1
AURKIBIDEA 1……………………………..ORNODUNAK 2………………………………ORNOGABEAK 3………………………BIZIDUNEN SAILKAPENA 4……………………………….EKOSISTEMAK 5…………………………BIZITZAREN FUNTZIOIAK
2
Munduan lurralde asko daude eta horietako bakoitzean izaki jakin batzuk:bizidunak(Animalia,landare,onddo eta mikroorganismoak)eta bizigabeak(lurra,argia,ura,mineralak‌)Toki bakoitzekoinguruak eta han bizi diren bizidunek osatzen duten sistemari ekosistema deitzen diogu. Ekosistema bateko bizidunak sistema horretako beste bizidun nahiz bizigabeekin harremanetan eta elkarreraginean daude, hau da ,horien beharra dute elikatzeko,babesteko edo ugaltzeko .Eguzkiaren argia,lurra eta mineralak,ura‌izaki bizigabeak izanarren,ekosistemako garantĂs handiko elementuak,dira eragin zuzena baitute bizidunengan.
Bizidunak zelulak bakarrak(zelula bakarrez osatutakoak)edo zelulanitzak( hainbat zelulazosatutakoak) izan daitezke. Zelulabakarrak:Paramezioa.Zelula bakarrez osatutako bizidunak berak bete behar ditu funtzio guztiak.
3
ORNODUNAK: Bizkarrezurra dute azal-motak Ilez osatua,Lumez osatua,Ezkatez osatua,Soldatu gabe,Azalari soldatuak eta Azal gorria UGAZTUNAK Ugalketa:Umegileak HEGAZTIAK Ugalketa:Arrautza bidez ARRAINAK Ugalketa arrautza bidez NARRASTIAK Ugalketa:Arrautza bidez ANFIBIOAK (Ur-lehortarrak) Ugalketa arrautza bidez ORNOGABEAK:Ez dute bizkarrezurrik ez dute hankarik,Maskorra dute,osoa edo bitan banatuta eta Maskorrik ez dute Moluskoa (Soinbera)Ugalketa:arrautza edo larba bidez. eraztunez osatua Anelidoak Ugalketa:Arrautza bidez. Azal gogorradute.Hanka artikulatuak. Hiru hanka-pare,Lau hanka-pare,Bost hanka-pare eta Hanka ugari. INSEKTUAK Ugalketa:Arrautza bidez ARAKNIDUAK Ugalketa:Arrautza bidez KRUSTAZEOAK Oskoldunak Ugalketa:Arrautza bidez MIRIAPODOAK Ugalketa:Arrautza bidez.
4
Musculu – ehuna Ehun epiteliara Nerbio ehuna Bizidun zelulanitzetan,zelulan guztiak ez dira berdinak,eta,bete behar duten funtzioaren arabera,ehunetan elkartzen dira.Adibidez,cÊlula batzuek animaliaren babes-lana egiten dute;lan hori betetzeko,larruazala edo ehun epiteliara osatzen dute.Era berean,beste batzuek muskulu-ehuna osatzen dute,muskulu edo giharrak sortzeko;edo gantz-ehuna edo ehun adiposoa osatzen dute,gantzak metatzeko;nerbio-ehuna,nerbioak eratzeko‌.landareetan ere gauza bera gertatzen da. Ehunak ere beren artean Elkartzen dira,eta organoak Osatzen dituzte;organoak ere Elkartu egiten dira,eta Aparatuak osatzen dituzte. Aparato bateko organo guztiak Elkarlanean aritzen dira Bizitzarako nahitaezkoa den Funtzoaren bat betetzen; Digestio-funtzioa betetzen, Adibidez. Azkenik,bizitzarako beharrezko diren funtzoak elkarlanean betetzeko gai diren elementu guztien multzoa dago: organismoa. Landare-zelula
Landare-ehuna
Landare-organo
Izaki bizidunek honako hiru funtzio hauek betetzen dituzte: Elikadura- edo nutrizioa: Bizidun guztiok beha ditugun mantenugaiak lortzen ditugu funtzio honen bidez. Landareek, adibidez, inguruneko gai ez- organikoa (ez-bizia) kimikoki eraldatuz eta arnasjetaren eta iraizketaren bidez lortzen dituzte mantenugaiak . Elikadura mota horri autofrofoa deritzo (grezieraz auto hitzak norbera, norberaren kabuz esan nahi du, eta trophos hitzak, elikatu)
Hinbat bizidunek espezie bereko kideekin taldean bizitzeko joera dute,ugaldu eta espeziaren biziraupena ziurtetzarrearen.Joera hori gregarismo deritzo. Sexu desberdinetako izakiek,ugaltzeko eta kumeak hazi eta elkartzeko direnean,familiak osatzen dituzte. 6
Hainbat animali beste animali batzutas elikatzen dira eta horela ez dute sailtazunez elikatzeko.Animaliak elkarren arteko lehian oinarritutak dira askotan eta espezie oritako bat kaltetuta ateratzen da harreman horretatik.
KONBENTALISMOA Baina bi espezieren arteko arremanak ez dira beti bietako baten kalterako Izaten.Erromeroa marrazoari edo antzeko animali bati itzasten da bentosa batean oriez eta animali oriek bentosako hondakinez elikatzen dira.
MUTUALISMOA Lankidetzan oinarritutako harremabak ere eratzen dira espezie Desberdinetako kideen artean.Inori kalte egiten dion Harremana da.Landareak erlatzen dira eta insektuek landareen polena artzen elikatzeko loreetatik
LANDAREAK BELARJALEAK HARAGIJALEAAK DESKOMPOSATZAILEA
Landareak izan ezik,beste bizidun guztiok beste animalitaz elikatzen gara eta harreman garrantzitzuena elikadura-harremana da.Adibidez:Belarjaleak,haragijaleak jaten dituzte eta haragijaleak,deskomposatzaileak,deskomposatzailea jaten dituzte.
Ekosleak:elika-katearen oinarrizko mailetan daude.Bizi egiten dira lurreko gatz mineraletaz eta eguskiko izpiak sortzen dira .
Belargaleak:fruta,ostoak jaten duten animaliak berlarjaleakderichogu.
Aragigaleak:aragia jaten duen animalia aragigalea deritxogu
Ondoak mundu guztiak zabalduta daude.Basoetan,zelaietak,kaleetakoa,etxe eta baserritan,eta beste hainbat tokitan bizi dira onddoak.100.000espezie inguru ezagutzen dira.Ingurugirobaldintzariak bereizetan ere bizirik iraun dezakete.
FOTISINTESIA: Egunez eguzkiari argiari Ester,arnasketa gaitera,mantenugai organoa,hau,da,karbohidratoak. Landare hostoetako cĂŠlula laborategi txikien moduko dira eta horietan gertatzen da fotosintesia
IRAZKETA:Iraizketa edo hankanik kanporatze.
ARNASKETA:Landareek,gainerako bizidunen bezala,bici ahal izateko arnasa hartu dute(oxigenoa hartu eta korbono dioxidoa bota)
Loredunak (fanegromoa) Ugalketa,hazien bidez Obuluak obulutegian ANGIOSPERNIOAK ZUHAITZA ZUAIXKAK Belarrak Landare Loredunak
LOREGABEAK(KRIPTOGAMOA Hodirik gabeak hodidunak goroldioa hepatikoa
garoak ekisetoa
Obuluak agerian gimnosperma zuhaixkak zuhaitzak
Gorioldoak eta hepatikoa briofito izenaz dira ezagunak gorioldoak osto berde txikiak ditu erresoma:lurpeko surtona. Sustraiak :errizomatik ateratzen dira eta iletzoren tankera dute. Fronteak:hostoak dira. Iratzeak edo garoak eta ekisetoak.
Landare loredunak dira planetan hedatunak.Loreen bidez ugaltzen dira. Loredun angiospernoa
loredun gimnospero:gingkoa
TXANELATIK
Xd xd dx dx dx dx dx dx