T
OB E R 2
1
5 � ,7
193 0 � €
THEMA
Het levenseinde Angst voor de dood? 'Dat is eigenlijk wel zo gezond'
S
2
N 18
� S IN D 21
O
0
K
7
28 24 11 11
inhoud PAGINA 7
PAGINA 14
PAGINA 20
'Toegroeien naar
De laatste vijand is verslagen!
Han Wilmink combineert preken en koken
het levenseinde doe je samen'
THEMA
7
Het levenseinde
24
Huisarts Johan Minderhoud over het levenseinde: 'Samen wordt het lijden draaglijker'
Achtergrond: Hoe ga je om met de angst voor de dood?
GENIETEN
2 6 11 27 28 31
Welkom Puzzel Natuur: Wonderlijke wezens Mijn verzameling Spys & drank: Ceder en cipres Kunst
GELOVEN
14 17
20
Bronwater: De laatste vijand verslagen E-pastor: Mag ik een eed zweren? Kookdominee Han Wilmink: ‘In de Bijbel wordt heel wat afgegeten’
COLUMNS
3
13 23 32
Voorwoord Thea Westerbeek Column Luc Tanja Column Hans van Ark Column Paulien Schonewille
EN OOK 4 Lezersaanbieding 19 De lezer
30
33 34 35 36
Post Boeken Vervolgverhaal Colofon en vooruitblik Dichterbij 5
PORTRET
Leven en dood zijn in Gods hand, gelooft huisarts Johan Minderhoud
̒PRAAT OP TIJD MET ELKAAR OVER HET EINDE’ 7
'Vertel elkaar welke waarde de ander toevoegt aan je leven'
8
PORTRET
Tekst Wilma Kapitein • Beeld Kees Muizelaar
Naar het leven én naar de dood kun je op heel verschillende manieren kijken. Dat leerde huisarts Johan Minderhoud door zijn werk in verschillende culturen. Nemen we zoveel mogelijk zélf de regie? Of gaan we het samen aan?
Boven de piano een batik wandkleed met Afrikaanse muziekinstrumenten erop. Twee tropische sisalschalen aan de muur. En in de boekenkast een houten beeldje van een moeder met een kindje in een draagdoek op haar rug. In de woonkamer van Johan Minderhoud (51) zie je meteen dat hij zijn jeugd doorbracht in Zuid-Afrika en later met zijn vrouw als tropenarts in Zimbabwe werkte. Pijn aanraken Johan Minderhoud (51) is getrouwd met Janita en vader van drie jongvolwassen kinderen. Hij werkt als huisarts in Hoogeveen. Zijn vrouw Janita is specialist ouderengeneeskunde en huisarts in Dedemsvaart. Zijn werk als huisarts was de afgelopen anderhalf jaar vanwege corona „compleet anders”, zegt hij. „Ik miste de persoonlijke ontmoeting.” Veel diagnoses vonden via de telefoon plaats. Maar „door een patiënt lichamelijk te onderzoeken kun je zijn of haar pijn aanraken. De patiënt kan zich hierdoor beter begrepen voelen. Dat kan bijdragen aan de acceptatie van het probleem en soms zelfs aan een begin van genezing.” Wilde je altijd al huisarts worden? „Van mijn derde tot mijn zestiende woonden we als gezin in Zuid-Afrika. Mijn vader was daar landbouwkundige in een arm gebied met zwarte Zuid-Afrikanen en hij gaf er les aan de bijbelschool. Mijn moeder was actief in het vrouwenwerk. Ik kreeg mee dat je niet alleen voor jezelf leeft, maar ook voor anderen. In het zendingsziekenhuis zag ik dat mensen in armoede minder kans hadden op goede medische zorg. Ik dacht: waarom zou ik niet een paar jaar van mijn leven geven aan hen die het hard nodig hebben? Ik wilde graag eerst als
tropenarts werken en me dan in Nederland specialiseren als huisarts.” Hij lacht breed. „Gelukkig had Janita dezelfde droom.” Cultuurschok Je hebt zes jaar met je gezin in Zimbabwe gewoond. Wat vond je er moeilijk, wat mooi? „Ik vond het moeilijk dat heel veel mensen stierven aan aids. Er waren nog geen hivremmers die betaalbaar waren voor Afrika. De enorme ontwrichting door aids raakte me. Net als de tragiek van slecht landsbestuur, want dat bemoeilijkte de uitvoering van de gezondheidszorg. Mooi vond ik de veerkracht van de Zimbabwanen. Ondanks ellendige omstandigheden maakten ze plezier met elkaar. Ze waren heel geduldig en blij als ze geholpen werden. Ze klaagden weinig, het was dankbaar werk.” De overgang naar Nederland was voor hem (opnieuw) een enorme cultuurschok. „In Zimbabwe kon je slechts beperkt brood kopen, hier is enorm veel keus! De leefstijl in Nederland is veel meer gehaast. Wat ik fijn vind, is dat ik nu op een dieper niveau gesprekken kan voeren met patiënten, omdat ik de taal beheers. En het is een zegen dat hier zo veel mogelijkheden zijn. Je komt weleens op een wachtlijst, maar er wordt altijd naar een oplossing gezocht.” Angsten wegnemen Als huisarts heb je regelmatig te maken met het levenseinde. Waar worden mensen mee geconfronteerd? „Als je ongeneeslijk ziek bent, ga je nadenken over het laatste stukje van je levensweg. Over de lichamelijke gevolgen: wat als ik veel pijn krijg en misselijk word? Over het psychosociale aspect: zal ik de controle verliezen, word ik mijn geliefden niet te veel tot last? 9
PORTRET
En over de spirituele kant: Is er leven na de dood? Welke krachtbronnen buiten mezelf geven me steun?”
uiteindelijke wens van de patiënt. Bij een euthanasiewens verwijs ik door naar een andere arts of naar de Levenseindekliniek.”
‘Wees
Hoe ga je in op vragen en angsten? „Mensen zien vaak op tegen pijn en benauwdheid, tegen afhankelijkheid van anderen. Deze angsten probeer ik weg te nemen met een goede uitleg over pijnbestrijding. De bedoeling van deze palliatieve zorg is dat iemand zich comfortabel voelt. Als gewone medicijnen de klachten niet meer kunnen verlichten, kan de patiënt in diepe slaap worden gebracht (sedatie). Hij voelt dan geen pijnprikkels meer en overlijdt op een natuurlijke manier. Maar het gaat ook om de vraag wat er nog goed afgerond moet worden. Zijn er nog dingen die uitgepraat of hersteld moeten worden?”
Hoe kijken mensen in Afrika aan tegen het levenseinde? Kunnen wij daar wat van leren? „Religie speelt er een belangrijke rol. Het leven is van God, dat geef je niet uit handen. Men ziet ouderen als heel waardevol, als wijze mensen aan wie je tot het einde toe om raad vraagt. En als het niet meer gaat, zorgt de hele gemeenschap voor een oudere. Als we in Nederland ook zo omgingen met onze ouderen, zou dat voor veel mensen een positief effect kunnen hebben op hun beleving van die laatste jaren.”
je diepste
Wat kan een valkuil zijn bij het nadenken over het levenseinde? „Dat alleen de lichamelijke moeiten je keuzes bepalen. Denk bijvoorbeeld aan iemand die euthanasie wil omdat hij alleen nog op bed kan liggen en niet meer zelf kan eten en drinken. Achter die wens schuilt vaak een diepere nood: de angst om de regie te verliezen, om in de steek gelaten te worden. Voor een arts en de familie is het dus van belang om door te vragen en goed te luisteren naar de patiënt. Waar mogelijk kunnen zij dan zorgen wegnemen en kan de patiënt de innerlijke ruimte krijgen om te sterven. Hoe de familie omgaat met het lijden en het levenseinde, is van invloed op de draag baarheid ervan. In bijvoorbeeld de Molukse gemeenschap verzorgt de hele familie de zieke. De patiënt ervaart dat het zorgen niet als moeite gezien wordt en dat hij of zij de ander niet tot last is.” Niet alleen Hoe kijk je aan tegen de trend om de regie over het sterven in eigen hand te nemen? „Helemaal zelf beslissen kan druk opleveren, want zo'n besluit heeft veel invloed op de mensen om je heen. Euthanasie bijvoorbeeld is heel abrupt. Wanneer je samen kunt toegroeien naar een levenseinde, is dat een natuurlijk proces. Je hoeft het dan niet alleen te doen. Maar als huisarts respecteer ik de 10
eerlijk over angsten’
Samen lijden Je bent huisarts en christen. Wat geeft jou houvast voor het lijden dat je tegenkomt? „Ik zie het leven als een geschenk van God, iets heiligs. Ook ons sterven is in Gods hand. Ons lijden is deel van het proces naar de uiteindelijke verlossing, de barensweeën. Maar die hoeven we niet zonder hulp door te maken. In de Bijbel staat: als een lid lijdt, lijden alle leden mee. Wanneer het mogelijk is om present te zijn in het leven en het lijden van de ander, om als christenen samen te bidden, maakt dat het lijden draaglijker. Er is voldoende bewijs dat liefdevolle aanwezigheid, echt luisteren, muziek en zingen de pijn verminderen. En God belooft dat Hij ons nooit alleen zal laten.” Wat zou je de lezers willen meegeven? „Praat op tijd met elkaar over wat je wilt bij het levenseinde. Wees eerlijk over je diepste angsten. En vertel elkaar welke waarde de ander toevoegt aan je leven. Als ook het laatste stuk van het leven als zinvol wordt ervaren, kun je meer aan en heb je meer levensvreugde.”
Johan Minderhoud, huisarts in Hoogeveen, is getrouwd met Janita. Hij leest in zijn vrije tijd graag literaire romans en filosofische non-fictie. Hij geniet van zijn pianolessen en gaat graag de natuur in voor een wandeling. Tijdens de zomervakantie trekt hij met zijn gezin het liefst de bergen in.
BRONWATER
De laatste vijand is de dood. Dat schrijft Paulus in 1 Korintiërs 15:26. Zo ervaren veel mensen de dood ook: een bittere, onbarmhartige vijand. En toch heeft God het laatste woord. Wat betekent dat?
DE LAATSTE VIJAND IS VERSLAGEN – en God belooft ons het leven! k denk aan de vader en moeder die twee kinderen een jaar na elkaar, niet lang na hun geboorte, verloren aan de dood. Samen droegen ze de mandjes met hun gestorven kindjes naar het graf. De vader pakte in het grafje het mandje aan van de moeder en vertrouwde het toe aan de aarde. De tweede keer zongen ze als familie: ’k Stel mijn vertrouwen op de Heer, mijn God, want in zijn hand ligt heel mijn levenslot. Hem heb ik lief, zijn vrede woont in mij. ’k Zie naar Hem op en ’k weet: Hij is mij steeds nabij. Opwekking 42
Wie
achterblijft, kan niet altijd voorbij het
Ik sla mijn ogen op en zie de hoge bergen aan, waar komt mijn hulp vandaan? Mijn hulp is van mijn Here, die dit alles heeft geschapen. Mijn herder zal niet slapen. Psalm 121:1
De dood is de laatste vijand. Een bittere, harde, onbarmhartige vijand vaak voor wie de strijd moet aangaan, en zonder mededogen voor wie achterblijft. Maar wie deze vijand tegemoet treedt met God, in de naam van Jezus, mag weten en geloven dat God het laatste woord heeft.
verdriet zien
Dat is zingen boven dood en graf uit. Dat is zingen in vertrouwen op God. 14
Verstomd Een moeder, niet zo oud en nog erg nodig voor haar kinderen, sterft plotseling. Ontredderd en verstomd blijft het gezin achter. Bij het graf stelt de vader voor om Psalm 121:1 te zingen:
Tekst Gera Mateman • Beeld Dreamstime
Zijn woord geeft kracht en geborgenheid aan hen die de dood onder ogen moeten zien. En voor wie achterblijven, is het een woord van troost, oneindige liefde en uitzicht. Vrede in ons hart Het is niet altijd zomaar vrede in ons hart wanneer we het leven, en hen die ons lief zijn, moeten loslaten. We mogen ons daarin getroost weten door de Heer Jezus Christus. Hij heeft keer op keer geprobeerd om er met zijn leerlingen over te praten dat Hij zou sterven. Ze wilden er niets van horen, wuifden het weg. Hoe eenzaam, hoe onbegrepen moet Hij zich gevoeld hebben. Tot tweemaal toe bad Hij. ‘Och Vader, laat deze drinkbeker toch aan Mij voorbijgaan,’ smeekte Hij. Maar Hij wist ook dat dat niet aan Hem was, maar aan zijn Vader: ‘Uw wil geschiede.’ En toen Hij stervend aan het kruis hing, riep Hij in wanhoop: ‘Mijn God, mijn God, waarom hebt U Mij verlaten?’ Nee, ook voor onze Heer was er niet zomaar vrede met wat zou komen. Toch kon Hij, in vertrouwen op God, ten slotte zeggen: ‘Vader, in Uw handen beveel Ik mijn Geest.’ Goede Vrijdag liep uit op Pasen en de wereld mocht weten dat het Leven sterker is dan de dood, dat het Licht het duister overwint en dat de laatste vijand verslagen is.
Troost en liefde Wie achterblijft , kan niet altijd voorbij het verdriet zien. Gemis en heimwee, de open wond van het hart en de pijn aan de ziel hebben tijd nodig. Dat is grond die omstanders niet zomaar mogen betreden. Omdat het heilige grond is – waar alleen met alle zorgvuldigheid, tederheid en omzichtigheid aan geraakt mag worden. Opdat het verdriet, de wond en de pijn niet vergroot worden. Soms is er dan, voortgekomen uit een liefdevol hart, een lied, een bijbelwoord, een gedicht dat kan troosten. Dan is er de trouwe, onvoorwaardelijke nabijheid van een mens met een luisterend oor en een open hart. Of het gebed van medegelovigen om troost en liefde van onze Heer. Met die troost en liefde wil Hij ons verder doen kijken dan de diepte van het graf. Dit geeft ons uitzicht op de werkelijkheid van het Nieuw Jeruzalem. Daar mogen we soms, in een moment van grote genade, al even van proeven. Het is de werkelijkheid van het Vaderhuis met de vele woningen, van God die onder de mensen woont. Het besef dat de Heer onze tranen uit onze ogen zal wissen. Het uitzicht dat er geen dood, rouw, jammerklacht of pijn meer zal zijn, omdat al deze dingen voorbij zullen gaan. Over dood en graf heen mogen we naar deze belofte reiken, verlangen en uitzien.
Hij wi� ons
verder doen kijken dan
UIT DE BIJBEL Maar Jezus zei: ‘Ik ben de opstanding en het leven. Wie in Mij gelooft zal leven, ook wanneer hij sterft, en ieder die leeft en in Mij gelooft zal nooit sterven. Geloof je dat?’ Johannes 11:25-26
OVERDENKEN EN DOEN 1
Waaraan ontleen jij troost en bemoediging?
2
Op welke manier geef jij troost en bemoediging?
de diepte van het graf
Bid elke dag voor iemand, en zie regelmatig om naar iemand die eenzaam of verdrietig is. 3
VERDER LEZEN Psalm 23:4 Romeinen 8:38-39 Openbaring 21:1-5
Verslagen Ja, de dood ís de laatste vijand, maar door de opstanding van Jezus Christus is hij verslagen door God. Daar mogen we verzekerd van zijn. Nu jaagt de dood geen angst meer aan, want alles, alles is voldaan. Wie in geloof op Jezus ziet, die vreest voor dood en duivel niet. Want nu de Heer is opgestaan, nu vangt het nieuwe leven aan! Evangelische Liedbundel 122 15