JONE VADILLO
23
2014KO MAIATZAREN 24a
Ekosistemak
3.Orria
Bizitzaren funtzioak
4.Orria
Bizidunen sailkapena
6.Orria
Zelulatik organismora
8.Orria
Espezie bereko bizidunen arteko harremanak
9.Orria
Espezie desberdinetako bizidunen arteko harremanak
10.Orria
Elika-katea
12.Orria
Elika-katearenmaila trofikoa
13.Orria
Zelulanitzak (Onddoak, Landareak eta Animaliak)
14.Orria
Landareen sailkapena
19.Orria
Lorerik gabeko landareak
20.Orria
Landare loredunak
21.Orria
2
Toki bakoitzeko inguruak eta han bizi diren bizidunek osatzen duten sistemari ekosistema deitzen diogu. Hiru ekosistema nagusi daude: Lurtarrak, urtarrak eta gizatiartua.
´
3
Izaki bizidunek honako hiru funtzio hauek betetzen dituzte: Elikadura-
edo
nutrizio-funtzioa:
Bizidun
guztiok
behar
ditugun
mantenugaiak lortzen ditugu funtzio honen bidez. Landareek, adibidez, inguruneko gai ez-organikoa kimikoki eraldatuz eta arnasketaren eta iraizketaren bidez lortzen dituzte mantenugaiak.Elikadura mota horri autotrofoa deritzo. Animaliek, berriz, beste bizidunak- landare zein animaliak- irentsi eta digeritzen dituzte. Elikadura mota horri heterotrofoa deritzo. Erlazio-funtzioa: Funtzio honen bidez gainerako bizi-funtzioak koordinatu eta
ingurunearekin
harremanetan
sartzen
da
organismoa:
beharrak
asetzeko, beste bizidunekin harremana izateko, bere burua babestekoeta ingurunean jazotzen diren aldaketei aurre egiteko.
Izurdeak taldeetan bizi dira eta, arriskuren bat dagoenean, kide txikiak elkartu egiten dira, eta kide helduek oztopo babesle bat osatzen dute haien inguruan.
4
Otso bakar batek ezin dio aurre egin karibu bati, baina taldean, otsoekinguratu eta aurre egingo diote. Ugalketa-funtzioa: Funtzio honen bidez, organismo biziak beren itxurako beste organismo batzuk sortzeko gai dira; horrela lortzen dute espezieek bizirik irautea. Dakizun bezala, bizidunek ugaltzeko hainbat modu dituzte: Hainbat bizidun zelulabakar erdibitze edo zatiketa bidez ugaltzen dira. Arrainak arrautzen bidez ugaltzen dira. Perretxikoak esporen bidez ugaltzen dira.
5
Bizidunak zelulabakarrak (Zelula bakarrez osatutakoak) edo zelulanitzak (hainbat zelulaz osatutakoak) izan daitezke. Zelulabakarrak: Paramezioa. Zelula bakarrez osatutako bizidunak berak bete behar ditu funtzio guztiak.
Zelulanitzak: jirafak
6
Zelulabakarrak
Moneroak Protoktistoak
Onddoak Zelulanitzak
Landareak Animaliak
7
Bizidun zelulanitzetan, zelula guztiak ez dira berdinak, eta, bete behar duten funtzioaren arabera, ehunetan elkartzen dira. Adibidez, zelula batzuek animaliaren babes-lana egiten dute; lan hori betetzeko, larruazala edo ehun epitelialaosatzen dute. Era berean, beste batzuek muskulu-ehuna osatzen dute, muskulu edo giharrak sortzeko; edo gantz-ehuna edo ehun
adiposoa osatzen dute, gantzak metatzeko; nerbio-ehuna, nerbioak eratzeko‌ Landareetan ere gauza bera gertatzen da.
Ehunak ere beren artean elkartzen dira, eta organoak
osatzen dituzte,
hauek ere elkartu egiten dira, eta aparatuak osatzen dituzte.Aparatu bateko organo guztiak elkarlanean aritzen dira bizitzarako nahitaezkoa den funtzioren bat betetzen.Azkenik,bizitzarako beharrezkoak diren funtzioak elkarlanean betetzeko gai diren elementu guztien multzoa dago :organismoa.
Muskulu
ehuna
Ehun epiteliala
Nerbio
ehuna
8
Hainbat bizidunek espezie bereko kideekin taldean bizitzeko joera dute, ugaldu eta biziraupena ziurtatzearren. Joera horri gregarismoderitzo. Sexu desberdinetako izakiek,
ugaltzeko eta kumeak hazi eta zaintzeko
elkartzen direnean, familiak sortzen dituzte. Espezie askotan, ar eta eme bikote batek umealdi bakar bat izaten du, eta hurrengo umealdietarako, bikotea aldatzen dute. Beste batzuetan, aldiz, ar bat eta eme bat bizitza osorako elkartzen dira;halaxe egiten dute kastoreek.
Elkarrekin bizi diren espezie bereko izaki bizidunen multzoari kolonia deritzo. Koralak edo itsas- belakiak, koloniatan bizi dira, eta itsas hondoari eta elkarri itsatsirik arrezifeak eratzen dituzteeuren eskeletoen bidez. Talde bateko indibiduoen edo kideen artean funtzio edo eginkizunak argi eta garbi banatuta daudenean, kide horiek sozietateak osatzen dituztela esaten da. Hala egiten dute erle, inurri eta termitek.
9
Espezie desberdinetako kideen arteko harremanak elkarren arteko lehian oinarrituak dira askotan, eta espezie horietako bat kaltetua ateratzen da. Lehoia, arranoa eta hontza
beste espezie batzuk janez elikatzen dira.
Parasitoak edo bizkarroiak beste espezie batzuen bizkar bizi dira. Bi harreman horietan harraparitzaneta parasitismoan, alegia, espezie batek bestea kaltetzen du.
Baina bi espezieren arteko harremanak ez dira beti bietako baten kalterako izaten. Adibidez erromeroa
izeneko arrain txiki bat marrazoari edo
antzeko beste animali bati itsasten zaio, bentosa bati esker, eta horiek utzitako hondakinezelikatzen da. Komentalismo izeneko harremana da hori.
10
Lankidetzan
oinarritutako
harremanak
ere
eratzen
dira
espezie
desberdinetako kideen artean. Mutualismoa, esaterako, partaideen onura dakarren inori kalterik sortzen ez dion harreman mota bat da. Horrelakoa da landare eta intsektu askoren harremana.Elkartutako bi espezien arteko harremana estua eta iraunkorra denean sinbosia sortzen da.Sinbosiaren adibide garbiak dira: alga eta onddo bat elkartzen dira eta landare bakar bat osatzen dute.
11
Ekosistema bateko bizidunen artean sortzen diren elikadura-harremanei
elika-katea deritzo. Elika-katea bizidunek elikatzeko duten moduaren arabera hainbat mailatan banatzen dira: maila trofikoetan (elikadura-mailetan). Elika katearen maila trofikoa.
12
Ekoizleak: Elika-katearen oinarrizko mailetan daude. Lurreko ur eta gatz mineralez eta eguzkiaren energiaz baliatzen dira bizitzeko. Elikadura
autotrofoa dute, beren kabuz sortzen dituzte mantenugaiak. Landareak eta belarrak dira maila honetakoak. Lehen mailako kontsumitzaileak (belarjaleak): Ekoizleez elikatzen dira (belarrez eta landareez) Bigarren mailako kontsumitzaileak (haragijaleak): Animalia belarjaleez elikatzen dira. Hirugarren mailako kontsumitzaileak (haragijaleak): Hauek ere haragijaleak dira baina bigarren mailako kontsumitzaileez elikatzen da. Deskonposatzaileak:
bizidunen
deskonposizioan
laguntzen
dute
eta
deskonposatutako materia horretaz elikatzen dira. Horri esker, bizidun horien hondakinetako elikagaiak berriro ere lurrera itzultzen dira, eta ekoizleek elikatzeko behar duten materia bihurtzen dira.
13
Perretxikoak, onddo pozoitsuak, lizuna, ugerrak‌ onddoak dira. Onddoek izaki bizidunen bost taldeetako bat osatzen dute.
Materia organikoen
deskonposatzaile nagusiak dira.
Ez dira landareak: Onddoek ezin dute fotosintesirik egin, eta, ondorioz, bizidun
batzuengandik
lortzen
dituzte
mantenugaiak.
Elikadura
heterotrofoa dute. Ugalketa:Onddoen
ugalketa
konplexua
da,
hain
heterogeneoa
den
organismo-talde honetan espero den bezala. Onddo gehienak modu sexualean zein asexualean ugal daitezke, ingurumen-baldintzen arabera. Baldintza hauek genetikoki finkatuta dauden garapen-programak abiarazten dituzte onddoetan, eta ugalketa sexualerako edo asexualerako espezifikoak diren egitura espezializatuak sortzea eragiten dute. Onurak eta kalteak: Gizakion ikuspuntutik, onddo batzuk oso kaltegarriak dira: laboreak, elikagaiak,etxebizitzak, arropak eta abar hondatzen dituzte, eta batzuek gizakiari ere kalte egiten diote.Aldiz, beste batzuek ezinbestekoak dira zenbait elikagai lortzeko. Hainbat antibiotiko eta sendagai sortzeko oinarri gisa ere onddoak erabiltzen dira. Onddoak nonahi: Onddoak mundu guztian zabalduta daude. 100.000 espezie inguru ezagutzen dira.
14
Fotosintesia gaur egun Lurreko bizitzaren oinarri den erreakzio kimikoen prozesua da. Prozesu honen bidez landareek, algek, eta zenbait bakteriok
eguzki argia erabiltzen dute bere inguruko materia inorganikoa (CO2 eta ura)
bere
hazkuntzarako
behar
duten
materia
organikoa
(glukosa)
bihurtzeko. Prozesu hau burutzeko gai diren organismoei fotoautotrofo deitzen zaie.Fotosintesiak argi energia eta karbono dioxidoa erabiltzen ditu triosa fosfatoa (glizeraldeido 3-fosfatoa, G3F) sortzeko. Landareak elikagai moduan erabil dezake edo beste gaiekin elkartu azukre monosakaridoak sortzeko (adibidez, glukosa). Horrela, beste zeluletara garraia daiteke, edo polisakarido eran biltegiratu daiteke (adibidez, almidoi eran) Iraizketa:Fotosintesia eta arnasketan, kaltegarriak diren hainbat hondakin sortzen dira eta horiek kanporatu behar dira. Landareek ez dute iraitz aparaturik baina estomen bidez kanporatzen
dituzte behar ez dituzten
oxigenoa, ura eta karbono dioxidoa. Arnasketa:Landareek gainerako bizidunek bezala bizi ahal izateko arnasa hartu
behar
dute
(oxigenoa
hartu
eta
karbono
dioxidoa
bota)
etengabe.Hostoen behealdeko zulotxo batzuei esker (estomei esker) artzen dute arnasa. Substantziak
garraiatzea,
bai
mantenugai
ez
organikoak
(izerdi
landugabea) ,bai substantzia organiko landuak (izerdi landua): Zurtoinak lurrazaletik urrun edukitzen ditu landarearen atal nagusiak, lehorreko animaliek jan ez ditzaten eta baita hostoek eguzki argi gehiago har dezaten ere. Zurtoinak izerdi landugabea (ura eta gatz mineralak) hostoetara garraiatzen du, eta fotosintesia gertatu ondoren, izerdi landua landarearen zati guztietara garraiatzen du.
15 Xurgatzea:Sustraiak, ura, gatz mineralak eta beste substantzia batzuk xurgatzen ditu. Zuku horri izerdi landugabea deitzen diogu.
16
Animalien sailkapena
Ornodunak
Ornogabeak
Azal mota ilez
azal gorria lumez
ezkatez soldatu soldatuak gabe
Ugaz-
Hegaz- Arra-
Tunak
tiak
moluskuak
inak
Narraz-
Anfibi-
tiak
oak
maskorra dute ez dute hankarik
anelidoak hiru pare intsektuak
ez dute maskorrik lau pare
hanka kopurua bost pare
araknidoak
krustazeoak
17
hanka ugari Miriapodoak
18
Loredunak
((Fanerogamoak)
Ugalketa
hazien
bidez)
eta
loregabeak
((Kriptogamoak) Ugalketa esporen bidez). Loredunak: Bi mota daude, Angiospermoak (Obuluak obulutegian) eta Gimnospermoak (obuluak agerian). Angiospermoak: Belarrak, zuhaitzak, zuhaixkak eta landare loredunak. Gimnospermoak: Zuhaixkak eta zuhaitzak. Loregabeak: Bi mota daude, Hodirik gabeak eta hodidunak. Hodirik gabeak: Goroldioak eta hepatikoak. Hodidunak: Garoak eta ekisetoak.
19
Goroldioak eta hepatikoak briofito izenaz dira ezagunak. Goroldioak hosto berde txikiak ditu, baina ez zurtoinik ez sustrairik. Hostoen bidez surgatzen ditu ura eta elikagaiak, eta leku hezeetan, lur, harri, edo enbor gainean hazten da. Hepatikoak antzeko lekuetan bizi dira. Mendialdeko inguru hezeetan, erreka eta iturri inguruetan.
Iraitzeak edo garoek eta ekisetoak: Iraitzeak sustraiak ditu (horien bidez xurgatzen ditu ura eta mineralak), bai eta adar askotako frondeei (hostoei) eusten dien zurtoin bat ere: errizoma.Sustraiak, tutu formako hodi edo baso batzuk ditu, eta horiek garraiatzen dituzte ura eta beste substantzia batzuk sustraietatik fondeetara. Talde berean sailkatzen dira Ekisetoak,
haien
artean
ezagunenak azeri-buztanak
20
Landare loredunak dira planetan hedatuenak. Loreen bidez ugaltzen dira;loreek haziak sortzen dituzte, eta horiek, egoera egokietan, landare berri bilakatzen dira. Landare loredunak itxura askotakoak izan daitezke, baina lorearen arabera bi taldetan banatzen dira: gimnospermoak (obuluak agerian) eta angiospermoak (obuluak obulutegian)
Loredun angiospermoa: bitxilorea Loredun gimnospermoa: gingkoa
21
22
Informazioa: Txanela 5. Maila 6.liburua
Argazkiak: Internet