλιστικού χαρακτήρα και το αντίστοιχο επίπεδο συγκρότησης της εργατικής τάξης. Ζητήματα δηλαδή που θα υφίστανται στο ακέραιο ακόμα και για την πιο αναπτυγμένη καπιταλιστική χώρα στον κόσμο. Όταν λοιπόν η ηγεσία του ΚΚΕ (και πολλοί άλλοι) δίνουν τον αποφασιστικό ρόλο στο επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, δείχνουν πόσο λίγο έχουν κατανοήσει την ουσία του ζητήματος. (Ή πόσο «δεν θέλουν» να την κατανοήσουν). Σ’ αυτήν τη μακρόχρονη ιστορική περίοδο επαναστατικού μετασχηματισμού της κοινωνίας, οι δύο πλευρές της συνάρτησης (παραγωγικές σχέσεις και επίπεδο συγκρότησης της εργατικής τάξης) μπορούν να αναπτύσσονται σε διαλεκτική σχέση μεταξύ τους. Σε μια σχέση όπου η ανάπτυξη της μιας πλευράς θα στηρίζει και θα προωθεί την άλλη και αντίστροφα. Ταυτόχρονα, και επειδή στην πραγματική ζωή το ζήτημα θα κρίνεται «την κάθε στιγμή», ο κρίσιμος παράγοντας αυτή την κάθε στιγμή θα είναι η ικανότητα της εργατικής τάξης να υπερασπίζεται την «αρμοδιότητά» της. Απέναντι σ’ αυτά τα τόσο σημαντικά προβλήματα η ηγεσία του ΚΚΕ στέκεται σχεδόν σαν να μην έχει τρέξει τίποτα στον κόσμο. Σαν να μην έχει υπάρξει η παλινόρθωση, να μην έχουν μεσολαβήσει οι τεράστιες ανατροπές που έχουν συντελεστεί, σαν να μην έχουν υπάρξει οι γνωστές συνέπειες για το κίνημα και συνολικά την υπόθεση των λαών. Αντιμετωπίζει -όπως ήδη αναφέρθηκε- το ζήτημα του μετασχηματισμού των παραγωγικών σχέσεων σαν να τις έχει έτοιμες και στο τσεπάκι. Τις ταυτίζει με την κρατικοποίηση των πάντων (που αυθαίρετα την ταυτίζει με την ολοκληρωμένη κοινωνικο63

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 64

αντίθεση

ποίηση), βάζει μπροστά το «σχέδιο» και προχωράει ολοταχώς προς τον… κομμουνισμό. Το μόνο που καταρχάς θα ’χαμε να πούμε σε σχέση με μια τέτοια λογική είναι πως όποιος νομίζει ότι ξοφλάει τόσο εύκολα με τόσο σύνθετα ζητήματα ή αυταπατάται ή εξαπατά. Ας γίνουμε πιο συγκεκριμένοι. Το πρώτο και βασικό εδώ είναι ότι στη βάση μιας τέτοιας λογικής αποσυνδέεται το ζήτημα των παραγωγικών σχέσεων από αυτό του φορέα αυτών των σχέσεων. Μόνο που σε κανένα κοινωνικό σύστημα οι παραγωγικές σχέσεις δεν στέκονται «στον αέρα». Εκφράζουν και εκφράζονται, προσδιορίζουν και προσδιορίζονται, στηρίζουν και στηρίζονται σε μια συγκεκριμένη κάθε φορά κοινωνική δύναμη, σε μια τάξη. Η αντιμετώπιση της διαμόρφωσής τους σαν πρόβλημα «επιστημονικού»-τεχνικού χαρακτήρα και σχεδιασμών αποπροσανατολίζει, συγκαλύπτει το γεγονός ότι η διαμόρφωση και ανάπτυξη αυτών των σχέσεων αποτελεί στην κύρια πλευρά του ζήτημα ταξικής πάλης. Αυτή η «αποσύνδεση» στο πεδίο της θεωρίας καθόλου δεν σημαίνει ότι ισχύει και στην πραγματική ζωή. Στην πράξη οι σχέσεις διαμορφώνονται κάτω από την επίδραση συγκεκριμένων κάθε φορά κοινωνικών δυνάμεων. (Έως και σε βάση αντιπαράθεσης-σύγκρουσης μεταξύ τους). Μια τέτοια αντίληψη απλώς αποπροσανατολίζει και αδρανοποιεί την εργατική τάξη ως προς το ρόλο της σ’ αυτό το πεδίο και το αφήνει ελεύθερο στην επίδραση άλλων δυνάμεων. Όπως άλλωστε συνέβη και όπως θα ξανασυμβεί αν αυτή η αντίληψη δεν ανατραπεί.

σχεΔιασΜοι

και αναλογιεσ

Κεντρικό στοιχείο αυτής της λογικής, η θεώρηση του κεντρικού σχεδιασμού της οικονομικής ζωής σαν της κατεξοχήν κομμουνιστικής παραγωγικής σχέσης, η αναγωγή του σε πεμπτουσία του κομμουνιστικού τρόπου παραγωγής. Καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση μιας τέτοιας θεώρησης έχει ο τρόπος που γίνεται αντιληπτό το ζήτημα των «αναλογιών» στην παραγωγή και την οικονομία (τι θα παραχθεί, σε ποιες ποσότητες, από ποιους, με ποιους τρόπους, πώς θα κατανεμηθούν οι πόροι, οι παραγωγικές δυνάμεις κ.λπ.). Και είναι αυτό που κατά την αντίληψη αυτή απαντάει στην «αναρχία» του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής κ.λπ. κ.λπ. Εδώ χρειάζεται καταρχάς να προσδιοριστούν με πιο επαρκή τρόπο ορισμένα ζητήματα. Δεν είμαστε απόλυτα ακριβείς, λ.χ., όταν λέμε ότι το καπιταλιστικό σύστημα λειτουργεί απλώς «άναρχα». Το κεφάλαιο κάνει κι αυτό τους σχεδιασμούς του και μάλιστα όχι μόνο σε επίπεδο επιχειρήσεων αλλά και κεντρικά. Οι κρατικοί προϋπολογισμοί, ο ρυθμιστικός ρόλος των κεντρικών τραπεζών ή και άμεσα του κράτους, τα διάφορα κρατικά προ64

γρά χρο ράσ θεώ για στη προ ντα κλίμ τερ 195 νική χρη χεία

Στο λέγ και σφο κον τος. εργ ρακ ξη τ που ενδ χρε σης νατ

ρήν ξης πο. οικ μεν δυν Το μία ωρε την

ον… τέύν-

στη σχέκοια». ηρίαμη, στησυεων

ότι ται ων. οια άξη ρααυ-

διαωγιπαει ο γω, με μεις αρ-

οριαπιαυεων των ρο-

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 65

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

γράμματα κ.ά. αποτελούν συγκεκριμένες εκφράσεις του πράγματος. Ταυτόχρονα η αναγκαιότητα τήρησης των «σωστών» αναλογιών (και ας προσπεράσουμε εδώ το μηχανιστικό χαρακτήρα και τη στατικότητα του σχήματος θεώρησης αυτού του ζητήματος) ισχύει τόσο για τη σοσιαλιστική όσο και για την καπιταλιστική οικονομία. Πόσω μάλλον που η παραβίασή τους και στη βάση των αναπόφευκτων εγγενών αντιφάσεων στην κάθε περίπτωση προκαλούν μικρές ή μεγάλες (ανάλογα) κρίσεις. Κρίσεις που δεν εκδηλώνονται μόνο στον καπιταλισμό, αλλά με το δικό τους τρόπο και στη δική τους κλίμακα και στη σοσιαλιστική οικονομία, όπως άλλωστε συνέβη και ιδιαίτερα στην περίοδο που συνεχίζει να θεωρεί σοσιαλιστική το ΚΚΕ (μετά το 1956). Μόνο που όποιος πιστεύει ότι αυτό οφείλεται στην ελλιπή επιστημονική προσέγγιση των οικονομικών δεδομένων (ή ότι οι καπιταλιστές δεν χρησιμοποιούν την επιστήμη) απλώς δεν έχει αντιληφθεί ουσιαστικά στοιχεία της οικονομικής λειτουργίας μιας κοινωνίας. Οι διαφορές, και μάλιστα θεμελιακού χαρακτήρα, βρίσκονται αλλού. Στον καπιταλισμό η ρύθμιση των αναλογιών, ας πούμε, ανατίθεται -καθώς λέγεται- στην αγορά. Στην προσφορά και τη ζήτηση. Μόνο που το κρίσιμο και αποφασιστικό στοιχείο εδώ βρίσκεται σ’ αυτό που καθορίζει την «προσφορά» και καναλιζάρει τη «ζήτηση». Στις «εσωτερικές» παραγωγικές οικονομικές σχέσεις που διέπουν τη λειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος. Στην κυριαρχία της κεφαλαιοκρατικής αστικής τάξης πάνω στην εργατική και τη μετατροπή της εργατικής δύναμης σε εμπόρευμα. Στην παρακράτηση και «διαχείριση» από τη μεριά της τής υπεραξίας. Στην ανάδειξη του κέρδους σε πυρήνα και κινούσα δύναμη του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής. Και, για να σταθούμε σ’ αυτό που κύρια εδώ μας ενδιαφέρει, η «ρύθμιση των αναλογιών» δεν επιχειρείται στη βάση τού τι χρειάζεται να παραχθεί, των αναγκών (ή αλλιώς της «πραγματικής ζήτησης»), αλλά του τι είναι αυτό που μπορεί να αποφέρει το άμεσο μέγιστο δυνατό κέρδος στους καπιταλιστές. Όλα τα άλλα έρχονται δεύτερα. Εδώ βρίσκεται και μια θεμελιώδης διαφορά. Ο σοσιαλισμός έχει σαν πυρήνα της ύπαρξής του την κατάργηση της εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης και συνολικά την κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. Όσον αφορά την οργάνωση της παραγωγής και γενικότερα της οικονομικής ζωής, έχει σαν αντικείμενό της την ικανοποίηση των διευρυνόμενων ανθρώπινων αναγκών στη βάση των αναπτυσσόμενων παραγωγικών δυνατοτήτων (ο βασικός οικονομικός νόμος του σοσιαλισμού κατά Στάλιν). Το πώς υλοποιούνται ωστόσο αυτά στο πεδίο της παραγωγής, της οικονομίας και συνολικά της κοινωνίας είναι ένα ξεχωριστό πρόβλημα. Το να θεωρεί κανείς ότι αυτό αντιμετωπίζεται και μάλιστα με πληρότητα με βάση την κεντρική σχεδιοποίηση και μόνο, κάνει το λιγότερο λάθος. Το να ανα65

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 66

αντίθεση

καλύπτει στη χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών τη λυδία λίθο που θα επιτρέπει την ακριβή αποτύπωση των «αντικειμενικών αναλογιών» και άρα… κ.λπ. αγγίζει τα όρια της φαιδρότητας. Αυτό καθόλου δεν σημαίνει ότι δεν χρειάζεται η σχεδιοποίηση (κεντρικά ή κατά τομείς κ.λπ.). Ίσα ίσα. Μόνο που πρέπει να θεωρείται και να αντιμετωπίζεται σαν αυτό που κατά βάση είναι. Ένα όργανο τεχνοοικονομικού κυρίως χαρακτήρα, προσαρμοσμένο στις ανάγκες της σοσιαλιστικής οικονομίας. Όπως η κρατικοποίηση των μέσων παραγωγής είναι αναγκαία αλλά δεν ταυτίζεται με την πλήρη κοινωνικοποίηση, έτσι και η σχεδιοποίηση είναι αναγκαία αλλά δεν μπορεί να ανάγεται στην καθαυτή «κομμουνιστική» παραγωγική σχέση. Το αν θα λειτουργήσει προς αυτήν ή εκείνη την κατεύθυνση δεν καθορίζεται ούτε από μόνο το γεγονός της ύπαρξής της ούτε από το πόση «επιστημονικότητα» χαρακτήρισε την κατάρτισή της. Καθορίζεται (και στο σοσιαλισμό) από τις «εσωτερικές» παραγωγικές, οικονομικές, κοινωνικές σχέσεις και συσχετισμούς που διέπουν τόσο το χαρακτήρα και την κατεύθυνση της σχεδιοποίησης όσο και τη συνολική λειτουργία της σοσιαλιστικής οικονομίας. Για να το θέσουμε πιο συγκεκριμένα και πιο απλά. Η ΣΕ λειτούργησε στη βάση των σχεδιασμών (κεντρικών και κατά τομείς) τόσο μέχρι το 1956 όσο και στα χρόνια που ακολούθησαν. Τι αλήθεια νομίζει κανείς ότι καθόρισε τις επιλογές και τις κατευθύνσεις αυτών των σχεδίων τόσο στη μια όσο και στην άλλη περίοδο; Μήπως η επιστήμη, που ασφαλώς χρησιμοποιήθηκε και στις δύο περιπτώσεις; Να θεωρήσουμε ότι υπάρχουν διαφορετικές επιστήμες ή διαφορετικές αναγνώσεις της επιστήμης; Ή να το αποδώσουμε μήπως στην έλλειψη ηλεκτρονικών υπολογιστών; Και επειδή προφανώς υπήρξαν διαφορετικές αναγνώσεις της επιστήμης (ή «επιστήμης»), το αποφασιστικό κριτήριο που καθόρισε τόσο το είδος της ανάγνωσης όσο και -κυρίως- την κατεύθυνση των σχεδιασμών, θα πρέπει να το αναζητήσουμε και πάλι αλλού. Καμία επιστήμη (όσο κι αν είναι πάντα χρειαζούμενη) δεν μπορεί ποτέ να υποκαταστήσει τη ζώσα πραγματικότητα μιας κοινωνίας. Και σε καμία περίπτωση αυτή η ζώσα πραγματικότητα δεν μπορεί να υπαχθεί ολότελα στους όρους κάποιου σχεδιασμού. Θα εξελιχθεί κατά κύριο λόγο με βάση «τον εαυτό της», δηλαδή τις πραγματικές σχέσεις στη βάση των οποίων λειτουργεί, τις σχέσεις και τους συσχετισμούς ανάμεσα στις κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις, που μέρος και έκφρασή τους αποτελούν άλλωστε και αυτοί οι σχεδιασμοί. Έτσι άλλωστε έγινε στην πράξη και έτσι θα συνεχίσει να γίνεται.

κα

ματ σά

θα και

τρινα νοκής αία ποίουείνη της της. οιραυρ-

ησε 956 θόόσο ηκε επιμήήρτο όσο τή-

οτέ μία ελα άση λειποαυνα

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 67

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

και

Παλι για τισ Παραγωγικεσ σχεσεισ

Σε σχέση μ’ αυτό θα μπορούσαμε να αναφερθούμε ακόμη και σε προβληματισμούς που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο του ΚΚΕ αλλά μείνανε στα μισά του δρόμου. «Με άλλα λόγια, η επέκταση και κυριαρχία του νέου τρόπου παραγωγής δεν αποτελεί μονόπρακτο έργο. Γίνεται στα πλαίσια μιας μακρόχρονης επαναστατικής μεταβατικής περιόδου με ποικιλία φάσεων, καμπών, στροφών ανόδου ή και οπισθοδρόμησης. Οι αρχές της δεκαετίας του ’50 κυοφορούν μια νέα φάση από την εξέλιξη της οποίας θα προκύψει νέο σημείο στροφής είτε μιας νέας ώθησης για το πέρασμα προς τον κομμουνισμό είτε στασιμότητας και οπισθοδρόμησης». (Ε. Μπέλλου, εισαγωγικό σημείωμα στο έργο του Στάλιν για τα «Οικονομικά Προβλήματα του Σοσιαλισμού»).

Αλλά ας δώσουμε το λόγο στον ίδιο τον Στάλιν. «Πώς να εξηγήσουμε αυτήν την ιδιομορφία (της διατήρησης ορισμένων προσοσιαλιστικών μορφών); Το ζήτημα είναι ότι στις σοσιαλιστικές συνθήκες η οικονομική ανάπτυξη γίνεται όχι μέσω μιας σειράς επαναστατικών ανατροπών αλλά μιας σειράς βαθμιαίων αλλαγών, όπου το παλιό δεν καταργείται απλώς πέρα για πέρα αλλά αλλάζει η φύση του σύμφωνα με το καινούριο, διατηρώντας μονάχα τη μορφή του, και το καινούριο δεν καταργεί απλώς το παλιό αλλά διεισδύει μέσα στο παλιό, αλλάζοντας τη φύση του, τις λειτουργίες του, όχι καταστρέφοντας τη μορφή του αλλά χρησιμοποιώντας την για την ανάπτυξη του καινούριου. Έτσι έχουν τα πράγματα όχι μόνο με τα εμπορεύματα αλλά και με τα χρήματα μέσα στην οικονομική μας κυκλοφορία όπως επίσης και με τις τράπεζες που χάνοντας τις παλιές τους λειτουργίες και αποκτώντας καινούριες διατηρούν την παλιά μορφή η οποία χρησιμοποιείται στο σοσιαλιστικό καθεστώς […] Αν εξετάσουμε το ζήτημα από την τυπική του άποψη, μπορεί να καταλήξουμε στο λαθεμένο συμπέρασμα ότι οι κατηγορίες του καπιταλισμού διατηρούν την ισχύ τους στη δική μας οικονομία […] αν το εξετάσουμε μαρξιστικά και στη βάση της διάκρισης μορφής και περιεχομένου, τότε το συμπέρασμα είναι ότι από τις παλιές κατηγορίες του καπιταλισμού διατηρήθηκε σ’ εμάς κατά κύριο λόγο η μορφή, η εξωτερική εμφάνιση, αλλά στην ουσία άλλαξαν σ’ εμάς ριζικά σύμφωνα με τις απαιτήσεις της ανάπτυξης της σοσιαλιστικής λαϊκής οικονομίας».

Ποιο είναι το ζήτημα που κατά την εκτίμησή μας -κυρίως- θέτει εδώ ο

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 68

αντίθεση

Στάλιν. Ότι «οι μετασχηματισμός των σχέσεων δεν γίνεται εφάπαξ, αλλά σε μια πορεία, όπου το νέο (σοσιαλιστικό) περιεχόμενο εκτοπίζει το παλιό» (Β. Σαμαράς, «Η Αριστερά απέναντι στον εαυτό της»). Αναφέρεται, με άλλα λόγια, στο πώς αντιλαμβάνεται (μετά από μια εμπειρία τριάντα και πλέον χρόνων σοσιαλιστικής οικοδόμησης) τη διαδικασία διαμόρφωσης-ανάπτυξης των νέων, των σοσιαλιστικών, κομμουνιστικών σχέσεων. Ας περάσουμε ωστόσο στο πώς αντιλαμβανόμαστε αυτό το ζήτημα από τη δική μας μεριά.

τ «Οι βασικές επαναστατικές ανατροπές και μετασχηματισμοί δημιουργούν μια νέα βάση, νέα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά δεδομένα, νέο “περιβάλλον”. Αποτελούν την πρώτη-βασική, τη στοιχειώδη μορφή των νέων σοσιαλιστικών σχέσεων που ανατρέπουν την κυριαρχία των παλιών, που τις εκτοπίζουν, περιορίζουν, καταστρέφουν, χωρίς ωστόσο να μπορούν να διαμορφωθούν άμεσα στην ολοκληρωμένη (κομμουνιστική) τους μορφή. Δηλαδή την πλήρη καθολική και ουσιαστική κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής, και συνολικά της οικονομίας, την πλήρη καθιέρωση της “αρμοδιότητας” της εργασίας σε όλες τις εκδηλώσεις της οικονομικής και κοινωνικής ζωής, από την παραγωγή μέχρι τον πολιτισμό, την πλήρη, καθολική και ουσιαστική ηγεμονία της εργατικής τάξης, του κόσμου της εργασίας, την εξαφάνιση της διάκρισης πνευματικά και χειρωνακτικά εργαζομένων κ.λπ. »Αυτό σημαίνει ότι και στις νέες συνθήκες επιβιώνουν μορφές, κατηγορίες, σχέσεις της παλιάς κοινωνίας και εδώ θα πρέπει να υπογραμμισθεί το εξής. Δεν επιβιώνουν μόνο ως μορφή, ως ένα άδειο κέλυφος (αν ήταν έτσι θα ’χε ελάχιστη σημασία) αλλά ως ένα βαθμό και σαν περιεχόμενο. Ακόμη περισσότερο, και στις νέες σχέσεις, στις νέες μορφές που καθιερώνονται, επιβιώνει, “διεισδύει” -και πάλι ως ένα βαθμό και με έναν τρόπο- το παλιό περιεχόμενο (όχι μόνο το νέο στο παλιό αλλά και το παλιό στο νέο). Αυτά σημαίνουν, συνεπάγονται δύο διαφορετικής κατεύθυνσης πράγματα. Στις νέες συνθήκες, στις προσοσιαλιστικές μορφές που επιβιώνουν έχουν αποδυναμωθεί ο καπιταλιστικός χαρακτήρας και περιεχόμενό τους. Το “περιβάλλον” στο οποίο πλέον λειτουργούν δεν τις ευνοεί, δεν τις τροφοδοτεί, δεν τις ενισχύει, δεν τους προσφέρει πεδίο δράσης, αλλά η όλη λειτουργία τους καθορίζεται -και περιορίζεται- από την κυριαρχία του σοσιαλιστικού συστήματος. Από την άλλη μεριά […] στις σοσιαλιστικές μορφές και σχέσεις που έχουν καθιερωθεί επιβιώνουν ως ένα βαθμό προσοσιαλιστικές επιδράσεις και χαρακτηριστικά […] »Σε μια τέτοια βάση θεωρούμε ότι ο μετασχηματισμός των παραγωγικών (και όχι μόνο) σχέσεων δεν είναι κάτι που γίνεται εφάπαξ, αλλά μια συνε-

κών φέρ νετα το σ νητ νο πάλ πάλ της σια σμο του ιστο

ά σε ιό» άλπλένά-

από

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 69

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

χής διαδικασία συνολικά και στο “σώμα” τής κάθε σχέσης ξανά και ξανά για μια ολάκερη ιστορική περίοδο. Στην ίδια πάντα λογική θεωρούμε ότι αυτό δεν αποτελεί ένα τεχνοκρατικό, ένα ζήτημα επεξεργασίας (που κι αυτό βέβαια χρειάζεται) αλλά στην κύρια πλευρά του ένα (σύνθετο) ζήτημα ταξικής πάλης που συνεχίζεται. Με τον ίδιο πάντα τρόπο αυτό σημαίνει ότι πράγματι (ιδιαίτερα στην πρώτη φάση) δεν υπάρχουν σχέσεις “καθαρά” σοσιαλιστικές ή καθαρά αστικές, αλλά πως ο τέτοιος ή αλλιώτικος χαρακτήρας τους προσδιορίζεται από τη σχέση τους με τη συνολική κίνηση και την πορεία της ταξικής πάλης […] »Αυτή η διαδικασία στην κύρια, την πιο ουσιαστική πλευρά της είναι ζήτημα καθημερινής πραγμάτωσης, βήμα το βήμα, στην κάθε σχέση, στο κάθε πεδίο ξανά και ξανά, νέο πάνω στο νέο που θα υλοποιεί τις νέες σχέσεις σε όλο και πιο προωθημένη μορφή, σε όλο και ανώτερο επίπεδο και σε καθολική κλίμακα, στην κάθε μορφή και σχέση αλλά και σ’ όλες τους τις αλληλοσυνδέσεις, αλληλεξαρτήσεις, αλληλοπροσδιορισμούς και αλληλεπιδράσεις […] Αυτό ωστόσο καθόλου δεν σημαίνει ότι παύει να είναι πλέον μια οικονομική, κοινωνική διαδικασία και μετατρέπεται σ’ ένα πρόβλημα “κατάλληλων” πολιτικών αποφάσεων και αντίστοιχης ρυθμιστικής αρμοδιότητας κάποιου οργάνου. Δεν σημαίνει ότι αποτελεί -στην κύρια πλευρά του- ζήτημα ενός προγραμματισμού ο οποίος μπορεί να υποκαταστήσει την κοινωνική εξέλιξη. Δεν σημαίνει καθόλου ότι καταργείται ο “χρόνος” που πρέπει να βιώσουν προτού ολοκληρωθούν οι νέες σχέσεις, ότι οι “βιολογικές παραλλαγές που εξελίσσονται σε μια ορισμένη κατεύθυνση” μπορεί με τις κατάλληλες ορμόνες να θεριέψουν μεμιάς και να μας δώσουν τους καρπούς τους» (Β. Σαμαράς, «Η Αριστερά απέναντι στον εαυτό της»).

Και για να συνοψίσουμε. Αυτή η διαμόρφωση-εξέλιξη των παραγωγικών σχέσεων ούτε στον καπιταλισμό γίνεται τόσο «αυθόρμητα» (όπως αναφέρεται στις θέσεις του ΚΚΕ) ούτε στο σοσιαλισμό τόσο «σχεδιασμένα». Γίνεται κατά κύριο λόγο στη βάση και με όρους ταξικής πάλης. Όσον αφορά το σκέλος των παραγωγικών δυνάμεων, η ανάπτυξή τους (ως το πιο «ευκίνητο» μέρος της συζυγίας), αναδεικνύοντας τις αντιφάσεις ή το παρωχημένο των υπαρχουσών σχέσεων, οξύνει περισσότερο τις αντιθέσεις και την πάλη για την αναδιαμόρφωσή τους στη μια ή την άλλη κατεύθυνση. Μια πάλη που στο πλαίσιο του καπιταλισμού διεξάγεται με όρους κυριαρχίας της κεφαλαιοκρατικής αστικής τάξης, ενώ στο πλαίσιο της μεταβατικής σοσιαλιστικής κοινωνίας με βάση εντελώς διαφορετικούς όρους και συσχετισμούς. Αυτό δεν αναιρεί το ρόλο και τη δράση των υποκειμένων. Ίσα ίσα, τους υπογραμμίζει. Ταυτόχρονα ωστόσο προσδιορίζει το χαρακτήρα και τα ιστορικά κάθε φορά όρια της παρέμβασής τους. Από την άποψη αυτή, το 69

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 70

αντίθεση

καθοριστικό στη διαμόρφωση αυτών των σχέσεων δεν είναι η «επιστημονική» τους επεξεργασία αλλά το «αποτύπωμα» που αφήνει κάθε φορά ο όλο και πιο ενεργός ρόλος της εργατικής τάξης στο πλαίσιο αυτής της ταξικής πάλης, με όποιες μορφές και όρους αυτή συνεχίζεται. Σ’ αυτή τη βάση, η αναγωγή του κεντρικού σχεδιασμού σε πεμπτουσία του κομμουνιστικού τρόπου παραγωγής και η αντίληψη δυνατότητας «σχεδιοποίησης» της εξέλιξης των παραγωγικών σχέσεων έχει μια κρίσιμη συνέπεια. Με αυτήν τη λογική δεν έχουμε πλέον ένα όργανο σχεδιοποίησης στη βάση των κάθε φορά αναγκών της σοσιαλιστικής οικονομίας-κοινωνίας, αλλά μια μετατόπιση της «αρμοδιότητας της αρμοδιότητας». Δηλαδή την υποκατάσταση του φορέα τού κοινωνικού μετασχηματισμού (της εργατικής τάξης) από ένα κέντρο «προγραμματισμού της ιστορίας». Και εδώ βρίσκεται το μάλλον σημαντικότερο ζήτημα. Γι’ αυτό και θα μας απασχολήσει κάπως ιδιαίτερα.

για

το ζητηΜα του φορεα

Για το ζήτημα του φορέα, στο σημείο 23 των θέσεων του ΚΚΕ αναφέρεται:

τό τ νά) την λυψ στρ η κο κού σμώ κ.λπ ντσ καε ΣΕ μική μπλ στικ κυρ να χ ανα

«Η εργατική τάξη, ως ο φορέας των κομμουνιστικών σχέσεων που δημιουργούνται, ως ο συλλογικός ιδιοκτήτης των κοινωνικοποιημένων μέσων παραγωγής, είναι η μόνη τάξη που μπορεί να ηγηθεί της πάλης για την ολοκληρωτική κυριαρχία των κομμουνιστικών σχέσεων, την “εκμηδένιση” των τάξεων και την “απονέκρωση” του κράτους».

Έχουμε εδώ μια τοποθέτηση που, σ’ αυτήν ή εκείνη την παραλλαγή της, μπορεί να τη συναντήσει κανείς σε θέσεις σειράς μαρξιστικών τάσεων (και σε δικές μας). Το ζήτημα ωστόσο βρίσκεται πέρα από μια τοποθέτηση που είναι γενικά αποδεκτή σε χώρους που αναφέρονται στον κομμουνισμό. Βρίσκεται στο πώς αντιλαμβάνονται όλοι αυτοί την ουσία του ζητήματος, τι ακριβώς εννοούν και πώς αυτό εκφράζεται στο σύνολο των τοποθετήσεών τους. Εμάς εδώ θα μας απασχολήσει η περίπτωση του ΚΚΕ. Να ξεκινήσουμε λέγοντας ευθέως και χωρίς περιφράσεις την εκτίμησή μας, που άλλωστε έχει γίνει λίγο-πολύ αντιληπτή από τα όσα αναφέραμε στις προηγούμενες σελίδες μας. Έχουμε λοιπόν την άποψη ότι η ηγεσία του ΚΚΕ αυτό που βλέπει στην πραγματικότητα σαν φορέα του κομμουνιστικού μετασχηματισμού (και ό,τι εννοεί μ’ αυτό) είναι το κόμμα-κράτος και στην πραγματικότητα -το αντιλαμβάνεται ή όχι- το κράτος. Ταυτόχρονα και με βάση το σύνολο των δεδομένων του ζητήματος, εμείς «πίσω» απ’ αυ70

Ό σήγ την θος εδώ των πρι

ονιόλο κής

σία σχευνέστη ίας, την ατιβρίήσει

έρε-

της, και που Βρίς, τι εών

ησή αμε του στικαι ονα αυ-

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 71

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

τό το κράτος διακρίνουμε το ιδιαίτερο βάρος και σημασία που παίρνει (ξανά) ο ρόλος της ιντελιγκέντσιας ή «εργαζόμενης διανόησης» ή όπως αλλιώς την ονομάσουμε. Μια τέτοια εκτίμηση τη στηρίζουμε καταρχάς στη συγκάλυψη -από την ηγεσία του ΚΚΕ- του ρόλου που έπαιξε αυτό το κοινωνικό στρώμα στη διαδικασία της παλινόρθωσης. Στην αποσιώπηση του ότι αυτή η κοινωνική δύναμη διαμορφώθηκε και ανδρώθηκε στο πλαίσιο του κρατικού-κομματικού μηχανισμού και των αντίστοιχων οικονομικών μηχανισμών (κεντρικού σχεδιασμού, διευθυντικού προσωπικού επιχειρήσεων κ.λπ.). Στην υποβάθμιση του γεγονότος ότι ο ρεβιζιονισμός, η ιντελιγκέντσια και η Νέα Αστική Τάξη στην οποία αυτή εξελίχθηκε στήριζαν για δεκαετίες την κυριαρχία τους πάνω στην εργατική τάξη και τους λαούς της ΣΕ ακριβώς στο κράτος, το «κόμμα» και εν γένει τους μηχανισμούς οικονομικής, κρατικής, κοινωνικής εξουσίας. Στην παράκαμψη του ότι αυτό το μπλοκ εξουσίας διαμόρφωσε όλα αυτά τα χρόνια μια ολάκερη «κομμουνιστική» (ρεβιζιονιστική) ιδεολογία σαν θεωρητικό ιδεολογικό στήριγμα της κυριαρχίας του. Ακριβώς επειδή στοιχεία αυτής της ιδεολογίας συνεχίζουν να χαρακτηρίζουν τις αντιλήψεις της ηγεσίας του ΚΚΕ. Πέρα από όσα ήδη αναφέραμε, ας δώσουμε ένα ακόμα χαρακτηριστικό απόσπασμα. «Το κόμμα […] είναι η ανώτερη μορφή κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης, η καθοδηγητική και κατευθυντήρια δύναμη της σοβιετικής κοινωνίας. Το κόμμα καθοδηγεί τη μεγάλη δημιουργική δραστηριότητα του σοβιετικού λαού, προσδίδει οργανωμένο, σχεδιασμένο, επιστημονικά θεμελιωμένο χαρακτήρα στον αγώνα για την επιτυχία του τελικού σκοπού. Τη νίκη του σοσιαλισμού».

Όχι, το απόσπασμα δεν είναι από τις θέσεις του ΚΚΕ. Είναι από την εισήγηση του Χρουστσόφ στο 22ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ. Ταυτόχρονα σ’ αυτή την εκτίμηση μας οδηγεί το σύνολο των τοποθετήσεων του ΚΚΕ, όπου πλήθος αναφορών συνθέτουν μια συγκεκριμένη αντίληψη για το ζήτημα που εδώ μας απασχολεί. Παρ’ όλο που ήδη έχουμε παραθέσει σειρά αποσπασμάτων από αυτές τις θέσεις, θεωρούμε χρήσιμο να παραθέσουμε μερικά ακόμη πριν προχωρήσουμε παρακάτω. «Η κοινωνικοποίηση στο σοσιαλισμό, όπως και όλη η οργάνωση της οικονομίας και κοινωνίας, πραγματοποιείται μέσω του κράτους της εργατικής τάξης, υπό την καθοδήγηση του Κομμουνιστικού Κόμματος, το οποίο στηρίζεται στην κινητοποίηση των εργατικών μαζών, στον εργατικό έλεγχο» (Σημείο 5). «Ο νομοτελειακός ρόλος του Κόμματος στη διαδικασία της σοσιαλιστικής

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 72

αντίθεση

θεμελίωσης και ανάπτυξης εκφράζεται στην καθοδήγηση της εργατικής εξουσίας, στην κινητοποίηση μαζών για τη συμμετοχή σε αυτήν. Η εργατική τάξη συγκροτείται ως ηγετική δύναμη της νέας εξουσίας, πάνω απ’ όλα με το Κόμμα της» (Σημείο 21). «Η ταξική συνείδηση στο σύνολο της εργατικής τάξης δε διαμορφώνεται αυθόρμητα και ενιαία. Η άνοδος της κομμουνιστικής συνείδησης των μαζών της εργατικής τάξης καθορίζεται πρώτα απ’ όλα από την ενίσχυση των κομμουνιστικών σχέσεων παραγωγής και από το επίπεδο της εργατικής συμμετοχής, με την καθοδήγηση του ΚΚ που είναι ο κύριος φορέας διείσδυσης της επαναστατικής συνείδησης στις μάζες […] Η συνείδηση της πρωτοπορίας οφείλει να βρίσκεται πάντα πιο μπροστά από τη συνείδηση που διαμορφώνουν μαζικά στην εργατική τάξη οι οικονομικές σχέσεις. Από εδώ προκύπτει και η αναγκαιότητα το ίδιο το Κόμμα να έχει υψηλή θεωρητική, ιδεολογική στάθμη και ατσάλωμα […]» (Σημείο 21).

Μι

ορι χνο εκτ

Πέρα από αυτό καθαυτό το περιεχόμενο αυτών των τοποθετήσεων, εμπεριέχουν και αυτό στο οποίο ήδη αναφερθήκαμε. Μια τάση μετατόπισης της «αρμοδιότητας» από την τάξη στο κόμμα. Στις απόψεις της αυτές η ηγεσία του ΚΚΕ -όπως επίσης έχουμε αναφερθεί- πάει πίσω και από ορισμένες προσεγγίσεις που αποπειράθηκε το 1995, όπου διαβάζουμε: «Η διόγκωση του συγκεντρωτισμού σε βάρος της δημοκρατίας προκάλεσε σοβαρές παρενέργειες στην οικονομική ανάπτυξη, στην ικανοποίηση των συλλογικών συμφερόντων, έγινε παράγοντας εξασθένισης της υπεράσπισης του σοσιαλιστικού συστήματος». Και ακόμη: «[…] παραβιάσεις και αποκλίσεις που συνοψίζονται στην ποιότητα της σχέσης των εργαζομένων με τη σοσιαλιστική ιδιοκτησία, την προσέλκυση των εργαζομένων στην άσκηση της λειτουργίας της εξουσίας σε αρμονική σχέση με την αυξανόμενη σημασία της κεντρικής διεύθυνσής της». Επίσης: «Υποτιμήθηκε η πολυπλοκότητα της διαδικασίας για καλλιέργεια σοσιαλιστικής συνείδησης μέσα από την άμεση ενεργητική συμμετοχή στην επίλυση των προβλημάτων της οικοδόμησης, της διεύθυνσης των κοινωνικών και πολιτικών υποθέσεων».

Τώρα, αν απλώς «υποτιμήθηκε» ή κάποιοι (η διευθύνουσα ρεβιζιονιστική ελίτ) αυτήν ακριβώς την ενεργό συμμετοχή ήθελαν να αποτρέψουν με κάθε τρόπο, ας το συμπεράνει ο καθένας. 72

στη επιχ

ων, όπιές η ορι-

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 73

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

Μια

Προσεγγιση κι ενα ερωτηΜατικο

Από την άλλη μεριά, οφείλουμε να επισημάνουμε στις θέσεις του ΚΚΕ ορισμένες προσεγγίσεις που -τουλάχιστον- προβληματίζουν, μια και δείχνουν να κινούνται σε κατεύθυνση που δεν εναρμονίζεται και τόσο με όσα εκτίθενται στο κύριο και βασικό μέρος των εκτιμήσεών του. Λέει στο σημείο 24: «Στο πρώτο Σύνταγμα της PΣOΣΔ και στο πρώτο Σύνταγμα της EΣΣΔ του 1924 (καθώς και στα Συντάγματα των Δημοκρατιών του 1925), η σχέση κρατικού μηχανισμού–μαζών πραγματοποιούνταν μέσω της έμμεσης εκλογικής αντιπροσώπευσης των εργαζομένων με την παραγωγική αρχή οργάνωσης των εκλογών. Το εκλογικό δικαίωμα κατοχυρωνόταν μόνο στους εργαζόμενους (όχι γενικώς στους πολίτες)».

Και ακόμη, και πάλι από το σημείο 24: «Με το Σύνταγμα του 1936 καθιερώθηκε η άμεση αντιπροσώπευση, στη βάση της εδαφικής αρχής (εκλογική μονάδα έγινε η περιφέρεια και η αναλογία εκπροσώπησης με βάση τον αριθμό κατοίκων). Καταργήθηκε η διεξαγωγή των εκλογών στις εκλογικές συνελεύσεις και καθιερώθηκε η διεξαγωγή τους μέσω εκλογικών τμημάτων. Γενικεύτηκε το εκλογικό δικαίωμα με την καθολική μυστική ψηφοφορία». Επίσης από το ίδιο σημείο: «Η κριτική προσέγγιση αυτών των αλλαγών εστιάζεται στην ανάγκη να μελετηθεί παραπέρα η λειτουργική υποβάθμιση της παραγωγικής μονάδας ως πυρήνα οργάνωσης της εργατικής εξουσίας λόγω της κατάργησης της παραγωγικής αρχής και της έμμεσης εκλογής μέσω συνεδρίων και συνελεύσεων».

Ταυτόχρονα παρατίθεται απόσπασμα από την εισήγηση του Ζντάνοφ στην Ολομέλεια της ΚΕ του ΠΚΚ(μπ) το Φλεβάρη-Μάρτη του 1937, που επιχειρηματολογεί για την αναγκαιότητα αυτών των αλλαγών. «[…] πρέπει να ξεπεράσουμε τη βλαβερή ψυχολογία που έχουν ορισμένα κομματικά και σοβιετικά μας στελέχη, που υποθέτουν ότι μπορούν να αποκτήσουν τζάμπα τη λαϊκή εμπιστοσύνη και να κοιμούνται ήρεμα, περιμένοντας να τους προσφέρουν τις βουλευτικές θέσεις στο σπίτι, υπό τον κρότο χειρο-

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 74

αντίθεση

κροτημάτων, για τις προηγούμενες υπηρεσίες τους. Κατά τη μυστική ψηφοφορία δεν γίνεται να πάρεις εμπιστοσύνη τζάμπα. […] Έχουμε ένα σημαντικό στρώμα στελεχών στις κομματικές και τις σοβιετικές οργανώσεις που θεωρούν ότι το καθήκον τους τελειώνει, στην ουσία, όταν εκλεγούν στο Σοβιέτ. Αυτό μαρτυρεί ο μεγάλος αριθμός υπευθύνων που δεν προσέρχεται στις ολομέλειες των Σοβιέτ, στις βουλευτικές ομάδες και τα τμήματα των Σοβιέτ μας, που αποφεύγουν να εκπληρώνουν βασικές βουλευτικές υποχρεώσεις. Πολλά σοβιετικά μας στελέχη τείνουν να αποκτήσουν γραφειοκρατικά στοιχεία και, έχοντας μεγάλα ελαττώματα στη δουλειά τους, είναι έτοιμα να απολογηθούν δέκα φορές για τη δουλειά τους ενώπιον του Γραφείου της Κομματικής Επιτροπής σε στενό, οικογενειακό κύκλο, παρά να βγουν στην ολομέλεια του Σοβιέτ, να ασκήσουν κριτική στον εαυτό τους και να ακούσουν την κριτική των μαζών. Νομίζω ότι το γνωρίζετε εξίσου καλά με μένα».

Και καταλήγει στις θέσεις του το ΚΚΕ: «Πυρήνες της εργατικής εξουσίας θα είναι οι παραγωγικές μονάδες, οι τόποι εργασίας στους οποίους θα ασκείται και ο εργατικός κοινωνικός έλεγχος της διεύθυνσης».

Εδώ, και σε σχέση με τα προηγούμενα, αναδεικνύονται δύο κυρίως ζητήματα. Το ένα αφορά αυτό καθαυτό το πρόβλημα και πώς αντιμετωπίζεται. Το δεύτερο, ποιο βάρος έχει αυτή η προσέγγιση και με ποιον τρόπο και σε ποιο βαθμό χαρακτηρίζει τις θέσεις του ΚΚΕ. Όσο μας αφορά και ανεξάρτητα από το τι εννοείται στις θέσεις του ΚΚΕ: Αντιμετωπίζουμε με τον πιο θετικό τρόπο τη συγκρότηση της εργατικής τάξης στη βάση των παραγωγικών μονάδων. Αυτό στη δική μας αντίληψη συνδέεται καταρχάς με την αναγκαιότητα η εργατική τάξη να πραγματοποιεί συνεχώς βήματα ως προς τον άμεσο έλεγχο από τη μεριά της τής παραγωγικής διαδικασίας και το πώς διαμορφώνονται οι σχέσεις στο πλαίσιό της και όχι μόνο τον «έλεγχο της διεύθυνσης». Ταυτόχρονα το εντάσσουμε στη βάση της γενικότερης κατεύθυνσης για αυτόνομη συγκρότηση της εργατικής τάξης σε όλα τα επίπεδα και με διάφορες μορφές (από τα πιο στοιχειώδη μέχρι το ανώτερο-πολιτικό). Από την άλλη μεριά, δεν θεωρούμε ότι αυτό αντιστρατεύεται απαραίτητα και σε κάθε περίπτωση το γενικό εκλογικό δικαίωμα. Όπως θα αναφερθούμε και παρακάτω, το συνδέουμε με το πώς αντιμετωπίζει κάθε φορά η εργατική τάξη τις άλλες κοινωνικές δυνάμεις του σοσιαλιστικού σχηματισμού. Ταυτόχρονα θεωρούμε ότι ανήκει στα ζητήματα που χρειάζονται παραπέρα διερεύνηση και μελέτη, πολύ περισσότερο που πιστεύουμε πως, πέρα 74

από θε φ ανά οι α αξιο στρ ρα, σεις και γαζ διερ

ΚΚ βώς τήμ κτη απα λιώ Μια τημ εργ εξέλ και ταλ πολ ένα μου

φείς ουσ λο τ σαν μπο ρά

δοχ τισμ τικο που της.

ζηίζεκαι ανετον ρατην ρος το γχο καίπεολιται ς θα άθε κού

ραέρα

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 75

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

από αυτήν ή εκείνη τη θεωρητική προσέγγιση, το πρόβλημα θα τίθεται κάθε φορά στη βάση συγκεκριμένων πραγματικών δεδομένων και θα ζητάει ανάλογου χαρακτήρα απαντήσεις. Άλλωστε η εισήγηση του Ζντάνοφ (και οι αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν το 1936), ανεξάρτητα από το πώς τις αξιολογεί κανείς, μας δείχνει τις αντιφάσεις, τα προβλήματα, ακόμα και στρεβλώσεις που εμφανίστηκαν και στις ως τότε μορφές συγκρότησης. Τώρα, αν ο Ζντάνοφ (και φυσικά και ο Στάλιν) διέκρινε από τα τότε τις τάσεις διαμόρφωσης μιας «εργατικής αριστοκρατίας» σε παράλληλη τροχιά και με κατεύθυνση σύγκλισης με ανάλογες τάσεις στο πεδίο της εν γένει «εργαζόμενης διανόησης», αυτό είναι ένα ζήτημα που χρειάζεται παραπέρα διερεύνηση. Ως προς το ποια θέση έχουν αυτές οι προσεγγίσεις στις εκτιμήσεις του ΚΚΕ, υπάρχουν εδώ και πάλι δύο ερωτήματα. Το πρώτο αφορά το τι ακριβώς εννοεί και πώς αντιλαμβάνεται ουσιαστικά την αντιμετώπιση του ζητήματος που θέτει. Το δεύτερο αφορά το ποιο βάρος έχουν και πόσο χαρακτηρίζουν τη συνολική τοποθέτηση του ΚΚΕ στο ζήτημα που μας απασχολεί. Σε σχέση με το πρώτο, θα αποφύγουμε ερμηνείες που έτσι κι αλλιώς είναι παρακινδυνευμένες και που μπορεί να αποδειχθούν αυθαίρετες. Μια συσχέτιση θα μπορούσε -ίσως- να γίνει με τη θέση που θέτει σαν «ζήτημα μελλοντικής μελέτης» προβλήματα όπως «οι μορφές οργάνωσης της εργατικής συμμετοχής […] η σχέση τους με τον Κεντρικό Σχεδιασμό […] την εξέλιξη των Σοβιέτ ως μορφή δικτατορίας του προλεταριάτου» κ.ά. Αλλά και πάλι τίθεται το ερώτημα. Αν σε τόσο σημαντικά ζητήματα δεν έχει καταλήξει (και δεν το θεωρούμε καθόλου «αμάρτημα» αυτό μια και όντως σε πολλά ζητήματα χρειάζεται παραπέρα μελέτη), πώς γίνεται να εμφανίζει ένα έτοιμο ολοκληρωμένο και «τελειωμένο» σχέδιο πορείας προς τον κομμουνισμό; Σε σχέση με το δεύτερο σημείο μπορούμε να είμαστε περισσότερο σαφείς. Ανεξάρτητα από το τι εννοεί εδώ η ηγεσία του ΚΚΕ, το στίγμα και η ουσία της αντίληψής της βρίσκονται σ’ αυτά που χαρακτηρίζουν το σύνολο των τοποθετήσεών της και διαμορφώνουν τη συλλογιστική και τον προσανατολισμό της. Έχοντας αναφερθεί αρκετά στα περισσότερα απ’ αυτά, μπορούμε εδώ να είμαστε αρκετά σύντομοι και επιγραμματικοί όσον αφορά την παράθεση των στοιχείων που συνθέτουν την αντίληψή της. Αναφερόμαστε στην ουσιαστική αμφισβήτηση -παρά τη ρητορική αποδοχή- του μακροχρόνιου ιστορικού κοινωνικού χαρακτήρα του μετασχηματισμού της μεταβατικής σοσιαλιστικής κοινωνίας. Την άρνηση του μεταβατικού χαρακτήρα αυτής της κοινωνίας και συνακόλουθα της ταξικής πάλης που συνεχίζεται στο πλαίσιό της παρά την -ρητορική και πάλι- αποδοχή της. Την αντίληψη της πορείας προς τον κομμουνισμό στη βάση -ουσιαστι-

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 76

αντίθεση

κά- ενός προδιαγεγραμμένου, προσχεδιασμένου μοντέλου και συνεπώς δυνατότητας σχεδιοποίησης και προγραμματισμού αυτής της πορείας. Ειδικότερες εκφράσεις και στοιχεία αυτής της αντίληψης αποτελούν: Η θεώρηση των οικονομικών νόμων και των νομοτελειών που διέπουν την κίνηση των πραγμάτων σαν κάτι πλήρως γνωστό από τα πριν, δεδομένο και απόλυτα ελέγξιμο. Η αντίληψη που θέλει τον υποκειμενικό παράγοντα διαχρονικά κυρίαρχο («έξω» και «πάνω») των ιστορικών κοινωνικών διαδικασιών και παραμέτρων. Η θεώρηση των (κομμουνιστικών) παραγωγικών σχέσεων σαν κάτι γνωστό και δεδομένο εκ των προτέρων. Η αποσύνδεση της ύπαρξης -διαμόρφωσης- ανάπτυξης αυτών των σχέσεων από τις κοινωνικές δυνάμεις -αμοιβαίας- στήριξης, η αποσύνδεση από το ρόλο της εργατικής τάξης και της ταξικής πάλης. Η διάσταση που -αντίθετα- δίνει στη δυνατότητα διαμόρφωσης αυτών των σχέσεων μέσω της «επιστήμης», της γνώσης των νόμων, νομοτελειών κ.λπ. Η διάσταση που, γενικότερα και σε αναφορά με όλα τα ζητήματα, δίνει στο ρόλο και το ειδικό βάρος της επιστημονικότητας σε σχέση με αυτό της ταξικής πάλης. Η ταύτιση της κρατικοποίησης με την πλήρη κοινωνικοποίηση και πραγμάτωση σχέσεων κομμουνιστικού χαρακτήρα. Η αναγωγή της κεντρικής σχεδιοποίησης και ισόμετρης ανάπτυξης στον απόλυτο -ουσιαστικά- νόμο της σοσιαλιστικής οικονομίας που εκμηδενίζει όλους τους άλλους. Η αναγωγή αυτού του σχεδιασμού στην κατεξοχήν κομμουνιστική παραγωγική σχέση, σε πεμπτουσία του κομμουνιστικού τρόπου παραγωγής. Η διάσταση που δίνει στο πλαίσιο αυτού του σχεδιασμού στο ζήτημα των αναλογιών και κυρίως η μηχανιστική στατική θεώρησή του. Η βαρύτητα που δίνει ως προς τη διαμόρφωση του χαρακτήρα του κόμματος στην «επιστημονικότητα» απέναντι στη σχέση του με την τάξη και την ταξική πάλη. Ο αντιδιαλεκτικός τρόπος με τον οποίο αντιλαμβάνεται τη σχέση πρωτοπορίας (κόμματος)-τάξης. Ένα πρόβλημα σοβαρό τόσο «πριν» όσο και, πολύ περισσότερο, μετά το πάρσιμο της εξουσίας, όπου παίρνει και κρίσιμο χαρακτήρα. Η άνεση με την οποία προσπερνάει το ζήτημα της συγκέντρωσης αρμοδιοτήτων-εξουσιών σε ένα και μοναδικό κέντρο εξουσίας (κράτος-κόμμα). Και μάλιστα υπερθεματίζει. Ανάγει τον τρόπο κομματικής λειτουργίας (δημοκρατικός συγκεντρωτισμός) σε αρχή λειτουργίας της κοινωνίας και… πά76

ει κ Ό της του ών, ρου στρ λιστ

υΠ

ξη ε να περ σύν

πλε ενό συγ ποι βάσ και

αντ σμο νομ ταρ μπο νασ μορ μεω οπο ημε

λού τις ων μετα μια

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 77

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

δυκό-

αρρα-

ει κι αυτό. «Λύθηκε»! Όλα αυτά συγκλίνουν και συνθέτουν μια αντίληψη «προγραμματισμού της ιστορίας». Ο οποίος προγραμματισμός ευλόγως θα αναλαμβάνεται από τους ειδικούς, τους γνώστες των νόμων της οικονομίας και των νομοτελειών, εν γένει τους ικανούς να σχεδιάζουν «επιστημονικά». (Άσε που θα ξέρουν πλέον και από ηλεκτρονικούς υπολογιστές). Δηλαδή το κοινωνικό στρώμα που θα διαμορφώνεται και θα αναδεικνύεται σαν ελίτ της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Ή, όπως λέμε, εδώ ήρθαμε.

νω-

υΠοθεση

σχέαπό

Το ζήτημα του φορέα δεν εξαντλείται στη διακήρυξη πως η εργατική τάξη είναι ο φορέας της πορείας προς τον κομμουνισμό. Με βάση τα δεδομένα του προβλήματος χρειάζονται πιο συγκεκριμένοι προσδιορισμοί. Πολύ περισσότερο που αναφερόμαστε σ’ ένα πεδίο που έχει εμφανίσει νέα και σύνθετα προβλήματα. Ας εξηγηθούμε περισσότερο. Την επανάσταση πραγματοποιεί η εργατική τάξη, συγκροτημένη ολόπλευρα μέχρι το ανώτερο πολιτικό επίπεδο (κόμμα) και σαν κύρια δύναμη ενός ευρύτερου μετώπου σύμμαχων κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων, συγκροτημένων σε δύναμη ανατροπής. Αυτή η συγκρότηση έχει πραγματοποιηθεί στο πλαίσιο του προηγούμενου -καπιταλιστικού- καθεστώτος, στη βάση των αντιθέσεων που το χαρακτήριζαν, στο πεδίο της ταξικής πάλης και με τους όρους και τις προδιαγραφές αυτής της πάλης. Το ίδιο κατά βάση μπλοκ δυνάμεων πραγματοποιεί (όχι χωρίς πιθανές αντιφάσεις, αντιθέσεις και διαχωρισμούς) τους πρωταρχικούς μετασχηματισμούς σοσιαλιστικού χαρακτήρα. Απαλλοτριώνοντας την πολιτική, οικονομική και κοινωνική κυριαρχία της αστικής τάξης, διαμορφώνει την πρωταρχική βάση του νέου -σοσιαλιστικού- σχηματισμού. Αυτή η εξέλιξη θα μπορούσε να θεωρηθεί και μια κατά κάποιον τρόπο «προέκταση» της επαναστατικής διαδικασίας και πάλης και στη βάση των όρων που αυτή διαμορφώθηκε και πραγματοποιήθηκε. Των κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων που την κίνησαν, των στόχων και των επιδιώξεων στη βάση των οποίων αναπτύχθηκε, των ζητημάτων που τέθηκαν προς απάντηση στην ημερήσια διάταξη. Ταυτόχρονα οι ίδιοι αυτοί μετασχηματισμοί, οι ανατροπές που συντελούνταν, δημιουργούν εντελώς νέα δεδομένα, νέα προβλήματα που θέλουν τις «δικές τους» πλέον απαντήσεις. Θέτουν τους όρους στη βάση των οποίων ανοίγεται η μακρόχρονη, ιστορικού, κοινωνικού χαρακτήρα περίοδος μετασχηματισμού της κοινωνίας σε κομμουνιστική κατεύθυνση. Το άνοιγμα μιας τέτοιας περιόδου σε συνδυασμό με τα νέα δεδομένα που έχουν διαμορ-

ουν ομέ-

τών ιών

ίνει της

και

τον ίζει

παής. ημα

όμκαι

ρωκαι, ίσι-

μομα). δηπά-

τησ εργατικησ ταξησ

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 78

αντίθεση

φωθεί θέτει σειρά ζητημάτων. Το λιγότερο, την αναγκαιότητα επαναπροσδιορισμών, μια αντίληψη που απουσιάζει από τις θέσεις που αναπτύσσει η ηγεσία του ΚΚΕ. Δεν είναι ένα ακαδημαϊκό ζήτημα ούτε απλά και μόνο θεωρητικό. Το έχει θέσει ήδη με δραματικό για την υπόθεση των λαών τρόπο η παλινόρθωση, η ήττα. Από την άποψη αυτή, είναι ένα ζήτημα που συνδέεται άμεσα με -σημερινές- πολιτικές απαιτήσεις του κινήματος. Το πρώτο και θεμελιώδες που πρέπει να προσδιοριστεί αφορά το ποιος είναι ο φορέας αυτού του μετασχηματισμού. Όταν από τη μεριά μας λέμε πως ο φορέας είναι η εργατική τάξη, αυτό δεν γίνεται επειδή έτσι είθισται στη μαρξιστική φιλολογία. Το εννοούμε στη βάση μιας συγκεκριμένης αντίληψης και το αντιλαμβανόμαστε με έναν ορισμένο τρόπο. Όταν μιλάμε για έναν συνολικό επαναστατικό μετασχηματισμό της κοινωνίας, αναφερόμαστε σε μια εξέλιξη που εκτείνεται σε μια ολάκερη ιστορική περίοδο, σύνθετη και πολύπλευρη, που αγκαλιάζει και αφορά όλα τα πεδία και όλους τους τομείς και δραστηριότητες της οικονομικής πολιτικής και κοινωνικής ζωής, όλα τα ζητήματα, από τα πιο «μικρά», μέχρι τα πιο μεγάλα. Μια διαδικασία που αναπόφευκτα θα εμφανίζει καθημερινά και σ’ όλη τη διάρκειά της νέα και «απρόβλεπτα» προβλήματα. Ένα τέτοιο έργο μπορεί να είναι υπόθέση μόνο μιας κοινωνικής δύναμης, μιας τάξης. Μόνο μια τάξη μπορεί από τη φύση της (ως κοινωνική δύναμη) να λειτουργεί άμεσα καθημερινά σε όλα τα πεδία, σε όλα τα σημεία και αρμούς της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Κανένας άλλος οργανισμός δεν έχει και δεν μπορεί να έχει αυτά τα χαρακτηριστικά και αυτές τις δυνατότητες. Αν, όπως έλεγε ο Λένιν, μόνο μια τάξη μπορεί να ανατρέψει μια τάξη, αυτό που ισχύει και εδώ είναι πως μόνο μια τάξη στη συνολική, μακρόχρονη και πολύπλευρη κίνησή της μπορεί να μετασχηματίσει μια κοινωνία. Μόνο μια κοινωνική δύναμη, μια τάξη μπορεί να λειτουργεί καθημερινά εφ’ όλης της ύλης με επιμονή, προσήλωση και αποφασιστικότητα σε μια ορισμένη κατεύθυνση. Αυτή η κοινωνική δύναμη δεν μπορεί να είναι άλλη από την εργατική τάξη, τη βασική παραγωγική, δημιουργική δύναμη της κοινωνίας. Μια τάξη που από τη φύση της (ως εργατική) δεν μπορεί να μετατραπεί σε εκμεταλλευτική (ως τάξη) γιατί δεν της χρειάζεται κάτι τέτοιο, γιατί δεν της χρειάζεται κανένα «κέρδος» και καμιά «ιδιοκτησία» και τίποτε πέρα από αυτά που δικαιωματικά της ανήκουν. Μια τάξη που τα ιδιαίτερα ταξικά συμφέροντά της αποτελούν ταυτόχρονα και συμφέροντα όλης της κοινωνίας. Αυτά είναι τα χαρακτηριστικά που καθιστούν την εργατική τάξη φορέα του σοσιαλιστικού, κομμουνιστικού μετασχηματισμού της κοινωνίας και καμιά δύναμη δεν μπορεί να την υποκαταστήσει σ’ αυτό το ρόλο. Ο πρωταρχικός, ο θεμελιώδης όρος για να φέρει σε πέρας η εργατική τά78

ξη έ μπο ανώ στικ Είν θα απο περ σε μ χαρ λάξ μό. κό αντ ταβ

για

κοι

Έ εργ δυν την μικρ νική μεις θα νων σότ Σ’ α τερ

δύο τη β ση, χετα γατ πρα ματ

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 79

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

οσει η θεόπο νδέ-

οιος έμε ται ντίγια μανθεους κής διαειά

ναδύεία λος και να στη ατίυρστι-

ική τάκμετης από ικά νωφονίας τά-

ξη ένα τέτοιο έργο είναι η αυτόνομη συγκρότησή της. Μια συγκρότηση που μπορεί να περιλαμβάνει από τις πιο απλές μορφές μέχρι τις πιο σύνθετες, ανώτερες-πολιτικές. Δεν θα σχεδιάσουμε εδώ ποιες μορφές και χαρακτηριστικά θα ’χει αυτή η συγκρότηση. Μπορούμε μόνο να επισημάνουμε τα εξής. Είναι αναγκαίο να πραγματοποιείται στη βάση των νέων δεδομένων που θα εμφανίζει η νέα σοσιαλιστική πραγματικότητα. Αυτό δεν σημαίνει ότι απορρίπτονται συλλήβδην όλες οι μορφές συγκρότησης της προηγούμενης περιόδου. Θα πρέπει ωστόσο να είναι κατανοητό ότι αυτές διαμορφώθηκαν σε μια άλλη περίοδο, σε άλλες συνθήκες, στη βάση διαφορετικού τύπου και χαρακτήρα αντιθέσεων και με αντίστοιχες στοχεύσεις. Όλα αυτά έχουν αλλάξει, έχουν διαφοροποιηθεί, έχουν τροποποιηθεί σ’ αυτόν ή εκείνο το βαθμό. Να αναφερθούμε μόνο σε μία αλλά κρίσιμη μεταβολή. Το κομμουνιστικό κόμμα, λ.χ., από κόμμα αμείλικτα διωκόμενο από τις δυνάμεις της αντίδρασης έχει μετατραπεί σε κόμμα εξουσίας. Αυτή είναι μια ποιοτική μεταβολή που δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται σαν να μην έχει αλλάξει τίποτε.

για

τη σχεση τησ εργατικησ ταξησ Με τισ αλλεσ κοινωνικεσ ΔυναΜεισ

Ένα βασικό ζήτημα που έχει να αντιμετωπίσει σ’ αυτή της την πορεία η εργατική τάξη αφορά τη σχέση που διαμορφώνει με τις άλλες κοινωνικές δυνάμεις του σοσιαλιστικού σχηματισμού. Αναφερόμαστε στην αγροτιά, την εργαζόμενη διανόηση και, πιθανά σε κοινωνίες με σημαντικό ποσοστό μικροαστικής τάξης, και με αυτήν ή τμήματά της. Αυτό που μπορεί από γενική θεωρητική άποψη να ειπωθεί είναι πως με αυτές τις κοινωνικές δυνάμεις θα συμμαχήσει, θα συμπορευτεί αλλά και θα έρθει σε αντίθεση ή και θα συγκρουστεί στην πορεία του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της κοινωνίας. Πέρα απ’ αυτό, το πρόβλημα είναι λιγότερο θεωρητικό και περισσότερο πραγματικό και συνδεμένο με το πώς τίθεται κάθε φορά το ζήτημα. Σ’ αυτή τη βάση, του «πραγματικού», θα θέλαμε να σταθούμε λίγο περισσότερο στο ζήτημα της σχέσης με την εργαζόμενη διανόηση (ιντελιγκέντσια). Στην εισήγησή του για το νέο Σύνταγμα (1936) ο Στάλιν αναφέρεται σε δύο τάξεις, την εργατική και την αγροτική, που η συμμαχία τους αποτελεί τη βάση της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Όσον αφορά την εργαζόμενη διανόηση, υποστηρίζει πως δεν είναι τάξη αλλά κοινωνική κατηγορία που προέρχεται από όλα τα κοινωνικά στρώματα και βρίσκεται στην υπηρεσία της εργατικής τάξης και του σοσιαλισμού. Θεωρητικά είναι έτσι. Στην πραγματικότητα ωστόσο και καθώς το γνωρίζουμε πλέον καλά, τα πράγματα ήταν και εξελίχθηκαν πολύ διαφορετικά. Ας εξηγηθούμε περισσότερο. Στο καπιταλιστικό σύστημα η «εργαζόμενη διανόηση» (ας κρατήσουμε 79

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 80

αντίθεση

τον όρο) είναι όντως και με την πλήρη έννοια «υπάλληλος» της κεφαλαιοκρατικής αστικής τάξης. Μόνο που αυτό συναρτάται με την ύπαρξη μιας αστικής τάξης πλήρως αναπτυγμένης, συγκροτημένης και -πραγματικά- κυρίαρχης σε όλα τα πεδία και ταυτόχρονα με ένα σύστημα πλήρως διαμορφωμένο και δομημένο στα μέτρα της. Στο σοσιαλισμό και στη φάση που εξετάζουμε, η εργατική τάξη δεν είναι ακόμα σε θέση να αναλάβει άμεσα, ολοκληρωμένα και κυριαρχικά τη διεύθυνση της παραγωγής, των κατανομών κ.λπ. Σ’ αυτή τη βάση η εργαζόμενη διανόηση αναλαμβάνει εκ των πραγμάτων έναν ιδιαίτερο, έναν αυξημένο ρόλο. Αυτό είναι αντικειμενικό και δεν μπορεί να ξεπεραστεί ούτε εύκολα ούτε τεχνητά. Παραφράζοντας τον Στάλιν, θα λέγαμε ότι είναι ο «φόρος υποτέλειας» που πληρώνει η εργατική τάξη και για όσον καιρό θα υφίσταται μια τέτοια σχέση. Δεν παύει ωστόσο να αποτελεί πρόβλημα και μάλιστα κρίσιμων διαστάσεων, όπως άλλωστε έχει αποδειχτεί από την ιστορία. Η απάντηση σ’ αυτό έχει έναν πρωταρχικό όρο και μερικούς ακόμα. Ο πρωταρχικός είναι η «αναγνώριση» του προβλήματος σαν τέτοιο που είναι. Στις θέσεις της η ηγεσία του ΚΚΕ όχι μόνο το συγκαλύπτει αλλά και το εξωραΐζει. Διερευνώντας, υποτίθεται, τους όρους που οδήγησαν στη στροφή, ρίχνει όλο το «θεωρητικό» της βάρος στο ρόλο της εμπορευματικής παραγωγής και ούτε λίγο ούτε πολύ στο «συντηρητισμό» της αγροτιάς. Πρόκειται βέβαια για υπαρκτά προβλήματα. Μόνο που η διάσταση που τους δίνεται είναι για να αποπροσανατολίσει. Γιατί τη «στροφή» και το 20ό Συνέδριο δεν το πραγματοποίησαν ούτε οι δυνάμεις της εμπορευματικής παραγωγής ούτε βέβαια η αγροτιά. Ήταν οι δυνάμεις στο ρόλο των οποίων δεν θεωρεί σκόπιμο να αναφερθεί η ηγεσία του ΚΚΕ και οι οποίες αποτέλεσαν το φορέα και της στροφής και της παλινόρθωσης. Αντίθετα, τις ανάγει, στην ουσία, στη δύναμη που θα αναλάβει ξανά να καθοδηγήσει -«επιστημονικά»- την πορεία προς τον κομμουνισμό. Η τέτοια «αναγνώριση» του προβλήματος συνεπάγεται την αναγκαιότητα η εργατική τάξη να έχει πλήρη επίγνωση και να επαγρυπνεί απέναντι στις συνέπειες και τους κινδύνους που εμπεριέχει αυτή η σχέση πραγμάτων. Να προσπαθεί διαρκώς να διαμορφώνει όρους που να τη διαφοροποιούν συνεχώς και μέχρι το ολοκληρωτικό ξεπέρασμά της. Που θα μεταφέρουν διαρκώς αρμοδιότητες στην άμεση δικαιοδοσία της εργατικής τάξης στο παραγωγικό, οικονομικό και πολιτικό πεδίο, που θα εξελίσσουν τις παραγωγικές, οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις στη βάση της εργατικής, κομμουνιστικής αντίληψης πραγμάτων. Ταυτόχρονα, και επειδή μια τέτοια «μεταφορά» θα συναντά αναπόφευκτα αντιδράσεις από τις δυνάμεις που θα περιορίζονται οι αρμοδιότητες και ο ρόλος τους, να είναι από κάθε άποψη έτοιμη να υπερασπίσει αυτήν την κατεύθυνση με όρους ταξικής πάλης. 80

για

Ό γκα ανώ μορ της τοπ και φωσ

μα λεσ άπο πρέ ψει ανα φειο ματ ντι που σωμ κινή αρν

περ δομ δια και Σε στη τα ε Ωστ κατ ντή φρά μπο

«σχ

αιομιας κυορεξεσα, νοτων ικό τας ερ-

τάυτό αι η ηγενώ«θείγο αρποατοα η να της δύεία

αιόαντι ων. ούν ουν στο ραομοια που ποης.

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 81

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

για

τη σχεση τησ ταξησ Με το κοΜΜα

Όσον αφορά τη σχέση της τάξης με το κόμμα. Αναφερθήκαμε στην αναγκαιότητα η εργατική τάξη να συγκροτείται σε αυτόνομη βάση και μέχρι το ανώτερο-πολιτικό επίπεδο. Όσον αφορά το τι μας έχει δώσει η εμπειρία, η μορφή συγκρότησης τάξη-κόμμα έδειξε ότι ανταποκρίθηκε στις απαιτήσεις της ταξικής πάλης στο πλαίσιο του καπιταλισμού αλλά και στην πραγματοποίηση της επαναστατικής ανατροπής. Ακόμη, στη βάση της ίδιας σχέσης και με το ίδιο «φορτίο» προώθησε αποτελεσματικά τα καθήκοντα διαμόρφωσης της πρωταρχικής σοσιαλιστικής βάσης. Αυτό που -σε συντομία- μπορούμε να πούμε εδώ σε σχέση με αυτό το θέμα είναι ότι αυτή η μορφή συγκρότησης έδειξε ότι ανταποκρίνεται αποτελεσματικά στα καθήκοντα που της τέθηκαν σ’ αυτή την περίοδο. Από την άποψη αυτή, αποτελεί μια κατάκτηση της εργατικής τάξης και σαν τέτοια πρέπει να αντιμετωπίζεται. Θεωρούμε συνεπώς εντελώς λαθεμένες τις απόψεις εκείνες που με βάση την ήττα, την παλινόρθωση κ.λπ. απορρίπτουν την αναγκαιότητα του κόμματος ταυτίζοντας εξ αρχής την ύπαρξή του με γραφειοκρατικούς μηχανισμούς στους οποίους μπορεί να εξελιχθεί. Στην πραγματικότητα πρόκειται για απόψεις αφοπλισμού της εργατικής τάξης απέναντι στην κυριαρχία και τους τερατώδεις μηχανισμούς του συστήματος. Αυτό που εμείς βλέπουμε με βάση τις ίδιες εξελίξεις είναι η αναγκαιότητα να ενσωματωθούν στη σημερινή φυσιογνωμία και γραμμή του κομμουνιστικού κινήματος τα στοιχεία που μας δίνει η εμπειρία τόσο της θετικής όσο και της αρνητικής εξέλιξης της ταξικής πάλης του προηγούμενου αιώνα. Αρκετά διαφορετικά μπαίνει το ζήτημα σε αναφορά με τη μακρόχρονη περίοδο που ανοίγεται στη συνέχεια. Πολύ περισσότερο όταν έχουμε σαν δεδομένο ότι στο διάστημα αυτό το κόμμα-κράτος αποτέλεσε το θερμοκήπιο διαμόρφωσης, συνένωσης και ανάπτυξης των δυνάμεων του ρεβιζιονισμού και της παλινόρθωσης. Το πρώτο, και πάλι, η αναγνώριση του προβλήματος. Σε συνάρτηση με αυτό, η αναγκαιότητα επαναπροσδιορισμού της σχέσης στη βάση των νέων δεδομένων. Στην πραγματικότητα, αυτή η αναγκαιότητα επαναπροσδιορισμών «γεννιέται» αμέσως μετά το πάρσιμο της εξουσίας. Ωστόσο δεν ήταν δυνατόν να γίνει άμεσα και ολοκληρωμένα αντιληπτή και κατανοητή καθώς τα πραγματικά δεδομένα και οι αντίστοιχες δυνατές απαντήσεις δεν αναδεικνύονται παρά σε μια πορεία. Άλλωστε, πρακτικές εκφράσεις ενός τέτοιου επαναπροσδιορισμού σ’ εκείνη τη φάση δύσκολα θα μπορούσαν να υπάρξουν και πιθανά όχι χωρίς σοβαρές συνέπειες. Δεν έχει νόημα και ούτε είναι στη λογική μας το να επιχειρήσουμε το «σχεδιασμό» αυτής της σχέσης επί χάρτου. Έχουμε την άποψη ότι «τελικά» 81

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 82

αντίθεση

διαμορφώνονται κυρίως στη βάση των κάθε φορά πραγματικών δεδομένων. Σ’ αυτή τη διαμόρφωση ωστόσο έχουν το ρόλο τους οι κινούσες ιδέες, το φορτίο αντιλήψεων με βάση τις οποίες αντιμετωπίζεται το ζήτημα. Σ’ αυτό το πεδίο, και πέρα από όσα ήδη έχουμε αναφέρει, μπορούμε να διατυπώσουμε ορισμένες ακόμα απόψεις. Είναι αναμφισβήτητο ότι η συγκρότηση της εργατικής τάξης και για αυτήν την περίοδο δεν ολοκληρώνεται παρά με την πραγματοποίησή της και στο ανώτερο-πολιτικό της επίπεδο και ανεξάρτητα με τη μορφή που θα πάρει αυτή η σχέση. Αυτό συνδέεται σε καθοριστικό βαθμό με την άποψη για συνέχιση της ταξικής πάλης και σ’ αυτήν την περίοδο. Με το ότι η πολιτική θα συνεχίσει να αποτελεί συμπυκνωμένη έκφραση της ταξικής πάλης. Με το ότι στο πεδίο της πολιτικής πάλης, και όπως άλλωστε έχει δείξει η ιστορία, κρίνονται αποφασιστικής σημασίας ζητήματα και εξελίξεις. Θα πρέπει να είναι καθαρό ότι το κόμμα δεν ταυτίζεται με την τάξη. Αποτελεί όργανό της, έκφραση και παράγοντα της συγκρότησής της, είναι διαλεκτικά συνδεδεμένη η ύπαρξή τους, αλλά δεν ταυτίζονται. Οι όροι που προσδιορίζουν την ύπαρξή τους, τα θεμέλιά τους είναι διαφορετικά. Την τάξη την ορίζει η θέση της στην παραγωγή, την κοινωνία και της διαμορφώνει αντίστοιχα -πάγια- χαρακτηριστικά ανεξαρτήτως ιδεολογικών και πολιτικών διακυμάνσεων. Τα «θεμέλια» του κόμματος, η ύπαρξη και ο ρόλος του συντίθενται κυρίως στη βάση ιδεολογικών και πολιτικών όρων και συνεπώς περισσότερο μεταβλητά. Αυτό σημαίνει ότι η σχέση τάξης-κόμματος δεν είναι εξ ορισμού δεδομένη και αμετακίνητη (όπως περίπου εμφανίζεται στις θέσεις του ΚΚΕ) αλλά υπόκειται στις επιδράσεις της ταξικής πάλης. Είναι μια σχέση που εκ των πραγμάτων επαληθεύεται και επιβεβαιώνεται (ή όχι) κάθε φορά. Με αυτήν την έννοια, το πρόβλημα του κόμματος, της διαμόρφωσης, της φυσιογνωμίας και του ρόλου του βρίσκεται -θα λέγαμε- «έξω» απ’ αυτό. Καταφεύγουμε σ’ αυτήν την παραδοξολογία για να υπογραμμίσουμε τη διαφοροποίησή μας από απόψεις (και όχι μόνο του ΚΚΕ) που θέτουν το ζήτημα διαφορετικά και, κατά την άποψή μας, αποπροσανατολιστικά. Απόψεις που ανάγουν σε λυδία λίθο της διατήρησης της επαναστατικής φυσιογνωμίας του κόμματος τη μόρφωση, τη θεωρητική κατάρτιση, τη διαπαιδαγώγηση, την πολιτική ανάδειξης στελεχών, την τήρηση του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού κ.λπ. Ζητήματα που οπωσδήποτε έχουν και πρέπει να αντιμετωπίζονται σωστά, μόνο που έτσι παραλείπεται η πλέον ουσιώδης πλευρά του ζητήματος. Η σχέση που διαμορφώνει το κόμμα με την τάξη και την ταξική πάλη. Άλλωστε, και το αν αντιμετωπίζονται τα ζητήματα που προαναφέρθηκαν σε επαναστατική ή οπορτουνιστική κατεύθυνση είναι άμεση συνάρτηση αυτής της σχέσης. Αυτή η σχέση, που η κύρια 82

συμ αυτ θυν

ση σου τόσ Και νοή ανα

γετα λύ π κής εργ μελ αντ τάλ φου κτικ και

ρία ποι κό τ που κών ανα λεκ ρη ώ «τρ κή-

πρω άρα καθ ναι μπο λάθ ματ

ομέέες, αυατυ-

αυκαι πάγια ική ε το ρία,

άξη. ίναι που Την ορκαι ρόκαι μαανίπάκαι

της υτό. τη ζήπόσιοτη μοκαι έον με ζητεύρια

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 83

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

συμπυκνωμένη της έκφραση είναι η πολιτική γραμμή του κόμματος, είναι αυτή που διαμορφώνει την επαναστατική (ή όχι) φυσιογνωμία και κατεύθυνσή του. Ως προς το χαρακτήρα της σχέσης τάξης-κόμματος. Αν λέγαμε ότι η σχέση αυτή είναι διαλεκτική, είναι βέβαιο ότι θα προσέτρεχαν να συμφωνήσουν άπαντες οι αναφερόμενοι στη μαρξιστική αντίληψη πραγμάτων. Άλλο τόσο βέβαιο είναι πως θα την εννοούσαν ο καθένας με το δικό του τρόπο. Και το πρόβλημα βέβαια δεν είναι ο «τρόπος» του καθένα, αλλά οι «παρανοήσεις» έως και στρεβλώσεις που χαρακτηρίζουν ορισμένες απόψεις. Ας αναφερθούμε σε ορισμένες απ’ αυτές. Γνωστή και αρκετά διαδεδομένη η άποψη για την ιδεολογία που εισάγεται «απ’ έξω» στην εργατική τάξη. Μόνο που στα δικά μου αφτιά ηχεί πολύ παράξενα να «εισάγεται» στην εργατική τάξη η ιδεολογία της… εργατικής τάξης. (Από ποιον κόσμο ιδεών προέρχεται άραγε;) Η ιδεολογία της εργατικής τάξης προέρχεται από εκεί που «παράγεται», στα βασικά, τα θεμελιακά της στοιχεία. Από την ίδια την εργατική τάξη και στη βάση της αντίθεσής της με την κεφαλαιοκρατική αστική τάξη και το σύστημα εκμετάλλευσης και καταπίεσης. Αυτά είναι που ανασυντίθενται και «επιστρέφουν» όχι «διδακτικά» αλλά σε μια σχέση διαρκούς επικοινωνίας -διαλεκτική- ανάμεσα στην πρωτοπορία και την τάξη της. Και πάντα στο πεδίο και με όρους ταξικής πάλης. Αλλά με ανάλογο τρόπο τίθεται και το ζήτημα της ίδιας της πρωτοπορίας. Πόθεν προέρχονται τα πρωτοπόρα στοιχεία που τη συγκροτούν, σε ποιο πεδίο και με ποιον τρόπο αναδεικνύονται; Προφανώς -και στο βασικό τους μέρος- από την ίδια την τάξη και στη βάση των όρων (αντιθέσεων) που προαναφέρθηκαν. Διαμορφώνονται στη βάση ιδεολογικών και πολιτικών αντιλήψεων που αντανακλούν και εκφράζουν αυτές τις αντιθέσεις και αναδεικνύονται στο πλαίσιο της ταξικής πάλης. Ισχύει και εδώ η ίδια διαλεκτική σχέση. Τα πρωτοπόρα στοιχεία, συγκροτούμενα, δίνουν μεγαλύτερη ώθηση και αποτελεσματικότητα στον αγώνα της τάξης και ταυτόχρονα «τροφοδοτούνται» συνεχώς και σε όλα τα πεδία από τη διαρκή -διαλεκτική- σχέση τους με την τάξη και την ταξική πάλη. Με τον ίδιο τρόπο αντιμετωπίζουμε και το ζήτημα της συγκρότησης των πρωτοπόρων στοιχείων στο ανώτερο-πολιτικό επίπεδο, το κόμμα. Είναι άραγε μπροστά ή πίσω από την τάξη; Διδάσκει ή διδάσκεται; Καθοδηγεί ή καθοδηγείται; Χρησιμοποιείται συχνά η διατύπωση πως η εργατική τάξη είναι το «σώμα» και το κόμμα ο νους και η καρδιά. Αν μια τέτοια έκφραση μπορεί ίσως να «συγχωρεθεί» στο φιλολογικό πεδίο, είναι πέρα για πέρα λάθος το να αντιλαμβανόμαστε με τον ίδιο τρόπο και την ουσία του ζητήματος. Όπως μας έχει δείξει η ιστορία της ταξικής πάλης, το κόμμα μπορεί 83

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 84

αντίθεση

να βρεθεί «μπροστά», αλλά μπορεί και πίσω από την τάξη. Τόσο πολύ μάλιστα ώστε να μην μπορεί πλέον ούτε να «διδαχτεί» ούτε να «καθοδηγηθεί» και να επανέλθει. Θεωρούμε πως για να μπορεί το κόμμα να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις του ρόλου του θα πρέπει να βρίσκεται σε διαρκή (διαλεκτική και πάλι) σχέση επικοινωνίας με την τάξη και πάντα με όρους ταξικής πάλης. Όχι μόνο με την έννοια της στήριξης στο «σώμα» της τάξης απ’ όπου θα αντλεί δύναμη ως άλλος Ανταίος, καθώς αναφέρει ο Στάλιν, αλλά και (όπως και πάλι ο Στάλιν αναφέρει) να διδάσκεται από την πολύπλευρη εμπειρία της εργατικής τάξης και ταυτόχρονα να αναβαπτίζεται και να ανανεώνεται ως πρωτοπορία της. Αν αυτό ισχύει επί καπιταλιστικής κυριαρχίας, όπου η πρωτοπορία αναδεικνύεται στο πυρακτωμένο εργαστήρι μιας πολύ σκληρής ταξικής επαναστατικής πάλης, το ίδιο και περισσότερο ισχύει για την περίοδο που το κόμμα βρίσκεται στην εξουσία. Συνοψίζοντας σε σχέση με όλα τα προηγούμενα, αυτό που θα θέλαμε να υπογραμμίσουμε είναι ότι δεν πρόκειται για μια εφάπαξ διαδικασία που οδηγεί σε μια «τελική» διαμόρφωση. Αυτό που έχουμε είναι μια διαρκής διαλεκτική σχέση που αφορά τόσο τη διαμόρφωση της ιδεολογίας και της ανάδειξης των πρωτοπόρων στοιχείων όσο και τη συγκρότηση του κόμματος και της πολιτικής του. Θα λέγαμε μάλιστα ότι κάτι ανάλογο ισχύει, αλλά σε αντίθετη κατεύθυνση, ακόμη και εκεί που δεν «αναγνωρίζεται» αυτή η σχέση. Στην ταξική πάλη δεν υπάρχουν περίκλειστοι και αυτοεξελισσόμενοι οργανισμοί. Όλοι λειτουργούν -το αντιλαμβάνονται ή όχι- σε σχέση αλληλεπίδρασης με την πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα που τους περιβάλλει. Έτσι εξελίσσονται σε επαναστατική κατεύθυνση, στη βάση της σχέσης που προαναφέρθηκε, είτε σε διαφόρων μορφών οπορτουνιστικές στρεβλώσεις. Όσο για τη «διδακτική» αντίληψη της ηγεσίας του ΚΚΕ για τη σχέση κόμματος-τάξης, αυτή δεν είναι απλά μια θεωρητική παρέκκλιση, ούτε αφορά μόνο το πώς αντιλαμβάνεται την οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Είναι μια βαθιά ριζωμένη αντίληψη -αστική στην ουσία της- που αφορά τόσο την ιδέα που έχει για τον εαυτό της όσο και την υποτίμηση των λαϊκών μαζών. Μια αντίληψη που έχει άμεσες σημερινές πολιτικές εκφράσεις. Που μάλιστα αδυνατεί να την «ελέγξει» όταν την πιάνει η προεκλογική πρεμούρα ή η μετεκλογική απογοήτευση. Όταν μέμφεται, μαλώνει ή και «απειλεί» το λαό γι’ αυτά που «θα πάθει» αν δεν ενισχύει εκλογικά το ΚΚΕ. Για τις ευθύνες του (του λαού, όχι της ηγεσίας του ΚΚΕ) για το εκλογικό και κυβερνητικό αποτέλεσμα. Δεν αναγνωρίζει άραγε η ηγεσία του ΚΚΕ ότι το να ’παιρνε δυο-τρεις ή και πέντε εκατοστιαίες μονάδες παραπάνω δεν θα άλλαζε σε τίποτε τις τύχες του λαού; Το γνωρίζει. Δεν γνωρίζει ότι σε άλλο πεδίο και στη βάση άλλης κατεύθυνσης βρίσκονται οι απαντήσεις; Δεν θέλει 84

να βολ σεω

σχ

ρετ χεία τητ Ακό άζε

ση σ γή π σοσ μας σχέ της σηκρά φαν τάξ σιο

να του άμε λες τητ δια πει του γατ

του για

μάθεί» ίνεδιατααπ’ λλά λευνα κυήρι ερο

να που κής της μααλυτή σόέση ους της κές

έση ύτε Είτόκών Που ούλεί» τις κυνα άλπεέλει

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 85

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

να το γνωρίζει. Και ακριβώς επειδή δεν θέλει να αναλάβει τις ευθύνες της, βολεύεται στην πόζα του δασκάλου που νουθετεί τους ανεπίδεκτους μαθήσεως μαθητές του. Τόσο φωτισμένη πρωτοπορία.

σχεση

κοΜΜατοσ-κρατουσ

Το κόμμα δεν ταυτίζεται με το κράτος. Αποτελούν δυο εντελώς διαφορετικού χαρακτήρα οργανισμούς, με άλλες βάσεις συγκρότησης, άλλα στοιχεία διαμόρφωσης, άλλους όρους. Ο διαχωρισμός αυτός ισχύει και ανεξάρτητα από το πώς διαμορφώνονται κάθε φορά οι σχέσεις κόμματος-κράτους. Ακόμα δηλαδή και όταν το κόμμα ασκεί -μέσω του κράτους- εξουσία. Χρειάζεται ακόμα να διευκρινίσουμε τα εξής. Η σύμπλεξη κόμματος-κράτους στα πρώτα χρόνια μετά την επανάσταση στη Ρωσία υπήρξε μια εκ των πραγμάτων αναγκαία επιλογή. Μια επιλογή που πάνω της στηρίχτηκε η προώθηση και θεμελίωση της πρωταρχικής σοσιαλιστικής βάσης (όχι πάντως και χωρίς παρενέργειες). Αυτό, στη δική μας τουλάχιστον αντίληψη, δεν σημαίνει ότι μας δίνει και το μοντέλο της σχέσης κόμματος-κράτους για όλη τη μεταβατική περίοδο μετασχηματισμού της κοινωνίας. Η ταύτιση κόμματος-κράτους έχει -σε οποιαδήποτε περίπτωση- μια βασική αρνητική συνέπεια. Την απορρόφηση του κόμματος από το κράτος, την εξαφάνιση, στην ουσία, του κόμματος, ακόμη και αν αυτό εμφανίζεται «υπαρκτό» και κυρίαρχο. Την αποστέρηση δηλαδή της εργατικής τάξης από το πολιτικό της όργανο, τον πολιτικό της αφοπλισμό στο πλαίσιο μιας ταξικής πάλης που συνεχίζεται. Το πρώτο που χρειάζεται να υπογραμμιστεί σε σχέση με τα προηγούμενα είναι η αναγκαιότητα επαναπροσδιορισμού της σχέσης κόμματος-κράτους στη μεταβατική περίοδο. Ένας επαναπροσδιορισμός που συνδέεται άμεσα με το πώς διαμορφώνονται οι σχέσεις της εργατικής τάξης με τις άλλες κοινωνικές δυνάμεις αλλά και τη σχέση της τάξης με το κράτος. Ανεξάρτητα πάντως από το πώς και στη βάση ποιων συγκεκριμένων δεδομένων θα διαμορφώνεται κάθε φορά η σχέση κόμματος-κράτους, ένα πράγμα θα πρέπει να είναι καθαρό. Η διαφύλαξη της ανεξάρτητης συγκρότησης και λειτουργίας του κόμματος και του ρόλου του σαν πολιτικού οργάνου της εργατικής τάξης.

σχεση τησ ταξησ Με το κρατοσ

Για τη σχέση της εργατικής τάξης με το κράτος και το ζήτημα του κράτους καθαυτό έχουν γραφεί πάρα πολλά και καθόλου τυχαία. Πρόκειται για ζήτημα τόσο σύνθετο όσο και αποφασιστικής σημασίας. Εμείς εδώ θα 85

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 86

αντίθεση

σταθούμε σε πλευρές και εκφράσεις του ζητήματος και κύρια σε αναφορά με απόψεις που το αντιμετωπίζουν με λαθεμένο τρόπο (και δεν εννοούμε μόνο το ΚΚΕ). Όσο για τη συνολική και πλήρη απάντηση στο όλο θέμα, νομίζουμε πως ανήκει στα ζητήματα που χρειάζεται να μελετηθούν περισσότερο και πιο ολοκληρωμένα. Το πρώτο που έχουμε να κάνουμε είναι να αντιμετωπίσουμε τα ζητήματα με βάση τα χαρακτηριστικά που πραγματικά αυτά έχουν και όχι με βάση αυτά που νομίζουμε ή «θέλουμε» να έχουν. Για να είμαστε συγκεκριμένοι: Τι σημαίνουν -και ανεξάρτητα από το πώς τις αξιολογεί κανείς- όλες αυτές οι θέσεις (και όχι μόνο του ΚΚΕ) περί υπαγωγής των πάντων στην κρατική ιδιοκτησία, την κρατικοποίησή τους; Τι σημαίνει η ανάθεση στο κράτος του κεντρικού σχεδιασμού, της ρύθμισης της παραγωγής, των κατανομών, της διανομής; Τι σημαίνει η υπαγωγή στην κεντρική κρατική αρμοδιότητα όλων των οικονομικών, πολιτικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων; Και ας συνυπολογίσουμε στα προηγούμενα την αρμοδιότητά του σε ζητήματα άμυνας, ασφάλειας και διοίκησης εν γένει. Κι ας προσπεράσουμε προς στιγμήν τον τρόπο και τη λογική με την οποία τα θέτει και τα αντιμετωπίζει η ηγεσία του ΚΚΕ. Ότι δηλαδή αποτελούν «κοινωνικοποίηση», ανάπτυξη «κομμουνιστικών παραγωγικών σχέσεων» και πεμπτουσία της «Δικτατορίας του Προλεταριάτου». Μας ενδιαφέρει καταρχάς -αλλά και κατά κύριο λόγο- το τι σημαίνουν και με βάση μια άλλη οπτική, μια άλλη αντιμετώπιση και στη βάση ακόμη και σημαντικά «συγκρατημένης» (σε σχέση με την αντίληψη του ΚΚΕ) εφαρμογής της πολιτικής της κρατικοποίησης. Σημαίνει ότι για μια ορισμένη περίοδο η εργατική τάξη «εκχωρεί» στο κράτος σημαντικές αρμοδιότητες, το «εξουσιοδοτεί» ως προς την αντιμετώπιση σοβαρών προβλημάτων του σοσιαλιστικού σχηματισμού. Χρειάζεται εδώ να διευκρινιστεί το εξής. Αυτή η εκχώρηση αρμοδιοτήτων δεν έχει -για την περίοδο που εξετάζουμετον «τεχνικό» και μόνο, ας πούμε, χαρακτήρα που θα έχει σε μια άλλη, προχωρημένη φάση ανάπτυξης της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Αποτελεί στην πράξη και σε σημαντικό βαθμό εκχώρηση και εξουσιών. Αυτή η εκχώρηση έχει σαν βάση της το γεγονός ότι η εργατική τάξη δεν μπορεί να αναλάβει άμεσα, ολοκληρωμένα και καθολικά τη διεύθυνση, οργάνωση της παραγωγής, των κατανομών, της διανομής και εν γένει την οργάνωση της κοινωνίας και του… κράτους. Συνδέεται άμεσα με το πώς και σε ποια βάση διαμορφώνει τις σχέσεις της με τις άλλες κοινωνικές δυνάμεις του σοσιαλιστικού σχηματισμού. Ειδικότερα και όπως ήδη αναφέρθηκε, με την εκχώρηση αρμοδιοτήτων στην «εργαζόμενη διανόηση». Με αυτή την έννοια, στη σχέση της εργατικής τάξης με το κράτος αντανακλάται και εκφράζεται και η σχέση 86

της σχέ συγ

λίζε Να ψη, ούτ δια βλά Από φέρ

κρα ραγ συσ μεν γκα μια

συγ νω

απο των του της

νων του θεί ανα χαν ψηφ ναι ντη προ απα μια άπο

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 87

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

ορά ύμε νοσόνα ατιουν.

λες την ύθ-

των ζη-

την οτεσχέ-

ουν όμη ΚΕ) σμέότητων ξής. υμεροτην ηση άβει γωνίας φώσχημοτης έση

της με τις άλλες κοινωνικές δυνάμεις του σοσιαλιστικού σχηματισμού. Μια σχέση που επιδρά και στο πώς διαμορφώνεται η πολιτική λειτουργία και συγκρότηση των οργάνων πολιτικής αρμοδιότητας και εξουσίας. Πώς αντιμετωπίζει ένα τέτοιο πρόβλημα η εργατική τάξη, πώς διασφαλίζεται απέναντι στις συνέπειες και τους κινδύνους μιας τέτοιας εκχώρησης; Να διευκρινίσουμε εδώ ότι, σύμφωνα τουλάχιστον με τη δική μας αντίληψη, πλήρης διασφάλιση στο πλαίσιο της ταξικής πάλης ούτε υπήρξε ποτέ ούτε θα υπάρξει. Η αναζήτηση εκείνου του «μοναδικού» τρόπου απόλυτης διασφάλισης οδηγεί σε στρέβλωση της σκέψης και συνακόλουθα σε στρεβλά αποτελέσματα, όπως άλλωστε έχει φροντίσει να μας δείξει η ιστορία. Από εκεί και πέρα ισχύουν καταρχάς και γι’ αυτό το ζήτημα τα όσα αναφέραμε για τη σχέση της εργατικής τάξης με την εργαζόμενη διανόηση. Πρώτον, η αναγνώριση του προβλήματος. Η αντίληψη που βαφτίζει τις κρατικοποιήσεις κοινωνικοποιήσεις, ολοκλήρωση των κομμουνιστικών παραγωγικών σχέσεων και πεμπτουσία της δικτατορίας του προλεταριάτου συσκοτίζει, αποπροσανατολίζει, αφοπλίζει. Άμεση συνέπεια του προηγούμενου, η αναγνώριση του ζητήματος της εκχώρησης αρμοδιοτήτων σαν αναγκαίας υποχώρησης, σαν μιας κατάστασης που οφείλει να ξεπεραστεί σε μια πορεία και πιθανότατα σε βάση και με όρους ταξικής πάλης. Το πιο πρώτο απ’ το πρώτο, όπως έχει κιόλας αναφερθεί, η αυτόνομη συγκρότηση της εργατικής τάξης σε διάφορες μορφές και επίπεδα και πάνω απ’ όλα η συγκρότησή της στο ανώτερο-πολιτικό επίπεδο (κόμμα). Η διαμόρφωση και παγίωση μιας αντίληψης που δεν θα επιτρέπει την απορρόφηση του κόμματος από το κράτος. Αυτή η εκχώρηση αρμοδιοτήτων δεν σημαίνει καθόλου ότι η εργατική τάξη επιτρέπει την αυτονόμηση του κράτους ή όποιας άλλης δύναμης απέναντι στη δική της «αρμοδιότητα της αρμοδιότητας». Αποφασιστικής σημασίας στο κεφάλαιο αυτό, η συγκρότηση των οργάνων πολιτικής εξουσίας και ελέγχου και η πολιτική λειτουργία στο πλαίσιο του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού. Σε σχέση με το ζήτημα αυτό έχουν δοθεί στην πράξη δύο βασικά απαντήσεις. Σε μια πρώτη περίοδο, όπως ήδη αναφέρθηκε, το δικαίωμα εκλογής των πολιτικών οργάνων εξουσίας το είχαν οι εργαζόμενοι, ενώ με το Σύνταγμα του 1936 καθιερώνεται καθολική ψηφοφορία. Η απάντηση στο αν είναι σωστή η μία ή η άλλη επιλογή δεν είναι εύκολη. Όσο μας αφορά, θα αποφύγουμε να δώσουμε μια «τελική» απάντηση σε ένα ζήτημα που είναι τόσο σημαντικό όσο και σύνθετο. Κλίνουμε προς την άποψη που ήδη αναφέραμε, ότι οι δύο επιλογές δεν αποκλείουν απαραίτητα η μία την άλλη και πιθανά να μπορούσαν να συνυπάρξουν σε μια ορισμένη σχέση μεταξύ τους. Αυτή μας η απόκλιση συνδέεται με την άποψη ότι το πραγματικό ερώτημα βρίσκεται περισσότερο «πίσω» από την 87

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 88

αντίθεση

αρχική διατύπωσή του. Αφορά το πώς η εργατική τάξη διαμορφώνει τις σχέσεις της με τις άλλες κοινωνικές δυνάμεις του σοσιαλιστικού σχηματισμού. Ή αλλιώς το πώς διασφαλίζει (ενισχύει) την ηγεμονία της χωρίς να έρχεται σε άμεση και πρόωρη ρήξη με τις άλλες κοινωνικές δυνάμεις. Οπωσδήποτε και ανεξάρτητα από το ποιες απαντήσεις θα δοθούν στα προηγούμενα, το ζήτημα του πώς και σε ποια κατεύθυνση θα εξελιχθεί η πορεία μετασχηματισμού της κοινωνίας στη μεταβατική περίοδο θα κριθεί στην πραγματική ανάπτυξη των δυνατοτήτων της εργατικής τάξης να ηγεμονεύει όλο και περισσότερο, όλο και πιο πραγματικά στο πεδίο της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Ακριβώς επειδή η υπόθεση του μετασχηματισμού της κοινωνίας στην ιστορική διάσταση του ζητήματος δεν είναι υπόθεση σχεδιασμού ή κάποιων οργάνων, αλλά υπόθεση μιας κοινωνικής δύναμης, της εργατικής τάξης, και με όρους ταξικής πάλης, όποια μορφή κι αν αυτοί πάρουν σ’ αυτήν την πορεία.

αντιΠαραθεση Που εκρινε τισ εξελιξεισ

Ανακεφαλαιώνοντας και συνδέοντας τις δυο πλευρές του ζητήματος που μας απασχολεί (ερμηνεία παλινόρθωσης-κατευθύνσεις οικοδόμησης) με τη λογική της ηγεσίας του ΚΚΕ. Όπως αναφέραμε, στις συζητήσεις του 1951 αντιπαρατέθηκαν δύο απόψεις και μια τρίτη (Στάλιν). Στην πραγματικότητα και ανεξάρτητα με το ποιες μορφές πήρε, αυτό που κορυφώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1950 ήταν η αντιπαράθεση ανάμεσα στην επαναστατική, κομμουνιστική κατεύθυνση από τη μια και τη ρεβιζιονιστική από την άλλη, ανάμεσα στην εργατική τάξη από τη μια και τη Νέα Αστική Τάξη που εκκολαπτόταν στο πλαίσιο της ιντελιγκέντσιας από την άλλη. Αυτή ήταν η κύρια αντιπαράθεση, όχι μόνο -και όχι κυρίως- σε σχέση με το πώς εμφανίστηκε σ’ αυτές τις συζητήσεις αλλά βασικά με το πώς εκφραζόταν σε τάσεις, κατευθύνσεις και δυνάμεις στο πλαίσιο του σοσιαλιστικού σχηματισμού. Δευτερεύοντα χαρακτήρα -τουλάχιστον για τη φάση εκείνη- είχε η αντίθεση ανάμεσα στις δυο πτέρυγες του ρεβιζιονισμού, και γι’ αυτό άλλωστε συνενώθηκαν ενάντια στην επαναστατική, κομμουνιστική κατεύθυνση. Το γεγονός ότι στο γράμμα των αποφάσεων «συμφώνησαν» όλοι με τις απόψεις του Στάλιν δεν αναιρεί ούτε αυτήν την πραγματικότητα ούτε αυτό που ήταν το κρίσιμο πλέον. Ότι αυτή η αντιπαράθεση είχε ήδη κριθεί σε βάρος της εργατικής τάξης με βάση τους όρους που είχαν διαμορφωθεί και το κύριο εμπόδιο που είχε απομείνει ήταν το αξεπέραστο εκείνη την περίοδο κύρος του Στάλιν. Έτσι, οι δύο πτέρυγες του ρεβιζιονισμού ελίχθηκαν και μετά το θάνατο του Στάλιν πέρασαν στην τελική επίθεση. Η ηγεσία του ΚΚΕ προσπερνάει το πραγματικό ζήτημα που τέθηκε, την 88

πρα τέτο ζιον οπο «φυ κάν νόμ για σει το ό τήμ ίδια

η κα έχει σου κής ται και νο, δια ιδιο πορ ΚΚ ρεία δρό υπά τος κάτ ση τ γκρ και ολο κατ δικό θυν και

τις ατινα

στα εί η ιθεί ηγεκομεδεν νωορ-

τος ) με 951 ότηαρτατην άξη υτή πώς ν σε μαχε η λωνση. τις αυί σε και ρίοκαν

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 89

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

πραγματική αντίθεση, την πραγματική αντιπαράθεση, και αναδεικνύει σαν τέτοια τη δευτερεύουσα, την αντίθεση ανάμεσα στις δυο πτέρυγες του ρεβιζιονισμού. Αποκτά έτσι τη δυνατότητα -έτσι νομίζει- να ανακηρύξει τη μία οπορτουνιστική, την άλλη κομμουνιστική (με τις αδυναμίες της έστω) και «φυσικά» δεν έχει πλέον παρά να επιλέξει τη δεύτερη. Το ότι χρειάζεται να κάνει και κάποιες λαθροχειρίες, κάποιες διαστρεβλώσεις, να εμφανίσει φαινόμενα «αμνησίας» (περίπτωση Γιαροσένκο), αυτό δεν αποτελεί πρόβλημα για τη λογική με την οποία έχει μάθει να κινείται. Μπορεί πλέον να σχεδιάσει και να προγραμματίσει την πορεία προς τον κομμουνισμό, να «κλείσει» το όλο θέμα και να απαλλαγεί από την ανάγκη να δίνει απαντήσεις σε ερωτήματα που τίθενται πιεστικά τόσο από τα μέλη του ΚΚΕ όσο και από την ίδια την εξέλιξη της ταξικής πάλης. Αμ δε! Το μόνο πλέον που χρειάζεται να «υπενθυμίσουμε» εδώ είναι πως αυτή η κατεύθυνση που προωθεί η ηγεσία του ΚΚΕ δεν είναι απλά λαθεμένη. Δεν έχει, κυρίως, καμία πραγματική υπόσταση. Είναι απαραίτητο να διευκρινίσουμε εδώ ότι μ’ αυτό δεν εννοούμε ούτε τη γραμμή «λαϊκής εξουσίας, λαϊκής οικονομίας» κ.λπ. ούτε την πολιτική γραμμή στη βάση της οποίας κινείται πραγματικά το ΚΚΕ. Αυτά αφορούν μιαν άλλη συζήτηση και κατά καιρούς έχουμε αναφερθεί και σ’ αυτά. Αναφερόμαστε στο -αναμορφωμένο, τροποποιημένο- μπρεζνιεφικό μοντέλο σοσιαλισμού που στην ουσία διαμορφώνουν οι θέσεις του ΚΚΕ. Αυτό το μοντέλο αποτέλεσε ιστορική ιδιομορφία που διαμορφώθηκε μέσα από την εκτροπή της σοσιαλιστικής πορείας για να οδηγηθεί εκεί που οδηγήθηκε. Και φυσικά ούτε η ηγεσία του ΚΚΕ μπορεί να φαντάζεται ότι μπορεί να επαναληφθεί ακριβώς η ίδια πορεία. Εκείνο που μάλλον δεν αντιλαμβάνεται είναι ότι δεν υπάρχει κανένας δρόμος από τον καπιταλισμό στον μπρεζνιεφισμό. Αυτό που μπορεί να υπάρξει -και θα υπάρξει- είναι η ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος από την εργατική τάξη και το πέρασμα στη σοσιαλιστική κοινωνία. Για κάτι τέτοιο ωστόσο προϋποτίθεται η συνολική ανασύσταση-ανασυγκρότηση του εργατικού, επαναστατικού, κομμουνιστικού κινήματος. Μια ανασυγκρότηση που θα πραγματοποιηθεί στη βάση των σημερινών αντιθέσεων και στο έδαφος της ταξικής πάλης. Ταυτόχρονα, και για να μπορέσει να ολοκληρωθεί, θα πρέπει να ενσωματώσει στη σημερινή φυσιογνωμία και κατεύθυνση τα διδάγματα από τις νίκες και τις ήττες του κινήματος και ειδικότερα την παλινόρθωση. Και αυτά που προσφέρει σε μια τέτοια κατεύθυνση η ηγεσία του ΚΚΕ όχι μόνο δεν βοηθούν αλλά αντίθετα συσκοτίζουν και αποπροσανατολίζουν.

την 89

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 90

αντίθεση

υστερογραφο Πέρα από τα προηγούμενα, τα οποία αφορούν τα βασικά ζητήματα που θέλαμε να θέσουμε, θα θέλαμε έστω σε συντομία να αναφερθούμε σε ορισμένες τοποθετήσεις χαρακτηριστικές του πώς η ηγεσία του ΚΚΕ αντιμετωπίζει τα ζητήματα. Αναφέρεται, λ.χ., στο σημείο 9: «Οι εξελίξεις, επίσης, δε δικαιώνουν τη συνολική στάση του “μαοϊκού” ρεύματος απέναντι στη σοσιαλιστική οικοδόμηση στην EΣΣΔ, το χαρακτηρισμό της EΣΣΔ ως σοσιαλιμπεριαλιστικής […] αλλά και την ασυνέπεια στα ζητήματα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης στην Κίνα». «Έτσι, KK (Κομμουνιστικά Κόμματα) επέλεξαν πολιτική συμμαχιών και με δυνάμεις της αστικής τάξης, αυτές που χαρακτηρίστηκαν ως “εθνικώς σκεπτόμενες”, σε διάκριση από τις λεγόμενες “ξενόδουλες”. Τέτοιες αντιλήψεις επικράτησαν και σε εκείνο το τμήμα του κομμουνιστικού κινήματος που κατά τη διάσπαση της δεκαετίας του 1960 προσανατολιζόταν στο KK Κίνας και που συγκρότησε το μαοϊκό ρεύμα» (Σημείο 29). «Έτσι, ενισχύθηκε, άμεσα ή έμμεσα, η ιμπεριαλιστική πίεση πάνω στα σοσιαλιστικά κράτη, αξιοποιώντας, μεταξύ άλλων, τόσο το ρεύμα του ευρωκομμουνισμού όσο και του τροτσκισμού και του μαοϊσμού που, με τον έναν ή άλλον τρόπο, στον έναν ή άλλο βαθμό, στήριξαν τις ιμπεριαλιστικές επιθέσεις κατά της EΣΣΔ και άλλων σοσιαλιστικών κρατών». (Από το ίδιο Σημείο 29)

Το όλο «κόλπο» που χρησιμοποιεί συστηματικά η ηγεσία του ΚΚΕ (τόσο πριν όσο και μετά το 1991) είναι το «σουμάρισμα». Τσουβαλιάζεις ευρωκομμουνισμό, τροτσκισμό, μαοϊσμό, βάζεις ίσα κι όμοια Μάο και Τεγκ και μετά έχεις το ελεύθερο να λες ό,τι θες. Κι όπου χρειάζεται, επιστρατεύεις και τις συνήθεις λαθροχειρίες. Ας εξηγηθούμε. 1. Η ηγεσία του ΚΚΕ γνωρίζει πολύ καλά πως όταν η κλίκα Κολιγιάννη-Παρτσαλίδη (από την οποία προέρχεται) επέλεξε την «πολιτική συμμαχιών» με την «εθνική αστική τάξη», οι μαοϊκοί της Ελλάδας άνοιξαν μέτωπο ενάντια σ’ αυτή την κατεύθυνση και συνολικά ενάντια στο ρεβιζιονισμό-ρεφορμισμό. 2. Γνωρίζει επίσης ότι τη στροφή της Κίνας με τον Τενγκ Χσιάο Πινγκ και την «απομαοποίηση» που ακολούθησε τη χαιρέτισαν τότε τόσο το

ΚΚ στη μετά

στο μπο στις κριτ

της θα π θαρ η ηγ

μαο κριτ ηγε

ρίο ιμπ και σά Πολ

ότι ναμ βολ τού και θρώ καμ και τη τ νημ

θέτε Πολ ξική ταξ καθ

που οριτω-

(τόρωκαι ύεις

άνματωστο

νγκ το

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 91

Για τις θέσεις του ΚΚΕ στο ζήτημα της παλινόρθωσης και του σοσιαλισμού

ΚΚΣΕ όσο και το ΚΚΕ. Αντίθετα, αντιτάχθηκαν σ’ αυτήν οι μαοϊκοί τόσο στην Κίνα (και διώχτηκαν γι’ αυτό, όπως ακριβώς και οι σταλινικοί στη ΣΕ μετά το 20ό Συνέδριο) όσο και στη χώρα μας. 3. Αν κάθε κριτική, ανεξαρτήτως χαρακτήρα, περιεχομένου και στόχων, στο έκτρωμα που διαμόρφωσαν οι Χρουστσόφ-Μπρέζνιεφ-Γκορμπατσόφ μπορεί να χαρακτηριστεί «στήριξη των ιμπεριαλιστικών επιθέσεων ενάντια στις σοσιαλιστικές χώρες», τότε η δική της -έστω κολοβή και κατ’ επίφασηκριτική και αυτοκριτική θα μπορούσε να χαρακτηριστεί με τον ίδιο τρόπο. 4. Σε σχέση με την «ασυνέπεια του ΚΚ Κίνας» όσον αφορά τα ζητήματα της «σοσιαλιστικής οικοδόμησης» στην Κίνα, το ερώτημα η ηγεσία του ΚΚΕ θα πρέπει να το απευθύνει στον εαυτό της. Μετρά δεκαετίες και είναι ξεκάθαρη πλέον για τον καθένα η πορεία της Κίνας προς τον καπιταλισμό, και η ηγεσία του ΚΚΕ ακόμη το «σκέφτεται». 5. Όσο για το αν οι εξελίξεις δικαιώνουν ή όχι τη «συνολική στάση του μαοϊκού ρεύματος», εδώ πια τι να πει κανείς. Αλλά αν δεν δικαιώνουν την κριτική του μαοϊκού ρεύματος, τότε ποιον δικαιώνουν; Μήπως την τάση της ηγεσίας του ΚΚΕ και των άλλων ρεβιζιονιστικών τάσεων και ρευμάτων; 6. Η παγκόσμια αντιδραστική συμμαχία που υπήρξε μια ορισμένη περίοδο (και που με έναν τρόπο συνεχίζεται) είναι αυτή που συνένωσε τους ιμπεριαλιστές της Δύσης με τους ρεβιζιονιστές της ΣΕ και της Κίνας, αλλά και σειρά ρεβιζιονιστικών, οπορτουνιστικών τάσεων και ρευμάτων (ανάμεσά τους και η τότε ηγεσία του ΚΚΕ) ενάντια στη Μεγάλη Προλεταριακή Πολιτιστική Επανάσταση (ΜΠΠΕ) στην Κίνα. Ας κάνουμε λοιπόν την υπόθεση και ας δεχτούμε (που δεν το δεχόμαστε) ότι η ηγεσία του ΚΚΕ (και πολλοί άλλοι), με βάση τις αντιφάσεις, τις αδυναμίες ή ακόμη τις αναπόφευκτες σε συνθήκες γενικού αναβρασμού υπερβολές, δεν αντιλήφθηκε τότε το τι ακριβώς συνέβαινε. (Είναι που «δεν μελετούσε» κιόλας). Σήμερα, ωστόσο, με βάση τις εξελίξεις στην Κίνα, την ουσία και το χαρακτήρα των οποίων κατανοούν ακόμα και οι πιο απλοί των ανθρώπων, δεν υπάρχει ούτε κόκκος δικαιολογίας για όσους συνεχίζουν να καμώνονται πως δεν αντιλαμβάνονται ποιοι αναμετρήθηκαν τότε με ποιους και ποιο ήταν το διακύβευμα. Αυτό που υπάρχει είναι μόνο μια αξιοθρήνητη τάση κουκουλώματος των πραγματικών ζητημάτων που τέθηκαν στο κίνημα, η αυταπάτη ότι μπορεί να αποφύγει τις απαντήσεις που οφείλει. Μόνο που ματαιοπονεί. Όπως ήδη έχουμε αναφέρει, τα προβλήματα που θέτει η ζωή και η ταξική πάλη δεν μπορεί να τα αποφύγει τελικά κανείς. Πολύ περισσότερο που έχουμε μπει σε μια περίοδο όλο και πιο σκληρής ταξικής αναμέτρησης σε όλα τα πεδία. Μια περίοδο όπου οι απαιτήσεις της ταξικής πάλης όχι μόνο θα δοκιμάσουν τους πάντες, αλλά και θα σαρώσουν καθετί ψεύτικο, σάπιο και οπορτουνιστικό. Ως προς αυτό, ας μην υπάρχει 91

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 92

αντίθεση

η παραμικρή αμφιβολία σε κανέναν. Το μόνο ερώτημα που υπάρχει αφορά το αν η εργατική τάξη και οι λαοί μπορέσουν να οικοδομήσουν έγκαιρα και αποτελεσματικά τους όρους της απάντησής τους. Αλλά αυτό είναι μια άλλη συζήτηση.

ορά ιρα μια

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 93

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 94

Γραβιάς 10-12, Αθήνα, 2103303348, books@ektostonteixon.org

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 95

ANTITHESI_05.qxp:Layout 1 27/06/2010 2:04 μ.μ. Page 96