Berlijn Reisgids by kenzo Tjin Tjoen Jin

Made by Kenzo Tjin Tjoen Jin

PROGRAMMA 3-DAAGSE BERLIJN REIS 3 DAGEN MET 2 NACHTEN 28 juni 07.30 uur 17.30 uur

Vertrek vanuit school. Aankomst in Berlijn.

18.15 uur 19.00 uur

Aankomst bij het hotel (A&O hostel in Friedrichshain). De omgeving verkennen en eten in de stad of eventueel in het hotel. ‘s Avonds kan je een wandelingetje maken in het oude stadsdeel van Oost-Berlijn. Bezoek aan disco/café indien mogelijk. Bij de receptie van het hotel kunnen ze je daar alles over vertellen

29 juni 08.00 uur 09.00 uur 09.30 uur

Ontbijt in het hotel. Met de bus op pad. Groep 1 Aanwezig zijn bij het Joods Museum i.v.m. veiligheid; de groep krijgt een rondleiding. Groep 2 Met de bus naar Potsdam; de groep gaat langs de Hollandse wijk, wandeling door. Groep 3 Rondleiding door de oude Joodse wijk in voormalig Oost Berlijn en evt bezoek aan Neue Synagoge.

14.00 uur

Lunchen in de universiteitsmensa van Potsdam en in Berlijn. Na de lunch facultatief programma, voor bijvoorbeeld een bezoek aan het winkelhart in de Friedrichstraße of het Sonycentrum op de Alexanderplatz. Een ander voorbeeld zou kunnen zijn de café’s in de Oranienburgerstrasse of de leuke galeries in de Rosenthalerstrasse. De rest van de avond is vrij te besteden.Bezoek eens één van de leuke/excentrieke discotheken.

30 juni 07.00 uur 08.15 uur 12.00 uur

Ontbijt in het hotel, uitchecken en bagage in de bus. Met de bus bezoek aan Reichstag-gebouw om 09.00 uur(gratis), Brandenburger Tor en omgeving. Het in 2005 geopende Holocaust-monument ligt daar ook. Verzamelen bij de bus waarna we vertrekken naar Nederland. Onderweg eten we in Nederland.

22.30 uur

Verwachte aankomst in Nederland.

Kosten:

€ 150,-

wijzegingen voorbehouden!

Voor calimiteiten is er een telefoonnummer: 0031 815 014 92 (Peter van der Zon).

Veel plezier toe gewenst bij deze dagen en wij hopen dat jullie er veel van genieten! 4

INHOUDSOPGAVE Over Duitsland Intro

Ja dieses klima, sie wissen Zentralregierung Deutsche Angelegenheit Ein rand Einfassungslandschaft Aufstieg der berliner mauer

Blz 4/5 Blz 6/7 Blz 8/9 Blz 10/11 Blz 12/13 Blz 14/15

GRuppe eins Jüdisches Museum

Blz 18/19

Gruppe zwei Potsdam

Blz 24/25

gruppeNicolaikirche drei

Blz 34/35

Geschiedenis van de joden Blz 20/21

Sanssouci Blz 26/27 Pumpenhaus Blz 28/29 Holländisches Viertel Blz 30/31

Nederlandse Ambassade Fernsehturm Rote rathaus Trümmerfrau Neptunesfontein Marienkirche Bahnhof Hackesche Höfe Sophienkirche St. Hedwigs Krankenhaus Sophie-Gips-Höfe Koppenplatz Kunsthof Beeldengroep Neue Synagoge Postfuhramt Heckmannhöfe Theater Kalkscheune Tacheles

ons hotel A&O Hostel

Blz 36/37 Blz 38/39 Blz 40/41 Blz 42/43 Blz 44/45

Blz 46/47

Over Duitsland

Berlijn, de hoofdstad van Duitsland. Een stad van gemengde culturen en feesten, van voetbal en humor, van bekakte adel en de Loveparade. Een bezoek aan deze prachtige stad is een must. Ga naar een van de wereldberoemde musea, gallerijen, stads monumenten of 6 duik de drukke winkelstraten eens in.

Ontdek de wetenswaardigheden over de Tweede Wereldoorlog. Rust uit in een Duitse kroeg en geniet van het heerlijke bier. Kortom, Berlijn is een stad waar je je nooit verveelt. In deze sectie vindt men algemene informatie over Berlijn en Duitsland. Besproken wordt

BERLIJN

onder andere de politieke structuur van het land, gegevens omtrent klimaat en geografie. Tevens vindt men in deze sectie een uitgebreide verhandeling over de geschiedenis van de stad Berlijn. Berlijn heeft in de jaren â&#x20AC;&#x2DC;50 een belangrijke eeuw gespeeld, het was het

machtscentrum van het Nazi regime. De geschiedenis begint bij het ontstaan van de eerste nederzetting en gaat door tot vandaag de dag, alles wordt piekfijn in een chronologische volgorde behandeld. Zodoende krijgt men een beeld van7 de stad Berlijn en haar geschiedenis.

over duitsland Ja dieses Klima, Sie wissen

In het klimaatsysteem van Kรถppen wordt het Duitse klimaat als Cfb (zeeklimaat) getypeerd; alleen in het hooggebergte van de Alpen komt het toendraklimaat (ET) voor. Duitsland kent door zijn grootte 8

wel enige variatie binnen het Cfbklimaat. Zo neemt de invloed van de zee naar het zuiden en oosten toe af. Verder landinwaarts valt er dan ook minder neerslag en is de gemiddelde windsnelheid lager.

Ook zijn de winters in het oosten van Duitsland wat strenger. De beide klimaatgrafieken, van Essen in het westen van Duitsland en Cottbus in het oosten, laten deze verschillen goed zien.

Duitse rook toren

De temperaturen ten noorden van de Alpen zijn over het algemeen iets hoger dan je op grond van de breedteligging (Duitsland ligt immers redelijk noordelijk) zou verwachten. Dit komt door de zogenaamde föhnwerking. In het winterhalfjaar ligt er over het algemeen een hogedrukgebied in Midden-Europa, waardoor wind uit het zuidoosten richting Duitsland komt. Deze wind brengt warmere lucht met zich mee (vandaar de naam ‘föhn’). Bos is de natuurlijke vegetatie in bijna geheel Duitsland. Aan het begin van onze jaartelling was Duitsland nog voor ongeveer 75% bedekt met bos. In 1800 was dit aandeel teruggelopen tot 20%. Nu is weer 28% van de oppervlakte van Duitsland bedekt met loof- of naaldbos. Duitsland bezit als een van de wei-nige landen in West-Europa nog echte stukken oerbos.

De gebroeders Grimm bezaten een kasteel in deze oerbossen en deden daar inspiratie voor hun sprookjes op. Tegenwoordig worden de oerbossen bedreigd door de luchtvervuiling en zure regen. Duitsland kent ook nog enkele andere vegetatietypen, zoals grasland, heiden, moerassen (vooral in het zuiden van Beieren) en hoogvenen (in de bergen). Deze vegetatietypen beslaan ongeveer 14% van het Duitse grondgebied. Tot het begin van de 20e eeuw kwamen halfnatuurlijke landschappen, zoals beweide schrale graslanden en heidevelden veel voor in Duitsland. Dit zijn natuurlijke landschappen die door de mens worden gebruikt, maar dan op zo’n manier dat de natuur wordt gespaard. Door de moderne landbouw en de verstedelijking zijn deze landschappen echter steeds verder teruggedrongen.

Nu zijn ze bijna in het geheel uit Duitsland verdwenen

Politiek bijeenkomst

over duitsland

Zentralregierung

De belangrijkste taken van de bondsdag zijn: de wetgeving, het controleren van de regering en het kiezen van de bondskanselier. De bondsdag telt momenteel 672 afgevaardigden, die allen over het recht beschikken een wetsontwerp in te dienen. In 1999 is de bondsdag van Bonn naar Berlijn verhuisd. De Rijksdag

heeft tegenwoordig weer een glazen koepel op het dak die toegankelijk is voor bezoekers. Vanuit deze koepel hebben de bezoekers zowel een prachtig uitzicht over de stad als ook een goed zicht in de vergaderzaal van het parlement. Dit symboliseert de openheid en toegankelijkheid van de Duitse democratie voor haar burgers. De bondsraad wordt gevormd door afgevaardigden van de 16 Duitse deelstaatregeringen en telt 68 leden. 3 tot 6 leden (stemmen) in de bondsraad. De Duitse bondsraad is enigszins te vergelijken met de Nederlandse Eerste Kamer: beide moeten wetten goedkeuren.

In Duitsland zijn de drie machten bij de centrale regering als volgt verdeeld Trias Politica

wetgevende

de bondsdag en de bondsraad

uitvoerende

de bondsregering en bondskanselier en in mindere mate de bondspresident

rechtsprekende macht

het Bundesverfassungsgericht en de rechterlijke macht in het algemeen

Braunschweig

De raad heeft een grote stem bij de totstandkoming van wetten die de deelstaten betreffen. De politieke machtsverhoudingen in de bondsraad zijn afhankelijk van de partijsamenstelling van de deelstaatregeringen. Zo kan de bondsraad door een andere partij-

meerderheid worden gedomineerd dan de bondsdag. Momenteel domineren in de bondsraad de door de SPD geregeerde deelstaten. In de bondsdag is de CDU/CSU de grootste fractie.

De bondspresident is het staatshoofd van Duitsland. De president wordt door de bondsvergadering voor vijf jaar gekozen. De bondsvergadering komt alleen voor de verkiezing van de president bijeen en bestaat uit alle bondsdagafgevaardigden en evenveel afgevaardigden van de deelstaatparlementen. De president ondertekent nieuwe wetten, waarna ze in werking treden. De functie van de bondspresident is te

vergelijken met die van de Nederlandse koningin: het is een overwegend representatieve functie. Hij vertegenwoordigt zijn land bijvoorbeeld in het buitenland. Toch zit er een duidelijk verschil tussen beide functies: de Duitse president kan namelijk op eigen titel gevoelige thema’s aansnijden, terwijl de Nederlandse koningin geen politieke uitspraken mag doen.

De bondskanselier wordt op voordracht van de bondspresident door de bondsdag gekozen. De kanselier is verantwoording schuldig aan het parlement (bondsdag) en kan afgezet worden door een zogenaamde ‘constructieve motie van wantrouwen’. De huidige bondskanselier is Angela Merkel (CHU). In de Duitse naoorlogse geschiedenis is het tot nu toe één keer voorgekomen dat een kanselier door zo’n motie naar huis werd gestuurd (Helmut Schmidt, 1982). Dit systeem moet een hoge mate van stabiliteit garanderen. Dat dit ook inderdaad het geval is, blijkt uit de relatief lange zittingsduur van de verschillende

bondskanseliers. De gemiddelde zittingsduur van de naoorlogse kanseliers is acht jaar. Bondskanselier Konrad Adenauer (1949-1963) en kanselier Helmut Kohl (1982-1998) zijn de langst zittende naoorlogse kanseliers. De bondskanselier stelt de bondsregering (kabinet) samen. De bondskanselier is de voorzitter van de regering en is tevens het enige gekozen lid van het kabinet, want de ministers worden door de kanselier benoemd. Bovendien stippelt de kanselier de richtlijnen voor het regeringsbeleid uit (zogenaamde Richtlinienkompetenz), waardoor hij over grote macht binnen het kabinet beschikt.

De hoogste centrale rechtsprekende macht in Duitsland is het constitutioneel gerechtshof (Bundesverfassungsgericht). Wanneer burgers of instanties zich aangetast voelen in hun burgerrechten kunnen ze een beroep doen op het Bundesverfassungsgericht te Karlsruhe. Dit is de hoogste rechtbank in Duitsland. Het Bundesverfassungsgericht toetst wetten

en besluiten van de centrale overheid en de lagere overheden aan de grondwet. Dit wil zeggen dat het gerechtshof kijkt of de wetten niet in strijd zijn met de grondwet. Uitspraken van dit gerechtshof zijn bindend. In Nederland bestaat een orgaan als het Bundesverfassungsgericht niet. 11

over duitsland

Zij hebben vooral als taak, het regeringsbeleid uit te voeren. In Duitsland is de situatie geheel anders. Het is een zogenaamde federalistische staat. De Bondsrepubliek bestaat uit zestien deelstaten en een overkoepelend bondsregering. De verschillende Bundesl채nder zijn veel zelfstandiger dan de Nederlandse provincies. De L채nder hebben een eigen regering die op veel terreinen, zoals onderwijs, natuurbescherming, waterhuishouding, gezondheidszorg, culturele zaken en de media een eigen beleid mag bepalen. De L채nder moeten wel binnen de kaders blijven van de wetten die de bondsregering heeft opgesteld. Daarnaast zijn er beleidsterreinen waar de L채nder geen invloed op hebben, zoals de buitenlandse politiek, defensie, spoorwegen export en een deel van de belastingen. Op enkele terreinen zijn de bondsregering en de regeringen van de deelstaten samen verantwoordelijk. Dit is bijvoorbeeld het geval op het gebied van strafrecht, vreemdelingenbeleid, woningbouw en milieuwetgeving. De onder de naam Duitsland samengevatte gebieden werden bij het begin van onze jaartelling bewoond door Germaanse volken (vandaar de Romeinse naam Germania) en door Slavische ten oosten daarvan. Zij vormden geen staten, maar soms sloten enige volken zich onder een koning tijdelijk aaneen. Met het Romeinse Rijk kwamen zij in aanraking in de tijd van Julius Caesar, die in het zuiden en westen van de Rijn enkele Germaanse volken onderwierp.

Duitse grens

Deutsche Angelegenheit

Nadat tijdens Augustus de Elbe de grens van het Romeinse Rijk was geweest, werd na de Slag in het Teutoburgerwoud (9 n.C.), waar de Germaanse vorst Hermann de legioenen versloeg, en na de tochten van Germanicus de Rijn de grens van het rijk en in het zuiden de Donau.

ein Rand

Na de grote Volksverhuizing hadden dezen het gebied ten oosten van de Elbe geheel in hun macht, terwijl in het westen een Frankisch, een Alamannisch en in het zuiden een Ostrogotisch en een Bourgondisch rijk zich vormden. Het Frankische Rijk breidde zich nu zo uit, dat onder Karel de Grote geheel Duitsland ten westen van de Elbe en langs de Donau tot het tegenwoordige Hongarije ertoe behoorde; enkele Slavische stammen ten oosten hiervan waren schatplichtig.

Voor Europese begrippen is Duitsland, met zijn oppervlakte van 357.000 km2, een groot land. Binnen de Europese Unie zijn alleen Frankrijk, Spanje en Zweden groter. De grootste oost-west afstand binnen de Bondsrepubliek is 632 km. Het noordelijkste en zuidelijkste puntje van Duitsland liggen 876 km uit elkaar. Door zijn omvang herbergt Duitsland een grote verscheidenheid aan landschappen en fysische kenmerken. Als je vanuit het noorden van het land langzaam naar het zuiden afzakt, zie je het landschap geleidelijk veranderen, van vlak laagland in het noorden via middelgebergte naar het hooggebergte van de Alpen. Op onderstaande kaart is duidelijk te zien hoe Duitsland als het ware ‘schuin afloopt naar zee’. In het noorden van Duitsland ligt een laagland, met een licht glooiend landschap. Het Noord-Duitse laagland maakt onderdeel uit van het Oost-Europees laagland, dat zich uitstrekt van de Baltische staten, langs de kusten van Polen en Duitsland tot de noordelijke provincies van Nederland. In het noorden wordt het laagland duidelijk afgegrensd door de Noord- en Oostzeekust. De eilanden die voor deze kust liggen - waaronder Rügen, met 926 km2 het grootste eiland van Duitsland - behoren ook tot het laagland. In het zuiden wordt het laagland begrensd door verschei-

dene middelgebergten. Op sommige plekken dringt het laagland diep in deze gebergten door. Dit landschap is gevormd tijdens de ijstijden. Dit heeft grote invloed gehad op onder meer de bodemsoorten die in het laagland te vinden zijn. In het noorden ligt een strook vruchtbare leemgronden. Dit gebied is erg geschikt voor de landbouw. Meer in het zuiden vind je een strook veel minder vruchtbare zandgronden. Deze strook is deels met heide bedekt zoals de Lüneburger Heide. Rondom Magdeburg tenslotte, ligt een strook met het uiterst vruchtbare Löss, die ook in Zuid-Limburg in Nederland te vinden is. De ijstijden hebben niet alleen effect gehad op de bodemsoorten, maar ook op de vorming van het landschap. De lichte glooiing van het landschap is een gevolg van de stuwing van de ijskap. Daar waar het ijs ophield, zijn kleine heuvelruggen ontstaan. In het Noord-Duitse laagland zijn die onder meer te vinden in Mecklenburg-Vorpommern, net ten zuiden van de Oostzeekust. Dit gebied is rijk aan meren en bossen. Een ander landschappelijk gevolg van de ijstijd zijn de zogenaamde ‘oerstroomdalen’. Dit waren vroeger de rivierbeddingen die het smeltwater van de ijskap afvoerden.

over duitsland

d n a l s g

n u s s fa

Ein

t f a h c s

De hoogste toppen, de Zugspitze (2962 meter) en de Mädelegabel (2645 meter) vormen direct de grens met Oostenrijk. Dit ontoegankelijke gebied is het dunst bevolkt van heel Duitsland. De Alpen zijn een jonger gebergte dan de middelgebergten in Duitsland. Hierdoor zijn de toppen van de Alpen spitser dan die van bijvoorbeeld in het Zwarte Woud of het Erz-gebergte. De Alpen zijn ontstaan tijdens de Alpine-plooiingsfase, door het op elkaar botsen van het Europese en Afrikaanse continent. In dezelfde periode zijn bijvoorbeeld ook de Pyreneeën ontstaan. In latere fasen is het Alpenlandschap vooral gevormd door erosie. In het hele middelgebergtegebied hebben rivieren diepe dalen uitgesneden in de bergketens. De Rijn is hiervan het bekendste voorbeeld. Deze van zuid naar noord stromende rivier heeft zich in de overwegend oost-west liggende bergruggen ingesneden. Hetzelfde geldt voor de Main, de Moezel en de Neckar. De rivierdalen bieden meer beschutting dan de gebieden boven op de bergen, vandaar dat de 14 meeste dorpen en steden in de rivierdalen zijn. Tijdens de ijstijden was het gebergte bedekt met

vele gletsjers, die diepe, U-vormige dalen uit hebben gesneden. Ook zijn in deze perioden grote meren ontstaan, zoals het Meer van Genève en het Bodenmeer. Oost-Berlijn was ten tijde van de Duitse Democratische Republiek het oostelijke, tot deze republiek behorende gedeelte van Berlijn en onder de naam Berlin, Hauptstadt der DDR hoofdstad van dit land. In de Bondsrepubliek Duitsland had men het daarentegen over Berlin (Ost) of over Ost-Berlin. OostBerlijn telde in 1986 ongeveer 1,2 miljoen inwoners. Berlijn werd na afloop van de Tweede Wereldoorlog bezet door de geallieerde troepen van Frankrijk, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten in het westen en de Sovjet-Unie in het oostelijke deel. Deze machten verdeelden de stad in vier sectoren. De drie westelijke sectoren vormden de basis van West-Berlijn, de oostelijke sector die van Oost-Berlijn. Tot een politieke scheiding kwam het in 1948 toen de Sovjet-Unie de burgemeesterskeuze van het stadsparlement niet accepteerde en een eigen burgemeester en parlement installeerde.

Duitse gebergte

Buitenlanders konden de grens passeren bij Checkpoint Charlie en met de S-Bahn bij station FriedichstraĂ&#x;e. Men was verplicht 25 West-Duitse Marken om te wisselen in 25 Oost-Duitse Marken. Voor het DDR-regime was dit een verkapte manier om aan harde valuta te komen, aangezien toeristen meestal geld overhielden aan hun bezoek aan Oost-Berlijn en de resterende Ostmarken niet mochten terugwisselen of meenemen. Er was echter niet veel controle op het (illegaal) meenemen van de Ostmarken.

Verder moesten toeristen een dagvisum kopen aan de grens voor 5 West-Duitse Marken. Toeristen waren verplicht voor 24.00u. de stad weer te verlaten, en mochten met dit visum alleen Oost-Berlijn bezoeken, en zich niet buiten de stadsgrenzen begeven. Met beperkingen was het overigens wel mogelijk zich aan te sluiten aan een georganiseerde trip naar Potsdam.

over duitsland

Aufstieg

der Berliner Mauer

brandenburg

Alhoewel de meeste Oost-Duitsers niet naar het Westen konden, was er verkeer tussen Oost- en WestBerlijn mogelijk bij verschillende grensovergangen, waarvan Checkpoint Charlie de bekendste is. Er was ook trein- en S-Bahn-verkeer mogelijk. De grensformaliteiten voor S-Bahn-passagiers werden uitgevoerd op station FriedrichstraĂ&#x;e.Je zou kunnen zeggen dat de muur op politiek gebied helemaal verdwenen is maar op sociaal gebied bestaat hij nog wel. Dit komt doordat de mensen uit oost en west Duistland elkaar nog niet zo goed weten te waarderen Van 13 augustus 1961 tot 9 november 1989 was WestBerlijn van Oost-Berlijn en de rest van Oost-Duitsland gescheiden door de Berlijnse Muur. Alhoewel de meeste Oost-Duitsers niet naar het Westen konden, was er verkeer tussen Oost- en West-Berlijn mogelijk bij verschillende grensovergangen, waarvan Checkpoint Charlie de bekendste is. Er was ook trein- en S-Bahn-verkeer mogelijk. De grensformaliteiten voor S-Bahn-passagiers werden uitgevoerd op station FriedrichstraĂ&#x;e.Je zou kunnen zeggen dat de muur op politiek gebied helemaal verdwenen is maar op sociaal gebied bestaat hij nog wel. Dit komt doordat de mensen uit oost en west Duistland elkaar nog niet zo goed weten te waarderen. Tegenwoordig is wordt de muur niet meer gebruikt voor de bedoelingen waar die om gebouwd is maar hij staat nog wel. De muur is meer een toeristische attractie geworden. Er worden regelmatig feesten gehouden om te vieren dat de twee Duitslanden herenigd zijn.

g n u t h c A

e p

p u r

s n i

Gruppe eine

Judisches Museum

Ook zijn er in het museum zwarte wanden waar niets aan hangt. De plekken van leepte herinneren aan dat wat niet meer is. Iedereen is stil of fluistert. Het museum maakt indruk.Niet alleen door de symbolische lading. Ook door het eigen perspectief op de DuitsJoodse geschiedenis.We leren dat het beroemde Kaufhof des Westens (KaDeWe) stamt uit de bloeitijd van het liberale jodendom rond 1900. Een slimme Joodse ondernemer met een vooruitziende blik - Adolf Jandorf - liet het exclusieve warenhuis in 1907 bouwen in een open grwoen veld, het huidige commerciĂŤle hart van Berlijn.Dit museum gaat over de Joodse geschiedenis- en cultuur.

Joodse museum

Het museumgebouw - een symbolisch geladen zigzagontwerp van DaniĂŤl Libeskind - is na de glazen koepel van de Rijksdag de tweede grote architectonische attractie in Berlijn. Het ontwerp spreekt tot de verbeelding. Is het een gebroken Davidster? Een bliksemstraal...? Of de grillige geschiedenislijn van het Joodse volk zelf? Het lijnenspel blijkt gebaseerd te zijn op een matrix; Libeskind heeft op de kaart van Berlijn lijnen getrokken tussen de verschillende adressen waar vroeger joden woonden. De lijnen die ook elders in het museum terugkomen staan symbool voor de bindingen tussen joden onderling en tussen joden en nietjoden.

Het museum moet mensen aanzetten om na te denken over antisemitisme en Jodenvervolging, in de hoop beide zaken uit te bannen. Er zijn onder meer fotoâ&#x20AC;&#x2122;s en videoâ&#x20AC;&#x2122;s te zien. Het museum werd in 2001 geopend. Het museumgebouw werd ontworpen door de wereldberoemde, Amerikaanse architect Daniel Libeskind (onder meer verantwoordelijk voor het ontwerp van de Freedom Tower, het nieuwe World Trade Center in New York). De ouders van Libeskind overleefden de holocaust. Het pand zou zijn vormgegeven als een gebroken Davidsster. Overigens moet het Joods Museum niet verward worden met de HolocaustMahnmal. Dit ligt naast de Brandenburger Tor. De zig-zag lijn van deze aanbouw geeft uitdrukking aan een bewogen geschiedenis, die begon in 1671 en doorloopt tot vandaag.

Gruppe eine Geschiedenis van de Joden De geschiedenis van de Joden in Berlijn begon in 1671, toen slechts enkele families het recht kregen om zich in deze stad te vestigen. Voorwaarde was dat zij welgesteld waren. Tegen betaling ontvingen zij dan woonrecht en mochten zij handel drijven. Arme joden mochten alleen komen wanneer zij werk hadden bij een Joodse familie of de Joodse gemeente. Het Emancipatie-edict van 1812 en ook de revolutie in 1848 leidden niet tot politieke ge lijkstelling. In Nederland ontvingen joden in 1796 burger rechten, die wel bevochten moesten worden, maar nooit werden herroepen. De gelijkberechtiging die de joden bij de stichting van het Duitse keizerrijk in 1871 verwierf, bleef altijd onder druk van vooroordeel en discriminatie staan. Joden trachtten zich aan te passen aan de Duitse cultuur, soms ten koste van hun eigen etnische identiteit. Als bankier, ondernemer of koopman leverden zij een belangrijke bijdrage aan de economische vooruitgang van de metropool Berlijn. Ook in het culturele leven van de stad was de invloed van joden duidelijk aanwezig. Max Liebermann behoorde tot de meest gevierde kunstenaars van Berlijn. De Joodse religie werd hervormd en exem plarisch hiervoor was de invoering van een koor, orgel, Duitse gebeden en preken in de hoofdsynagoge aan de Oranienburgerstrasse. Aan het eind van de negen tiende eeuw bleek aanpassing echter toch geen garantie te bieden tegen sociaal isolement en antisemitisme.

eine

spitzengeschichte 22

Illustratief voor de onzekere situatie van de joden in het Duitse openbare leven was de opkomst en val van Wal ther Rathenau (1867-1922). Hij was slechts vijf maanden minister van Buitenlandse Zaken toen hij werd vermoord als gevolg van het groeiende nationalisme. Belangrijk topstuk in de tentoonstelling was een levensgroot portret van

deze patriottische Jood, geschilderd door Ed ward Munch. Na de machtsovername van de naziâ&#x20AC;&#x2122;s in 1933 werden joden volledig van hun rechten beroofd en in 1939 brak de oorlog uit. Van de 160.000 joden die het vooroorlogse Berlijn telde, emigreerde de helft. Van de rest overleefden slechts zesduizend joden het Hitler-regime.

hinsichtlich der

Juden

g n u t h c A

e p

p u r

w z

Gruppe zwei

POTSDAM

Potsdam is waarschijnlijk gesticht in de 10e eeuw. Lange tijd bleef het een onbeduidend dorp, hoewel het in 1345 stadsrechten kreeg. In 1660 werd de stad door keurvorst Frederik Willem uitgekozen als zijn zomerresidentie. Hij liet er een kasteel bouwen geĂŻnspireerd op het kasteel Honselaarsdijk wat hij leerde kennen tijdens zijn studie in Nederland. Later werd de stad ook de favoriete verblijfplaats van de koninklijke familie van Pruisen: de Hohenzollerns. De meeste leden van de Hohenzollerns werden hier geboren, groeiden op en verbleven meestentijds in een van hun verschillende paleizen in Potsdam.

Tussen 1734 en 1742 haalde koning Frederik Willem I, bijgenaamd de Soldatenkoning, Nederlandse werklieden naar Potsdam die daar een wijk aanlegden in Nederlandse stijl; de wijk wordt HollĂ¤ndisches Viertel (Hollandse wijk) genoemd. In tegenstelling tot de wens van de opdrachtgever, bleef de vorming van een Nederlandse kolonie uit. Hongaarse arbeiders trokken vaak na leegstand in de huizen. De wijk bestaat nog steeds en is een toeristische trekpleister.

Het lustslot Sanssouci

Met name in de tijd van Frederik de Grote zijn veel monumentale gebouwen gebouwd, waaronder het paleis Sanssouci, en het Neue Palais. Hoewel Berlijn de hoofdstad van Pruisen en later van het Duitse Rijk was, verbleef het hof vaak in Potsdam. Dit veranderde pas in 1918, toen na de Eerste Wereldoorlog keizer Wilhelm II werd verdreven. De stad heeft in de Tweede Wereldoorlog zwaar geleden onder bombardementen. Na de oorlog vond in het Cecilienhof de Conferentie van Potsdam plaats, waaraan de overwinnaars (Truman, Churchill (die halverwege werd vervangen door Attlee) en Stalin) deelnamen.

Na de oorlog viel de stad in Oost-Duitse handen. De DDR wilde zoveel mogelijk de herinnering aan het verleden verwijderen; daarom werden vele monumentale gebouwen afgebroken. Door de bouw van de Berlijnse Muur was er geen vrij verkeer meer mogelijk met het naburige West-Berlijn. Na de Duitse hereniging werd Potsdam de hoofdstad van de nieuwe deelstaat Brandenburg. En zijn plannen ontwikkeld om de stad in oude luister te herstellen, waaronder het Stadschloss (stadspaleis) dat in 2012 gereed moet zijn, de oude winterresidentie, en de Garnisonkirche (garnizoenskerk). 27

Gruppe zwei

Sanssouci Wenn ich dort ich bin ohne Sorgfalt bin De Pruisische Koning Frederik de Grote liet in de jaren 1745 â&#x20AC;&#x201C; 1747 een klein zomerpaleis in rococo-stijl bouwen. Op het ontwerp had de koning veel invloed. De samenwerking met de architect Georg Wenzeslaus von Knobelsdorff liep spaak, omdat Frederik geen trappen wilde om op het terras te komen. Knobelsdorff vond dat het paleis op een sokkel moest staan, zodat het vanuit het park beter tot zijn recht zou komen. Jan Bouman, een architect van Hollandse afkomst, nam de leiding van het project over.

Sanssouci

Frederik de Grote liet op het terras van het kasteeltje een grafkeldertje voor zichzelf en zijn geliefde hazewindhonden bouwen. De koning hield niet van kerken en wees tijdens wandelingen op het terras vaak spottend naar de lege groeve met de opmerking “quand je suis là, je suis sans soucis”. (Frans:”Als ik daar ben ben ik zonder zorgen”). Na veel omzwervingen werd de kist van de koning pas in 1990 onder het terras begraven. Onder Frederik Willem IV van Pruisen werd Slot Sanssouci tussen 1840 en 1842 door de ombouw en de verlenging van de twee zijvleugels verder uitgebreid. Lodewijk Persius maakte hiervoor het ontwerp. Als bouwopzichter werd Ferdinand van Arnim aangesteld. Sinds 1990 staat Sanssouci met zijn paleizen en parken als Werelderfgoed onder de bescherming van UNESCO.

Gruppe zwei

Pumpenhaus Het water werd door een drukleiding met een lengte van 1,8 km naar het park en de botanische tuin gepompt. Het was destijds de sterkste pomp van Duitsland. In 1895 werd de machine vervangen door een 160 PK sterke machine. In 1937 werden elektrisch aangedreven centrifugaalpompen ge誰nstalleerd. In september 1985 werd het pomphuis als museum en technisch monument ingericht. De oorspronkelijke pomp is bewaard gebleven en wordt tijdens openingsuren in beweging gezet door een elektromotor. In 2007 werd het bouwwerk genomineerd als Historisches Wahrzeichen der Ingenieurbaukunst in Deutschland.

Waterzijde

Al in de 18e eeuw had Frederik II van Pruisen veel water nodig voor zijn fonteinen, de Neptungrotte en de (niet meer bestaande) Marmorkolonnade in het park Sanssouci. In eerste instantie werd het plan bedacht om met windmolens water uit de Havel te pompen en met holle boomstammen naar het park te leiden. Dit plan werd niet uitgevoerd omdat er onvoldoende kennis was om het tot uitvoering te brengen.Pas 60 jaar later waren de technische mogelijkheden gereed. Er kon een stoommachine worden ingezet voor deze taak. In 1842 werd een twee-cilinder stoommachine met vermogen van ongeveer 82 PK in het daarvoor gebouwde bouwwerk geplaatst.

Pumpenhaus

Historisches Wahr zeichen der Ingenieur baukunst in Deutschland

Gruppe zwei

.. Hollandisches Viertel Deze aanpassing die op zichzelf in de Nederlandse stijl wordt gesloten zou in de 18de eeuw Nederlandse vaklieden moeten verlokken aan Potsdam. Omdat deze niet kwamen, echter, in het gewenste aantal, bewogen de Franse en Pruisische vertegenwoordigers zich, de kunstenaars en de militairen in de typehuizen. Drie keer per jaar vinden de partijen in het kwart plaats: De tulpenpartij in April, de pottenbakkersmarkt in September en de Nederlandse markt van Kerstmis (Sinterklaas).

Hollandse wijk

Alvorens dit kon gebeuren, moest het moerassige gebied daar worden afgevoerd. Vandaar, werd het speciaal een bassin geschachtet laten wegvloeien en het water ook verzamelen, alvorens het in het heilige meer kon wegvloeien. Dit was de geboorte van de bassinplaats gesitueerde volgende deur waarop ook de Katholieke kerk Heilige Peter en Paul is. Het kwart bestaat van 134 huizen van rode baksteen die door twee straten (middelen en Benkertstrasse) in vier blokken worden verdeeld. Het is de moeite waard als grootst zich verenigt ensemble van Nederlandse stijl voorbij Nederland in Europa.

Hollandse wijk

Het mengsel van leefruimte, de kleine opslag, de galerijen, de workshops, de bars, de restaurants en de koffiebarren geven aan de Hollandse wijk een atmosfeer die het met even populaire inwoners en toeristen maakt. 33

g n u t h c A

e p

p u r

i e r

Gruppe drei Nicolaikirche

maar dat kan de Nicolaikirche ook niet helpen. Deze kerk is het oudste bouwwerk van Berlijn, uit 1230. Hij ziet er uit met z’n torens alsof er twee kerken tegen elkaar zijn geschoven en ‘t te krap werd voor nog een schip ertussen. Hij zou in een klein dorpje niet misstaan. Rondom de kerk en in de zijstraten van het kerkplein zijn nog wel aardige details te vinden bij en op de huizen en de lantaarns en, kijk ‘ns omhoog bij de winkeltjes tegenover de kerk naar de houten dakkapelletjes.

Nicolaikirche

Achter deze niet geweldig mooie gevels ligt een klein stadswijkje dat het Nicolaiviertel heet. Dit gedeelte van de stad heeft bijna dezelfde geschiedenis als de Hackesche Höfe: pas na een grote periode van verval volgde de restauratie, bij het 750 jarig bestaan van Berlijn -1987- nog in de DDR-tijd. In veel reisgidsjes wordt wat schamper gedaan over deze wijk, niet helemaal terecht. Goed, er is te veel beton gebruikt bij de restauratie, en de kerk is omringd door souvenirwinkeltjes

Om daar te komen, is het ‘t handigst om langs de Spree te wandelen. Op de hoek van de Klosterstraße en de Spree, bij de sluis, verrijst deze spraakmakende glaskubus. Een wonder van bouwkunst, zowel binnen als buiten. Maar voor een grapje is ook gezorgd. Als je met je rug naar de Spree staat, kun je dwars door het hart van dit kaartenhuis de Fernsehturm zien. 36

Nederlandse Ambassade

Fernsehturm

Links, of beter gezegd, linksboven, staat de 365 meter hoge Fernsehturm. Vanuit het draaiende restaurant in de ‘bol’ kun je tot ver buiten de stad kijken. En andersom: verdwalen in Berlijn is haast onmogelijk met dit in 1969 gebouwde oriëntatiepunt.

Fernsehturm

Deze toren vormt het feitelijke centrum van Berlijn Alexanderplatz. Het meer bedrijvige gedeelte van dit plein, met Kaufhof en kantoren, bevindt zich aan de andere zijde van het spoor.

Rote Rathaus

Gruppe drei

Rote Rathaus

Aan de andere kant van het plein met parkje staat het Berliner Rathaus. Maar omdat het zo’n kenmerkende rode baksteenkleur heeft, werd ‘t het Rote Rathaus genoemd. Het Rotes Rathaus staat aan de Rathausstraße in het centrum van Berlijn, nabij de Alexanderplatz, en werd gebouwd tussen 1861 en 1869. Op de plek waar nu het Rotes Rathaus staat bevond zich al sinds de middeleeuwen het stadhuis van Berlijn. In 1857 besloot het stadsbestuur het door de eeuwen heen uitgebouwde complex te vervangen door één nieuw gebouw. De op-

dracht ging in 1859 naar Hermann Friedrich Wäsemann, die bij zijn ontwerp gebruikmaakte van inzendingen van de prijsvraag voor het nieuwe stadhuis, waaraan hij zelf overigens niet had deelgenomen. In 1869 verving dit gebouw het vorige dat nog uit de middeleeuwen stamde. De toren is hoger dan je zou denken, 74 meter. Het gebouw moest dan ook allure uitstralen omdat het ‘t visitekaartje zou worden van de gemeente Berlijn. De gebeeldhouwde terracotta rand rondom is erg fraai en illustreert de geschiedenis van de stad.

Trümmerfrau

Zoals de Poolse dichteres Wislawa Szymborska in een gedicht opmerkte: Na de oorlog / moet iemand opruimen. / Min of meer netjes / wordt het tenslotte niet vanzelf. 38

Neptunusfontein

De vier blote vrouwen rondom hem stellen vier belangrijke Duitse rivieren voor: de Rijn, de Oder, de Weichsel en de Elbe. Je ziet zo waar de toeristen hun handen op leggen als ze hier gefotografeerd worden: op die plekken is het brons helemaal glanzend gepolijst. De fontein is in 1891 gebouwd.

Marienkirche

Gruppe drei

Marienkirche

In de dertiende eeuw bouwde men nog niet zo groot, simpel omdat Berlijn toen nog niet zo groot was. De kerk is niet overdadig van uiterlijk maar binnen zijn er wel een paar bijzonderheden te vinden. Bij de ingang zijn er de steeds meer vervagende fresco’s te zien van de ‘Dodendans’.Ze verbeelden hoe de pest hier 40

vroeger huisgehouden heeft, een ziekte die de dood door steeds van danspartner te wisselen doorgaf. Verder in de kerk is het triptiek bij het altaar de moeite waard en de marmeren beeldhouwwerken die Andreas Schlüter maakte rondom de kansel.

Bahnhof

Ook dit station is fraai gerestaureerd, let ‘ns op het mozaïek van de twee kleuren steentjes. Het station verlaten we via de uitgang Spandauerstraße, daarna heet de straat An der Spandauerbrücke, sla linksaf de Rosenstraße in, de toren van de Marienkirche is dan al te zien. In deze straat passeren we rechts nog een klein parkje met twee kleine maar indrukwekkende beelden. De tegenstelling is groot: de goedmoedige stenen man op het bankje die uitnodigt tot er bij komen zitten versus ‘t monument dat herinnert aan de oorlog. De Hackescher Markt in Berlijn is in enige jaren tijd een hippe buurt voor het welvarende volksdeel geworden. Na de We n d e namen krakers en underg roundartiesten uit alle windstreken er hun intrek. Vervolgens verschenen projectontwikkelaars ten tonele. Zij bouwden er stadspaleisjes, en brachten de hofjes – ontstaan tijdens de Industriële Revolutie – in cultuur. Je kunt er goed Thais eten. En koffie drinken bij Starbucks. Op dinsdag is er een markt voor biologische producten.

Hackesche Höfe

Ze zijn pas na de Wende van 1989 gerestaureerd. In de DDR-tijd werden ze aan hun toenmalige lot overgelaten en dat betekende ernstig verval. Nu zijn ze alle acht weer in volle glorie te bewonderen. Goed beschouwd zijn de hofjes eigenlijk sober gerestaureerd en zijn het enkel de winkels die het geheel een dure uitstraling geven. Er hebben zich allerhande exclusieve eethuisjes gevestigd en ook zijn er enkele designwinkels te vinden, de tegenstelling met vroeger is wel erg groot geworden. Wij komen binnen via hofje zes. Slenter rustig met de ongetwijfeld grote stroom toeristen mee. Hier nog wat losse opmerkelijkheden. In hofje zeven zit warempel een fietsenmaker. Hofje drie is echt een hofje, geen commercie, wat rust, wat groen. Hofje één is het mooist om naar te kijken, omhoog welteverstaan: de kleuren en de vormen van het Jugendstilmozaïek. Dat geeft gelijk de geboortedatum van deze hofjes prijs: begin 20e eeuw. Bij hofje nummer één komen we uit op de Hackescher Markt. 41

Gruppe drei Sophienkirche

Aan deze kerk is in vier verschillende perioden gebouwd. De toren van deze kerk is de enige kerktoren van Berlijn die ongeschonden de oorlog overleefd heeft.

St.Hedwigs krankenhaus

St.Hedwigskrankenhaus

Sophienkirche

het eerste katholieke ziekenhuis van Berlijn, het is rond 1850 gebouwd naar middeleeuws kloosterontwerp

Koppenplatz Als we nog wat verder rechtdoor lopen, komen we op de Koppenplatz. Daar staat net na de speelplek een bronzen monumentje, bestaande uit een tafel met twee stoelen. Een bevroren, stilstaand beeld. Ook dit herinnert aan de weggevoerde joden. Een tekst van de Nobelprijswinnares Nelly Sachs is rondom deze sculptuur te lezen. 42

Sophien-Gips-Höfe

We gaan nu bij nummer 20/21 linksaf de SophienGips-Höfe in, de ingang is een soort onderdoorgang, ‘s avonds opmerkelijk verlicht met rode en blauwe TL buizen. In dit hofje weer de gebruikelijke, prettige combinatie van galerie en horeca, want om de bonmot van Kloos te variëren: ‘Ik hou van kunst, maar ik moet er wel wat te drinken bij hebben’. Links wordt de bezoeker overrompeld door een tekst van zeker

Koppenplatz

Sophien-Gips-Höfe

vier meter hoog, en verderop rechts stemt nog een venijnig citaat van Fluxus-kunstenaar Bazon Brock in de muur tot overweging. ‘Der Tod muss abgeschaft werden, diese verdammte schweinerei muss aufhören. Wer ein Wort von Trostes spricht, ist ein verräter.’ We verlaten het hofje weer via dezelfde route. In de Sophienstraße is gelijk links de ingang van het minder interessante Sophienhof.

‘…O die Wohnungen des Todes Einladend heringerichtet Für den Wirt des Hauses der sonst Gast war O Ihr Finger, Die Eingangerschwelle legend Wie ein Messer zwischen Leben und Tod O Ihr Schorsteine O Ihr Finger Und Israels Leib im Rauch durch die Luft!’

Gruppe drei Kunsthof

Kunsthof

Na de Neue Synagoge volgen er weer allerlei leuke restaurantjes en terrasjes. Dit gedeelte van de OranienburgerstraĂ&#x;e, langs het Monbijoupark is â&#x20AC;&#x2DC;s avonds een tippelzone, kleinschalig geheel passend in de cultuur van deze straat. Het hoort erbij en is niet storend.

beeldengroep

steentje achter, als respectbetoon, als herinnering. Op deze plek was de oudste joodse begraafplaats van de stad. In 1943 is de begraafplaats op last van de Gestapo verwoest. 44

beeldengroep

Na nog geen 50 meter rechts staat er een kleine beeldengroep onder het geboomte. Het herinnert aan de 55.000 joden die zijn weggevoerd via dit stadsdeel naar Auschwitz en Theresienstadt in 1942. De bezoekers aan dit monument laten een

Neue Synagoge

De huidige reconstructie uit 1995 biedt onderdak aan het Centrum Judaicum.We bezoeken de vaste tentoonstelling over de geschiedenis van het gebouw en het daarmee verbonden joodse leven in Berlijn. Ooit stond de synagoge symbool voor het groeiende zelfbewustzijn van de joodse gemeenschap. Voor de bombardementen in 1943 was het de grootste synagoge van Duitsland. Architect Eduard Knoblauch, die de bouw in 1866 voltooide, creëerde een trefpunt voor maar liefst 3.200 gelovigen. Hij bouwde als teken van het groeiende bewustzijn opzettelijk aan de straatkant en niet - zoals gebruikelijk was weggestopt in een binnenhof. De voorzijde van het gebouw is inderdaad prachtig geworden. Bij de ingang is op een steen te lezen dat in de Kristallnacht -9 november 1938- de synagoge in brand werd gestoken door de nazi’s. Snel ingrijpen door een nabije politieagent kon erger voorkomen. Vooral op zonnige dagen is de gouden koepel het bekijken waard, de niet zo brede Oranienburgerstraße maakt het de fotografen hier erg moeilijk. De koepel is van buiten mooier dan van binnen.

Gruppe drei

Op de hoek van de Oranienburgerstraße en de Tucholskystraße, links, staat het Postfuhramt uit 1881. Het gebouw kon meer dan duizend posterijpaarden herbergen, niet alleen op de binnenplaats maar ook op de eerste verdieping: de paarden gingen met de lift. Het heeft niet alleen een mooi dak met fraai koepeltje, kijk omhoog, maar aan de gevel hangen ook de 22 gebeeldhouwde portretten van kopstukken uit de wetenschap en de maatschappij van 100 jaar geleden.

Postfuhramt

Dit hofje, beter: deze aaneenschakeling van hofjes, komt uit op de Auguststraße één van de straten die ten noorden van de Oranienburgerstraße ligt. Het loont de moeite om hier desgewenst van de wandeling af te wijken en in deze 46straten wat nieuwsgierig rond te neuzen.

Heckmannhöfe

Theater Kalkscheune

Overdag is het een van de typisch Mittestraatjes: het begin, Tacheles dus, daarnaast een wat rommelig onduidelijk terrein. Er tegenover is het weer levendig met terrasjes, bakker, kiosk, en daarna wandel je weer in een rustiger, chiquer gedeelte. Wie geïnteresseerd is in Berlijns cabaret, willen we graag wijzen op het Theater Kalkscheune. Gevestigd aan de Johannisstraße 2, vanaf hier twee keer rechts af, achter Tacheles. Op zondagen zijn er bijvoorbeeld al 12 jaar de voorstellingen van Dr. Seltsams Frühschoppen te bezoeken. Zeer de moeite waard.

Tacheles

De gebouwen zijn in 1990 gekraakt, Tacheles genoemd dat is Jiddisch voor ‘de harde waarheid’ en zijn met wisselende bezetting geworden tot wat het nu is: een allegaartje van culturele uitingen: er is een galerie in gevestigd met vaak exposities van sculpturen die industrial te noemen zijn, gothic mag ook. Uiteraard klinkt er in de galerie techno, zeg je Berlijn, dan klinkt er techno. Er is een curieus café, Zapata, een theater, er worden concerten gegeven en er zijn diverse atelierruimtes. Hoewel deze kunstvrijplaats en ontmoetingsplek op speculatiegrond staat, is Tacheles de komende 10 jaar in ieder geval verzekerd van haar bestaan.

Ons Hotel

A& O Hostel Het gebouw is van oorsprong een oude fabriek die in de DDR-tijd nog in gebruik was. Na de Wende is de fabriek door de Treuhand gesloten zoals zo veel fabrieken, en heeft men besloten om het pand niet te gaan slopen, maar om het een andere bestemming te geven. Het hotel heeft een aparte lobby, waar een bar in is geplaatst en waar men biljarten kan. In de buurt is het goed toeven; leuke straatjes met restaurants met terrassen buiten, waar voor betrekkelijk weinig geld gegeten kan worden. Schuin (rechts) tegenover het hotel aan de overkant van de straat is een pinautomaat, waar geld te verkrijgen is.

e i l

l u

n e

s n

i z

n e

e g l a

d p e l e z

e e d v e o t

r e

Peter va n der Zon Johan Gr oenendi jk

j i W

e w