Refugee camp: μια "πόλη" έκτακτης ανάγκης by Kali Kapsali

Refugee camp

μια «πόλη» έκτακτης ανάγκης

τα χωρικά πρότυπα και ο ρόλος του περιβάλλοντος και του ανθρώπινου παράγοντα στη διαμόρφωση του δομημένου χώρου

Καψάλη Καλή

Refugee camp, μια «πόλη» έκτακτης ανάγκης: τα χωρικά πρότυπα και ο ρόλος του περιβάλλοντος και του ανθρώπινου παράγοντα στη διαμόρφωση του δομημένου χώρου

Διάλεξη ΕΜΠ Σεπτέμβριος 2016

Σπουδάστρια: Καψάλη Καλή Επιβλέπων διδάσκων: Μπελαβίλας Νίκος

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή......................................................................3-6

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Βασικοί ορισμοί.................................................................3 1.1.Ο ορισμός «πρόσφυγας............................................................7-10 1.2.Ο ορισμός του « Κέντρου φιλοξενίας» (refugee camp)............................10-12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Θεωρητική προσέγγιση των κέντρων φιλοξενίας....................................12 2.1.Η θεώρηση των camps ως προσωρινές πόλεις.......................................14-15 2.2.Τα camps ως ετεροτοπίες...........................................................15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Διεθνή εγχειρίδια για το σχεδιασμό ενός κέντρου φιλοξενίας..................16-17 3.1.Επιλογή τοποθεσίας του καταυλισμού................................................18 3.2.Γενικές οδηγίες για το σχεδιασμό του master plan..............................18-22 3.3.Στάδια εξέλιξης της ζωής των κέντρων φιλοξενίας...............................22-23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Επιρροές και θεωρητικό πλαίσιο των εγχειριδίων.................................24 4.1.Η φονξιοναλιστική βάση και η επιρροή από τη Μοντέρνα πόλη.....................25-26 4.2.Κατευθύνσεις στη βάση της θεωρίας του Team 10....................................27 4.3.Συσχετισμός με τη σύγχρονη πολεοδομική σκέψη..................................28-29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: Τυπολογία των υφιστάμενων κέντρων φιλοξενίας...................................30 5.1.Camps κάτοψης καθαρού κανάβου..................................................31-32 5.2.Camps καθοριμένα από έναν ισχυρό άξονα............................................32 5.3.Camps οργανικής κάτοψης...........................................................32

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: Μελέτες περιπτώσεων με βάση την τυπολογία......................................33 6.1.Διεθνής εμπειρία..................................................................34 6.1.1.Zataari refugee camp (Ιορδανία)...............................34-37 6.1.2.Kakuma refugee camp (Κένυα)...................................38-40 6.1.3.Yida refugee camp (Νότιο Σουδάν)..............................41-44 6.2.Ελληνική εμπειρία................................................................45 6.2.1.Λίγα λόγια για την υφιστάμενη κατάσταση στην Ελλάδα .........45-46 6.2.2.Μελέτες περιπτώσεων.............................................47 6.2.2.1. Κέντρο Φιλοξενίας στο Χέρσο.........................47-49 6.2.2.2. Καταυλισμός στην Ειδομένη..........................50-52 6.2.2.3. Καταυλισμός στον Πειραιά............................52-54 Συμπεράσματα..............................................................55-58 Βιβλιογραφία..............................................................58-61

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εικόνα 1: Προσφυγόπουλα στην Μυτιλήνη. Πηγή: < http://www.pressenza.com/>

Αφορμή για την παρούσα διάλεξη αποτελεί η σύγχρονη προσφυγική κρίση που βιώνει η Ελλάδα. Ένα τεράστιο προσφυγικό ρεύμα εισήλθε στον ελληνικό χώρο κατά τα έτη 20152016, κυρίως εξαιτίας του συριακού εμφυλίου πολέμου, και μέχρι σήμερα έχει λάβει πολύ μεγάλες διαστάσεις . Μείζον ζήτημα για την Ελλάδα αποτέλεσε για μεγάλο χρονικό διάστημα η παραμονή ή μη των προσφύγων στη χώρα και αν ναι, ο τρόπος και τόπος παραμονής τους. Η όλο και αυξανόμενη προσέλευση προσφύγων στο πέρασμα του χρόνου κατέστησε απαραίτητη την εύρεση άμεσης στεγαστικής λύσης για τους χιλιάδες αυτούς ανθρώπους.

είναι κι από τα μακροβιότερα, μονιμοποιούνται και εξελίσσονται σε μια μορφή τύπου πόλης μετά από μερικά χρόνια. Έτσι, διαπιστώνοντας ότι η συγκεκριμένη πρακτική στέγασης είναι αρκετά διαδομένη έχει ενδιαφέρον να μελετήσει κανείς πώς μια τέτοια «εναλλακτική πόλη», αν θα μπορούσε να χαρακτηρίσει κανείς έτσι ένα camp, δημιουργείται. Για ποιους ακριβώς, από ποιους και κάτω από ποιες συνθήκες; Θεωρώντας τα κανείς ως μια πόλη ή έναν οικισμό και μάλιστα τη στιγμή της δημιουργίας τους, παρουσιάζει ενδιαφέρον να μελετηθεί το δομημένο περιβάλλον τους.

Έτσι, εμφανίστηκε στην Ελλάδα, από το καλοκαίρι του 2015 και σε μεγάλη κλίμακα από τον Μάρτιο του 2016, μια νέα μορφή στέγασης, τα κέντρα φιλοξενίας (ή αλλιώς refugee camps σε παγκόσμια ορολογία). Τα κέντρα φιλοξενίας προσφύγων άρχισαν να εμφανίζονται και να εξαπλώνονται σε πολλές περιοχές, ακόμα και να δημιουργούνται αυτοσχέδια. Επομένως, γεννήθηκαν ερωτήματα σχετικά με τον τρόπο δημιουργίας και τα χαρακτηριστικά μιας τέτοιας δομής.

Ερωτήματα αποτελούν το πώς γεννιούνται τα κέντρα φιλοξενίας, ποια είναι η αρχική μορφή και δομή τους, με ποιες αρχές σχεδιάζονται, πώς εξελίσσονται μέσα στο χρόνο. Παρατηρώντας τα κανείς από ψηλά άλλοτε θυμίζουν μια αρχετυπική δομή ρωμαϊκού στρατοπέδου και άλλοτε μια άναρχη δομή. Ποιοι είναι οι παράγοντες που επηρεάζουν τη δομή αυτή; Συμφωνεί ο πρότυπος σχεδιασμός με τη μορφή που αποκτούν μακροπρόθεσμα; Οποιαδήποτε και αν είναι η μορφή, παρά το χαμηλό επίπεδο ζωής και τα ελάχιστα μέσα που παρέχονται, οι κάτοικοι των camps προσπαθούν όχι απλά να επιβιώσουν, αλλά και να αναπαράγουν την κανονικότητα μιας φυσιολογικής ζωής αναπτύσσοντας διάφορες δραστηριότητες και μεταβάλλοντας το χώρο ανάλογα με τις ανάγκες, ώστε να λειτουργήσει ως ένας κανονικός οικισμός. Πώς οι δραστηριότητες αυτές μπορούν να επηρεάσουν το χώρο;

Με μια μικρή έρευνα διαπιστώνει κανείς ότι αν και οι δομές αυτές εμφανίστηκαν σχετικά πρόσφατα στη χώρα μας, τα camps χρησιμοποιούνται ως στεγαστική λύση παγκοσμίως εδώ και αρκετές δεκαετίες. Ένα κέντρο φιλοξενίας αποτελεί έναν εναλλακτικό προσωρινό τρόπο κατοίκησης, αν και συχνά αμφιλεγόμενο, που λύνει άμεσα το πρόβλημα στέγης για ένα σημαντικό αριθμό ανθρώπων. Μάλιστα, μερικά από αυτά, και ειδικότερα αυτά που βρίσκονται σε χώρες της Νότιας Ασίας, τα οποία

Θέτοντας

όλα τα παραπάνω ζητήματα και

θεωρώντας τα κέντρα φιλοξενίας ως πόλεις στη γένεσή τους, έχει αξία να τα εξετάσει κανείς από πολεοδομική σκοπιά και να διερευνήσει το πώς προβλέπεται να σχεδιαστούν, τη θεωρία της πόλης πίσω από τις αρχές σχεδιασμού τους, τη μορφή των υφιστάμενων δομών και εν τέλει αν οι υφιστάμενες δομές συμβαδίζουν με τη θεωρία ή ποιοι άλλοι παράγοντες επηρεάζουν τη μορφή τους. Τα συμπεράσματα από την έρευνα αυτή είναι δυνατόν να έχουν σημασία όχι μόνο για τα κέντρα φιλοξενίας αυτά καθ’ αυτά, αλλά να παράγουν ευρύτερα συμπεράσματα για το ανθρώπινο «κατοικείν».

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΒΑΣΙΚΟΙ ΟΡΙΣΜΟΙ 6

Αρχικά, είναι χρήσιμο να γίνει αποσαφήνιση των όρων που χρησιμοποιούνται στο κείμενο, δηλαδή του πρόσφυγα και του κέντρου φιλοξενίας προσφύγων.

1.1.Ο

θρωπος που αναγκάζεται να εγκαταλείψει την πατρίδα του εξαιτίας δικαιολογημένου φόβου δίωξης για λόγους φυλής, θρησκείας, εθνικότητας, συμμετοχής σε ορισμένη κοινωνική ομάδα ή λόγω πολιτικών πεποιθήσεων και επιπλέον, αδυνατεί ή δεν επιθυμεί να εξασφαλίσει προστασία από τη χώρα του. Συνήθως, στο δεύτερο μισό του 20ού και στις αρχές 21ού αιώνα η αδυναμία εξασφαλίσεως προστασίας οφείλεται στον πόλεμο.

ορισμός «πρόσφυγας»

Παρότι υπάρχει εκτενής και έντονη διεθνής συζήτηση για τη διαφορά πρόσφυγα και μετανάστη, εδώ θα χρησιμοποιηθεί αποκλειστικά ο όρος πρόσφυγας, καθώς θεωρούμε ότι στη συγκυρία των τελευταίων χρόνων, είναι ιδιαίτερα δυσδιάκριτη η διαφορά σε ότι αφορά τους πληθυσμούς οι οποίοι συρρέουν προς την Ευρώπη προερχόμενοι κυρίως από τη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική.

Εφόσον οι άνθρωποι αυτοί δεν απολαμβάνουν πλέον την προστασία της χώρας τους, το ρόλο αυτό υποχρεούται να αναλάβει η διεθνής κοινότητα και οι χώρες υποδοχής, οι οποίες τους παραχωρούν άσυλο και προσπαθούν να βρουν τρόπους να τους βοηθήσουν να ξαναρχίσουν τη ζωή τους, είτε μέσω του εθελοντικού επαναπατρισμού στις χώρες καταγωγής τους είτε, εάν αυτό είναι δυνατό, μέσω της μετεγκατάστασης σε χώρες υποδοχής ή σε άλλες τρίτες χώρες.

Καθημερινά άνθρωποι αποφασίζουν να εγκαταλείψουν τις πατρίδες τους, πολλοί λόγω του φόβου για τη ζωή τους και άλλοι εξαιτίας της κοινωνικής και οικονομικής κατάστασής τους και της εξαθλιωμένης ζωής στη χώρα προέλευσής τους. Η εισροή και η μετακίνηση των ανθρώπων αυτών είναι τόσο μεγάλη και ανεξέλεγκτη που είναι δύσκολο πλέον να προσδιοριστεί ένας ακριβής αριθμός. Ανάμεσα σε αυτούς κάποιοι ορίζονται ως πρόσφυγες και κάποιοι ως μετανάστες. Κοινό δικαίωμα και των δύο ομάδων είναι το δικαίωμα στην ελευθερία.

Οι μετανάστες ωθούνται από τη φτώχεια και την ανέχεια να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους προς αναζήτηση καλύτερων συνθηκών διαβίωσης χωρίς, ωστόσο, να έχουν δικαίωμα ασύλου. Ο ΟΗΕ ορίζει ότι μετανάστες είναι όσοι έλαβαν ελεύθερα την απόφαση να μεταναστεύσουν, για λόγους δικούς τους και χωρίς την παρέμβαση ενός εξωτερικού, αναγκαστικού παράγοντα.

Σύμφωνα με τη Διεθνή Σύμβαση της Γενεύης του 19511 πρόσφυγας ορίζεται κάθε άν1.Διεθνής Σύμβαση της Γενεύης, 1951. Διαθέσιμο στο: <https://www.unhcr.gr/fileadmin/Greece/General/ Geneva1951faq.pdf> (τελευταία ανάκτηση: 7 Σεπτέμβριου 2016)

Η σύγχυση ανάμεσα στους όρους του πρόσφυγα και του μετανάστη είναι, ωστόσο, συνήθης καθώς και οι δύο κατηγορίες χρησιμοποιούν τα ίδια μέσα και τις ίδιες οδούς για να μετακινηθούν από τη μια χώρα στην άλλη.

Εικόνα 2: Χάρτης παγκόσμιου προσφυγικού ρεύματος το έτος 1975. Πηγή:<http://www. therefugeeproject.org/>

Εικόνα 3: Χάρτης παγκόσμιου προσφυγικού ρεύματος το έτος 2015. Πηγή:<http://www. therefugeeproject.org/>

Η διαφορά είναι πως οι μεν δεν μπορούν να επιστρέψουν με ασφάλεια στη χώρα τους, ενώ οι δε έχουν εν δυνάμει αυτή τη δυνατότητα. Ωστόσο, πολλές φορές το κριτήριο αυτό δε μπορεί να γίνει διακριτό με ευκολία. Αποτελεί γεγονός, πάντως, πως τόσο ο πόλεμος όσο και η οικονομική εξαθλίωση και η ανέχεια αποτελούν μορφές βίας ενάντια στον άνθρωπο και προκαλούν την ίδια ανασφάλεια και τον ίδιο φόβο σε αυτούς που τα βιώνουν. Ο πόλεμος με έναν βίαιο άμεσο τρόπο, η οικονομική εξαθλίωση με μία μακρά αστάθεια και ανέχεια.

σία, Λιβύη). Έτσι, την τελευταία δεκαετία έχει δημιουργηθεί ένα τεράστιο νέο προσφυγικό ρεύμα, το οποίο εκτείνεται και στις ευρωπαϊκές χώρες, και έχει καταστήσει την κρίση αυτή ακόμα μεγαλύτερη. Το χωρικό του αποτύπωμα και στην Ελλάδα είναι εμφανές, καθώς από τη χώρα διήλθαν περισσότεροι από 1.000.000 πρόσφυγες το 2015-2016, εκ των οποίων 57.000 περίπου παραμένουν σήμερα στη χώρα μας3, στην οποία για αυτόν ακριβώς τον λόγο έχουν δημιουργηθεί πολλά κέντρα φιλοξενίας σύμφωνα με τα παγκόσμια πρότυπα, στα οποία καταφεύγει μεγάλος αριθμός των ανθρώπων αυτών.

Η προσφυγική μετανάστευση έχει εξαπλωθεί και έχει αυξηθεί ραγδαία τις τελευταίες δεκαετίες. Από τους χάρτες2 φαίνεται πως ενώ το 1975 ο αριθμός των προσφύγων ανερχόταν στα 2.7 εκατομμύρια εντοπισμένος κυρίως στην Αφρική και εν μέρει στην Ευρώπη (πρόσφυγες με προέλευση κυρίως από Αγκόλα, Γκινέα και Ρουάντα), ο αριθμός αυτός, το 2015, έχει εκτοξευθεί στα 15.6 εκατομμύρια (πρόσφυγες με προέλευση κυρίως από Συρία, Αφγανιστάν και Σομαλία) με εξάπλωση σε Αφρική, Ασία, Ευρώπη και Αμερική. Το χωρικό αποτύπωμα της προσφυγικής και ανθρωπιστικής κρίσης έχει γίνει ιδιαίτερα έντονο, κυρίως λόγω των πολεμικών συρράξεων στη Συρία και ευρύτερα της κρίσης της Μέσης Ανατολής (Ιράκ, Αφγανιστάν), αλλά και λόγω της Αραβικής Άνοιξης (Τυνη-

2.στοιχεία από το χάρτη the refugee project. Διαθέσιμο στο <http://www.therefugeeproject.org/> (τελευταία ανάκτηση: 7 Σεπτεμβρίου 2016)

3.< http://data.unhcr.org/mediterranean/country. php?id=83 >( τελευταία ανάκτηση: 7 Σεπτεμβρίου 2016)

1.2.Ο

πάνω από 60 χώρες 5. Τα παιδιά και οι γυναίκες απαρτίζουν την πλειοψηφία των κατοίκων των κέντρων αυτών.

ορισμός του «Κέντρου φιλοξενίας» (refugee camp)

Σύμφωνα με στατιστική μελέτη της Ύπατης Αρμοστείας του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών του 20114, από τους 10.4 εκατομμύρια αναγνωρισμένους πρόσφυγες, ο τύπος στέγασης είναι γνωστός μόνο για τα 7.7 εκατομμύρια από αυτούς. Το 56% έχει ιδιωτική στέγαση, το 10% ζει σε κοινόβια ή καταφύγια, ενώ ο 34% διαμένει σε κέντρα φιλοξενίας.

Τα κέντρα φιλοξενίας αντιμετωπίζονται από το κράτος που δέχεται τους πρόσφυγες και τις διεθνείς οργανώσεις ως δομή σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης και σχεδιάζονται όσο το δυνατόν ταχύτερα κα οικονομικότερα ώστε να φιλοξενήσουν προσωρινά τον μεγαλύτερο δυνατό αριθμό προσφύγων. Μέσα σε αυτά είναι δυνατή η γρήγορη και αποτελεσματική παροχή αγαθών και υπηρεσιών (προστασία, σίτιση, στέγαση, υγιεινή, παροχές υγείας, εκπαίδευση) και είναι εύκολη η επικοινωνία μεταξύ των προσφύγων. Εδώ πρέπει να τονιστεί ότι σχεδιάζονται έτσι ώστε να έχουν ημερομηνία λήξης, καθώς δεν είναι επιθυμητή η εξέλιξή τους σε κανονικές πόλεις.6

Όσον αφορά στα κέντρα φιλοξενίας, οι άτυπες αυτές πολεοδομικές δομές δεν δημιουργούνται πλέον μόνο στις χώρες του Νότου, αλλά ένα νέο κύμα του φαινομένου αυτού έχει εξαπλωθεί ήδη και στον ευρωπαϊκό χώρο καθιστώντας μια νέα μορφή πολεοδομικής ανάπτυξης «από κάτω» και «εκ των ενόντων». Πιο πρόσφατο και κοντινό παράδειγμα αποτελεί αυτό της Ελλάδας.

Ωστόσο, αν και ένα κέντρο φιλοξενίας θεωρείται προσωρινή κατάσταση, σε πολλές περιπτώσεις η διάρκεια ζωής του είναι πολύ μεγαλύτερη από την προβλεπόμενη. Σύμφωνα με εκτιμήσεις του ΟΗΕ (UN) η μέση διάρκεια λειτουργίας ενός προσφυγικού καταυλισμού στο διεθνή χώρο αυξήθηκε από τα 9 στα 17 χρόνια από το 1993 ως το 2003, παρατηρείται δηλαδή σχεδόν ένας χρόνος αύξηση ανά έτος7. Καθώς οι πολεμικές συγκρούσεις παρατείνονται για όλο και μεγαλύτερο χρονικό διάστη-

Ένας προσφυγικός καταυλισμός δημιουργείται και τροφοδοτείται από το κράτος που φιλοξενεί, από διεθνείς οργανισμούς όπως η Ύπατη Αρμοστεία (UNHCR) και από μη κυβερνητικές οργανώσεις (ΝGO). Αποτελεί ένα προσωρινό καταφύγιο για ανθρώπους που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους και κύριος στόχος δημιουργίας του είναι να καλύψει προσωρινά τις βασικές ανάγκες των ανθρώπων αυτών. Οι αριθμοί δείχνουν πως υπάρχουν πάνω από 1000 κέντρα φιλοξενίας σε

4. UNCHR, Refugee status determination, 2012. Διαθέσιμο στο: < http://www.unhcr.org/52a722559 > (τελευταία ανάκτηση: 7 Σεπτεμβρίου 2016)

5.M. Herz, Refugee camps or ideal cities in dust and dirt, Ruby Press, 2008, σ. 278-279 6.A. Stevenson and R. Sutton, ‘’There’s no place like a refugee camp’’, Refuge, 2011, σ. 139 7. UNCHR, Protracted refugee situations: the search for practical solutions, 2006. Διαθέσιμο στο: < http://www.unhcr.org/4444afcb0 > (τελευταία ανάκτηση: 7 Σεπτεμβρίου 2016)

Εικόνα 4: Παγκόσμιος χάρτης κέντρων φιλοξενίας. Πηγή: M. Herz, Refugee camps or ideal cities in dust and dirt

μα, ο γρήγορος και άμεσος επαναπατρισμόςτων προσφύγων φαντάζει όλο και πιο αδύνατος. Η συνεχής αύξηση της ζωής ενός προσφυγικού καταυλισμού (εκτιμάται μέση αύξηση 4% το χρόνο) τον καθιστά συνήθως διπλάσιο σε μέγεθος μέσα σε 17 χρόνια, ενώ, επίσης, συνήθως δεν παραχωρείται επιπλέον γη για την εξάπλωσή του.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΚΕΝΤΡΩΝ ΦΙΛΟΞΕΝΙΑΣ

Εικόνα 5: Domiz refugee camp, Refugee Republic since 2012. Πηγή: < http://refugeerepublic.submarinechannel.com/>

2.1.Η

ίδιους τους κατοίκους του.

θεώρηση των camps ως προσωρινές πόλεις

Καθώς, οι κάτοικοι των κέντρων φιλοξενίας τείνουν να διαμένουν πολύ μεγαλύτερο διάστημα από αυτό που αρχικά προβλεπόταν βρίσκουν τρόπους ώστε να προσαρμόσουν τις καθημερινές συνήθειες, τις ανάγκες τους και τον τρόπο ζωής τους στο χώρο που τους προσφέρεται,9 ο οποίος εκείνη ακριβώς τη στιγμή αποκτά νόημα, καθώς μετατρέπεται στο σκηνικό δράσης της ζωής τους, εφόσον οι πολεοδομικές πρακτικές δεν μπορούν να έχουν αποτέλεσμα από μόνες τους. Άλλωστε, στην αρχή της επεξεργασίας τους, οι ιδέες και οι θεωρίες μπορούν να εξελιχθούν παράλληλα με την αστική πραγματικότητα μόνο μέσω της άσκησης της κοινωνικής πρακτικής του αστικού συνόλου. Τα δικαιώματα του ατόμου, που ασκούνται μέσω της πίεσης της μάζας στο κέντρο των κοινωνικών δυνάμεων, εμφανίζονται. Δικαιώματα στη στέγη, την υγεία, την εκπαίδευση, την εργασία.10 Ακόμα και αν το camp είναι προσωρινό, η δυναμική μεταξύ των κατοίκων και του περιβάλλοντος είναι εμφανής και διαμορφώνει συμπεριφορές.

Σε αρκετές περιπτώσεις κρίνοντας από την τάξη μεγέθους και τη διάρκεια ζωής τους, μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τους προσφυγικούς καταυλισμούς ως προσωρινές πόλεις. Αποτελούν αποκομμένους τόπους, που στερούνται τη σύνδεση με το χωρικό περιβάλλον τους και προσφέρουν χαμηλό επίπεδο ζωής στους κατοίκους τους, ωστόσο, θα μπορούσαμε να τους αντιληφθούμε ως αυτόνομες πόλεις διότι διαθέτουν κοινωνικές δομές και οικονομικές δραστηριότητες όπως και οι κανονικές πόλεις.8 Άλλωστε, μια σύγκριση της κλίμακας ανάμεσα σε διαδεδομένες αστικές δομές και τις δομές που προτείνουν τα εγχειρίδια της UNHCR για κατοίκηση έκτακτης ανάγκης δείχνουν ξεκάθαρα ότι οι εργασίες σε ένα κέντρο φιλοξενίας εκτελούνται σε αστική κλίμακα. Θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως εφήμερες πόλεις που τείνουν να μετατραπούν σε μόνιμες. Αποτελούν παραδείγματα πρόχειρης αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας έκτακτης ανάγκης. Δεδομένου ότι η διάρκεια ζωής των κέντρων φιλοξενίας είναι αρκετά μεγάλη στις περισσότερες περιπτώσεις και ο σχεδιασμός τους, από κάποια στιγμή και ύστερα, αφήνεται στα χέρια των προσφύγων, οι οποίοι μεταλλάσσουν το χώρο ανάλογα με τις προσλαμβάνουσες και τις ανάγκες τους, παρουσιάζει ενδιαφέρον να μελετηθεί πώς ένας πρότυπος σχεδιασμός σύμφωνα με τις παγκόσμιες οδηγίες εξελίσσεται και παραλλάσσεται από τους 8.M. Agier, Between War and City: Towards an Urban Anthropology of Refugee Camps, Ethnography, 2002, σ. 320

Επομένως, παρατηρώντας και εξετάζοντας κανείς το χωρικό αποτύπωμά τους μπορεί να καταλήξει σε κάποια ευρύτερα συμπεράσματα για την ανταπόκριση των ανθρώπων στα πολεοδομικά πρότυπα και τη χωρική οργάνωση των κοινωνικών ομάδων, καθώς πρόκειται, εν τέλει, για μια μορφή πόλης τη στιγμή ακριβώς

9.A. Stevenson and R. Sutton, ‘’There’s no place like a refugee camp’’, Refuge, 2011, σ. 139 10.H. Lefebvre, Writing on cities, Blackwell Publishers, 1996, σ. 147-159

της δημιουργίας της.

2.2.Τα

παραλλαγές των αξιών, των κοινωνικών σχέσεων και των δράσεων αυτών. Οι προσφυγικοί αυτοί καταυλισμοί αποτελούν τόπους μετάβασης όπου τα πάντα βρίσκονται υπό επεξεργασία και πλάθονται με το χρόνο.13 Είναι μια μεταβατική ζώνη τόπου και χρόνου, η οποία είτε θα εξαφανισθεί μετά την αποχώρηση ή τον επαναπατρισμό των προσφύγων είτε θα παγιωθεί.

camps ως ετεροτοπίες

Τα κέντα φιλοξενίας αποτελούν χώρους σε αποσύνδεση με το ευρύτερο περιβάλλον, όπου η ζωή και η καθημερινότητα μοιάζουν να κυλούν με ένα τρόπο διαφορετικό από τον κανονικό.11 Φαίνεται σαν να αποτελούν ένα χώρο όπου οι διατάξεις της κοινωνίας απλά αναπαρίστανται σε ένα είδος αναδιάταξης. Είναι χώροι που στεγάζουν το έτερο, τόποι απόκλισης.12 Οι ρυθμοί της ζωής και ο χρόνος μέσα σε ένα camp κυλούν διαφορετικά από ότι στην υπόλοιπη κοινωνία. Οι πρόσφυγες βρίσκονται σε μια κατάσταση προσαρμογής στα νέα χωρικά και κοινωνικά δεδομένα, ενώ στο αποκομμένο περιβάλλον τους η ζωή κυλά κανονικά. Το κέντρα φιλοξενίας και η κοινωνία λειτουργούν παράλληλα, χωρίς ποτέ να συναντηθούν χωρικά, ωστόσο, τα camps εξαρτώνται άμεσα από την κοινωνία όσον αφορά τις απαραίτητες παροχές. Σε αυτούς τους ετεροτοπικούς χώρους υλοποιούνται με ακρίβεια οι αρχές και οι αξίες της υπάρχουσας κοινωνίας. Στα πλαίσια , όμως, του camp, το οποίο προσπαθεί να μιμηθεί την κανονικότητα μιας φυσιολογικής ζωής, μπορούν να αναπτυχθούν 11. M. Herz, Refugee Camps or Ideal Cities in Dust and Dirt, Ruby Press, 2008, σ. 276 12. M. Foucault , ‘’ Άλλοι χώροι [Ετεροτοπίες]’’, Διάλεξη στoν κύκλο Αρχιτεκτονικών Ερευνών, 1967, σ. 422

13. Σ. Σταυρίδης , Οι χώροι της ουτοπίας με την ετεροτοπία: Στο κατώφλι της σχέσης με το διαφορετικό, Εκδόσεις Στάχυ, 1998, σ. 57

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Εικόνα 6: Εξώφυλλα εγχειριδίων

ΔΙΕΘΝΗ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΕΝΟΣ ΚΕΝΤΡΟΥ ΦΙΛΟΞΕΝΙΑΣ

Τα κέντρα φιλοξενίας θεωρούνται μια προσωρινή λύση εγκατάστασης των προσφύγων μέχρι να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Κύριο ζήτημα είναι να στηθούν εύκολα και γρήγορα διασφαλίζοντας την πρόσβαση στο νερό, την διατήρηση της υγιεινής και την ασφάλεια.

καταυλισμούς στους οποίους είχαν εργαστεί και το περιεχόμενό του βασιζόταν στη μελέτη και ανάλυση προσφυγικών οικισμών που δημιουργήθηκαν μεταξύ 1971 και 1977 (Ινδία, Νικαράγουα, Ονδούρα).17 Τα εγχειρίδια αυτά περιλαμβάνουν οδηγίες για τη γενική διαχείριση των camps, των εργασιών μέσα σε αυτά και της οργάνωσης παροχής αγαθών και υπηρεσιών στους πρόσφυγες. Μέσα στο πλαίσιο αυτό, αφιερώνεται και ένα μέρος στο χωρικό σχεδιασμό τους.

Το τυπικό μοντέλο ενός κέντρου φιλοξενίας βασίζεται στη σκέψη πως τα ανθρώπινα δικαιώματα και οι ανθρώπινες ανάγκες είναι ισάξιες και όμοιες σε όλο τον κόσμο και άρα η θεμελιώδης σχεδιαστική προσέγγιση χαρακτηρίζεται από ουδετερότητα και μπορεί να εφαρμοστεί παγκοσμίως.14 Υπάρχουν αρκετά εγχειρίδια και δημοσιεύσεις που αφορούν τον τρόπο που «κατασκευάζεται» ένα κέντρο φιλοξενίας. Οι κυριότεροι είναι ο επίσημος οδηγός της UNHCR “Handbook for emergencies”,15 ο οποίος εκδόθηκε το 1978 και κυκλοφόρησε σε ανανεωμένη έκδοση το 1981 και το 2007 και το “Camp Management Toolkit”16 του Νορβηγικού Συμβουλίου Προσφύγων, το οποίο εκδόθηκε το 2004 και ανανεώθηκε το 2008 και το 2015. Το πρώτο εγχειρίδιο αρχικά προέκυψε από αναφορές στην UNHCR του Fred Cuny και της ομάδας του Intertect, ύστερα από εργασίες σε 14.M. Herz, Refugee Camps or Ideal Cities in Dust and Dirt, Ruby Press, 2008, σ. 283 15 UNHCR , Handbook for emergencies, Geneva, First, second and third Edition, 1978,1981, 2007 16 NRC, Camp Management Toolkit, International Organization for Migration (IOM), Norwegian Refugee Council (NRC) and UN Refugee Agency, first, second and third edition, 2005,2008, 2015

17.P. Grbac, ‘’Civitas, polis, and urbs, Reimagining the refugee camp as the city’’, Oxford, 2013, σ. 14

3.1.Επιλογή καταυλισμού

3.2.Γενικές

τοποθεσίας του

οδηγίες για το σχεδιασμό του master plan

Ως προς τον σχεδιασμό, και συνοψίζοντας το περιεχόμενο των εγχειριδίων, αρχικά, το πρώτο βήμα για το στήσιμο ενός κέντρου φιλοξενίας αποτελεί η επιλογή τοποθεσίας, βασικά κριτήρια για την οποία είναι η παροχή νερού, η προσβασιμότητα, το κλίμα και η τοπογραφία της περιοχής.18 Στην πράξη, βασικό κριτήριο επιλογής της τοποθεσίας είναι η δυνατότητα παροχής μιας συγκεκριμένης ποσότητας νερού ανά έτος. Μια ακόμη παράμετρος που αναφέρεται είναι η τοποθέτηση του camp τουλάχιστον 50 χμ μακριά από τα εκάστοτε σύνορα.19 Γενικά, προτείνεται οι καταυλισμοί να τοποθετούνται μακριά από τα αστικά κέντρα τόσο για την τήρηση ασφάλειας και υγιεινής, όσο και για την αποφυγή συγκρούσεων, αλλά και για την αποφυγή εμπλοκής των προσφύγων με την τοπική κοινωνία. Βέβαια, στα εγχειρίδια γίνεται ελάχιστη αναφορά στη σχέση του camp με το περιβάλλον του.

Ως προς τον σχεδιασμό, η κυριότερη μέθοδος που αναφέρεται στα εγχειρίδια είναι αυτή του “community module”, την οποία ανέπτυξε ο Fred Cuny. Σύμφωνα με αυτή, η ιεραρχία του χώρου είναι η εξής. Ένα σύνολο 16 οικογενειών αποτελούν μια κοινότητα, 16 κοινότητες αποτελούν ένα τετράγωνο, 4 τετράγωνα αποτελούν έναν τομέα και 4 τομείς σχηματίζουν ένα τυπικό κέντρο φιλοξενίας. Ο σχεδιασμός, δηλαδή, ξεκινάει από κάτω προς τα πάνω στη λογική καταφύγιο/κοινότητα/τετράγωνο/τομέας/καταυλισμός. Ο ιδανικός πληθυσμός είναι 20.000 πρόσφυγες, στον καθένα από τους οποίους αντιστοιχούν 30-45 τ.μ. Ο πληθυσμός οργανώνεται πολλές φορές σύμφωνα και με την προέλευση των προσφύγων. Άνθρωποι που προέρχονται από παρόμοιο τόπο, με παρόμοια θρησκεία και πολιτισμό διαμένουν στις ίδιες κοινότητες. Έτσι, οι κοινότητες αντιστοιχούν κατά μία έννοια με τις γειτονιές μιας πόλης. Επιπλέον, αναφέρεται πως είναι χρήσιμο κάθε οικογένεια να έχει ένα

Αφού πραγματοποιηθεί η επιλογή της τοποθεσίας, οι πρόσφυγες καταμετρούνται και γίνεται διανομή των οικοπέδων στις οικογένειες.

18. N. Birkeland et al.., Camp Management Toolkit, NRC, 2004, σ.30-44 19. UNCHR, Camp planning standards (planned settlements). Διαθέσιμο στο: <https://emergency.unhcr.org/entry/45582/camp-planning-standards-planned-settlements > (τελευταία ανάκτηση: 7 Σεπτεμβρίου 2016)

Εικόνα 7: Διάγραμμα που απεικονίζει τη λογική καταφύγιο/κοινότητα/τετράγωνο/τομέας/καταυλισμός

μικρό κήπο λαχανικών μέσα στο οικόπεδό της.

τις λειτουργίες της υγιεινής και της εκπαίδευσης. Σε μια κοινότητα οι μακρύτερες πλευρές του οικοπέδου χρησιμοποιούνται αποκλειστικά για στέγαση, ενώ στη μια μικρότερη βρίσκεται μια περιοχή συλλογής απορριμμάτων, ενώ στην απέναντι πλευρά είναι τοποθετημένοι οι χώροι υγιεινής. Στο κέντρο κάθε κοινότητας βρίσκεται ένας ανοιχτός δημόσιος χώρος 41x15 μέτρων, το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό του οποίου είναι το κοινόχρηστο στοιχείο παροχής νερού.

Ο σχεδιασμός γίνεται με κέντρο την οικογένεια και όχι το άτομο και δεν υπάρχει καμία πρόβλεψη για τα άτομα ως μονάδες. Η γενική κάτοψη του πρότυπου καταυλισμού καταλαμβάνει μια ορθογώνια έκταση 50x40 μέτρων υπό τη σχεδιαστική φιλοσοφία του ορθοκανονικού κανάβου και του δικτύου. Η σχεδιαστική αυτή κατεύθυνση οργανώνει τα στοιχεία υποδομής, όπως τους δρόμους και την παροχή ηλεκτρικής ενέργειας, σε διάταξη τετράγωνων οικοπέδων. Αυτή η μέθοδος σχεδιασμού είναι αποτελεσματική για τη μεγιστοποίηση του χώρου, την τάξη και την ασφάλεια, αλλά όχι τόσο αποτελεσματική για την εξυπηρέτηση προσωπικών αναγκών. Ορισμένες εγκαταστάσεις τοποθετούνται στην κεντρική θέση (γραφεία, υγειονομική περίθαλψη, αποθήκες, αγορά, κοινοτικά κέντρα) ή στην είσοδο του καταυλισμού, ενώ η λειτουργία της στέγασης είναι αποκεντρωμένη και διασπείρεται σε όλο το χώρο του καταυλισμού μαζί με

Στη σχεδιαστική αυτή προσέγγιση υπάρχουν τρεις εναλλακτικές ως προς το σχεδιασμό ενός τετραγώνου. Η πρώτη εναλλακτική είναι το “hollow square plan”, όπου τα καταλύματα τοποθετούνται έτσι ώστε να σχηματίζουν ένα κοινό κέντρο. Η άλλη εναλλακτική “staggered square plan” είναι η τοποθέτηση των καταλυμάτων εναλλασσόμενα με τέτοιο τρόπο ώστε να σχηματίζουν μικρούς ιδιωτικούς δρόμους. Τέλος, μια ακόμα μέθοδος είναι η “community road plan”, δηλαδή η τοποθέτηση των καταλυμάτων με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι πρόσωπο το ένα στο άλλο και να έχουν κοινόχρηστο έναν δρόμο που παράλληλα τα χωρίζει.20 Εκτός από την παραπάνω προσέγγιση, μια άλλη μέθοδος που εκφράστηκε αργότερα στον οδηγό “Engineering in Emergencies”21 που

20.Τ. Corsellis and Α. Vitale, Τransitional settlement displaced population, Cambridge, 2005, σ. 390-391 21.J. Davis and R. Lambert, Engineering in emergencies, A practical guide for relief workers,2005,published in association with ReadR

εκδόθηκε το 2005, αποτελεί μια προσέγγιση τύπου δενδροειδούς οργάνωσης που καθορίζει μια ιεράρχηση οδών που προσδιορίζονται από τα διαφορετικού μεγέθους και σχήματος κλαδιά ενός δέντρου που εύκολα προσαρμόζονται σε μια ακανόνιστη τοπογραφία. Οι κοινόχρηστοι χώροι βρίσκονται στο κέντρο του ακτινωτού οδικού δικτύου, ενώ οι υπόλοιπες λειτουργίες διακλαδώνονται σε όλον τον υπόλοιπο χώρο. Ο κύριος στόχος είναι ο σεβασμός προς την ιδιωτικότητα με τη δημιουργία ιδιωτικών χώρων και παράλληλα , με την ενθάρρυνση κοινών δραστηριοτήτων και , τέλος, με την ενίσχυση των σχέσεων μεταξύ των κατοίκων. Η πίσω πλευρά του κάθε οικοπέδου έχει μέτωπο την άλλη δημιουργώντας ιδιωτικότητα και ασφάλεια, ενώ η μπροστινή πλευρά έχει μέτωπο είτε σε ένα αδιέξοδο είτε σε ένα δευτερεύοντα δρόμο που πλαταίνει δημιουργώντας κοινόχρηστους χώρους.22

σχεδιασμό από κάτω προς τα πάνω με στόχο την επικοινωνία των κατοίκων και των αρωγών ώστε να γίνει αντιληπτή η κουλτούρα και η κοινωνική δομή των πρώτων, στοιχεία τα οποία επηρεάζουν άμεσα το layout του κέντρου φιλοξενίας.

Τα εγχειρίδια, εκτός από τις σχεδιαστικές προσεγγίσεις που προτείνουν, παραδόξως, αποθαρρύνουν παράλληλα το σχεδιασμό ενός άκαμπτου πλέγματος που δε θα είναι λειτουργικό για την οργάνωση και θα είναι αμετάβλητο απέναντι στις συνεχείς αλλαγές που πραγματοποιούνται κατά τη διάρκεια της ζωής ενός camp. Εκτός αυτού, προτείνουν ως βέλτιστη στεγαστική λύση, όχι τις σκηνές και τα containers, αλλά την κατασκευή καταλυμάτων από τους ίδιους τους κατοίκους με τα εκάστοτε τοπικά υλικά. Γενικά, ενθαρρύνουν την ενεργή συμμετοχή των κατοίκων στο σχεδιασμό, όπου αυτό είναι δυνατό, και το 22 Τ. Corsellis and Α. Vitale, Τransitional settlement displaced population, Cambridge, 2005, σ. 384

Εικόνα 8: grid vs cluster planning. Πηγή: Davis and R. Lambert, Engineering in emergencies, A practical guide for relief workers

Εικόνα 9: Πρότυπη κάτοψη κέντρου φιλοξενίας σύμφωνα με τους Davis και Lambert

Εικόνα 10: Από πάνω προς τα κάτω hollow square plan,staggered square plan, community road plan. Πηγή: J. Davis and R. Lambert, Engineering in emergencies, A practical guide for relief workers Εικόνα 11: διπλανή στήλη. Κοινότητα σε σχήμα U. Πηγή: J. Davis and R. Lambert, Engineering in emergencies, A practical guide for relief workers

3.3.Στάδια

εξέλιξης της ζωής των κέντρων φιλοξενίας

Ο Cuny και η ομάδα του κατά τη διάρκεια της εργασίας τους σε διάφορα κέντρα φιλοξενίας παρατήρησαν τρία στάδια εξέλιξης στη ζωή των καταυλισμών αυτών. Κατά το πρώτο στάδιο, οι πρόσφυγες απλά εγκαθίστανται στο χώρο ακολουθώντας τις οδηγίες των ανθρωπιστικών οργανώσεων, λαμβάνοντας ό,τι τους παρέχεται και έχοντας ελάχιστη συμμετοχή. Στο δεύτερο στάδιο, οι πρόσφυγες αναπροσαρμόζουν τις σκηνές ή τα containers στο χώρο και ανασυντάσσουν τις κεντρικές υπηρεσίες. Σε τρίτη φάση, εάν αυτή υπάρξει, οι πρόσφυγες μετατρέπουν τις προσωρινές εγκαταστάσεις σε μόνιμες.23

αποχωρητήριο ντουζ βρύση δοχείο απορριμάτων δρόμος οικογενειακό κατάλυμα στο οικόπεδο

23.P. Grbac, ‘’Civitas, polis, and urbs, Reimagining the refugee camp as the city’’, Oxford, 2013, σ.17

Ειδικά, στο δεύτερο στάδιο, παρατηρείται ότι οι πρόσφυγες βρίσκονται στη φάση οικειοποίησης του χώρου. Έτσι, αρχίζουν τα μετακινούν τα καταλύματα ανάλογα με τις ανάγκες τους και τις μεταξύ τους σχέσεις και να δημιουργούν διαφορετικές γειτονιές, να τοποθετούν στέγαστρα ανάμεσα στα καταλύματα, να δημιουργούν χώρους, δρόμους και γειτονιές εμπορίου και άλλων δραστηριοτήτων. Δηλαδή, οι άνθρωποι μετά από κάποιο χρονικό διάστημα αρχίζουν και προσδίδουν στο χώρο ζωντάνια, μετατρέποντάς τον σε μια μορφή πόλης με όλες σχεδόν τις εκφάνσεις της παρά τα ελάχιστα μέσα που διαθέτουν. Η κοινωνικοποίηση, η ομαδικότητα και η οργάνωση εμφανίζονται σε έναν τόπο «εξορίας» με οδηγό το ένστικτο της επιβίωσης.

Εικόνα 12: Παιδικες δραστηριότητες σε κέντρο φιλοξενίας στην Λέρο. Πηγή: < http://i2.cdn.turner.com >

Παρατηρούμε, επίσης, ότι αυτού του είδους η οργάνωση εμφανίζεται όχι μόνο στους επίσημους, αλλά και στους ανεπίσημους καταυλισμούς, οι οποίοι δημιουργούνται από το μηδέν με μια οργάνωση που μοιάζει με αυτή των επίσημων κέντρων, με τη διαφορά ότι είναι αυθόρμητη, ενστικτώδης και αυτοσχέδια. Σε τέτοιου είδους εγκαταστάσεις, σε περίπτωση που έχουν διάρκεια στο χρόνο, εμφανίζονται, επίσης, δραστηριότητες κοινωνικές, πολιτιστικές και οικονομικές.

Εικόνα 13: Καθημερινή δραστηριότητα σε κέντρο φιλοξενίας στην Αττική. Πηγή: < http://4901ux2g6mmvdk3no47o3nyn. wpengine.netdna-cdn.com/wp-content/ uploads/Greece>

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΕΠΙΡΡΟΕΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΩΝ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΩΝ Εικόνα 14: Le Corbusier, The Radiant City. Πηγή: < https://quadralectics.files.wordpress.com>

4.1.Η

Παρατηρούμε ότι τα εγχειρίδια για τη δημιουργία των κέντρων φιλοξενίας αναπτύσσονται σε φονξιοναλιστική βάση και αναπαράγουν το δυτικό πρότυπο της ιδανικής πόλης σε μία ωδή στον κάνναβο, αφού οι περισσότερες προτάσεις βασίζονται στο ιπποδάμειο σύστημα οργάνωσης. Είναι, επίσης, σαφές ότι χρησιμοποιούνται κατά βάση οι αρχές του μοντέρνου κινήματος. Αρχές που θα τις συναντήσουμε στα σχέδια του Le Corbusier, αργότερα του Κ. Δοξιάδη και αλλού. Ωστόσο, η ιδέα πίσω από τη συγγραφή τέτοιων οδηγών δείχνει μια επιρροή και από τη σύγχρονη πολεοδομική σκέψη, όπως αυτή του Team 10 και του Christopher Alexander. Δηλαδή, από τη μια μεριά είναι ξεκάθαρη η πρόθεση για εξοικονόμηση χώρου και χρόνου, λειτουργικότητας και πλήρους ελέγχου και από την άλλη η επιθυμία μιας πιο ανθρωποκεντρικής προσέγγισης με λύσεις πιο φιλικές προς την ανθρώπινη υπόσταση.

φονξιοναλιστική βάση και η επιρροή από τη Μοντέρνα Πόλη

Αρχικά, τα εγχειρίδια διέπουν οι αρχές του μοντερνισμού και ειδικά, διαφαίνονται ομοιότητες με τις αρχές της Radiant City του Le Corbusier. Η πόλη πάνω από όλα πρέπει να έχει τα χαρακτηριστικά της λειτουργικότητας και της οικονομίας και το κομμάτι της αισθητικής αφήνεται σε δεύτερη μοίρα.24 Στην περίπτωση των camps, βέβαια, τα ζητήματα της υγιεινής και της εξοικονόμησης χώρου, είναι τα κύρια και μοναδικά που απασχολούν τους σχεδιαστές σε πρώτη φάση και η αισθητική αποτελεί ένα ζήτημα που μοιάζει άνευ σημασίας μπροστά στην έκτακτη ανάγκη. Για αυτό και η συγκεκριμένη έκφανση της Μοντέρνας Πόλης εφαρμόζεται άριστα για την κάλυψη του βασικού ζητούμενου που είναι η επιβίωση των προσφύγων. Το αυστηρό ιπποδάμειο σύστημα, ο απόλυτος κάνναβος χαρακτηρίζει όχι μόνο το Radiant City, αλλά το σύνολο του αστικού σχεδιασμού του Μοντέρνου Κινήματος και εκφράζει τις αξίες του δυτικού κόσμου. Αντιπροσωπεύει μια ορθολογική πόλη, μη ρευστή και έναν δημοκρατικό χώρο που σύμφωνα με τις αρχές του Μοντερνισμού εκφράζεται μέσα από την ισόνομη κατανομή που προσφέρει ο κάνναβος. Η μονάδα για την οποία γίνεται ο σχεδιασμός είναι αποκλειστικά η πυρηνική οικογένεια, ούτε το άτομο, ούτε η εκτεταμέ-

Η χρήση ιδεών από τη θεωρία της πόλης καθιστά ακόμα πιο σαφές το γεγονός ότι πρόκειται για μια μορφή εναλλακτικής πόλης, μιας κοινότητας έκτακτης ανάγκης, στην οποία συναντάμε σταδιακά όλες τις παραμέτρους μια κανονικής πόλης. Έτσι, παρά το γεγονός ότι ένα κέντρο φιλοξενίας μπορεί να θεωρηθεί ένας αφανής, μη τόπος, παράλληλα, από τον τρόπο και τα αποτελέσματα της εφαρμογής των συγκεκριμένων πολεοδομικών προσεγγίσεων θα μπορούσαν να εξαχθούν ευρύτερα συμπεράσματα για τον αστικό σχεδιασμό.

24. Γ. Ράπτη, Η μοντέρνα αρχιτεκτονική σαν φορέας και συγχρόνως δημιουργός ιδεολογιών, ΕΜΠ, 2011, σ. 3

νη οικογένεια.25 Τα εγχειρίδια των κέντρων φιλοξενίας στηρίζονται ακριβώς πάνω σε αυτές τις αρχές, τις οποίες και θεωρούν οικουμενικές.

Εικόνα 15: Απεικόνιση πρότυπου καννάβου για τα κέντρα φιλοξενίας

Η πόλη του μοντερνισμού είναι ιεραρχική με διαφοροποίηση λειτουργική όσο και ταξική και ο διαχωρισμός σε ζώνες είναι αυστηρός. Τον ίδιο ακριβώς διαχωρισμό εντοπίζουμε και στις προτάσεις των οδηγών. Οι ζώνες λειτουργίας είναι σαφείς, καθώς υπάρχει μια ζώνη, συνήθως στο κέντρο, όπου εντοπίζονται όλες οι λειτουργίες διοίκησης και υπηρεσίας, και όλα τα υπόλοιπα τετράγωνα καταλαμβάνονται από τα προσωρινά καταλύματα. Κατά τη σχεδιαστική προσέγγιση δεν προβλέπεται χώρος για κοινωνικές και οικονομικές δραστηριότητες, παρά μόνο αναφέρεται και εντοπίζεται σχεδιαστικά στα κενά οικόπεδα για πράσινο. Ο ταξικός διαχωρισμός της μοντέρνας πόλης σε αυτήν την περίπτωση μετατρέπεται σε φυλετικό, καθώς οικογένειες ίδιας ή παρόμοιας προέλευσης κατατάσσονται στην ίδια κοινότητα. Έτσι, οι κοινότητες του κέντρου φιλοξενίας αντιστοιχούν στις ανάλογες γειτονιές της Radiant City.

Το μοναδικό στοιχείο που μπορεί να είναι μεταβαλλόμενο, η σχεδιαστική προσέγγισή του οποίου είναι πιο κοντά στον άνθρωπο, αποτελούν οι κοινότητες, για τις οποίες παρέχονται κάποιες εναλλακτικές σχεδίασης. Οι αρχές του Μοντερνισμού φαίνεται σε αυτή την περίπτωση να εξυπηρετούν τον σκοπό τους, διότι στο σχεδιασμό ενός κέντρου φιλοξενίας κύριο άξονα αποτελεί η λειτουργικότητα. Πρωτεύον μέλημα είναι η άμεση και γρήγορη στέγαση πολλών ανθρώπων, με απαραίτητα στοιχεία τη διατήρηση της υγιεινής και της τάξης. Ζητήματα πέραν της απλής επιβίωσης των προσφύγων είναι δευτερεύοντα και σε πρώτη φάση δεν απασχολούν κανέναν. Δηλαδή, το κέντρο φιλοξενίας σχεδιάζεται ως ένας χώρος χωρίς ταυτότητα και κοινωνική αλληλεπίδραση. Ωστόσο, όσο αρχίζει να αποκτά διάρκεια ζωής οι ανθρώπινες ανάγκες, οι οποίες είναι σαφώς πέραν της απλής επιβίωσης, αρχίζουν να αφήνουν να λαμβάνουν τη θέση τους στο χώρο του camp.

Όπως και η ιδανική ευρωπαϊκή πόλη του μοντερνισμού, έτσι και το camp μοιάζει να είναι σχεδιασμένο από ψηλά, με όλες τις λειτουργίες τακτοποιημένες σε τετράγωνα, σε ένα άκαμπτο πλαίσιο με προκαθορισμένο ακόμα και τον ιδανικό αριθμό κατοίκων.

25.E. Mumford, The CIAM discourse on urbanism, MIT, 2002, σ.59

4.2.Κατευθύνσεις

στη λογική καταφύγιο/κοινότητα/τετράγωνο/ τομέας/καταυλισμός που είναι ίδια με αυτή του σπίτι/γειτονιά/συνοικία/πόλη.26 Παρατηρείται, δηλαδή, προσπάθεια ενός αρθρωτού σχεδιασμού με επίκεντρο την κοινότητα. Εκτός αυτού, διακρίνεται και μια πρόθεση ευελιξίας στο σχεδιασμό. Υπάρχει, δηλαδή, προσαρμοστικότητα στο σχεδιασμό των κοινοτήτων. Οι σχεδιαστές αφήνουν περιθώρια όσον αφορά των αριθμό των καταλυμάτων σε κάθε κοινότητα και προτείνουν τρεις εναλλακτικές όσον αφορά τους σχηματισμούς των κοινοτήτων και κατ’ επέκταση του τετραγώνου.

στη βάση της θεωρίας του Team 10

Πέρα από τη φονξιοναλιστική βάση των οδηγών διακρίνεται και μια πιο ανθρωπιστική προσπάθεια προσέγγισης του σχεδιασμού. Έτσι, παρατηρείται ομοιότητα με πιο ανθρωποκεντρικές πολεοδομικές θεωρίες, όπως αυτή του Team 10. H Team 10 αποτελούνταν από μέλη του CIAM (Alison and Peter Smithson, Aldo Van Ayck, Γεώργιος Κανδύλης, Shadrach Woods, Giancarlo Di Carlo, John Voelcker, Jaap Bakema και Ralph Erskine), τα οποία αντέκρουσαν τη θεωρία του Le Corbusier σχετικά με τις αυστηρές ζώνες και θεώρησαν την πόλη μια ιεραρχία χώρων στη λογική σπίτι/ γειτονιά/συνοικία/πόλη, δίνοντας έμφαση στην ανθρώπινη δραστηριότητα. Πίστευαν πως ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τα σπίτια και τις γειτονιές τους δεν μπορεί να τυποποιηθεί και επικεντρώθηκαν στην καθημερινή χρήση του δομημένου χώρου. Πίστευαν πως ο μοντερνισμός αγνοεί την αλληλεπίδραση των ανθρώπων με το χώρο και πως αποτελεί ένα είδος σχεδιασμού που θα μπορούσε να πετύχει σε μια κοινωνία που χαρακτηρίζεται από σταθερότητα και είναι αμετάβλητη. Υποστήριξαν πως ο μοντερνισμός δεν προωθεί την αίσθηση του «ανήκειν».

Εικόνα 16: Ένα από τα project του Team 10.Πηγή: < http://www. team10online.org/ >

Επιπλέον, στα εγχειρίδια αναφέρεται συχνά ότι είναι επιθυμητό οι πρόσφυγες να εμπλέκονται όσο το δυνατόν περισσότερο στο σχεδιασμό του καταυλισμού και ενθαρρύνεται η συμμετοχή τους στο σχεδιασμό ύστερα, όμως, από το βασικό στήσιμο του κέντρου φιλοξενίας. Στην πράξη, οι πρόσφυγες αρχίζουν και μεταβάλλουν το χώρο μετά από κάποιο διάστημα και ειδικά, μετά την αποχώρηση των οργανώσεων. Οι οδηγοί προτείνουν συμμετοχικότητα ως ένδειξη πρόθεσης ενός ανθρωποκεντρικού σχεδιασμού.

Έτσι, τα εγχειρίδια σε μια προσπάθεια έκφρασης μιας προσέγγισης πιο φιλικής προς τον άνθρωπο ακολουθούν κάποιες αρχές του Team 10. Μια από αυτές αποτελεί η ιεραρχία στο σχεδιασμό. Στα κέντρα φιλοξενίας ακολουθείται σχεδιασμός από κάτω προς τα πάνω

26. The team 10 story. Διαθέσιμο στο: < http://www.team10online.org/ > (τελευταία ανάκτηση: 7 Σεπτεμβρίου 2016)

4.3.Συσχετισμός

πολεοδομική σκέψη

σπάθησε, σε συνεργασία με τους κατοίκους, να λύσει χωρικά προβλήματα. Παράλληλα, μελέτησε ανθρωπολογία ώστε να κατανοήσει τις διαφορές ανάμεσα στους διάφορους πολιτισμούς. Έτσι, προέκυψε η pattern language, ένα εγχειρίδιο που ο καθένας έχει τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσει και από τον ίδιο τον συγγραφέα ενθαρρύνεται η παραλλαγή και ο εμπλουτισμός των patterns ανάλογα με τις ανάγκες και την ιδιοσυγκρασία της κάθε κουλτούρας.

με τη σύγχρονη

Όσον αφορά τη λογική βάση πίσω από την οποία έγινε η συλλογή και συγγραφή των τρόπων δημιουργίας του δομημένου χώρου ενός κέντρου φιλοξενίας, θα μπορούσαμε να την παρομοιάσουμε με αυτήν σύμφωνα με την οποία ο Christopher Alexander συνέθεσε την pattern language. Στο βιβλίο του “Pattern Language: towns, building, constructions” ο συγγραφέας προσπαθεί να συνθέσει ένα λεξιλόγιο μέσα από την καταγραφή 253 patterns. Στα patterns αυτά ακολουθείται ένας συγκεκριμένος τρόπος παρουσίασης. Συγκεκριμένα, αρχικά, περιγράφεται ένα πρόβλημα και έπειτα δίνεται η λύση του, η οποία είναι το ίδιο το pattern. Όπως φαίνεται και από τον ίδιο τον τίτλο του βιβλίου, η δομή του λεξιλογίου είναι ιεραρχική, δηλαδή τα patterns που περιγράφονται ξεκινούν από το όλο, δηλαδή, την πόλη, συνεχίζουν στο πιο ειδικό που είναι τα κτίρια και καταλήγουν στο μέρος, την ίδια την κατασκευή. Ο συνδυασμός πολλών patterns μπορεί να αποτελέσει μια ολοκληρωμένη αρχιτεκτονική λύση, η οποία είναι προσιτή όχι μόνο στους επαγγελματίες, αλλά και σε κοινούς πολίτες.27 Τα patterns είχαν αφετηρία την ίδια την εμπειρία του συγγραφέα σε ένα χωριό της Ινδίας, όπου ο ίδιος ήδη είχε σχεδιάσει διάφορα χωρικά διαγράμματα και ύστερα προ27.C. Alexander et al., A pattern language: towns, building, constructions, Oxford, 1977

Έτσι, και τα εγχειρίδια των κέντρων φιλοξενίας αποτελούν μια σειρά οδηγιών που προέκυψαν από την ίδια την εμπειρία του Herz σε καταυλισμούς και είχαν ως αφετηρία τις καταγραφές και τα σχέδια γι’ αυτούς. Απευθύνονται στους χρήστες με την παραδοχή ότι οι ανάγκες τους είναι ίδιες πανανθρώπινα. Ωστόσο, συνειδητοποιώντας την αστοχία της παραδοχής αυτής, ενθαρρύνουν τη συμμετοχή των χρηστών στο σχεδιασμό μετά το αρχικό στήσιμο του camp, ώστε οι χρήστες να αναπροσαρμόσουν το χώρο με βάση τις πραγματικές ανάγκες τους. Προσφέρουν, επιπλέον, μια σειρά από λύσεις που είναι κυρίως λειτουργικές, εύχρηστες και εύκολα κατανοητές. Και στις δυο περιπτώσεις, τόσο της pattern language όσο και των εγχειριδίων, καταβάλλεται μια προσπάθεια απλοποίησης και γενικοποίησης μιας σειράς προβλημάτων, ώστε να προκύψουν οικουμενικές λύσεις που υποτίθεται πως έχουν καλή εφαρμογή στην πλειοψηφία των περιπτώσεων. Φυσικά, τα εγχειρίδια για το σχεδιασμό των κέντρων φιλοξενίας λαμβάνουν υπόψη ακόμα έναν πολύ καθοριστικό παράγοντα, ο οποίος είναι η ταχύτητα της κατασκευής.

Εικόνα 17: Πολλαπλά patterns. Πηγή:< http://designkebun.blogspot.gr >

Εικόνα 18: Παραδέιγματα τύπων camp. Πηγή:< http://storymaps.esri.com/stories/2013/refugee-camps/ >

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΚΕΝΤΡΩΝ ΦΙΛΟΞΕΝΙΑΣ

Όπως αναφέρθηκε και σε προηγούμενο κεφάλαιο, υπάρχουν περίπου 1000 κέντρα φιλοξενίας σε πάνω από 60 χώρες σχεδόν σε κάθε ήπειρο, με την πλειοψηφία να βρίσκεται σε Αφρική και Ασία. Προκειμένου να πραγματοποιηθεί έρευνα της υφιστάμενης κατάστασης και να εξαχθούν συμπεράσματα σχετικά με την τυπολογία των υπαρχόντων κέντρων φιλοξενίας χρησιμοποιήθηκαν ως αντιπροσωπευτικό δείγμα τα 50 πολυπληθέστερα του κόσμου (σύμφωνα με την ESRI),28 τα οποία είναι υπό τη διαχείριση της UNCHR.

είναι οι βασικές κατηγορίες γενικής κάτοψης που τελικά διαμορφώνονται. Έτσι, παρατηρώντας και μελετώντας κανείς τη γενική κάτοψη αυτών των κέντρων φιλοξενίας, θα μπορούσε να τα χωρίσει σε τρεις μεγάλες κατηγορίες: τα camps των οποίων το layout είναι καθαρός κάνναβος, αυτά των οποίων το layout καθορίζεται από έναν ισχυρό άξονα και τέλος, αυτά που έχουν οργανική κάτοψη.

5.1.Camps

Η επιλογή έγινε σύμφωνα με τον πληθυσμό των camps, διότι όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των κατοίκων τόσο πιο έντονη είναι η αλληλεπίδραση τους με το δομημένο περιβάλλον. Επιπλέον, οι καταυλισμοί που επιλέχθηκαν έχουν διάρκεια στο χρόνο. Το μέγεθος τους είναι σίγουρα συγκρίσιμο με αυτό κανονικών πόλεων. Άλλωστε, πολλοί καταυλισμοί φαίνονται κάθε άλλο παρά προσωρινοί με τους μεγαλύτερους να βρίσκονται σε Αφρική και Νότια Ασία. Συνολικά σε αυτά τα κέντρα φιλοξενίας διαμένουν 1.9 εκατομμύρια πρόσφυγες. Η τοποθεσία πολλών από αυτά είναι περιοχές άγονες ή περιθωριοποιημένες.

Εικόνα 19: Τύπος 1

Αρκετά από τα κέντρα φιλοξενίας ακολουθούν το layout του ορθοκανονικού καννάβου. Από τις αεροφωτογραφίες των καταυλισμών είναι σαφής ο διαχωρισμός σε «οικοδομικά» τετράγωνα και πολλές φορές είναι εμφανής ακόμα και ο διαχωρισμός των τομέων. Οι κύριοι δρόμοι είναι σαφώς στη μέση του εκάστοτε καταυλισμού και υπάρχει πάντα ένα εμφανές κέντρο του δομημένου περιβάλλοντος. Το στοιχείο που δεν είναι σταθερό, αλλά διαφοροποιείται είναι η οργάνωση των τετραγώνων, η οποία δε μοιάζει να ακολουθεί κάποιον

Στόχος της διερεύνησης της τυπολογίας είναι να μελετηθεί κατά πόσο το layout των καταυλισμών είναι σύμφωνο με αυτό που προτείνεται στους οδηγούς και αν όχι ποιες

28. ESRI, Fifty Most Populous Refugee Camps. Διαθέσιμο στο: < http://storymaps.esri.com/stories/2013/ refugee-camps/ >(τελευταία ανάκτηση: 7 Σεπτεμβρίου 2016)

κάτοψης καθαρού καννάβου

ψη αυτών δεν φαίνεται να ακολουθεί κάποιο σχεδιασμό παρά μοιάζει με μια άναρχη δομή που αποτελείται από μονάδες διασκορπισμένες στο χώρο ή καταλύματα που σχηματίζουν μικρές συστάδες. Σε αυτή την περίπτωση, μερικές φορές ακόμα και τα όρια του καταυλισμού καθίστανται ασαφή στο μάτι του παρατηρητή εξαιτίας του σχεδίου της γενικής κάτοψης.

συγκεκριμένο κανόνα συνήθως. Επίσης, ένα άλλο στοιχείο που αξίζει να αναφερθεί είναι τα όρια του καταυλισμού, τα οποία σε πολλές περιπτώσεις επηρεάζονται από τον περιβάλλοντα χώρο.

Συμπερασματικά, με μια πρώτη παρατήρηση ο σχεδιασμός των υφιστάμενων κέντρων φιλοξενίας δε συμβαδίζει πάντοτε με τον πρότυπο σχεδιασμό που προτείνουν τα εγχειρίδια καθώς φαίνεται πως υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν το σχέδιο της γενικής κάτοψης. Στις παρακάτω μελέτες περιπτώσεων,τόσο στα διεθνή όσο και στα ελληνικά παραδείγματα, γίνεται ανάλυση ενός κέντρου φιλοξενίας από την κάθε κατηγορία εξετάζοντας τη γενική κάτοψη, αλλά και το χωρικό αποτύπωμα της ανθρώπινης δραστηριότητας σε καθένα από αυτά.

5.2.Camps

των οποίων η κάτοψη χαρακτηρίζεται από έναν ισχυρό άξονα

Η γενική κάτοψη πολλών από τους καταυλισμούς μοιάζει να καθορίζεται από έναν ισχυρό άξονα. Αυτός ο άξονας μπορεί να είναι ένας ποταμός ή ένας προϋπάρχον δρόμος και τα camps στήνονται στο όριο ή εκατέρωθεν αυτού. Καθώς ο άξονας αυτός αποτελεί το κυρίαρχο χωρικό στοιχείο, γίνεται προσαρμογή του μοντέλου οργάνωσης (κανναβοποίηση), όπου είναι δυνατόν, σε αυτόν.

Εικόνα 20: Τύπος 2

5.3.Camps

οργανικής κάτοψης

Στην τελευταία κατηγορία ανήκουν οι καταυλισμοί με οργανική δομή. Η γενική κάτο-

Εικόνα 21: Τύπος 3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

ΜΕΛΕΤΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΩΝ

6.1.Διεθνής

Εικόνα 22: Χάρτης. Πηγή: < https://www.google.gr/maps >

εμπειρία

12 τομείς, κάθε ένας από τους οποίους διαθέτει σχολεία, κέντρα υγείας και κοινόχρηστους χώρους. Οι πρόσφυγες διαμένουν συνολικά σε 24.000 προκατασκευασμένα καταλύματα και εξυπηρετούνται από εννιά σχολεία και δύο νοσοκομεία. Οι κεντρικές υπηρεσίες, ωστόσο, εντοπίζονται στο κεντρικό κομμάτι του camp και περιλαμβάνουν τα γραφεία των οργανώσεων, τα νοσοκομεία και κάποια σχολεία.31 Τα καταλύματα είναι είτε σκηνές, είτε container, ωστόσο παρατηρούνται και ορισμένες τσιμεντένιες κατασκευές, κυρίως στο παλαιότερο κομμάτι του camp.32

6.1.1.Zaatari refugee camp (Ιορδανία) Το Zaatari refugee camp (Ιορδανία) δημιουργήθηκε τον Ιούλιο του 2012 με πρωτοβουλία της κυβέρνησης της Ιορδανίας και της UNHCR και στήθηκε μέσα σε εννιά μέρες σε μια άγονη πεδιάδα, πρώην στρατιωτική βάση, σε απόσταση 8 χιλιομέτρων από τα σύνορα με τη Συρία και 10 χιλιομέτρων από τη μικρή πόλη της Ιορδανίας Mafraq, με τους περισσότερους πρόσφυγες να προέρχονται από τη νότια Συρία. Ενώ σχεδιάστηκε για να φιλοξενήσει 60.000 πρόσφυγες, ο πληθυσμός εκτοξεύθηκε στους 150.000 το 2013. Έτσι, το αρχικό camp απέκτησε προσθήκες και έγινε τόσο πυκνοκατοικημένο ώστε να εξελιχθεί στην πέμπτη μεγαλύτερη πόλη της Ιορδανίας.29

Ένα σύνολο οργανώσεων παρέχει νερό και ηλεκτρικές υπηρεσίες στο camp. Οι οργανώσεις αυτές μεταφέρουν νερό και απομακρύνουν τα απόβλητα. Αρχικά, οι ηλεκτρικές υπηρεσίες είχαν εγκατασταθεί μόνο για τα σημαντικά κτίσματα του camp, όπως τα σχολεία και τα νοσοκομεία. Υπάρχει, επίσης φωτισμός στους δρόμους του παλαιότερου κομματιού, ενώ είναι πιο σπάνιος στους καινούργιους τομείς. Τα τρία τέταρτα των καταλυμάτων έχουν ηλεκτρικές συνδέσεις. Ωστόσο, είναι παράνομα συνδεδεμένες.33 jordan/zaatari-refugee-camp-factsheet-april-2016> (τελευταία ανάκτηση: 7 Σεπτεμβρίου 2016)

Σήμερα, το camp στεγάζει 80.000 περίπου πρόσφυγες, το 57% περίπου των οποίων είναι παιδιά και νέοι.30 Είναι χωρισμένο σε 29. ESRI, The uprooted. Διαθέσιμο στο: < http:// storymaps.esri.com/stories/2016/the-uprooted/ > (τελευταία ανάκτηση: 7 Σεπτεμβρίου 2016) 30.UNCHR, Zaatari refugee camp Factsheet, April 2015. Διαθέσιμο στο: <http://reliefweb.int/report/

31.< http://storymaps.esri.com/stories/2016/the-uprooted/ > (τελευταία ανάκτηση: 7 Σεπτεμβρίου 2016) 32.< http://zaatari360.martinedstrom.com/ > (τελευταία ανάκτηση: 7 Σεπτεμβρίου 2016) 33.A. Ledwith, Instant City, AHI Publication, 2014, σ. 10

Στο αρχικό του στάδιο, το camp στήθηκε σύμφωνα με τα εγχειρίδια σε δενδροειδή οργάνωση, όμως σε επόμενα στάδια επέκτασής του εφαρμόστηκε η σχεδιαστική μέθοδος του καννάβου με τα καταλύματα τοποθετημένα σε σειρές, πιθανόν διότι η όλο και αυξανόμενη προσέλευση προσφύγων απαιτούσε γρήγορες λύσεις. Στη συνέχεια, ωστόσο, καθώς οι πρόσφυγες άρχισαν να οικειοποιούνται το χώρο του camp, άρχισαν και να τον μεταβάλλουν. Έτσι, ενώ διατηρήθηκαν τα όρια των τομέων και οι βασικές χαράξεις των δρόμων, μέσα στους τομείς η οργάνωση των καταλυμάτων μεταβλήθηκε, σε μια δομή που προσομοιάζει το hollow-square plan, ωστόσο είναι πιο άναρχη, με σκοπό να εξυπηρετήσει τις εκτεταμένες οικογένειες των προσφύγων.34

Εικόνα 23: Διάγραμμα κάτοψης του Zaatari refugee camp

Ενδιαφέρον είναι και το χωρικό αποτύπωμα της εμπορικής δραστηριότητας που έχουν αναπτύξει οι πρόσφυγες. Εκτιμάται ότι υπάρχουν 3.000 καταστήματα στον καταυλισμό. Μάλιστα, πολλοί από τους Σύριους καταστηματάρχες επανεγκατέστησαν τις παλιές επιχειρήσεις τους στο Zaatari. Ο κύριος εμπορικός δρόμος του camp είναι ο αποκαλούμενος αυτοσαρκαστικά από τους κατοίκους ChampsElysées, ο οποίος τοποθετείται στη συμβολή του παλαιότερου τομέα με τους πιο πρόσφατους και είναι ταυτόχρονα η κύρια είσοδος του camp.35 Τα καταστήματα περιλαμβάνουν

Εικόνα 24: Αεροφωτογραφία του Zaatari. Πηγή: < http://66.media.tumblr.com/>

34.A. Ledwith, Instant City, AHI Publication, 2014, σ. 25 35.στοιχείο από χάρτη της UNOSAT, Update: Al Zaatari refugee camp, Mafraq Governorate, Jordan, March 2013

πάγκους με λαχανικά , κρεοπωλεία, είδη ρουχισμού και υπόδησης, εστιατόρια και pet shop. Ο Champs-Elysées μπορεί να είναι ο κύριος εμπορικός δρόμος, ωστόσο σχεδόν όλοι οι βασικοί άξονες του καταυλισμού είναι ταυτόχρονα και εμπορικοί δρόμοι.36

Εικόνα 25: Διάγραμμα εξέλιξης του τομέα 10 του Zaatari στο χρόνο. Πηγή: < http:// www.unitar.org/unosat/ >

Παρά το γεγονός ότι ο καταυλισμός είναι ιδιαίτερα πυκνοκατοικημένος υπάρχουν αρκετοί ελεύθεροι χώροι. Όταν οι πρόσφυγες εγκαθίστανται στο camp μετατρέπουν πολλές περιοχές σε ιδιωτικούς ελεύθερους χώρους, όπως αυλές στρωμένες με τάπητα. Ένας βασικός δημόσιος ελεύθερος χώρος είναι τα ποδοσφαιρικά γήπεδα. Ένα ακόμα σημαντικό στοιχείο είναι η διαμόρφωση χώρων για τη θρησκεία μέσα από την ίδρυση 120 τεμενών μέσα στον καταυλισμό. Ορισμένα καταλύματα έχουν αφιερωθεί στη θρησκεία και έχουν μετατραπεί σε τζαμιά και οι θρησκευτικοί εορτασμοί διατηρούνται παρά την προσφυγιά και τις δύσκολες συνθήκες ζωής. Επιπλέον, παρατηρείται ακόμα και κοινωνική οργάνωση στο πλαίσιο του camp. Άτυποι αρχηγοί επηρεάζουν την κοινωνική υποδομή της περιοχής τους. Οι «συντονιστές» των οδών έχουν τη δυνατότητα να επιλέξουν ποιος θα ζήσει στο τετράγωνό τους, μια πολιτική που οι κάτοικοι νιώθουν ότι παρέχει ασφάλεια. Οι αρχηγοί αυτοί έχουν, επίσης την ευθύνη για την εκχώρηση πρόσβασης σε κοινόχρηστες εγκαταστάσεις, όπως κουζίνες.37

36.UNCHR, Market Assessment in Al Zaatari refugee camp in Jordan, REACH, 2014 37.A. Ledwith, Instant City, AHI Publication, 2014, σ. 36, σ. 54-56

Εικόνα 26: Η αγορά στο Zaatari. Πηγή: < http://www.abc.net.au/news/ >

Εικόνα 28: Zaatari refugee camp. Πηγή: < http://i.dailymail.co.uk >

Εικόνα 27: Γενική άποψη του Zaatari.

Πηγή:< http://ichef-1.bbci.co.uk/news/660/ media/>

Εικόνα 29: Κατάλυμα στο Zaatari. Πηγή: <http:// www.sbs.com.au/news/sites/sbs.com.au.news >

6.1.2.Kakuma refugee camp (Κένυα)

Εικόνα 30: Χάρτης. Πηγή: < https://www.google.gr/maps > Εικόνα 31:Διάγραμμα της Kakuma. Πηγή: < http://www.td-architects.eu/projects/show/ refugee-camps- >

Το Kakuma refugee camp (Κένυα) δημιουργήθηκε το 1992 με πρωτοβουλία της κυβέρνησης της Κένυας, του Τμήματος Προσφυγικών Υποθέσεων της Κένυας και της UNCHR, μετά την άφιξη προσφύγων από το Σουδάν και την Αιθιοπία στη χώρα της Κένυας. Μερικά χρόνια αργότερα, το 1997, κατέφθασαν στο camp Σομαλοί πρόσφυγες, μετά το κλείσιμο των παραθαλάσσιων καταυλισμών της Κένυας, και από τότε δεν έχει σταματήσει η προσέλευση Σομαλών και άλλων εθνικοτήτων προσφύγων, με αποκορύφωμα την μετεγκατάσταση 15.000 ανθρώπων από το Daddab camp στο Kakuma το 2009. Μετά τον επαναπατρισμό 37.500 χιλιάδων προσφύγων το 2005 ο πληθυσμός του camp μειώθηκε σημαντικά.

πρόσφυγες από το Darfur. Ως προς την τοποθεσία, το camp βρίσκεται στην περιοχή Τουρκάνα , στο δυτικό κομμάτι της Κένυας, κοντά στην πόλη της Kakuma και 9.5 χ.μ. από τα σύνορα Κένυας-Σουδάν. Η περιοχή είναι σχετικά άγονη και χαρακτηρίζεται από τον ποταμό Tarach που την διασχίζει.39 Εξαιτίας της τοποθεσίας του καταυλισμού το νερό και άλλες ανατροφοδοτήσεις είναι περιορισμένες και παρά τον αυξανόμενο αριθμό προσέλευσης προσφύγων, το camp πρόκειται να επεκταθεί χωρικά μόνο εάν βρεθεί νέα πηγή νερού.40 Κεντρική παροχή ρεύματος δεν υπάρχει και έτσι, οι πρόσφυγες χρησιμοποιούν γεννήτριες και ηλιακά

Σήμερα στον καταυλισμό διαμένουν 158.000 πρόσφυγες. Το 30% περίπου των προσφύγων είναι παιδιά κάτω των 17.38 Ως προς τη σύνθεση και χωροθέτηση των εθνικοτήτων στις 4 περιοχές του camp, στο Κakuma 1 και 3 ζουν ανάμεικτες εθνικότητες, στο Kakuma 2 κυρίως Σομαλοί, ενώ στο 4 Σομαλοί Bantu και

38.UNCHR, Kakuma population statistics by country of origin, sex and age group, 2016. Διαθέσιμο στο: < http://data.unhcr.org/horn-of-africa/settlement. php?id=17&country=110&region=12 > (τελευταία ανάκτηση: 7 Σεπτεμβρίου 2016)

39.UNCHR Sub-office Kakuma operations, Briefing Kit, Kakuma camp profile, 2009. Διαθέσιμο στο: <www. kakuma.wordpress.com > (τελευταία ανάκτηση: 7 Σεπτεμβρίου 2016) 40.< http://ireport.cnn.com/docs/DOC-1241276 > (τελευταία ανάκτηση: 7 Σεπτεμβρίου 2016)

πάνελ.41 Ο ποταμός και οι παραπόταμοι αποτελούν το καθοριστικό χωρικό στοιχείο του camp και η τοπογραφία αυτή της περιοχής είναι που καθορίζει το layout και που σύμφωνα με αυτήν έχουν στηθεί οι 4 τομείς που διαθέτει ο καταυλισμός. Παρατηρούμε ότι υπάρχει διαχωρισμός σε «οικοδομικά» τετράγωνα, καθώς, ο κάνναβος έχει προσαρμοστεί στην τοπογραφία της περιοχής. Ωστόσο, και σε αυτό το παράδειγμα η χωρική οργάνωση των τετραγώνων δε μοιάζει να ακολουθεί κάποιον κανόνα. Τα καταλύματα, τα οποία είναι είτε σκηνές είτε αυτοσχέδια κτίσματα από απλά υλικά, στήνονται εκεί όπου δεν τα εμποδίζει η βλάστηση σχηματίζοντας μεταξύ τους μικρές ομάδες. Οι κεντρικές υπηρεσίες της UNCHR βρίσκονται στην είσοδο του κέντρου φιλοξενίας. Επιπλέον, ο καταυλισμός διαθέτει ένα πυκνό δίκτυο σχολείων, τα οποία διασπείρονται και στους 4 τομείς. Διαθέτει ακόμα και εκκλησίες και τζαμιά αλλά και νεκροταφεία, τα οποία εντοπίζονται είτε στα όρια των τομέων είτε τελείως απομονωμένα. Λόγω της τοπογραφίας οι ελεύθεροι χώροι δεν βρίσκονται ανάμεσα από τα καταλύματα αλλά κυρίως στις όχθες των παραπόταμων.42 Άξια αναφοράς είναι η οικονομική δραστηριότητα των προσφύγων, οι οποίοι έχουν 41.< http://www.unhcr.org/cgi-%20bin/texis/vtx/ search?page=search&skip=108&docid=501fdb419&query=water > (τελευταία ανάκτηση: 7 Σεπτεμβρίου 2016) 42.Στοιχεία από το χάρτη της UNCHR, Layout map-Kakuma refugee camp, Map-Rapid Assessment Team Kakuma, January 2013

Εικόνα 32: Γενική κάτοψη του καταυλισμού της Kakuma

αναπτύξει ένα δίκτυο αγορών με κύρια την, ξανά αυτοσαρκαστικά αποκαλούμενη, αγορά “Hong-Kong”. Μέσα σε αυτή μπορεί να βρει κανείς διάφορα προϊόντα, όπως είδη οικιακής χρήσης, τρόφιμα και τηλεφωνικές κάρτες. Τα καταστήματα ανήκουν κυρίως σε πολίτες της Κένυας και αρκετοί ντόπιοι απασχολούνται σε αυτά. Ο μεγαλύτερος εμπορικός δρόμος ξεκινά σχεδόν από την είσοδο του camp και βρίσκεται στο Kakuma 1.43

Εικόνα 34: Δραστηριότητες στον καταυλισμό της Kakuma. Πηγή :<http://www.globalviews.dk/kakuma-refugee-camp/>

Εικόνα 33: Κέντρο γιορτών στον καταυλισμό της Kakuma. Πηγή: <http://www.globalviews.dk/kakuma-refugee-camp/>

43.< http://www.oxhip.org/news-and-blog/refugee-camp-economies-in-kenya/ > (τελευταία ανάκτηση: 7 Σεπτεμβρίου 2016)

Εικόνα 35: Καταστήματα στον καταυλισμό της Kakuma. Πηγή :<http://www.globalviews.dk/kakuma-refugee-camp/>

6.1.3. Yida refugee camp (Νότιο Σουδάν)

Ο καταυλισμός της Εικόνα 36: Χάρτης. Πηγή: Yida στο Νότιο Σουδάν, Πηγή: < https://www.google. gr/maps > στην περιοχή της Yida ιδρύθηκε το 2011 μετά την έλευση προσφύγων από το Σουδάν και εσωτερικών μεταναστών από το Νότιο Σουδάν υπό την αιγίδα, αρχικά, της Samaritan’s Purse και αργότερα της UNCHR. Ο πληθυσμός μέχρι το 2012 ανερχόταν στους 43.000 πρόσφυγες, ωστόσο, με τη συνεχή προσέλευση προσφύγων όλο και αυξανόταν. Η περιοχή που τοποθετείται ο καταυλισμός βρίσκεται 28 περίπου χιλιόμετρα από τα σύνορα Σουδάν και Νότιου Σουδάν, σε μια τοποθεσία με βλάστηση που συχνά πλημμυρίζει και όπου βρίσκεται ένα χωριό 400 περίπου κατοίκων, το οποίο εντάχθηκε εν τέλει μέσα στον καταυλισμό. Η συνολική έκταση του καταυλισμού είναι 45.600 τ.χ.μ. Σήμερα στο camp

διαμένουν 59.000 πρόσφυγες σε 18.000 περίπου καταλύματα, με τους μισούς περίπου να είναι κάτω των 17. Τα καταλύματα είναι κατασκευασμένα από τοπικά υλικά, όπως κλαδιά. Τα μοναδικά μόνιμα κτίσματα είναι τα σπίτια του χωριού που προϋπήρχε στην περι-

Εικόνα 37: Γενική Κάτοψη του καταυλισμού της Yida

Εικόνα 38: Διαχωρισμός τετραγώνων. Πηγή: <http://data. unhcr.org/SouthSudan/settlement. php?id=34&country=251&region=26>

οχή. Μιας και οι πρώτοι πρόσφυγες που κατέφθασαν ήταν από τα χωριά της Nuba του Σουδάν, ακολούθησαν την κοινωνική και κατ’ επέκταση χωρική οργάνωση που υπήρχε στις περιοχές που διέμεναν πριν και που σύμφωνα με την οποία, τελικά, στήθηκε όλος ο καταυλισμός.44

είναι σαφή τα όρια μεταξύ τους.46 Τα μονοπάτια και οι δρόμοι έχουν σχηματιστεί έτσι ώστε να εξυπηρετήσουν τη μετακίνηση μεταξύ των φυλών ή να ενώσουν την αγορά και τα σημεία παροχής νερού. Ένα ακόμη στοιχείο που παρατηρούμε είναι πως στην περιοχή που βρίσκεται ο αεροδιάδρομος, όπου καταφθάνουν ελικόπτερα για τις διάφορες παροχές προς τον καταυλισμό, τα καταλύματα αποτραβιούνται και αραιώνουν.

Η οργάνωση αυτή γίνεται με βάση τις φυλές, δηλαδή ο διαχωρισμός των ομάδων είναι ο εξής: ομάδες φυλών, φυλές και χωριά προέλευσης. Η οργάνωση αυτή είναι εμφανής στο layout του καταυλισμού, κυρίως στον παλαιότερο πυρήνα του, ο οποίος είναι διαχωρισμένος σε φυλές και τις υπο-ομάδες τους. Οι πρόσφυγες που κατέφθασαν αργότερα στο camp εγκαταστάθηκαν δίπλα στο τότε υπάρχον δομημένο περιβάλλον και αναμείχθηκαν μεταξύ τους ως προς την προέλευση τους, αν και εξακολούθησαν να οργανώνονται κατά βάση σύμφωνα με τη φυλετική δομή. Οι πρόσφυγες έχουν διατηρήσει, επίσης τις δομές ηγεσίας των Nuba. Υπάρχει επικεφαλής για μια ομάδα φυλών, ο Umda, για κάθε φυλή, ο Mak, και για κάθε χωριό, ο Σεΐχης.45

Και σε αυτό το παράδειγμα, οι πρόσφυγες του καταυλισμού έχουν αναπτύξει εμπορική δραστηριότητα. Ως προς την τοποθεσία της, οι πρώτες περιοχές που κατοικήθηκαν είναι αυτές που σήμερα περικλείουν την κεντρική αγορά. Οι περιοχές αυτές είναι πυκνοκατοικημένες και βρίσκονται πολύ κοντά στις κεντρικές υπηρεσίες των NGO. Η αγορά αποτελεί ένα ζωντανό κέντρο για την κοινό-

Έτσι, η γενική κάτοψη του καταυλισμού είναι δομημένη σύμφωνα με την κοινωνική οργάνωση και οι συστάδες καταλυμάτων που φαίνονται αντιπροσωπεύουν τον κοινωνικό διαχωρισμό και συχνά περιφράσσονται ώστε να

44.L. Isaac et al., Satellite Imagery Interpretation Guide, Displaced population Camps, Harvard, 2015, σ. 4-19 45.REACH, Yida Camp social profile, Unity State, South Sudan, South Sudan Series, 2012, σ.1-8

Εικόνα 39: Γενική άποψη της Yida. Πηγή:< www.alamy.com >

46.Στοιχεία από χάρτη της UNCHR, REACH, Refugee Crisis in Unity: Shelters Within 200 Meters of a Borehole, Yida camp, August 2013

τητα και μερικοί πρόσφυγες λειτουργούν μικρά καταστήματα, όπως καταστήματα λιανικής, εστιατόρια, ακόμα και σινεμά, αλλά και συνεργεία, τα οποία αποτελούνται από πάγκους στεγασμένους.47 Στο καταυλισμό είναι εμφανής και η χωρική έκφανση του στοιχείου της θρησκείας. Μέσα στο camp υπάρχουν αναμεμειγμένες 23 εκκλησίες και 6 τζαμιά και κατανεμημένα σε όλες τις περιοχές του καταυλισμού. Οι παροχές εκπαίδευσης στον καταυλισμό είναι ελλιπείς, καθώς υπάρχουν συνολικά μόνο 5 σχολεία. Η κατάσταση είναι πιο ευνοϊκή για τα παιδιά μικρότερης ηλικίας, αφού λειτουργούν 20 παιδικοί σταθμοί.48 Ως προς την παροχή νερού υπάρχουν συνολικά 15 γεωτρήσεις που εξυπηρετούν κάθε κοινότητα.49

47.REACH, Yida Camp social profile, Unity State, South Sudan, South Sudan Series, 2012, σ. 8-9 48.Στοιχεία από χάρτη της UNCHR, REACH, Refugee Report in Unity, Yida camps: Public Institutions having a latrine or not, September 2013 49.Στοιχεία από χάρτη της UNCHR, REACH, Refugee Crisis in Unity: Shelters Within 200 Meters of a Borehole, Yida camp, August 2013

Εικόνα 40: Άποψη εσωτερικού κταλύματος. Πηγή: < https://www.samaritans-purse.org. uk >

Εικόνα 41: Αγορά στη Yida. Πηγή: < http://images. dailymaverick.co.za/ >

6.2.Ελληνική

πρόσφυγες περίπου, 38 % των οποίων είναι παιδιά, να διαμένουν σε αυτά. 52

εμπειρία

6.2.1.Λίγα λόγια για την υφιστάμενη κατάσταση στην Ελλάδα

Εκτός από αυτά, υπήρξε και ένας μικρός αριθμός ανεπίσημων camps, όπως αυτό στη Ειδομένη, το οποίο εκκενώθηκε το Μάιο του 2016.

Αν και τα προσφυγικά, αλλά και μεταναστευτικά, ρεύματα αποτελούν ένα φαινόμενο που παρατηρείται στην Ελλάδα εδώ και πολλές δεκαετίες, το μέγεθος του φαινομένου αυτού έχει πολλαπλασιαστεί τα τελευταία χρόνια με πάνω από 1.000.000 πρόσφυγες να έχουν περάσει από τη χώρα, καταφτάνοντας κυρίως μέσω το ελληνοτουρκικών θαλάσσιων συνόρων. Το 48% αυτών προέρχονται από τη Συρία, το 25% από το Αφγανιστάν, ενώ ένα ακόμη μεγάλο ποσοστό από χώρες γνωστές για την «παραγωγή» προσφύγων.50

Τα περισσότερα κέντρα φιλοξενίας βρίσκονται σε Αττική και Μακεδονία, ενώ ο μεγαλύτερος αριθμός των υπολοίπων βρίσκονται στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, στην Ήπειρο και τη Θεσσαλία και ο αριθμός των προσφύγων που μπορεί να στεγάσει το καθένα από αυτά κυμαίνεται από 300-400 άτομα μέχρι 3.000.53 Η δυναμική των ανεπίσημων καταυλισμών είναι σαφώς διαφορετική. Στον καταυλισμό της Ειδομένης, για παράδειγμα, ο αριθμός των προσφύγων είχε αγγίξει τους 13.000.54

Καθώς οι πρόσφυγες κατέφθαναν κυρίως μέσω θαλάσσης στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, οι πρώτες δομές για τη φιλοξενία τους δημιουργήθηκαν εκεί, όπως και στο λιμάνι του Πειραιά, στα πλαίσια των οποίων διάφορες οργανώσεις και εθελοντές παρείχαν στους πρόσφυγες πρώτες βοήθειες και βασικά αγαθά. Ως αποτέλεσμα της όλο και αυξανόμενης προσέλευσης προσφύγων στη χώρα, αναπτύχθηκαν περισσότερες δομές σε διάφορα μέρη της Ελλάδας. Τα επίσημα κέντρα φιλοξενίας προσφύγων φτάνουν σήμερα τα 4251 με 57.000 50. UNCHR, Europe Refugee Emergency, Daily map indicating capacity and occupancy (Governmental figures). Διαθέσιμο στο: http://data.unhcr.org/mediterranean/country.php?id=83 (τελευταία ανάκτηση: 7 Σεπτεμβρίου 2016) 51. UNCHR, Sites in Greece. Διαθέσιμο στο: http:// rrse-smi.maps.arcgis.com/apps/MapSeries/index.html?appid=d5f377f7f6f2418b8ebadaae638df2e1 (τελευταία

Στην Ελλάδα, εκτός από τα τυπικά κέντρα φιλοξενίας που δημιουργούνται σύμφωνα με τις προδιαγραφές της UNCHR, στα οποία χρησιμοποιούνται ως καταλύματα σκηνές και containers, παρατηρούμε και κέντρα που στε-

ανάκτηση: 7 Σεπτεμβρίου 2016) 52.UNCHR, Greece Factsheet, July 2016, σ. 1-2. Διαθέσιμο στο: < http://reliefweb.int/country/grc > (τελευταία ανάκτηση: 7 Σεπτεμβρίου 2016) 53.UNCHR, Europe Refugee Emergency, Daily map indicating capacity and occupancy (Governmental figures). Διαθέσιμο ατο: < http://data.unhcr.org/mediterranean/country.php?id=83 > (τελευταία ανάκτηση: 7 Σεπτεμβρίου 2016) 54.N. Belavilas, P. Prentou, “The typology of refugees camps in Greece”, ανακοίνωση στο συνέδριο [Autonoma]“Towards the collective city”, Αθήνα, 2016, σ. 2

γάζονται σε υφιστάμενα κτήρια που παρέχο-

νται, συνήθως, από τον εκάστοτε δήμο. Πάντως, συγκρίνοντας κανείς τα κέντρα φιλοξενίας στην Ελλάδα με τα διεθνή παραδείγματα κέντρων φιλοξενίας, παρατηρεί πως αυτά στη χώρα μας αποτελούν μικρές δομές εύκολα διαχειρίσιμες, τα οποία βρίσκονται ακόμα στην πρώτη τους φάση. Αυτό συμβαίνει, αφενός, διότι στην Ελλάδα το φαινόμενο των κέντρων φιλοξενίας είναι σχετικά πρόσφατο και δεν έχει προλάβει ακόμα να εξελιχθεί και αφετέρου, γιατί ο αριθμός των προσφύγων που εισρέουν και παραμένουν στη χώρα είναι μικρότερος σε σχέση με άλλων χωρών, όπως κρατών της Αφρικής και της Νότιας Ασίας.

Εικόνα 42: Χάρτης κέντρων φιλοξενίας προσφύγων στην Ελλάδα. Πηγή: < http://www.unhcr.gr/sites >

Εικόνα 43:Η ροή των προσφύγων στην Ευρώπη. Πηγή:UNCHR,2016

ίχνη του πρώην στρατοπέδου. Το στρατόπεδο αυτό τοποθετήθηκε σε ένα οροπέδιο με θέα την περιοχή και σχεδιάστηκε σύμφωνα με το ιπποδάμειο σύστημα σε ένα απόλυτο τετράγωνο, με ένα κύριο άξονα cardo που ήταν κάθετος στο δρόμο που οδηγεί στο χωριό Χέρσο. Με το πέρασμα του χρόνου τα ίχνη του πρώην στρατοπέδου σχεδόν εξαφανίστηκαν λόγω της δημιουργίας νέων μονοπατιών από τους αγρότες, διαγώνιων στους προηγούμενους άξονες. Ωστόσο, τα όρια του στρατοπέδου παράμειναν σαφή, καθώς ορίζονται από κυπαρίσσια.

6.2.2.Ελληνικά παραδείγματα

6.2.2.1.Κέντρο φιλοξενίας στο Χέρσο Το κέντρο Εικόνα 44 φιλοξενίας του Χέρσου δημιουργήθηκε το Φεβρουάριο του 2015 και βρίσκεται σε απόσταση 1 χ.μ. από το χωριό Χέρσο ( νομός Κιλκίς), 15 περίπου χιλιόμετρα από την πόλη του Κιλκίς και πολύ κοντά στα σύνορα της Ελλάδας με το FYROM, σε μια πρώην στρατιωτική βάση έκτασης 65 στρεμμάτων. Το κέντρο βρίσκεται υπό τη διαχείριση του Ελληνικού Στρατού και του Δήμου του Κιλκίς, με τη συμβολή διεθνών ΜΚΟ και εθελοντικών ομάδων. Αρχικά, κατασκευάστηκε ως ένα camp με δυνατότητα στέγασης 2.500 ατόμων, αλλά σήμερα φιλοξενεί 4.000 περίπου πρόσφυγες, οι οποίοι διαμένουν σε 423 σκηνές και 42% των οποίων είναι παιδιά. Ως προς τη προέλευση των προσφύγων, εκτιμάται ότι το 65% είναι Σύριοι, ενώ το 35% Ιρακινοί.55 Το συγκεκριμένο κέντρο φιλοξενίας αποτελεί ένα παράδειγμα καθαρού ορθοκανονικού καννάβου.

Το υφιστάμενο κέντρο φιλοξενίας οργανώνεται με βάση τον ορθοκανονικό κάνναβο και τα καταλύματα τοποθετούνται σε σειρές των εννιά. Ωστόσο, οι πρόσφυγες φαίνεται να προτιμούν τη δυτική μεριά του καταυλισμού λόγω της σκίασης που δημιουργούν τα δέντρα κι έτσι, εκεί υπάρχει μεγαλύτερη πύκνωση των καταλυμάτων. Επίσης, τα διαφορετικά πλάτη των σειρών δημιούργησαν μικρές γειτονιές. Εκτός αυτού, ως κύρια είσοδος του κέντρου φιλοξενίας δεν χρησιμοποιείται ο παλιός κύριος άξονας, αλλά ένας ελικοειδής δρόμος πιο ομαλός για την κυκλοφορία των αυτοκινήτων. Κοντά στην είσοδο αυτή τοποθετούνται και οι κεντρικές υπηρεσίες του καταυλισμού, χώρος ο οποίος χρησιμεύει και ως η κεντρική πλατεία. Αν και ο παλιός μνημειακός άξονας δε χρησιμοποιείται ως είσοδος για τα αυτοκίνητα, αποτελεί τον κύριο δρόμο κυκλοφορίας των προσφύγων, καθώς είναι ο κοντινότερος δρόμος για το χωριό του Χέρσου.56

Η οργάνωση του κέντρου φιλοξενίας του Χέρσου είναι άμεσα επηρεασμένη από τα 55.UNCHR, Site profile: Cherso. Διαθέσιμο στο: < http://rrse-smi.maps.arcgis.com/apps/MapJournal/ index.html?appid=dc0cf99f05f44858b886c824f3a5633d >(τελευταία ανάκτηση: 7 Σεπτεμβρίου 2016)

56.N. Belavilas, P. Prentou, ό.π., σ. 8-10

Εικόνα 46: Σκηνές στο Χέρσο. Πηγή: < http://i1.wp.com/moving-europe.org/ >

Εικόνα 45: Διάγραμμα κάτοψης του καταυλισμού στο Χέρσο. Πηγή: N. Belavilas, P. Prentou, “The typology of refugees camps in Greece”

Εικόνα 47: Αεροφωτογραφία του καταυλισμού. Πηγή: < http://www.alterthess.gr/sites/ >

Εικόνα 48: Διάγραμμα κάτοψης του καταυλισμού σύμφωνα με τη UNOSAT

50 Μέτρα

7.2.2.2.Καταυλισμός στην Ειδομένη

δεν πλημμύριζε μετά από βροχή, είτε λόγω της ελπίδας των προσφύγων να διασχίσουν τα σύνορα, και επεκτάθηκε προς τα πίσω με δεύτερη αναφορά το δρόμο. Δηλαδή, υπήρχε πύκνωση γύρω από αυτούς τους δύο άξονες και κατά τα άλλα, οι σκηνές τοποθετήθηκαν σε μικρές ομάδες με αναφορά τις γραμμές οργώματος των χωραφιών. Εκτός αυτού, τα καταλύματα γίνονταν πυκνότερα όσο πλησίαζαν τα σύνορα και όπου υπήρχαν δέντρα που πρόσφεραν σκίαση. Όσο για τις εγκαταστάσεις των οργανώσεων, αυτές τοποθετήθηκαν εκατέρωθεν του δρόμου που ενώνει το χωριό με τα σύνορα.

Εικόνα 49 Το ανεπίσημο camp στην Ειδομένη (Κιλκίς) αναπτύχθηκε σταδιακά, μιας και η περιοχή αποτέλεσε σημείο διέλευσης για πάνω από 1 εκατομμύριο πρόσφυγες που διέσχιζαν τα σύνορα με τα πόδια. Ο καταυλισμός βρισκόταν 1 χ.μ. μακριά από το χωριό της Ειδομένης, σε μια αγροτική πεδιάδα και ακριβώς στο σημείο ελέγχου των συνόρων Ελλάδας-FYROM και εκατέρωθεν των σιδηροδρομικών γραμμών που ενώνουν την Ελλάδα με το FYROM . Μετά το κλείσιμο των συνόρων, εκτιμάται ότι στον καταυλισμό διέμεναν 13.000 περίπου πρόσφυγες. Ο καταυλισμός, τελικά, εκκενώθηκε το Μάιο του 2016.57

Ακόμα και σε αυτόν τον μικρής διάρκειας ζωής καταυλισμό με άθλιες συνθήκες υγιεινής και διαβίωσης παρατηρεί κανείς εμπορική δραστηριότητα. Καταλύματα που ανήκαν σε Έλληνες και, τα οποία πουλούσαν τρόφιμα και ποτά, και αυτοσχέδια κιόσκια που τα λειτουργούσαν πρόσφυγες που μεταπουλούσαν τσιγάρα, φαγητά και ποτά, στήθηκαν στην είσοδο του καταυλισμού και δίπλα στο δρόμο, αλλά όχι στο κέντρο του καταυλισμού, καθώς η εμπορική αυτή δραστηριότητα δεν ήταν ευρέως αποδεκτή στους πρόσφυγες.58

Στον καταυλισμό, πέρα από τις ατομικές ή οικογενειακές σκηνές των προσφύγων υπήρχαν και μερικές μεγάλες σκηνές της UNCHR και άλλων ΜΚΟ και κινητές κατασκευές υγιεινής. Ο καταυλισμός στήθηκε σύμφωνα με δύο βασικούς άξονες. Ο πρώτος και βασικότερος ήταν οι σιδηροδρομικές γραμμές, ενώ ο δεύτερος ο δρόμος που οδηγεί στο χωριό της Ειδομένης. Το camp άρχισε να στήνεται εκατέρωθεν των γραμμών πιθανόν, είτε διότι εκεί το έδαφος 57.< http://www.cnn.gr/news/ellada/story/33510/ adeiazei-i-eidomeni-oi-protes-eikones >(τελευταία ανάκτηση:2016, 7 Σεπτέμβρη)

58.N. Belavilas, P. Prentou, ό.π.,

σ.5-6)

Εικόνα 50, δίπλα:Διάγραμμα κάτοψης του καταυλισμού Εικόνα 51: Γενική κάτοψη καταυλισμού Πηγή εικόνων: N. Belavilas, P. Prentou, “The typology of refugees camps in Greece”

100

Μέτρα

6.2.2.3.Καταυλισμός στον Πειραιά

Εικόνα 54

Το λιμάνι του Πειραιά αποτελεί, επίσης, περίπτωση ανεπίσημου καταυλισμού. Ξεκίνησε να διαμορφώνεται από το καλοκαίρι του 2015, όταν άρχισε να χρησιμοποιείται ως προσωρινός τόπος διαμονής καθώς, οι πρόσφυγες κατέφθαναν από τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου και παρέμεναν μερικές ημέρες εκεί μέχρι να μετακινηθούν στα ελληνοβαλκανικά σύνορα. Όταν αυτά έκλεισαν, οι πύλες του λιμανιού Ε1, Ε2 και Ε3 και μια πέτρινη αποθήκη του ΟΛΠ μετατράπηκαν σε ανεπίσημα κέντρα φιλοξενίας με την παρουσία εθελοντών, ΜΚΟ, του Δήμου του Πειραιά και άλλων οργανώσεων. Τελικά, ολόκληρο το λιμάνι εκκενώθηκε σταδιακά μέχρι τον Ιούλιο του 2016 και οι περισσότεροι πρόσφυγες μεταφέρθηκαν στα επίσημα κέντρα φιλοξενίας.59 Στο απόγειό του το λιμάνι του Πειραιά φιλοξένησε γύρω στους 5.000 πρόσφυγες, το 40% των οποίων ήταν παιδιά.

Εικόνα 52: Αεροφωτογραφία της Ειδομένης. Πηγή:< http://ichef-1.bbci.co.uk/news/ >

Ο καταυλισμός του Πειραιά αποτελεί περίπτωση camp οργανικής δομής, καθώς, εφόσον ήταν αυτοσχέδιος και δεν υπήρξε κάποιος επίσημος σχεδιασμός, διαμορφώθηκε ξεκάθαρα 59.< http://www.ethnos.gr/koinonia/arthro/adeiase_ apo_prosfyges_o_peiraias-64424571/ > (τελευταία ανάκτηση: 7 Σεπτεμβρίου 2016)

Εικόνα 53: Άποψη της Ειδομένης. Πηγή: < https://1.bp.blogspot.com/ >

λοξενήσουν επιπλέον άτομα. Έτσι, άρχισαν να στήνονται σκηνές σε μικρές ομάδες στους εξωτερικούς χώρους και γύρω από τα κτήρια. Οι σκηνές στήθηκαν όπου προσφερόταν μεγαλύτερη προστασία από τις καιρικές συνθήκες, δηλαδή όπου υπήρχε στέγαστρο ή φύτευση. Οι κεντρικές υπηρεσίες για την παροχή αγαθών στεγάστηκαν στα υπάρχοντα κτήρια και σε μια μεγάλη σκηνή της UNCHR.

με βάση τα υπάρχοντα χωρικά στοιχεία της περιοχής. Στην ουσία πρόκειται για ένα σύμπλεγμα καταυλισμών αποτελούμενων από απλές σκηνές, στις 3 πύλες και την πέτρινη αποθήκη του ΟΛΠ, το οποίο στο σύνολο του κάλυπτε σε μήκος περίπου ένα χιλιόμετρο και σε έκταση 57 στρέμματα. Σε πρώτο στάδιο οι πρόσφυγες ξεκίνησαν να καταλαμβάνουν τις αίθουσες αναμονής επιβατών στις πύλες, ωστόσο, καθώς αυξανόταν ο αριθμός των προσφύγων που κατέφθαναν στο λιμάνι, οι αίθουσες δε χωρούσαν να φι-

Εικόνα 55: Καταυλισμοί στις Ε1, Ε2 και Ε3 στο λιμάνι του Πειραιά.

Εν τέλει τρία ήταν τα στοιχεία που διαμόρφωσαν τη δομή του καταυλισμού: τα σημεία που ήταν προστατευμένα από τις καιρικές συνθήκες, τα σημεία που είχαν άμεση πρόσβαση στις υπηρεσίες παροχής αγαθών και τέλος, οι λωρίδες κίνησης των οχημάτων. Ως προς τα δύο πρώτα στοιχεία, η πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν όσο το δυνατόν πιο κοντά σε αυτά. Ως προς το τελευταίο στοιχείο, χαρακτηριστικά, ο χώρος του λιμανιού χωρίστηκε στα δύο, καθώς το κομμάτι κοντά στη θάλασσα παρέμεινε ελεύθερο για τη μετακίνηση οχημάτων από και προς το λιμάνι, ενώ το άλλο μισό καταλήφθηκε από τα προσφυγικά καταλύματα.60 Εικόνα 57: Σκηνές στην Ε1. Πηγή: < http://www. kontranews.gr/ sites/>

Εικόνα 56, από πάνω προς τα κάτω: Διαγράμματα κάτοψης καταυλισμών στις Ε1, Ε2 και στην πέτρινη αποθήκη. Πηγή: N. Belavilas, P. Prentou, “The typology of refugees camps in Greece”

100

Μέτρα

Εικόνα 58: Σκηνές στην Ε2. Πηγή: < http://24wro. com.gr/>

60.N. Belavilas, P. Prentou, ό.π.,

σ. 10-12

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Μελετώντας και συγκρίνοντας κανείς όλα τα παραδείγματα που μελετήθηκαν παραπάνω, διαπιστώνει ότι οι άνθρωποι ακόμα κι αν βρεθούν σε κατάσταση «έκτακτης ανάγκης», ζώντας κάτω από εξαθλιωμένες συνθήκες και βιώνοντας το φόβο και την αμφιβολία για την εξέλιξη του μέλλοντός τους, ακόμα και τότε, έχουν τη δυναμική να αφήσουν ένα ισχυρό αποτύπωμα στο χώρο και να βάλουν τη σφραγίδα τους στη διαμόρφωσή του. Διότι παρά όλα τα εγχειρίδια και τις οδηγίες που προβλέπουν το σχεδιασμό των οικισμών έκτακτης ανάγκης, το στοιχείο που τελικά διαμορφώνει τη δομή τους είναι η επίδραση του ανθρώπου-χρήστη στο χώρο και η αλληλεπίδρασή του με το περιβάλλον. Οι χρήστες εγκαθίστανται στο χώρο με βάση τα υφιστάμενα στοιχεία της περιοχής που τους δίνεται, το φυσικό στοιχείο που ενυπάρχει σε αυτή, πάντοτε επηρεασμένοι και από κοινωνικούς κανόνες και παράγοντες. Δεν αρκούνται ποτέ μόνο στις δραστηριότητες που προβλέπονται για αυτούς, αλλά αναπτύσσουν περισσότερες όσο αναδύονται σιγά σιγά στην επιφάνεια οι ανάγκες τους, οι οποίες, φυσικά, ξεπερνάνε τις βασικές. Αρχικά, διαπιστώνει κανείς την άμεση σχέση της μορφής των καταυλισμών με τα υφιστάμενα χωρικά στοιχεία, τα οποία είναι πολλές φορές καθοριστικά. Αυτά μπορεί να είναι οι υπάρχοντες άξονες, δηλαδή δρόμοι ή ποτάμια, αλλά ακόμα και ένας αρχικός ορθοκανονικός σχεδιασμός του καταυλισμού. Δηλαδή, οι χρήστες εγκαθίστανται με αναφορά τους άξονες, ώστε είτε να έχουν καλή προσβασιμότητα σε αυτούς είτε να τους αξιοποιήσουν ως σημεία αναφοράς. Ακόμα και σε

καταυλισμούς που είναι ήδη σχεδιασμένοι με βάση το ιππποδάμειο σύστημα, οι πρόσφυγες δεν αποδομούν τον κάνναβο, αλλά προσαρμόζονται σε αυτόν σύμφωνα με τους βασικούς προκαθορισμένους άξονες του. Σε άλλες περιπτώσεις, οι άνθρωποι ανακαλύπτουν τα ίχνη της προϋπάρχουσας ή υπάρχουσας ανθρώπινης δραστηριότητας και κινούνται χωρικά σύμφωνα με αυτή. Για παράδειγμα, στο camp της Yida οι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν ακριβώς δίπλα στο χωριό που υπήρχε στην περιοχή, οι πρόσφυγες στο Χέρσο ανακάλυψαν τον παλιό άξονα cardo για να εξυπηρετήσουν τις μετακινήσεις τους, στον Πειραιά άφησαν ελεύθερο τον άξονα για την κίνηση των οχημάτων και έστησαν τις σκηνές τους ακριβώς δίπλα σε αυτόν. Δηλαδή, οι άνθρωποι λειτουργούν χωρικά με αναφορά και σε άμεση αλληλεπίδραση με το υφιστάμενο ανθρώπινο αποτύπωμα. Είτε διότι χρησιμοποιώντας έναν παλιό δρόμο ή έναν υπάρχον οικισμό εξυπηρετούν καλύτερα τις ανάγκες τους, είτε γιατί αποφεύγοντας μια άλλη ανθρώπινη δραστηριότητα εξασφαλίζουν την ακεραιότητά τους. Εκτός αυτού, το φυσικό στοιχείο διαδραματίζει σε κάθε περίπτωση πρωταγωνιστικό ρόλο στην χωροθέτηση των καταλυμάτων. Οι πρόσφυγες στήνουν τα καταλύματά τους κάτω από δέντρα για σκιά και δροσισμό, σε σημεία τέτοια ώστε να αποφύγουν την πλημμύρα σε περίπτωση βροχής, κοντά σε ποτάμια, ανάμεσα από τη βλάστηση, με βάση τον προσανατολισμό. Εγκαθίστανται εκεί όπου είναι καλύτερα προστατευμένοι από τις καιρικές συνθήκες.

Πέρα από τα χαρακτηριστικά του φυ-

σικού και δομημένου περιβάλλοντος, έναν ακόμη παράγοντα που καθορίζει τον τρόπο εγκατάστασης των προσφύγων στα κέντρα φιλοξενίας αποτελούν οι κοινωνικές δομές. Για παράδειγμα, σε όλους τους καταυλισμούς παρατηρείται διαχωρισμός των φυλών, δηλαδή άνθρωποι που κατάγονται από διαφορετική χώρα διαμένουν σε διαφορετικές κοινότητες ή ακόμα και τετράγωνα. Παρατηρούμε ακόμα και το πιο ακραίο παράδειγμα της Yida, όπου οι κοινωνικές δομές των φυλών της Nuba ήταν αυτές που καθόρισαν εξ΄αρχής και καταλυτικά τη μορφή του καταυλισμού. Ακόμη μια παρατήρηση είναι αρκετά ενδιαφέρουσα. Σε όλα τα παραδείγματα, οι πρόσφυγες οργανώνουν τα καταλύματα τους σε μικρές συστάδες ή ομάδες που συχνά έχουν ένα σαφές κέντρο. Αυτή η πρακτική, πιθανόν εξυπηρετεί το μοντέλο της εκτεταμένης οικογένειας ή γενικά την ανάγκη του ανθρώπου για ομαδοποίηση, σε μια αρχετυπική κυκλική διάταξη. Μια ακόμη διαπίστωση, στοιχείο κοινωνικής οργάνωσης,αποτελεί ο ορισμός αρχηγών από τους ίδιους τους πρόσφυγες για ένα σύνολο κοινοτήτων ή τετραγώνων με σκοπό την καλύτερη διαχείριση και έλεγχο του χώρου και των δραστηριοτήτων σε αυτόν. Άλλωστε την έννοια του κέντρου την συναντάμε σε όλους τους καταυλισμούς, καθώς πάντοτε υπάρχει ένας βασικός χώρος, όπου συγκεντρώνονται όλες οι κεντρικές υπηρεσίες που εξυπηρετούν τους πρόσφυγες και αποτελεί σημείο αναφοράς. Σε μερικά camps παρατηρούμε ακόμα και κεντρικές αγορές. Εκτός αυτού, διαπιστώνουμε πως η κατοίκηση πυκνώνει εκεί που υπάρχει καλή προσβασιμότητα στο εκάστοτε κέντρο, αλλά και σε αγαθά, όπως το νερό,

η διανομή τροφής ή οι εγκαταστάσεις υγιεινής. Όσο για την ανθρώπινη δραστηριότητα, με το πέρασμα του χρόνου και καθώς ένας καταυλισμός παγιώνεται, νέες ανάγκες και άρα νέες δραστηριότητες κάνουν την εμφάνιση τους, όπως επίσης, αρχίζει και υπάρχει πιο έντονη αλληλεπίδραση με το εξωτερικό περιβάλλον. Αυτές που αφήνουν έντονο χωρικό αποτύπωμα είναι η εμπορική-οικονομική δραστηριότητα και η θρησκευτική. Όσο για την πρώτη, αυτή δεν είναι καθόλου τυχαία τοποθετημένη στο χώρο. Βρίσκεται εκεί όπου είναι πιο πυκνός ο πληθυσμός, όπου είναι αποδεκτή από τους πρόσφυγες και, όπου δεν είναι, μακριά από κεντρικά σημεία. Διαπιστώνουμε ένα ακόμη ενδιαφέρον στοιχείο στο παράδειγμα του καταυλισμού της Kakuma, το οποίο είναι και το μακροβιότερο από αυτά που εξετάστηκαν. Εκεί παρατηρούμε ακόμα και την ύπαρξη νεκροταφείων. Επιπλέον, μια ακόμη βασική ανθρώπινη ανάγκη, η ανάγκη για ελεύθερους χώρους, ωθεί στη δημιουργία νέων, είτε ιδιωτικών είτε δημόσιων.

Συμπερασματικά, η απόφαση του κάθε ανθρώπου που αφορά το πού και πώς θα εγκατασταθεί στο χώρο που του προσφέρεται έχει τη δυναμική να καθορίσει τη συνολική εικόνα ενός καταυλισμού ή και κατ΄ επέκταση οικισμού. Αυτή η δυναμική θα παραλλάξει το σχέδιο ακόμα και του πιο άκαμπτου καννάβου. Όταν οι άνθρωποι εγκαθίστανται στο χώρο και προσπαθούν να επιβιώσουν και να ζήσουν με μια κανονικότητα θεωρούν ενστικτωδώς σημαντικούς τους παράγοντες που αναλύθηκαν παραπάνω, οι οποίοι δε μπορούν να συμβαδίσουν πάντα με ένα αυστηρό προκαθορισμένο σχήμα.

Η αλληλεπίδραση του ανθρώπου και του κοινωνικού του υπόβαθρου με το περιβάλλον του, φυσικό, δομημένο ή νοητό, αποτελεί τον καταλυτικό παράγονται που καθορίζει τη μορφή του «κατοικείν».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΒΙΒΛΙΑ

tion, Ruby Press, 2008

1. Σταυρίδης, Σταύρος, ‘’Οι χώροι της ουτοπίας με την ετεροτοπία: Στο κατώφλι της σχέσης με το διαφορετικό’’ στο Ουτοπία: διμηνιαία έκδοση θεωρίας και πολιτισμού (31), σ. 51-66, Εκδόσεις Στάχυ, 1998

8. Lefebvre, Henri, Writing on cities, translated by Kofman Eleonore and Lebas Elizabeth, Blackwell Publishers, 1996 9. Ledwith, Alison, Instant City, AHI Publication, 2014

2. Alexander, Christopher, Ishikawa, Sara , Silverstein, Murray, Jacobson, Max, Fiksdahl-King, Ingrid , Angel, Shlomo , A pattern language: towns, building, constructions, Oxford University Press, 1977

10. UNCHR, Market Assessment in Al Zaatari refugee camp in Jordan, REACH, 2014 11. UNHCR , Handbook for emergencies, Geneva, United Nations High Commissioner for Refugees, 2007

3. Mumford, Eric , The CIAM discourse on urbanism, , Cambridge, MA: The MIT Press, 2002

ΑΡΘΡΑ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ 1. Ράπτη, Γιούλη, ‘’Η μοντέρνα αρχιτεκτονική σαν φορέας και συγχρόνως δημιουργός ιδεολογιών’’, εκπαιδευτικό υλικό, ΕΜΠ, 2011

4. Birkeland, Nina, Vermeulen, Ellen, NRC Project Consultant Sierra Leone, Camp Management Toolkit, NRC, 2004 5. Baker, Isaac, Card, Brittany, Raymond, Nathaniel, Satellite Imagery Interpretation Guide, Displaced population Camps, Harvard Humanitarian Initiative, 2015

2. Agier, Michel, ‘’Between War and City: Towards an Urban Anthropology of Refugee Camps’’, Ethnography, September, 2002

6. Davis, Jan and Lambert, Robert, Engineering in emergencies: A practical guide for relief workers, London, ITDG Publishing, 2005

3. Foucault, Michel, ‘’ Άλλοι χώροι [Ετεροτοπίες]’’, διάλεξη στον κύκλο Αρχιτεκτονικών Ερευνών, Architecture, Mouvement, Continuite, 1967

7. Herz, Manuel, Refugee Camps or Ideal Cities in Dust and Dirt, Urban Transforma-

4. Grbac, Peter, ‘’Civitas, polis, and urbs, Reimagining the refugee camp as the

city’’, WORKING PAPER SERIES, NO. 96, October, 2013, Refugee Studies Centre Oxford Department of International Development University of Oxford

UNCHR, Europe Refugee Emergency, Daily map indicating capacity and occupancy (Governmental figures). Διαθέσιμο στο: < http://data.unhcr.org/mediterranean/country.php?id=83 >

5. REACH, ‘’Yida Camp social profile’’, Unity State, South Sudan Series, 2012

UNCHR, Greece Factsheet, July 2016, σ. 1-2. Διαθέσιμο στο: <http://reliefweb.int/country/grc >

6. Stevenson, Anne and Sutton, Rebecca, ‘’There’s no place like a refugee camp’’, Refuge , vol.28, Number 1,2011

UNCHR, Kakuma population statistics by country of origin, sex and age group, 2016. Διαθέσιμο στο: < http://data.unhcr.org/horn-of-africa/settlement.php?id=17&country=110&region=12 >

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ Διεθνής Σύμβαση της Γενεύης, 1951. Διαθέσιμο στο: < https://www.unhcr.gr/genikes-plirofories/ geneva1951.html >

UNCHR, Protracted refugee situations: the search for practical solutions, 2006. Διαθέσιμο στο: < http://www.unhcr.org/4444afcb0 >

ESRI, Fifty Most Populous Refugee Camps. Διαθέσιμο στο: < http://storymaps.esri.com/stories/2013/ refugee-camps/ >

UNCHR, Refugees/Migrants Emergency Response – Mediterranean, 2016. Διαθέσιμο στο: < http://data.unhcr.org/mediterranean/country.php?id=83 >

ESRI, The uprooted. Διαθέσιμο στο: < http://storymaps.esri.com/stories/2016/ the-uprooted/ >

UNCHR, Refugee status determination, 2012. Διαθέσιμο στο: < http://www.unhcr.org/52a722559 >

UNCHR, Camp planning standards (planned settlements). Διαθέσιμο στο: < https://emergency.unhcr.org/entry/45582/ camp-planning-standards-planned-settlements>

UNCHR, Sites in Greece. Διαθέσιμο στο: <http://rrsesmi.maps.arcgis.com/apps/ MapSeries/index.html?appid=d5f377f7f6f2418b8ebadaae638df2e1 >

<http://www.unhcr.org/cgi%20bin/texis/vtx/ search?page=search&skip=108&docid=501fdb419&query=water>

UNCHR, Site profile: Cherso. Διαθέσιμο στο: <http://rrsesmi.maps.arcgis.com/apps/MapJournal/index.html?appid=dc0cf99f05f44858b886c824f3a5633d>

< http://zaatari360.martinedstrom.com/ >

UNCHR Sub-office Kakuma operations, Briefing Kit, Kakuma camp profile, 2009. Διαθέσιμο στο: < www.kakuma.wordpress.com > UNCHR, Zaatari refugee camp Factsheet, April 2015. Διαθέσιμο στο: < http://reliefweb.int/report/jordan/zaatari-refugee-camp-factsheet-april-2016 > ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ < http://www.cnn.gr/news/ellada/story/33510/adeiazei-i-eidomeni-oi-protes-eikones > < http://www.ethnos.gr/koinonia/arthro/adeiase_apo_prosfyges_o_peiraias-64424571/ > < http://ireport.cnn.com/docs/DOC1241276 > < http://www.team10online.org/ > < http://www.therefugeeproject.org/ > < http://www.oxhip.org/news-and-blog/refugee-camp-economies-in-kenya/ >

Παραλία Εφταλούς,Λέσβος