Hoe en waarom stadsplanning faalt Vandewalle J端rgen
Pruitt-Igoe, 1956
Pruitt-Igoe, 1972
23 de Enero, 1955
23 de Enero, 2000
Bijlmermeer, 1970
Bijlmerramp, 1992
Bijlmermeer ‘oplossen’ is geen ontwerpprobleem
Een stedenbouw zonder mensen...
1 Amsterdam en het ontstaan van Bijlmermeer 2 Het falen van een utopisch plan 3 Leren van de geschiedenis?
...leidt tot economisch, sociaal en moreel verval! 4 Economisch verval
5 Sociaal verval 6 Moreel verval
1. Amsterdam en het ontstaan van Bijlmermeer
1950-1970 Amsterdam, grootstad in wording
Nieuwe migratie van platteland naar stad + Economische transformatie van het stadscentrum
= Overbevolking, vooral in de stadsrand
1796
1815
1830
1849
1879
1899
1925
1929
1963
1984
Bevolkingsevolutie en verwachting, Amsterdam
Amsterdam
Amsterdam, 1950
Slotermeer
De aanleg van Slotermeer, 1951 - ‘52
Slotermeer
Opvangen van migratie platteland naar stad
Slotermeer, een typische tuinstad
Slotermeer, al na tien jaar gedateert
Geen urbaan karakter, tĂŠ open
Een gebrek aan sociale warmte ĂŠn controle
Weinig ontmoetingsplaatsen omwille van de individuele tuinen
Woningen al na tien jaar in bedenkelijke conditie
Bijlmermeer moest antithese worden van de tuinstad ‘Zulk een calculatie, die rekening houdt met fouten en verliezen, mag ons echter nooit weerhouden van het pogen nieuwe wegen in te slaan, revolutionaire gedachten vorm te geven en nieuwe inzichten te toetsen aan de realiteit. Een Bijlmermeer bouwen naar het cliché van andere tuinsteden is wel een fors karwei, maar daarmee baant men zich geen weg naar de toekomst, daarmee levert men niet het bewijs van een stad te zijn, die midden in de ontwikkeling van de tijd staat. We moeten de geschiedenis niet willen herhalen, we moeten haar schrijven’ Gijsbert van Hall, 13 december, 1966
Slotermeer
Bijlmermeer
Aanleg Bijlmermeer, 1966-’70
Slotermeer
Bijlmermeer
Bijlmermeer als ventiel voor de overbevolking in Amsterdam
Een wijk met ‘toekomstwaarde’
17.000 woonunits voor gezinnen van gemiddeld 3,3 personen
dure appartementen met 4-5 kamers voor de hogere middenklasse
high-tech metroverbinding met Amsterdam
Een specifieke layout
Ontwerpers Bijlmermeer beïnvloed door Congrès International d’Architecture Moderne
CIAM bood antwoord op de chaotische stad van begin 20ste eeuw
Een radicaal antwoord: Radiant City, 1924 Le Corbusier
Een nieuwe esthetische taal
Hoogbouw (torens van 200 m)
80% open ruimte
Classificatie van verkeerstromen
Scheiding van functies
’the chaotic conditions of present cities do not correspond to the primordial bio-logical and psychological necessities of the population. The city should therefore be organized according to the four functions and city plans should conform with these biological and psychological needs’ Le Corbusier, 1973
Bijlmermeer als blauwdruk van de functionele stad: hoogbouw en open ruimte
Bijlmermeer als blauwdruk van de functionele stad: classificatie van verkeerstromen
Bijlmermeer als blauwdruk van de functionele stad: classificatie van verkeerstromen
Bijlmermeer
Amstel III
Bijlmermeer als blauwdruk van de functionele stad: scheiding van functies
Bijlmermeer
Oplossing voor bevolkingsgroei
Antithese van ‘mislukte’ tuinsteden
Blauwdruk van de functionele stad
Koningin Juliana op het balkon van Bijlmermeer
2. Het falen van een utopisch plan
Veertig Nederlandse probleemwijken (maart 2007)
Nieuw-west (Slotermeer)
Bijlmermeer
Aantal personen met een job per 1.000 (2009)
Kans op overval in 1983
Verschil Bijlmermeer - Amsterdam
Bijlmerramp 1992
Drie oorzaken
1 Socio-economische omstandigheden 2 Incomplete uitvoering van het totaalplan 3 De functionele stad
2.1 Socio-economische omstandigheden
1796
1815
1830
1849
1879
1899
1925
1929
1963
1984
1999
2005
2008
2010
2011
A: bruuske stop bevolkinsgroei
Amstelveen
Bijlmermeer
B: Intensieve concurrentie van randsteden
1970
2010 eerste oliecrisis + naschok
tweede oliecrisis
C: eerste en tweede oliecrisis
D: Toevluchtoord voor gediscrimineerde holebi’s: Bijlmermeer wordt wijk zonder kinderen
1975 onafhankelijkheid Suriname 40.000 immigranten
1950
2010
E: Instroom van immigranten uit Suriname
‘The high rent was no obstacle because rent subsidy had been introduced. After the Surinamers and Antilleans came groups of refugees from all over the world. This created management problems. When people moved out, the flats were left in terrible condition, and vandalism costs millions every year’ Réne Grotendrost, directeur huisvestingscooperatie
35.000 werklozen
65.000 jobs
F: Scheiding werk en werklozen
3500 werknemers
F: Scheiding werk en werklozen
Stedenbouwkundige Moet socio-economische projecties maken Moet de wensen en voorwaarden van duizenden mensen inschatten Maar is geen econoom ĂŠn kent weinig voeling met de maatschappij
Stedenbouwkundige
Particulieren
Moet socio-economische projecties maken
Moeten enkele hun eigen sociale en economische toekomst inschatten
Moet de wensen en voorwaarden van duizenden mensen inschatten
Moeten enkel rekening houden met hun eigen wensen en voorwaarden
Maar is geen econoom ĂŠn kent weinig voeling met de maatschappij
Hoeven daarvoor geen econoom, noch mensenkenner te zijn.
‘People become invisible in the housing process to the extent that officialdom either does not see them at all or sees them only in terms of quantities of stereotype human beings. This blindness is the result of a genuine desire to improve the living conditions of as many people as possible; a fixed idea of what constitutes “good” housing; a recognition of severe limits on public and private commercial sector resources to attain these goals, an emphasis on standardization of design and production efficiency; and a consequent discounting of the role of the dweller in the provision of housing. The latter is based on assumptions that public participation is inefficient and time consuming, that people “don’t know what they want”, or simply that trained technicians “know better” about layman’s need as they do’ Peter Grennell 1972
Rice University, Houston
2.1 Incomplete uitvoering van het totaalplan
Kartel van ontwerpers, politici en bouwbedrijven
Al tijdens het ontwerp werden contracten aangeboden aan vernieuwende, maar experimentele bouwbedrijven.
Zij kregen daardoor een grote greep op het ontwikkelingsproces.
De geschatte bouwprijs per appartement steeg van 35.000 naar 44.000 gulden.
Gevolgen hogere bouwkost
Gevolgen hogere bouwkost
Van 9 naar 10 verdiepingen
Uitstel van bouw parkeergarages, geen opzichters, kiosken, voorzieningen en winkels.
Beperkt openbaar vervoer (o.a. geen nachtbussen en interne connecties)
Van 1 lift per 25 apartementen, naar 1 lift per 86 apartementen. 300 personen per lift = onveiligheidsgevoel + opstoppingsproblemen door defecten.
Inefficiënte samenwerking tussen diensten
Verschillende departementen zoals de groenvoorziening waren verantwoordelijk voor de uitvoering van het totaalplan. Zij hadden echter elk hun eigen visie over wat wél en niet belangrijk was. In plaats van de speelpleinen van groen te voorzien werd meer aandacht besteed aan het planten van snel groeiende bomen zodat ‘die lelijke gebouwen niet langer zichtbaar zouden zijn vanaf de snelweg’
Incomplete uitvoering van Bijlmermeer
Typerend voor overheidsprojecten
Bedenkelijke samenwerking tussen politici, ontwerpers en aannemers
Hogere bouwkost + onafgewerkte projecten
Verschil tussen goede huisvader ĂŠn onverschillige opzichter
Stedenbouwkundige Een totaalplan met verschillende processen, factoren en partijen is moeilijk te coรถrdineren Stedenbouwkundige is maar vanop afstand betrokken partij
Stedenbouwkundige
Particulieren
Een totaalplan met verschillende processen, factoren en partijen is moeilijk te coรถrdineren
Particuliere projecten zijn eenvoudiger te coรถrdineren, zelfs al zijn er ondermeer buren betrokken
Stedenbouwkundige is maar vanop afstand betrokken partij
Particulier is volledig betrokken, zowel financieel als in de persoon van gebruiker.
Verschil tussen goede huisvader ĂŠn onverschillige opzichter
2.3 De functionele stad
‘At the same time we considered this monotonous beauty the very basis of a problematic; on the scale of a provincial town, urban living had been reduced to such completely innocent activities like fishing, walking and bathing … the spectrum of urban activities produced by the actual Bijlmermeer is too poor. It doesn’t match the potential of our culture of congestion and is anachronistic in view of modern urban pluralism’ ‘The Bijlmer offers boredom on a heroic scale. In its monotony, harshness, and even brutality, it is, ironically, refreshing’ Rem Koolhaas
Nieuwe activiteiten voor de Bijlmer?
Open ruimte als betekenisloze leegte
‘Ik zie straks in die Bijlmermeer, met zijn gebrek aan gezelligheidsknooppunten, een intensief nozemdom ontstaan, waar ik overigens geen enkel bezwaar tegen heb, als creatief verschijnsel dan.’ Constant Nieuwenhuys, 1965
Problemen met de functionele stad
Onveiligheidsgevoel:
- grote open ruimte met weinig sociale controle, - het delen van een woonblok met honderden onbekende mensen - een wijk die door functiescheiding op bepaalde tijdstippen leeg is - lege parkeergarages bleken uitgelezen plaatsen voor criminaliteit
Vervreemdingsgevoel:
- Geen centrumlocatie of spontaan gegroeide clusters van gemeenschapsvoorzieningen - Door uniformiteit is er een gebrek aan identiteit
Resultaat: de inwoners trekken zich terug in hun woning waardoor de sociale vermenging geheel teniet wordt gedaan.
Parkeergarage, Bijlmermeer
‘‘Modern architecture has been harping continually on what is different in our time to such an extent even that it has lost touch with what is not different, with what is always essentially the same.’ Aldo Van Eyck, 1986
Stedenbouwkundige Grote ideologische experimenten Monotoon en vaak heel simplistisch Dogmatische modellen als de functionele stad, de tuinstad, de industriestad of de lineaire stad.
Stedenbouwkundige
Particulieren
Grote ideologische experimenten
Ontelbaar veel, vaak tegenovergestelde experimenten.
Monotoon en vaak heel simplistisch Dogmatische modellen als de functionele stad, de tuinstad, de industriestad of de lineaire stad.
Veelzijdig en in relatie met elkaar heel complex Stad als een complex fenomeen dat constant in beweging is
Een ideologisch probleem?
Wat in Bijlmermeer is gebeurd is inderdaad voor een groot deel te herleiden tot haar modernistische principes.
Maar;
Die zijn pas uit te voeren door middel van een politiek framework waarin ruimtelijke ordening en stadsplanning van bovenuit aan de samenleving worden opgelegd.
Wanneer we ook merken dat andere modellen zoals de tuinstad falen, moeten we dan het probleem ipv bij de esthetische voorkeur van de ontwerpers gaan zoeken bij het falen van een politiek kader.
Ideologisch of politiek probleem?
3 Leren van de geschiedenis?
1970-1983 Het ‘verbeteren’ van Bijlmermeer
Onder stimulans van Pi de Bruijn, architect en inwoner van BIjlmermeer
- Een deel van de grote open ruimte ombouwen tot tuintjes - Weglaten van stoepen, optredes en onnodige trapjes - Kraampjes in de parkeergarages
Begin 1980 grotere aanpassingen:
- Het installeren van extre liften - Herschilderen van de bouwblokken - Grote flats verdelen in kleinere flats
1970-1983 Het ‘verbeteren’ van Bijlmermeer
Bepaalde zaken werden echter verboden:
- Meer raamopeningen maken voor de woningen - Het gelijkvloers verbouwen tot apartementen
Uit ongenoegen stapte Pi de Bruijn op uit de managementsraad
De stadsdiensten bleven immers vasthouden aan het oorspronkelijke plan, dat in 1974 zelf officieel was vastgelegd.
1983-1992 Een nieuw totaalplan voor Bijlmermeer
Vooral op initiatief van stad Amsterdam Gesteund door het bedrijvenpark dat een negatieve invloed ondervond van Bijlmermeer`
Twee plannen:
Toekomst Bijlmermeer, 1992
Plan door Rem Koolhaas, 1986
1983-1992 Een nieuw totaalplan voor Bijlmermeer
Toekomst Bijlmermeer, 1992
- Afbraak van 13.000 woningen - Minder open ruimte - Mix van verkeersstromen - Differentiatie in gebouwen
Te slopen woningen
Nieuw te bouwen woningen
1983-1992 Een nieuw totaalplan voor Bijlmermeer
Plan door Rem Koolhaas, 1986
In opdracht van Nan Raap, directeur van de woondienst
Behoud van de appartementsblokken, maar het invoegen van nieuwe functies (o.a. open lucht cinema en sportactiviteiten)
Plan voor Bijlmermeer van Rem Koolhaas
‘One day a jumbo jet fell from the air and made a start with the destruction’ Koolhaas, 1995
1992-heden Sloop en protest
Protest tegen sloop van Bijlmermeer:
1 Bijlmer Museum, 1994
- Willen Bijlmermeer behouden in zijn oorspronkelijke staat (Plan Koolhaas)
2 Zwart beraad, 1996
- Wijzen op discrepantie tussen aantal blanken in Bijlmermeer (25%) en het feit dat alle beslissingen genomen worden door blanken.
Basisschool de polsstok, Bijlmermeer, 1991
‘Uit hun visie, voor zover ze die hebben, blijkt geen enkele gevoeligheid voor wat zich afspeelt in de zwarte Bijlmermeer. En dan formuleer ik het nog voorzichtig. De sociaaleconomische vernieuwing wordt chronisch verwaarloosd. Het huidige bestuur fixeert zich op beton in plaats van op mensen.’ Zwart Beraad, 1996
1992-heden Sloop en protest
Twee belangrijke argumenten tegen de sloop:
- De nadruk ligt op fysieke vernieuwing in plaats van op de sociale en economische problemen.
- Door instroom middenklasse zullen oorspronkelijke inwoners gedwongen moeten vertrekken.
Laatste probleem wordt verholpen door verhuisbonussen (3.000 - 4.500 euro per inwoner) ĂŠn door het aanbieden van sociale woningen in Amsterdam.
Aard én oorzaak van het protest
Er zijn plaatsen, zoals het oorspronkelijke Bijlmermeer, waar mensen niet willen gaan wonen. Maar als ze er moeten gaan wonen, proberen ze ‘er het beste van te maken’.
- Na een tijdje hechten mensen zich zelfs aan de meest onleefbare buurten én heel traag maar zeker ontstaat er een kwalitatief socio-economisch weefsel.
Slums in Mumbai
Ontwikkelingscurve van socio-economische weefsels
Ontwikkeling van probleemwijken
Aard ĂŠn oorzaak van het protest
- Socio-economische weefsels moeten de tijd krijgen om te groeien ĂŠn daar maakten de planners van Bijlmermeer tot twee maal toe dezelfde fout.
A Ze dachten dat een kwalitatief socio-economisch weefsel zich in enkele jaren zou installeren in een volledig nieuwe wijk.
B Door het slopen van de oude Bijlmer schudden ze een bestaand socio-economisch weefsel onherstelbaar door elkaar.
‘In 2011 werd de effectiviteit van de maatregelen gemeten door het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP). Hieruit bleek dat de situatie in de wijken nauwelijks is veranderd tussen 1999 en 2008. Ook hebben de aanwezigheid van meer groen of sport- en speelvelden in de wijken weinig aantoonbare effecten op de leefbaarheid en de veiligheid. Volgens het SCP is wel de etnische samenstelling gewijzigd: de autochtone middenklasse verliet de aandachtswijken en maakte plaats voor niet-Westerse migranten uit de middenklasse’ De telegraaf, 2011
4 Economisch verval
Bijlmermeer als mis-investering
In het project BIjlmermeer werden honderden miljoenen euro’s gepompt.
Wat als dat kapitaal is handen van de Amsterdamse burgers was gebleven, als budget voor de verfraaiing van particuliere woningen of het investeren in binnenstedelijke infrastructuur?
Centrale stadsplanning is op zich een misallocatie van kapitaal, arbeid ĂŠn goederen.
Suburbanisatie
Infrastructuur
Suburbane gordel rond Amsterdam
Verdichting van het stedelijke weefsel
5 Sociaal verval
werken
wonen
transport
recreatie
Centrale planning met scheiding van functies als uitgangspunt
werken
wonen
transport
recreatie
Segregatie
werken
wonen
transport
recreatie
Stad en samenleving die in autonome delen uit elkaar valt
Agora, Athene
Typische Laat-Middeleeuwse straat
Noord-Afrikaanse binnenstraat
Kruispunt, Chicago
Verbrede straat, Atlanta
Suburbia
Central Business District, Houston
Alison en Peter Smithson, menselijke associaties, 1952
? Het verwijnen van fundamentele menselijke associaties
6 Moreel verval
Coรถperatie als uitgangspunt voor de samenleving
Hoe een samenleving ontstaat
Besef dat geweld ĂŠn dominantie niet altijd tot de beste resultaten leiden.
Het erkennen van de voordelen van coĂśperatie.
Dat besef kan enkele ontstaan binnen een platform waar coĂśperatie tot stand kan komen, meerbepaald een complex socio-economisch weefsel.
Bvb: relatie tussen stedelijkheid en vooruitgang in de Middeleeuwen.
Coรถperatie in plaats van confrontatie
Mensen leggen zichzelf een morele code op omdat ze binnen het publieke leven ervaren dat dat de beste optie is voor vooruitgang.
Wanneer het publieke leven, de vermenging van mensen met verschillende achtergronden, verdwijnt komen andere methodes dan sociale coรถperatie in de plaats.
Private sfeer Sociale organisatie
Publieke leven
Private sfeer Sociale organisatie
Publieke leven
De demonstrant als symbool van onze tijd?
Het denken in simpele karikaturen; het wij-zij verhaal
Eigen morele code
Diepgaande mutaties van het stedelijke weefsel, die niet afgetoetst zijn bij de stadsbewoners, leiden tot vervreemding ĂŠn de vernietiging van het publieke leven.
Op dergelijke momenten erodeert het stamgevoel, de mens valt terug op het vertrouwde, het gevoel van het haardvuur en de illusie van een controlemaatschappij.
Complexe socio-economische relaties, waarin een kwalitatieve morele orde kan groeien, gaan op die manier verloren.
Stadsplanning zonder mensen leidt tot economisch, sociaal en moreel verval.
‘Wij moeten de voorwaarden scheppen die vooruitgang mogelijk maken, in plaats van de mens tot vooruitgang te dwingen’ Friedrich Hayek