Revista 24

Page 1

Gesti—n empresarial

ClaudiaÊLuc’aÊPe–aÊPineda1,Ê2

RESUMEN

ABSTRACT

LaÊ investigaci—nÊ realizadaÊ evalœaÊ elÊ efectoÊ queÊ produceÊ enÊ elÊ mercadoÊ deÊ valoresÊ ColombianoÊ debidoÊ aÊ laÊ problem‡ticaÊ ColomboÊ Venezolana,Ê tomandoÊ comoÊ indicadoresÊ deÊ an‡lisisÊ SH IHZL SH PUÅHJP}U LS [PWV KL JHTIPV yÊelÊIGBC,ÊfueronÊtomadosÊcomoÊbaseÊ deÊan‡lisisÊlosÊa–osÊ2000,Ê2001,2002,Ê 2003,2004,2005,Ê2006ÊyÊ2007.

TheÊ realizedÊ researchÊ evaluatesÊ theÊ effectÊ thatÊ VenezuelanÊ producesÊ onÊ theÊColombianÊstockÊmarketÊdueÊtoÊtheÊ problematicÊColombo,ÊtakingÊtheÊbaseÊ HZ PUKPJH[VYZ VM HUHS`ZPZ [OL PUÅH[PVU theÊtypeÊofÊchangeÊandÊtheÊIGBC,ÊtheyÊ wereÊ takenÊ asÊ aÊ baseÊ ofÊ analysisÊ theÊ yearÊ 2000,Ê 2001,Ê 2002,Ê 2003,Ê 2004,Ê 2005,Ê2006ÊandÊ2007.

PalabrasÊclave:Êefecto,Êmercado,ÊproISLTm[PJH PUÅHJP}U

KeyÊwords:Êeffect,Êmarket,Êproblematic,Ê PUÅH[PVU

INTRODUCCIîN

LaÊ incertidumbreÊ yÊ elÊ nerviosismoÊ porÊ LS JVUÅPJ[V KPWSVTm[PJV JVU =LULa\LSH yÊEcuadorÊcontagiaronÊconÊfuerzaÊaÊlaÊ BolsaÊ deÊ ValoresÊ deÊ Colombia,Ê laÊ bolsaÊ presentaÊ unÊ retrocesoÊ delÊ 6,93%,Ê siendoÊlaÊdeÊayerÊlaÊpeorÊca’daÊenÊvariosÊmeses:Ê4,51%.Ê(RetursÊPanorama,Ê 2003).Ê ElÊ ’ndiceÊ IgbcÊ seÊ desplom—Ê laÊ v’speraÊaÊ8.564,61Êpuntos,ÊenÊunaÊjornadaÊ duranteÊ laÊ cualÊ losÊ t’tulosÊ deÊ lasÊ textilerasÊ Coltejer,Ê EnkaÊ yÊ Fabricato,Ê queÊ tienenÊ importantesÊ negociosÊ enÊ Venezuela,Ê fueronÊ losÊ m‡sÊ perjudicadosÊporÊlaÊcrisis.Ê

LasÊrelacionesÊpol’ticas,Êecon—micasÊyÊ socialesÊ conÊ nuestrosÊ vecinosÊ sonÊ deÊ granÊ importanciaÊ yÊ merecenÊ tratarseÊ conÊ diplomaciaÊ puestoÊ queÊ estoÊ traeÊ implicacionesÊgravesÊparaÊlaÊeconom’a.

Economista,ÊCandidataÊaÊ Mag’sterÊenÊEconom’a,Ê 7VU[PÄJPH <UP]LYZPKHK 1H]LYPHUH GrupoÊdeÊinvestigaci—nÊ CEAYF.ÊCorreoÊelectr—nico:Ê claudiapenapineda@yahoo.es 1Ê

2Ê EnÊelÊprocesoÊparticiparonÊ enÊcalidadÊdeÊasistentesÊdeÊ investigaci—nÊlosÊestudiantes:Ê LilianaÊGuzm‡nÊRubio,ÊDavidÊ GiovanniÊOcampoÊTejada,ÊLuzÊMilaÊ OrtizÊCarranza,ÊM—nicaÊRia–o,Ê LuzÊAmparoÊZabalaÊReyes,Ê 1VUUH[OHU AHYHaH 4LKPUH

ElÊ mercadoÊ deÊ capitalesÊ seÊ debilit—,Ê aÊ pesarÊqueÊVenezuelaÊnoÊtieneÊunaÊeconom’aÊtanÊfuerteÊcomoÊlaÊdeÊColombiaÊ peroÊ susÊ riesgosÊ pol’ticosÊ hacenÊ queÊ traspaseÊ lasÊ fronterasÊ yÊ afecteÊ aÊ ColombiaÊaumentandoÊsuÊSpread.ÊColombia,ÊmantuvoÊalÊalzaÊlosÊnivelesÊdeÊriesNV WLYV [VKV M\L WVY LS JVUÅPJ[V JVU EcuadorÊ yÊ VenezuelaÊ especialmente.Ê LaÊbolsaÊdeÊvaloresÊdeÊColombiaÊcay—Ê 2Ê puntosÊ porcentualesÊ porÊ ŽstosÊ choquesÊpol’ticos.

LaÊacci—nÊpeorÊlibradaÊfueÊlaÊdeÊColtejerÊ laÊ cualÊ seÊ desvaloriz—Ê enÊ 16,39%,Ê enÊtantoÊqueÊlaÊdeÊFabricatoÊloÊhizoÊenÊ 9,32%.ÊLaÊjornadaÊtuvoÊunaÊcaracter’sticaÊanormal:ÊnoÊhuboÊalzaÊenÊningunoÊdeÊ

Gesti—n empresarial

losÊ preciosÊ deÊ todasÊ lasÊ accionesÊ queÊ TenerÊ unÊ mayorÊ acercamientoÊ yÊ an‡linegociaÊlaÊbolsa. ZPZ JVU [VKHZ SHZ ]HYPHISLZ ÄUHUJPLYHZ macroecon—micasÊ yÊ coyunturalÊ direcLosÊ nœmerosÊ sonÊ contundentes:Ê lasÊ cionaÊ aÊ establecerÊ elÊ objetivoÊ generalÊ textilerasÊrepresentanÊelÊ53%ÊdeÊlasÊex- queÊ es,Ê analizarÊ laÊ volatilidadÊ delÊ merportacionesÊ colombianasÊ noÊ tradicio- cadoÊdeÊcapitalesÊcolombianoÊyÊlaÊtasaÊ nales,Ê loÊ cualÊ dejaÊ verÊ evidentementeÊ KL PU[LYtZ WVY LMLJ[VZ KL SVZ JVUÅPJ[VZ lasÊ implicacionesÊ delÊ rompimientoÊ deÊ ColomboÊVenezolanos. lasÊ relacionesÊ comercialesÊ conÊ esosÊ pa’sesÓ,Ê advirti—Ê queÊ enÊ laÊ medidaÊ enÊ *VU SVZ ZPN\PLU[LZ VIQL[P]VZ LZWLJxÄJVZ! queÊ lasÊ noticiasÊ negativasÊ siganÊ lle- (UHSPaHY SHZ Å\J[\HJPVULZ KL SH [HZH gandoÊdesdeÊEcuadorÊyÊVenezuela,ÊÒlaÊ deÊinterŽsÊdelÊa–oÊ2000ÊalÊ2008. volatilidadÊser‡ÊlaÊconstanteÊenÊelÊmer- +L[LYTPUHY SH Å\J[\HJP}U KLS TLYJHcadoÊ accionario,Ê aunqueÊ lasÊ textilerasÊ doÊdeÊcapitalesÊduranteÊestosÊa–os. continuar‡nÊsiendoÊlasÊm‡sÊcastigadasÊ (UHSPaHY SH L]VS\JP}U KLS JVUÅPJ[V WVY LS HJ[\HS JVUÅPJ[V ColomboÊ VenezolanoÊ yÊ losÊ efectosÊ enÊ SVZ ZLJ[VYLZ ÄUHUJPLYVZ *VTV ZL ]L LS JVUÅPJ[V *VSVTIV =L- Ê DeterminarÊ elÊ impactoÊ queÊ tieneÊ elÊ nezolanoÊ afecta,Ê laÊ bolsaÊ deÊ ValoresÊ JVUÅPJ[V LU LS TLYJHKV KL JHWP[HSLZ @ yÊ especialmenteÊ elÊ mercadoÊ deÊ capi- laÊimportanciaÊqueÊtieneÊesteÊsectorÊenÊ tales.Ê PorÊ talÊ raz—nÊ surgeÊ elÊ siguienteÊ laÊeconom’aÊespecialmenteÊenÊelÊPIB. interrogante. MƒTODO ¦,S JVUÅPJ[V *VSVTIV =LULaVSHUV afectaÊ laÊ tasaÊ deÊ interŽsÊ yÊ elÊ mercadoÊ SeÊtomaronÊlosÊhechosÊm‡sÊrelevantesÊ deÊcapitalesÊcolombianos? deÊ2000-Ê2007ÊyÊconÊbaseÊenÊestosÊda[VZ ZL HZVJPHYVU H SHZ Å\J[\HJPVULZ LU ColombiaÊcadaÊd’aÊseÊenfrentaÊaÊcoyun- Bolsa,ÊtipoÊdeÊcambio,ÊPIBÊDEÊVenezueturasÊm‡sÊfuertesÊenÊsuÊeconom’aÊporÊ laÊyÊColombia.ÊEsÊunaÊinvestigaci—nÊdeÊ distintosÊ factoresÊ (pol’ticos,Ê sociales,Ê JVY[L J\HU[P[H[P]V WVYX\L ZL PKLU[PÄJH SH extranjeros),Ê queÊ est‡nÊ afectandoÊ conÊ PUMVYTHJP}U KL \UH THULYH J\HU[PÄJHmayorÊproporci—nÊtodosÊlosÊmercados,Ê ble.Ê SeÊ buscaÊ analizarÊ losÊ efectosÊ queÊ yÊ haciendoÊ m‡sÊ vulnerableÊ elÊ TipoÊ deÊ tieneÊelÊtipoÊdeÊcambioÊsobreÊelÊmercacambioÊyÊlaÊtasaÊdeÊinterŽsÊyÊelÊnivelÊdeÊ doÊ deÊ capitales.Ê LosÊ instrumentosÊ queÊ riesgo.Ê(Zuluaga,Ê2008). \[PSPaHTVZ ZVU KPHNYHTHZ ` NYmÄJVZ

9

Gesti—n empresarial

paraÊrepresentarÊelÊcomportamientoÊdeÊ lasÊvariablesÊdeÊestudio.ÊLosÊinstrumentosÊlosÊdatosÊarrojadosÊporÊelÊBancoÊdeÊ laÊ RepœblicaÊ yÊ laÊ BolsaÊ deÊ ValoresÊ deÊ Colombia.Ê SeÊ recolect—Ê informaci—nÊ deÊ

diferentesÊ fuentesÊ comoÊ delÊ BancoÊ deÊ Venezuela,Ê Colombia,Ê DANE,Ê MinisterioÊ deÊComercioÊExteriorÊdeÊlosÊa–osÊ20002007,ÊluegoÊseÊtabul—ÊlaÊinformaci—nÊparaÊ montarÊlosÊmodelosÊecon—micos.

RESULTADOS VENEZUELAÊA„OÊ2000-Ê2002 ;()3( ,]VS\JP}U KL SH PUÅHJP}U KLS ¶ 2001

2002

12.30Ê%

31.20Ê%

Fuente:ÊDresdnerÊBankÊLatieinemerikaÊA.G,ÊBancoÊdoÊBrasil,Êipsnoticias.com

;()3( +L PUÅHJP}U KLS

Fuente:ÊBancoÊdeÊlaÊRepœblicaÊdeÊVenezuela.

Gesti—n empresarial

11

Fuente:ÊBancoÊdeÊlaÊRepœblicaÊdeÊVenezuela.

ElÊ ’ndiceÊ deÊ preciosÊ subi—,Ê adicionalmenteÊ losÊ preciosÊ delÊ petr—leoÊ hacenÊ queÊ seÊ incrementeÊ considerablementeÊ SH PUÅHJP}U LS [\]V SH TH`VY WHY[P-

cipaci—n,ÊlaÊreevaluaci—nÊdelÊBol’varÊseÊ increment—ÊgraciasÊaÊlaÊexpansi—nÊmonetariaÊhechaÊporÊelÊgobiernoÊchavista.Ê (Bottone,Ê2000).

;()3( +LS [PWV KL *HTIPV =LULaVSHUV

Fuente:ÊBancoÊdeÊlaÊRepœblicaÊdeÊVenezuela.

Gesti—n empresarial

ELÊtipoÊdeÊcambioÊaumenta,ÊdebidoÊalÊincrementoÊalÊriesgoÊenÊVenezuelaÊloÊqueÊ haceÊqueÊexistaÊfugaÊdeÊcapitalesÊyÊelÊprecioÊdelÊd—larÊsuba. ;()3( +LS 70) =LULaVSHUV

70) 5VTPUHS TPSSVULZ KL <: A–o

MillonesÊdeÊ D—lares

Variaci—nÊPorcentualÊ anualÊdelÊPIB

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

48.393,00ĂŠUSD 53.392,00ĂŠUSD 60.409,00ĂŠUSD 59.868,00ĂŠUSD 58.359,00ĂŠUSD 77.430,00ĂŠUSD 70.538,00ĂŠUSD 85.845,00ĂŠUSD 91.339,00ĂŠUSD 97.978,00ĂŠUSD 117.153,00ĂŠUSD 122.910,00ĂŠUSD 92.889,00ĂŠUSD 83.442,00ĂŠUSD 112.800,00ĂŠUSD 143.443,00ĂŠUSD 181.608,00ĂŠUSD 236.390,00ĂŠUSD 334.726,00ĂŠUSD

6,5ĂŠ% 9,7ĂŠ% 6,1ĂŠ% 0,3ĂŠ% -2,3ĂŠ% 4ĂŠ% -0,2ĂŠ% 6,4ĂŠ% 0,3ĂŠ% -6ĂŠ% 3,7ĂŠ% 3,4ĂŠ% -8,9ĂŠ% -7,7ĂŠ% 17,9ĂŠ% 9,4ĂŠ% 10,3ĂŠ% 8,4ĂŠ%

<U PUJYLTLU[V KL SVZ WYLJPVZ KLS WL[Y}SLV OHJL YLJ\WLYHY SH LJVUVTxH WHYH LS 2000ÊyÊ2001. EsÊimportanteÊresaltarÊqueÊlosÊa–osÊsiguientesÊlaÊeconom’aÊdependeÊdelÊcomportamientoÊdelÊingresoÊpetroleroÊyÊsecundariamenteÊlaÊefectividadÊdeÊlaÊrecaudaci—nÊ ÄZJHS

Gesti—n empresarial

COLOMBIAÊ ;()3( +LS ;PWV KL *HTIPV *6364)0( 0.)*

ParaÊelÊa–oÊ2000ÊColombiaÊcontabaÊconÊtresÊbolsasÊdeÊvaloresÊqueÊeranÊlaÊdeÊ )VNV[m 0)) SH J\HS JVU[HIH JVU HJJPVULZ LZWLJxÄJHZ PUZJYP[HZ LU SH )VSZH KL Bogot‡,ÊdondeÊpredominanÊlosÊt’tulosÊdeÊInstitucionesÊFinancieras. LaÊbolsaÊdeÊMedell’nÊqueÊeraÊIBOMEDÊqueÊcontabaÊconÊtodasÊlasÊaccionesÊinscritasÊenÊlaÊbolsaÊdeÊMedell’n,ÊyÊlaÊterceraÊeraÊlaÊbolsaÊdeÊoccidenteÊIBO,ÊdespuŽsÊ delÊa–oÊ2000ÊseÊconvirtieronÊenÊunaÊsolaÊbolsaÊllamadaÊBBC. ;()3( +LS 0.)* *6364)0(

13

Gesti—n empresarial

ParaÊelÊ2001ÊelÊtipoÊdeÊcambioÊcerr—ÊelÊa–oÊalÊalza,ÊgenerandoÊincrementosÊenÊlaÊ cantidadÊdeÊaccionesÊyÊdeÊigualÊformaÊenÊlosÊinversionistas. ;()3( +LS 0.)* *6364)0(

ElÊincrementoÊdeÊlaÊbursatilidadÊfueÊmuch’simoÊmayorÊqueÊenÊelÊa–oÊanterior,ÊaÊpeZHY KL SVZ JVUÅPJ[VZ JVU =LULa\LSH SH IVSZH H\TLU[} JVUZPKLYHISLTLU[L ;()3( =LY ;PWV KL *HTIPV *6364)0(

Gesti—n empresarial

ParaÊesteÊa–oÊelÊtipoÊdeÊcambioÊdisminuy—ÊlaÊtasaÊdeÊinterŽs,ÊperoÊporÊlaÊllegadaÊdeÊ JHWP[HSLZ L_[YHUQLYVZ LZWLJPHSTLU[L KL ,, << ;()3( +LS 0.)* =: +Ô3(9 *6364)0(

ParaÊesteÊa–oÊelÊvalorÊdelÊIGBCÊesÊmayorÊqueÊelÊprecioÊdelÊd—larÊporÊloÊtantoÊelÊcomportamientoÊdelÊd—larÊesÊinversamenteÊproporcionalÊalÊvalorÊdeÊlaÊtasaÊdeÊinterŽs. ;()3( +LS 0.)* *6364)0(

15

Gesti—n empresarial

7HYH LS LS TLYJHKV KL JHWP[HSLZ ZL YLJPLU[L KLIPKV H SH JYPZPZ LU ,, << THZ noÊporÊlaÊcrisisÊVenezolana. ;()3( +LS ;PWV KL *HTIPV *VSVTIPH

ParaÊesteÊa–o,ÊlaÊbolsaÊdeÊvaloresÊsigui—Ê creciendoÊ viŽndoseÊ movimientosÊ grandesÊperoÊsuÊefectoÊseÊdebeÊaÊlaÊtasaÊdeÊ interŽsÊ yÊ aÊ laÊ entradaÊ deÊ capitalesÊ extranjeros. Ê LaÊproblem‡ticaÊconÊVenezuelaÊnoÊafect—ÊdirectamenteÊaÊlaÊbolsaÊdeÊvalores,ÊnoÊ tieneÊefectoÊdirecto.

buenoÊ sobreÊ todoÊ paraÊ laÊ comercializaci—nÊ deÊ todaÊ claseÊ deÊ bienes.Ê ParaÊ estosÊa–osÊnoÊseÊvenÊproblemasÊconÊlaÊ bolsaÊ deÊ valoresÊ deÊ ColombiaÊ puestoÊ X\L ZL KH SH \UPÄJHJP}U KL SH TPZTH ` UV [PLUL KLTHZPHKH PUÅ\LUJPH =LULa\LSH enÊnuestroÊmercadoÊdeÊcapitales.

DISCUSIîN

ÊElÊtipoÊdeÊcambioÊseÊempiezaÊaÊdevaluar,ÊdeÊlaÊmismaÊmaneraÊlaÊtasaÊdeÊinterŽsÊseÊincrementa,ÊelÊmercadoÊdeÊcapitalesÊ(IGBC)ÊseÊincrementa,ÊperoÊnoÊporÊ efectosÊ deÊ Venezuela,Ê sinoÊ porÊ laÊ tasaÊ deÊinterŽsÊyÊlaÊproblem‡ticaÊmundial.

AÊcontinuaci—nÊseÊpresentanÊelÊresultadoÊhist—ricoÊyÊsucedidoÊenÊcadaÊa–o.Ê (j6 EnÊVenezuelaÊparaÊlosÊa–osÊ2000,Ê2001,Ê 2002,Ê2003,ÊseÊvioÊunÊincrementoÊenÊlaÊ explotaci—nÊ delÊ petr—leoÊ estoÊ hizoÊ queÊ laÊeconom’aÊcreciera,ÊperoÊlosÊconstan[LZ WYVISLTHZ PUÅHJPVUHYPVZ OHJLU X\L elÊBol’varÊseÊrevalœeÊyÊacudanÊaÊimportarÊmateriasÊprimas,ÊparaÊColombiaÊfueÊ

A„OÊ2004

A–oÊ2005-2006 ,U LZ[VZ H|VZ ÄUHSLZ KLS WYPUJPpiosÊ deÊ 2006,Ê HugoÊ Ch‡vezÊ amenazaÊ conÊretirarseÊdeÊlaÊCANÊ(ComunidadÊAndinaÊdeÊNaciones),ÊestoÊgeneraÊsensibilidadÊenÊelÊmercadoÊdeÊbienesÊyÊserviciosÊ

Gesti—n empresarial

17

3H[PUVHTLYPJHUVZ WLYV KLÄUP[P]HTLU[L raronÊ beneficiosÊ paraÊ nuestroÊ pa’s,Ê nuestraÊ bolsaÊ creceÊ comoÊ noÊ loÊ hab’aÊ esÊ diferenteÊ laÊ problem‥ticaÊ delÊ d—hechoÊenÊ10Êa–os. larÊ queÊ haceÊ queÊ lasÊ exportacionesÊ disminuyanÊdeÊvalor,ÊperoÊenÊrealidadÊ ElÊtipoÊdeÊcambioÊColombianoÊpersisteÊaÊ hayÊ a–osÊ buenosÊ comoÊ otrosÊ regulaÊbaja,ÊperjudicandoÊdeÊestaÊmaneraÊlaÊ lares.Ê EnÊ elÊ a–oÊ 2007Ê cuandoÊ cierraÊ comercializaci—nÊinterna. fronteraÊafect—ÊelÊcomercioÊperoÊm‥sÊ elÊdeÊVenezuela. A–oÊ2007 NuestraÊbolsaÊdeÊValoresÊcreceÊcomoÊseÊ HugoÊ Ch‥vezÊ cierraÊ laÊ frontera,Ê seÊ venÊ veÊenÊlosÊresultadosÊaÊpesarÊdeÊlaÊprolosÊefectosÊtantoÊenÊColombiaÊyÊenÊVe- blem‥ticaÊVenezolana.Ê nezuela,ÊperoÊnuestraÊeconom’aÊenÊbolsaÊsigueÊcreciendo. LosÊ datosÊ obtenidos,Ê muestranÊ queÊ elÊ mercadoÊdeÊvaloresÊcolombianoÊnoÊtieCONSOLIDACIÎNÊDEÊRESULTADOS neÊefectosÊdirectos,ÊporÊelÊcontrario,ÊlosÊ indicadoresÊdeÊlaÊbolsaÊmuestranÊunÊinAnalizandoÊtodosÊlosÊresultadosÊnosÊ crementoÊbienÊimportante. damosÊ cuentaÊ queÊ duranteÊ elÊ rangoÊ deÊ estosÊ a–os,Ê losÊ problemasÊ pol’ti- AdicionalmenteÊ seÊ encontr—Ê queÊ esteÊ cosÊconÊCh‥vezÊhanÊafectadoÊaÊCo- JVUÅPJ[V NLULYH PUJYLTLU[VZ MYLJ\LU[LZ lombiaÊperoÊnoÊenÊtodos,ÊpuestoÊqueÊ enÊ laÊ tasaÊ deÊ interŽsÊ ColombianaÊ yÊ enÊ seÊ veÊ claramenteÊ queÊ alÊ aumentarÊ mercadoÊdeÊbienesÊyÊserviciosÊperoÊnoÊ VenezuelaÊ lasÊ importacionesÊ gene- enÊtodosÊlosÊa–osÊanalizados.

REFERENCIAS Bottone,ÊRobertÊ(2000).ÊVenezuelaÊenÊ2000:ÊElÊa–oÊdeÊtransici—n.Ê En:Êwww.Veneconomia.comÊ

RetursÊ PanoramaÊ (2003).Ê Econom’aÊ Venezolana.Ê Venezuela,Ê diciembreÊ12ÊdeÊ2003.ÊEn:Êhttp://www.aporrea.org.

*mYKLUHZ 1\SPmU ,S TLYJHKV )\YZm[PS *VSVTIPHUV 9L[YVJLKL WVY JVUĂ…PJ[V JVU =LULa\LSH ` ,J\HKVY *HSP KL THYaV KL En:ĂŠhttp://www.elpais.com.co.ĂŠ

Zuluaga,Ê ÎscarÊ (2008).Ê MinistroÊ deÊ HaciendaÊ yÊ CrŽditoÊ Pœblico.Ê Publicaci—n,ÊPanoramaÊecon—mico.Ê15ÊdeÊabrilÊdeÊ2008,ÊProexportÊ Colombia.

Educaci—n y sociedad

HŽctorÊManuelÊCortŽsÊSalazarÊ1,Ê2 RESUMEN

ABSTRACT

ElÊ trabajoÊ presentaÊ laÊ validaci—nÊ deÊ unaÊ estrategiaÊ did‥cticaÊ enmarcadaÊ enÊ metodolog’asÊactivas,ÊqueÊseÊvaÊconstruyendoÊ H WHY[PY KL SHZ KLÄJPLUJPHZ LUJVU[YHKHZ LU losÊ estudiantesÊ queÊ ingresanÊ aÊ laÊ Fundaci—nÊ UniversitariaÊ PanamericanaÊ alÊ cursoÊ deÊmatem‥ticaÊfundamental.

TheÊ workÊ presentsÊ theÊ validationÊ ofÊ aÊ didacticÊ strategyÊ framedÊ inÊ activeÊ methodologiesÊ whichÊ willÊ beÊ builtÊ basedÊonÊtheÊdeficienciesÊfoundÊinÊtheÊ studentsÊ thatÊ enterÊ toÊ theÊ universityÊ toÊ theÊ fundamentalÊ mathematicsÕÊ course.

UnÊgrupoÊdeÊ140ÊestudiantesÊconformaÊelÊ grupoÊ experimental,Ê enÊ elÊ cualÊ seÊ aplicanÊ trabajosÊmetodol—gicosÊenmarcadosÊenÊlaÊ metodolog’aÊproblŽmica,ÊlosÊdocentesÊdeÊ laÊasignaturaÊdeÊlosÊgruposÊcontrolÊyÊexperimentalÊconocenÊelÊresultadoÊdeÊlaÊpruebaÊ diagn—stico,ÊqueÊestableceÊelÊnivelÊdeÊconocimientoÊmatem‥ticoÊconÊelÊqueÊingresaÊ elÊestudianteÊaÊlaÊinstituci—n.

AĂŠ groupĂŠ ofĂŠ 140ĂŠ studentsĂŠ conformĂŠ theĂŠ experimentalĂŠ group,ĂŠ inĂŠ whichĂŠ problemicĂŠmethodologiesĂŠareĂŠapplied.ĂŠ MathĂŠteachersĂŠwhoĂŠwereĂŠinĂŠchargeĂŠofĂŠ theĂŠ controlĂŠ andĂŠ experimentalĂŠ subjectĂŠ ofĂŠ theĂŠ groupsĂŠ knowĂŠ theĂŠ resultĂŠ ofĂŠ theĂŠ initialĂŠdiagnosis.

PalabrasÊ clave:Ê did‥cticaÊ deÊ laÊ matem‥tica,ÊestrategiaÊmetodol—gica.

KeyĂŠ words:ĂŠ MathematicsĂŠ didactics,ĂŠ methodologicalĂŠstrategy.ĂŠ

ItÊ isÊ carriedÊ outÊ aÊ finalÊ testÊ whichÊ isÊ builtÊ byÊ theÊ teachersÊ ofÊ bothÊ groupsÊ :L YLHSPaH \UH WY\LIH ÄUHS SH J\HS LZ JVUZ[Y\P- controlÊandÊexperimental.ÊTheÊanalysisÊ daÊporÊlosÊdocentesÊdelÊgrupoÊcontrolÊyÊexpe- ofÊthisÊtestÊshowsÊanÊeffectiveÊlearningÊ rimental,ÊelÊan‥lisisÊdeÊestaÊprueba,ÊevidenciaÊ ofÊ theÊ fundamentalÊ mathematicsÊ unÊefectivoÊaprendizajeÊdeÊlosÊconceptosÊfun- conceptsÊmadeÊbyÊtheÊstudentsÊofÊtheÊ damentalesÊdeÊlaÊmatem‥ticaÊporÊparteÊdeÊ experimentalÊgroup. losÊestudiantesÊdelÊgrupoÊexperimental.

Mag’sterÊenÊCienciasÊF’sicasÊ yÊMatem‥ticas;ÊMagisterÊenÊ Educaci—n.ÊGrupoÊdeÊinvestigaci—nÊ GAMMA.ÊCorreoÊelectr—nico:Ê hcortes@unipanamericana.edu.co Ê 2Ê Co-investigadorÊLuisÊFernandoÊ PŽrezÊDuarte.ÊCorreoÊelectr—nico:Ê lufepedu@hotmail.com 1Ê

3Ê CortŽs,ÊHŽctor.ÊRobby,Ê Nelson.Ê(1998)ÊUnaÊpropuestaÊ metodol—gicaÊparaÊlaÊense–anzaÊ deÊlaÊmatem‥ticaÊenÊelÊtecnol—gicoÊ Inespro.ÊDialŽctica,5(5),Ê57-60

JP}U 5HJPVUHS 4 , 5 JVU LS ÄU deÊestablecerÊelÊnivelÊdeÊcompetenciasÊ DuranteÊ losÊ œltimosÊ semestresÊ seÊ haÊ matem‥ticasÊ conÊ lasÊ cualesÊ ingresaÊ aplicadoÊunaÊpruebaÊdiagn—stica,3Êela- elÊ estudianteÊ aÊ laÊ Fundaci—nÊ UniversiboradaÊaÊpartirÊdeÊlosÊlineamientosÊcu- tariaÊ PanamericanaÊ losÊ resultadosÊ deÊ rricularesÊparaÊelÊ‥reaÊdeÊmatem‥ticasÊ estaÊ aplicaci—nÊ delÊ periodoÊ 1Ê deÊ 2008Ê propuestasÊporÊelÊMinisterioÊdeÊEduca- muestranÊlosÊsiguientesÊresultados: INTRODUCCIÎN

Educaci—n y sociedad

2

21

Pregunta

1

3

4

5

6

7

8

9

10

11

%

59.3 59.5 41.0 38.8 67.4 24.2 74.2 46.8 42.6 28.2 0.5

preguntasÊqueÊcorrespondenÊaÊestaÊtem‡ticaÊseÊencuentraÊque,ÊenÊlaÊpreguntaÊ cincoÊqueÊevalœaÊlaÊsumaÊdeÊfraccionesÊ LaÊ tablaÊ 1,Ê muestraÊ elÊ porcentajeÊ deÊ homogŽneasÊ seÊ obtieneÊ unÊ porcentajeÊ estudiantesÊ queÊ contestaronÊ correcta- altoÊ deÊ Žxitos,Ê laÊ preguntaÊ seis,Ê revisaÊ laÊsumaÊdeÊfraccionesÊconÊdiferenteÊdementeÊcadaÊunaÊdeÊlasÊpreguntas.Ê LaÊpruebaÊfueÊaplicadaÊaÊ944Êestudian- nominador,Ê laÊ cualÊ -obtuvoÊ unÊ 24%Ê deÊ tesÊdeÊlosÊdiferentesÊprogramasÊdeÊfor- aprobaci—n;Ê laÊ preguntaÊ sieteÊ evalœaÊ elÊ conceptoÊparteÊtodo;ÊlaÊoctava,ÊelÊpromaci—nÊdeÊlaÊinstituci—n. JLZV KL ZPTWSPÄJHJP}U ` SH UV]LUH \UH DeÊ laÊ informaci—nÊ seÊ estableceÊ queÊ elÊ operaci—nÊporcentual. 52.13%ÊpromedioÊdeÊlaÊpoblaci—nÊcontest—ÊcorrectamenteÊlosÊ’temsÊrelaciona- LaÊ pruebaÊ indagaÊ sobreÊ laÊ soluci—nÊ deÊ dosÊconÊlaÊteor’aÊdeÊnœmeros.ÊComoÊseÊ ecuacionesÊ linealesÊ yÊ elÊ planteamientoÊ puedeÊapreciar,ÊlosÊmejoresÊindicadoresÊ deÊlasÊmismas.ÊElÊporcentajeÊdeÊaprobaseÊencuentranÊenÊlaÊpreguntaÊnœmeroÊ1,Ê ci—nÊfueÊdeÊ14.38%,ÊcomoÊseÊapreciaÊenÊ X\L ZL YLÄLYL H SH VYKLUHJP}U KL U TL- laÊtabla;ÊlaÊpreguntaÊnœmeroÊ10,ÊindagaÊ rosÊ enterosÊ yÊ laÊ preguntaÊ nœmeroÊ dos,Ê sobreÊlaÊsoluci—nÊdeÊunaÊecuaci—nÊlinealÊ X\L ZL YLÄLYL H SH Z\TH KL U TLYVZ sencillaÊyÊlaÊ11ÊporÊelÊplanteamiento,ÊdeÊ enteros,ÊenÊlaÊpreguntaÊtres,ÊseÊeviden- unaÊecuaci—nÊlineal. ciaÊunaÊdisminuci—nÊenÊelÊporcentajeÊdeÊ aprobaci—n,Ê laÊ preguntaÊ evalœaÊ sobreÊ EstosÊresultadosÊmuestranÊque,ÊelÊestusignosÊdeÊagrupaci—n;ÊlaÊcuartaÊpregun- dianteÊ queÊ ingresaÊ aÊ laÊ instituci—nÊ traeÊ taÊindagaÊsobreÊlaÊpotenciaci—n,Ês—loÊunÊ unasÊ competenciasÊ enÊ elÊ campoÊ deÊ laÊ porcentajeÊ muyÊ peque–oÊ laÊ contest—Ê matem‡ticaÊ muyÊ pocoÊ desarrolladas,Ê dadoÊ queÊ Žstas,Ê deÊ acuerdoÊ conÊ losÊ acertadamente. est‡ndaresÊ deÊ matem‡ticasÊ dadosÊ porÊ LaÊ pruebaÊ indagaÊ sobreÊ elÊ manejoÊ deÊ elÊ MinisterioÊ deÊ Educaci—nÊ NacionalÊ losÊnœmerosÊracionales.ÊAlÊrespecto,ÊseÊ (MEN),Ê debenÊ haberseÊ potenciadoÊ enÊ encontr—ÊqueÊelÊ51.4%ÊdeÊlaÊpoblaci—nÊ losÊgradosÊsexto,ÊsŽptimo,ÊoctavoÊyÊnocontest—Ê correctamente;Ê alÊ analizarÊ lasÊ veno. TablaÊ1.ÊResultadosÊpruebaÊdeÊ entrada-primerÊsemestreÊdelÊ2008.

Educaci—n y sociedad

LosÊresultadosÊobtenidosÊenÊlaÊpruebaÊ diagn—sticaÊ deÊ matem‡tica,Ê oblig—Ê alÊ ‡reaÊ deÊ matem‡ticasÊ aÊ iniciarÊ elÊ programaÊ deÊ matem‡ticaÊ fundamental,Ê desdeÊ sistemasÊ deÊ numeraci—nÊ realizandoÊŽnfasisÊenÊlasÊoperacionesÊb‡sicasÊ comoÊ laÊ suma,Ê multiplicaci—nÊ yÊ divisi—n,Ê sinÊ embargo,Ê alÊ finalÊ delÊ semestreÊelÊnivelÊdeÊpŽrdidaÊesÊalto*.Ê EnÊ unÊ estudioÊ previoÊ realizadoÊ porÊ elÊgrupoÊGAMMAÊ(GAMMA,Ê2006) Ê seÊ encontr—ÊqueÊlosÊprocesosÊdeÊformaci—nÊ utilizadosÊ porÊ losÊ docentesÊ delÊ ‡reaÊ mejoranÊ lasÊ competenciasÊ deÊ manejoÊ numŽrico;Ê sinÊ embargo,Ê losÊ estudiantesÊenÊlosÊcursosÊsuperioresÊ noÊ evidencianÊ estasÊ competencias,Ê porqueÊ noÊ lasÊ relacionanÊ conÊ losÊ conceptosÊ nuevos,**Ê loÊ cualÊ indicaÊ queÊ noÊ existeÊ unaÊ apropiaci—nÊ delÊ conocimientoÊmatem‡tico.

*ÊNotaÊdeÊautores:ÊElÊaltoÊnœmeroÊ deÊcursosÊdeÊmatem‡ticaÊ fundamentalÊprogramadoÊ aÊrepitentesÊyÊelÊnœmeroÊdeÊ estudiantesÊenÊellos,ÊpermiteÊ HÄYTHY X\L SH TVY[HSPKHK LZ HS[H (6ÊgruposÊdeÊ20Êestudiantes). **ÊNota:ÊConclusionesÊdeÊlasÊ diferentesÊreunionesÊdeʇrea.

LasÊ diferentesÊ evaluacionesÊ comoÊ lasÊ pruebasÊ Pisa,Ê queÊ noÊ s—loÊ evalœanÊ elÊ campoÊlectorÊyÊmatem‡tico,ÊsinoÊtambiŽnÊ evalœanÊ elÊ nivelÊ tecnol—gico,Ê lasÊ Timms,ÊenÊlasÊcualesÊparticip—ÊColombiaÊyÊcuyaÊresultadoÊpreliminarÊubicanÊ alÊ pa’sÊ entreÊ losÊ deÊ desempe–oÊ bajoÊ deÊlosÊestudiantes,ÊestasÊevalœanÊcompetenciasÊmatem‡ticasÊyÊlasÊÒPruebasÊ SaberÓÊ aplicadasÊ enÊ ColombiaÊ enÊ elÊ ÒMarcoÊdeÊlaÊrevoluci—nÊeducativaÓ,ÊenÊ elÊcampoÊdelÊlenguaje,ÊlaÊmatem‡tica,Ê cienciasÊ naturales,Ê cienciasÊ socialesÊ yÊ competenciasÊ ciudadanasÊ enÊ losÊ gradosÊ 5Ê yÊ 9,Ê arrojanÊ comoÊ resultadoÊ generalÊenÊmatem‡ticasÊqueÊlosÊestudiantesÊenÊunÊ39.7%Ê(AnexoÊ2),ÊaÊnivelÊ nacionalÊ yÊ enÊ unÊ 33.54%Ê enÊ Bogot‡,Ê alcanzanÊ elÊ nivelÊ deÊ competenciaÊ B,Ê dondeÊ seÊ ubicanÊ losÊ estudiantesÊ queÊ est‡nÊ enÊ capacidadÊ de:Ê expresarÊ ideasÊutilizandoÊilustraciones;ÊelaborarÊ representacionesÊ simplesÊ deÊ objetosÊ matem‡ticos;Ê reconocerÊ patrones,Ê

cantidades,Ê atributosÊ yÊ condicionesÊ propuestasÊ enÊ unaÊ situaci—nÊ problema;Ê argumentarÊ utilizandoÊ represen[HJPVULZ PJ}UPJHZ NYmÄJHZ WPJ[}YPJHZ" Q\Z[PÄJHY \ZHUKV LQLTWSVZ ` TVKLSHY estructurasÊ simplesÊ (estructuraÊ aditiva).Ê (M.E.N.,Ê 2006),Ê queÊ correspondeÊ alÊnivelÊbajoÊdeÊcompetenciaÊpropuesto;Ê enÊ Bogot‡,Ê enÊ elÊ nivelÊ superiorÊ deÊ competencia,Ês—loÊseÊubicaÊelÊ36.64%,Ê dondeÊ seÊ ubicanÊ losÊ estudiantesÊ queÊ est‡nÊ enÊ capacidadÊ deÊ hacerÊ traduccionesÊentreÊdiferentesÊrepresentacioULZ! PJ}UPJHZ NYmÄJHZ ` ZPTI}SPJHZ" expresarÊ enÊ lenguajeÊ naturalÊ relacionesÊ propiedadesÊ yÊ patrones;Ê argumentarÊelÊporquŽÊdeÊunÊprocedimientoÊ oÊestrategia;ÊmodelarÊsituacionesÊaditivasÊyÊmultiplicativasÊ(combinaciones);Ê proponerÊdiferentesÊestrategiasÊparaÊlaÊ soluci—nÊ deÊ unÊ problemaÊ yÊ reconocerÊ generalizacionesÊ sencillas.Ê (M.E.N.,Ê 2006). LosÊresultadosÊdeÊlasÊdiferentesÊpruebasÊmuestranÊqueÊlosÊestudiantesÊqueÊ ingresanÊ aÊ laÊ Fundaci—nÊ UniversitariaÊ PanamericanaÊ aÊ primerÊ semestreÊ traenÊ unÊ bajoÊ nivelÊ deÊ conocimientoÊ matem‡ticoÊ comparadoÊ conÊ losÊ est‡ndaresÊ NacionalesÊ eÊ internacionales,Ê porÊ loÊ anteriorÊ elÊ grupoÊ GAMMAÊ decidi—Ê plantearÊ comoÊ preguntaÊ deÊ indagaci—nÊ ÀSiÊ elÊ desarrolloÊ deÊ unÊ programaÊ deÊ formaci—nÊ medianteÊ elÊ empleoÊ deÊ metodolog’asÊ constructivistasÊ potencianÊ lasÊ competenciasÊ matem‡ticasÊyÊpropicianÊelÊdesarrolloÊ delÊ pensamientoÊ l—gicoÊ matem‡ticoÊ enÊlosÊestudiantesÊqueÊingresanÊaÊprimerÊsemestreÊenÊlaÊuniversidad?Ê ElÊobjetivoÊgeneralÊfueÊelÊdeÊestablecerÊ siÊ lasÊ metodolog’asÊ constructivistasÊ potencianÊlasÊcompetenciasÊmatem‡ticasÊyÊpropicianÊelÊdesarrolloÊdelÊpensamientoÊl—gicoÊmatem‡tico.

Educaci—n y sociedad

3VZ VIQL[P]VZ LZWLJxÄJVZ M\LYVU SVZ ZPguientes,Ê aplicarÊ pruebaÊ deÊ diagn—sticoÊ aÊlosÊestudiantesÊqueÊinicianÊelÊcursoÊdeÊ matem‡ticaÊ fundamental;Ê dise–arÊ eÊ implementarÊ estrategiasÊ constructivistasÊ basadasÊ enÊ laÊ metodolog’aÊ problŽmica;Ê determinarÊfalenciasÊpuntualesÊdelÊestudiante;Ê elaborarÊ unaÊ pruebaÊ deÊ salida;Ê aplicarÊlaÊprueba.

23

delÊ ciudadanoÊ moderno,Ê laÊ capacidadÊ deÊ selecci—nÊ deÊ laÊ informaci—nÊ queÊ leÊ permitaÊ tomarÊ decisionesÊ paraÊ suÊ vidaÊ yÊ trabajo,Ê adaptarseÊ r‡pidamenteÊ aÊ losÊ cambiosÊ culturalesÊ yÊ tecnol—gicos,Ê exigenÊunÊdesarrolloÊdelÊpensamientoÊl—gicoÊ matem‡tico.

;VKV SV HU[LYPVY Q\Z[PÄJH OHISHY UV Z}SV KL unaÊdid‡cticaÊdeÊlaÊmatem‡tica,ÊsinoÊdeÊ LaÊ did‡cticaÊ deÊ laÊ matem‡ticaÊ estable- unaÊteor’aÊdeÊlaÊense–anzaÊmatem‡tica,Ê ceÊ queÊ frenteÊ aÊ laÊ matem‡ticaÊ hayÊ queÊ enmarcadaÊ enÊ lasÊ necesidadesÊ deÊ unÊ distinguirÊ dosÊ tiposÊ deÊ conocimiento:Ê elÊ contextoÊsocioÊculturalÊmoderno. JPLU[xÄJV ` LS X\L LZ ULJLZHYPV X\L LS LZtudianteÊaprendaÊcomoÊelementoÊprima- UnaÊestrategiaÊdid‡cticaÊcontempor‡neaÓÊ rio,ÊenÊlaÊformaci—nÊmatem‡tica.ÊLoÊcualÊ seÊbasaÊenÊestudiosÊcognitivos:ÊelÊasunindicaÊqueÊenÊunÊprocesoÊdeÊense–anzaÊ toÊb‡sicoÊesÊqueÊelÊestudianteÊconstruye,Ê aprendizaje,ÊelÊdocenteÊseÊencuentraÊenÊ enÊmodoÊactivo,ÊsuÊpropioÊconocimientoÊ laÊ necesidadÊ deÊ establecerÊ esosÊ cono- interactuandoÊ conÊ elÊ ambienteÊ yÊ organicimientosÊ primariosÊ paraÊ elÊ estudiante,Ê zandoÊ susÊ construccionesÊ mentales.Ê LaÊ queÊnoÊnecesariamenteÊcoincidenÊconÊelÊ PUZ[Y\JJP}U PUÅ\LUJPH SV X\L LS LZ[\KPHU[L JPLU[xÄJV aprende,Ê peroÊ noÊ determinaÊ talÊ aprendizaje.ÊEsÊdecirÊelÊestudianteÊnoÊseÊlimitaÊaÊ Adem‡s,Ê laÊ estructuraÊ deÊ laÊ disciplina,Ê recibirÊ pasivamenteÊ elÊ conocimientoÊ sinoÊ queÊseÊconstruyeÊpasoÊaÊpaso,ÊesÊdecirÊ loÊ reelaboraÊ constantementeÊ deÊ modoÊ aÊmedidaÊqueÊseÊavanzaÊenÊdesarrolloÊdeÊ aut—nomoÓÊ(D«AmoreÊBruno,Ê2006). laÊasignaturaÊseÊvaÊcomplejizando,ÊloÊcualÊ exigeÊelÊaprendizajeÊdeÊconceptosÊb‡si- EnÊlaÊense–anzaÊdeÊlaÊmatem‡ticaÊseÊutilicosÊsobreÊlosÊcualesÊseÊconstruyenÊotrosÊ zanÊdosÊtiposÊdeÊdid‡cticas:ÊLaÊdid‡cticaÊ deÊmayorÊcomplejidad. tipoÊAÊyÊlaÊB,ÊLaÊdid‡cticaÊtipoÊAÊÒcomoÊ SH KP]\SNHJP}U KL SHZ PKLHZ ÄQHUKV WVY SV LaÊrelaci—nÊdeÊlaÊmatem‡ticaÊconÊdiscipli- tantoÊ laÊ atenci—nÊ enÊ laÊ faseÊ deÊ laÊ enseUHZ JVTV SH WZPJVSVNxH ¸SH LZWLJPÄJPKHK –anzaÊ (AÊ aqu’Ê est‡Ê porÊ arte)ÓÊ (D«AmoreÊ delÊconocimientoÊmatem‡tico;ÊloÊqueÊtie- Bruno,Ê2006).ÊLaÊcualÊpuedeÊservirÊparaÊ neÊcomoÊconsecuenciaÊelÊestudioÊdeÊlosÊ plantearÊ yÊ aÊ vecesÊ resolverÊ problemas,Ê procesosÊ cognitivosÊ deÊ losÊ estudiantesÊ mejoraÊlaÊmotivaci—nÊyÊactivaÊelÊinterŽs. enÊ vezÊ deÊ loÊ queÊ generalmenteÊ seÊ indicanÊcomoÊsusÊcapacidadesÊoÊlosÊresul- LaÊdid‡cticaÊBÊÒcomoÊinvestigaci—nÊemtadosÊlogrados.ÊLaÊdimensi—nÊsocialÊdelÊ WxYPJH ÄQHUKV SH H[LUJP}U LU SH MHZL KLS aprendizajeÊ deÊ laÊ matem‡ticaÊ alÊ interiorÊ aprendizajeÓÊ (D«AmoreÊ Bruno,Ê 2006).Ê KLS JVU[L_[V LZWLJxÄJV ¹ 3H WYVISLTm[P- dondeÊ seÊ exigeÊ laÊ participaci—nÊ delÊ docaÊpsicol—gicaÊdeÊlaÊense–anzaÊdeÊlaÊma- centeÊ enÊ elÊ desarrolloÊ deÊ laÊ estructuraÊ tem‡tica,ÊdeÊtalÊformaÊqueÊseÊtornaÊenÊunÊ curricular,ÊelÊconocimientoÊdeÊlasÊteor’asÊ modernasÊdelÊaprendizajeÊyÊaÊtravŽsÊdeÊlaÊ JHTWV LZWLJxÄJV investigaci—nÊenÊelÊaulaÊyÊte—ricaÊseÊevoLosÊ desarrollosÊ tecnol—gicosÊ yÊ laÊ infor- lucionaÊaÊunaÊteor’aÊdeÊlaÊense–anzaÊdeÊ THJP}U X\L Å\`L JVU YHWPKLa L_PNLU laÊmatem‡tica.

Educaci—n y sociedad

ElÊcontratoÊdid‡cticoÊqueÊesÊelÊacuerdoÊ realizadoÊ porÊ losÊ estudiantesÊ yÊ losÊ docentes,Ê deÊ formaÊ expl’citaÊ oÊ impl’cita,Ê paraÊlograrÊunosÊdesarrollosÊdeÊpensamientoÊl—gicoÊmatem‡tico,ÊpotenciarÊlasÊ competenciasÊ matem‡ticas,Ê lograrÊ queÊ LS HWYLUKPaHQL ZLH ZPNUPÄJH[P]V ` YLZWVUdaÊ aÊ lasÊ necesidadesÊ socioÊ culturalesÊ exigeÊ queÊ laÊ estrategiaÊ did‡cticaÊ enÊ laÊ ense–anzaÊdeÊlaÊmatem‡ticaÊseaÊB.Ê MƒTODO ElÊ trabajoÊ seÊ realiz—Ê bajoÊ unÊ dise–oÊ deÊ investigaci—nÊacci—n,ÊlasÊobservacionesÊ fueronÊrealizadasÊporÊlosÊdocentesÊtitularesÊdeÊlaÊasignaturaÊmatem‡ticaÊfundamental,Ê lasÊ cualesÊ fueronÊ consignadasÊ LU ÄJOHZ KL VIZLY]HJP}U :L HWSPJ} \UH evaluaci—nÊdeÊentrada,ÊyÊunaÊevaluaci—nÊ deÊsalida. LaÊ poblaci—nÊ estuvoÊ constituidaÊ porÊ 140Ê estudiantesÊ matriculadosÊ aÊ primerÊ semestre,ÊdeÊlosÊcursosÊdeÊmatem‡ticaÊ fundamentalÊdeÊlaÊFundaci—nÊUniversitariaÊPanamericana,ÊdeÊlosÊprogramasÊdeÊ SistemasÊ deÊ computaci—n,Ê FinanzasÊ yÊ relacionesÊ internacionalesÊ yÊ Contadur’aÊ dirigidaÊporÊlosÊdocentesÊinvestigadores.

suma,Ê multiplicaci—n,Ê divisi—n.Ê ComoÊ seÊ L]PKLUJPH LU SHZ ÄJOHZ KL VIZLY]HJP}U SeÊdecideÊcomenzarÊporÊsistemasÊdeÊnumeraci—nÊ enteraÊ estableciendoÊ lasÊ leyesÊ deÊ losÊ signosÊ paraÊ laÊ operaci—nÊ sumaÊ yÊ multiplicaci—n,Ê realizandoÊ preguntasÊ orales,Ê sobreÊ elÊ porÊ quŽÊ deÊ lasÊ respuestas,Ê lasÊ cualesÊ implicabanÊ elÊ usoÊ deÊ lasÊ normasÊ establecidas,Ê seÊ proh’beÊ elÊ usoÊ deÊ calculadoraÊoÊcelularesÊparaÊelÊdesarrolloÊ deÊejerciciosÊplanteadosÊenÊalÊaula. :L SVNYH PKLU[PÄJHY SVZ HSNVYP[TVZ WHYH laÊ suma,Ê multiplicaci—nÊ yÊ divisi—nÊ yÊ susÊ respectivasÊleyes. UnaÊ segundaÊ observaci—nÊ evidenciaÊ queÊnoÊexisteÊunÊmanejoÊdeÊlasÊoperacionesÊenÊlosÊnœmerosÊracionales,ÊnoÊseÊ distingueÊlosÊracionalesÊconÊigualÊoÊdiferenteÊdenominador. :L MVYTHSPaH SH KLÄUPJP}U KL U TLYV YHcional,ÊhaciendoÊŽnfasisÊenÊsuÊconceptoÊ NYmÄJV ` ZL LZ[HISLJLU LS HSNVYP[TV WHYH laÊsuma,Êmultiplicaci—nÊyÊdivisi—n,ÊseÊiniciaÊconÊejerciciosÊdeÊbajoÊnivel.ÊUtilizandoÊ laÊ jerarquizaci—nÊ deÊ operacionesÊ seÊ aument—.

LaÊ metodolog’aÊ trabajadaÊ seÊ enmarcaÊ EstaÊacci—nÊenÊelÊtiempoÊtardaÊdosÊseenÊlasÊpedagog’asÊactivas,ÊseÊcentr—ÊenÊ manas. SHZ KLÄJPLUJPHZ LUJVU[YHKHZ LU SVZ LZtudiantes. SeÊ solucionanÊ problemasÊ aritmŽticosÊ sencillos,ÊqueÊobliganÊalÊestudianteÊaÊesSeÊaplic—ÊlaÊpruebaÊdeÊdiagn—sticoÊyÊseÊ tablecerÊunaÊmetodolog’aÊdeÊresoluci—nÊ lleg—ÊalÊaulaÊconÊconocimientoÊporÊparteÊ deÊproblemas,ÊdondeÊseÊorientaÊaÊrevisarÊ KL SVZ KVJLU[LZ KL SHZ KLÄJPLUJPHZ NL- suÊresultadoÊyÊestablecerÊsiÊesÊcorrecto,Ê neralesÊdelÊgrupo. aÊ partirÊ deÊ razonamientosÊ l—gicos.Ê EnÊ losÊproblemasÊseÊrelacionaÊelÊconceptoÊ ElÊ resultadoÊ deÊ laÊ pruebaÊ diagn—stica,Ê matem‡tico,Ê m‡sÊ queÊ elÊ algoritmo.Ê LaÊ muestraÊ queÊ elÊ 59.5%Ê deÊ laÊ poblaci—nÊ soluci—nÊdeÊproblemasÊadiestraÊalÊestumanejaÊ lasÊ operacionesÊ enÊ nœmerosÊ en- diante,ÊelÊcualÊresuelveÊlosÊproblemasÊenÊ teros,Ê seÊ indagaÊ verbalmenteÊ sobreÊ lasÊ menorÊtiempo,ÊsinÊembargoÊseÊconf’aÊyÊ operacionesÊyÊseÊconcluyeÊqueÊlosÊestu- noÊrealizaÊunaÊpruebaÊdeÊescritorio,ÊparaÊ diantesÊnoÊmanejanÊlasÊleyesÊqueÊrigenÊlaÊ ]LYPÄJHY Z\ YLZ\S[HKV

Educaci—n y sociedad

ElÊcontratoÊdid‡cticoÊqueÊesÊelÊacuerdoÊ realizadoÊ porÊ losÊ estudiantesÊ yÊ losÊ docentes,Ê deÊ formaÊ expl’citaÊ oÊ impl’cita,Ê paraÊlograrÊunosÊdesarrollosÊdeÊpensamientoÊl—gicoÊmatem‡tico,ÊpotenciarÊlasÊ competenciasÊ matem‡ticas,Ê lograrÊ queÊ LS HWYLUKPaHQL ZLH ZPNUPÄJH[P]V ` YLZWVUdaÊ aÊ lasÊ necesidadesÊ socioÊ culturalesÊ exigeÊ queÊ laÊ estrategiaÊ did‡cticaÊ enÊ laÊ ense–anzaÊdeÊlaÊmatem‡ticaÊseaÊB.Ê MƒTODO ElÊ trabajoÊ seÊ realiz—Ê bajoÊ unÊ dise–oÊ deÊ investigaci—nÊacci—n,ÊlasÊobservacionesÊ fueronÊrealizadasÊporÊlosÊdocentesÊtitularesÊdeÊlaÊasignaturaÊmatem‡ticaÊfundamental,Ê lasÊ cualesÊ fueronÊ consignadasÊ LU ÄJOHZ KL VIZLY]HJP}U :L HWSPJ} \UH evaluaci—nÊdeÊentrada,ÊyÊunaÊevaluaci—nÊ deÊsalida. LaÊ poblaci—nÊ estuvoÊ constituidaÊ porÊ 140Ê estudiantesÊ matriculadosÊ aÊ primerÊ semestre,ÊdeÊlosÊcursosÊdeÊmatem‡ticaÊ fundamentalÊdeÊlaÊFundaci—nÊUniversitariaÊPanamericana,ÊdeÊlosÊprogramasÊdeÊ SistemasÊ deÊ computaci—n,Ê FinanzasÊ yÊ relacionesÊ internacionalesÊ yÊ Contadur’aÊ dirigidaÊporÊlosÊdocentesÊinvestigadores.

suma,Ê multiplicaci—n,Ê divisi—n.Ê ComoÊ seÊ L]PKLUJPH LU SHZ ÄJOHZ KL VIZLY]HJP}U SeÊdecideÊcomenzarÊporÊsistemasÊdeÊnumeraci—nÊ enteraÊ estableciendoÊ lasÊ leyesÊ deÊ losÊ signosÊ paraÊ laÊ operaci—nÊ sumaÊ yÊ multiplicaci—n,Ê realizandoÊ preguntasÊ orales,Ê sobreÊ elÊ porÊ quŽÊ deÊ lasÊ respuestas,Ê lasÊ cualesÊ implicabanÊ elÊ usoÊ deÊ lasÊ normasÊ establecidas,Ê seÊ proh’beÊ elÊ usoÊ deÊ calculadoraÊoÊcelularesÊparaÊelÊdesarrolloÊ deÊejerciciosÊplanteadosÊenÊalÊaula. :L SVNYH PKLU[PÄJHY SVZ HSNVYP[TVZ WHYH laÊ suma,Ê multiplicaci—nÊ yÊ divisi—nÊ yÊ susÊ respectivasÊleyes. UnaÊ segundaÊ observaci—nÊ evidenciaÊ queÊnoÊexisteÊunÊmanejoÊdeÊlasÊoperacionesÊenÊlosÊnœmerosÊracionales,ÊnoÊseÊ distingueÊlosÊracionalesÊconÊigualÊoÊdiferenteÊdenominador. :L MVYTHSPaH SH KLÄUPJP}U KL U TLYV YHcional,ÊhaciendoÊŽnfasisÊenÊsuÊconceptoÊ NYmÄJV ` ZL LZ[HISLJLU LS HSNVYP[TV WHYH laÊsuma,Êmultiplicaci—nÊyÊdivisi—n,ÊseÊiniciaÊconÊejerciciosÊdeÊbajoÊnivel.ÊUtilizandoÊ laÊ jerarquizaci—nÊ deÊ operacionesÊ seÊ aument—.

LaÊ metodolog’aÊ trabajadaÊ seÊ enmarcaÊ EstaÊacci—nÊenÊelÊtiempoÊtardaÊdosÊseenÊlasÊpedagog’asÊactivas,ÊseÊcentr—ÊenÊ manas. SHZ KLÄJPLUJPHZ LUJVU[YHKHZ LU SVZ LZtudiantes. SeÊ solucionanÊ problemasÊ aritmŽticosÊ sencillos,ÊqueÊobliganÊalÊestudianteÊaÊesSeÊaplic—ÊlaÊpruebaÊdeÊdiagn—sticoÊyÊseÊ tablecerÊunaÊmetodolog’aÊdeÊresoluci—nÊ lleg—ÊalÊaulaÊconÊconocimientoÊporÊparteÊ deÊproblemas,ÊdondeÊseÊorientaÊaÊrevisarÊ KL SVZ KVJLU[LZ KL SHZ KLÄJPLUJPHZ NL- suÊresultadoÊyÊestablecerÊsiÊesÊcorrecto,Ê neralesÊdelÊgrupo. aÊ partirÊ deÊ razonamientosÊ l—gicos.Ê EnÊ losÊproblemasÊseÊrelacionaÊelÊconceptoÊ ElÊ resultadoÊ deÊ laÊ pruebaÊ diagn—stica,Ê matem‡tico,Ê m‡sÊ queÊ elÊ algoritmo.Ê LaÊ muestraÊ queÊ elÊ 59.5%Ê deÊ laÊ poblaci—nÊ soluci—nÊdeÊproblemasÊadiestraÊalÊestumanejaÊ lasÊ operacionesÊ enÊ nœmerosÊ en- diante,ÊelÊcualÊresuelveÊlosÊproblemasÊenÊ teros,Ê seÊ indagaÊ verbalmenteÊ sobreÊ lasÊ menorÊtiempo,ÊsinÊembargoÊseÊconf’aÊyÊ operacionesÊyÊseÊconcluyeÊqueÊlosÊestu- noÊrealizaÊunaÊpruebaÊdeÊescritorio,ÊparaÊ diantesÊnoÊmanejanÊlasÊleyesÊqueÊrigenÊlaÊ ]LYPÄJHY Z\ YLZ\S[HKV

Educaci—n y sociedad

ElÊnoÊusoÊdeÊlaÊcalculadoraÊmuestraÊqueÊ elÊ estudianteÊ ÒparticipaÊ m‡sÊ enÊ claseÓ,Ê sinÊembargoÊmuestraÊproblemasÊconÊlasÊ operacionesÊ b‡sicas,Ê fundamentalmenteÊ conÊ laÊ multiplicaci—nÊ porqueÊ noÊ existeÊ elÊ conocimientoÊdeÊlasÊtablasÊdeÊmultiplicar,Ê niÊelÊmanejoÊapropiadoÊdeÊlosÊsignos;ÊhastaÊesteÊtemaÊseÊevalu—ÊenÊelÊprimerÊcorte. An‡lisisÊdelÊprimerÊparcial. Ê ElÊnœmeroÊdeÊestudiantesÊqueÊaprobaronÊesÊmayorÊalÊhist—rico. Ê LosÊ estudiantesÊ queÊ pierden,Ê loÊ hacenÊ porÊ noÊ verificarÊ susÊ procedimientos. Ê AlgunosÊpierdenÊporÊelÊnoÊmanejoÊdeÊ laÊjerarquizaci—nÊdeÊoperaciones. :L ]LYPÄJH X\L L_PZ[L \U THULQV KL signos.Ê Ê SeÊreconoceÊelÊconceptoÊdeÊnœmeroÊ racional. :L THU[PLUL SHZ KLÄJPLUJPHZ LU SHZ operacionesÊconÊracionales.

25

SeÊ realizaronÊ ejerciciosÊ deÊ falsoÊ oÊ verdadero,Ê dondeÊ esÊ necesarioÊ reconocerÊ lasÊ leyesÊ deÊ laÊ potenciaci—nÊ paraÊ hallarÊ laÊrespuestaÊcorrecta. EnÊ laÊ ense–anzaÊ deÊ laÊ radicaci—nÊ seÊ parti—ÊdeÊlasÊleyesÊdeÊlaÊpotenciaci—nÊyÊ seÊdedujeronÊlasÊdeÊlaÊradicaci—n,ÊparaÊ queÊnoÊseÊvieranÊcomoÊunÊlistadoÊnuevoÊ deÊexpresiones.ÊSeÊrealizaronÊejerciciosÊ combinadosÊ deÊ potenciaci—nÊ yÊ radicaci—nÊbuscandoÊlaÊaplicaci—nÊyÊlaÊmemorizaci—nÊdeÊlasÊleyesÊestablecidas. 3H TLKPJP}U KL SH LÄJPLUJPH M\LYVU X\PJLZ losÊcualesÊtuvieronÊbajosÊresultados,ÊdebidoÊaÊqueÊlosÊestudiantesÊnoÊinteriorizanÊ lasÊ propiedades,Ê unaÊ retroalimentaci—nÊ delÊquizÊfueÊimportanteÊporqueÊconcientiz—ÊlaÊnecesidadÊdeÊaprenderÊlasÊleyesÊestablecidas,ÊdeÊtalÊformaÊqueÊunÊsegundoÊ quizÊmostr—ÊmejoresÊresultados.

ElÊdesarrolloÊdeÊlaÊmetodolog’aÊconllevaÊ muchoÊ tiempo,Ê yÊ elÊ desarrolloÊ deÊ conParaÊ mejorarÊ lasÊ competenciasÊ deÊ tenidosÊ esÊ lento,Ê seÊ consideraÊ queÊ laÊ operacionesÊ conÊ racionales,Ê seÊ utilizaÊ tem‡ticaÊ esÊ fundamental,Ê esÊ decir,Ê queÊ elÊjuegoÊBingoÊFracci—nÊelaboradoÊporÊ siÊ elÊ estudianteÊ manejaÊ laÊ potenciaci—nÊ elÊgrupoÊcomoÊresultadoÊdeÊunaÊinves- yÊlaÊradicaci—nÊlosÊprocesosÊalgebraicosÊ tigaci—n.Ê(Cortes,Ê2003). [LUKYmU TLUVY KPÄJ\S[HK LaÊpruebaÊdeÊdiagn—sticoÊmuestraÊqueÊ s—loÊ elÊ 38.8%Ê manejaÊ elÊ conceptoÊ deÊ WV[LUJPHJP}U WVY LSSV ZL KLÄUL SH WV[LUJPHJP}U LZWLJPÄJHUKV JHKH \UV KL SVZ LSLTLU[VZ ` Z\ ZPNUPÄJHKV ` ZL WYLN\UtaÊaÊcadaÊestudianteÊsobreÊejerciciosÊelÊ sentidoÊ deÊ cadaÊ unoÊ deÊ losÊ elementosÊ deÊestaÊoperaci—n. SeÊdedujeronÊlasÊleyesÊdeÊlaÊpotenciaci—nÊ rigurosamente,ÊenÊlasÊaplicacionesÊseÊexigeÊ HS LZ[\KPHU[L YLHSPaHY LS LQLYJPJPV L PKLU[PÄJHY laÊleyÊoÊleyesÊqueÊleÊpermiteÊresolverlo. EsÊclaroÊqueÊelÊestudianteÊnoÊrelacionaÊ laÊnormaÊconÊelÊejerci—ÊaÊdesarrollar.

AlÊterminarÊlaÊradicaci—nÊhaÊtranscurridoÊ Ê delÊ semestre,Ê loÊ cualÊ implic—Ê menorÊ participaci—nÊ delÊ estudianteÊ yÊ mayorÊ procesoÊmagistralÊporÊparteÊdelÊdocenteÊ paraÊlosÊtemasÊdeʇlgebraÊyÊecuacionesÊ linealesÊyÊdeÊsegundoÊgrado.Ê LasÊ tutor’asÊ propuestasÊ porÊ elÊ ‡reaÊ deÊ matem‡ticasÊ yÊ aprobadasÊ porÊ laÊ Vicerrector’aÊ AcadŽmicaÊ permitenÊ estableJLY LS UP]LS KL KLÄJPLUJPH LU JVUVJPmientosÊ matem‡ticosÊ conÊ losÊ cualesÊ llegaÊelÊestudianteÊaÊlaÊinstituci—nÊesÊmuyÊ bajoÊ yÊ laÊ pruebaÊ diagn—sticoÊ noÊ lograÊ L]PKLUJPHY SHZ KPÄJ\S[HKLZ WHY[PJ\SHYLZ delÊestudiante.

Educaci—n y sociedad

SeÊelabor—ÊlaÊpruebaÊdeÊsalidaÊconÊlaÊsiguienteÊestructura: TEORêAÊDEÊ NòMEROS

NòMEROSÊ RACIONALES

ECUACIONESÊ LINEALES

P1

P2

P1

P2

P1

P2

1,2,3,4

1,2,3,4

5,6,7,8,9

5,6

10,11

7,8

ECUACIONESÊ CUADRçTICAS P1

LEYES MATEMçTICAS

P2

P1

P2

9

10

TablaÊ2.

caci—nÊyÊecuaciones),ÊporÊloÊanteriorÊelÊ nivelÊ deÊ profundidadÊ enÊ conocimientoÊ LaÊpruebaÊseÊelabora,ÊsolicitandoÊaÊlosÊ matem‡ticoÊesÊdeÊmayorÊexigencia. docentesÊ queÊ dirigenÊ laÊ asignaturaÊ deÊ matem‡ticaÊ fundamentalÊ elaborarÊ pre- TablaÊ3. guntasÊ enÊ marcadasÊ enÊ laÊ estructuraÊ anterior,ÊseÊseleccionanÊ10ÊyÊseÊsome- LaÊ tablaÊ tresÊ presentaÊ losÊ resultadosÊ taÊlaÊpruebaÊaÊunÊjuicioÊdeÊexpertos;ÊlaÊ deÊlaÊpruebaÊdeÊsalida,ÊdondeÊseÊconpruebaÊ seÊ aplicaÊ aÊ todosÊ estudiantesÊ sideraÊ elÊ porcentajeÊ deÊ estudiantesÊ queÊcursanÊlaÊasignaturaÊenÊlasÊdiferen- queÊ contestaronÊ correctamenteÊ laÊ tesÊjornadasÊlaÊpresentenÊenÊelÊmismoÊ pregunta. horarioÊdeÊsuÊjornada. LosÊ resultadosÊ deÊ laÊ pruebaÊ muestranÊ ComoÊ seÊ apreciaÊ enÊ elÊ cuadroÊ nœme- queÊ enÊ laÊ teor’aÊ deÊ nœmerosÊ elÊ porroÊ 2,Ê lasÊ pruebasÊ evalœanÊ losÊ mismosÊ centajeÊ deÊ estudiantesÊ queÊ contescomponentesÊ delÊ pensamientoÊ mate- taronÊ correctamenteÊ fueÊ delÊ 59.51%,Ê m‡tico,ÊsinÊembargoÊlaÊsegundaÊprue- enÊ elÊ manejoÊ deÊ nœmerosÊ racionalesÊ baÊ seÊ construyeÊ conÊ losÊ indicadoresÊ 59.51%,ÊenÊlaÊsoluci—nÊdeÊecuacionesÊ delÊcursoÊdeÊmatem‡ticaÊfundamental,Ê linealesÊ elÊ porcentajeÊ fueÊ deÊ 49.47%,Ê yÊ evalœaÊ loÊ queÊ seÊ denominaÊ conoci- enÊecuacionesÊcuadr‡ticasÊelÊ26.63%ÊyÊ mientosÊ fundamentalesÊ (operacionesÊ elÊmanejoÊdeÊpropiedadesÊdeÊpotenciaenÊnœmerosÊreales,Êpotenciaci—n,Êradi- ci—nÊyÊradicaci—nÊelÊ49.57%.Ê Pre

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10-a

b

c

d

%

81

63

64

29.8

49.5

69.6

52.9

46.1

26.6

38.9

53.7

17.5

88.2

.YmÄJH 3H NYmÄJH \UV T\LZ[YH \U JVTWHYH[P]V entreÊlaÊpruebaÊdeÊdiagn—sticoÊyÊlaÊprueIH ÄUHS SVZ YLZ\S[HKVZ PUKPJHU \U JYLJPmientoÊdeÊconocimientoÊenÊlaÊteor’aÊdeÊ nœmerosÊ deÊ unÊ 10%Ê yÊ enÊ unÊ 10%Ê enÊ elÊmanejoÊdeÊlosÊnœmerosÊracionales.ÊElÊ valorÊcuantitativoÊnoÊpresentaÊunaÊdifeYLUJPH ZPNUPÄJH[P]H \U HUmSPZPZ J\HSP[H[P-

]V T\LZ[YH X\L LS UP]LS KL KPÄJ\S[HK KL laÊpruebaÊdeÊsalidaÊesÊmayorÊqueÊenÊlaÊ pruebaÊinicial,ÊyaÊqueÊenÊlaÊsegundaÊseÊ combinaronÊoperaciones,Êadem‡sÊelÊestudianteÊ debeÊ manejarÊ elÊ criterioÊ deÊ jerarquizaci—nÊcomoÊloÊmuestranÊlasÊpreguntasÊ2,Ê5ÊyÊ6ÊdeÊlaÊpruebaÊ(verÊanexo),Ê porÊ elloÊ elÊ resultadoÊ indicaÊ unÊ manejoÊ KL TH`VY WYVM\UKPKHK ` LÄJPLUJPH KL laÊteor’aÊdeÊnœmerosÊyÊlosÊnœmerosÊra-

Educaci—n y sociedad

LosÊinvestigadoresÊtrabajaronÊconÊcuatroÊgruposÊconÊunÊtotalÊdeÊ83Êestudian[LZ SVZ NYmÄJVZ ` T\LZ[YHU SVZ YLsultadosÊdeÊlasÊpruebasÊdeÊdiagn—sticoÊ yÊ deÊ salida,Ê seÊ apreciaÊ queÊ enÊ losÊ dosÊ casosÊelÊresultadoÊdeÊlaÊpruebaÊdeÊsali3V HU[LYPVY SV YH[PÄJHU SVZ YLZ\S[HKVZ daÊarrojaÊunÊmayorÊpuntajeÊloÊcualÊindicaÊ obtenidosÊ enÊ laÊ preguntaÊ 10Ê dondeÊ seÊ queÊlosÊestudiantesÊlograronÊunÊmanejoÊ evalœanÊlosÊconceptosÊnecesariosÊparaÊ LÄJPLU[L KL SVZ JVUJLW[VZ TH[LTm[PJVZ enÊlosÊcamposÊpropuestos.Ê laÊsoluci—nÊdeÊecuacionesÊlineales. JPVUHSLZ LZ[V SV JVUÄYTH LS YLZ\S[HKV obtenidoÊ enÊ campoÊ deÊ lasÊ ecuacionesÊ dondeÊelÊcrecimientoÊesÊdeÊunÊ35%.ÊYÊ exigeÊelÊmanejoÊdeÊlasÊoperacionesÊb‡sicas.

.YmÄJH

.YmÄJH

27

Educaci—n y sociedad

3H NYmÄJH [YLZ WYLZLU[H \U JVTWHYH[PvoÊentreÊlosÊresultadosÊobtenidosÊenÊlaÊ pruebaÊdiagn—sticaÊyÊlaÊdeÊsalida,ÊenÊformaÊgeneralÊyÊelÊpromedioÊdeÊlosÊgruposÊ queÊ fueronÊ objetoÊ deÊ intervenci—nÊ porÊ parteÊdeÊlosÊinvestigadores.Ê

ElÊ procesoÊ deÊ habilitaci—nÊ deÊ laÊ asignaturaÊ deÊ matem‥ticaÊ fundamental,Ê mostr—ÊqueÊlosÊestudiantesÊdeÊlosÊgruposÊintervenidosÊpotenciaronÊlasÊcompetenciasÊ delÊ cursoÊ deÊ matem‥ticas,Ê looÊ cualÊ seÊ evidenciasÊ enÊ elÊ examenÊ presentado,ÊdondeÊseÊmuestraÊmanejoÊ .YmÄJH apropiadoÊdeÊlosÊprocedimientosÊmatem‥ticosÊfundamentadosÊenÊlasÊleyesÊdeÊ SeÊpuedeÊapreciarÊqueÊelÊpromedioÊob- lasÊ diferentesÊ operacionesÊ queÊ fueronÊ tenidoÊ porÊ losÊ gruposÊ queÊ fueronÊ ob- evaluadas.Ê ElÊ nœmeroÊ deÊ estudiantesÊ jetosÊ delÊ procesoÊ deÊ experimentaci—nÊ queÊaprobar—nÊlaÊhabilitaci—nÊesÊmayorÊ did‥cticaÊ enÊ cadaÊ unoÊ deÊ losÊ camposÊ alÊpromedioÊhist—rico. delÊpensamientoÊevaluadoÊesÊsuperiorÊoÊ igualÊalÊpromedioÊgeneral,ÊenÊleÊcampoÊ LaÊestrategiaÊmetodol—gicaÊaplicada,ÊseÊ deÊ lasÊ ecuacionesÊ elÊ resultadoÊ esÊ igualÊ fundament—Ê enÊ elÊ trabajoÊ deÊ losÊ conalÊpromedio,ÊdebidoÊaÊque,ÊlaÊestrategiaÊ ceptosÊ b‥sicos,Ê enÊ unÊ procesoÊ deÊ redid‥cticaÊexigeÊlaÊparticipaci—nÊdelÊestu- aprendizajeÊyÊaplicaci—nÊdeÊlosÊmismos,Ê dianteÊloÊcualÊhaceÊqueÊelÊprocesoÊseaÊ porÊloÊqueÊseÊdenomin—ÊaÊlaÊestrategiaÊ lentoÊ yÊ elÊ tiempoÊ dedicadoÊ aÊ lasÊ ecua- ÒtrabajarÊsobreÊloÊb‥sicoÓ. cionesÊ esÊ menorÊ queÊ elÊ deÊ losÊ otrosÊ camposÊdeÊtrabajo.

DISCUSIÎN ‹Ê LaÊpruebaÊdeÊinducci—nÊmuestraÊdeÄJPLUJPHZ KL MVYTH T\` NLULYHS WHYH WVKLY LZ[HISLJLY SHZ YLHSLZ KLÄJPLUJPHZ conÊ lasÊ queÊ llegaÊ elÊ estudianteÊ esÊ necesarioÊ crearÊ unaÊ nuevaÊ prueba,Ê queÊ permitaÊ establecerÊ aÊ travŽsÊ deÊ logrosÊ SHZ KLÄJPLUJPHZ JVNUP[P]HZ JVU TH`VY exactitud.

‹Ê AÊ partirÊ delÊ diagn—sticoÊ verbalÊ seÊ estableceÊqueÊlosÊestudiantes,ÊnoÊreconocenÊ lasÊ propiedadesÊ deÊ laÊ adici—nÊ yÊ multiplicaci—nÊdeÊlosÊnœmerosÊreales. ‹Ê LosÊestudiantes,ÊaplicanÊintuitivamenteÊlasÊpropiedadesÊdeÊlaÊsumaÊmultiplicaci—nÊyÊdivisi—nÊdeÊlosÊnœmerosÊracionales.

Educaci—n y sociedad

‹Ê ElÊnoÊpermitirÊelÊusoÊdeÊlaÊcalculadoraÊ enÊlasÊoperacionesÊb‥sicasÊlograÊqueÊelÊ estudianteÊ tengaÊ unaÊ mayorÊ participaci—nÊ enÊ suÊ procesoÊ deÊ formaci—n,Ê yÊ loÊ obligaÊaÊunÊprocesoÊdeÊinteriorizaci—nÊdeÊ lasÊleyesÊmatem‥ticas.

29

‹Ê LasÊmetodolog’asÊactivasÊpotencianÊ elÊdesarrolloÊdeÊlasÊcompetenciasÊmatem‥ticas. ‹Ê LaÊestrategiaÊdid‥cticaÊexigeÊunÊmayorÊtiempoÊparaÊelÊdesarrolloÊnormalÊdeÊ todaÊlaÊasignatura.

‹Ê LosÊ estudiantesÊ noÊ desarrollanÊ trabajoÊacadŽmicoÊfueraÊdeÊlaÊuniversidad.

‹Ê LaÊ estrategiaÊ did‥cticaÊ trabajarÊ sobreÊloÊb‥sicoÊesÊefectivaÊaÊpesarÊdeÊcla‹Ê LaÊ estrategiaÊ did‥cticaÊ desarrolladaÊ ZPÄJHYZL JVTV KPKmJ[PJH [PWV ( potenciaÊlasÊcompetenciasÊmatem‥ticasÊ conÊmayorÊprecisi—n,ÊcomoÊseÊmuestraÊ LU SHZ NYmÄJHZ

REFERENCIAS DAmore,ÊBruno.,Ê(2006).ÊDid‥cticaÊdeÊlaÊmatem‥tica.ÊBogot‥. *VY[tZ /tJ[VY 7tYLa -LYUHUKV ` V[YVZ (SN\UHZ KPÄJ\S[HKLZ enÊlaÊcomprensi—nÊyÊaplicaci—nÊdelÊconceptoÊdeÊnœmeroÊfraccionarioÊ 2.ÊBogot‥.ÊFundaci—nÊUniversitariaÊPanamericana.Ê Cortes,ÊHŽctor.ÊRobby,ÊNelson.Ê(1998)ÊUnaÊpropuestaÊmetodol—gicaÊ paraÊ laÊ ense–anzaÊ deÊ laÊ matem‥ticaÊ enÊ elÊ tecnol—gicoÊ Inespro.Ê DialŽctica,Ê5Ê(5),Ê57-60 GrupoÊGAMMA,Ê(2006).ÊDiagn—sticoÊdelÊdesarrolloÊdelÊpensamientoÊ matem‥ticoÊdelÊestudianteÊqueÊcursaÊmatem‥ticaÊb‥sica.ÊFundaci—nÊ UniversitariaÊPanamericana.

MinisterioÊdeÊEducaci—nÊNacional,Ê(2006)ÊLineamientosÊCurriculares,Ê En:Êhttp://menweb.mineducacion.gov.co/lineamientos/inicio.asp MinisterioÊdeÊEducaci—nÊNacional,ÊPruebasÊSaberÊ(2006).ÊEn:Êhttp:// menweb.mineducacion.gov.co:8080/saber/ OECDÊPISAÊDATABASE:ÊscienceÊcompetenciesÊforÊtomorrowÊworld.Ê Starlink.Êhttp://dx.doi.org/10.1707//142046005031 TIMSS.ÊTrendsÊinÊInternationalÊMathematicsÊandÊScienceÊStudyÊEN:Ê http://nces.ed.gov/timss/results03.asp

Educaci—n y sociedad

Napole—nÊMonteroÊCerquera1,Ê2

1Ê DocenteÊinvestigador.ÊLicenciadoÊ enÊQu’micaÊyÊBiolog’a.ÊEspecialistaÊ enÊEcolog’a,ÊMedioÊAmbienteÊ yÊDesarrolloÊSostenible.ÊMG.Ê DesarrolloÊEducativoÊyÊSocial. napoleonmontero@unipanamericana. edu.co;Êmoncena1@yahoo.es 2Ê EnÊelÊprocesoÊparticiparonÊenÊ calidadÊdeÊasistentesÊdeÊinvestigaci—nÊ SHZ LZ[\KPHU[LZ! -SVY 4HYPUH (TH`H Barreto,ÊMar’aÊDelÊPilarÊCer—nÊOrtiz,Ê MarthaÊCeciliaÊD’azÊR’os,ÊAliciaÊ HuŽrfanoÊCuevasÊyÊMarthaÊJannethÊ Rodr’guezÊG‡mez,ÊdeÊlaÊLicenciaturaÊ enÊEducaci—nÊPreescolar.

RESUMEN

ABSTRACT

ElÊtrabajoÊdeÊgradoÊDesarrolloÊdeÊlosÊprocesosÊ deÊ observaci—nÊ (ampliandoÊ elÊ sentidoÊ deÊlaÊvisi—n)ÊenÊni–osÊdeÊ5ÊaÊ6Êa–os2,ÊesÊunaÊ propuestaÊ pedag—gicaÊ yÊ did‡cticaÊ paraÊ elÊ desarrolloÊdeÊlasÊCienciasÊNaturalesÊenÊelÊnivelÊdeÊTransici—n.ÊLaÊinvestigaci—nÊpresentaÊ 6Êgu’asÊpedag—gicasÊparaÊdesarrollarÊelÊprocesoÊdeÊobservaci—nÊenÊlosÊni–osÊyÊni–asÊdeÊ losÊhogaresÊdelÊICBFÊdeÊlaÊlocalidadÊdeÊKenULK` ,Z[L [YHIHQV [PLUL KVISL ÄUHSPKHK! SH primera,ÊdesarrollaÊaspectosÊmetodol—gicosÊ yÊdid‡cticosÊdeÊlaÊtem‡ticaÊcentralÊdeÊlaÊin]LZ[PNHJP}U ` I\ZJH! KLZWLY[HY LU SVZ UP|VZ yÊni–asÊelÊinterŽsÊyÊcuriosidadÊporÊelÊmundoÊ deÊ lasÊ cienciasÊ yÊ laÊ tecnolog’a;Ê reconocerÊ elÊlenguajeÊpropioÊdeÊlasÊcienciasÊnaturalesÊ paraÊ cadaÊ unaÊ deÊ susÊ tem‡ticas;Ê yÊ usarÊ materialesÊadecuadosÊparaÊelÊdesarrolloÊdeÊ cadaÊ tem‡ticaÊ enÊ particularÊ (paraÊ elÊ casoÊ deÊlaÊinvestigaci—nÊelÊlente,ÊelÊmicroscopioÊ yÊelÊtelescopioÊcomoÊinstrumentosÊqueÊpotencianÊ elÊ ojoÊ humano).Ê YÊ comoÊ segundaÊ ÄUHSPKHK SH PU]LZ[PNHJP}U YLÅL_PVUH ZVIYL LS papelÊdelÊdocenteÊenÊelÊnivelÊdeÊeducaci—nÊ preescolarÊparaÊelÊdesarrolloÊdeÊlasÊCienciasÊ Naturales.

TheÊ investigationÊ worksÊ DesarrolloÊ deÊ losÊ procesosÊ deÊ observaci—nÊ (ampliandoÊ elÊ sentidoÊ deÊ laÊ visi—n)Ê enÊ ni–osÊ deÊ 5Ê aÊ 6Ê a–os,Ê isÊ aÊ pedagogicÊ andÊdidacticÊproposalÊtoÊnaturalÊscienceÊ developmentÊ inÊ theÊ kindergarden.Ê ThisÊ investigationÊ presentsÊ 6Ê pedagogicÊ guidesÊtoÊdevelopmentÊtheÊobservationÊ processÊ inÊ ICBFÊ kindergartenÊ childrenÊ fromÊ KennedyÊ localityÊ inÊ Bogot‡.Ê ThisÊ ^VYR OHZ KV\ISL W\YWVZL! [OL ÄYZ[ VUL isÊtoÊconsiderÊmethodologyÊandÊdidacticÊ aspectÊ ofÊ theÊ investigatedÊ subjectÊ andÊ P[ SVVRZ MVY! [V PUJYLHZL [OL JOPSKYLU interestÊ andÊ curiosityÊ aboutÊ scienceÊ andÊtechnologyÊword;ÊtoÊidentifyÊnaturalÊ scienceÊvocabularyÊinÊeachÊofÊitsÊtopics;Ê and,ÊtoÊuseÊappropriateÊmaterialÊstuffÊtoÊ developsÊ eachÊ particularÊ scienceÊ topicÊ (lens,Ê microscopeÊ andÊ telescopeÊ asÊ multiplesÊofÊeyeÊcapacityÊinÊinvestigationÊ HYLH MVY L_HTWSL ;OL ZLJVUK W\YWVZL VM [OPZ ^VYR PZ [V YLÅLJ[ HIV\[ [OL [LHJOLY roleÊ inÊ naturalÊ scienceÊ developmentÊ atÊ kindergartenÊlevel.

PalabrasÊclave:ÊprocesosÊdeÊobservaci—n,Êvisi—nÊhumana,ÊmicroÊmundo,ÊmacroÊmundo,Êentorno.

KeyÊ words:Ê observationÊ process,Ê humanyÊvision,ÊmicroÊwork,ÊmacroÊwork,Ê HUK JVU[L_[

INTRODUCCIîN

CienciasÊ NaturalesÊ enÊ elÊ nivelÊ deÊ Transici—n.Ê IncluyeÊ unaÊ serieÊ deÊ gu’asÊ peEstaÊ esÊ unaÊ propuestaÊ PEDAGîGICAÊ dag—gicasÊyÊdid‡cticasÊparaÊdesarrollarÊ yÊ DIDçCTICAÊ paraÊ elÊ desarrolloÊ deÊ lasÊ procesosÊdeÊobservaci—nÊenÊlosÊni–osÊyÊ

Educaci—n y sociedad

ni–asÊdeÊ5ÊaÊ6Êa–osÊdeÊedadÊdeÊlosÊhogaresÊdelÊI.C.B.F,ÊenÊlaÊlocalidadÊdeÊKenULK` ,Z[L [YHIHQV [PLUL KVISL ÄUHSPKHK yaÊqueÊpretendeÊporÊunaÊparte,ÊllevarÊaÊ losÊni–osÊaÊdespertarÊelÊinterŽsÊyÊcuriosidadÊporÊelÊmundoÊdeÊlasÊcienciasÊyÊlaÊ tecnolog’a,ÊreconocerÊelÊlenguajeÊpropioÊ deÊlasÊcienciasÊnaturales,ÊenÊelÊtemaÊdelÊ ojoÊ humano;Ê usarÊ materialesÊ adecuadosÊ comoÊ elÊ lente,Ê elÊ microscopioÊ yÊ elÊ [LSLZJVWPV WHYH HSN\UHZ L_WLYPLUJPHZ @ JVTV ZLN\UKH ÄUHSPKHK WYL[LUKL OHJLY YLÅL_PVULZ ZVIYL LS WHWLS KLS KVJLU[L LU

67

preescolarÊenÊelÊdesarrolloÊdeÊlasÊcienciasÊ naturales,Ê especialmenteÊ enÊ loÊ queÊ concierneÊaÊlosÊprocesosÊdeÊobservaci—n.Ê ElÊobjetivoÊgeneralÊdelÊproyecto,ÊesÊelaborarÊ materialÊ pedag—gicoÊ paraÊ elÊ desarrolloÊdelÊprocesoÊdeÊobservaci—nÊenÊ CienciasÊNaturalesÊyÊTecnolog’aÊparaÊelÊ gradoÊdeÊtransici—n,ÊasumiendoÊlaÊîpticaÊcomoÊnœcleoÊarticuladorÊoÊejeÊarticuladorÊ delÊ trabajoÊ deÊ grado.Ê SeÊ trabaj—,Ê dentroÊdeÊesteÊejeÊarticuladorÊtresÊsub[LTHZ! SLU[LZ TPJYVZJVWPV ` [LSLZJVWPV

ParaÊcadaÊejeÊconceptualÊseÊdise–aronÊ HWSPJHJP}U L_WLYPTLU[HS WHYH KLZHYYVSSHY dosÊgu’as,ÊcadaÊunaÊconÊsuÊrespectivoÊ conÊlosÊni–os,ÊenÊŽstaÊseÊresaltaÊelÊŽnmarcoÊreferencialÊparaÊelÊdocente,ÊyÊunaÊ fasisÊ deÊ losÊ ni–osÊ comoÊ autoresÊ deÊ suÊ

Educaci—n y sociedad

propioÊaprendizaje,ÊesÊimportanteÊtenerÊ enÊ cuentaÊ queÊ elÊ lenguajeÊ queÊ seÊ utilizaÊ enÊ lasÊ CienciasÊ NaturalesÊ esÊ espeJxÄJV WLYV HS TPZTV [PLTWV KLIL ZLY apropiadoÊ yÊ condicionadoÊ paraÊ elÊ nivelÊ cognitivoÊ deÊ losÊ ni–os,Ê sinÊ demeritarÊ laÊ capacidadÊdeÊestosÊporÊlaÊcienciaÊyÊmenosÊ restarleÊ importanciaÊ aÊ losÊ avancesÊ JPLU[xÄJVZ

deÊ sentir,Ê deÊ convivir,Ê esÊ elÊ componenteÊ afectivo-motivacionalÊdeÊsuÊpersonalidad.

*VTV VIQL[P]VZ LZWLJxÄJVZ ZL WSHU[LHYVU!

ParaÊdesarrollarÊesteÊtrabajoÊdeÊinvestigaci—nÊ sobreÊ procesosÊ deÊ observaci—nÊ seÊtomaronÊenÊcuentaÊtresÊejesÊconceptualesÊampli‡ndolosÊenÊdosÊgu’asÊcadaÊ uno;Ê elÊ ojoÊ humanoÊ (ventanasÊ m‡gicasÊ yÊcristalesÊm‡gicos);ÊelÊmicroscopioÊ(espiandoÊ microorganismoÊ yÊ enÊ ‡tomosÊ volando);ÊelÊtelescopioÊ(conÊlosÊpiesÊenÊ laÊtierraÊyÊlosÊojosÊenÊelÊcieloÊyÊsolÊsolecito)ÊcomoÊseÊapreciaÊenÊlaÊtablaÊ1.Ê

a)Ê Cognitivos:Ê sonÊ losÊ aprendizajesÊ esperadosÊ enÊ losÊ estudiantesÊ desdeÊ elÊ puntoÊ deÊ vistaÊ cognitivo,Ê representaÊ elÊ saberÊalcanzadoÊporÊparteÊdeÊlosÊestudiantes,Ê losÊ conocimientosÊ queÊ debenÊ asimilar,Ê suÊ pensar,Ê todoÊ loÊ queÊ debenÊ conocer. 0KLU[PÄJHY LS VQV JVTV \U PUZ[Y\TLUtoÊyÊunÊ—rganoÊdelÊcuerpoÊqueÊpermitaÊ reconocerÊelÊmundoÊqueÊloÊrodea. Ê ReconocerÊelÊmicroscopioÊcomoÊinstrumentoÊdeÊobservaci—nÊdelÊmicrocosmos. Ê DescubrirÊobjetosÊqueÊest‡nÊenÊsuÊen[VYUV ` LU LS LZWHJPV L_[LYPVY H [YH]tZ KLS telescopioÊy/oÊlentesÊdeÊlargoÊalcance.

Ê CompartirÊ susÊ apreciacionesÊ sobreÊ elÊtemaÊconÊsusÊpares. Ê MostrarÊadmiraci—nÊyÊregocijoÊporÊlaÊ vidaÊobservadaÊenÊelÊmicroscopio. Ê MostrarÊadmiraci—nÊyÊregocijoÊporÊlaÊ vidaÊobservadaÊenÊelÊtelescopio.

LaÊ poblaci—nÊ seleccionadaÊ paraÊ desarrollarÊ lasÊ gu’asÊ deÊ losÊ procesosÊ deÊ observaci—nÊenÊcienciasÊnaturalesÊyÊtecnolog’aÊest‡ÊconformadaÊporÊlosÊni–osÊyÊ ni–asÊdeÊlosÊjardinesÓÊOvejitasÊdelÊReyÓ,Ê ÒWaltÊ DisneyÓ,ÓÊ Pil’simoÓ,ÓÊ ArcoÊ irisÓÊ yÊ ÒChiquit’nÓ,Ê pertenecientesÊ aÊ losÊ hogaresÊdelÊI.C.B.F.ÊdeÊlaÊlocalidadÊoctavaÊdeÊ b)Ê Procedimentales:Ê representanÊ lasÊ Kennedy.Ê LaÊ muestraÊ laÊ conformanÊ 20Ê habilidadesÊqueÊdebenÊalcanzarÊlosÊes- ni–osÊ(8ÊhombresÊyÊ12Êmujeres)ÊdeÊ5ÊaÊ6Ê tudiantes,Ê loÊ manipulativo,Ê loÊ pr‡ctico,Ê a–osÊdeÊedad,ÊsuÊnivelÊsocioÊecon—milaÊactividadÊejecutora,ÊsuÊactuar,ÊtodoÊloÊ coÊperteneceÊalÊestratoÊ2,ÊelÊ90%ÊdeÊlosÊ queÊseÊdebeÊsaberÊhacer. ni–osÊ tienenÊ unaÊ familiaÊ nuclearÊ porÊ loÊ [HU[V JVTWHY[LU Z\Z L_WLYPLUJPHZ JVU Ê IlustrarÊ losÊ instrumentosÊ tecnol—gi- susÊdosÊpadres.Ê cos,Ê—pticos,ÊdeÊusoÊm‡sÊcomœnÊenÊsuÊ medioÊsocial. TablaÊ1.ÊPLANÊDEÊTRABAJO ,_WLYPTLU[HY SH VIZLY]HJP}U KL VYganismosÊaÊtravŽsÊdelÊmicroscopio. çREA:ÊCienciasÊNaturalesÊyÊTecnolog’a. Ê EmplearÊelÊtelescopioÊparaÊobserva- TEMA:ÊprocesosÊdeÊobservaci—n. cionesÊenÊelÊmacrocosmos. 6IQL[P]V KL SHZ LZ[YH[LNPHZ! LSHIVYHY TH[LrialÊpedag—gicoÊparaÊdesarrollarÊelÊpensac)Ê Actitudinales:Ê est‡nÊ representadosÊ mientoÊenÊcienciasÊnaturalesÊyÊtecnolog’aÊ porÊ losÊ valoresÊ moralesÊ yÊ Žticos;Ê elÊ serÊ LZWLJxÄJHTLU[L LU LS [LTH KL SH }W[PJH delÊ estudianteÊ comoÊ sujetoÊ aÊ cuidarÊ yÊ lentes,Êmicroscopio,ÊtelescopioÊ-ÊenÊni–osÊ cuidadosoÊ deÊ losÊ dem‡s,Ê suÊ capacidadÊ deÊ5ÊaÊ6Êa–osÊenÊinstitucionesÊdeÊI.C.B.F.

Educaci—n y sociedad

TîPICO GENERADOR

No.ÊGUêA

1

69

TEMAÊ

ElÊojoÊ humano

NOMBREÊ

OBJETIVOS

ParaÊelÊ docente

VentanasÊ m‡gicas Ê 0KLU[PÄJHY LS VQV JVTV \U PUZ[Y\TLUtoÊyÊunÊ—rganoÊdelÊcuerpoÊqueÊpermiteÊ reconocerÊelÊmundoÊqueÊloÊrodea.

Contexto 2

Lente

CristalesÊ m‡gicos

3

Micromundo

ViendoÊloÊ invisible

Ê IlustrarÊlosÊinstrumentosÊtecnol—gicosÊm‡sÊcomunesÊenÊsuÊmedioÊsocial. Ê CompartirÊsusÊapreciacionesÊsobreÊ elÊtemaÊconÊsusÊiguales.

Ê ReconocerÊelÊmicroscopioÊcomoÊ instrumentoÊparaÊhacerÊobservacionesÊ directasÊdelÊmicrocosmos. Ê ExperimentarÊlaÊobservaci—nÊdeÊ organismosÊaÊtravŽsÊdelÊmicroscopio.

Micromundo 4

Microscopio

ElÊmicroscopioÊ yÊyo

5

Macromundo

AmpliandoÊ laÊmirada

Telescopio

ConÊlosÊ piesÊenÊlaÊ tierraÊyÊlosÊ ojosÊenÊelÊ cielo

Macromundo 6

REFERENTESÊTEîRICOS

Ê MostrarÊadmiraci—nÊyÊregocijoÊporÊlaÊ vidaÊobservadaÊenÊelÊmicroscopio.

Ê DescubrirÊobjetosÊqueÊest‡nÊenÊsuÊ entornoÊyÊenÊelÊespacioÊexterior. Ê EmplearÊelÊtelescopioÊparaÊobservacionesÊenÊelÊmacrocosmos. Ê ParticiparÊconÊinterŽsÊenÊelÊdesarrolloÊ deÊlasÊactividades.

ParaÊelÊni–o

Ê FrancisÊW.ÊSears.ÊyÊAddisonÊ WesleyÊIberoamericana.Ê E.U.A.1996.ÊFisiolog’aÊdelÊojoÊ humano. Ê HewittÊG:ÊPaul.ÊF’sicaÊ conceptual:ÊclasesÊdeÊlentes.Ê DŽcimaÊedici—n. Ê TippensÊE.ÊPaul.ÊF’sicaÊ deÊconceptos:ÊelÊlenteÊyÊsuÊ evoluci—nÊtecnol—gica.ÊMŽxico:Ê McÊGrawÊHill.ÊSextaÊedici—n. Ê Velasco,ÊFrancisco.ÊElÊ mundoÊaÊtravŽsÊdelÊmicroscopio:Ê LaÊobservaci—nÊmicrosc—pica.Ê BuenosÊAires:ÊEd.ÊLumen,Ê1995. Ê Qxlade,ÊChris.ÊyÊStockley,Ê Corinne.ÊCienciaÊyÊexperimentos:ÊElÊmundoÊdelÊmicroscopio. Ê Colciencias.ÊMinisterioÊ NacionalÊdeÊColombia.ÊActividadesÊLœdicas.ÊEn:ÊCucl’-Cucli.Ê 1994. Ê Mouvier.ÊJeanÊPaul.ÊJuguetesÊîpticos.Ê Ê Asimov,ÊIsaac.ÊHistoriaÊdelÊ Telescopio:ÊEvoluci—n.ÊMadrid:Ê Ed.ÊMadrid,Ê1986. Ê TROTMAN,ÊFelicity.ÊLaÊExploraci—nÊdelÊEspacio:ÊClasesÊ deÊtelescopioÊyÊutilidades.Ê MŽxico:ÊTrillas,Ê2002. Ê COLCIENCIAS.ÊMinisterioÊ NacionalÊdeÊColombia.ÊActividadesÊLœdicas.ÊEn:ÊCucl’-Cucli.Ê 1994.

*HKH N\xH ZL LZ[Y\J[\Y} KL SH ZPN\PLU[L MVYTH! FUNDACIîNÊUNIVERSITARIAÊPANAMERICANA LICENCIATURAÊENÊEDUCACIîNÊPREESCOLARÊ DEPARTAMENTOÊDEÊINVESTIGACIîNÊ DESARROLLOÊDEÊPROCESOSÊDEÊOBSERVACIîN GUêAÊ(N¼)Ê(T’tulo) ;,4(! OBJETIVO REFERENTEÊTEîRICO DOCENTE BIBLIOGRAFêA N¡ÊGUêA

NOMBRE

ESQUEMAÊDEÊDESARROLLO PLANTEAMIENTO

RECURSOS

EVALUACIîN

Inicio

Desarrollo

Finalizaci—n

AÊcontinuaci—nÊseÊpresentanÊlasÊdosÊgu’asÊparaÊdesarrollarÊelÊprimerÊt—picoÊgeneradorÊÒcontextoÓ:

Educaci—n y sociedad

FUNDACIĂŽNĂŠUNIVERSITARIA PANAMERICANA LICENCIATURAĂŠENĂŠEDUCACIĂŽNĂŠ PREESCOLARĂŠ DEPARTAMENTOĂŠDE INVESTIGACIĂŽNĂŠ DESARROLLOĂŠDEĂŠPROCESOS DEĂŠOBSERVACIĂŽN GUĂŞAĂŠ1:ĂŠĂ’VENTANASĂŠMçGICASĂ“

LaÊtransparenciaÊdelÊcristalinoÊesÊnecesariaÊparaÊlaÊcorrectaÊvisi—n,ÊsuÊopacidadÊesÊ conocidaÊ conÊ elÊ nombreÊ deÊ catarata.Ê 5.Ê /\TVY (J\VZV! SxX\PKV PUJVSVYV X\L VJ\paÊ laÊ parteÊ delÊ ojoÊ situadaÊ entreÊ elÊ irisÊ yÊ elÊ cristalino.Ê 6.Ê HumorÊ v’treo,Ê sustanciaÊ transparenteÊyÊgelatinosa,ÊsituadaÊentreÊelÊ cristalinoÊyÊlaÊretina.

ÎRGANOSÊ ANEXOS:Ê 1.Ê MœsculosÊ deÊ SH }YIP[H! [PLULU JVTV M\UJP}U TV]LY LS TEMA:Ê ELÊOJOÊHUMANOÊ(Atlas,ÊAnato- globoÊ ocularÊ yÊ losÊ p‥rpados.Ê 2.Ê LasÊ cem’a,Ê(2004).ÊParaÊni–osÊdeÊ5ÊaÊ6Êa–osÊdeÊ QHZ! ZVU KVZ WYVTPULUJPHZ LU MVYTH KL arcoÊ situadasÊ sobreÊ losÊ p‥rpados,Ê est‥nÊ edad provistasÊdeÊpelosÊyÊtienenÊlaÊmisi—nÊproOBJETIVO:Ê ReconocerÊ elÊ ojoÊ comoÊ unÊ tectora.Ê 3. 7mYWHKVZ! WSPLN\LZ T‚ZJ\SVZ —rganoÊyÊunÊelementoÊdelÊcuerpoÊqueÊper- membranososÊ queÊ cubrenÊ elÊ ojoÊ unoÊ superiorÊ yÊ otroÊ inferior.Ê 4. 7LZ[H|HZ! WLmiteÊconocerÊelÊmundo. losÊ r’gidosÊ situadosÊ enÊ losÊ p‥rpados.Ê 5.Ê *VUQ\U[P]H! TLTIYHUH T\JVZH X\L \UL REFERENTEÊTEÎRICO: elÊgloboÊocularÊaÊlosÊp‥rpados.Ê6.ÊAparaElÊOJOÊHUMANO:ÊesÊelÊ—rganoÊesencialÊ [V SHNYPTHS! LZ[m ZP[\HKH LU SH WHY[L HU[LYV delÊ sentidoÊ deÊ laÊ vista,Ê est‥Ê constituidoÊ L_[LYUH ` Z\WLYPVY ` ZLJYL[H SHZ SmNYPTHZ cuyaÊfunci—nÊesÊmantenerÊhœmedaÊlaÊconparaÊcaptarÊlasÊimpresionesÊluminosas. juntivaÊparaÊimpedirÊqueÊelÊojoÊseÊsequeÊyÊ PARTESÊYÊSUSÊFUNCIONES:Ê1.ÊEscle- L_W\SZHY J\LYWVZ L_[YH|VZ Y}[PJH! JHWH L_[LYUH ,Z \UH TLTIYHUH ÄIYVZH K\YH ` YLZPZ[LU[L MVYTH SV X\L ZL ALGUNASÊ ENFERMEDADES:Ê cataraconoceÊ comoÊ laÊ parteÊ blanca,Ê suÊ parteÊ [H! mYLH U\ISHKH LU LS JYPZ[HSPUV KLS VQV" anterior,ÊlaÊc—rneaÊesÊtransparenteÊyÊenÊellaÊ *VUQ\U[P]P[PZ! PUÅHTHJP}U V PUMLJJP}U KL seÊrefractanÊlosÊrayosÊdeÊluz.Ê2. *VYVPKLZ! laÊmembranaÊqueÊrecubreÊlosÊp‥rpados;Ê capaÊmediaÊdelÊojo,ÊcontieneÊnumerososÊ )SLMHYP[PZ! PUÅHTHJP}U KL SVZ IVYKLZ KLS vasosÊsangu’neos,ÊesÊlaÊencargadaÊdeÊlaÊ WmYWHKV" 7YLZIPJPH! WtYKPKH WYVNYLZP]H vascularizaci—nÊdelÊojo,ÊtieneÊunÊcolorÊos- relacionadaÊconÊlaÊedadÊdelÊpoderÊdeÊencuro,Ê presentaÊ unaÊ aberturaÊ cerradaÊ porÊ foqueÊ delÊ cristalinoÊ queÊ ocasionaÊ hiperunaÊmembranaÊdeÊcolorÊvariableÊllamadaÊ TL[YVWxH" 4PVWxH! LYYVY KL LUMVX\L ]PZ\HS 0YPZ LU LS JLU[YV KLS PYPZ L_PZ[L \UH HILY[\- X\L JH\ZH KPÄJ\S[HK WHYH ]LY VIQL[VZ KPZraÊcircularÊconocidaÊcomoÊpupila,ÊlaÊcualÊ tantes;ÊAstigmatismo;Êcondici—nÊenÊlaÊcualÊ aumentaÊoÊdisminuyeÊdeÊtama–oÊsegœnÊlaÊ laÊc—rneaÊdelÊojoÊest‥ÊcurvadaÊasimŽtricaintensidadÊdeÊlaÊluzÊqueÊreciba.Ê3. 9L[PUH! menteÊ ocasionandoÊ unaÊ visi—nÊ distorsioesÊ laÊ capaÊ m‥sÊ intensaÊ delÊ globoÊ ocularÊ UHKH" /PWLYTL[YVWxH! LYYVY LU LS LUMVX\L yÊ enÊ ellaÊ seÊ encuentranÊ reunidasÊ todasÊ ]PZ\HS X\L VJHZPVUH KPÄJ\S[HK WHYH ]LY VIlasÊ terminacionesÊ nerviosasÊ destinadasÊ jetosÊcercanos. aÊ percibirÊ lasÊ impresionesÊ luminosas.Ê 4.Ê *YPZ[HSPUV! LZ \UH SLU[L IPJVU]L_H ZP[\HKH BIBLIOGRAFêA detr‥sÊdelÊirisÊyÊdivideÊelÊgloboÊocularÊenÊ ATLAS,Ê Anatom’a.Ê ElÊ cuerpoÊ yÊ laÊ salud.Ê dosÊespaciosÊconocidosÊcomoÊc‥maras.Ê ,ZWH|H! LK *\S[\YHS : ( W

Educaci—n y sociedad

NÂĄĂŠGUĂŞA

71

NOMBRE

PLANTEAMIENTO

MçGICAS

1

VENTANASĂŠ

Contexto

Inicio EnÊelÊpatioÊdelÊjard’n,ÊseÊmotivar‥ÊaÊlosÊ ni–osÊaÊjugarÊaÊlaÊgallinaÊciega,ÊyÊluegoÊ cadaÊunoÊdeÊlosÊni–osÊparticipantesÊ contar‥ÊsuÊexperiencia.ÊElÊaulaÊestar‥Ê HTIPLU[HKH JVU SmTPUHZ ` HÄJOLZ alusivasÊalÊtema. Desarrollo SeÊinvitar‥ÊaÊlosÊni–osÊyÊni–asÊqueÊseÊ mirenÊenÊlosÊespejosÊqueÊest‥nÊsituadosÊalrededorÊdelÊjard’n,ÊqueÊcentrenÊ susÊmiradasÊenÊsusÊojos,ÊyÊdescribanÊ queÊven. LuegoÊseÊlesÊpideÊqueÊseÊorganicenÊ enÊparejasÊyÊseÊmirenÊaÊlosÊojosÊyÊdescribanÊqueÊobservanÊlasÊdiferencias,Ê lasÊsemejanzasÊcomoÊcolor,Êtama–o,Ê forma.ÊLosÊni–osÊdeber‥nÊubicarÊenÊlasÊ l‥minasÊlasÊpartesÊprincipalesÊdelÊojo. Finalizaci—n EnÊhojasÊdeÊpapelÊlosÊni–osÊyÊni–asÊ deber‥nÊdibujarÊsusÊojosÊconÊl‥picesÊ KL JVSVYLZ PKLU[PÄJHUKV ` \IPJHUKV lasÊpartesÊdelÊmismo. SeÊhar‥ÊunÊconcursoÊdeÊlectoescrituraÊconÊelÊpanalÊdeÊletras,ÊlosÊni–osÊ deber‥nÊescribirÊconÊayudaÊdeÊlaÊ docente,ÊvariasÊpalabrasÊrelacionadasÊ conÊelÊtema.

FUNDACIĂŽNĂŠUNIVERSITARIAĂŠ PANAMERICANA LICENCIATURAĂŠENĂŠEDUCACIĂŽNĂŠ PREESCOLARĂŠ DEPARTAMENTOĂŠDEĂŠ INVESTIGACIĂŽNĂŠ DESARROLLOĂŠDEĂŠPROCESOSĂŠ DEĂŠOBSERVACIĂŽN GUĂŞAĂŠ2:ĂŠĂ’AMPLIANDOĂŠLAĂŠMIRADAĂ“

RECURSOS

EVALUACIĂŽN

‹ /\THUV ‹ (TIPLU[HS! -ÊPatio ‹ -xZPJV! -ÊEspejos.Ê ‹ 7LKHN}NPJV -ÊJuego,ÊlaÊ gallinaÊciega. ‹ +PKmJ[PJV! -ÊL‥minas. (ÄJOLZ -ÊHojas. -ÊColores -ÊPanalÊdeÊ letras.

‹ ( [YH]tZ KL WYLN\U[HZ! ÀC—moÊteÊsentisteÊalÊestarÊconÊ losÊojosÊvendados? ÀC—moÊcreesÊqueÊvenÊlosÊni–osÊ ciegos? ÀPorÊquŽÊcreesÊqueÊsonÊimportantesÊlosÊojos? ‹ ( [YH]tZ KL SH ZVJPHSPaHJP}U KL losÊtrabajosÊdeÊlosÊni–os. ‹ 7VY TLKPV KL SHZ KPMLYLU[LZ actividadesÊdeÊlectoescritura.

pantallaÊyÊesÊlaÊmismaÊqueÊseÊobservaÊenÊ \UH Z\WLYÄJPL W\SPKH LasÊlupasÊpuedenÊserÊdeÊdistintosÊtama–os,ÊyÊdependiendo,ÊelÊlenteÊpuedeÊtenerÊ JPLY[V NYHKV KL THNUPÄJHJP}U .LULYHSmente,ÊlasÊlupasÊdeÊmayorÊdi‥metroÊsonÊ m‥sÊpotentes.ÊNoÊtodosÊlosÊlentesÊdeÊlupaÊ sonÊdeÊformaÊcircular,ÊsinoÊqueÊhayÊalgunosÊlentesÊqueÊhanÊsidoÊhechosÊenÊformaÊ cuadrangularÊoÊrectangular.

TEMA:ÊLOSÊLENTESÊ-ÊLAÊLUPAÊ(Velasco,Ê UnaÊlenteÊesÊunÊmedioÊuÊobjetoÊqueÊcon1995).ÊParaÊni–osÊdeÊ5ÊaÊ6Êa–osÊdeÊedad. centraÊ oÊ dispersaÊ rayosÊ deÊ luz.Ê LasÊ lenOBJETIVO:Ê ReconocerÊ laÊ lupaÊ comoÊ unÊ tesÊm‥sÊcomunesÊseÊbasanÊenÊelÊdistintoÊ NYHKV KL YLMYHJJP}U X\L L_WLYPTLU[HU SVZ instrumentoÊqueÊpermiteÊampliarÊlaÊmirada. rayosÊdeÊluzÊalÊincidirÊenÊpuntosÊdiferentesÊ deÊlaÊlente.ÊEntreÊellasÊest‥nÊlasÊutilizadasÊ REFERENTEÊTEÎRICO: paraÊ corregirÊ losÊ problemasÊ deÊ visi—nÊ enÊ gafas,Ê anteojosÊ oÊ lentillas.Ê TambiŽnÊ seÊ DOCENTE LaÊ lupaÊ esÊ unÊ instrumentoÊ queÊ haÊ sidoÊ usanÊlentesÊoÊcombinacionesÊdeÊlentesÊyÊ inventadoÊyÊfabricadoÊparaÊhacerÊusoÊdeÊ espejosÊenÊmicroscopiosÊyÊtelescopios. principiosÊdeÊf’sicaÊreferentesÊaÊlaÊ—ptica.Ê ConstaÊdeÊunaÊlenteÊconvergenteÊdeÊcortaÊ ClasesÊ deÊ lentes! 4 , 5 KL distanciaÊfocal,ÊlaÊmismaÊqueÊdesv’aÊlaÊluzÊ acuerdoÊconÊlaÊformaÊdeÊlaÊcurvaturaÊdeÊ incidenteÊdeÊmodoÊqueÊseÊformaÊunaÊima- Z\ Z\WLYÄJPL L_PZ[LU KVZ [PWVZ WYPUJPWHSLZ genÊvirtualÊampliadaÊdelÊobjetoÊporÊdetr‥sÊ KL SLU[LZ! 3HZ J}UJH]HZ V JVU]LYNLU[LZ ` deÊ laÊ misma.Ê LaÊ imagenÊ seÊ llamaÊ virtualÊ SHZ JVU]L_HZ V KP]LYNLU[LZ porqueÊlosÊrayosÊqueÊparecenÊvenirÊdeÊellaÊ noÊpasanÊrealmenteÊporÊlaÊlupa.ÊUnaÊima- ‹Ê LentesÊ convergentes,Ê losÊ rayosÊ queÊ genÊvirtualÊnoÊseÊpuedeÊproyectarÊenÊunaÊ atraviesanÊlaÊlenteÊconvergenÊenÊunÊlugarÊ

Educaci—n y sociedad

llamadoÊfocoÊqueÊest‡ÊsituadoÊporÊdetr‡sÊdeÊ laÊlente.ÊLasÊim‡genesÊobtenidasÊconÊlentesÊ convergentesÊseÊllamanÊim‡genesÊreales. ÊLentesÊdivergentes,ÊlosÊrayosÊseÊseparanÊ alÊatravesarÊlaÊlente.ÊLosÊrayosÊresultantesÊ

N¡ÊGUêA

NOMBRE

procedenÊdeÊunÊpuntoÊsituadoÊporÊdelanteÊ deÊlaÊlenteÊqueÊseÊllamaÊfocoÊvirtual.ÊConÊ estasÊlentesÊseÊobtienenÊim‡genesÊvirtuales,ÊpuesÊlosÊrayosÊprocedenÊdeÊunÊlugarÊ PUL_PZ[LU[L V ]PY[\HS

PLANTEAMIENTO

RECURSOS

EVALUACIîN

CRISTAL

2

MARAVILLOSO

Contexto

Inicio Inicio SeÊhaceÊunaÊinvitaci—nÊaÊlosÊni–osÊparaÊ recorrerÊlosÊalrededoresÊdelÊjard’nÊyÊ recolectarÊinsectos,ÊsinÊcausarlesÊda–oÊ aÊellos,ÊseÊllevar‡nÊalÊaulaÊcomoÊunÊ granÊtesoroÊparaÊobservarlos. Desarrollo LaÊdocenteÊtendr‡ÊlaÊprecauci—nÊdeÊ llevarÊalÊsal—nÊdeÊclasesÊunÊinsectoÊ porÊparejaÊdeÊni–os,ÊpermitiendoÊqueÊ losÊobserven,ÊcadaÊparejaÊrotaÊporÊ cadaÊmesaÊdeÊtrabajoÊparaÊqueÊlogrenÊ mirarÊtodosÊlosÊinsectos.ÊLuegoÊporÊ medioÊdeÊpreguntasÊseÊlesÊdespiertaÊ laÊcuriosidadÊporÊmirarÊpartesÊdeÊestosÊ animalesÊqueÊaÊsimpleÊvistaÊnoÊseÊ ven.ÊEj.ÊÀLeÊvesÊojosÊaÊlaÊhormiga?,Ê Àcu‡ntosÊves?,ÊÀlaÊmariposaÊtieneÊ u–as?,Êetc.

ÊHumano ÊAnimalÊ (insectos). ÊLupa ÊPanalÊdeÊ letras.

ÊLosÊni–osÊconversar‡nÊsobreÊ elÊanimalÊqueÊm‡sÊlesÊllam—ÊlaÊ atenci—n,ÊexpresandoÊsuÊagradoÊ oÊdesagrado.Ê ÊDescribir‡nÊloÊqueÊobservaronÊ aÊsimpleÊvistaÊyÊaÊtravŽsÊdeÊ laÊlupa. ÊConÊelÊpanalÊdeÊletrasÊseÊlesÊ invitar‡ÊaÊformarÊlasÊpalabrasÊ nuevasÊqueÊaparecieronÊduranteÊ elÊdesarrolloÊdeÊlaÊactividad.

Finalizaci—n ConÊlosÊanterioresÊcuestionamientos,Ê losÊni–osÊest‡nÊpreparadosÊparaÊ conocerÊyÊmanipularÊlaÊlupa,ÊartefactoÊ queÊsirveÊparaÊampliarÊlaÊvisi—nÊyÊ as’ÊevidenciarÊyÊencontrarÊposiblesÊ respuestasÊaÊsusÊinquietudes.Ê

RESULTADOS LosÊresultadosÊseÊpresentanÊdesdeÊelÊdesaYYVSSV KL SVZ [YLZ [}WPJVZ! JVU[L_[V TPJYV ` macro-mundo.Ê

yÊni–as;ÊseÊresaltaÊlaÊvaloraci—nÊqueÊhacenÊ losÊni–osÊsobreÊÒelÊojoÓÊcomoÊ—rganoÊdeÊlaÊ visi—nÊyÊdeÊc—moÊellosÊseÊproyectanÊaÊtravŽsÊ estos.Ê EsteÊ momentoÊ fueÊ decisivoÊ paraÊ elÊ desarrolloÊdelÊproyectoÊdebidoÊaÊqueÊconÊelÊ desarrolloÊdeÊlasÊprimerasÊgu’asÊlosÊni–osÊseÊ CONTEXTO RespectoÊaÊesteÊt—picoÊgeneradorÊseÊobtu- motivar’anÊaÊcontinuarÊconÊelÊdesarrolloÊdeÊ ]PLYVU YLZ\S[HKVZ ZPNUPÄJH[P]VZ LU SVZ UP|VZ lasÊactividadesÊdeÊlaÊinvestigaci—n.

FotoÊ 1.Ê JuegoÊ gallinaÊ ciegaÊ SeÊ puedeÊ observarÊaÊlosÊni–osÊrealizandoÊelÊjuegoÊ deÊlaÊgallinaÊciega,ÊfueÊlaÊmotivaci—nÊparaÊ darÊinicioÊaÊestaÊactividad.ÊSeÊevidenciaÊ LS H\SH JVU[L_[\HSPaHKH WHYH LS [LTH H trabajar.

EnÊlasÊfotosÊqueÊaÊcontinuaci—nÊseÊevidencianÊlosÊresultadosÊdadosÊporÊlosÊni–osÊfrenteÊalÊ primerÊt—pico.

Educaci—n y sociedad

73

FotoÊ2.ÊÀQuŽÊobservamos?ÊElÊgrupoÊdeÊ ni–osÊobservaÊsusÊojosÊaÊtravŽsÊdelÊespejo,ÊaÊlaÊvezÊvanÊdescribiendoÊlasÊpartesÊ L_[LYUHZ X\L ]LU JVTWHYmUKVSHZ JVU lasÊdeÊsusÊpares.

FotoÊ3.ÊVeo,Êveo.ÊÊLaÊni–aÊobservaÊsusÊ ojosÊenÊelÊespejo,ÊparaÊluegoÊrealizarÊlaÊ YLWYLZLU[HJP}U NYmÄJH

DibujoÊ1.Ê MisÊojosÊyÊyo.

DibujoÊ2.Ê OjosÊgrandes.

FotoÊ4.ÊCoquetos.ÊEnÊesteÊmomentoÊseÊ leÊindicaÊaÊlosÊni–osÊqueÊdebenÊobervarÊ losÊojosÊdelÊotroÊcompa–ero.

Educaci—n y sociedad

FotoÊ5.ÊMisÊojos.ÊÊEsteÊdibujoÊesÊelÊresultadoÊdeÊlaÊfotoÊN¼Ê9,ÊenÊdondeÊelÊni–oÊÊ dibujaÊlosÊojosÊdeÊsuÊcompa–era,ÊyÊaÊsuÊ vezÊŽlÊseÊdibujaÊcomoÊseÊobserv—Êen deÊlosÊojosÊdeÊella.

biendoÊ sobreÊ susÊ trabajosÊ yÊ cuadernosÊ lasÊpalabrasÊqueÊseÊlesÊibanÊense–ando.Ê ElÊ grupoÊ investigadorÊ deÊ formaÊ paralelaÊ aÊlaÊinvestigaci—nÊgener—ÊdosÊestrategiasÊ paraÊ consolidarÊ elÊ desarrolloÊ deÊ laÊ escrituraÊenÊlosÊni–os.ÊUnaÊfueÊelÊrinc—nÊdeÊlasÊ palabrasÊnuevasÊyÊlaÊotraÊfueÊelÊpanalÊdeÊ letras.ÊEstasÊdosÊestrategiasÊseÊusaronÊdeÊ formaÊparalelaÊduranteÊelÊdesarrolloÊdeÊlaÊ investigaci—n;Ê cuandoÊ surg’aÊ laÊ palabraÊ desconocidaÊparaÊlosÊinfantes,ÊlaÊmaestraÊ proced’aÊaÊescribirlaÊenÊelÊtableroÊyÊluegoÊ losÊni–osÊlaÊarmabanÊconÊletrasÊsacadasÊ LosÊ ni–osÊ aÊ medidaÊ queÊ desarrollabanÊ delÊpanalÊyÊseÊpegabaÊenÊelÊrinc—nÊdeÊlasÊ susÊprocesosÊdeÊobservaci—nÊibanÊescri- nuevasÊpalabras. ElÊ desarrolloÊ deÊ estasÊ actividadesÊ permiti—Ê LU SVZ UP|VZ HÄHUaHY LS YLJVUVJPTPLU[V KL ellosÊcomoÊobservadoresÊdelÊmundoÊyÊaÊlaÊ vezÊ comoÊ sujetosÊ observados.Ê FomentarÊ estasÊpr‡cticasÊconÊlosÊdeÊtempranaÊedadÊ formaÊenÊellosÊunaÊperspectivaÊm‡sÊampliaÊ KLS T\UKV" ` HS TVTLU[V KL L_WYLZHY SV ]PZ[V ZL ULNVJPHU KP]LYZHZ L_WYLZPVULZ ` ZL aceptanÊ oÊ refutanÊ argumentos.Ê SeÊ puedeÊ decirÊ queÊ estasÊ actividadesÊ sonÊ puntoÊ deÊ partidaÊparaÊforjarÊenÊlosÊinfantesÊlasÊbasesÊ delÊpensamientoÊcr’ticoÊaÊtempranaÊedad.

FotoÊ 6.Ê FormandoÊ palabras,Ê haciendoÊ usoÊdelÊpanalÊdeÊletras.

MicroÊMundoÊ(Asimov,Ê1986) ElÊdesarrolloÊdeÊlaÊactividadÊdeÊlosÊmicroorganismosÊ Ê seÊ realiz—Ê enÊ elÊ laboratorioÊ delÊIEDÊJAIMEÊGARZîN,ÊenÊlaÊlocalidadÊ octavaÊdeÊKennedy,ÊprevioÊaÊestoÊenÊelÊjard’nÊChiquit’nÊÊseÊlesÊnarr—ÊelÊcuentoÊÒDonÊ paramecioÓ,ÊdandoÊaÊconocerÊgeneralidadesÊdeÊestosÊmicroorganismos.ÊYaÊenÊelÊ laboratorioÊÊlaÊdocenteÊdeÊcienciasÊdelÊco-

legioÊnosÊpresent—ÊtresÊclasesÊdeÊmicrosJVWPV! LS TPJYV WYV`LJ[VY LS LZ[LYLVZJVWPV yÊ elÊ unicular,Ê se–al—Ê yÊ nombr—Ê cadaÊ unaÊ deÊ susÊ partes.Ê SeÊ nosÊ permiti—Ê manipularÊyÊobservarÊaÊtravŽsÊdeÊestosÊartefactosÊ muestrasÊdeÊtejidoÊpulmonar,ÊÊunÊcorteÊdeÊ tallo,ÊunaÊpiedra,ÊunaÊlentejaÊyÊunaÊgotaÊdeÊ aguaÊdeÊcilantro.

Educaci—n y sociedad

75

FotoÊ 7.Ê ElÊ microproyector.Ê LaÊ docenteÊ delÊI.E.D.ÊJAIMEÊGARZîNÊense–aÊaÊlosÊ ni–osÊ elÊ Microproyector,Ê ellosÊ observanÊ unÊcorteÊdeÊtalloÊaÊtravŽsÊdeÊŽl.Ê

7VZ[LYPVYTLU[L SH KVJLU[L TVZ[Y}! LS THSL[xU ¸WLX\L|V JPLU[xÄJV¹ TLUJPVUHKV losÊnombresÊdeÊcadaÊunoÊdeÊlosÊobjetosÊ X\L SV JVUMVYTHU! <U TPJYVZJVWPV Y\KPmentario,Ê lupas,Ê volt’metro,Ê probetas,Ê pi-

petas,ÊyÊpinzas;ÊelÊterrarioÊdondeÊhabitanÊ lasÊlombrices,ÊunaÊculebraÊsabaneraÊyÊsusÊ huevos,Ê unÊ sapo,Ê unÊ renacuajo;Ê tambiŽnÊ seÊ observ—Ê elÊ acuario;Ê unosÊ esqueletosÊ (humano,ÊdeÊunaÊrataÊyÊunÊpez).Ê

FotoÊ8.Ê4HSL[xU JPLU[xÄJV

UnaÊvezÊenÊelÊjard’nÊlosÊni–osÊdibujaronÊloÊ queÊm‡sÊlesÊllam—ÊlaÊatenci—nÊdeÊlaÊvisitaÊÊ alÊlaboratorio,ÊnotandoÊqueÊelÊobjetivoÊdeÊ laÊ gu’aÊ seÊ alcanz—,Ê porqueÊ reconocieronÊ elÊmicroscopioÊcomoÊinstrumentoÊparaÊverÊ elÊmicrocosmos.ÊPorÊotraÊparte,ÊlaÊcuriosidadÊyÊelÊinterŽsÊdeÊlosÊni–osÊfueÊcentradoÊ haciaÊ elÊ terrarioÊ yÊ elÊ esqueletoÊ humano,Ê THUPMLZ[mUKVSV JVU WYLN\U[HZ JVTV! ÀporÊ quŽÊ laÊ culebraÊ viveÊ Ê enÊ esteÊ sitio?,Ê ÀPorÊquŽÊlosÊhuevosÊdeÊlaÊserpienteÊsonÊ alargadosÊ yÊ grandes?,Ê ÀelÊ esqueletoÊ esÊ

deÊunÊni–oÊoÊunaÊni–a?,ÊÀyÊelÊotroÊbrazoÊ d—ndeÊ est‡?,Ê etc.Ê LosÊ ni–osÊ porÊ medioÊ KL SH L]VJHJP}U NYmÄJH KLQHYVU ]LY SV JVTWYLUKPKV K\YHU[L SH L_WLYPLUJPH LU LS laboratorio,Ê algunosÊ deÊ ellosÊ Ê plasmaronÊ losÊ microscopiosÊ enÊ elÊ ordenÊ comoÊ losÊ observaron,ÊotrosÊsimbolizaronÊÊelÊterrario,Ê elÊacuario,ÊlosÊesqueletos,ÊloÊqueÊlograronÊ observarÊ aÊ travŽsÊ delÊ microscopioÊ comoÊ laÊestructuraÊdelÊtejidoÊdeÊpulm—n.ÊAcompa–andoÊ losÊ dibujosÊ escribieronÊ algunasÊ palabrasÊrelacionadasÊconÊelÊtema.Ê

DibujoÊ3.ÊElÊlaboratorio.Ê

Educaci—n y sociedad

FotoÊ9.ÊRemembranzas LosÊni–osÊdibujanÊloÊqueÊrecuerdanÊÊdeÊ SH L_WLYPLUJPH KLU[YV KLS SHIVYH[VYPV ` SV observadoÊaÊtravŽsÊdeÊlosÊmicroscopios.

ConÊestaÊactividadÊtantoÊlosÊni–osÊcomoÊalN\UHZ KVJLU[LZ L_WLYPTLU[HYVU WVY WYPTL-

raÊvezÊlaÊobservaci—nÊaÊtravŽsÊdeÊunÊinventoÊ tanÊmaravillosoÊcomoÊesÊelÊmicroscopio.Ê

FotoÊ10.ÊProfe.ÊLaÊdocenteÊemocionadaÊ alÊlograrÊverÊunÊparamecioÊenÊlaÊmuestraÊ deÊunaÊgotaÊdeÊaguaÊdeÊcilantro,ÊsiendoÊlaÊprimerÊvezÊqueÊÊtieneÊaccesoÊaÊlaÊ observaci—nÊaÊtravŽsÊdeÊunÊmicroscopio.

DibujoÊ4.ÊLosÊmicroscopios.

DeÊestaÊactividadÊlosÊresultadosÊobtenidosÊenÊlosÊni–osÊyÊenÊlosÊinvestigadoresÊ fueÊ elÊ comprobarÊ queÊ hayÊ mundosÊ gigantescosÊenÊpeque–asÊgotasÊdeÊagua.Ê 9LÅL_PVUHY ZVIYL SH WVZPJP}U X\L JHKH

unoÊdeÊnosotrosÊtieneÊparaÊverÊelÊmundoÊ ` ZVIYL[VKV YLÅL_PVUHY X\L OH` T\JOVZ mundosÊqueÊnoÊvemosÊperoÊqueÊporÊelÊ hechoÊ deÊ queÊ noÊ losÊ vemosÊ noÊ quiereÊ KLJPY X\L UV L_PZ[HU

MacroÊMundo LasÊactividadesÊparÊelÊdesarrolloÊdeÊesteÊ t—picoÊseÊrealizaronÊÊfueraÊdelÊaula,ÊseÊinici—Ê conÊ unaÊ caminataÊ delÊ jard’nÊ haciaÊ elÊ portalÊ deÊ lasÊ AmŽricas,Ê pasandoÊ porÊ elÊ puenteÊpeatonalÊdeÊlaÊavenidaÊCiudadÊdeÊ

CaliÊconÊAvenidaÊVillavicencio,ÊduranteÊelÊ recorridoÊ losÊ ni–osÊ observaronÊ deÊ agua,Ê muchasÊcosasÊqueÊlesÊimpactaron,ÊcomoÊ NYHUKLZ H]LUPKHZ LKPÄJPVZ \UH M\LU[L autom—viles,Ê multitudÊ deÊ personas,Ê pa-

Educaci—n y sociedad

sandoÊporÊunaÊferiaÊartesanal,Êetc.ÊUnaÊdeÊ SHZ UP|HZ HS WHZHY MYLU[L H \U LKPÄJPV TPY} HS JPLSV ` WYLN\U[} ŒWVY X\t LZL LKPÄJPV seÊ est‥Ê moviendo?,Ê laÊ docenteÊ responKP} X\L LS LKPÄJPV UV ZL T\L]L SV X\L ZL

77

mueveÊesÊelÊcieloÊporÊlosÊmovimientosÊdeÊ laÊ tierraÊ (aÊ ra’zÊ deÊ estaÊ pregunta,Ê seÊ deZHYYVSSHU WY}_PTHZ HJ[P]PKHKLZ LU LS H\SH referentesÊaÊlosÊmovimientosÊdeÊtraslaci—nÊ yÊrotaci—n).

FotoÊ11.ÊAguasÊ1.Ê EnÊelÊrecorridoÊdelÊPlanetarioÊaÊlaÊestaci—nÊdeÊTransmilenioÊseÊencuentranÊlosÊ ni–osÊÊconÊunaÊfuenteÊdeÊagua,ÊlaÊcualÊ cautivaÊsuÊatenci—nÊyÊseÊdetienenÊaÊobservarla.

AlÊ llegarÊ alÊ PlanetarioÊ DistritalÊ losÊ ni–osÊ ZL HZVTIYHYVU HS ]LY LS [HTH|V KLS LKPÄJPV LZ[HIHU LU[\ZPHZTHKVZ ` L_WLJ[HUtesÊ porÊ loÊ queÊ ibaÊ aÊ sucederÊ dentroÊ deÊ esteÊlugar.ÊElÊtallerÊsobreÊlaÊestructuraÊdelÊ solÊfueÊdirigidoÊporÊpersonasÊdeÊlaÊinstituci—n,Ê laÊ motivaci—nÊ paraÊ esteÊ fueÊ unaÊ serieÊdeÊpreguntasÊaÊlosÊni–osÊyÊaÊlasÊdocentesÊcomoÊÀlasÊestrellasÊseÊpuedenÊverÊ deÊd’a?,ÊÀconocenÊelÊnombreÊdeÊalgunasÊ estrellas?,Ê ÀlasÊ estrellasÊ sonÊ peque–asÊ oÊsonÊgrandes?,Êetc.,ÊluegoÊseÊubicaronÊ losÊni–osÊenÊlasÊmesasÊparaÊmoldearÊconÊ plastilinaÊ lasÊ partesÊ deÊ laÊ estructuraÊ delÊ sol,ÊaÊcadaÊni–oÊleÊentregaronÊ4ÊtrozosÊdeÊ plastilinaÊ deÊ diferentesÊ tama–osÊ yÊ colo-

YLZ ISHUJV UHYHUQH Å\VYLZJLU[L ILPNL yÊamarillo),ÊconÊelÊcolorÊblancoÊformaronÊ unaÊ esferaÊ peque–a,Ê elÊ nœcleo;Ê conÊ elÊ naranjaÊ envolvieronÊ elÊ nœcleoÊ paraÊ simbolizarÊ laÊ zonaÊ radiactiva;Ê conÊ elÊ beigeÊ cubrieronÊ laÊ anteriorÊ paraÊ representarÊ laÊ zonaÊconventivaÊyÊporÊœltimoÊconÊlaÊamaYPSSH MVYTHYVU SH JHWH L_[LYUH KLS ZVS SH corona.Ê TerminadoÊ estoÊ unaÊ deÊ lasÊ talleristasÊcogi—ÊunoÊdeÊlosÊsolesÊmoldeadosÊyÊloÊdividi—ÊenÊdosÊpartes,ÊhaciendoÊ elÊcorteÊporÊlaÊmitad,ÊparaÊmostrarÊaÊlosÊ ni–osÊcomoÊseÊcompactanÊlosÊdiferentesÊ trozosÊ deÊ plastilinaÊ simbolizandoÊ laÊ estructuraÊdelÊsol.ÊCadaÊni–oÊseÊqued—ÊconÊ elÊtrabajoÊrealizado.Ê

FotoÊ 12.Ê Trabajando.Ê LosÊ ni–osÊ moldeandoÊlasÊcapasÊdelÊsol,ÊsiguiendoÊlasÊ instruccionesÊdeÊlaÊdocente.

SeguidoÊaÊesto,ÊlosÊni–osÊobservaronÊenÊ laÊcœpulaÊlaÊproyecci—nÊsobreÊelÊorigenÊdeÊ SH ]PKH KVUKL TVZ[YHIHU ` L_WSPJHIHU! laÊteor’aÊdelÊBig-ÊBang;ÊlaÊcreaci—nÊdeÊlosÊ

WSHUL[HZ" LS PUPJPV KL SH ]PKH" L_WSVYHJPVnesÊenÊMarte.ÊDuranteÊestaÊactividadÊlosÊ ni–osÊseÊasombraronÊÊconÊefectosÊÊcomoÊ lasÊim‥genes,ÊelÊsonido,ÊyÊelÊmovimientoÊ

Educaci—n y sociedad

K\YHU[L LS ]PKLV ,Z[H L_WLYPLUJPH M\L LUriquecedoraÊyaÊqueÊlaÊmayor’aÊdeÊlosÊni–osÊyÊdocentesÊnoÊhab’anÊtenidoÊlaÊoportunidadÊ deÊ asistirÊ aÊ esteÊ sitioÊ yÊ algunosÊ

niÊsiquieraÊconocenÊunaÊsalaÊcine,ÊdondeÊ seÊencuentranÊlasÊpantallasÊgigantesÊqueÊ ser’aÊelÊlugarÊm‡sÊparecidoÊalÊdeÊlasÊproyeccionesÊdentroÊdelÊplanetario.

FotoÊ 13.Ê EnÊ laÊ sala.Ê LosÊ ni–osÊ dentroÊ deÊ laÊ cœpulaÊ delÊ PlanetarioÊ DistritalÊ observandoÊlaÊproyecci—nÊÒElÊOrigenÊdeÊlaÊ vidaÓ.

LosÊ dibujosÊ deÊ losÊ ni–osÊ danÊ cuentaÊ delÊ TLKPV KL L_WYLZP}U TmZ \[PSPaHKV WVY LSSVZ dondeÊseÊdejanÊverÊcomoÊseresÊdin‡micos,Ê HY[xZ[PJVZ YLÅLQHU ZLU[PTPLU[VZ HJ[P[\KLZ capacidadÊintelectual,ÊyÊelÊdesarrolloÊenÊsuÊ entornoÊsocialÊentreÊotrasÊcosas,ÊenÊlaÊmedidaÊqueÊf’sicaÊyÊcognitivamenteÊcrecenÊseÊ observaÊ laÊ percepci—nÊ queÊ tienenÊ acercaÊ delÊmundoÊqueÊlosÊrodea.ÊÊ

,ZWLJxÄJHTLU[L OHISHUKV KL SVZ KPI\josÊrealizadosÊporÊlosÊni–osÊsobreÊelÊojoÊ humanoÊpuedeÊobservarÊqueÊseÊencuentranÊenÊlaÊetapaÊpreÊesquem‡ticaÊdondeÊ creanÊ conscientementeÊ formasÊ realesÊ deÊsuÊentorno;ÊotrosÊdibujosÊest‡nÊenÊlaÊ etapaÊ esquem‡ticaÊ dondeÊ seÊ formaÊ unÊ JVUJLW[V KLÄUPKV KLS OVTIYL ` KL Z\ ambiente.Ê

DibujoÊ7.ÊElÊmundoÊdeÊlasÊletras.

PorÊotraÊparteÊseÊobservaÊcomoÊellosÊpintanÊlasÊpalabras,ÊesÊdecir,ÊelÊtipoÊdeÊgraf’a,Ê encontrandoÊ algunosÊ trabajosÊ enÊ elÊ nivelÊ deÊpseudoÊletrasÊdondeÊnoÊhayÊunÊtipoÊdeÊ

letraÊ estable,Ê presentandoÊ semejanzasÊ aÊ laÊÊconvencional;ÊyÊotrosÊenÊelÊnivelÊÊalfanumŽricoÊdondeÊseÊpresentaÊcombinaci—nÊdeÊ letrasÊyÊnœmeros.

DibujoÊ8.ÊAtrapandoÊletras.

Educaci—n y sociedad

HablandoÊdesdeÊelÊnivelÊdeÊescrituraÊoÊcoKPÄJHJP}U WVKLTVZ KLJPY X\L LZ[mU LU LS sil‡bicoÊ alfabŽticoÊ dondeÊ seÊ comienzaÊ aÊ accederÊalÊalfabeto,ÊconoceÊm‡sÊletras,ÊhayÊ correspondenciaÊsonora.ÊEnÊestosÊdibujosÊ seÊ evidenciaÊ queÊ losÊ ni–osÊ seÊ reconocenÊ comoÊ sujetos;Ê yaÊ queÊ noÊ fragmentanÊ elÊ cuerpoÊ sinoÊ loÊ hacenÊ parteÊ Ê deÊ unÊ todo.Ê EllosÊhacenÊbuenÊusoÊdelÊespacioÊtopogr‡ÄJV V KL SHZ YLSHJPVULZ KL ]LJPUKHK ZLWHraci—n,ÊordenÊeÊinclusi—n.ÊEstoÊseÊdemustraÊ enÊ losÊ rostrosÊ queÊ losÊ ni–osÊ dibujanÊ conÊ ojos,Ê boca,Ê cejas,Ê pesta–as,Ê nariz,Ê todosÊ estosÊelementosÊest‡nÊinmersosÊenÊlosÊdibujosÊdeÊunaÊmaneraÊordenadaÊdentroÊdeÊ laÊcara,ÊrecordandoÊqueÊenÊestaÊetapaÊelÊ ni–oÊdibujaÊs—loÊloÊqueÊsabeÊyÊloÊqueÊest‡Ê WYLZ[V H VIZLY]HY [HU[V HS T\UKV L_[LYPVY aÊel,ÊcomoÊelÊinterior. EnÊcuantoÊalÊmicroÊyÊmacromundoÊlosÊni–osÊhicieronÊanalog’asÊdeÊloÊpeque–oÊaÊloÊ grande,Ê haciendoÊ ŽnfasisÊ enÊ laÊ observaci—nÊdirectaÊyÊdescripci—nÊdeÊloÊvisto,ÊcomprendiendoÊ queÊ hayÊ cosasÊ queÊ aÊ simpleÊ vistaÊnoÊsonÊobservablesÊyÊqueÊparaÊelloÊseÊ hizoÊ necesarioÊ utilizarÊ instrumentosÊ comoÊ laÊlupa,ÊelÊmicroscopioÊyÊelÊtelescopio.ÊNoÊ solamenteÊ losÊ resultadosÊ seÊ venÊ enÊ losÊ dibujos,ÊsinoÊenÊelÊÊinterŽsÊqueÊseÊgener—Ê enÊlosÊni–osÊenÊcuantoÊÊalÊaprendizajeÊdelÊ lenguajeÊ propioÊ deÊ lasÊ cienciasÊ naturalesÊ ` SH [LJUVSVNxH ` WHSHIYHZ U\L]HZ JVTV! escler—tica,Ê c—rnea,Ê pupilaÊ microscopio,Ê telescopio,Ê lupa,Ê microorganismos,Ê paramecio,Ê zonaÊ conventiva,Ê zonaÊ radiactiva,Ê fotones,ÊrayosÊInfraÊrojos,ÊultravioletaÊÊetc.Ê TambiŽnÊseÊÊampli—ÊlaÊvisi—nÊdelÊmundoÊconÊÊ SVZ ZP[PVZ ]PZP[HKVZ! SHIVYH[VYPV 0,+ 1HPTL Garz—n,ÊelÊPlanetarioÊDistrital,ÊlosÊotrosÊJardines,ÊelÊrecorridoÊporÊlaÊciudadÊenÊTransmilenioÊyÊotros.

79

formaci—nÊdelÊtemaÊelegidoÊ(bibliotecasÊpœblicas,ÊUniversidadÊPedag—gicaÊyÊDistrital,Ê SED,ÊCADELÊÊdeÊlaÊlocalidadÊdeÊKennedy;Ê pasandoÊporÊlaÊconstrucci—nÊdeÊlasÊgu’asÊyÊ aplicaci—n;ÊlaÊproyecci—nÊsocial,ÊgestionandoÊcontactosÊconÊlasÊdirectivasÊdelÊcolegioÊ JaimeÊGarz—nÊ(elÊingresoÊalÊlaboratorio),ÊelÊ PlanetarioÊDistritalÊporÊmedioÊdeÊlaÊdocenteÊ JennyÊPulidoÊdeÊlaÊFUPÊÊ(tallerÊyÊproyecci—n),Ê elÊsupervisorÊdelÊPortalÊdeÊlasÊAmŽricasÊdeÊ TransmilenioÊ(cortes’asÊdeÊalgunosÊpasajes)Ê yÊporÊsupuestoÊlosÊpadresÊdeÊfamiliaÊquienesÊnosÊhanÊapoyadoÊincondicionalmenteÊ enÊesteÊproceso. PorÊende,ÊesteÊplanÊdeÊtrabajoÊesÊunÊÊaporteÊ aÊlosÊdocentesÊporqueÊconÊelÊdesarrolloÊdeÊ ŽsteÊseÊdemostr—ÊqueÊlasÊgu’asÊtalÊcomoÊseÊ dise–aronÊsonÊunaÊherramientaÊœtil,Êinnovadora,Êorganizada,Êsecuencial,ÊqueÊpermiteÊ laÊaplicaci—nÊenÊlosÊdiferentesÊcamposÊdelÊ conocimiento.Ê FavoreceÊ laÊ creatividadÊ delÊ docente,ÊtransformaÊelÊquehacerÊdeÊense–arÊaÊinvestigar,ÊdaÊlugarÊaÊunaÊinteracci—nÊ permanenteÊ conÊ losÊ actoresÊ involucradosÊ enÊ elÊ procesoÊ deÊ laÊ educaci—nÊ (docente,Ê estudiante,ÊpadreÊdeÊfamiliaÊyÊcomunidad). DISCUSIîN SeÊ evidenci—Ê queÊ elÊ trabajoÊ enÊ CienciasÊ NaturalesÊyÊTecnolog’aÊconÊni–osÊdeÊ5ÊyÊ6Ê a–osÊdeÊedadÊesÊposibleÊrealizarloÊutilizandoÊmŽtodosÊcomoÊlaÊobservaci—nÊdirectaÊ ` SH L_WLYPTLU[HJP}U SSL]mUKVSVZ H KLZHYYVSSHY LS WLUZHTPLU[V JPLU[xÄJV HUHSx[PJV ` abstracto.

Simult‡neamenteÊÊesteÊprocesoÊÊintegraÊlasÊ habilidadesÊcomunicativasÊconÊunÊlenguajeÊ LZWLJxÄJV WYVWPV KLS [LTH LUYPX\LJPLUKV elÊ vocabularioÊ delÊ ni–o,Ê transformandoÊ laÊ estructuraÊcognitivaÊyÊpermitiendoÊunaÊinDesdeÊelÊpuntoÊdeÊvistaÊdelÊquehacerÊpe- teracci—nÊconÊsuÊentornoÊ(entendidoÊcomoÊÊ dag—gico,ÊlaÊelaboraci—nÊdeÊestaÊpropues- f’sicoÊyÊhumano)ÊparaÊlograrÊqueÊelÊapren[H L_PNP} WVY WHY[L KL SVZ PU]LZ[PNHKVYLZ KPaHQL ZLH ZPNUPÄJH[P]V JVTWYLUZP]V ` UV unÊarduoÊtrabajoÊdesdeÊlaÊconsultaÊdeÊin- memor’sticoÊoÊmec‡nico.

Educaci—n y sociedad

LosÊni–osÊdemostraronÊ porÊ medioÊ deÊ losÊ dibujosÊ queÊ suÊ pensamientoÊ noÊ esÊ fragmentadoÊsinoÊqueÊhaceÊparteÊdeÊunÊtodo,Ê porÊejemploÊenÊlaÊactividadÊÒventanasÊm‡gicasÓÊellosÊnoÊaislaronÊlosÊojosÊcomoÊ—rganoÊaparteÊdelÊcuerpoÊhumano,ÊsinoÊqueÊ losÊintegraronÊaÊlaÊcaraÊyÊlaÊcaraÊalÊcuerpo,Ê ZPLUKV LZ[H \UH MVYTH PUUH[H KL L_WYLZHY losÊ pensamientos,Ê ideasÊ yÊ percepcionesÊ queÊtienenÊaÊcercaÊdelÊmundoÊyÊdeÊsiÊmismo.ÊPorÊloÊtanto,ÊenÊestasÊgu’asÊunaÊdeÊlasÊ herramientasÊ m‡sÊ utilizadasÊ paraÊ evaluarÊ fueÊelÊdibujo,ÊformaÊqueÊelÊhombreÊhaÊutilizadoÊdesdeÊsusÊiniciosÊparaÊregistrar.Ê

nuevas,Ê comoÊ detenerseÊ aÊ observarÊ susÊ ojosÊ yÊ losÊ deÊ susÊ compa–eros,Ê descubriendoÊ partesÊ queÊ siempreÊ hanÊ estadoÊ ah’ÊperoÊqueÊhab’anÊpasadoÊinadvertidas;Ê conociendoÊ sitiosÊ comoÊ elÊ laboratorioÊ delÊ I.E.D.Ê JAIMEÊ GARZîN,Ê elÊ PlanetarioÊ Distrital,Ê algunasÊ avenidasÊ delÊ centroÊ deÊ laÊ ciudad,Êetc.,ÊyÊteniendoÊacercamientoÊaÊlaÊ tecnolog’aÊaÊtravŽsÊdeÊlaÊmanipulaci—nÊdeÊ losÊmicroscopios,ÊestereoscopiosÊyÊlupas,Ê interactuandoÊas’ÊÊconÊsuÊentorno,ÊconÊsusÊ paresÊyÊconsigoÊmismo. EsteÊplanÊdeÊtrabajoÊesÊelÊprimeroÊenÊsuÊgŽneroÊsegœnÊlosÊantecedentesÊconsultadosÊ enÊcuantoÊalÊdesarrolloÊdeÊCienciasÊnaturalesÊyÊtecnolog’aÊenÊlaÊEducaci—nÊPreescolarÊenÊnuestroÊpa’s.ÊElÊdocenteÊdebeÊtenerÊ claroÊ losÊ referentesÊ conceptualesÊ alÊ abordarÊcualquierÊtem‡ticaÊparaÊnoÊcaerÊenÊlaÊ Z\WLYÄJPHSPKHK KL YLHSPaHY HJ[P]PKHKLZ KLZarticuladas,ÊsinÊbasesÊte—ricasÊprofundasÊyÊ ZPU VIQL[P]VZ KLÄUPKVZ KLZWLYKPJPHUKV HZx elÊ granÊ potencialÊ queÊ tienenÊ losÊ ni–osÊ enÊ lasÊ edadesÊ deÊ 5Ê aÊ 6Ê a–os,Ê conÊ respectoÊ H SH L_WLYPTLU[HJP}U VIZLY]HJP}U PUX\PLtudes,ÊqueÊseÊgeneranÊenÊellosÊfrenteÊaÊlosÊ fen—menosÊdeÊsuÊentorno.

ParaÊlasÊdocentesÊenÊpreescolarÊestaÊpropuestaÊdeÊtrabajoÊresult—Êinnovadora,ÊenriX\LJLKVYH NYH[PÄJHU[L ` MVYTHKVYH LU LS quehacerÊpedag—gico,ÊpuestoÊqueÊpermiti—Ê evolucionarÊenÊcuantoÊaÊlaÊmaneraÊdeÊabordarÊlosÊtemas,ÊromperÊparadigmasÊyÊtenerÊ unaÊvisi—nÊdiferenteÊsobreÊelÊarteÊdeÊense|HY LZWLJxÄJHTLU[L LU SVZ WYVJLZVZ KL observaci—n,ÊpretendiendoÊqueÊelÊmaestroÊ queÊense–aÊseÊtransformeÊenÊunÊmaestroÊ queÊinvestigaÊyÊas’ÊtrasciendaÊenÊcadaÊunoÊ KL SVZ LK\JHUKVZ ` LZ[V ZL ]LH YLÅLQHKV LU unaÊsociedadÊmejor.ÊColocandoÊelÊÊdocenteÊ deÊpreescolarÊenÊunÊpuestoÊprivilegiadoÊenÊ laÊeducaci—n,ÊyaÊqueÊesÊŽlÊquienÊcimientaÊ LosÊdocentesÊyÊlosÊni–osÊenriquecieronÊsuÊ lasÊ basesÊ paraÊ desarrollarÊ Ê todoÊ procesoÊ vocabularioÊaÊtravŽsÊdeÊactividadesÊqueÊlesÊ educativoÊyÊformativoÊenÊelÊserÊhumano.Ê permitieronÊlaÊinserci—nÊdeÊpalabrasÊnuevasÊ yÊpropiasÊdelÊlenguajeÊdeÊlasÊcienciasÊnatuLasÊ actividadesÊ planteadasÊ seÊ realizaronÊ ralesÊyÊlaÊtecnolog’aÊenÊelÊtemaÊdeÊlaÊ—ptica,Ê enÊ ambientesÊ deÊ aprendizaje,Ê haciendoÊ micromundoÊyÊmacromundo.Ê JVUL_PVULZ JVU KPMLYLU[LZ LZJLUHYPVZ UV JVU]LUJPVUHSLZ JVTV! 0,+ 1HPTL .HYa}U RECOMENDACIONES (laboratorio),ÊPlanetarioÊDistrital,ÊTransmilenioÊyÊelÊcentroÊdeÊlaÊciudad,ÊdandoÊaÊco- SeÊ sugiereÊ realizarÊ lasÊ gu’asÊ queÊ fueronÊ nocerÊ queÊ noÊ s—loÊ enÊ elÊ aulaÊ seÊ propiciaÊ planteadasÊ paraÊ desarrollarÊ losÊ procesosÊ losÊaprendizajes;ÊseÊhaceÊnecesarioÊqueÊelÊ deÊobservaci—nÊenÊlosÊni–osÊyÊni–asÊdeÊ5ÊÊ docenteÊseaÊcreativoÊapropi‡ndoseÊdeÊlosÊ aÊ6Êa–osÊdeÊedad,ÊyaÊqueÊenÊesteÊplanÊdeÊ recursosÊqueÊÊleÊofreceÊelÊmedio. trabajoÊs—loÊseÊllevaronÊaÊcaboÊtresÊdeÊlasÊ seisÊgu’asÊpropuestas,ÊestasÊsonÊunÊmagLosÊni–osÊqueÊhicieronÊparteÊdeÊlaÊmues- UxÄJV TH[LYPHS WVY TLKPV KLS J\HS ZL SSL]H traÊ fueronÊ privilegiadosÊ porqueÊ tuvieronÊ laÊ despiertaÊelÊinterŽsÊhaciaÊlasÊcienciasÊnatuVWVY[\UPKHK KL L_WLYPTLU[HY ZP[\HJPVULZ ralesÊyÊlaÊtecnolog’aÊaÊtempranaÊedad.

Educaci—n y sociedad

TenerÊenÊcuentaÊlosÊdiferentesÊmarcosÊreMLYLUJPHSLZ X\L LU LZ[HZ N\xHZ ZL L_WVULU sonÊunaÊbaseÊdeÊgranÊutilidadÊparaÊlaÊlaborÊ delÊdocente,ÊpuestoÊqueÊesÊunÊcompendioÊ claro,Êsencillo,ÊconcisoÊqueÊÊpermiteÊtenerÊ unaÊvisi—nÊampliaÊdeÊlasÊtem‥ticasÊyÊloÊinduceÊaÊevolucionarÊdeÊunÊmaestroÊqueÊense–aÊaÊunÊmaestroÊqueÊinvestiga. DesarrollarÊ actividadesÊ conÊ losÊ ni–osÊ preescolaresÊsobreÊtemasÊqueÊparecenÊcomplejosÊcomoÊporÊejemploÊestrellas,Ê‥tomo,Ê microorganismos,ÊelÊuniverso,Êetc.,ÊyaÊqueÊ enÊestaÊedadÊellosÊest‥nÊ‥vidosÊdeÊconocimiento,Ê noÊ tienenÊ condicionamientos,Ê temores,ÊsonÊcuriososÊyÊÊperceptivos.ÊAlgunosÊ docentesÊ yÊ adultosÊ hanÊ tenidoÊ unÊ pensamientoÊerr—neoÊacercaÊdeÊlasÊcapacidadesÊintelectualesÊdeÊlosÊni–os,Êsubestim‥ndolosÊconsider‥ndolosÊincapacesÊdeÊ adquirirÊaprendizajesÊqueÊvanÊaÊlaÊparÊconÊ losÊavancesÊdeÊlasÊcienciasÊnaturalesÊyÊlaÊ tecnolog’a.

81

terialÊlosÊmicroorganismosÊinertesÊseÊpuedenÊ observarÊ porqueÊ est‥nÊ inmersosÊ enÊ laÊlaminilla,ÊsinÊembargo,ÊsiÊnoÊseÊtienenÊalÊ alcanceÊÊesteÊnoÊesÊunÊmotivoÊparaÊnoÊllevarÊaÊcaboÊlaÊrealizaci—nÊdeÊlaÊactividad,ÊesÊ aqu’ÊenÊdondeÊelÊdocenteÊdeber‥ÊrecurrirÊaÊ suÊcreatividadÊutilizandoÊmateriales,ÊcomoÊ aguasÊestancadas,ÊalimentosÊenÊdescomposici—n,Êetc. ,Z PTWVY[HU[L JVU[L_[\HSPaHY LS H\SH [LUdiendoÊenÊcuentaÊelÊtemaÊaÊdesarrollarÊconÊ losÊni–os,ÊyaÊqueÊestoÊdespiertaÊelÊinterŽs,Ê SHZ L_WLJ[H[P]HZ ` MHJPSP[H SH HKX\PZPJP}U KLS aprendizaje.ÊSinÊolvidarÊqueÊÊtodaÊactividadÊÊ debeÊtenerÊunaÊmotivaci—n. ElaborarÊelÊpanalÊdeÊletras,ÊherramientaÊimportanteÊparaÊelÊdesarrolloÊdeÊlasÊhabilidadesÊcomunicativasÊ(escuchar,Êleer,Êescribir,Ê hablar),ÊpermitiendoÊalÊni–oÊconstruirÊeÊinteriorizarÊunÊvocabularioÊnuevo;ÊporÊotraÊparteÊesÊunaÊdecoraci—nÊnovedosaÊyÊfuncionalÊ paraÊelÊaula.ÊÊ

ElÊÊlugarÊdeÊaprendizajeÊnoÊdebeÊserÊlimitadoÊ œnicamenteÊ alÊ espacioÊ delÊ aula,Ê niÊ tampocoÊ serÊ condicionadosÊ aÊ losÊ materialesÊ queÊ dentroÊ deÊ ellasÊ seÊ encuentren,Ê hayÊ queÊ buscarÊ alternativasÊ paraÊ ofrecerÊ nuevasÊpr‥cticasÊenÊelÊtrabajoÊescolarÊqueÊ LUYPX\LaJHU SH L_WLYPLUJPH WHYH SVZ HJ[VYLZ involucradosÊenÊesteÊcampo.ÊÊEstoÊpermiteÊ X\L LS HWYLUKPaHQL ZLH ZPNUPÄJH[P]V HNYHdable,ÊcreandoÊgustoÊhaciaÊlaÊobservaci—n,Ê SH L_WLYPTLU[HJP}U SH PU]LZ[PNHJP}U

EnÊlosÊespaciosÊdeÊformaci—nÊuniversitariaÊ enÊeducaci—nÊseÊdebenÊincluirÊenÊelÊcurr’culoÊ asignaturasÊÊenfocadasÊhaciaÊelÊcampoÊdeÊ laÊpsicolog’aÊyÊlaÊpedagog’aÊqueÊpermitanÊ elÊan‥lisisÊdeÊlosÊdibujosÊdeÊlosÊni–os,ÊparaÊ interpretarÊcomportamientos,ÊsentimientosÊ yÊaptitudesÊqueÊllevenÊalÊdocenteÊaÊguiarÊsuÊ laborÊparaÊofrecerÊunaÊmejorÊcalidadÊdeÊense–anza.ÊEstaÊpropuestaÊseÊhaceÊporqueÊ comoÊfuturasÊlicenciadasÊtienenÊvac’osÊconÊ respectoÊaÊloÊanterior,ÊyaÊqueÊesÊdeÊvitalÊimParaÊelÊdesarrolloÊdeÊlaÊactividadÊnœmeroÊ3,Ê WVY[HUJPH JVUVJLY SV X\L LSSVZ L_WYLZHU H delÊejeÊdelÊmicromundo,ÊelÊdocenteÊprevia- travŽsÊdeÊesteÊmedio,ÊelÊdibujo,Êas’ÊmismoÊ menteÊdeber‥ÊtenerÊaÊsuÊalcanceÊlosÊmicroÊ seÊpodr’aÊtenerÊunaÊvisi—nÊclaraÊfrenteÊalÊdepreparados,ÊdebidoÊÊaÊqueÊenÊdichoÊma- sarrolloÊintegralÊdelÊni–o. REFERENCIAS (ZPTV] 0ZHHJ /PZ[VYPH KLS [LSLZJVWPV! L]VS\JP}U 4HKYPK! EditorialÊMadrid. ([SHZ (UH[VTPH ,S J\LYWV ` SH ZHS\K ,ZWH|H! ,KP[VYPHS *\S[\YHS : ( W MONTERO,ÊC.ÊNapole—nÊyÊotros.ÊÊ(2008).ÊÊDesarrolloÊdeÊprocesosÊ deÊobservaci—nÊÒsentidoÊdeÊlaÊvistaÓÊenÊni–osÊdeÊcincoÊaÊseisÊa–os.Ê

TrabajoÊdeÊgradoÊLicenciaturaÊenÊEducaci—nÊPreescolar.ÊFundaci—nÊ UniversitariaÊPanamericana. Velasco,ÊFrancisco,Ê(1995).ÊElÊmundoÊaÊtravŽsÊdelÊmicroscopio.ÊLaÊ VIZLY]HJP}U TPJYVZJVWPJH )\LUVZ (PYLZ! ,KP[VYPHS 3\TLY W MinisterioÊ deÊ Educaci—nÊ Nacional.Ê Colciencias,Ê (1994).Ê ActividadesÊ lœdicas.ÊCucli,ÊColombia.Êp.Ê22-30.

Comunicaci—n, Medios y Mercadeo

JuliaÊIsabelÊRoberto1,Ê2 RESUMEN

ABSTRACT

LaÊ investigaci—n Ê seÊ centr—Ê enÊ mostrarÊ c—moÊhaÊsidoÊelÊprocesoÊdeÊdifusi—nÊdeÊlaÊ Canci—nÊSocialÊoÊNuevaÊTrovaÊenÊalgunosÊ espaciosÊ socio-culturalesÊ deÊ Colombia,Ê LZWLJxÄJHTLU[L LU LS JVU[L_[V KL SH LK\caci—nÊsuperior.ÊParaÊevidenciarÊelÊprocesoÊ investigativoÊ seÊ analizaronÊ documentosÊ yÊ estudiosÊreferentesÊalÊtema,ÊloÊcualÊfacilit—Ê elÊconocimientoÊdeÊlaÊhistoriaÊdeÊlaÊNuevaÊ TrovaÊyÊsuÊdifusi—n,Êas’ÊmismoÊseÊrealizaYVU LU[YL]PZ[HZ H L_WLY[VZ X\L WLYTP[PLYVU entenderÊ laÊ importanciaÊ deÊ esteÊ gŽneroÊ musicalÊcomoÊfen—menoÊsocial.Ê 2

TheÊ researchÊ centredÊ onÊ showingÊ howÊ itÊ hasÊ beenÊ theÊ processÊ ofÊ diffusionÊ ofÊ theÊ SocialÊSongÊorÊNewÊTroveÊinÊsomeÊsocioJ\S[\YHS ZWHJLZ VM *VSVTIPH ZWLJPÄJHSS` PU [OL JVU[L_[ VM [OL [VW LK\JH[PVU ;V demonstrateÊ theÊ researchingÊ process,Ê thereÊ wereÊ analyzedÊ documentsÊ andÊ studiesÊrelatingÊtoÊtheÊtopic,ÊwhichÊfacilitatedÊ theÊ knowledgeÊ ofÊ theÊ historyÊ ofÊ theÊ NewÊ TroveÊandÊitsÊdiffusion,ÊlikewiseÊtheyÊwereÊ YLHSPaLK `V\ PU[LY]PL^ L_WLY[Z ^OV HSSV^LK understandingÊ theÊ importanceÊ ofÊ thisÊ musicalÊkindÊasÊsocialÊphenomenon.

SoÊthatÊtheÊSocialÊSongÊorÊNewÊTroveÊisÊ KLTVUZ[YH[LK HZ H ^H` VM L_WYLZZPVU andÊ spreadingÊ ofÊ toÊ feelÊ ofÊ theÊ society,Ê LZWLJPHSS` PU HZWLJ[Z [OH[ [OL` HMÅPJ[ [V H JV\U[Y` HZ MVY L_HTWSL MHJ[VYZ VM WVSP[PJHS type,Ê ofÊ publicÊ andÊ economicÊ order,Ê betweenÊothers. Ê PalabrasÊ clave:Ê Canci—nÊ Social,Ê NuevaÊ KeyÊ words:Ê SocialÊ Song,Ê NewÊ Trove,Ê Trova,Êdifusi—n,ÊmediosÊdeÊcomunicaci—n,Ê diffusion,ÊmassÊmedia,Êsocio-cultural. socio-cultural. +L THULYH X\L SH *HUJP}U :VJPHS V 5\LvaÊTrovaÊseÊevidenciaÊcomoÊunÊmedioÊdeÊ L_WYLZP}U ` KP]\SNHJP}U KLS ZLU[PY KL SH ZVJPLKHK LZWLJPHSTLU[L LU HZWLJ[VZ X\L HX\LQHU H \U WHxZ JVTV WVY LQLTWSV MHJtoresÊdeÊtipoÊpol’tico,ÊdeÊordenÊpœblicoÊyÊ econ—mico,ÊentreÊotros.

LingŸista,ÊUniversidadÊNacionalÊ deÊColombia,ÊMaestr’aÊenÊ sociolog’a.ÊCorreoÊelectr—nico:Ê Q\SPHYVILY[V'\UPWHUHTLYPJHUH edu.co

1Ê

ÊEnÊelÊprocesoÊparticiparonÊ enÊcalidadÊdeÊasistentesÊdeÊ investigaci—nÊlosÊestudiantes:Ê CarolÊGiseltÊParraÊParada,Ê LauraÊNataliaÊPosadaÊCŽspedes,Ê JeimmyÊEsperanzaÊL—pezÊL—pez,Ê LuisÊFernandoÊAcostaÊS‡nchez. 2

log’asÊ cuyasÊ letrasÊ seÊ hanÊ convertidoÊ enÊ laÊvozÊdeÊunÊpuebloÊoprimidoÊyÊsilenciadoÊ porÊlosÊreg’menesÊpol’ticos,ÊyÊenÊdondeÊlosÊ LaÊsociedadÊhaÊintentadoÊbuscarÊenÊlaÊmœ- TLKPVZ KL JVT\UPJHJP}U OHU HKX\PYPKV \U ZPJH \UH THULYH KL OHJLY L]PKLU[L HX\L- papelÊprotagonistaÊenÊlaÊdifusi—nÊdeÊdichaÊ SSHZ WYVISLTm[PJHZ X\L OHJLU WHY[L KL Z\ informaci—n,ÊenÊsuÊgranÊmayor’aÊlimitada.Ê JV[PKPHUPKHK ,Z[HZ L_WYLZPVULZ OHU IHZH- :PU LTIHYNV ZL KLIL [LULY LU J\LU[H X\L doÊsusÊcontenidosÊenÊsentimientosÊeÊideo- estosÊposeenÊlaÊfacultadÊdeÊmoverÊmasasÊ INTRODUCCIîN

Comunicaci—n, Medios y Mercadeo

yÊgenerarÊsentimientosÊenÊunÊpueblo,ÊporÊ deÊ desconciertoÊ frenteÊ alÊ desempe–oÊ deÊ SV TPZTV ZLYxH HKLJ\HKV X\L SVZ TLKPVZ susÊlabores. actœenÊcomoÊproductoresÊyÊconstructoresÊ deÊunaÊconcienciaÊsocial. PorÊtalÊmotivoÊesÊconvenienteÊanalizarÊcu‥lÊ haÊsidoÊlaÊintervenci—nÊdeÊalgunasÊemiso3H PUÅ\LUJPH X\L ZL HKX\PLYL H [YH]tZ KL rasÊ universitariasÊ enÊ losÊ procesosÊ deÊ colosÊmediosÊdeÊcomunicaci—nÊvaÊm‥sÊall‥Ê municaci—nÊ yÊ difusi—nÊ deÊ laÊ NuevaÊ TrovaÊ KL ZPTWSLZ JVUZPKLYHJPVULZ `H X\L KLU- enÊ ciertosÊ sectoresÊ acadŽmicosÊ yÊ sociotroÊ deÊ unÊ pa’sÊ seÊ presentanÊ situacionesÊ culturalesÊdeÊColombia.Ê [HSLZ JVTV JVUÅPJ[VZ WVSx[PJVZ ZVJPHSLZ J\S[\YHSLZ L PKLVS}NPJVZ X\L ZL WYL[LUKLU DeÊ estaÊ maneraÊ esÊ relevanteÊ estudiarÊ darÊaÊconocer.ÊPorÊtalÊmotivo,ÊesÊprecisoÊ c—moÊ algunasÊ emisorasÊ universitariasÊ ZL|HSHY X\L SH ZVJPLKHK LZ[m SPNHKH H SH PU- hanÊsidoÊunÊelementoÊdeÊdifusi—nÊdeÊlasÊ formaci—nÊ proporcionadaÊ porÊ losÊ mediosÊ L_WYLZPVULZ WVW\SHYLZ *HUJP}U :VJPHS V KL JVT\UPJHJP}U X\L LU VJHZPVULZ ZL ]L NuevaÊ Trova)Ê enÊ laÊ sociedadÊ colombiaYLZ[YPUNPKH WVY KPJOVZ JVUÅPJ[VZ na,Ê paraÊ evidenciarÊ estaÊ problem‥ticaÊ esÊnecesarioÊindagarÊsobreÊc—moÊestosÊ LaÊ radioÊ comoÊ medioÊ deÊ comunicaci—nÊ gŽnerosÊ musicalesÊ sonÊ conocidosÊ yÊ dimasivoÊ seÊ haÊ convertidoÊ enÊ eseÊ instru- fundidosÊenÊColombia.Ê mentoÊdifusorÊdeÊinformaci—nÊefectivoÊenÊ SH ZVJPLKHK `H X\L WVY TLKPV KL tZ[H ZL AÊ partirÊ deÊ loÊ anterior,Ê seÊ analiz—Ê detenipuedeÊllegarÊaÊunÊgranÊnœmeroÊdeÊperso- KHTLU[L LZ[H WYVISLTm[PJH WVY SV X\L ZL UHZ X\L ZL WVKYxHU ]LY HMLJ[HKHZ WVY SH plantearonÊtresÊmomentosÊrelevantesÊdenPUMVYTHJP}U X\L LZ[L TLKPV [YHUZTP[L :PU [YV KLS \ZV X\L SVZ TLKPVZ KL JVT\UPJHembargo,ÊlaÊinformaci—nÊnoÊhaÊsidoÊlaÊœni- ci—nÊcubanosÊleÊhanÊdadoÊaÊesteÊfen—meJH OLYYHTPLU[H X\L OH HMLJ[HKV SVZ WYV- no,Êdelimit‥ndoloÊenÊunÊperiodoÊdeÊtiempoÊ cesosÊdeÊcreaci—nÊdeÊconcienciaÊsocial,ÊlaÊ X\L ZL KLZHYYVSSH KLZKL JVU SH JYLHmœsicaÊseÊhaÊconvertidoÊenÊotraÊformaÊdeÊ ci—nÊdeÊlaÊEmisoraÊRadioÊRebeldeÊhastaÊelÊ KPM\UKPY TLUZHQLZ ZVIYL SH PUJVUMVYTPKHK TVTLU[V LU X\L [VKHZ SHZ LTPZVYHZ WHdeÊlaÊsociedadÊyÊtambiŽnÊhaÊhechoÊparteÊ sanÊaÊserÊparteÊdelÊgobiernoÊrevolucionarioÊ KL SVZ PUZ[Y\TLU[VZ X\L SL OHU KHKV WVKLY yÊ seÊ creaÊ elÊ InstitutoÊ deÊ Radiodifusi—nÊ enÊ aÊlosÊmediosÊdeÊcomunicaci—n,ÊtalÊvezÊesÊ +PJOVZ TVTLU[VZ ZVU! LS WHWLS KL WVY LZ[H YHa}U X\L LU T\JOHZ VJHZPVULZ laÊ radioÊ enÊ laÊ sociedadÊ cubana,Ê elÊ surgiLZ[HZ L_WYLZPVULZ OHU ZPKV ZPSLUJPHKHZ TPLU[V KL SH T‚ZPJH WYV[LZ[H 5\L]H ;YV]H porÊconvenienciaÊdeÊlosÊprocesosÊpol’ticosÊ duranteÊelÊgobiernoÊautoritarioÊyÊc—moÊesteÊ WHYH L]P[HY X\L ZL WYLZLU[LU YLHJJPVULZ gŽneroÊconÊsusÊrepresentantesÊsonÊlaÊÒco-

121

Comunicaci—n, Medios y Mercadeo

lumnaÊvertebralÓÊparaÊelÊdesarrolloÊdeÊesteÊ deÊColombiaÊcomoÊelÊacadŽmicoÊyÊsocioculturalÊ entreÊ otros,Ê adem‡sÊ describi—Ê laÊ periodoÊhist—rico. funci—nÊdesarrolladaÊporÊdichasÊemisorasÊ ,Z HZx JVTV ZL WVKYxH HÄYTHY X\L SH T - JVTV OPSV KPM\ZVY KL \UH L_WYLZP}U HY[xZ[PZPJH LZ HX\LS ]LOxJ\SV X\L SL WLYTP[L H SH caÊenmarcadaÊenÊlaÊcr’ticaÊsocial.Ê ZVJPLKHK LZJ\JOHY SHZ ]VJLZ X\L LU \U momentoÊ seÊ silenciaronÊ porÊ causaÊ deÊ EnÊbuscaÊdeÊlosÊprop—sitosÊplanteadosÊseÊ lasÊ opresionesÊ generadasÊ porÊ laÊ dicta- recurri—ÊaÊutilizarÊalgunasÊherramientasÊmeduraÊcubanaÊyÊc—moÊfueÊpropagadaÊestaÊ todol—gicasÊparaÊobtenerÊinformaci—nÊcomoÊ L_WYLZP}U WVW\SHY UV Z}SV LU SH 0ZSH ZPUV SH LU[YL]PZ[H H L_WLY[VZ LU LS [LTH ` M\LU[LZ J}TV Z\ TLUZHQL M\L KPM\UKPKV H [YH]tZ KVJ\TLU[HSLZ X\L PS\Z[YHU SHZ JHYHJ[LYxZ[PdeÊalgunasÊemisorasÊuniversitariasÊenÊCo- casÊimportantesÊdeÊproblem‡ticasÊsimilaresÊ aÊ laÊ estudiadaÊ eÊ inclusoÊ algunasÊ tocanÊ elÊ lombia.Ê temaÊdeÊlaÊNuevaÊTrovaÊyÊlaÊCanci—nÊSocialÊ EstaÊ investigaci—nÊ evidenci—Ê elÊ procesoÊ LZWLJxÄJHTLU[L SV J\HS WLYTP[P} YLHSPaHY LS KL KPM\ZP}U KL SH *HUJP}U :VJPHS Q\U[V H SH an‡lisisÊcorrespondienteÊyÊobservarÊelÊproNuevaÊTrovaÊCubanaÊenÊalgunosÊsectoresÊ cesoÊdeÊdifusi—nÊdeÊdichosÊgŽneros.Ê MƒTODO TipoÊdeÊdise–o

Cualitativo

VariableÊdeÊinvestigaci—n

Difusi—nÊdeÊlaÊNuevaÊTrova,ÊlaÊmœsicaÊ comoÊfen—menoÊsocio-cultural.

Hip—tesis

ElÊprocesoÊdeÊdifusi—nÊdeÊlaÊNuevaÊTrovaÊCubanaÊenÊColombiaÊtuvoÊunaÊfuerteÊ PUÅ\LUJPH LU LS WLUZHTPLU[V ZVJPHS pol’ticoÊyÊculturalÊdeÊlaÊŽpoca.

Instrumentos

TresÊentrevistasÊaÊconocimientoÊexpertoÊ yÊrecopilaci—nÊdeÊfuentesÊdocumentales.

Caracter’sticas

FormatoÊdeÊentrevistaÊsemi-estructuradaÊyÊestructurada.

ConcordanciaÊconÊelÊobjeto

LasÊentrevistasÊpermitir‡nÊdescribirÊelÊ procesoÊdeÊdifusi—nÊdeÊlaÊNuevaÊTrovaÊ enÊelʇmbitoÊsocialÊ(sectoresÊacadŽmicosÊyÊsocio-culturales).

Procedimiento

SeÊrecopilaronÊdiferentesÊfuentesÊdocumentalesÊparaÊobtenerÊinformaci—nÊ especializadaÊsobreÊelÊtema,Êadem‡sÊ seÊindag—ÊaÊexpertosÊconocedoresÊ deÊestaÊproblem‡ticaÊaÊquienesÊseÊlesÊ aplic—ÊentrevistasÊestructuradasÊyÊÊsemiestructuradas.

Comunicaci—n, Medios y Mercadeo

Descripci—nÊ delÊ instrumentoÊ deÊ investigaci—nÊ ParaÊ elÊ desarrolloÊ deÊ estaÊ investigaci—nÊ seÊ eligi—Ê comoÊ instrumentoÊ laÊ entrevistaÊ estructuradaÊ yÊ semi-estructurada,Ê estaÊ herramientaÊ fueÊ usadaÊ comoÊ fundamen[V WHYH LS [YHIHQV WVYX\L WLYTP[P} VI[LULY unaÊampliaÊinformaci—nÊrespectoÊaÊlaÊdifusi—nÊdeÊlaÊNuevaÊTrovaÊenÊalgunosÊsectoresÊsocio-culturalesÊdeÊColombiaÊyÊcaracterizarÊlaÊmœsicaÊcomoÊfen—menoÊsocial. +L THULYH X\L ZL WSHU[LHYVU KVZ [PWVZ deÊentrevista,ÊambasÊconÊunÊmismoÊobQL[P]V ` SPULHTPLU[V SH ZLTP LZ[Y\J[\YHKH seÊdesarroll—ÊaÊtravŽsÊdeÊunÊdi‥logoÊconÊelÊ entrevistadoÊyÊlaÊestructuradaÊestuvoÊguiadaÊporÊunÊcuestionarioÊdeÊdiezÊpreguntasÊ HIPLY[HZ JVU LS ÄU KL HTWSPHY LS [LTH Ê ,S LUMVX\L KHKV H LZ[HZ JVUZ\S[HZ ZL JLUtr—ÊprincipalmenteÊenÊobtenerÊinformaci—nÊ ZVIYL SH YLSHJP}U X\L [LUxHU SVZ L_WLY[VZ conÊlaÊmœsicaÊcubanaÊyÊsuÊdifusi—nÊporÊdiferentesÊsectoresÊdeÊLatinoamŽrica.ÊParaÊ lograrÊesteÊprop—sitoÊseÊrecurri—ÊaÊfuentesÊ KVJ\TLU[HSLZ X\L H`\KHYVU H KHY VYKLU H SVZ SPULHTPLU[VZ KL LZ[L [YHIHQV W\LZ WYVWVYJPVUHYVU OLYYHTPLU[HZ X\L WLYTPtieronÊentenderÊelÊprocesoÊdeÊdifusi—nÊdeÊ laÊCanci—nÊSocialÊyÊlaÊNuevaÊTrovaÊcomoÊ \UH L_WYLZP}U KL SHZ WYVISLTm[PJHZ ZVJPHSLZ J\S[\YHSLZ ` WVSx[PJHZ X\L Z\YNLU H partirÊdeÊunÊhechoÊhist—rico.Ê

123

AlbertoĂŠRodr’guezĂŠTosca: (Y[LTPZH 3H /HIHUH *\IH 7VL[H LUZH`PZ[H narradorĂŠyĂŠdirectorĂŠdeĂŠcineĂŠcubano.ĂŠEnĂŠlosĂŠ H|VZ ÂťZ [YHIHQ} LU SH LTPZVYH 9HKPV *P\dadĂŠdeĂŠlaĂŠHabanaĂŠcomoĂŠdirectorĂŠyĂŠescritorĂŠ KLS WYVNYHTH ¸,S ZHS}U KL SVZ Q\NSHYLZš programaĂŠdedicadoĂŠaĂŠlaĂŠnuevaĂŠyĂŠnov’simaĂŠ trovaĂŠcubana.ĂŠComoĂŠlocutorĂŠdeĂŠradioĂŠyĂŠesJYP[VY KPV PUPJPV ` THU[\]V \UH L_JLSLU[L relaci—nĂŠ conĂŠ trovadoresĂŠ cubanos,ĂŠ comoĂŠ PabloĂŠMilanĹ˝s,ĂŠNoelĂŠNicolaĂŠyĂŠSilvioĂŠRodr’guez.ĂŠActualmenteĂŠseĂŠdesempe–aĂŠcomoĂŠ profesorĂŠdeĂŠliteraturaĂŠcubanaĂŠenĂŠlaĂŠUniversidadĂŠJaveriana. JuanĂŠCarlosĂŠEscobar:ĂŠdocenteĂŠdeĂŠEducaci—nĂŠ F’sicaĂŠ deĂŠ laĂŠ UniversidadĂŠ Pedag—gicaĂŠ Nacional,ĂŠ coleccionistaĂŠ deĂŠ mĹ“sicaĂŠ protestaĂŠyĂŠCanci—nĂŠSocial,ĂŠduranteĂŠmuchoĂŠ tiempoĂŠhaĂŠdedicadoĂŠsuĂŠinterĹ˝sĂŠenĂŠanalizarĂŠ deĂŠmaneraĂŠemp’ricaĂŠlaĂŠaparici—nĂŠdeĂŠesteĂŠ tipoĂŠdeĂŠmĹ“sicaĂŠenĂŠColombia. Fabi‥nĂŠ Orozco:ĂŠ abogadoĂŠ deĂŠ profesi—n,ĂŠ actualmenteĂŠ desempe–aĂŠ susĂŠ funcionesĂŠ comoĂŠPersoneroĂŠdelegadoĂŠparaĂŠlosĂŠServiciosĂŠPĹ“blicosĂŠenĂŠSoacha.ĂŠHaĂŠconformadoĂŠ NY\WVZ KL [YHIHQV KL PU]LZ[PNHJP}U ZVIYL SH PUJ\YZP}U L PUĂ…\LUJPH KL SH *HUJP}U :VcialĂŠenĂŠColombia. ANçLISIS

ParaÊ llevarÊ aÊ caboÊ elÊ an‥lisisÊ sobreÊ laÊ 5\L]H ;YV]H ` Z\ ZPNUPÄJHKV [HU[V WHYH elÊpuebloÊcubanoÊcomoÊparaÊlosÊdem‥sÊ GrupoÊpoblacional pa’sesÊ deÊ AmŽricaÊ LatinaÊ fueÊ necesarioÊ acercarseÊaÊlaÊŽpocaÊyÊlasÊcircunstanciasÊ 7HYH LS KLZHYYVSSV KL LZ[L [YHIHQV ZL [\]V X\L SL KPLYVU VYPNLU HZx JVTV [HTIPtU H LU J\LU[H SH VWPUP}U KL WLYZVUHZ L_WLY[HZ SVZ TLKPVZ KL KPM\ZP}U X\L ZL ]PLYVU PU]VLU LS [LTH X\L WLYTP[PLYVU JVU[L_[\HSPaHY lucradosÊenÊCubaÊyÊenÊlosÊdem‥sÊpa’ses. yÊ entenderÊ losÊ procesosÊ socio-culturalesÊ NLULYHKVZ H WHY[PY KL \UH L_WYLZP}U WV- PorÊestaÊraz—nÊseÊtuvoÊenÊcuentaÊtresÊenpularÊtanÊcotidianaÊcomoÊloÊesÊlaÊmœsica,Ê trevistasÊ realizadasÊ aÊ AlbertoÊ Rodr’guezÊ W\LZ LZ[HZ WLYZVUHZ L_[LUKPLYVU Z\Z JV- Tosca,ÊaÊJuanÊCarlosÊEscobarÊyÊaÊFabi‥nÊ nocimientosÊparaÊdarÊclaridadÊaÊesteÊfen—- 6YVaJV WVYX\L KHU L_WSPJHJPVULZ ` [LZmeno.ÊEstasÊpersonasÊson:Ê timoniosÊ sobreÊ suÊ vivenciaÊ enÊ Cuba,Ê elÊ

Comunicaci—n, Medios y Mercadeo

primeroÊ comoÊ periodistaÊ deÊ radioÊ enÊ laÊ ŽpocaÊdeÊlaÊRevoluci—n,ÊelÊsegundoÊcomoÊ HKTPYHKVY ` HÄJPVUHKV H SH T ZPJH WYVtestaÊ incluidaÊ laÊ NuevaÊ TrovaÊ yÊ elÊ œltimo,Ê comoÊ investigadorÊ deÊ laÊ denominadaÊ Canci—nÊSocial.

comoÊsucedi—ÊconÊlaÊmœsica,ÊestoÊparaÊlaÊ NLU[L KLS JVT U JVUZ[P[\`} \U JVUÅPJ[V yÊm‡sÊaœnÊparaÊelÊpuebloÊcubano,ÊcaracterizadoÊporÊserÊmusicalÊyÊalegre,ÊpuestoÊ X\L ZP LZ[HIH PU[LYLZHKV LU HWV`HY SH YL]VS\JP}U UV LZ[HIH KPZW\LZ[V H ZHJYPÄJHY Z\Z N\Z[VZ UP H VS]PKHY Z\Z YHxJLZ WVYX\L SegœnÊ estosÊ testimoniosÊ nosÊ damosÊ ŽstasÊdeÊunÊmomentoÊparaÊotroÊseÊhab’anÊ J\LU[H X\L SH 5\L]H ;YV]H [\]V JVTV vueltoÊcontra-revolucionarias. canalÊ deÊ difusi—nÊ laÊ radioÊ cubanaÊ deÊ SH 9L]VS\JP}U WVYX\L ZH[PZMHJxH SHZ L_- +LU[YV KL SVZ [LZ[PTVUPVZ X\L OV` LU KxH pectativasÊdeÊpropagandaÊdeÊlaÊmismaÊ ZL W\LKLU JVUVJLY KL HX\LSSVZ X\L LZ[\` WVYX\L LYH YL]PZHKH TPU\JPVZHTLU[L vieronÊinmersosÊenÊeseÊmomentoÊhist—riantesÊdeÊsalirÊalÊaire. JV KL *\IH WVY LS [YHIHQV X\L YLHSPaHIHU V WVYX\L JYLJPLYVU KLU[YV KL SH YL]VS\LaÊ censuraÊ esÊ elÊ ingredienteÊ preponde- ci—nÊ comoÊ sonÊ losÊ periodistasÊ radialesÊ yÊ ranteÊ deÊ laÊ difusi—nÊ art’sticaÊ enÊ laÊ CubaÊ SH Q\]LU[\K KL LZH tWVJH LZ JSHYV WHYH KL SH YL]VS\JP}U ` UV ZL W\LKL KLQHY KL losÊcomunicadoresÊobservar,ÊporÊunÊlado,Ê OHISHY KL LSSH J\HUKV ZL YLÄLYL H SH 5\L]H laÊnecesidadÊdeÊserÊparteÊdeÊunÊmodeloÊ ;YV]H WVYX\L WLZL H ZLY \UH WYVK\JJP}U pol’ticoÊnuevoÊyÊdeÊotroÊlado,ÊverÊelÊimpacart’sticaÊ evidentementeÊ revolucionariaÊ noÊ [V ULNH[P]V X\L SH JLUZ\YH [PLUL WHYH SVZ seÊsalv—ÊporÊelloÊdeÊlaÊcensura. artistas,ÊparaÊlosÊcomunicadoresÊyÊparaÊelÊ pœblicoÊenÊgeneral. 3H JLUZ\YH ZL KPYPNP} HU[LZ X\L [VKV H SH mœsicaÊanteriorÊaÊlaÊrevoluci—nÊyÊaÊtodosÊ LaÊnecesidadÊdeÊdarÊaÊconocerÊlaÊnuevaÊ HX\LSSVZ X\L W\ZPLYVU LU K\KH V X\L THULYH KL ]P]PY LU *\IH KH S\NHY H SV X\L hicieronÊ unaÊ cr’ticaÊ aÊ laÊ misma,Ê comoÊ ZL SSHTH SH 5\L]H ;YV]H *\IHUH X\L H WLHX\LSSVZ L_JLSLU[LZ T ZPJVZ X\L KLQHYVU sarÊdeÊhaberÊsurgidoÊcomoÊelÊproductoÊdeÊ CubaÊparaÊestablecerseÊenÊotrosÊpa’sesÊyÊ \UH LZJ\LSH T\ZPJHS ` JPULTH[VNYmÄJH KL continuaronÊproduciendoÊsuÊmœsica.ÊEstaÊ laÊrevoluci—nÊtomaÊunÊrumboÊpropioÊyÊseÊ actitudÊdeÊlosÊmœsicosÊyÊdeÊlosÊintŽrpre- LZ[HISLJL LU *\IH ` LU LS L_[LYPVY JVTV [LZ M\L SH X\L WYVK\QV \UH [LYYPISL JLUZ\YH unaÊformaÊdeÊdarÊaÊconocerÊlosÊsentimienhaciaÊ elÊ pasadoÊ musicalÊ cubano,Ê sinÊ te- [VZ ` SHZ ]P]LUJPHZ KL SH Q\]LU[\K J\IHUH ULY LU J\LU[H V[YH YHa}U X\L UV M\LYH SH KL SVZ H|VZ X\L T\` H WLZHY KL [VKVZ puramenteÊ pol’ticaÊ yÊ laÊ deÊ salvaguardarÊ SVZ HS[PIHQVZ X\L LS LZ[HISLJPTPLU[V KL SH LS VYKLU X\L ZL JVTLUaHIH H PTWVULY ` YL]VS\JP}U [YHxH H Z\Z ]PKHZ X\LYxHU ZLY talÊ comoÊ haÊ sucedidoÊ conÊ todosÊ losÊ re- SVZ JYVUPZ[HZ KL Z\ KxH H KxH JVTV Q\]LUNxTLULZ [V[HSP[HYPVZ ZL X\PZV OHJLY [HISH tudÊrevolucionaria. razaÊdelÊacervoÊculturalÊdeÊlosÊpobladoresÊ creandoÊas’ÊunÊrechazo,Êas’ÊfueraÊclandes- ,U LZ[VZ OLJOVZ X\L YVKLHYVU SH HWHYPtinoÊporÊparteÊdeÊlaÊgente.Ê ci—nÊ yÊ elÊ desarrolloÊ deÊ laÊ TrovaÊ CubanaÊ hayÊ acontecimientosÊ muyÊ importantesÊ ElÊasentamientoÊdeÊlaÊrevoluci—nÊenÊelÊpo- paraÊ destacarÊ desdeÊ elÊ puntoÊ deÊ vistaÊ derÊpeseÊaÊserÊunaÊrebeli—nÊporÊelÊpueblo,Ê delÊ comunicadorÊ yÊ delÊ analista,Ê porÊ unaÊ toc—ÊaspectosÊdeÊlaÊvidaÊcotidianaÊdeÊlasÊ WHY[L ZL W\LKL KLZ[HJHY X\L L_PZ[L \UH WLYZVUHZ X\L SLZ LYHU T\` X\LYPKVZ ` tendenciaÊ deÊ losÊ hombresÊ porÊ preservarÊ estabanÊenraizadosÊenÊsuÊmaneraÊdeÊserÊ laÊ cultura,Ê yaÊ seaÊ evadiŽndoseÊ haciaÊ elÊ

Comunicaci—n, Medios y Mercadeo

L_PSPV V ZVWVY[HUKV SH JLUZ\YH ` SH JYx[PJH adversa,Ê peroÊ manteniŽndoseÊ dentroÊ deÊ suÊpa’sÊparaÊserÊelÊtestigoÊdeÊsuÊdesarroSSV JVU [VKV SV X\L LZ[V PTWVUL ` LZ[V LZ aœnÊm‡sÊcomprometedorÊyÊdif’cilÊparaÊelÊ HY[PZ[H X\L WVY UPUN U TV[P]V W\LKL JHSSHY Z\ JYLH[P]PKHK ` X\L KL WVY Zx [PLUL \U temperamentoÊ cr’ticoÊ frenteÊ aÊ laÊ realidadÊ X\L SL [VJH ]P]PY ,Z[V ZL W\LKL VIZLY]HY LU SHZ SL[YHZ KL SH U\L]H [YV]H X\L ZP IPLU esÊ ciertoÊ seÊ haÊ convertidoÊ enÊ laÊ mœsicaÊ WHYH X\PLULZ JVTWHY[LU SH PKLVSVNxH JVmunistaÊ enÊ LatinoamŽrica,Ê sonÊ tambiŽnÊ elÊ testimonioÊ deÊ unaÊ Žpoca,Ê deÊ losÊ sen[PTPLU[VZ ` KL SHZ ]P]LUJPHZ KL LZVZ Q}]LULZ ` LZ LZV SV X\L OH OLJOV X\L SH ;YV]H CubanaÊhayaÊtrascendidoÊsuÊŽpocaÊyÊperTHULaJH ]PNLU[L LU SHZ NLULYHJPVULZ X\L laÊsiguieron. LaÊ TrovaÊ CubanaÊ comoÊ talÊ tieneÊ unaÊ granÊ importanciaÊ paraÊ losÊ periodistas,Ê paraÊlosÊhistoriadoresÊyÊparaÊlasÊpersoUHZ X\L ZPLU[LU \U PU[LYtZ WVY PU]LZ[PNHY SV X\L OH ZPKV SH 9L]VS\JP}U *\IHUH Z\ PTWVY[HUJPH ` Z\Z KLMLJ[VZ WVYX\L JVTV L_[LUZP}U HY[xZ[PJH W\LKL ZLY abordadaÊ desdeÊ diferentesÊ puntosÊ deÊ vista,Ê talÊ comoÊ loÊ demuestraÊ losÊ estuKPVZ X\L ZVIYL LSSH ZL JVU[PU HU OHJPLUKV SH [YV]H LZ WHYH X\PLULZ ]P]PLYVU LU LZH tWVJH ` X\L OV` ZVU JYx[PJVZ KLS ZPZ[LTH SH L_WYLZP}U KL SH tWVJH KVYHKH KLS JVT\UPZTV J\IHUV KL LZH Q\]LU[\K X\L W\KV L_WLYPTLU[HY YLHSTLU[L \UH WYVW\LZ[H WVSx[PJH X\L M\L JVTV \U Z\L|V WLYV X\L WVY KPMLYLU[LZ JPYJ\UZtanciasÊseÊderrumb—ÊparaÊellos. EnÊ ColombiaÊ laÊ NuevaÊ TrovaÊ seÊ difundi—Ê aÊtravŽsÊdeÊemisorasÊuniversitariasÊenÊunÊ TVTLU[V LU X\L UV L_PZ[xHU T\JOHZ ` Z\ difusi—nÊ enÊ lasÊ emisorasÊ comercialesÊ seÊ SSL]} H JHIV KL THULYH LZJHZH WVYX\L paraÊelÊpa’sÊfueÊm‡sÊimportanteÊlaÊmœsicaÊprotestaÊdeÊArgentina,ÊChileÊyÊUruguay,Ê X\Pam WVYX\L HSN\UVZ KL LZ[VZ JHU[HU[LZ

125

X\L ZL L_PSPHIHU WVY WYVISLTHZ JVU SHZ dictadurasÊ militaresÊ llegaronÊ aÊ ColombiaÊ yÊlograronÊunaÊgranÊacogida,ÊcomoÊfueÊelÊ casoÊdeÊPiero. 3VZ NY\WVZ X\L JVUZLY]HYVU ` H U JVUservanÊ vivoÊ elÊ gustoÊ porÊ laÊ NuevaÊ TrovaÊ WLY[LULJLU H SHZ tSP[LZ \UP]LYZP[HYPHZ X\L tienenÊaccesoÊyÊparticipanÊenÊlosÊgruposÊ Q\]LUPSLZ KL PaX\PLYKH HZx JVTV [HTIPtU H losÊgruposÊsindicalistas. EnÊlasÊemisorasÊcomercialesÊcolombianasÊ seÊescuchaÊlaÊmœsicaÊcubana,ÊperoÊnoÊlaÊ nuevaÊtrovaÊniÊlaÊmœsicaÊdeÊlaÊrevoluci—n,Ê WVY LS JVU[YHYPV ZVU HX\LSSVZ T ZPJVZ ` JHU[HU[LZ X\L ZL KLJSHYHYVU LU JVU[YH KL tZ[H SVZ X\L [PLULU \UH NYHU KPM\ZP}U H [YHvŽsÊ deÊ programasÊ especializadosÊ comoÊ sucedeÊconÊlaÊmœsicaÊdeÊCeliaÊCruz.Ê 7VY V[YH WHY[L ZL W\LKL ]LY X\L LS JVUVJPTPLU[V ` SH L_WHUZP}U KL SH T ZPJH J\IHUH revolucionariaÊnoÊseÊdioÊgraciasÊaÊlosÊmeKPVZ KL JVT\UPJHJP}U J\IHUVZ X\L LU LZL TVTLU[V Z\MYPLYVU ` H U LZ[mU IHQV SH WYLZP}U KL SH JLUZ\YH WLYV YLZ\S[H X\L ZP IPLU WHYLJL PUQ\Z[V SH MVYTH JVTV LYHU J\HY[HdosÊlosÊmediosÊdeÊcomunicaci—nÊcubanosÊ LZWLJPHSTLU[L SH YHKPV WHYH HX\LSSVZ X\L pertenecenÊ aÊ unÊ pa’sÊ dondeÊ hayÊ libertadÊ KL L_WYLZP}U SHZ JVZHZ UV ZVU KPMLYLU[LZ H\UX\L ZLHU V[YVZ SVZ KPYPNLU[LZ SH YHKPV colombianaÊhaceÊeco,ÊlaÊmayor’aÊdeÊlasÊveces,ÊaÊlasÊpalabrasÊdeÊlosÊpoderosos. DISCUSIîN ElÊproyectoÊdeÊinvestigaci—nÊdioÊcuentaÊdeÊ c—moÊlaÊCanci—nÊSocialÊoÊNuevaÊTrovaÊseÊ JVU]PY[P} LU \U TVKLSV KL L_WYLZP}U KL SH ZVJPLKHK X\L X\LYxH KHY H JVUVJLY SH OPZ[VYPH KL Z\ WHxZ ` SVZ WHYmTL[YVZ IHQV losÊcualesÊestabanÊgobernados. As’ÊmismoÊseÊpudoÊevidenciarÊyÊconocerÊ losÊfactoresÊporÊlosÊcualesÊseÊreg’anÊyÊseÊ

Comunicaci—n, Medios y Mercadeo

YPNLU SHZ WVSx[PJHZ KL KPM\ZP}U KLQHUKV JSHYV X\L LZ[L ZPZ[LTH ZL KL[LYTPUH WVY KLJPZPVULZ KL SVZ NVIPLYUVZ X\L JYLLU ZHILY SV X\L ZL KLIL ` UV ZL KLIL [YHUZTP[PY JLUZ\YHUKV SH SPIYL L_WYLZP}U KLS puebloÊsinÊtenerÊenÊcuentaÊsusÊderechos.

-PUHSTLU[L ZL W\LKL JVUJS\PY X\L SVZ mediosÊdeÊcomunicaci—nÊlatinoamericanosÊnoÊgozanÊrealmenteÊdeÊunaÊlibertadÊ KL L_WYLZP}U W\LZ[V X\L LZ[mU Z\WLKP[HKVZ H SHZ L_PNLUJPHZ KLS WVKLY RECOMENDACIONES

3H *HUJP}U :VJPHS ZL OH KLÄUPKV JVTV unÊ movimientoÊ art’sticoÊ conÊ contenidoÊ ZVJPHS X\L H Z\ ]La ZL JVU]PLY[L LU \UH alternativaÊ deÊ comunicaci—nÊ paraÊ losÊ W\LISVZ X\L WYLZLU[HU PTWVZPIPSPKHKLZ deÊpronunciarseÊlibremente. EsteÊ gŽneroÊ musicalÊ seÊ transformaÊ enÊ \U TVKLSV LK\JH[P]V X\L W\LKL N\PHY H \UH ZVJPLKHK H YLÅL_PVUHY ZVIYL Z\ HJVU[LJLY OPZ[}YPJV ` X\L WYVWPJPH WHYticipaci—nÊ enÊ laÊ generaci—nÊ deÊ nuevosÊ espaciosÊsocio-culturales. EnÊelÊcasoÊdeÊColombiaÊlaÊcensuraÊmeKPm[PJH UV LZ TLUVZ K\YH W\LZ[V X\L SH posibilidadÊdeÊdifusi—nÊdeÊdichoÊgŽneroÊ musicalÊnoÊesÊcomercial,ÊelÊorigenÊpol’ticoÊ yÊ econ—micoÊ deÊ losÊ mediosÊ noÊ seÊ centraÊ enÊ losÊ interesesÊ delÊ puebloÊ sinoÊ X\L ZL LUTHYJH LU \U ILULÄJPV WYVWPV Ê

ParaÊdarÊcontinuidadÊalÊpresenteÊestudioÊ ZL HJVUZLQH OHJLY \U [YHIHQV KL JHTWV LU SHZ LTPZVYHZ \UP]LYZP[HYPHZ X\L WLYmitaÊampliarÊlaÊinformaci—nÊdeÊc—moÊseÊ haÊdadoÊelÊprocesoÊdeÊdifusi—nÊdeÊesteÊ gŽneroÊmusicalÊenÊColombia. TambiŽnÊ seÊ sugiereÊ realizarÊ m‡sÊ entre]PZ[HZ H L_WLY[VZ X\L WYVWVUNHU U\LvasÊ ideasÊ yÊ denÊ diferentesÊ puntosÊ deÊ ]PZ[H ZVIYL LS [LTH [YHIHQHKV H SV SHYNV deÊesteÊproyecto. As’Ê mismo,Ê unaÊ mayorÊ indagaci—nÊ documentalÊ centr‡ndoseÊ enÊ laÊ llegadaÊ yÊ LS THULQV X\L SHZ LTPZVYHZ \UP]LYZP[HriasÊyÊcomercialesÊleÊdieronÊyÊleÊdanÊaÊlaÊ Canci—nÊ SocialÊ comoÊ fen—menoÊ sociocultural.

Comunicaciโ n, Medios y Mercadeo

127

REFERENCIAS Barraza,ร Fernando.ร Laร nuevaร canciโ nร chilena.ร Disponibleร enร 0U[LYUL[! O[[W! ^^^ HIHJX UL[ PTHNPULYPH UJJO O[T

.\aTmU (SILY[V /PZ[VYPH JYx[PJH KL SHZ [LVYxHZ KL SH Tย ZPJH yร losร modelosร deร anโ กlisisร musical.ร Cali:ร Universidadร delร Valle.ร

Bibliotecaร Luโ sร รงngelร Arangoร delร Bancoร deร laร Repล blica.ร Historiaร deร laร radio.ร Disponibleร enร internet:http://www.lablaa.org/blaavirtual/ ayudadetareas/periodismo/per74.htmร

Linares,ร Marโ aร Teresa.ร Desarrolloร deร laร mล sicaร popularร cubana.ร Disponibleร enร Internet:ร http://www.musica.cult.cu/documen/ desamusipopular.htm

*HZH\Z =xJ[VY :PS]PV! X\L SL]HU[L SH THUV SH N\P[HYYH 3H Habanaร Cuba.ร Letrasร cubanas,ร p,ร 14.

Manso,ร Soniaร Mabelร .Radioร Rebeldeร Historia.ร En:ร Radioร Rebelde.ร Disponibleร enร Internet:ร http://www.radiorebelde.com.cu/historia. htm

Chertaร Fernโ กndez,ร Milagros.ร Quienesร somos.ร En:ร Radioร Ciudadร deร laร Habanaร Disponibleร enร Internet:ร http://www.habanaenlinea.cu/ X\PLULZ O[TS *VYKVIH ,UYPX\L *\IH ` SH J\S[\YH T\ZPJHS LU *VSVTIPH ,S 5\L]V /LYHSK :LW[PLTIYL +PZWVUPISL LU 0U[LYUL[! O[[W! ^^^ J\IHUL[ VYN *5L^Z ` ZLW V O[T Deร รงvila,ร Carlos.ร Laร canciโ nร propuesta.ร Disponibleร enร Internet:ร http://www.carlosdeavila.com/1.La_propuesta.htm Donas,ร Ernestoร yร Milstein,ร Denise.ร Producciโ nร artโ stica,ร TLKPHJPVULZ ` JHTIPV ZVJPHS! YLร L_PVULZ ZVIYL SH *HUJP}U :VJPHS Montevideana.ร Disponibleร enร Internet:ร http://www.hist.puc.cl/ PHZWT TL_PJV HY[PJ\SVZ +VUHZF4PSZ[LPU WKM Elร Fiscalร yร laร Enana,ร Entrevistaร aร Jorgeร Papitoร Sergueraร Riveri,ร Porร Juanร Vives.ร Disponibleร enร internet:ร http://baracuteycubano. ISVNZWV[ JVT LS ร ZJHS ` SH LUHUH LU[YL]PZ[H QVYNL O[TS -PUULNHZ 9\[O 4ย ZPJH ` 7HY[PJPWHJP}U )HYJLSVUH ;9(5: 9L]PZ[H [YHUZJ\S[\YHS KL Tย ZPJH -\UKHJP}U )(; 5\LZ[YV VIQL[P]V +PZWVUPISL LU 0U[LYUL[! O[[W! ^^^ M\UKHJPVUIH[ JVT JV UV[PJPH WOW&PKUV[$ Furlani,ร Diana.ร Portalร deร laร trova.ร En:ร Trova.ร Net.ร Disponibleร enร 0U[LYUL[!O[[W! WVY[HS [YV]HJ\I JVT TVK\SLZ WOW&UHTL$5L^Z ร S L$HY[PJSL ZPK$ .Y\WV KL L_WLYPTLU[HJP}U ZVUVYH KLS 0*(0* Mitoร yร realidad.ร Disponibleร enร internet:http://www.cubaliteraria. JVT H\[VY QHPTLFZHY\ZR` VIYH O[T

4LUKPVSH 4HYSL` /H` \U HSTHUHX\L KL +PZWVUPISL LU 0U[LYUL[! http://noel.trovacub.net/prensa.html 4ย ZPJH J\IHUH JHWx[\SV 3VZ YP[TVZ KL SH YL]VS\JP}U J\IHUH WmN 5\L]H ,UJPJSVWLKPH ;LTm[PJH ;VTV ,KP[VYPHS 9PJOHYKZ 7HUHTm +tJPTH LKPJP}U WmN 7HYLQH 9L`UHSKV /PZ[VYPH KL SH YHKPV LU *VSVTIPH! S S :LY]PJPV JVSVTIPHUV KL JVT\UPJHJP}U ZVJPHS )VNV[m Bibliotecaร Luisร รงngelร Arango. Quiลฝnesร somos.ร Radioร Rebelde.ร Disponibleร enร Internet:ร http:// www.radiorebelde.com.cu/historia.htm :HTWPLYP 9VILY[V Mcร Grawร Hill.ร p.,ร 47.

4L[VKVSVNxH KL SH PU]LZ[PNHJP}U 4t_PJV!

:HU[HTHYxH *HYVSPUH 3H U\L]H Tย ZPJH JVSVTIPHUH! SH YLKLร UPJP}U KL SV UHJPVUHS IHQV SHZ S}NPJHZ KL SH ^VYSK T\ZPJ +PZWVUPISL LU Internet:ร http://www.hist.puc.cl/iaspm/lahabana/articulosPDF/ *HYVSPUH:HU[HTHYPH WKM 5V]PLTIYL Supicic,ร Ivo.ร Sociologโ aร musicalร eร historiaร socialร deร laร mล sica.ร 7HWLYZ! YL]PZ[H KL ZVJPVSVNxH 5ย TLYV :VJPVSVNxH KL SH Tย ZPJH ,U! 9L]PZ[LZ *H[HSHULZ HTI (JJtZ 6ILY[ 9(*6 +PZWVUPISL LU 0U[LYUL[! O[[W! ^^^ YHJV JH[ PUKL_ WOW 7HWLY HY[PJSL ]PL^ ร ;VU` ,]VYH 4ย ZPJH J\IHUH 3VZ ย S[PTVZ H|VZ 4HKYPK! (SPHUaH LKP[VYPHS 7

Entrevista

EugenioÊAstigarragaÊ1

DialŽcticaÊ entrevist—Ê aÊ EugenioÊ Astigarraga,Ê quienÊ porÊ estosÊ d’asÊ trabajaÊ enÊ laÊ Fundaci—nÊ UniversitariaÊ Panamericana,Ê enÊ procesosÊ deÊ formaci—nÊ dirigidosÊaÊlosÊdocentesÊqueÊintervienenÊ enÊelÊredise–oÊcurricularÊdeÊlaÊInstituci—n.Ê ElÊ interesanteÊ di‡logoÊ queÊ sostuvimosÊ constituyeÊ unÊ referenteÊ paraÊ laÊ comunidadÊacadŽmica.

TieneÊampliaÊexperienciaÊ enÊelÊdise–oÊyÊevaluaci—nÊ deÊprogramasÊdeÊformaci—nÊ basadosÊenÊcompetenciasÊ (CentroÊInternacionalÊdeÊ Formaci—n-OIT/CINTERFOR,Ê Tur’n,ÊItalia);ÊcuentaÊconÊPosgradoÊ InternacionalÊUNIGISÊenÊSistemasÊ KL 0UMVYTHJP}U .LVNYmÄJH KL SH UniversidadÊdeÊGironaÊ(Espa–a);Ê esÊLicenciadoÊenÊGeograf’aÊdeÊ laÊFacultadÊdeÊGeograf’aÊdeÊ laÊUniversidadÊdelÊPa’sÊVascoÊ (CampusÊdeÊVitoria,ÊEspa–a);Ê M‡sterÊenÊEstudiosÊAmbientalesÊ yÊTerritoriales,ÊFacultadÊdeÊ HumanidadesÊdeÊlaÊUniversidadÊ deÊDeustoÊ(CampusÊdeÊSanÊ Sebasti‡n,ÊEspa–a);ÊLicenciadoÊ enÊPedagog’aÊdeÊlaÊFacultadÊ deÊFilosof’aÊyÊCienciasÊdeÊlaÊ Educaci—nÊdeÊlaÊUniversidadÊdelÊ Pa’sÊVasco-UPVÊ(CampusÊdeÊ Ibaeta),ÊSanÊSebasti‡n,ÊEspa–a.Ê HaÊsidoÊprofesorÊdeÊEducaci—nÊ GeneralÊB‡sica;Ê DirectorÊPedag—gicoÊenÊlaÊempresaÊ ALECOP,ÊS.ÊCoop.,ÊeÊintegranteÊdeÊ laÊUnidadÊdeÊProyectosÊEducativosÊ dirigidos,Êprincipalmente,Ê alʇmbitoÊlatinoamericano.Ê HaÊimpartidoÊcursosÊyÊseminariosÊ enÊdiferentesÊSecretar’asÊdeÊ Educaci—n,ÊelÊMinisterioÊdeÊ Educaci—nÊNacionalÊ deÊColombia,ÊelÊServicioÊ NacionalÊdeÊAprendizaje,Ê SENAÊyÊenÊvariasÊuniversidades. 1Ê

D.Ê ÀQuŽÊopini—nÊtieneÊacercaÊdelÊmodeloÊeducativoÊcolombiano? E.A.ÊTodosÊlosÊmodelosÊeducativosÊtienenÊ algoÊdeÊcomplejidad;ÊporÊejemplo,ÊelÊmodeloÊeducativoÊnuestroÊesÊmuyÊcomplejoÊ paraÊ alguienÊ nuevo.Ê EnÊ relaci—nÊ conÊ elÊ sistemaÊdeÊeducaci—nÊcolombiano,ÊloÊencuentroÊmuyÊcomplejo.ÊHayÊmuchosÊnivelesÊ distintos,Ê surgenÊ muchasÊ directrices;Ê adem‡sÊ noÊ siempreÊ hayÊ (oÊ noÊ laÊ hemosÊ sabidoÊ encontrar)Ê enÊ lasÊ instanciasÊ queÊ corresponden,Ê genteÊ queÊ dŽÊ elÊ respaldoÊ conceptualÊ yÊ pr‡cticoÊ correspondienteÊ aÊ loÊ queÊ seÊ propone.Ê SeÊ externalizan,Ê aÊ miÊ modoÊ deÊ ver,Ê demasiadasÊ funcionesÊ mientrasÊenÊelÊinteriorÊdeÊlaÊinstituci—nÊrectoraÊ oÊ directoraÊ noÊ hayÊ quienÊ respondaÊ porÊestosÊprocesos.

D.Ê ÀPorÊ quŽÊ decidi—Ê dedicarseÊ aÊ laÊ educaci—n? E.A.ÊPuedoÊdecirÊqueÊestudiŽÊeducaci—nÊ porqueÊmeÊgustaba.ÊYoÊestabaÊestudiandoÊotraÊcosa,ÊrecuerdoÊqueÊle’ÊElÊpoemaÊ pedag—gicoÊdeÊMacarenkoÊÐsonÊdosÊtomosÐÊlosÊle’ÊenÊunÊparÊdeÊnochesÊyÊdecid’Ê dejarÊdeÊestudiarÊloÊqueÊestabaÊestudiando.ÊÒVoyÊaÊtrabajarÊunÊtiempoÊyÊluegoÊvoyÊ aÊestudiarÊeducaci—nÓ,ÊmeÊdije.Ê LasÊfalenciasÊdeÊlosÊsistemasÊeducativosÊ enÊ Espa–aÊ yÊ enÊ ColombiaÊ sonÊ pr‡cticaD.Ê ÀCu‡ntoÊ tiempoÊ llevaÊ trabajandoÊ menteÊ lasÊ mismas;Ê seguramenteÊ loÊ queÊ enÊColombia? puedeÊcambiarÊesÊelÊcontextoÊsocial,ÊecoE.A.ÊHeÊestadoÊaqu’ÊdesdeÊelÊa–oÊ1996;Ê n—mico,ÊelÊcontextoÊdeÊseguridad,ÊelÊconOL [YHIHQHKV JVU LS :,5(" LU SH KLÄUPJP}U textoÊtecnol—gico;ÊcreoÊqueÊlosÊproblemasÊ deÊ competenciasÊ transversalesÊ paraÊ pri- enÊ todasÊ partesÊ sonÊ muyÊ parecidos,Ê loÊ mariaÊyÊsecundariaÊy,Êœltimamente,ÊconÊelÊ queÊveoÊesÊlaÊcomplejidad;ÊŽstaÊtampocoÊ MinisterioÊ deÊ Educaci—nÊ enÊ laÊ propuestaÊ puedeÊserÊunaÊfalencia,ÊpuedeÊserÊqueÊyoÊ paraÊ laÊ implementaci—nÊ deÊ ciclosÊ prope- noÊseaÊcapazÊdeÊcomprenderlo;ÊotroÊsisdŽuticos,Ê principalmenteÊ enÊ loÊ queÊ haceÊ temaÊmuyÊcomplejoÊdeÊentender,ÊmuchoÊ referenciaÊalÊtŽcnicoÊprofesionalÊyÊalÊtecn—- m‡sÊqueÊeste,ÊesÊelÊbrit‡nico.ÊYoÊs’ÊcreoÊ logoÊqueÊantesÊten’aÊlaÊvisi—nÊdeÊEspa–a.Ê queÊhayÊcosasÊqueÊmejorarÊenÊColombia,Ê Ahora,ÊconÊlaÊUniversidadÊPanamericanaÊ aportarÊdirectricesÊm‡sÊclarasÊyÊm‡sÊapoestamosÊ revisandoÊ elÊ cicloÊ completo,Ê loÊ yosÊaÊlaÊdocencia,ÊporÊejemplo. cualÊ nosÊ haÊ llevadoÊ aÊ hacerÊ cambiosÊ enÊ lasÊ propuestasÊ queÊ ten’amosÊ porqueÊ noÊ SiÊhayÊunidadÊdeÊcriterioÊfrenteÊaÊlasÊpoesÊ unÊ modeloÊ queÊ existaÊ enÊ Espa–a,Ê esÊ l’ticasÊ generales,Ê seguramenteÊ s’,Ê peroÊ m‡sÊunÊmodeloÊcercanoÊalÊaustraliano. unidadÊdeÊcriterioÊenÊlasÊformasÊdeÊejecu-

Entrevista

tarÊlosÊmodelos,Êquiz‡Êno.ÊHaceÊalgunosÊ mesesÊ cuandoÊ est‡bamosÊ trabajandoÊ elÊ temaÊ deÊ losÊ ciclosÊ propedŽuticosÊ conÊ laÊ UniversidadÊ Aut—nomaÊ deÊ Bucaramanga,ÊconÊlaÊUniversidadÊdelÊAtl‡ntico,ÊconÊ otraÊ universidadÊ m‡sÊ enÊ CartagenaÊ (hemosÊhechoÊunaÊserieÊdeÊseminariosÊhastaÊ seisÊllegamosÊaÊhacer),ÊconstatamosÊqueÊ elÊmodeloÊqueÊnosotrosÊproponemos,ÊnoÊ sabemosÊsiÊesÊcoherenteÊconÊelÊmodeloÊ queÊotrosÊestabanÊllevandoÊaÊcabo,ÊgenteÊ queÊ ven’aÊ deÊ Australia,Ê genteÊ queÊ ven’aÊ deÊChile,ÊunoÊesperar’aÊqueÊdeÊtodoÊesoÊ emanaseÊ unaÊ pol’tica,Ê unasÊ directricesÊ m‡sÊ queÊ unaÊ pol’ticaÊ ÐporqueÊ laÊ pol’ticaÊ yaÊlaÊhay,Êest‡ÊabiertaÐ,ÊperoÊunasÊdirectricesÊqueÊorientenÊaÊtodoÊelÊpa’sÊhaciaÊunoÊ oÊvariosÊcaminos.Ê HastaÊlaÊfechaÊnoÊconozcoÊningunaÊdirectrizÊdeÊordenÊpr‡cticoÊqueÊdŽÊelementosÊ Z\ÄJPLU[LZ H SH NLU[L WHYH [YHIHQHY JVU ZLguridad,ÊdiciendoÊÒestamosÊacordeÊconÊloÊ queÊelÊMinisterioÊplanteaÓ,ÊesoÊllevaÊaÊqueÊ cadaÊ unoÊ hagaÊ todoÊ comoÊ conÊ creatividad,ÊesoÊllevaÊaÊqueÊhayaÊelementosÊmuyÊ distintosÊenÊpocosÊkil—metrosÊyÊyoÊnoÊsŽÊ siÊesoÊesÊbuenoÊparaÊlasÊinstituciones;ÊrecuerdoÊqueÊenÊCartagena,ÊenÊunoÊdeÊlosÊ seminariosÊhablamosÊdeÊunÊtŽcnicoÊprofesionalÊ enÊ pescaÊ yÊ yoÊ dec’aÊ buenoÊ quŽÊ diceÊelÊsectorÊproductivo,ÊnuestroÊsectorÊ productivoÊesÊmuyÊreducidoÊest‡ÊreducidoÊ aÊlaÊzonaÊdelÊcanalÊyÊlasÊciŽnagasÊnoÊseÊ tocan,Êentonces,ÊsiÊvamosÊaÊreplicarÊconÊ elÊt’tuloÊdeÊtŽcnicoÊprofesionalÊenÊvezÊdeÊ pescaÊartesanal,ÊprobablementeÊnoÊseÊvaÊ aÊllevarÊaÊcabo,ÊconÊesoÊquieroÊdecirÊqueÊ

131

seÊgeneraÊmuchaÊcreatividad,ÊseÊgeneranÊ muchasÊiniciativas,ÊperoÊestoÊpuedeÊacabarÊenÊunÊpeque–oÊcaos.Ê EsÊunÊretoÊenfrentarseÊaÊesaÊcomplejidad,Ê meÊpreocupaÊporÊlosÊpa’sesÊqueÊnoÊhayaÊ pol’ticasÊcoherentesÊsostenidasÊyÊapoyadasÊ queÊ tenganÊ respaldoÊ paraÊ llegar,Ê loÊ cualÊnoÊquiereÊdecirÊqueÊestŽÊcriticandoÊlaÊ pol’ticaÊqueÊhay;ÊcreoÊqueÊlaÊpol’ticaÊeducativaÊdeÊColombiaÊnoÊesÊmala,ÊhayÊproblem‡ticasÊ muyÊ grandesÊ queÊ noÊ seÊ hanÊ podidoÊresolverÊenÊmuchosÊa–osÊyÊqueÊnoÊ s—loÊ dependenÊ deÊ laÊ educaci—n,Ê dependenÊ deÊ loÊ socialÊ yÊ loÊ econ—mico,Ê desdeÊ laÊinversi—nÊqueÊseÊhaceÊenÊeducaci—nÊaÊ laÊ consideraci—nÊ socialÊ delÊ maestro,Ê aÊ laÊ importanciaÊqueÊseÊleÊdaÊenÊlaÊsociedadÊaÊ laÊeducaci—n,ÊaÊlosÊrecursosÊqueÊhayÊparaÊ losÊ materiales,Ê instalaciones,Ê faltanÊ algunosÊ aspectosÊ deÊ apoyo,Ê recursosÊ paraÊ formaci—nÊ continuadaÊ deÊ profesorado,Ê etc.,ÊparaÊm’ÊnoÊesÊalgoÊqueÊmeÊecheÊparaÊ atr‡sÊenÊesteÊtrabajo,ÊsinoÊtodoÊloÊcontrarioÊser’aÊmuyÊaburrido,ÊaÊm’Ês’ÊmeÊgustaÊlaÊ diversidad. D.Ê ÀC—moÊ encuentraÊ elÊ trabajoÊ conÊ colombianos?Ê ÀHayÊ resistenciaÊ alÊ cambio? E.A.ÊEnÊColombiaÊheÊhechoÊmuchosÊviajesÊenÊestosÊtreceÊoÊcatorceÊa–osÊqueÊllevoÊ aqu’,Ê m‡sÊ deÊ cienÊ seguroÊ yÊ siempreÊ meÊ hanÊtratadoÊmuyÊbien,ÊheÊtrabajadoÊmuyÊ aÊgusto.ÊComoÊenÊtodosÊpartesÊpuesÊhayÊ genteÊbuena,ÊgenteÊmejor,ÊmenosÊbuenaÊ yÊcasiÊnadaÊbuena;ÊhayÊdeÊtodo,ÊperoÊlaÊ mayor’aÊdeÊlaÊgenteÊconÊlaÊqueÊmeÊheÊen-

Entrevista

contradoÊ yÊ sigoÊ encontr‡ndomeÊ (genteÊ queÊ conoc’Ê haceÊ treceÊ a–osÊ oÊ catorce),Ê mantengoÊmuyÊbuenaÊrelaci—nÊyÊmeÊllevoÊ muyÊbienÊyÊsiempreÊheÊtrabajadoÊaÊgusto,Ê JSHYV X\L H ]LJLZ OL [LUPKV JVUÅPJ[VZ JVU algunasÊ personas,Ê s’,Ê porqueÊ esÊ normalÊ X\L OH`H JVUÅPJ[VZ H ]LJLZ ZVU JVUÅPJ[VZ porÊinteresesÊnoÊpropiamenteÊeducativos,Ê ZVU JVUÅPJ[VZ WVY PU[LYLZLZ LJVU}TPJVZ ` personalesÊqueÊseÊocultanÊtrasÊunaÊbarreraÊeducativa,ÊbuenoÊsueleÊpasarÊdeÊtodo. EnÊ relaci—nÊ conÊ laÊ resistenciaÊ alÊ cambio,Ê noÊ creoÊ yoÊ queÊ especialmenteÊ seÊ dŽ,Ê consideroÊqueÊlaÊresistenciaÊalÊcambioÊlaÊ hacemosÊenÊtodasÊpartes,ÊdeÊpaso,ÊaunqueÊnoÊmeÊpreguntesÊyoÊteÊloÊvoyÊaÊdecir,Ê hayÊmuchaÊcapacidadÊdeÊtrabajoÊenÊColombia,ÊnoÊhayÊm‡sÊqueÊverÊelÊcursoÊenÊ elÊqueÊestamos;ÊsinÊembargo,ÊelÊtemaÊdeÊ laÊpuntualidad,ÊesÊalgoÊenÊloÊqueÊhayÊqueÊ trabajar. D.Ê H‡blenosÊdeÊsusÊpublicaciones. E.A.ÊPuesÊyoÊnoÊsoyÊmuyÊdeÊescribir,ÊdeÊ publicar,ÊaÊm’ÊmeÊgustaÊm‡sÊhacer;ÊenÊlaÊ universidadÊleÊdanÊmuchaÊimportanciaÊalÊ escribir,Ê buenoÊ yoÊ ahoraÊ llevoÊ menosÊ deÊ unÊa–oÊenÊlaÊuniversidad,ÊheÊtrabajadoÊduranteÊm‡sÊdeÊquinceÊa–osÊenÊunaÊempresa,ÊantesÊs’ÊestuveÊunosÊsieteÊuÊochoÊa–osÊ enÊlaÊfacultadÊenÊlaÊqueÊestoyÊhoyÊenÊd’a,Ê queÊtodav’aÊnoÊeraÊuniversidad,ÊeraÊdeÊunÊ nivelÊinferior,ÊunÊinstitutoÊtŽcnicoÊoÊalgoÊas’.

\UH LQLTWSPÄJHJP}U LU [VYUV H SHZ JVTLtas,Êaplicaci—nÊdelÊmŽtodoÊdeÊproyectos,Ê queÊnoÊnosÊsali—ÊbienÊyÊnoÊhicimosÊmayorÊ esfuerzoÊyÊluegoÊalgunasÊpublicacionesÊenÊ elʇmbitoÊdeÊlaÊgeograf’a,ÊporqueÊsoyÊge—grafoÊtambiŽn. D.Ê ÀQuŽÊ opinaÊ deÊ laÊ siguienteÊ frase:Ê ÒLoÊqueÊnoÊseÊescribe,ÊnoÊexisteÓ? E.A.ÊAÊesoÊseÊleÊpodr’aÊdarÊlaÊvuelta,ÊyoÊ teÊ plantear’aÊ alÊ revŽsÊ ÀloÊ queÊ seÊ escribeÊ existe?;Ê hayÊ unÊ escritorÊ muyÊ reconocidoÊ enÊ nuestraÊ tierra,Ê BernardoÊ Atxaga,Ê queÊ haÊestadoÊenÊelÊHayÊFestival,ÊescribeÊmuchasÊcosasÊmuyÊbienÊyÊunoÊdeÊsusÊlibrosÊ seÊtitulaÊObabakoak,ÊobabaÊesÊunÊpuebloÊ queÊnoÊexisteÊyÊhayÊas’ÊmultitudÊdeÊliteratosÊqueÊescribenÊsobreÊloÊqueÊnoÊexiste;Ê entoncesÊsiÊlaÊreglaÊdeÊtresÊesÊÒloÊqueÊnoÊ est‡ÊescritoÊnoÊexisteÓ,ÊloÊqueÊnoÊest‡ÊescritoÊyoÊquŽÊsŽ. EscriboÊ enÊ relaci—nÊ conÊ losÊ proyectos,Ê conÊ respectoÊ aÊ laÊ educaci—n,Ê peroÊ enÊ realidadÊmuyÊpoco;ÊlosÊtrovadoresÊdeÊMedell’n,ÊellosÊnoÊescriben,ÊÀloÊqueÊcuentanÊ noÊexiste?ÊOtraÊcosaÊesÊsiÊseÊescribeÊbienÊ V THS T\JOHZ ]LJLZ `V WYLÄLYV TmZ LS ejemploÊ deÊ uno,Ê queÊ ochentaÊ art’culosÊ queÊnoÊhayÊquiŽnÊlosÊlea.ÊPorqueÊesaÊesÊ otraÊcosa:Êc—moÊseÊescribeÊyÊquiŽnÊteÊlee;Ê yoÊleoÊmucho,ÊperoÊsiÊmeÊaburroÊloÊdej—.Ê

CreoÊ queÊ habr‡Ê queÊ publicarÊ yÊ decirÊ loÊ queÊunoÊhace,ÊloÊqueÊvoyÊaÊdecirÊesÊunaÊ PeroÊbuenoÊsiÊheÊescrito,ÊesasÊsonÊpubli- excusaÊ tonta,Ê noÊ seÊ tieneÊ tiempoÊ yÊ siÊ cacionesÊdeÊlosÊprimerosÊa–osÊenÊtecno- aquelloÊqueÊteÊpareceÊmuyÊimportanteÊnoÊ log’aÊinform‡tica,ÊyoÊestabaÊenÊelʇreaÊdeÊ loÊescribes,ÊluegoÊvieneÊotroÊqueÊescribe,Ê tecnolog’aÊinform‡tica,ÊyÊalgunasÊpublica- queÊhaÊhechoÊmuchoÊmenos,ÊcomoÊdicenÊ cionesÊ est‡nÊ enÊ laÊ revistaÊ deÊ educaci—nÊ aqu’ÉÊ ÒCadaÊ gallinaÊ tieneÊ queÊ cacarearÊ deÊ laÊ UniversidadÊ Cat—licaÊ deÊ Chile;Ê unÊ suÊhuevoÓ. parÊ deÊ art’culosÊ enÊ unaÊ revistaÊ espa–olaÊ especializadaÊ enÊ innovaci—nÊ educativaÊ yÊ D.Ê ÀC—moÊmanejaÊeseÊtraj’nÊcontinuoÊ entramosÊaÊunÊproyectoÊdelÊMinisterioÊdeÊ deÊviaje? Educaci—n,ÊenÊelÊa–oÊ92,ÊparaÊlaÊreformaÊ E.A.Ê EsoÊ afectaÊ mucho,Ê afectaÊ laÊ saludÊ deÊ laÊ educaci—nÊ b‡sicaÊ deÊ aquelÊ enton- mental,Êemocional,Êfamiliar,ÊcansaÊmucho,Ê ces;Ê nuestraÊ propuestaÊ fueÊ avanzarÊ enÊ peroÊalÊmismoÊtiempoÊesÊmuyÊenriquece-

Entrevista

b‡sicas,Ê ciudadanas,Ê laboralesÊ generaSLZ SHIVYHSLZ LZWLJxÄJHZ I\LUV LZ[V LZ unÊ l’o.Ê EnÊ principioÊ unaÊ competenciaÊ laboralÊ esÊ unaÊ puestaÊ enÊ pr‡ctica,Ê esÊ unaÊ aplicaci—nÊporÊtantoÊs—loÊseÊpuedeÊdarÊenÊ elʇmbitoÊdelÊtrabajo,ÊcomoÊcompetenciaÊ laboral,ÊlaÊpuestaÊenÊpr‡cticaÊdelÊconjuntoÊ deÊconocimientos,Êaptitudes,ÊhabilidadesÊ yÊdestrezas,ÊesÊdecirÊdeÊtodoÊloÊqueÊsabemosÊhacerÊdeÊlasÊformasÊdeÊser,ÊparaÊrealizarÊelÊtrabajoÊqueÊtenemosÊencomendadoÊ enÊelÊnivelÊenÊelÊqueÊestemosÊconÊunÊdesarrolloÊ satisfactorioÊ deÊ calidad,Ê bienÊ hechoÊparaÊelÊespacioÊenÊelÊqueÊestamos,ÊnoÊ seÊtrataÊqueÊunoÊhagaÊelÊtrabajoÊdelÊotroÊ deÊ unÊ nivelÊ superiorÊ oÊ diferente,Ê noÊ s—loÊ haciendoÊloÊsuyo,ÊsinoÊparticipandoÊdeÊlaÊ organizaci—nÊ deÊ esaÊ instituci—nÊ docente,Ê deÊsuÊespacio,ÊdeÊsuʇmbitoÊdeÊtrabajo,Ê dandoÊ respuestaÊ aÊ losÊ problemasÊ queÊ surgen,Êcomunic‡ndoseÊdeÊmaneraÊefec[P]H ` [YH[HUKV KL YLZVS]LY SVZ JVUÅPJ[VZ ` problemasÊ queÊ enÊ eseÊ contextoÊ surgen,Ê noÊdej‡ndolosÊparaÊotros.Ê D.Ê ¦8\t JHTIPVZ ZPNUPÄJH[P]VZ LU SH educaci—nÊhaÊvividoÊenÊesteÊtiempo? E.A.ÊPuesÊyoÊdir’aÊqueÊhayÊvariasÊcosas:Ê una,ÊlaÊextensi—nÊdeÊlaÊeducaci—nÊobligatoria,ÊalÊmenosÊlaÊintenci—n,ÊqueÊlosÊlogrosÊ seanÊmejoresÊyÊpeoresÊsobreÊtodoÊenÊLatinoamŽrica,ÊlaÊluchaÊporÊlaÊextensi—n,ÊporÊ laÊcobertura,ÊlaÊcalidad. YoÊcreoÊqueÊaÊnivelÊdeÊeducaci—nÊenÊgeneral,ÊunoÊdeÊlosÊgrandesÊcambiosÊoÊdeÊlosÊ elementosÊqueÊhaÊtenidoÊimportancia,ÊqueÊ noÊ sŽÊ siÊ loÊ hemosÊ aplicadoÊ debidamenteÊ esÊ elÊ InformeÊ DelorsÊ queÊ seÊ centra,Ê sobreÊtodo,ÊenÊlaÊeducaci—nÊb‡sica,ÊdeÊÊlosÊ cuatroÊ ÒpilaresÊ deÊ laÊ educaci—nÓÊ queÊ sonÊ elÊsaber,ÊelÊsaberÊhacer,ÊelÊsaberÊestar,ÊyÊelÊ saberÊserÊyÊconvivirÊconÊlosÊdem‡s,ÊesosÊ cuatrosÊpilaresÊparaÊlaÊeducaci—nÊb‡sicaÊseÊ hanÊtrasladadoÊalʇmbitoÊeducativoÊyÊnosÊ hemosÊquedadoÊconÊlosÊcontenidosÊconceptualesÊprocedimentalesÊyÊactitudinales.Ê

CreoÊ queÊ unoÊ deÊ losÊ grandesÊ cambiosÊ esÊ ese,Ê tenerÊ laÊ visi—nÊ integralÊ deÊ laÊ formaci—nÊenÊlaÊeducaci—nÊb‡sica,ÊotraÊcosaÊ esÊqueÊloÊestemosÊhaciendoÊoÊno,ÊporqueÊ esoÊconllevaÊelÊdesarrolloÊdeÊesosÊcuatroÊ pilares,Ê obligaÊ necesariamenteÊ aÊ utilizarÊ metodolog’asÊdiferentesÊdeÊlasÊpuramenteÊ transmisoras;ÊotroÊcambioÊevidenteÊesÊelÊ fortalecimientoÊ deÊ loÊ queÊ all’Ê denominamosÊformaci—nÊprofesional,ÊqueÊaqu’ÊdenominanÊÒformaci—nÊparaÊelÊtrabajoÓÊqueÊ ser’aÊelÊtŽcnicoÊprofesionalÊyÊelÊtecn—logoÊ principalmenteÊesaÊesÊunaÊtendenciaÊqueÊ yoÊcreoÊqueÊseÊvaÊfortaleciendo,ÊyÊunidoÊaÊ esoÊest‡ÊelÊotroÊcambio,ÊqueÊesÊlaÊformaci—nÊbasadaÊenÊcompetenciasÊqueÊentraÊ enÊlosÊsistemasÊeducativos,ÊprincipalmenteÊ desdeÊ esteÊ nivelÊ formativo,Ê desdeÊ loÊ queÊllamamosÊformaci—nÊprofesionalÊy,ÊdeÊ ah’,ÊseÊexpandenÊtantoÊhaciaÊarriba,ÊhaciaÊ laÊuniversidadÊcomoÊhaciaÊabajo. LoÊbuenoÊqueÊtieneÊestaÊformaci—nÊbasadaÊenÊcompetencias,ÊdesdeÊmiÊpuntoÊdeÊ vista,ÊesÊqueÊsiÊtomamosÊunÊmodeloÊas’,Ê queÊ incluyaÊ laÊ componenteÊ tŽcnica,Ê metodol—gica,ÊparticipativaÊyÊpersonal,ÊrompeÊ conÊ laÊ visi—nÊ deÊ laÊ formaci—nÊ paraÊ elÊ trabajoÊ exclusivamenteÊ tŽcnica,Ê nosÊ diceÊ queÊ loÊ queÊ sabemos,Ê losÊ conocimientosÊ pertinentesÊ sobreÊ laÊ tem‡ticaÊ talÊ oÊ cual,Ê yaÊseaÊmercadeo,Êadministraci—nÊdeÊempresasÊ porÊ mencionarÊ algunos;Ê elÊ componenteÊ metodol—gico,Ê elÊ cualÊ nosÊ diceÊ quŽÊ procedimientos,Ê quŽÊ mŽtodos,Ê quŽÊ elementosÊ hayÊ enÊ eseÊ ‡mbitoÊ paraÊ serÊ desarrollados;Ê elÊ componenteÊ personal,Ê c—moÊtieneÊqueÊserÊunaÊpersona,ÊyÊaqu’Ê empezamosÊ aÊ hablarÊ deÊ unaÊ cuesti—nÊ queÊsonÊlasÊcompetenciasÊtransversales,Ê esoÊnosÊdiceÊc—moÊesÊlaÊpersonaÊyÊc—moÊ participaÊenÊlaÊsociedad,ÊconÊeseÊmodeSV SV X\L JVUZLN\PTVZ LZ \UPÄJHY KLZKL elÊpreescolarÊhastaÊlaÊuniversidadÊyÊhastaÊ despuŽsÊdeÊlaÊuniversidad,ÊestoÊleÊdaÊunaÊ continuidadÊ verticalÊ queÊ hastaÊ algunosÊ a–osÊyoÊcreoÊqueÊnoÊhab’a;ÊnoÊhab’aÊenÊ

Entrevista

elÊmundoÊeducativoÊyÊtodav’aÊhoyÊseÊniega,ÊsinÊirÊm‡sÊlejosÊenÊColombia,ÊporqueÊelÊ MinisterioÊdiceÊqueÊnoÊquiereÊotroÊSENA,Ê oÊsea,ÊestamosÊhaciendoÊtŽcnicosÊprofesionalesÊ distintosÊ delÊ tŽcnicoÊ profesionalÊ delÊSENAÊalgoÊqueÊhabr‡ÊqueÊcambiarleÊ elÊnombre.ÊYoÊsigoÊpensandoÊqueÊesÊunÊ errorÊparaÊelÊpa’s,ÊaÊunoÊoÊaÊotroÊhabr‡ÊqueÊ cambiarleÊelÊnombre. LaÊuniversidadÊenÊEuropaÊyÊenÊparticularÊ enÊ Espa–aÊ dentroÊ delÊ procesoÊ deÊ BoloniaÊ empiezaÊ aÊ diferenciarÊ dosÊ tiposÊ deÊ competencias,Ê competenciasÊ tŽcnicasÊ yÊ transversales,Ê porÊ loÊ cualÊ hayÊ unaÊ continuidadÊ desdeÊ losÊ 0Ê a–osÊ aÊ loÊ largoÊ deÊ todosÊlosÊprocesosÊformativosÊparaÊpoderÊ aplicarÊunaÊmismaÊvisi—nÊdeÊlaÊeducaci—nÊ yÊlaÊformaci—nÊobviamenteÊadecuadaÊaÊlosÊ nivelesÊ correspondientes,Ê peroÊ conÊ unasÊ mismasÊl’neasÊdeÊtrabajoÊyÊunasÊmetodolog’asÊqueÊtienenÊqueÊirÊenriqueciŽndoseÊ crecientementeÊy,ÊporÊœltimo,ÊyoÊdir’aÊqueÊ otroÊ granÊ cambioÊ queÊ tampocoÊ seÊ haÊ aceptadoÊesÊelÊdelÊaprendizajeÊpermanenteÊqueÊest‡ÊmuyÊunidoÊaÊtodoÊestoÊdeÊlasÊ competencias,Ê laÊ competenciaÊ esÊ comoÊ losÊyogures,ÊtieneÊfechaÊdeÊcaducidad,ÊyoÊ puedoÊ saberÊ hoy,Ê peroÊ siÊ noÊ loÊ ejerzoÊ oÊ siÊnoÊloÊpr‡ctico,ÊnoÊmeÊvaleÊparaÊnada,Ê unidoÊaÊesoÊvieneÊelÊtemaÊdeÊaprendizajeÊ permanente,ÊunidoÊalÊaprenderÊaÊprenderÊ y,ÊporÊœltimo,ÊnoÊpuedeÊescaparÊotroÊcambioÊ queÊ est‡Ê suponiendoÊ laÊ introducci—nÊ deÊlasÊnuevasÊtecnolog’asÊdeÊlaÊinformaci—nÊ tantoÊ paraÊ losÊ alumnosÊ comoÊ paraÊ losÊdocentes. D.Ê @ KLS HWYLUKPaHQL ZPNUPÄJH[P]V ÀquŽÊnosÊpuedeÊdecir? E.A.Ê ,S HWYLUKPaHQL ZPNUPÄJH[P]V LZ T\` f‡cilÊ deÊ contar,Ê loÊ complicadoÊ sueleÊ serÊ hacerloÊyÊhacerÊqueÊseÊhaga;ÊelÊaprendiaHQL ZPNUPÄJH[P]V ZVIYL [VKV JVUSSL]H U\LvasÊ luces,Ê queÊ losÊ estudiantesÊ aprendanÊ algoÊnuevoÊyÊlesÊquedenÊganasÊdeÊseguirÊ aprendiendo.

135

D.Ê ÀQuŽÊesÊparaÊustedÊinvestigar? E.A.Ê ElÊ conceptoÊ deÊ investigaci—nÊ loÊ vivimosÊdeÊmaneraÊdistinta,ÊustedesÊyÊnosotros;ÊnosotrosÊhablamosÊmuyÊpocoÊdeÊ investigaci—n,ÊelÊni–oÊdeÊtresÊa–osÊinvestigaÉÊInvestigaci—nÊesÊelÊprocesoÊdeÊbœsquedaÊdirigidaÊalgunasÊveces,ÊotrasÊno,ÊenÊ unÊ entornoÊ muyÊ reducidoÊ sobreÊ algoÊ yaÊ existente,ÊpredeterminadoÊalÊmenosÊparaÊ elÊdocente,Êquiz‡sÊparaÊelÊalumnoÊno;ÊyaÊ esÊbastanteÊqueÊseÊenterenÊcu‡lÊesÊelÊproblemaÊ queÊ quierenÊ plantear,Ê siÊ aÊ esoÊ leÊ llamamosÊinvestigaci—n,ÊpuesÊs’,ÊahoraÊsiÊ investigarÊesÊcrearÊideasÊconceptos,Êproductos,Ê teor’asÊ nuevas,Ê vieneÊ unaÊ investigaci—nÊb‡sicaÊparaÊconceptualizar,ÊparaÊ analizar,ÊvieneÊunaÊinvestigaci—nÊaplicadaÊ paraÊllevarÊunÊproductoÊalÊmercado;ÊenÊlaÊ universidadÊyoÊdir’aÊqueÊenÊlaÊuniversidadÊ investiganÊpocosÊdocentes. D.Ê ÀC—moÊhaÊvistoÊelÊtrabajoÊqueÊseÊ est‡ÊhaciendoÊenÊlaÊPanamericana? E.A.Ê EsteÊ noÊ esÊ unÊ trabajoÊ f‡cil;Ê esÊ pesado,ÊllevaÊtiempo,ÊseÊhanÊhechoÊcosas,Ê seÊhaÊavanzado,ÊseÊpuedeÊavanzarÊm‡s;Ê creoÊqueÊexisteÊunÊbuenÊambiente,ÊhemosÊ [YHIHQHKV IPLU JYLV X\L ZL OHU JSHYPÄJHdoÊideas,ÊaÊpesarÊdeÊtodoÊhayÊalgunas,ÊenÊ algunos,Ê todav’aÊ confusas,Ê yoÊ dir’aÊ queÊ paraÊm’ÊhaÊsidoÊsatisfactorio;ÊesperoÊqueÊ paraÊ ustedesÊ provechoso.Ê EstoÊ noÊ valeÊ paraÊnada,ÊsiÊluegoÊnoÊseÊpuedeÊaplicar,Ê siÊnoÊseÊcontinœa;ÊquienesÊdirigenÊdebenÊ disponerÊlosÊmedios,ÊlosÊrecursos,ÊlasÊsituacionesÊ paraÊ queÊ estoÊ continuŽ,Ê creoÊ queÊas’Êser‡,ÊsiÊnoÊseÊcontinœaÊnoÊseÊllegaÊ OHZ[H LS ÄUHS UV OHIYLTVZ OLJOV UHKH

Rese–as

9LZL|H KLS [L_[V! /VVRZ )LSS MujeresĂŠnegras.ĂŠDarĂŠformaĂŠaĂŠlaĂŠteor’aĂŠfeminista.ĂŠ 4HKYPK! ;YHĂ„JHU[LZ KL Z\L|VZ çngelaĂŠBeatrizĂŠGutiĹ˝rrezĂŠCabrera.1 BellĂŠHooksĂŠaportaĂŠaĂŠlaĂŠconstrucci—nĂŠdeĂŠlaĂŠ teor’aĂŠfeminista,ĂŠalĂŠalertarĂŠsobreĂŠlaĂŠnecesidadĂŠdeĂŠresistirĂŠaĂŠlaĂŠdominaci—nĂŠhegem—nicaĂŠdelĂŠpensamientoĂŠfeminista,ĂŠproducidoĂŠ porĂŠ mujeresĂŠ blancasĂŠ deĂŠ claseĂŠ mediaĂŠ oĂŠ alta,ĂŠelĂŠcualĂŠfocalizaĂŠsuĂŠdiscursoĂŠenĂŠelĂŠgĹ˝neroĂŠ yĂŠ noĂŠ reconoceĂŠ laĂŠ interdependenciaĂŠ deĂŠlasĂŠopresionesĂŠdeĂŠclaseĂŠyĂŠraza.ĂŠEsĂŠporĂŠ elloĂŠqueĂŠinsisteĂŠenĂŠqueĂŠelĂŠfeminismoĂŠesĂŠunaĂŠ teor’aĂŠenĂŠprocesoĂŠdeĂŠelaboraci—n,ĂŠqueĂŠseĂŠ debeĂŠcriticar,ĂŠcuestionar,ĂŠreexaminarĂŠyĂŠexplorarĂŠ enĂŠ nuevasĂŠ posibilidades.ĂŠ ParteĂŠ deĂŠ suĂŠpropiaĂŠsituaci—nĂŠcomoĂŠmiembroĂŠdeĂŠunĂŠ grupoĂŠ oprimido,ĂŠ queĂŠ experimentaĂŠ laĂŠ explotaci—nĂŠyĂŠlaĂŠdiscriminaci—nĂŠsexista.ĂŠAdeTmZ WVUL KL THUPĂ„LZ[V J}TV LS HUmSPZPZ feministaĂŠdominanteĂŠnoĂŠhaĂŠsidoĂŠlaĂŠfuerzaĂŠ queĂŠhaĂŠdadoĂŠformaĂŠaĂŠsuĂŠconcienciaĂŠfeminista;ĂŠm‥sĂŠbienĂŠĹ˝staĂŠparteĂŠdeĂŠsuĂŠexperienciaĂŠpersonalĂŠyĂŠsocial. Presentaci—nĂŠdeĂŠlaĂŠautora

Psic—loga.ÊCandidataÊaÊMag’sterÊ enÊGŽnero,ÊUniversidadÊNacionalÊ deÊColombia.ÊBogot‥.ÊDocenteÊdelÊ ‥reaÊsocio-humanistaÊFundaci—nÊ UniversitariaÊPanamericana.ÊCorreoÊ LSLJ[Y}UPJV!HUNLSHN\[PLYYLa' unipanamericana.edu.co 1Ê

GloriaÊ JeanÊ Watkins.Ê Naci—Ê elÊ 25Ê deÊ septiembreÊdeÊ1952ÊenÊHopkinsville,ÊKentucky.Ê Creci—ÊenÊunaÊfamiliaÊconÊcincoÊhermanasÊyÊ unÊhermano.ÊSuÊpadre,ÊVeodisÊWatkins,ÊfueÊ unÊcustodioÊyÊsuÊmadre,ÊRosaÊBellÊWatkins,Ê eraÊunÊamaÊdeÊcasa.ÊEnÊsuÊcolegioÊlaÊmayor’aÊdeÊprofesoresÊyÊestudiantesÊeranÊblancos.Ê ObtuvoÊsuÊt’tuloÊenÊInglŽsÊdeÊlaÊUniversidadÊ deÊStanfordÊenÊ1973,ÊtieneÊunaÊpostgradoÊ enÊInglŽsÊdeÊlaÊUniversidadÊdeÊWisconsinMadisonÊenÊ1976.ÊEnÊ1983,ÊdespuŽsÊdeÊvariosÊa–osÊdeÊdedicarseÊaÊlaÊense–anzaÊyÊlaÊ escritura,Êtermin—ÊsuÊdoctoradoÊenÊelÊDepartamentoÊdeÊLiteraturaÊdeÊlaÊUniversidadÊdeÊ California,ÊSantaÊCruz,ÊconÊunaÊdisertaci—nÊ sobreÊlaÊautoraÊToniÊMorrison.ÊÊ EnÊsusÊtrabajosÊseÊinterconectanÊlosÊproblemasÊdeÊgŽnero,Êraza,Êense–anzaÊyÊmediosÊ masivosÊactuales.ÊEsÊprofesoraÊdistinguidaÊ deÊinglŽsÊenÊelÊCityÊCollegeÊdeÊNuevaÊYork.Ê Public—ÊsuÊprimeraÊobraÊdeÊpoemasÊtituladoÊ ÒYÊall’Êllor—ÓÊ(1978),ÊescritoÊbajoÊsuÊseud—nimoÊÒBellÊHooksÓ.ÊÊEllaÊadopt—ÊelÊnombreÊdeÊ suÊmadreÊyÊabuelaÊporqueÊparaÊellaÊloÊqueÊ esÊm‥sÊimportanteÊenÊsusÊobrasÊesÊlaÊÒsustanciaÊdeÊlosÊlibros,ÊnoÊquiŽnÊsoyÓÊyÊporÊsuÊ WYVWPH KLJPZP}U WYLÄLYL X\L Z\ WZL\K}UPTV seÊescribaÊsinÊmayœsculas.ÊEntreÊsusÊnumeYVZVZ SPIYVZ ÄN\YHU! NoÊsoyÊyoÊunaÊmujer?:Ê MujeresÊnegrasÊyÊfeminismoÊ(1981);ÊTeor’aÊ feminista:ÊDelÊmargenÊalÊcentroÊ(1984);ÊReplicandoÊ conÊ insolencia:Ê PensandoÊ comoÊ feminista,Ê pensandoÊ comoÊ negraÊ (1989);Ê Anhelo:ÊRaza,ÊclaseÊyÊpol’ticaÊculturalÊ(1990);Ê Miradas/aparienciasÊ negras:Ê RazaÊ yÊ repre-

Rese–as

sentaci—nÊ(1992);ÊEnse–andoÊaÊtransgredir:Ê LaÊeducaci—nÊcomoÊpr‡cticaÊdeÊlaÊlibertadÊ (1994);ÊCulturaÊfueraÊdeÊlaÊley:ÊResistiendoÊ laÊrepresentaci—nÊ(1994);ÊMatandoÊlaÊrabia:Ê AcabandoÊconÊelÊracismoÊ(1995)Ê;ÊArteÊenÊ miÊ mente:Ê Pol’ticaÊ visualÊ (1995)Ê Salvaci—n:Ê LosÊnegrosÊyÊelÊamorÊ(2001)ÊyÊComuni—n:Ê LaÊbœsquedaÊfemeninaÊdelÊamorÊ(2002).ÊÊSuÊ textoÊÒÀNoÊsoyÊyoÊunaÊmujer?ÓÊhaÊganadoÊ elÊreconocimientoÊgeneralÊcomoÊunaÊcontriI\JP}U H SH PUÅ\`LU[L MLTPUPZ[H WLUZHTPLU[V postmoderno. AÊpesarÊdeÊserÊconocidaÊcomoÊunaÊpensadoraÊfeminista,ÊsusÊescritosÊabarcanÊunaÊampliaÊgamaÊdeÊtemasÊsobreÊelÊgŽnero,ÊlaÊraza,Ê laÊense–anzaÊyÊlaÊimportanciaÊdeÊlosÊmediosÊ deÊcomunicaci—nÊparaÊlaÊculturaÊcontempor‡ULH ,SSH JYLL ÄYTLTLU[L X\L LZ[VZ [LTHZ UV puedenÊserÊtratadosÊporÊseparado;ÊsinoÊqueÊ debenÊ serÊ entendidosÊ enÊ suÊ interconexi—n.Ê *VTV \U LQLTWSV ZL YLÄLYL H SH PKLH KL \UH Òsupremac’aÊblanca,ÊpatriarcadoÊcapitalistaÓÊyÊ suÊinterconexi—n,ÊenÊlugarÊdeÊanalizarÊsusÊelementosÊporÊseparados.Ê PlanteamientoÊcentralÊdeÊlaÊautoraÊenÊ elÊtexto SeÊ haÊ escritoÊ pocoÊ sobreÊ losÊ intentosÊ porÊ parteÊdeÊlasÊfeministasÊblancasÊdeÊsilenciarÊ aÊlasÊmujeresÊnegras.ÊDeÊhechoÊparaÊAnitaÊ Cornwall,ÊenÊsuÊtextoÊÒTresÊporÊelÊprecioÊdeÊ uno.ÊNotasÊdeÊunaÊfeministaÊnegraÊlesbiaUH¹ HÄYTH X\L T\JOHZ T\QLYLZ ULNYHZ WVY elÊtemorÊdeÊencontrarÊactitudesÊracistasÊseÊ

139

negaronÊaÊunirseÊalÊmovimientoÊdeÊlasÊmujeres.ÊYÊaunqueÊelÊtemaÊdelÊracismoÊhaÊgeneradoÊdiscusiones,ÊapenasÊhaÊtenidoÊimpactoÊenÊelÊcomportamientoÊdeÊlasÊfeministasÊ blancasÊhaciaÊlasÊmujeresÊnegras,ÊquienesÊ enÊ muchasÊ ocasionesÊ asumenÊ actitudesÊ paternalistasÊyÊcondescendientesÊhaciaÊlasÊ mujeresÊnegras.ÊElÊan‡lisisÊfeministaÊdesdeÊ estaÊperspectivaÊdeÊlaÊsituaci—nÊdeÊlasÊmujeresÊtiendeÊaÊcentrarseÊexclusivamenteÊenÊelÊ gŽneroÊyÊnoÊproporcionaÊunaÊfundamentaci—nÊs—lidaÊsobreÊlaÊqueÊconstruirÊunaÊteor’aÊ feministaÊqueÊrespondaÊaÊlaÊinterseccionaSPKHK KL ]HYPHISLZ KL VWYLZP}U 9LÅLQHU SH tendenciaÊdominante,ÊpropiaÊdeÊlasÊmentesÊ patriarcalesÊ occidentales,Ê aÊ distorsionarÊ uÊ ocultarÊlaÊrealidadÊdeÊlasÊmujeresÊubicadasÊ enÊ laÊ marginalidad;Ê insistiendoÊ enÊ queÊ elÊ gŽneroÊesÊelÊœnicoÊdeterminanteÊdelÊdestinoÊdeÊlasÊmujeres.ÊLasÊmujeresÊnegras,ÊsinÊ unÊÒotroÓÊalÊqueÊoprimir,ÊsonÊprivilegiadasÊalÊ contarÊconÊunaÊexperienciaÊqueÊpuedeÊcontribuirÊaÊunaÊvisi—nÊdelÊmundoÊm‡sÊcomplejaÊ yÊqueÊcuestionaÊlaÊdeÊaquellos/asÊqueÊtienenÊ privilegioÊdeÊclase,ÊgŽneroÊy/oÊraza.ÊAunqueÊ cuestionaÊciertasÊtendenciasÊdelÊmovimientoÊfeminista,ÊpretendeÊenriquecerÊlasÊluchasÊ feministas,ÊalÊcompartirÊlaÊtareaÊdeÊconstruirÊ unaÊteor’aÊyÊunÊmovimientoÊrealmenteÊcr’ticosÊyÊemancipadores.Ê PrincipalesÊideasÊconÊlasÊqueÊlaÊautoraÊ desarrollaÊelÊplanteamientoÊcentral BellÊHooksÊiniciaÊesteÊac‡piteÊhaciendoÊunaÊ cr’ticaÊdeÊBettyÊFriedan,ÊquienÊenÊsuÊtextoÊ

Rese–as

LaĂŠ M’sticaĂŠ deĂŠ laĂŠ feminidad,ĂŠ describi—Ê lasĂŠ JVUKPJP}U KL SHZ T\QLYLZ WLYV YLĂ„YPtUKVZL exclusivamenteĂŠaĂŠlaĂŠsituaci—nĂŠdeĂŠunĂŠĂ’grupoĂŠ selectoĂŠ deĂŠ mujeresĂŠ blancas,ĂŠ casadas,ĂŠ deĂŠ claseĂŠ mediaĂŠ oĂŠ altaĂŠ yĂŠ conĂŠ educaci—nĂŠ uni]LYZP[HYPH! HTHZ KL JHZH HI\YYPKHZ OHY[HZ delĂŠtiempoĂŠlibre,ĂŠdelĂŠhogar,ĂŠdeĂŠlosĂŠhijos,ĂŠdelĂŠ consumismo,ĂŠ queĂŠ quierenĂŠ sacarleĂŠ m‥sĂŠ aĂŠ SH ]PKHš )LSS /VVRZ ! W T\QLYLZ aĂŠlasĂŠqueĂŠllamaĂŠĂ’mujeresĂŠvaliosasĂ“ĂŠ(FriedanĂŠ JP[HKH WVY )LSS /VVRZ ! W ,U [HUtoĂŠdejaĂŠdeĂŠladoĂŠelĂŠclasismo,ĂŠelĂŠracismoĂŠyĂŠelĂŠ sexismoĂŠqueĂŠafectanĂŠaĂŠlasĂŠdem‥sĂŠmujeresĂŠ estadounidenses;ĂŠ puesĂŠ suĂŠ visi—nĂŠ seĂŠ limitaĂŠ aĂŠ suĂŠ propiaĂŠ condici—n.ĂŠ ParaĂŠ laĂŠ autoraĂŠ delĂŠ documentoĂŠrese–ado,ĂŠlasĂŠmujeresĂŠblancasĂŠ queĂŠdominanĂŠelĂŠdiscursoĂŠfeministaĂŠraraĂŠvezĂŠ consideranĂŠsiĂŠsuĂŠperspectivaĂŠdeĂŠlasĂŠmujeresĂŠ seĂŠ adecuaĂŠ oĂŠ noĂŠ aĂŠ lasĂŠ experienciasĂŠ vitalesĂŠ deĂŠotrasĂŠmujeresĂŠoĂŠseĂŠcuestionanĂŠsiĂŠsuĂŠvisi—nĂŠcontieneĂŠprejuiciosĂŠdeĂŠrazaĂŠyĂŠdeĂŠclase,ĂŠ peseĂŠaĂŠlaĂŠmayorĂŠconcienciaĂŠsobreĂŠestosĂŠtemasĂŠactualmente.ĂŠParaĂŠellaĂŠs—loĂŠaĂŠtravĹ˝sĂŠdelĂŠ an‥lisisĂŠdelĂŠracismoĂŠyĂŠdeĂŠsuĂŠv’nculoĂŠconĂŠlaĂŠ sociedadĂŠcapitalistaĂŠseĂŠpuedeĂŠcomprenderĂŠ aĂŠprofundidadĂŠlasĂŠrelacionesĂŠdeĂŠclase.ĂŠBellĂŠ HooksĂŠse–alaĂŠqueĂŠunoĂŠdeĂŠlosĂŠlimitantesĂŠdeĂŠ lasĂŠ teor’asĂŠ feministasĂŠ producidasĂŠ porĂŠ lasĂŠ mujeresĂŠblancasĂŠesĂŠqueĂŠseĂŠdetienenĂŠenĂŠelĂŠ conceptoĂŠdeĂŠclaseĂŠdeĂŠMarx;ĂŠsinĂŠentenderĂŠloĂŠ queĂŠimplicanĂŠlosĂŠpatronesĂŠdeĂŠconductaĂŠdeĂŠ clase.ĂŠEsĂŠporĂŠello,ĂŠqueĂŠĂŠnoĂŠabarcanĂŠenĂŠsusĂŠ estudiosĂŠlaĂŠcomprensi—nĂŠdeĂŠlaĂŠsupremac’aĂŠ blancaĂŠcomoĂŠpol’ticaĂŠracialĂŠdominante.ĂŠTampoco,ĂŠreconocenĂŠelĂŠimpactoĂŠpsicol—gicoĂŠdeĂŠ laĂŠclaseĂŠyĂŠdelĂŠestatusĂŠpol’ticoĂŠenĂŠunĂŠestadoĂŠ racista,ĂŠsexistaĂŠyĂŠcapitalista.ĂŠAĂŠestoĂŠseĂŠsuma,ĂŠ queĂŠparaĂŠelĂŠpensamientoĂŠfeministaĂŠmodernoĂŠ todasĂŠlasĂŠmujeresĂŠest‥nĂŠoprimidasĂŠdebidoĂŠalĂŠ sexismo;ĂŠsinĂŠembargo,ĂŠestaĂŠgeneralizaci—nĂŠ enĂŠelĂŠplanteamientoĂŠllevar’aĂŠaĂŠdesestimarĂŠelĂŠ gradoĂŠ enĂŠ queĂŠ factoresĂŠ comoĂŠ clase,ĂŠ raza,ĂŠ religi—n,ĂŠ preferenciasĂŠ sexuales,ĂŠ entreĂŠ otras,ĂŠ determinanĂŠelĂŠimpactoĂŠopresorĂŠdelĂŠsexismo.ĂŠ

tienenÊlaÊposibilidadÊdeÊelegir,Êas’ÊsusÊeleccionesÊnoÊseanÊperfectas.ÊEsÊporÊesoÊqueÊ plantea,ÊqueÊseÊdeber’aÊutilizarÊdeÊmaneraÊ m‥sÊprecisaÊtŽrminosÊcomoÊdiscriminaci—nÊ ` L_WSV[HJP}U" WLYV UV JHSPÄJHY Z\ L_WLrienciaÊdeÊopresi—n.ÊCitaÊaÊChristineÊDelphyÊ quienÊconsideraÊqueÊutilizarÊelÊtŽrminoÊopresi—nÊ esÊ importanteÊ porqueÊ sitœaÊ laÊ luchaÊ feministaÊ enÊ unÊ marcoÊ pol’ticoÊ radical.Ê EsÊ precisamenteÊporÊeso,ÊporÊloÊcualÊelÊtŽrminoÊopresi—nÊnoÊpuedeÊutilizarseÊdeÊmaneraÊ generalizada,Ê yaÊ queÊ enÊ ciertasÊ ocasionesÊ puedeÊllevarÊaÊocultarÊlasÊopresionesÊqueÊseÊ danÊporÊotrasÊvariablesÊcomoÊrazaÊoÊclase;Ê yÊhacerÊpensarÊqueÊtodasÊlasÊmujeresÊvivenÊ lasÊmismasÊcondicionesÊoÊtienenÊunÊdestinoÊ comœn,Ês—loÊenÊraz—nÊdeÊsuÊgŽnero.ÊEsÊcierto,ÊqueÊlaÊnoci—nÊdeÊopresi—nÊcomœnÊestabaÊ dirigidaÊ aÊ laÊ construcci—nÊ yÊ fomentoÊ deÊ laÊ solidaridad,ÊunidadÊyÊempat’aÊentreÊmujeres;Ê sinÊ embargo,Ê sirvi—Ê paraÊ queÊ lasÊ mujeresÊ deÊ claseÊ mediaÊ convirtieranÊ susÊ interesesÊ enÊelÊcentroÊdelÊmovimientoÊfeminista,ÊutilizaranÊlaÊideaÊdeÊloÊcomœnÊparaÊsituarÊsusÊ condicionesÊcomoÊsin—nimoÊdeÊÒopresi—nÓÊ yÊescondieranÊlasÊdiferenciasÊenÊprivilegiosÊ porÊrazaÊoÊclase.ÊEsÊporÊesto,ÊqueÊseÊplanteaÊ laÊnecesidadÊdeÊqueÊlasÊfeministasÊblancasÊ salganÊdeÊsuÊaislamientoÊyÊcreenÊespaciosÊ deÊcontactoÊconÊotrasÊmujeresÊyÊsusÊrealidadesÊdiversas.

PorĂŠ otraĂŠ parte,ĂŠ poneĂŠ deĂŠ relieveĂŠ unĂŠ asuntoĂŠ fundamentalĂŠ consistenteĂŠ enĂŠ queĂŠ diversosĂŠ movimientosĂŠ feministasĂŠ oĂŠ mujeresĂŠ queĂŠ seĂŠ denominanĂŠfeministas,ĂŠs—loĂŠbuscanĂŠmejorarĂŠ ciertasĂŠcondicionesĂŠdentroĂŠdelĂŠordenĂŠcapitalista;ĂŠsinĂŠembargo,ĂŠnoĂŠseĂŠproponenĂŠunĂŠcambioĂŠenĂŠlaĂŠestructura,ĂŠnoĂŠatacanĂŠlosÊ—rdenesĂŠ opresoresĂŠdelĂŠpatriarcado,ĂŠelĂŠcapitalismo,ĂŠelĂŠ clasismo,ĂŠelĂŠracismo,ĂŠentreĂŠotros.ĂŠComoĂŠloĂŠ dir’aĂŠCarolĂŠEhrlichĂŠĂ’elĂŠfeminismoĂŠpareceĂŠcadaĂŠ vezĂŠm‥sĂŠtenerĂŠunaĂŠperspectivaĂŠciega,ĂŠseguraĂŠyĂŠnoĂŠrevolucionariaĂŠ[É]ĂŠelĂŠradicalismoĂŠfeministaĂŠcedeĂŠterrenoĂŠanteĂŠelĂŠfeminismoĂŠburParaĂŠHooksĂŠestarĂŠoprimidaĂŠquiereĂŠdecirĂŠĂ’au- N\tZš ,OYSPJO JP[HKH WVY )LSS /VVRZ ! senciaĂŠ deĂŠ eleccionesĂ“ĂŠ yĂŠ muchasĂŠ mujeresĂŠ p.40,ĂŠ41);ĂŠdemostrandoĂŠconĂŠelloĂŠc—moĂŠlosĂŠ

Rese–as

—rdenesÊ dominantesÊ asimilanÊ elÊ ÒfeminismoÓÊyÊmutanÊparaÊmantenerseÊenÊelÊpoderÊ sinÊ oposici—nÊ contundente.Ê EnÊ consonancia,ÊcitaÊaÊAtoinetteÊFouque,ÊparaÊquienÊÒlasÊ feministasÊnoÊpretendenÊlaÊigualdadÊconÊlosÊ hombres,ÊperoÊsusÊpr‥cticasÊrevelanÊloÊcontrarioÊ[É].ElÊordenÊburguŽs,ÊelÊcapitalismo,ÊelÊ falocentrismoÊsonÊcapacesÊdeÊintegrarÊtantasÊfeministasÊcomoÊseaÊnecesarioÊ[É].ÊEnÊlaÊ medidaÊenÊqueÊesasÊmujeresÊseÊconviertanÊ LU OVTIYLZ H ÄU KL J\LU[HZ Z}SV ZPNUPÄJHU unosÊcuantosÊhombresÊm‥s.ÊLaÊdiferenciaÊ entreÊsexosÊnoÊresideÊenÊsiÊseÊtieneÊpeneÊoÊ noÊpene,ÊsinoÊenÊsiÊseÊformaÊparteÊoÊnoÊdeÊ laÊeconom’aÊf‥licaÊmasculinaÓÊ(FouqueÊcitaKH WVY )LSS /VVRZ ! W (Zx TPZTV traeÊaÊcolaci—nÊaÊZillahÊEisensteinÊquienÊenÊ suÊlibroÊTheÊRadicalÊFutureÊofÊLiberalÊFeminismÊ sustentaÊ queÊ ÒMientrasÊ noÊ seÊ hagaÊ unaÊ diferenciaci—nÊ conscienteÊ entreÊ unaÊ teor’aÊdeÊlaÊindividualidadÊqueÊreconozcaÊlaÊ importanciaÊdelÊindividuoÊenÊlaÊcolectividadÊ socialÊyÊlaÊideolog’aÊdelÊindividualismoÊqueÊ aceptaÊunaÊvisi—nÊcompetitivaÊdelÊindividuo,Ê noÊtendremosÊunaÊimagenÊclaraÊdelÊaspectoÊqueÊdebeÊtenerÊunaÊteor’aÊfeministaÊdeÊlaÊ liberaci—nÊenÊnuestraÊsociedadÊoccidentalÓ.Ê EntoncesÊparaÊHooksÊelÊindividualismoÊliberalÊcompetitivoÊyÊatomistaÊqueÊhaÊpermeadoÊ elÊpensamientoÊfeministaÊseÊdebeÊevidenciarÊ porqueÊsocavaÊelÊradicalismoÊpotencialÊdeÊlaÊ luchaÊfeminista,ÊqueÊs—loÊpuedeÊtrascenderÊ siÊevitaÊcontaminarseÊdeÊlosÊprincipiosÊliberalesÊego’stas. LasÊ pr‥cticasÊ excluyentesÊ deÊ lasÊ mujeresÊ queÊ hanÊ dominadoÊ elÊ discursoÊ feministaÊ hanÊ hechoÊ pr‥cticamenteÊ imposibleÊ queÊ emerjanÊ nuevasÊ teor’as.Ê LoÊ queÊ seÊ veÊ reÅLQHKV LU X\L V[YHZ T\QLYLZ UV ISHUJHZ pertenecientesÊ aÊ laÊ estructuraÊ actualÊ delÊ feminismo,ÊtratanÊalÊigualÊqueÊotrasÊmujeresÊ blancas,ÊdeÊsilenciarÊelÊdisenso,ÊalÊcaerÊenÊ dogmatismosÊtambiŽn.ÊM‥sÊqueÊalentarÊlaÊ diversidadÊ deÊ voces,Ê elÊ di‥logoÊ cr’ticoÊ yÊ laÊ controversia.ÊPorÊeso,ÊretomandoÊaÊSusanÊ .YPMÄU ZL VWVUL H LZ[H [LUKLUJPH HS JP[HY!

141

Ă’cuandoĂŠunaĂŠteor’aĂŠseĂŠtransformaĂŠenĂŠideolog’a,ĂŠcomienzaĂŠaĂŠdestruirĂŠlaĂŠindividualidadĂŠyĂŠ laĂŠautoconcienciaĂŠ[É]ĂŠInvocarĂŠelĂŠnombreĂŠdeĂŠ esaĂŠideolog’aĂŠesĂŠconvocarĂŠaĂŠlaĂŠverdad.ĂŠNadieĂŠpuedeĂŠdecirĂŠnadaĂŠnuevo.ĂŠLaĂŠexperienciaĂŠdejaĂŠdeĂŠsorprenderla,ĂŠdeĂŠatravesarla,ĂŠdeĂŠ transformarla.ĂŠSeĂŠmolestaĂŠporĂŠcualquierĂŠdetalleĂŠqueĂŠnoĂŠencajaĂŠenĂŠsuĂŠvisi—nĂŠdelĂŠmundo.ĂŠ Comenz—ÊcomoĂŠunĂŠgritoĂŠcontraĂŠlaĂŠnegaci—nĂŠ deĂŠlaĂŠverdadĂŠyĂŠahoraĂŠniegaĂŠcualquierĂŠverdadĂŠ queĂŠnoĂŠencajeĂŠenĂŠsuĂŠesquema.ĂŠComenz—Ê comoĂŠunaĂŠformaĂŠdeĂŠrestaurarĂŠelĂŠsentidoĂŠdeĂŠ laĂŠ realidadĂŠ yĂŠ ahoraĂŠ trataĂŠ deĂŠ disciplinarĂŠ aĂŠ laĂŠ genteĂŠreal,ĂŠrehacerĂŠaĂŠlosĂŠseresĂŠnaturalesĂŠaĂŠ suĂŠimagen.ĂŠTodoĂŠloĂŠqueĂŠnoĂŠconsigueĂŠexplicarĂŠseĂŠtransformaĂŠenĂŠsuĂŠenemigo.ĂŠComenz—Ê comoĂŠ unaĂŠ teor’aĂŠ deĂŠ liberaci—nĂŠ yĂŠ ahoraĂŠ esĂŠ amenazadaĂŠ porĂŠ nuevasĂŠ teor’asĂŠ deĂŠ liberaJP}Uš .YPMĂ„U JP[HKH WVY )LSS /VVRZ ! p.43).ĂŠ Ă QueĂŠ llamadoĂŠ tanĂŠ contundente!ĂŠ BellĂŠ HooksĂŠinsisteĂŠenĂŠevitarĂŠlaĂŠhomogeneizaci—nĂŠ delĂŠpensamientoĂŠfeminista;ĂŠm‥sĂŠbienĂŠanimaĂŠ aĂŠseguirĂŠelaborando,ĂŠcuestionando,ĂŠpropoUPLUKV ` YLĂ…L_PVUHUKV SH [LVYxH KHUKV ]HSVY aĂŠlaĂŠexperienciaĂŠpersonalĂŠy,ĂŠaĂŠlaĂŠvez,ĂŠreconociendoĂŠlaĂŠdeĂŠotrasĂŠpersonas.ĂŠTalĂŠyĂŠcomoĂŠ ellaĂŠloĂŠhizoĂŠalĂŠvincularseĂŠalĂŠfeminismoĂŠdesdeĂŠ susĂŠ condicionesĂŠ sociales,ĂŠ m‥sĂŠ queĂŠ desdeĂŠ ¸LSš WSHUV ¸LSš HUmSPZPZ KLĂ„UPKV WVY SHZ MLTPnistasĂŠblancas,ĂŠtalĂŠcomoĂŠloĂŠdejaĂŠnotarĂŠenĂŠsuĂŠ [L_[V! ¸*YLJx LU \U OVNHY ULNYV ` KL JSHZL obreraĂŠdelĂŠsur,ĂŠdominadoĂŠporĂŠmiĂŠpadre.ĂŠExperimentŽÊĂ?ĂŠcomoĂŠmiĂŠmadre,ĂŠmisĂŠhermanasĂŠ yĂŠmiĂŠhermanoĂŠĂ?ĂŠdiferentesĂŠgradosĂŠdeĂŠtiran’aĂŠ patriarcalĂŠ yĂŠ esoĂŠ meĂŠ enfad—;ĂŠ nosĂŠ enfad—Ê aĂŠ todas.ĂŠLaĂŠrabiaĂŠmeĂŠllev—ÊaĂŠcuestionarmeĂŠlaĂŠ pol’ticaĂŠdeĂŠdominaci—nĂŠmasculinaĂŠyĂŠmeĂŠpermiti—ÊresistirĂŠaĂŠlaĂŠsocializaci—nĂŠsexistaĂŠ[É].ĂŠLaĂŠ comprensi—nĂŠqueĂŠaĂŠlosĂŠtreceĂŠa–osĂŠten’aĂŠdelĂŠ patriarcado,ĂŠcre—ÊenĂŠm’ÊexpectativasĂŠhaciaĂŠelĂŠ movimientoĂŠfeministaĂŠqueĂŠeranĂŠmuyĂŠdiferentesĂŠdeĂŠlasĂŠj—venesĂŠblancasĂŠdeĂŠclaseĂŠmediaĂ“ĂŠ )LSS /VVRZ ! W +L [HS THULYH seĂŠpuedeĂŠdecirĂŠqueĂŠaĂŠdiferenciaĂŠdeĂŠloĂŠqueĂŠ lasĂŠ feministasĂŠ blancasĂŠ creen,ĂŠ lasĂŠ mujeresĂŠ queĂŠvivenĂŠcadaĂŠd’aĂŠenĂŠsituacionesĂŠopresivasĂŠ yaĂŠtienenĂŠconcienciaĂŠdeĂŠlaĂŠpol’ticaĂŠpatriarcalĂŠ

Rese–as

aÊpartirÊdeÊsuÊexperienciaÊvivida,ÊaÊmedidaÊ queÊ desarrollanÊ estrategiasÊ deÊ resistencia,Ê aunqueÊnoÊestŽÊorganizadaÊtotalmente.ÊNoÊ obstante,ÊlasÊpropuestasÊyÊsaberesÊdeÊlasÊ mujeresÊnegrasÊfueronÊsubestimadosÊenÊlosÊ gruposÊ feministas,Ê porqueÊ dentroÊ deÊ ellosÊ lasÊmujeresÊblancasÊeranÊquienesÊlegitimabanÊ elÊ procesoÊ yÊ lasÊ experienciasÊ deÊ lasÊ mujeresÊnegras,ÊaÊquienesÊnoÊve’anÊcomoÊ igualesÊyÊs—loÊaceptabanÊsiÊseÊmanten’anÊenÊ elÊprototipoÊdeÊlaÊnegritudÊyÊasimilabanÊsinÊ cuestionarÊelÊdiscursoÊdominante.Ê LasÊmujeresÊblancasÊyÊlosÊhombresÊnegrosÊ est‥nÊenÊambasÊposiciones.ÊPuedenÊactuarÊ comoÊopresoresÊyÊserÊoprimidos/as.ÊEnÊlaÊ medidaÊenÊqueÊambosÊgruposÊoÊcualquierÊ V[YV NY\WV KLÄULU SH SPILYHJP}U JVTV SH posibilidadÊ deÊ adquirirÊ laÊ igualdadÊ conÊ losÊ hombresÊblancosÊdeÊlaÊclaseÊdominante,ÊalÊ tenerÊinteresesÊcreadosÊenÊlaÊcontinuidadÊdeÊ laÊexplotaci—nÊyÊopresi—nÊdeÊlos/lasÊotros/as.Ê ConclusionesÊsobreÊlaÊlectura TalÊyÊcomoÊplanteaÊlaÊautora,ÊseÊtiendeÊaÊ pensarÊ queÊ existeÊ unÊ grupoÊ homogŽneo,Ê llamadoÊlaÊMujer,ÊÊaglutinadoÊenÊestaÊœnicaÊcategor’a;ÊsinÊembargo,ÊesÊfundamentalÊ reconocerÊ queÊ dentroÊ delÊ granÊ colectivoÊ seÊencuentranÊlasÊmujeres,ÊtodasÊellasÊconÊ experienciasÊ deÊ vidaÊ diferentes,Ê pertene-

cientesÊ aÊ diversosÊ contextosÊ yÊ conÊ mœltiplesÊ interesesÊ queÊ marcanÊ susÊ destinos.Ê PensarÊqueÊlasÊmujeresÊsonÊtodasÊiguales,Ê seÊconstituyeÊenÊunaÊexpresi—nÊdelÊpoderÊ patriarcal,ÊelÊcualÊllevaÊaÊocultarÊlasÊdiversidadesÊyÊtrataÊdeÊhomogeneizarÊaÊlasÊpersonasÊ yÊ sociedades.Ê EsÊ porÊ esoÊ queÊ lasÊ mujeresÊ estamosÊ llamadasÊ aÊ Ê reconocerÊ quiŽnesÊ somosÊ yÊ deÊ d—ndeÊ provenimos,Ê porqueÊ elloÊ nosÊ ofreceÊ laÊ oportunidadÊ deÊ autovisualizarnos,Ê tomarÊ concienciaÊ yÊ aÊ WHY[PY KL HSSx WYVWVULY \UH H\[VKLÄUPJP}U yÊautodeterminaci—nÊdeÊnosotrasÊmismas.Ê EsÊcierto,ÊsonÊinmensosÊlosÊaportesÊdeÊlosÊ estudiosÊfeministasÊdeÊlasÊmujeresÊblancasÊ yÊhombresÊblancos,ÊdeÊclaseÊmediaÊyÊalta;Ê peroÊ alÊ igualÊ esÊ muyÊ pertinenteÊ elÊ aporteÊ deÊlasÊfeministas,ÊmujeresÊnegras,Êind’genas,Êlatinoamericanas,Êmestizas,Êlesbianas,Ê KL JSHZLZ WVW\SHYLZ LU ÄU KP]LYZHZ X\L consisteÊprecisamenteÊenÊhaberÊindagadoÊ enÊsuÊinterior,ÊenÊsusÊcontextos,ÊsinÊdesconocerÊsuÊsubjetividad,ÊparaÊhacerÊpropuestasÊm‥sÊsituadas.ÊQuieroÊpensarÊqueÊenÊlaÊ teor’aÊfeministaÊnoÊtodoÊest‥Êdicho,ÊniÊacabado.ÊAs’Êmismo,ÊesperoÊqueÊlasÊmujeresÊ siganÊllen‥ndoseÊdeÊÊlaÊvalent’aÊyÊelÊcorajeÊ paraÊhacerÊfrenteÊaÊlasÊopresionesÊaÊtravŽsÊ deÊunaÊresistenciaÊigualÊdeÊinterconectadaÊ conÊrespectoÊaÊlaÊclase,Êraza,Êsexo,ÊsexuaSPKHK X\L ZL THUPÄLZ[L LU SH JV[PKPHUPKHK yÊenÊlaÊconstrucci—nÊte—rica.Ê

REFERENCIAS Criterios.Ê RevistaÊ yÊ colecci—nÊ editorialÊ internacionalesÊ deÊ pensamientoÊ te—ricoÊ sobreÊ literatura,Ê artes,Ê culturaÊ yÊ sociedadÊ :VIYL SVZ H\[VYLZ B6USPULD B 5V]PLTIYL D (]HPSHISL! O[[W! ^^^ JYP[LYPVZ LZ H\[VYLZ OVVRZILSS O[T ContemporaryÊ EducationalÊ ThoughtÊ (2008).Ê BellÊ Hooks.Ê [Online].Ê B 5V]PLTIYL D (]HSPISL! O[[W! ^^^ LK\JH[PVU TPHTP LK\ ep/contemporaryed/Bell_Hooks/bell_hooks.htmlÊ

Hooks,ÊBellÊ(2004).ÊMujeresÊnegras.ÊDarÊformaÊaÊlaÊteor’aÊfeminista.Ê 4HKYPK! ;YHÄJHU[LZ KL Z\L|VZ

Rese–as

143

FelisaÊBarretoÊPinz—nÊ1Ê

EnÊ elÊ mesÊ deÊ mayoÊ deÊ 2009Ê laÊ Fundaci—nÊUniversitariaÊPanamericanaÊfueÊ invitadaÊ aÊ participarÊ conÊ unÊ proyectoÊ deÊ investigaci—nÊ enÊ TercerÊ encuentroÊ deÊ infancia,Ê organizadoÊ porÊ laÊ FacultadÊdeÊEducaci—nÊdeÊlaÊUniversidadÊdeÊ (U[PVX\PH J\`V ÄU LYH WYLZLU[HY H SH comunidadÊacadŽmica,ÊlosÊresultadosÊ deÊ investigacionesÊ realizadasÊ porÊ diversasÊUniversidadesÊdelÊpa’sÊenÊesteÊ campo.

pedag—gicos,Ê sinoÊ queÊ seÊ cimentaÊ laÊ generaci—nÊdeÊunaÊactitudÊinvestigativa,Ê indispensableÊ paraÊ elÊ ejercicioÊ deÊ laÊprofesi—nÊdocente.

LaÊ experienciaÊ deÊ intercambioÊ deÊ saberesÊ organizadaÊ porÊ laÊ UniversidadÊ deÊ Antioquia,Ê estuvoÊ enriquecidaÊ conÊ proyectosÊ presentadosÊ porÊ variasÊ institucionesÊentreÊlasÊqueÊdestacan,ÊlaÊuni]LYZPKHK HUÄ[YPVUH SH <UP]LYZPKHK KL SH SabanaÊyÊlaÊUniversidadÊdelÊNorte,ÊentreÊÊ EnÊelÊencuentroÊseÊpresentaronÊanteÊlaÊ otras.ÊDeÊesteÊmodoÊseÊevidenciaronÊlosÊ comunidadÊacadŽmicaÊinteresadaÊenÊelÊ avancesÊ queÊ enÊ elÊ ‡mbitoÊ educativoÊ eÊ tema,ÊlosÊresultadosÊdelÊproyectoÊtitula- investigativoÊ vienenÊ d‡ndoseÊ enÊ favorÊ doÊ EfectosÊ delÊ acompa–amientoÊ lectorÊ deÊlaÊni–ezÊcolombiana. enÊestudiantesÊdeÊpreescolar.ÊEstrategiaÊ paraÊacercarÊaÊlosÊni–osÊyÊni–asÊaÊlaÊma- EnÊ generalÊ elÊ eventoÊ constituy—Ê unaÊ giaÊ deÊ losÊ librosÊ aÊ travŽsÊ deÊ laÊ lecturaÊ oportunidadÊ paraÊ compartirÊ experiencompartida,Ê procesoÊ deÊ investigaci—nÊ ciasÊenÊtornoÊalÊtemaÊrelevanteÊtemaÊdeÊ propuestoÊ yÊ ejecutadoÊ enÊ elÊ a–oÊ 2008Ê laÊinfanciaÊyÊparaÊsituarÊelÊproyectoÊpreporÊ laÊ docenteÊ FelisaÊ BarretoÊ Pinz—nÊ ,Ê sentadoÊporÊnuestraÊUniversidad,ÊcomoÊ adscritaÊalÊgrupoÊC.E.P.ÊdeÊUnipaname- esÊ unaÊ posibleÊ rutaÊ enÊ laÊ construcci—nÊ ricana. deÊprogramasÊdeÊlecturaÊenÊlaÊescuela. CabeÊdestacarÊqueÊenÊelÊprocesoÊparticiparonÊlasÊsiguientesÊestudiantesÊenÊ calidadÊdeÊasistentesÊdeÊinvestigaci—n:Ê YeimyÊ LilianaÊ Anteliz,Ê AdrianaÊ Roc’oÊ Brice–o,Ê ElianaÊ MaritzaÊ Bocanegra,Ê YuliÊ AstridÊ Gonz‡lez,Ê BlancaÊ YorladyÊ Herrera,Ê Rubiela,Ê Hern‡ndezÊ yÊ KellyÊ JohannaÊ Rodr’guez.Ê MedianteÊ estaÊ vinculaci—nÊ directaÊ aÊ procesosÊ deÊ investigaci—nÊenÊsentidoÊestricto,ÊseÊgeneraÊenÊlosÊdocentesÊenÊformaci—n,ÊnoÊ s—loÊ concienciaÊ acercaÊ deÊ laÊ relevanciaÊ deÊ laÊ investigaci—nÊ enÊ contextosÊ

EstudiantesÊInstituci—nÊAlemaniaÊSolidariaÊ queÊparticiparonÊenÊelÊproyecto.

1Ê DocenteÊInvestigadora,Ê grupoÊC.E.P.ÊLicenciadaÊenÊ Educaci—nÊPreescolar,Ê EspecialistaÊenÊGerenciaÊEducativaÊ conÊŽnfasisÊenÊProyectos,Ê EspecialistaÊenÊLenguajesÊenÊ elÊAulaÊyÊMag’sterÊenÊDesarrolloÊ EducativoÊyÊSocial.ÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ

Trabajos de investigaci—n 2009

DOCENTEÊDIRECTORÊ OÊASESOR

TêTULO INVESTIGACIîN

ESTUDIANTESÊVINCULADOS ALÊPROCESO

BlancaÊJannethÊParra

SistemaÊdeÊControlÊdeÊCalidadÊparaÊ cursosÊvirtualesÊenÊlaÊFundaci—nÊ UniversitariaÊPanamericanaÊ-ÊFaseÊII

CindyÊYomaraÊMedinaÊVargas CarmenÊYuvelyÊRuizÊAvilŽs YolimaÊCasta–oÊBautista CesarÊJavierÊGordillo

BlancaÊJannethÊParra

ComunidadÊVirtualÊdeÊserviciosÊagr’colasÊ basadosÊenÊtecnolog’aÊWebÊyÊM—vilÊ enfocadoÊalÊcacao

YenyÊPaolaÊCuadrosÊSuescœn KaterineÊTorresÊVera JeffersonÊAguilarÊSu‡rez

EduardoÊSilvaÊZ‡rate AmiraÊGutiŽrrez

EstadoÊdeÊlaÊseguridadÊenÊlosÊbarrios TeusaquilloÊyÊArmenia

LiliÊIneldaÊHilaronÊC‡rdenas NuryÊLisethÊBelloÊS‡chica JohanaÊLuciaÊGallegoÊVillamil MarcelaÊHerreraÊGait‡n GerlyÊGonz‡lezÊPe–a

Iv‡nÊGuillermoÊOrtegaÊ

EstudioÊLog’stico,ÊEcon—micoÊyÊdeÊ mercadeoÊenÊproductos,ÊserviciosÊ yÊprendasÊdeÊvestirÊcolombianasÊ exportablesÊÊparaÊlaÊcomunidadÊLGBTÊ deÊBrasil

KilianÊAlexanderÊAlfonsoÊMoyano FredyÊLeguizam—nÊQuijano Mar’aÊPaulaÊCorredorÊBoada JhonÊJairoÊTŽllezÊOlivos êngridÊXimenaÊCorredor

RicardoÊRojasÊHern‡ndez

LaÊIntermediaci—nÊdeÊlasÊCasasÊdeÊ CambioÊyÊProfesionalesÊCambistasÊ frenteÊaÊlosÊotrosÊintermediarios

JorgeÊOlayaÊCortŽs Juli‡nÊCastroÊRam’rez AndersonÊOsorioÊBedoy ManuelÊC‡rdenasÊPŽrez

FelisaÊBarretoÊHern‡ndez

PropuestaÊparaÊelÊdesarrolloÊdeÊ estrategiasÊdeÊpromoci—nÊlectoraÊ enÊlaÊcomunidadÊdeÊlaÊFundaci—nÊ UniversitariaÊPanamericana.ÊÒLeerÊelÊ mundoÊyÊlaÊconstrucci—nÊdeÊsentidosÓ.

ClaudiaÊPilarÊGarc’a DaisyÊLorenaÊRodr’guez Mar’aÊSoniaÊGarc’aÊGalindo çngelaÊMigodoyÊMolina LeidyÊJohanaÊSalazarÊAyala JohanaÊKaterineÊOrjuelaÊFranco

JosŽÊFernandoÊS‡nchez

PropuestaÊeducativa:ÊImpulsoÊdeÊ laÊmentalidadÊemprendedoraÊenÊlaÊ Fundaci—nÊUniversitariaÊPanamericana

SandraÊBeatrizÊGarc’aÊCortŽs OlgaÊLuc’aÊMorenoÊG—mez EsperanzaÊGarc’aÊCortŽs

ƒrikaÊHolgu’nÊOntiveros

Dise–o,ÊmodeloÊeÊimplementaci—nÊdeÊunÊ :PZ[LTH KL YLKLZ UL\YVUHSLZ HY[PÄJPHSLZ (RNA),ÊparaÊlaÊevasi—nÊyÊdetecci—nÊdeÊ obst‡culosÊenÊescenariosÊ3D

AriasÊRoseroÊEdwinÊAndrey CruzÊJimŽnezÊJhonÊJairoÊ PanquevaÊAntonioÊJennifer RiveraÊAlbaÊJhonÊEdison

HŽctorÊManuelÊCortŽs JuanÊSamuelÊRangel ManuelÊAlba MiguelÊAlvarado

Evaluaci—nÊporÊcompetenciasÊenÊelÊ cursoÊdeÊmatem‡ticasÊfundamentales

JhonÊJairoÊRodr’guez JuliaÊIsabelÊRoberto MargaritaÊPosada

Constituci—nÊdelÊobservatorioÊdeÊ educaci—nÊtŽcnicaÊyÊtecnol—gicaÊporÊ ciclosÊpropedŽuticos

SaraÊTeresaÊAldana

Valoraci—n,Êdivulgaci—nÊeÊimpactoÊdeÊlosÊ mediosÊalternativosÊcomo estrategiaÊdeÊmercadeoÊyÊpublicidadÊenÊ elÊsectorÊdeÊalimentosÊl‡cteos.

AlexÊGiovanniÊPŽrezÊRuiz JuanÊCarlosÊUrregoÊTorres AdrianaÊMarcelaÊBravoÊPacheco SusanaÊPatriciaÊJuncaÊS‡nchez

JulioÊCŽsarÊRuge

Gu’aÊParaÊEvaluarÊAlternativasÊde Financiaci—nÊdeÊViviendaÊenÊColombiaÓ

AnaÊReginaÊAvenda–oÊArboleda Mar’aÊAlejandraÊGonz‡lezÊAcosta AlejandraÊOlayaÊCuesta DeilyÊKatherineÊContreras JennerÊAlexanderÊP‡ezÊNavarro AdrianaÊReyesÊTŽllez

FactoresÊdeÊriesgosÊpsicosocialÊenÊ docentesÊdeÊtiempoÊcompletoÊdeÊlaÊ FUP

JohannaÊPilarÊGarc’aÊSoba KettyÊPamelaÊPolan’aÊRuiz DeisyÊYinethÊMorenoÊCruz SolÊYadiraÊRochaÊG—mez KarolÊVivianaÊVelaÊPŽrez LadyÊCarolinaÊCortesÊCubillos JosŽÊLu’sÊSandovalÊLe—n

AileenÊMenjuraÊPŽrez SergioÊRoblesÊGuevara

*ÊMejoresÊtrabajos.

Trabajos de investigaci—n 2009

DOCENTEÊDIRECTORÊ OÊASESOR

TêTULO INVESTIGACIîN

149

ESTUDIANTESÊVINCULADOS ALÊPROCESO

FortalecimientoÊalÊprocesoÊdeÊ seguimientoÊaÊgraduadosÊdeÊlaÊ Fundaci—nÊUniversitariaÊPanamericana

OscarÊWilliamÊG—mezÊAlvarado WilmerÊFerneyÊAcevedoÊMonta–o JhonÊJavierÊOrtiz SergioÊAlejandroÊCamachoÊBabativa JhoneiderÊBuritic‡ÊL—pez JohanaÊSalazarÊRia–o Roc’oÊCamacho

AndrŽsÊMauricioÊD’az JennyÊPulido

FortalecimientoÊalÊprocesoÊdeÊ seguimientoÊaÊgraduadosÊdeÊlaÊ Fundaci—nÊUniversitariaÊPanamericana

ElizabethÊRodr’guezÊGarz—n LeidyÊJohanaÊSilvaÊZabala DavidÊRodr’guezÊGarz—n CarolinaÊGelvesÊArdila LauraÊLilianaÊLoaizaÊGarz—n LicedÊAndreaÊRodr’guez LinaÊFernandaÊRodr’guezÊRojas AuraÊLiliaÊQuintero

Lu’sÊGuillermoÊRojas

LibroÊÊFormaci—nÊporÊcompetencias

Geyd’ÊLiscinaÊCaballeroÊArenas

AdrianaÊRuelleÊG—mez

FundamentosÊdelÊprocesoÊdeÊ ense–anzaÊdeÊlosÊderechosÊhumanos,Ê enÊni–osÊaÊ3ÊaÊ6Êa–os

DianyÊYhiselÊMenesesÊVillegas IvonneÊMarcelaÊFern‡ndezÊChoque AdrianaÊMonta–ŽsÊHam—n AnaÊMilenaÊSeguraÊCruz

LuzÊMar’aÊTob—n

0UÅ\LUJPH KL SVZ ]HSVYLZ LZWPYP[\HSLZ paraÊalcanzarÊlaÊfelicidad,ÊenÊlosÊj—venesÊ deÊprimerÊsemestreÊdeÊlasÊcarrerasÊ tŽcnicasÊdeÊlaÊFundaci—nÊUniversitariaÊ Panamericana

AdrianaÊMilenaÊLemus MaritzaÊEsperanzaÊPŽrezÊHern‡ndez OlgaÊLuc’aÊDom’nguezÊNi–o BlancaÊJannethÊAbrilÊPati–o GiovannaÊAndreaÊGarc’aÊPŽrez

RaœlÊFabi‡nÊRold‡nÊ Nari–o

Garant’aÊdeÊcalidadÊdeÊlosÊmercadosÊ universitariosÊdeÊingenier’aÊEstudioÊdeÊ caso.ÊUnipanamericanaÊingenier’aÊdeÊ sistemas

DianaÊAcevedoÊSilva AndersonÊEspeletaÊGarc’a EsneyderÊP‡ez JenifferÊGabrielaÊPorrasÊBarbosa Lu’sÊFernandoÊçvila SandraÊMilenaÊVegaÊD’az

Napole—nÊMonteroÊ Cerquera

LaÊevoluci—nÊdelÊplanÊdeÊestudioÊdelÊ programaÊdeÊLicenciaturaÊen Educaci—nÊPreescolarÊdeÊlaÊFundaci—nÊ UniversitariaÊPanamericana

NancyÊNayibeÊOrjuelaÊCruz SandraÊMilenaÊArenas JohanaÊArenas AndreaÊArenas

ClaudiaÊPe–aÊPineda

EfectosÊdeÊlaÊcrisisÊÊdeÊEE.UU.ÊenÊlaÊ tasaÊdeÊinterŽs,ÊelÊtipoÊdeÊcambioÊyÊelÊ mercadoÊburs‡tilÊColombiano

ClaudiaÊMarcelaÊS‡nchezÊRinc—n ManuelÊFdo.ÊJimŽnezÊFisgativa IvonneÊLorenaÊPolan’aÊRuiz SandraÊMilenaÊHern‡ndezÊL—pez MaryoriÊRuizÊAyala

MarthaÊLuzÊQuintero LeonidasÊRodas

Caracterizaci—nÊdeÊlaÊpoblaci—nÊdeÊlosÊ estudiantesÊdeÊlaÊFUP

Rosal’aÊCharry

An‡lisisÊdelÊdiscursoÊdeÊlosÊestudiantesÊ deÊtŽcnicasÊenÊlaÊFUP

EsperanzaÊReyesÊHeredia AdielaÊMayerlyÊAlvarado Mar’aÊCristinaÊAbella MiryamÊLilianaÊAvenda–o

HŽctorÊMasmela LuzÊMar’aÊTob—n

OfertaÊexportadoraÊcomoÊfactorÊparaÊ disminuirÊlasÊnecesidadesÊb‡sicasÊ insatisfechasÊ(NBI)ÊenÊSincelejo

LinaÊMar’aÊVar—nÊMart’nez AmandaÊIvetteÊLozadaÊMu–oz Lu’sÊCarlosÊC‡rdenas DiegoÊMauricioÊVillamilÊMart’nez

ClaudiaÊPe–aÊBenjumea

DesarrolloÊdelÊpensamientoÊcreativoÊenÊ elÊprimerÊcicloÊdeÊeducaci—nÊaÊtravŽs deÊlaÊABP

AlexandraÊS‡nchezÊOrtiz SandraÊEscobarÊM. NidiaÊMarcelaÊCastroÊçvila LeidyÊMarcelaÊCasta–edaÊM.

FelisaÊBarreto WilliamÊBueno

PropuestaÊdeÊarticulaci—nÊparaÊelÊprimerÊ cicloÊdesdeÊelÊmundoÊdelÊlenguaje.Ê

LauraÊCristinaÊVanegas AnaÊMar’aÊBeltr‡nÊCastrill—n

AndrŽsÊMauricioÊD’az JennyÊPulido

Trabajos de investigaci—n 2009

DOCENTEÊDIRECTORÊ OÊASESOR

TêTULO INVESTIGACIîN

ESTUDIANTESÊVINCULADOS ALÊPROCESO

BlancaÊJannethÊParra

SistemaÊdeÊControlÊdeÊCalidadÊparaÊ cursosÊvirtualesÊenÊlaÊFundaci—nÊ UniversitariaÊPanamericanaÊ-ÊFaseÊII

CindyÊYomaraÊMedinaÊVargas CarmenÊYuvelyÊRuizÊAvilŽs YolimaÊCasta–oÊBautista CesarÊJavierÊGordillo

BlancaÊJannethÊParra

ComunidadÊVirtualÊdeÊserviciosÊagr’colasÊ basadosÊenÊtecnolog’aÊWebÊyÊM—vilÊ enfocadoÊalÊcacao

YenyÊPaolaÊCuadrosÊSuescœn KaterineÊTorresÊVera JeffersonÊAguilarÊSu‡rez

EduardoÊSilvaÊZ‡rate AmiraÊGutiŽrrez

EstadoÊdeÊlaÊseguridadÊenÊlosÊbarrios TeusaquilloÊyÊArmenia

LiliÊIneldaÊHilaronÊC‡rdenas NuryÊLisethÊBelloÊS‡chica JohanaÊLuciaÊGallegoÊVillamil MarcelaÊHerreraÊGait‡n GerlyÊGonz‡lezÊPe–a

Iv‡nÊGuillermoÊOrtegaÊ

EstudioÊLog’stico,ÊEcon—micoÊyÊdeÊ mercadeoÊenÊproductos,ÊserviciosÊ yÊprendasÊdeÊvestirÊcolombianasÊ exportablesÊÊparaÊlaÊcomunidadÊLGBTÊ deÊBrasil

KilianÊAlexanderÊAlfonsoÊMoyano FredyÊLeguizam—nÊQuijano Mar’aÊPaulaÊCorredorÊBoada JhonÊJairoÊTŽllezÊOlivos êngridÊXimenaÊCorredor

RicardoÊRojasÊHern‡ndez

LaÊIntermediaci—nÊdeÊlasÊCasasÊdeÊ CambioÊyÊProfesionalesÊCambistasÊ frenteÊaÊlosÊotrosÊintermediarios

JorgeÊOlayaÊCortŽs Juli‡nÊCastroÊRam’rez AndersonÊOsorioÊBedoy ManuelÊC‡rdenasÊPŽrez

FelisaÊBarretoÊHern‡ndez

PropuestaÊparaÊelÊdesarrolloÊdeÊ estrategiasÊdeÊpromoci—nÊlectoraÊ enÊlaÊcomunidadÊdeÊlaÊFundaci—nÊ UniversitariaÊPanamericana.ÊÒLeerÊelÊ mundoÊyÊlaÊconstrucci—nÊdeÊsentidosÓ.

ClaudiaÊPilarÊGarc’a DaisyÊLorenaÊRodr’guez Mar’aÊSoniaÊGarc’aÊGalindo çngelaÊMigodoyÊMolina LeidyÊJohanaÊSalazarÊAyala JohanaÊKaterineÊOrjuelaÊFranco

JosŽÊFernandoÊS‡nchez

PropuestaÊeducativa:ÊImpulsoÊdeÊ laÊmentalidadÊemprendedoraÊenÊlaÊ Fundaci—nÊUniversitariaÊPanamericana

SandraÊBeatrizÊGarc’aÊCortŽs OlgaÊLuc’aÊMorenoÊG—mez EsperanzaÊGarc’aÊCortŽs

ƒrikaÊHolgu’nÊOntiveros

Dise–o,ÊmodeloÊeÊimplementaci—nÊdeÊunÊ :PZ[LTH KL YLKLZ UL\YVUHSLZ HY[PÄJPHSLZ (RNA),ÊparaÊlaÊevasi—nÊyÊdetecci—nÊdeÊ obst‡culosÊenÊescenariosÊ3D

AriasÊRoseroÊEdwinÊAndrey CruzÊJimŽnezÊJhonÊJairoÊ PanquevaÊAntonioÊJennifer RiveraÊAlbaÊJhonÊEdison

HŽctorÊManuelÊCortŽs JuanÊSamuelÊRangel ManuelÊAlba MiguelÊAlvarado

Evaluaci—nÊporÊcompetenciasÊenÊelÊ cursoÊdeÊmatem‡ticasÊfundamentales

JhonÊJairoÊRodr’guez JuliaÊIsabelÊRoberto MargaritaÊPosada

Constituci—nÊdelÊobservatorioÊdeÊ educaci—nÊtŽcnicaÊyÊtecnol—gicaÊporÊ ciclosÊpropedŽuticos

SaraÊTeresaÊAldana

Valoraci—n,Êdivulgaci—nÊeÊimpactoÊdeÊlosÊ mediosÊalternativosÊcomo estrategiaÊdeÊmercadeoÊyÊpublicidadÊenÊ elÊsectorÊdeÊalimentosÊl‡cteos.

AlexÊGiovanniÊPŽrezÊRuiz JuanÊCarlosÊUrregoÊTorres AdrianaÊMarcelaÊBravoÊPacheco SusanaÊPatriciaÊJuncaÊS‡nchez

JulioÊCŽsarÊRuge

Gu’aÊParaÊEvaluarÊAlternativasÊde Financiaci—nÊdeÊViviendaÊenÊColombiaÓ

AnaÊReginaÊAvenda–oÊArboleda Mar’aÊAlejandraÊGonz‡lezÊAcosta AlejandraÊOlayaÊCuesta DeilyÊKatherineÊContreras JennerÊAlexanderÊP‡ezÊNavarro AdrianaÊReyesÊTŽllez

FactoresÊdeÊriesgosÊpsicosocialÊenÊ docentesÊdeÊtiempoÊcompletoÊdeÊlaÊ FUP

JohannaÊPilarÊGarc’aÊSoba KettyÊPamelaÊPolan’aÊRuiz DeisyÊYinethÊMorenoÊCruz SolÊYadiraÊRochaÊG—mez KarolÊVivianaÊVelaÊPŽrez LadyÊCarolinaÊCortesÊCubillos JosŽÊLu’sÊSandovalÊLe—n

AileenÊMenjuraÊPŽrez SergioÊRoblesÊGuevara

*ÊMejoresÊtrabajos.

Trabajos de investigaci—n 2009

DOCENTEÊDIRECTORÊ OÊASESOR

TêTULO INVESTIGACIîN

151

ESTUDIANTESÊVINCULADOS ALÊPROCESO

JaimeÊAugustoÊPinz—n

Dise–oÊeÊimplementaci—nÊdeÊunÊOVAÊ paraÊlaÊense–anzaÊdeÊPilasÊyÊColas

Mu–ozÊCristanchoÊMarthaÊPatricia MorenoÊParraÊCristianÊEfrŽn Rodr’guezÊCortŽsÊRodrigoÊRafael

JorgeÊHernandoÊMalaver

An‡lisis,Êdise–oÊeÊimplementaci—nÊdelÊ sitioÊwebÊÒFerreter’aÊCabanzoÓ

Beltr‡nÊLemusÊSonia BuelvasÊPoloÊIrisÊIsnelda CabanzoÊAndrea

MiguelÊçngelÊVargas

ModeloÊCMMIÊenÊlaÊformaci—nÊdeÊ tecn—logosÊdeÊlaÊFUP

Ram’rezÊMayorgaÊMairaÊAlejandra ArizaÊBenavidesÊFranciscoÊAlberto

OmarÊLe—n

OVAÊDFDÊ-ÊDiagramasÊdeÊFlujoÊdeÊ Datos

HigueraÊRomeroÊDaniel TaleroÊCa–—nÊWilmer Rodr’guezÊSutaÊAndrea

RafaelÊAugustoÊRozo

SistemaÊdeÊinformaci—nÊparaÊgenerarÊ JLY[PÄJHKVZ KL JHSPKHK LU SH LTWYLZH PlacaÊS.A

PeraltaÊS‡nchezÊClaudiaÊMilena

ArmandoÊCastillo JaimeÊPinz—n

ModeloÊdeÊcontinuidadÊdeÊunaÊentidadÊ ÄUHUJPLYH

Mart’nezÊîscarÊJavier MorenoÊçngelÊJessicaÊCarolina EdwinÊGiovannyÊCetinaÊPinz—n PreciadoÊDuqueÊAndrŽs

Lu’sÊAlbertoÊSanabria

Dise–oÊdeÊunÊprogramaÊdeÊvinculaci—nÊ deÊlosÊestudiantesÊdeÊmediaÊvocacionalÊ deÊFUP

MargaritaÊPosada

L’neaÊdeÊbaseÊdeÊlosÊprocesosÊ institucionales

MilenaÊCa–as

s

Normas

LaÊrevistaÊDialŽcticaÊesÊunÊespacioÊparaÊ elÊan‥lisisÊcr’ticoÊyÊlaÊpuestaÊenÊcomœnÊ deÊ losÊ avancesÊ investigativosÊ alcanzadosÊporÊlosÊgruposÊdeÊinvestigaci—nÊdeÊ laÊ Fundaci—nÊ UniversitariaÊ Panamericana,Êas’ÊcomoÊdeÊotrosÊmiembrosÊdeÊlasÊ comunidadesÊacadŽmicas,ÊqueÊdeseenÊ difundirÊsusÊart’culosÊenÊesteÊespacio. EsteÊmaterialÊest‥ÊorientadoÊhaciaÊlaÊcomunidadÊacadŽmicaÊenÊgeneral,ÊdadosÊ losÊdiversosÊcamposÊdisciplinaresÊenÊlosÊ queÊ seÊ profundiza,Ê deÊ acuerdoÊ conÊ lasÊ SxULHZ KL PU]LZ[PNHJP}U KLÄUPKHZ PUZ[P[\cionalmente.Ê SeÊ buscaÊ entoncesÊ compartir,Ê contrastarÊ yÊ validarÊ socialmenteÊ JVU SH JVT\UPKHK JPLU[xÄJH SVZ WYVK\JtosÊqueÊseÊobtienenÊdeÊestosÊprocesos. LasÊ personasÊ interesadasÊ enÊ divulgarÊ susÊ trabajos,Ê podr‥nÊ remitirÊ susÊ documentos,ÊacogiendoÊlosÊÊpar‥metrosÊqueÊ seÊrelacionanÊaÊcontinuaci—n,ÊlosÊcualesÊ respondenÊaÊlosÊcriteriosÊdeÊpublicaci—nÊ KL SHZ YL]PZ[HZ JPLU[xÄJHZ! ‹Ê LosÊtrabajosÊremitidosÊparaÊsuÊpublicaci—nÊ debenÊ serÊ contribucionesÊ originalesÊ deÊ losÊ autores.Ê EnÊ esteÊ caso,Ê seÊ recibenÊ art’culosÊ deÊ investigaci—nÊ cien[xÄJH ` KL KLZHYYVSSV [LJUVS}NPJV" KL YLÅL_PVULZ [L}YPJHZ ZVIYL \U WYVISLTH V [}WPJV WHY[PJ\SHY" KL YLZL|HZ IPISPVNYmÄJHZ V YLJLUZPVULZ" HY[xJ\SVZ ZVIYL WYVW\LZ[HZ TL[VKVS}NPJHZ" ` SVZ LZ[\KPVZ deÊcaso.

LK\ JV KPHStJ[PJH'\UPWHUHTLYPJHUH edu.coÊ desdeÊ losÊ cualesÊ elÊ interesado,Ê recibir‥ÊunaÊrespuestaÊautom‥ticaÊdeÊsuÊ recepci—n. ‹Ê LosÊ autoresÊ autorizar‥nÊ aÊ realizarÊ KPYLJ[HTLU[L SHZ TVKPÄJHJPVULZ KL LZtiloÊqueÊlaÊeditoraÊrecomiende,ÊsiempreÊ yÊcuandoÊnoÊaltereÊlosÊresultadosÊyÊsusÊ implicaciones.Ê ‹Ê LosÊ art’culosÊ seÊ remitir‥nÊ enÊ idiomaÊ LZWH|VS IHQV SH ZPN\PLU[L LZ[Y\J[\YH! Presentaci—n.ÊT’tulo,ÊautoresÊyÊsusÊcalidadesÊprofesionalesÊ(gradoÊacadŽmicoÊ deÊ especialista,Ê mag’sterÊ oÊ doctor,Ê segœnÊ seaÊ alÊ caso,Ê laÊ universidadÊ dondeÊ [YHIHQH" LS NY\WV KL PU]LZ[PNHJP}U HS X\L perteneceÊ yÊ suÊ correoÊ electr—nico.Ê EsÊ pertinenteÊ relacionarÊ alÊ pieÊ deÊ p‥ginaÊ losÊ estudiantesÊ queÊ seÊ vincularonÊ aÊ laÊ investigaci—nÊenÊcalidadÊdeÊasistentesÊyÊ elÊprogramaÊalÊqueÊpertenecen.Ê ResumenÊ(hastaÊ200Êpalabras)ÊyÊcincoÊ WHSHIYHZ JSH]LZ LU LZWH|VS ` LU PUNStZ (abstract).

CuandoÊseÊtrateÊdeÊunÊart’culoÊdeÊinvestigaci—n,Êdeber‥ÊobservarseÊlaÊsiguienteÊ LZ[Y\J[\YH! Ê Introducci—n.Ê PresentaÊ alÊ lectorÊ elÊ problemaÊ deÊ investigaci—n,Ê objetivosÊ yÊ Q\Z[PÄJHJP}U 0UJS\`L \UH YLZL|H KL SHZ basesÊte—ricasÊqueÊsirvieronÊdeÊsoporteÊ ‹Ê ElÊdocumentoÊseÊremitir‥ÊaÊlaÊDirecci—nÊ alÊtrabajo.ÊEsÊprioritarioÊlaÊcitaci—nÊcuidadeÊinvestigaci—nÊdeÊlaÊFundaci—nÊUniversi- dosaÊdeÊlasÊfuentesÊdeÊlasÊobrasÊconsultariaÊPanamericana,ÊaÊlosÊcorreosÊelectr—- [HKHZ [HU[V LU JP[HZ KPYLJ[HZ [L_[\HSLZ UPJVZ! PU]LZ[PNHJPVU'\UPWHUHTLYPJHUH indirectasÊ(parafraseo)ÊÊyÊcitasÊdeÊcitas,Ê

Normas

LU HYHZ KLS YPNVY JPLU[xÄJV KLS [L_[V ` LU ‹Ê LasÊ notasÊ aclaratoriasÊ seÊ relacionaatenci—nÊ aÊ losÊ derechosÊ deÊ propiedadÊ YmU HS ÄUHS KLS [YHIHQV 5V ZL PUJS\PYmU intelectual.Ê JP[HZ [L_[\HSLZ Z\WLYPVYLZ H WHSHIYHZ ,S [L_[V LZ[HYm YLKHJ[HKV LU [LYJLMŽtodo 0UJS\`L SH KLZJYPWJP}U KLS THY- raÊpersona,ÊenÊlenguajeÊclaroÊyÊconciso. JV LWPZ[tTPJV LZWLJPÄJHJP}U KLS TVKLloÊ deÊ investigaci—nÊ aplicado,Ê poblaci—nÊ ‹Ê LosÊtrabajosÊrecibidosÊser‥nÊsometiyÊmuestra,ÊinstrumentosÊyÊequiposÊem- dosÊaÊlaÊrevisi—nÊdelÊComitŽÊEditorialÊdeÊ pleadosÊyÊprocedimiento.Ê laÊrevistaÊ(queÊdecidir‥ÊacercaÊdeÊsuÊpublicaci—n). Resultados.Ê EsÊ pertinenteÊ presentarÊ J\HKYVZ NYmÄJHZ ` KLTmZ LSLTLU[VZ ]P- ‹Ê LosÊparesÊevaluadoresÊdeÊlosÊart’cuZ\HSLZ J\HUKV HWVY[LU HS ZLU[PKV KLS [L_- losÊrecibidosÊnoÊconocer‥nÊlosÊdatosÊdeÊ [V J\HUKV HWVY[LU HS ZLU[PKV KLS [L_[V losÊautoresÊyÊsusÊcalidadesÊacadŽmicasÊ JVU LS ÄU KL NHYHU[PaHY SVZ UP]LSLZ KL VIDiscusi—n 0UJS\`L \U HUmSPZPZ ZVIYL SVZ jetividadÊdelÊjuicioÊsobreÊlaÊobra.Ê aspectosÊm‥sÊimportantesÊyÊnovedososÊ encontradosÊenÊelÊestudio,Êas’ÊcomoÊlasÊ ‹Ê LosÊtrabajosÊqueÊseanÊaprobadosÊyÊ conclusionesÊqueÊseÊdesprendenÊdeÊlosÊ requieranÊcorreccionesÊdirectasÊdelÊaumismos.Ê torÊ seÊ remitir‥nÊ v’aÊ correoÊ electr—nico,Ê esperandoÊsusÊajustesÊenÊelÊtŽrminoÊdeÊ Referencias. :L YLSHJPVUHU SVZ [L_[VZ ` X\PUJL KxHZ 0N\HSTLU[L ZL UV[Pdem‥sÊfuentesÊcitadas.ÊSeÊaplicar‥nÊden- ÄJHYm HS PU[LYLZHKV H ZP Z\ [YHIHQV M\L [YV KLS [L_[V SHZ UVYTHZ KL JP[HJP}U KL SH seleccionadoÊparaÊpublicaci—n. APA.Ê(AmericanÊPsychologyÊAssociation).Ê ‹Ê LasÊfechasÊdeÊcierreÊparaÊelÊenv’oÊdeÊ ‹Ê ElÊ art’culoÊ seÊ enviar‥Ê digitalizadoÊ enÊ art’culosÊ son,Ê 30Ê deÊ abrilÊ yÊ 30Ê deÊ sepformatoÊWord,ÊtipoÊdeÊletraÊTimesÊNewÊ [PLTIYL KL JHKH H|V 9VTHU WPJHZ" \ZHY Z}SV ULNYP[H ` cursivaÊ(noÊusarÊsubrayado),ÊconÊtablasÊ AgradecemosÊsuÊÊcolaboraci—n. ZPTWSLZ ` NYmÄJVZ KL WLX\L|V [HTH|V LU MVYTH[V 17. V ;0-- ,S LZWHJPV PU[LYSPULHS KL \UV ` TLKPV JVU \UH L_[LU- Cordialmente, si—nÊnoÊsuperiorÊaÊ20Êp‥ginasÊ(incluyen- COMITƒÊÊEDITORIALÊ KV NYmÄJHZ ` HUL_VZ V HWtUKPJLZ H WPL REVISTAÊDIALƒCTICA deÊp‥gina).Ê

Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.