NATURAREKIN BAT IZAN ETA
HARREMANETAN SARTZEA
AYELÉN TEMPRANO 5. MAILA
2014KO MAIATZAREN 25ª
AURKIBIDEA
Ekosistema
1.orr
Bizitzaren funtzioak
2.orr
Bizidunen sailkapena
3.orr
Zelulatik organismora
4.orr
Ezpezie bereko bizidunen arteko harremanak
5.orr
Ezpezie desberdinetako
6.orr
bizidunen arteko harremanak Elika – katea
7.or
Elika – katearen maila trofikoak Lorerik gabeko landareak
8.orr
Landare loredunak
9.orr
Onddoak
10.orr
Landareen nutrizioa
11.orr
Landareen sailkapena
12.orr
Animalien sailkapena
13.orr
EKOSISTEMA Toki bakoitzeko inguruak eta han bizi diren bizidunek osatzen duten sistemari ekosistema deitzen diogu. GIZARTIARTUA
URETAKOAK
LEHORRAK
1 BIZITZAREN FUNTZIOAK Hiru funtzio hauek betetzen dituzte. Elikadura edo nutrizio funtzioa: Bizidunek organikoa kimikoki eraldatuz eta arnasketaren eta iraizketaren bidez lortzen den elikadura.
Erlazio – funtzioa:
Erlazio-funtzioa: Funtzio honen bidez gainerako bizi – funtzioak koordinatu eta ingurunearekin harremanetan jartzen da organismoa : beharrak (elikadura ,adibidez) asetzeko , beste bizidunekin harremana izateko , bere burua babesteko eta ingurunean jasotzen diren aldaketei aurre egiteko.
Ugalketa – funtzioa: Horrela lortzen dute espezieek bizirik irautea.
2.orr
BIZIDUNEN SAILKAPENA
Bizidunak zelulabakarrak (zelula bakarrez osatutakoak ) edo zelulanitzak (hainbat zelulaz osatutakoak )izan daitezke. Zelulabakarrak : Paramezioa. Zelula bakarrez osatutako bizidunak berak bete behar ditu funtzio guztiak. Bizidun zelulanitzak : Jirafa.
Moneria Zelulabakarrak
Protoktistoak
Onddoak Zelulanitzak
Landareak Animaliak 3.orr
ZELULATIK ORGANISMORA Bizidun zelulanitzetan , zelula guztiak ez dira berdinak , eta bete behar duten funtzioaren arabera , ehunetan elkartzen dira . Adibidez , zelula batzuek animaliaren babes – lana egiten dute; lan hori betetzeko , larruazala
edo ehun epiteliala osatzen dute. Era berean , beste batzuek muskulu-ehuna osatzen dute , muskulu edo giharrak sortzeko ; edo gantz-ehuna edo ehun adiposoa osatzen dute , gantzak metatzeko , nerbio-ehuna , nerbioak eratzeko... Landareetan ere gauza bera generatriz da.
Ehunak ere beren artean elkartzen dira , eta organoak osatzen dituzte; organoak ere elkartu egiten dira , eta aparatuak osatzen dituzte. Aparatu bateko organo guztiak elkarlanean aritzen dira bizitzarako nahitaezkoa den funtzioren bat betetzen; digestio-funtzioa betetzen , adibidez.Azkenik , bizitzarako beharrezko diren funtzioak elkarlanean betetzeko gai diren elementu guztien multzoa dago:organismoa.
4.orr
EZPEZIE BEREKO BIZIDUNEN ARTEKO HARREMANAK Hainbat bizidunek espezie bereko kideekin taldean bizitzeko joera dute , ugaldu eta espeziearen biziraupena ziurtatzearren. Joera horri gregarismo deritzo.
Sexu desberdinetako izakiek, ugaltzeko eta kumeak hazi eta zaintzeko elkartzen direnean, familiak osatzen dituzte.Espezie askotan, ar eta eme bikotea batek umealdi bakar bat izaten du, eta hurrengo umealdietarako, bikotea aldatzen dute.Beste batzuetan,aldiz,ar bat eta eme bat bizitza osorako elkartzen dira;halaxe egiten dute kastoreek,adibidez.
Elkarrkin bizi diren espezie bereko izaki bizidunen multzoari kolonia deritzo.Koralak edo itsas belakiak,adibidez,koloniatan bizi dira,eta itsas hondoari eta elkarri itsatsirik arrezifeak eratzen dituzte euren eskeletoen bidez.
Talde bateko indibiduoen edo kideen artean funtzio edo eginkizunak argi eta garbi banatuta daudenean, kide horiek sozietateak osatzen dituztela esaten da.Hala egiten dute erle, inurri eta termitek.
5.orr
ESPEZIE DESBERDINETAKO HARREMANAK
BIZIDUNEN ARTEKO
Espezie desberdinetako elkarren arteko lehian
kideen arteko harremanak oinarrituak dira askotan,eta
espezie horietako bat kaltetuta atertzen da harreman horretatik.Lehoia, arranoa edo hontza, esate baterako, beste espezie batzuetako animaliak harrapatuz eta janez bizi dira. Parasitoak edo bizkarroiak ere beste espezie batzuen (ostalarien) bizkar bizi dira, besteak arkakuso eta eltxoak.Bi harreman horietan,harraparitzan eta parasitismoan, alegia,espezie batek bestea kaltetzen du: harrapariak harrapakina, eta bizkarroiak ostalaria.
Baina bi espezieren arteko harremanak ez dira beti bietako baten kalterako izaten.Adibidez,erromero izeneko arrain txiki bat marrazoari edo antzeko beste animalia bati itsasten zaio, bentosa baten bidez, eta horiek utzitako hondakinez elikatzen da. KOMENTSALISMO DEITURIKO HARREMAN HORRETAN, espezie batek (ERROMEROAK) onura lortzen du, baina besteari (marrazoari) ez dio kalterik eragiten.
6. orr
ELIKA-KATEA Bizidunen arteko elikadura-harremanari elika-katea deritzo.
ELIKA-KATEAREN MAILA TROFIKOAK Ekoizleak: elika-katearen oinarrizko mailetan daude. Lurrezko ur eta gatz mineralez eta eguzkiaren energiaz baliatzen dira bizitzeko. Elikadura autotrofoa dute, hau daberen kabuz sortzen dituzte mantenugaiak. Landareak eta belarrak dira maila horretakoak. Lehen mailako kontsumitzaileak (belarjaleak): ekoizleez elikatzen dira, hau da, belarrez eta landarez. Bigarren mailako kontsumitzaileak (haragijaleak): animalia belarjaleez elikatzen dira, alegia, lehen mailako kontsumitzaileak jaten dituzte. Hirugarren mailako kontsumitzileak (haragijaleak): hauek ere haragijaleak dira, baina haragiaz elikatzen diren animaliak jaten dituzte, hau da, bigarren mailako kontsumitzaileak.
LORERIK GABEKO LANDAREAK
7.orr
Goroldioak hepatikoak briofio izenaz ezagunak dira.Goroldioakhosto berde txikiak ditu, baina ez du ez zurtoinik ez sustrairik, zentzu hertsian.Hostoen bidez xurgatzen ditu ura eta elikagaiak, eta leku hezeetan, lur, harri edo enbor gainean hasten da. Hepatikoak antzeko lekuetan bizi dira.Mendialdeko inguru hezeetan, erreka eta iturri inguruetan ugariak izaten dira.
Goroldioak:
Hepatikoak:
Iratzeak edo garoak eta ekisetoak Iratzeak sustraiak ditu horien bidez xurgatzen ditu lurretik ura eta mineralak, bai eta adar askotako frondeei (hostoak) eusten dien zurtoin bat ere:errizoma izenekoa. Sustraiak, tutu formako hodi edo baso txiki batzuk ditu, eta horiek garraiatzen dituzte ura substantzia batzuk sustraietatik frondeetara.
Garoak:
Ekisetoak:
LANDARE LOREDUNAK Landare loredunak dira planetaren hedatuenak.Loreen bidez ugaltzen dira; loreek haziak sortzen dituzte, eta horiek, egoera egokitan, landare berri bilakatzen dira.
Eta hau prozesua da.
Ez dira landareak: Onddoek ezin dute fotosintesirik egin,eta, ondorioz, beste bizidun batzuengandik edo horien hondakinetatik lortzen dituzte mantenugaiak.
Onurak eta kalteak: Gizakion ikuspuntutik, onddo batzuk oso kaltegarriak dira: laboreak, elikagaiak, etxebizitzak, arropak eta abar hondatzen dituzte, eta batzuek gizakiari ere kalte egiten diote.
Onddoak nonahi: Onddoak mundu guztian zabalduta daude. Basoetan, zelaietan, kaleetan, etxe eta baserrietan, eta beste hainbat tokitan bici dira onddoak.
Esporatik onddora: Mizeliotik fruitu-gorputza (kanpora azaltzen den onddo-zatia, guk ezagutzen dugun perretxikoa, esaterako) sorteen da, eta organo horretan osatzen dira, azkenik espora berriak.
LANDAREEN NUTRIZIOA
Fotosintesia edo mantenugaiak “argiaren bidez eratzea�. Egunez, eguzkiaren argiari esker arnasketaz gainera, mantenugai organikoak, hau da, karbohidratoak, lortzeko prozesua egiten dute landareek ingurumenetik jasotako mantenugai ez organikoak eraldatuz;prozesu horri fotosintesia deritzo, eta argiaren bidez mantenugaiak eratzea lortzen du.
LANDAREEN SAILKAPENA
ANIMALIEN SAILKAPENA