Κοινότητα 2.0 _ Τόπος, Ταυτότητα, Δίκτυα by Sofia Kalogeromitrou

Κοινότητα 2.0

τόπος-ταυτότητα-δίκτυα Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Σεπτέμβριος 2018

Σοφία Καλογερομήτρου Υπεύθυνος Καθηγητής: Νικόλαος Αναστασόπουλος

A_ Πρόλογος: Η αφορμή – το ταξίδι στο Πράσινο Ακρωτήρι _ σ. 8-19 B_ Εισαγωγή: Οι βασικές έννοιες που ερευνώνται στην εργασία _ σ. 20-25 Γ_ Ενότητες 1_ Ιστορική Προσέγγιση:

1.i. Η κοινότητα στον χώρο της - η τοπική κλίμακα _ σ. 26-35 1.ii. Δέκα στιγμές αλλαγής των κοινοτήτων _ σ. 36-43 2_ Σήμερα: Η ισχυροποίηση των από τα κάτω διαδικασιών

2.i. Προς ένα πολυ-σύμπαν: οι συνθήκες ενίσχυσης των κοινοτήτων σήμερα _ σ. 44-51 2.ii. Δίκτυα: ο δυνητικός τόπος _ σ. 52-65 _Τι είναι Δίκτυο; _ Διαδικασία Δυνητικοποίησης _ Ταυτότητα _ Δίκτυα και αλλαγή κλίμακας _ Τα δεδομένα

2.iii. Η νέα κλίμακα του Χώρου - Τα νέα δεδομένα του Τόπου _ σ. 66-81 _ Κεφάλαιο _ Χωρίς Κεφάλαιο _ Άτομο και χώρος _ Επανεφεύρεση κοινοτήτων

_ Η Μητρόπολη ως κόμβος _ Προσεγγίζοντας την “Ζώνη”_ Σχεδιασμός του Χώρου

3_Interface: Η στιγμή που το ψηφιακό ακουμπά το αναλογικό _ σ. 82-93 4_Μελέτη περίπτωσης δύο κοινοτήτων Ύδρα και Μιντέλο: ταυτότητα, τόπος και τεχνολογία _ σ. 94-119 _ Μικρή ιστορική αναδρομή _ Χώρος και Υποδομές _ Ταυτότητα και Δίκτυα _ Συμπεράσματα

Δ_ Συμπεράσματα _ σ. 120-127

E_ Βιβλιογραφια - Κατάλογος Φωτογραφιών _ σ. 128-135

INDEX

ον Νοέμβριο του 2017, στα πλαίσια του μαθήματος Final Project in Architecture I του Instituto Superior Técnico της Λισαβόνας,

βρέθηκα στο νησιωτικό σύμπλεγμα του Πράσινου Ακρωτηρίου, με βάση της ομάδας μας το νησί São Vicente.

Λέγεται πως όταν παρουσιάζεις μία εργασία,

πρέπει να χρησιμοποιείς το τρίτο ενικό – το έργο έχει ζωή και συμπεριφορά δική του, έξω από τον σχεδιαστή. Παρ’ όλα αυτά, το Μιντέλο, η πόλη με την οποία κατά κύριο λόγο ασχοληθήκαμε, έχει ένα ξεχωριστό τρόπο να οικειοποιείται τους επισκέπτες του. Πολύ σύντομα, οι εργασίες μας έγιναν βαθιά προσωπική υπόθεση. Ήμασταν υπό την κυριαρχία του Πράσινου Ακρωτηρίου. Η μουσική ήταν πράγματι παντού, περπατώντας ένιωθες οικεία. H τοπική έννοια της “Morabeza”, που αναφέρεται στην φιλοξενία, στην ανοιχτοκαρδοσύνη, στον

τοπικό

ρυθμό,

επιτέλους

έβγαζε

νόημα.

Στρατιωτικές παρελάσεις με μουσική υπόκρουση της Celine Dion μας έκαναν να ξανασκεφτούμε τα κοινωνικά στεγανά. Υπήρχε ένα κοινό αίσθημα ανάμεσα σε εμάς, τους επισκέπτες: “Πάρε μέσα σου όσο περισσότερο Μιντέλο γίνεται”.

Το να βιώσεις την πόλη δεν ήταν μόνο θέμα

Α_ Πρόλογος

περιπλάνησης του σώματος. Εάν χαμογελούσες τυχαία

η αφορμή - το ταξίδι στο Πράσινο Ακρωτήρι

ξεπεράσει κάθε επικοινωνιακό εμπόδιο, δημιουργώντας

στους ανθρώπους θα έπαιρνες τουλάχιστον ένα χαμόγελο πίσω. Η γλώσσα του σώματος μπορούσε να στιγμιαία σύνδεση με τους ντόπιους. Όλοι ήθελαν να μοιραστούν τις απόψεις τους για το Μιντέλο, για το

Πράσινο Ακρωτήρι, για την ζωή.

Ο αστικός ιστός λειτουργούσε σαν μια

ασταμάτητη

γεννήτρια

καταστάσεων

συνάντησης

και αλληλεπίδρασης. Η πόλη συνεχώς επεκτείνεται, εξωτερικά και εσωτερικά, σύμφωνα με τις ανάγκες των ανθρώπων, με τον ελάχιστο δυνατό προγραμματισμό. Στην πορτογαλική γλώσσα υπάρχει το “Miradouro” που μεταφράζεται σαν “τόποι με θέα”, σημεία που σου έδιναν μια ξεκάθαρη ιδέα της πόλης έξω από τους χάρτες και τις όψεις δύο διαστάσεων των σχεδίων μας. Ήταν πολύ δύσκολο να μην κοντοσταθείς εκεί, με την εντυπωσιακή θέα, τον καθαρό αέρα και την εξουσιαστική σχεδόν επίβλεψη των μικροσκοπικών ανθρώπων στον αστικό τους λαβύρινθο.

Από το Cabo Verde μεταφέρω αναμνήσεις που

θα έχουν ξεχωριστή θέση στην ψυχή μου. Οι βόλτες στην Ribeira Bote, τη γειτονιά των μουσικών και των επαναστατών, με ένα μικρό πλαστικό σακουλάκι με παγωτό μπισκότο στο χέρι. Μικρά κορίτσια που μας σταματούσαν στον δρόμο γιατί τους έκαναν τα μαλλιά μας εντύπωση. Άνθρωποι που ζητούσαν μια φωτογραφία τους, είτε που να αποτυπώνει την αγάπη τους για κάποιον είτε απλά για να μας δώσουν ένα κομμάτι τους να θυμόμαστε.

Η ωραιότερη ώρα της ημέρας ήταν ανάμεσα

στις 18:00 και 20:00, λόγω των χρωμάτων της δύσης. Ήταν η ώρα που όλοι περπατούσαν στο δρόμο με ένα ήρεμο βλέμμα, ξέροντας πως το να βρισκόμαστε εκεί αυτή την ώρα ήταν ένα μεγάλο προνόμιο.

Ο τρόπος ζωής σε αυτή την γωνιά του κόσμου 9

δεν είναι διαφορετικός. Αυτό φυσικά έχει να κάνει και με τα χρόνια πορτογαλικής και αγγλικής αποικιοκρατίας. Παρ’ όλα αυτά οι άνθρωποι είναι διαφορετικοί. Η πρώτη προτεραιότητα είναι να απολαύσουν την ζωή με ό,τι έχουν. Οι αξίες τους στην Δύση θεωρούνται αθώες. Αλλά ο τρόπος ζωής είναι τόσο ήρεμος και ειλικρινής, ο ρυθμός τόσο ανθρώπινος και άψογα προσαρμοσμένος στο κλίμα. Πίστευα πως ήταν μύθος αλλά όντως ο χρόνος κυλάει διαφορετικά στην Αφρική. Η ζωή δεν είναι εύκολη. Όμως οι άνθρωποι δουλεύουν σκληρά για να την κάνουν όμορφη με όσα μέσα διαθέτουν. Και ποτέ δεν θα ξεχάσω την ικανοποίηση του να σχεδιάζεις για μια καθημερινότητα την οποία οι άνθρωποι ζουν πραγματικά.

Η εργασία μου για το μάθημα αφορούσε στην μεταφορά της ιδιωτικής

ζωής στον δημόσιο χώρο με δύο στόχους: την συμπλήρωση των κενών που παρουσιάζουν οι κατοικίες σε υποδομές και την πρόθεση ενίσχυσης του τοπικού πολιτισμού. Η διαφορά αντίληψης του δημόσιου χώρου ήταν εντυπωσιακή: στην ερώτηση “θα κάνατε ντους στην πλατεία αν υπήρχαν χώροι για αυτό” - οι απαντήσεις ήταν σχεδόν πάντοτε θετικές. “Θα κοιμόσασταν στην παραλία αν υπήρχαν άνετες αιώρες” - “φυσικά!”. Αυτή η διαφοροποίηση κουλτούρας και ψυχοσύνθεσης απαιτεί μια νέα προσέγγιση από τον σχεδιαστή.

Από την άλλη, το κτισμένο της πόλης, και κυρίως η κατοικία, απαιτούν

μια εντελώς διαφορετική σχεδιαστική αντίληψη. Ο προσωπικός χώρος είναι και προσωπική υπόθεση. Το χτίσιμο με ιδιωτική πρωτοβουλία σε κάθε του βήμα, είναι ο κανόνας. Είναι στιγμή ανεξαρτητοποίησης, σαν άλλη τελετή ενηλικίωσης, η απόφαση και η υλοποίηση του προσωπικού χώρου. Ίσως είναι ζήτημα φόβου των ντόπιων απέναντι στην οργανωμένη, γεμάτη γραφειοκρατία πολιτεία. Ο ορθολογισμός του μηχανικού δεν θα μπορούσε να επιτρέψει τόσο άστατες κατασκευές, σε σημεία φιλόδοξα και οριακά επικίνδυνα: ακόμα και πάνω από μία υπάρχουσα κατασκευή, σε μια απόκρημνη άκρη. Ούτως ή άλλως η προδιαγραφή χρήσεων είναι άκρως αντίθετη αυτής της ρευστής καθημερινής ζωής, που καθοδηγείται από τις διαθέσεις των ανθρώπων. 11

Ήδη ακόμα πριν από το ταξίδι, η προσέγγιση του τόπου είχε αποδειχτεί μια απαιτητική και ολότελα διαφορετική διαδικασία: Για το Μιντέλο είχαμε μόνο κατόψεις πριν την επίσκεψη μας. Δεν υπήρχε street view για να προετοιμαστούμε για την ατμόσφαιρα του τοπίου. Όταν φτάσαμε πλέον ξέραμε τους δρόμους απ’έξω. Αλλά μέσα τους, η ζωή ήταν αποπροσανατολιστική. Η ποικιλία και η άναρχη μίξη χρήσεων στον ιδιωτικό και στον δημόσιο χώρο έκαναν τα στρατηγικά σχέδια που έχουν συγκροτηθεί από μακριά, στην Λισαβόνα, να αλλάξουν δραστικά. Αυτό συμβαίνει καθώς ο πολιτισμός και η ταυτότητα τους δεν είναι σε βάθρα σε μουσεία αλλά είναι το μανιφέστο της καθημερινής τους ζωής – και συνεπώς καθιερωμένες τεχνικές προσέγγισης του αστικού χώρου είναι εν τέλει ασύμβατες και μη παραγωγικές. Η ζωή της κοινότητας και τα μέλη της λειτουργούν με εσωτερικούς κανόνες, ρευστούς και προσαρμοζόμενους στην καθημερινότητα και στις τοπικές ανάγκες, οι οποίοι γίνονται κατανοητοί μόνο μέσω της προσαρμογής σε αυτή την διαφορετική, τοπική καθημερινότητα. Αυτό το ταξίδι αποτέλεσε το βάπτισμα του πυρός στην επαφή με διαφορετικές καθημερινότητες και σημάδεψε την αφετηρία μιας έντονης περιέργειας απέναντι στην έννοια της κοινότητας σήμερα.

Λ έ ξ ε ι ς

Κ λ ε ι δ ι ά ‡

Κοινότητα, Τόπος, Κλίμακα, Ταυτότητα, Δίκτυο, Ύδρα, Μιντέλο

Περιεχόμενο.υφιστάμενης.έρευνας

Στόχος αυτής της διάλεξης είναι η κατανόηση

της εξέλιξης των κοινοτήτων και του χαρακτήρα τους στην σύγχρονη εποχή με αφετηρία τα παραδοσιακά χαρακτηριστικά τους, τον χώρο και τα δίκτυα.

Αρχικά, μελετάται η ιστορική πορεία των

κοινοτήτων,

τα

ιδιαίτερα

χαρακτηριστικά

που

διαθέτουν, χωρικά και κοινωνικά, και πως τα τελευταία μπορούν να αξιοποιηθούν με σύγχρονο τρόπο σήμερα, μέσα από παραδείγματα. Έπειτα αναλύονται τα δίκτυα, οι δυνητικές δηλαδή σχέσεις στην σφαίρα του ψηφιακού. Τα δίκτυα πλέον, γίνονται εντονότερα αντιληπτά μέσω της τεχνολογίας και διαμορφώνουν ένα νέο έδαφος για την επικαιροποίηση της ταυτότητας των κοινοτήτων. Στη συνέχεια προσεγγίζεται ο χώρος, δηλαδή το πραγματικό, και η σχέση του με την οικονομία. Επιπλέον, εξετάζονται σύγχρονες δράσεις και καταστάσεις που μπορούν να λειτουργήσουν ως θεωρητικά πρότυπα κατανόησης. Πρώτα, βλέπουμε την

B_ Εισαγωγή oι βασικές έννοιες που ερευνώνται στην εργασία 22

εξέλιξη, την συνάντηση και τις επιδιώξεις ιδιαίτερων κοινοτήτων μέσα από την χρήση πληροφοριακών εργαλείων του σήμερα. Ύστερα, γίνεται μια ενδεικτική μελέτη περίπτωσης δύο εντελώς διαφορετικών τοπικών κοινοτήτων: της Ύδρας και του Μιντέλο. Η σύγκριση των δυο αποτελεί μια απόπειρα σχολιασμού μέσα από τις έννοιες που μελετώνται στην διάλεξη.

Πλαίσιο.εργασίας

H προσέγγιση και η μεθοδολογία αυτής της διάλεξης είναι εν μέρει

εμπειρική και εν μέρει εννοιολογική.

Η περιοχή εργασίας αφορά στο Σήμερα. Πρόκειται για ένα κρίσιμο σημείο

μιας και η πληροφοριακή επανάσταση αλλάζει όλο το θεωρητικό και φυσικό σκηνικό της πραγματικότητας των ανθρώπων, με αποτέλεσμα να αποδυναμώνονται σενάρια τεχνολογίας που μπορούν να σχεδιαστούν εκ των άνω για μια κοινότητα.

Ταυτόχρονα επαναπροσδιορίζεται και η ίδια η κοινότητα. Στην εποχή του

ισοπεδωτικού ενιαίου, η τεχνολογική καμπή δίνει την ευκαιρία να διαμορφωθούν νέες, πολλαπλές, σύγχρονες πραγματικότητες, που έρχονται σε παραγωγική αντιπαράθεση με την θεωρητική υπεροχή των δεδομένων που πρεσβεύει ο Παγκόσμιος Βορράς. Εκτός από την πολιτισμική και χωρική δυναμική που μπορούν να επιστρατευτούν για ένα τέτοιο εγχείρημα, έχει σημασία και πώς θα αξιοποιηθεί το ψηφιακό αποτύπωμα των κοινωνιών. Η ταυτότητα μας βρίσκεται τόσο στην φυσική μας παρουσία όσο και στα δεδομένα μας.

Ο χώρος είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τον χρόνο. Παρ’ όλο που η διάρκεια

ζωής της αρχιτεκτονικής είναι κατά πολύ μεγαλύτερη από αυτή της ανθρώπινης ζωής, είναι τα άτομα και οι αποφάσεις τους, που επηρεάζουν το περιβάλλον στο οποίο ζουν, αφήνοντας το αποτύπωμα τους κάθε στιγμή. Η ψηφιακή επανάσταση και η πληροφορία που φέρουν τα δίκτυα, είναι άχρονη και ταυτόχρονη. Δεν είναι ακόμα ξεκάθαρο πώς αυτό το επίπεδο της ζωής, που παρακάμπτει τον χρόνο και τις υποταγές του, επηρεάζει την σφαίρα του απτού.

Βρισκόμαστε σε μία μεταβατική εποχή και συνεπώς οι απαντήσεις στα νέα

ερωτήματα πρέπει να εφευρεθούν και όχι να οριστούν μέσα από ένα ήδη υπάρχον θεωρητικό υπόβαθρο. Έννοιες ήδη σχηματισμένες στην συνείδηση επηρεάζονται από την βάση τους. 23

Τι είναι κοινότητα; Κοινότητα είναι ένα σύνολο ανθρώπων με κοινούς στόχους και κοινούς δεσμούς. Παραδείγματα δεσμών είναι η γλώσσα, η θρησκεία, ο τόπος.

Γ_ 1 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Ταυτότητα

(A)

Χώρος

Ταυτότητα

(B)

Χώρος

Οι κοινότητες, στην αρχική τους μορφή και κλίμακα, αναπτύσσονταν στον χώρο με βάση τις αξίες και τις συνήθειες, την καθημερινότητα, το κλίμα και την τοπογραφία. Η ταυτότητα έτσι προβαλλόταν στον χώρο (A). Σήμερα, η κοινότητα έχει πιο σύνθετη σχέση με τον χώρο, μιας και ο τελευταίος έχει παγιωθεί και συχνά κορεστεί. Η παγίωση του χώρου οδηγεί σε έναν επαναπροσδιορισμό των ιδανικών, όπου αντί για την ταυτότητα, είναι ο τόπος που προδιαγράφει καταστάσεις. Η διαδικασία αυτή είναι συνεπώς αντίστροφη από αυτή που συνέβαινε στις κοινότητες όταν βρίσκονταν στην αρχική τους μορφή (B).

άνθρωπος έχει την έμφυτη τάση να φτιάχνει, να κατασκευάζει, να δημιουργεί σε τρείς διαστάσεις. Αυτό, για να προσαρμοστεί στο περιβάλλον του, να το

διαμορφώσει για τις ανάγκες του, να δοκιμάσει τα όρια του, να προστατέψει όσα έχει και να μπορεί να φυλάξει όσα θέλει να αποκτήσει, ατομικά ή συλλογικά. Κατά τον Mario Botta “η πρώτα πράξη της αρχιτεκτονικής είναι να τοποθετηθεί μια πέτρα στο έδαφος. Αυτή η πράξη μεταμορφώνει μια συνθήκη της φύσης σε μια συνθήκη πολιτισμού. Είναι μια ιερή πράξη” (Botta, 2005). H ιστορία της αρχιτεκτονικής έχει γραφτεί σε μεγάλο βαθμό γύρω από τους αρχιτέκτονες και συνεπώς μακριά από τον ανώνυμο χτίστη και το μημνημειακό καθημερινό του περιβάλλον. Η αναφορά στην μνημειακότητα δεν είναι τυχαία. Η αρχιτεκτονική γνώση και προσέγγιση μέχρι το μοντέρνο και τις μορφικές του καινοτομίες βασιζόταν σε ότι θεωρούσαν σπουδαίο και μεγαλοπρεπές στο παρελθόν: τα μνημεία, τα τοπόσημα ή απλώς τα στοιχεία που ξεχώριζαν από την καθημερινή ζωή και είχαν σημασία για τον κοινό βίο.

Η Αρχιτεκτονική από τον αρχιτέκτονα, από

τον ειδικό, από τον σχεδιαστή είναι μια προσφορά στο άτομο, μια απόπειρα μορφοποίησης ενός συχνά εφήμερου οράματος, ένα δοχείο για κατά βούληση

Γ_1_i

η κοινότητα στον χώρο της _ η μικρή τοπική κλίμακα 30

αξιοποίηση από τον εκάστοτε χρήστη. Όμως η χωρική δημιουργία από και για το ίδιο το άτομο είναι ένας φορέας προσωπικών συναισθημάτων, μια έκφραση συλλογικών ή ατομικών επιδιώξεων. Μελετώντας τα κείμενα του Bernard Rudofsky και του Aldo van Eyck

και των συνεργατών του, μπορούμε να αντιληφθούμε αυτή την χωρική ποικιλία και τα ξεχωριστά σε κάθε περίπτωση χαρακτηριστικά της κοινότητας στο χώρο, όπως είχαν παραχθεί από τα άτομα τους και όχι εξωγενώς. Οι συγγραφείς των κειμένων παρουσιάζουν αυτόνομες κοινότητες μέσα από τον άξονα του χώρου. Η προσέγγιση μάλιστα είναι παρόμοια αν και σε δύο διαφορετικές ταχύτητες. Το εικονικό βιβλίο του Bernard Rudofsky “Architecture without architects, an introduction to non pedigreed architecture” (Rudofsky, 1964) αποτελεί ένα ιδιαίτερο λεύκωμα: στιγμιότυπα που αποδεικνύουν εναλλακτικές χωρικές πραγματικότητες και την άρρηκτη σχέση τους με τον τόπο. “Το Ανώνυμο δεν επηρεάζεται από μόδες” (“Vernacular* does not go through fashion cycles”) (Rudofsky, 1964, σ. 11). Έχει σημασία να κάνουμε ένα βήμα πίσω από αυτό που βλέπουμε ως γραφικό, ως καρτ-ποσταλικό. Είναι γεγονός πως το λαϊκό, το αυθόρμητο, το χειροποίητο, το μη-προγραμματισμένο καταλήγει να κατηγοριοποιείται ως άτυπο, μια έννοια εντελώς παρωχημένη και επικίνδυνα γενική. Για αυτό ο Rudofsky μας παρακινεί να παρατηρήσουμε τον χώρο σαν ένα πολυμορφικό και κατά περίπτωση ακραία διαφορετικό κοινωνικό κατασκεύασμα, ακαριαίο και όμως συνεχώς μεταλλασσόμενο από ένα σύνολο ανθρώπων με κοινή ταυτότητα, που είναι και η κοινή τους δύναμη. Ειδική μνεία γίνεται κάθε φορά για την πρακτική προσέγγιση των παραδειγμάτων που χρησιμοποιεί: τα προβλήματα που αφορούν τον τόπο έχουν λυθεί με τρόπο διαχρονικό χωρίς αυτό να σταματά μια ανθρώπινη μεταβλητότητα, μια αναπόφευκτη πολυπλοκότητα. H προσέγγιση όμως του Rudofsky χαρακτηρίζεται από μια στατικότητα. Ο χώρος έχει την τιμητική του, και όχι το άτομο ως δημιουργός. Οι άνθρωποι δεν εμφανίζονται παρά σε ελάχιστες φωτογραφίες – δεν ξέρουμε αν μιλά για ζωντανές κοινωνίες, για μνημεία ή για εγκαταλελειμμένες πόλεις. Για τον ίδιο όμως λόγο, δεν είναι αντιληπτή και η εκταση των οικισμών και το μέγεθος των τοποσήμων που αναλύει.

* Το Vernacular είναι ακόμα ένας όρος χωρίς ακριβή μετάφραση: Αφορά στην ανώνυμη, τοπική, παραδοσιακή αρχιτεκτονικη που έχει παραχθεί από τους γηγενείς ενός τόπου. 31

πό την άλλη ο Aldo Van Eyck και οι συνεργάτες του ξεφεύγουν από το στατικό της εικόνας και της ανάλυσης της (Van Eyck, Parin, & Morgenthaller, 1970). Παρουσιάζουν ένα στιγμιότυπο χωροχρόνου, μια περίοδο στην ζωή της κοινότητας της φυλής Dogon, στο Μάλι της Αφρικής. Είναι μια ελεγεία στο έμμεσα κατανοητό, στο υποσυνείδητα δεκτό. Με απλά λόγια, κάθε κατάσταση μπορεί να γίνει αντιληπτή μόνο μέσα από τα δικά της δεδομένα. Αυτό που εντυπωσιάζει τον Van Eyck είναι η τάση της κοινότητας να ζει το παρόν και να μην σχεδιάζει εμμονικά το μέλλον – το τελευταίο αναπόφευκτα θα έρθει. Αυτό μπορεί να θεωρηθεί βασικό στοιχείο της ταυτότητας της κοινότητας. Βασική προϋπόθεση για την κατανόηση του ανοίκειου αυτού περιβάλλοντος ήταν η διαμόρφωση ενός τρόπου σκέψης “δίδυμων φαινομένων” (“twin phenomena”) (Van Eyck, Parin, & Morgenthaller, 1970, σ. 183). Αυτά τα δίπολα βοηθούν στην γρήγορη αντίληψη του συνολικού περιβάλλοντος και κοινωνικού συστήματος στο οποίο ζουν οι Dogon. Οι δυάδες αφορούν στοιχεία που επηρεάζουν την καθημερινή αντίληψη. Κοντά-μακριά, απλό-πολύπλοκο, πολύ-λίγο, μικρό-μεγάλο, ενότητα-διαφοροποίηση για να κατονομάσουμε μερικά. Αυτά είναι που δίνουν την τοπική κλίμακα του χώρου και του χρόνου. Οι προσεγγίσεις τόσο του Rudofsky (Rudofsky, 1964) όσο και του Van Eyck (Van Eyck, Parin, & Morgenthaller, 1970) μετρούν ήδη αρκετές δεκαετίες ζωής και η αυτονομία ήρθε να αντικατασταθεί, ως αποτέλεσμα εξωγενών αλληλεπιδράσεων που άλλαξαν τα τοπικά δεδομένα. Οι κοινότητες τις οποίες περιγράφουν, αναπτύσσονταν στον χώρο με βάση τις αξίες και τις συνήθειες, την καθημερινότητα, το κλίμα και την τοπογραφία. Η ταυτότητα έτσι προβαλλόταν στον τόπο. Σήμερα, η κοινότητα έχει πιο σύνθετη σχέση με τον χώρο, κυρίως μιας και ο τελευταίος έχει παγιωθεί και συχνά κορεστεί. Η παγίωση του χώρου οδηγεί σε έναν επαναπροσδιορισμό των ιδανικών, όπου αντί για την ταυτότητα, είναι ο χώρος που προδιαγράφει καταστάσεις. Η διαδικασία αυτή είναι συνεπώς αντίστροφη από αυτή που συνέβαινε στις κοινότητες όταν βρίσκονταν στην αρχική τους μορφή. Ο χώρος πλέον έχει διαφορετική στρατηγική σημασία για την μορφή και την δομή των κοινοτήτων και οι ίδιες οι κοινότητες έχουν μετασχηματιστεί. 33

Κοινότητες Τοπόσημα

Κοινότητες και Τοπόσημα Εμβληματικής Αρχιτεκτονικής συμφωνα με το βιβλίο του B. Rudofski 35

Zygmunt

Bauman

αναλύει

αυτόν

τον

σταδιακό μετασχηματισμό που υπέστησαν οι τοπικές κοινότητες λόγω οικονομικών,

πολιτισμικών και κοινωνικών αλλαγών στο πέρασμα του χρόνου (Bauman, 2001). O Bauman δεν αναφέρεται σε κάποια συγκεκριμένη κοινότητα σαν πρότυπο αλλά στις γενικότερες περιστάσεις που αποτέλεσαν αφορμή για κοινωνικές αλλαγές. Έτσι, σε μια απόπειρα μιας εναλλακτικής και πιο εκτεταμένης οργάνωσης των αλλαγών αυτών, μπορούν να προταθούν δέκα στιγμές αλλαγής της δομής και του χαρακτήρα της κοινότητας, μέσα από την σκέψη του Bauman και σε συνδυασμό με επιπλέον βιβλιογραφία, καθώς και ει δυνατόν να σχολιαστεί ο αντίκτυπος των στιγμιοτύπων αυτών στον χώρο. Σε αυτές τις μεταβατικές περιόδους, μπορεί κάποιες κοινότητες να επηρεάστηκαν από όλες ή από κάποιες, ενώ παρατηρούνται επανειλημμένα κάποια δίπολα, όπως η συνεχής ταλάντωση ανάμεσα στο “χτίζουμε ποιοι είμαστε” και στο “μας ξεγυμνώνουν από αυτό” ή η δυάδα Ελευθερία και Ασφάλεια.

Γ_1_ii δέκα στιγμές αλλαγής των κοινοτήτων 36

Η κοινότητα ως κάτι το αδιαμφισβήτητο και φυσικό. Πρόκειται για μια

κατάσταση οικείας συνύπαρξης, όπου οι εξωγενείς δυνάμεις και απειλές φέρνουν τα άτομα πιο κοντά (Tönnies, 2001, σσ. 18, 24). Χαρακτηριστικό είναι η σύμπνευση πνεύματος, σε ενότητα των ανθρώπινων βουλήσεων που αντικατοπτρίζεται σε μια κοινή γλώσσα (Tönnies, 2001, σσ. 27-28, 33-34). Η κοινότητα βρίσκεται και αναπτύσσεται στον χώρο της, στον οποίο μάλιστα καλύπτει όλες τις βασικές ανάγκες (Tönnies, 2001, σ. 40). Το κέντρο της κοινότητας είναι ένα σύμβολο της ενότητας, και γύρω του αναπτύσσονται σχέσεις κοινωνικές και εργασίακες, όπου σε κάθε περίπτωση γίνεται καταμερισμός των υποχρεώσεων (Tönnies, 2001, σσ. 25, 38, 40).

Η κοινότητα δυνητικοποιείται και μεταβάλλεται σε Ταυτότητα καθώς η

ανάπτυξη των μεταφορών και μετέπειτα των δεδομένων θολώνει τα όρια της. Ο χώρος της επεκτείνεται, φυσικά λόγω της διευκόλυνσης των μετακινήσεων αλλά και δυνητικά, στην συνείδηση των μελών που μετακινούνται. Το κοινό έδαφος δεν είναι πλεόν μόνο στην κοινωνική, πολιτισμική ή θρησκευτική επιρροή αλλά διαμορφώνεται από σχέσεις οικονομικής φύσης και ανταλλαγές (Tönnies, 2001, σ. 53). Οι άνθρωποι διαμορφώνουν Κοινωνίες, στις οποίες δεν έχει σημασία η σύμβαση, η βούληση ή η παράδοση αλλά η σφαίρα ενδιαφερόντων και οι κανόνες συμβίωσης που πλέον διαμορφώνονται σε κρατικό επίπεδο (Tönnies, 2001, σ. 63, 66).

Αναγνωρίζεται ένα βασικό δίπολο κοινωνικής διαμόρφωσης (αλλά και

εκμετάλλευσης): η Ελευθερία και η Ασφάλεια. Σε πρώτη φάση οι κοινότητες χωρίζονται σε δύο ακραία αντίθετες ομάδες: η κατηγορία που απολαμβάνει και τα δύο χαρακτηριστικά του διπόλου, ενώ οι υπόλοιποι κανένα από τα δύο και 37

περιθωριοποιούνται. Παρ’ όλα αυτά και οι δύο βρίσκονται σε δυσμενή θέση. Κατά τον Freud, η προνομιούχα κατηγορία τείνει να καταπιέζεται ενώ οι υπόλοιποι, μια πολύπλοκη μάζα, από την μία χειραφετείται (με απαγορεύσεις) και από την άλλη εξαναγκάζεται (με υποχρεώσεις). Ο χώρος της κοινότητας δεν επεκτείνεται αλλα αρχίζει να παρουσιάζει νέες διαφοροποιήσεις λόγω των κοινωνικών περιστάσεων, στο εσωτερικό του.

Η στιγμή της βιομηχανικής επανάστασης: τα μέλη των κοινοτήτων

ομογενοποιούνται, άμεσα (π.χ. με την επιβολή στολών) και έμμεσα (π.χ. μεσω των απολύτως περιορισμένων ευκαιριών εργασιακής απασχόλησης) και κατακλύζουν τις πόλεις. Στόχος είναι η δημιουργία εργατικού δυναμικού, που τελικά αποξενώνεται από το συνολικό αποτέλεσμα της εργασίας του, δημιουργώντας έτσι αντιπαραγωγικό αίσθημα. Είναι το σημείο που ιστορικά, η εργασία σταματά να σχετίζεται με την οικία και συνεπώς είναι η πρώτη έντονη αποκοπή από τον τόπο. Σε επίπεδο οικονομίας η βασική συνθήκη είναι η ζήτηση και η προσφορά να βρίσκονται σε ισορροπία (Tönnies, 2001, σ. 54).

Διαμορφώνονται νέες, τεχνητές κοινότητες γύρω από τον χώρο εργασίας,

σε μια κίνηση για καλύτερο έλεγχο καθώς τα αστικά κέντρα ήταν συνώνυμα ενός χωρικού και κοινωνικού χάους. Υπάρχει μια στροφή προς τον εργαζόμενο: αυτές οι τάσεις φροντίδας στοχεύουν στην αύξηση της παραγωγικότητας όμως πρόκειται για έναν πλασματικό ανθρωπισμό μιας και οικονομικά δεν επιβαρύνουν την επιχείρηση.

Παρατηρείται μια τάση διεύρυνσης των ιεραρχιών (“Managerial

Revolution” (Bauman, 2001, σ. 40)). Τα ανώτερα διοικητικά στρώματα δρουν 38

οργανωτικά και δεν έχουν άμεση σχέση με τις επιλογές στην παραγωγή αλλά με την επιλογή των ατόμων. Πρόκειται για μια φάση δημιουργίας μεσαζόντων τόσο στην διοικητική ιεραρχία όσο και στην παραγωγή και την διάθεση των αγαθών και υπηρεσιών. Υπάρχει αποδιοργάνωση και ασάφεια στην εργασία, σε σχέση με τις υποχρεώσεις, τις αρμοδιότητες και τα δικαιώματα των εργαζομένων, προς όφελος των ανώτερων στην ιεραρχία. Το αποδιοργανωμένο, ασαφές παρόν και το αβέβαιο μέλλον είναι αυτά που τώρα κρατούν δέσμιους τους ανθρώπους στις θέσεις τους, παρ΄ ότι έχουν θεσμικά περισσότερες ευκαιρίες να παλέψουν για τα δικαιώματα τους. Το βάρος είναι για όλους στην προσωπική ανάπτυξη και μόνο – η μάζα έχει πλέον ατομικοποιηθεί. Η κίνηση είναι και πάλι προς τα εργασιακά κέντρα, τους τόπους περισσότερων ευκαιριών.

Παίρνει μορφή μια νέα, ενιαία ταυτότητα, αυτή του Κοσμοπολιτισμού:

το άτομο, συνήθως από τις ανώτερες τάξεις μπορεί να επιλέξει ποιός θα είναι, το άτομο δηλαδή είναι μια κοινότητα από μόνο του. Αυτή η κατ’ επιλογήν υπερπληθώρα “τύπων” ανθρώπων οδηγεί σε μια παραγνώριση της κοινωνικής πρόνοιας μιας και δεν υπάρχουν ενιαία προβλήματα. Μαζί με τα όρια, θολώνουν και οι λύσεις των ρευστών προβλημάτων.

Διαμορφώνονται νέες κοινότητες, όπου τα άτομα προσφεύγουν στα

δεδομένα από επιστημονικές αυθεντίες και στη διαμόρφωση αντιλήψεων με βάση λαϊκά είδωλα που προβάλλονται στα media, σε μια προσπάθεια επιβεβαίωσης σωστών και λάθος επιλογών. Πρόκειται για ένα είδος πληροφοριακής κατανάλωσης πέρα από την υλική, για “κοινότητες αισθητικής” (Bauman, 2001, σ. 65). Τα δικαιώματα των ατόμων διατυπώνονται μέσα από θολές και υπερσύνθετες 39

διατάξεις. Η μορφή τους αναφέρεται στο συλλογικό όμως την ίδια στιγμή δεν υπάρχει ομοιογενής συλλογικότητα.

Τα οικουμενικά δικαιώματα επαναπροσδιορίζονται στην κοινή συνείδηση.

Πλέον, στην βάση τους βρίσκεται η ευτυχία και η αντιμετώπιση των σχετικών ελλείψεων (μιας και ο τρόπος ζωής είναι απολύτως σχετικός). Η τεχνολογία όμως δημιουργεί νέα μέτωπα σύγκρουσης. Το παγκόσμιο δίκτυο ανταγωνίζεται τις τοπικές κυβερνήσεις, με την πληροφορία να αποτελεί το βασικό στοιχείο δύναμης. Συνεπώς η πολιτική διοίκηση σταματά να βρίσκεται στην κορυφή της διοικητικής ιεραρχίας, ενώ οι μικρότερες κοινότητες ευνοούνται μιας και διαθέτουν το δικό τους σύστημα (δόκιμων ή μη) κανόνων. Παρ’ όλα αυτά όλα υπόκεινται σε συνεχή παρακολούθηση και καταγραφή (Shaw & Graham, 2017, σ. 6) και εκεί διαμορφώνεται το δίπολο Ελευθερία και Ασφάλεια, με την ασφάλεια να έχει χαρακτηριστικά συνεχούς Ελέγχου. Παρά το γεγονός ότι επικρατεί αυτό το γενικό κλίμα ρευστότητας, κοινότητες ανθρώπων βρίσκονται συχνά στο επίκεντρο κοινωνικών τριβών. Για παράδειγμα, οι μετανάστες είναι αυτοί που αντιμετωπίζουν την μεγαλύτερη πολιτικοοικονομική αντίσταση και κυρίως αδιαφορία. Από την μία δεν γίνονται αποδεκτοί διότι δεν έχουν την ίδια, διαχρονικά σφυρηλατημένη σχέση με τον χώρο όπως οι μόνιμοι κάτοικοι. Αυτή η κατάσταση ενισχύεται καθώς συχνά υποκινείται κοινωνική εχθρότητα για να καλυφθεί η πολιτική αδιαφορία. Σε μια κατάσταση πλασματικής πολιτικής ορθότητας, οι κάτοικοι μεταφράζουν την αδιαφορία τους ως κατάσταση αποδοχής της πολυπολιτισμικότητας. Υπάρχει ξανά μια τάση συσπείρωσης και αυτό μεταφράζεται στον χώρο μέσω της οργάνωσης μικρότερων ομάδων με κοινά χαρακτηριστικά (όπως για παράδειγμα η γειτονιά κατοικίας ή κάποια κοινή ενασχόληση) ακόμα και αν ζουν σε μια εκτεταμένη μητρόπολη. 40

10_

Η κύρια πολιτική τάση είναι να δίνεται η επιλογή (και άρα και η ευθύνη)

άμεσα στο άτομο. Ενιαίες γραμμές πλεύσης δεν μπορούν να διαμορφωθούν μιας και η σχέση με τον τόπο είναι ιδιαιτέρως θολή. Οι πολιτικές αποφάσεις λοιπόν, έχουν να κάνουν με την ασφάλεια, με την κοινωνία της καταναλωτικής υπερβολής να την αγοράζει και αυτή, σαν υλικό αλλά και σαν αίσθημα. Το βασικό ζήτημα είναι πως το δικαίωμα στα αφειδώς καταγραφόμενα δεδομένα δεν είναι αυτονόητο. Τα άτομα απολαμβάνουν το δικαίωμα στην γνώμη τους και στην προστασία αυτής αλλά όχι στα δεδομένα τους (Shaw & Graham, 2017, σ. 24). Ιδιαιτέρως κρίσιμα σημεία στον αστικό χώρο είναι τα γκέτο: εκεί δημιουργούνται κοινότητες ατόμων που αδυνατούν να μετακινηθούν μόνιμα χωρικά (μια μεγάλη ανελευθερία στην ψηφιακή εποχή), ενώ φέρουν και το στίγμα ενός υπολλειματικού κοινωνικού δυναμικού. Δεν μπορεί κανείς να ανταγωνιστεί τις μεγάλες εταιρείες: Πως μπορούμε να συναγωνιστούμε την εκδοχή της Google για τον κόσμο (Shaw & Graham, 2017, σ. 13); “Η διαχείριση των ανθρώπων αντικαθίσταται από την διοίκηση των πραγμάτων” (“The management of humans is being replaced by the management of things”) (Bauman, 2001, σ. 127).

μέγεθος κοινοτήτων

τάση προς εξάπλωση σταθερό μέγεθος τάση προς σμίκρυνση

Μια απόπειρα χωροποίησης των στιγμών της ενότητας Γ_1_ii: Στο διάγραμμα, οι στιγμές αντιστοιχίζονται στις αλλαγές του χώρου της κοινότητας. Τα κριτήρια προκύπτουν από τα στοιχεία της κάθε στιγμής: η εσωτερική οργάνωση ή αποδιοργάνωση, η αστική μετακίνηση, οι εργασιακές ευκαιρίες, οι πολιτισμικές και κοινωνικές τάσεις.

στιγμή

Γ_2_ ΣΗΜΕΡΑ: Η ΙΣΧΥΡΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟ ΤΑ ΚΑΤΩ * ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΩΝ

“Από τα κάτω”: Ο όρος είναι μια απόπειρα μετάφρασης του bottom-up. Θα μπορούσε και να οριστεί και ως “από κάτω προς τα άνω”. Αφορά στις διαδικασίες ανάδυσης, ή γενικότερα, συναρμολόγησης επιμέρους συστημάτων ώστε να προκύψει το τελικό αποτέλεσμα, το οποίο δεν είναι γνωστό εκ των προτέρων (‘Top-down and bottom-up design’, 2018).

την

προηγούμενη

ενότητα

παρουσιάστηκε

διαδικασία

ομογενοποίησης

των

κοινοτήτων.

Οι τελευταίες βρίσκονταν συνεχώς

σε μια ταλάντωση ανάμεσα στην διάσπαση και στην συσπείρωση. Τα δεδομένα του σύγχρονου βίου

γέρνουν προς την συσπείρωση και την διευκολύνουν αισθητά μέσω της αμεσότητας της επικοινωνίας που προσφέρουν τα τεχνολογικά δεδομένα. Την ίδια στιγμή όμως υπάρχουν κάποια υπερτοπικά κοινωνικά πλαίσια που έχουν καθιερωθεί. Πρόκειται για εδραιωμένες διαδικασίες παραγωγής και αξιοποίησης πολιτισμικής και επιστημονικής γνώσης όπως επίσης και για οικονομικές εξαρτήσεις που έχουν δημιουργηθεί. Έτσι δεν αρκεί μόνο η απεξάρτηση των κοινοτήτων από τα παραπάνω για να επανεφευρεθεί η δομή τους και η αυτονομία τους. Σήμερα, η απομόνωση και η στροφή προς το εσωτερικό δεν είναι λύση. Αντίθετα απαιτείται μια ισορροπία ανάμεσα στην εσωτερική παραγωγή,

Γ_2_i ΠΡΟΣ ΕΝΑ ΠΟΛΥΣΥΜΠΑΝ το θεωρητικό υπόβαθρο των εναλλακτικών μοντέρνων 46

πολιτισμική, οικονομική, κοινωνική και κάθε λογής, και στην εξωτερική επικοινωνία και σύνδεση. Η σύνδεση μάλιστα, είναι το κλειδί για να έχει η κοινότητα αξία στο παρόν, που έχει έντονα δικτυακό χαρακτήρα. Ο τόπος και τα φυσικά και ιστορικά χαρακτηριστικά του, σε αυτή την περίπτωση θα λειτουργούν σαν κόμβος για τους εξωτερικούς παρατηρητές και σαν σημείο επιρροής για τα μέλη της κοινότητας, και όχι σαν φόντο εξωγενών

κοινωνικών διαδικασιών που λαμβάνουν χώρα άκριτα. Για την επίτευξη αυτού του στόχου το πρώτο βήμα είναι η διαμόρφωση του πεδίου της επικοινωνίας. Έτσι, η σφαίρα του διαλόγου και της δράσης των ατόμων οφείλει να πλαστεί εκ νέου κατά την βούληση και την μορφή των κοινοτήτων και να διαμορφωθεί σε κάτι πιο ευρύ, προσαρμοστικό στη ζωή, προωθώντας έναν πολιτισμικό πλουραλισμό, προσεγγίζοντας κριτικά τις γιγάντιες κλίμακες του σύγχρονου γίγνεσθαι, και την θεωρητικά δικαιωματική προτεραιότητα στην πρόοδο μόνο μέσω πρακτικών και διαδικασιών που έχουν σφυριλατηθεί στον παγκόσμιο Βορρά. Για αυτό δεν απαιτούνται συγκεκριμένες εναλλακτικές αλλά νέες ευρύτερες κατευθύνσεις.

Η δημόσια σφαίρα είναι ο φυσικός ή διανοητικός τόπος στον οποίο

λαμβάνει χώρα η συνάντηση των μελών μιας κοινότητας και ο διάλογος μεταξύ τους. Εκεί γίνεται η ανταλλαγή απόψεων σε θέματα κοινού ενδιαφέροντος, συχνά με στόχο την δημιουργία πολιτικών πιέσεων (Benkler, 2006 σσ. 212272, “Public sphere,” 2018). Έτσι η έννοια αυτή είναι η πρώτη που οφείλει να επαναπροσδιοριστεί σύμφωνα με τις πολλαπλές όψεις του κόσμου. Η δημόσια σφαίρα είναι μια θεωρητική κατασκευή που έχει αναπτυχθεί μόνο μέσα από τα μάτια της Δύσης, μιας και βασίζεται κατ’ εξοχήν σε δυτικές κοινωνικές και πολιτικές ιεραρχίες και διαχωρισμούς, όπως για παράδειγμα το δίπολο πολίτης/ κράτος. Η αφορμή για εκ νέου διαμόρφωση των κανόνων που διέπουν την δημόσια σφαίρα είναι εξαιρετικά επίκαιρη μιας και πρόκειται για την απώλεια εννοιών και αρχών που πλέον έρχονται σε ρήξη με τον σύγχρονο βίο, κατάσταση άμεσα συνδεδεμένη με το χάσμα που αναπτύχθηκε σταδιακά ανάμεσα σε θεωρία και πράξη.

Ο Boaventura de Sousa Santos (de Sousa Santos, 2012) χτίζει κάποιους

βασικούς πυλώνες για την διαμόρφωση των επιστημολογιών του Νότου, τις νέες δηλαδή έξω-δυτικές θεωρίες που απαιτούνται για την κατανόηση και την ανακατεύθυνση των κοινωνιών καθώς και για την επαναξιοποίηση γνώσης που 47

υπάρχει έξω από την Δύση, γνώσης που αν αξιοποιηθεί δύναται να αναστείλει την ομογενοποίηση.

Κοινωνιολογία των Απουσιών

Πρώτος πυλώνας είναι η Κοινωνιολογία των

Απουσιών, που αναφέρεται στην θεωρητική γνώση που μένει αναξιοποίητη επειδή δεν άπτεται των δυτικών στεγανών και της μονο-κουλτούρας (“mono-culture” (de Sousa Santos, 2012, σ. 52)) που έχει υπερτερήσει. Αφορά στην αξιοποίηση γνώσης που παράγεται και υπάρχει ανεπίσημα, έξω από τις δυτικά επισφραγισμένες οδούς. Αυτό καθώς ο εδραιωμένος και συγκεκριμενοποιημένος τρόπος σκέψης δεν μπορεί να προβλέψει την εξέλιξη διαφορετικών κοινωνιών και κατά συνέπεια εμποδίζει την παράλληλη ανάπτυξη εναλλακτικών τρόπων ζωής. Το βασικό πρόβλημα είναι η τάση να εφαρμόζεται μαζικά και άκριτα το πιο “πετυχημένο” (οικονομικά σε μεγάλο βαθμό) σενάριο εκ των άνω. Δεν υπάρχει η έννοια της παραλληλίας, παρά μια γενική γραμμικότητα. Από την μία, ο χρόνος και η γνώση προχωρούν προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση και εξελίσσονται μόνο με βάση αυτή, ενώ από την άλλη εξαναγκάζονται να διαμορφώνονται συγκεκριμένες ιεραρχικές σχέσεις σε κάθε κλίμακα, από τα άτομα στην κοινωνική διοίκηση. Η αναγνώριση της μονομέρειας αυτής της κατάστασης είναι η αρχή για την αναγνώριση των δυνατοτήτων που προσφέρει ο κοινωνικός πλουραλισμος.

Έτσι, ορίζεται η Κοινωνιολογία των Αναδύσεων,

που βασίζεται σε μια παλέτα περισσότερων χρονικών 48

ροών, συνδεδεμένων με τον τόπο, εμπλουτίζοντας έννοιες όπως η ικανότητα, η δυνατότητα, η πρόληψη, αντιλήψεις που δεν χτίζονται στον δυτικό θεωρητικό μονόδρομο, και είναι πιο πλούσιες από το δίπολο Ναι/ Όχι των κανόνων που έχουν εδραιωθεί. Πρόκειται για την αποδοχή της ύπαρξης περισσότερων πιθανών

Κοινωνιολογία των Αναδύσεων

δρόμων ανάλογα με το παρόν και όχι μόνο με το σημείο εκκίνησης. Πολλαπλά σενάρια έρχονται στην επιφάνεια από τον ορίζοντα των μελλοντικών δυνατοτήτων. Έτσι η πραγματικότητα ενισχύεται και αποθεωρητικοποιείται.

Η τρίτη αρχή των Επιστημολογιών του Νότου

αφορά στην Οικολογία της Γνώσης, δηλαδή πολλαπλές μορφές γνώσης αλλά και πολλαπλές μορφές άγνοιας. Πρόκειται για μια πολλαπλότητα που δεν αποκλείει, για

✳

Οικολογία της Γνώσης

παράδειγμα, την μη επιστημονικά παραγόμενη γνώση αλλά την ευνοεί, δημιουργώντας αλληλοεξαρτήσεις. Η βάση είναι δηλαδή ένα γνωστικό περιβάλλον που έχει

Τελευταία,

αναλύεται

Διαπολιτισμική

Μετάφραση που είναι το σημείο επαφής των πολλαπλών διαφορετικών πραγματικοτήτων που αναδύονται. Είναι η επικοινωνία της γνώσης σαν ύστατη προϋπόθεση της Επιστημολογίας του Νότου, αφού ενέχει την ανάλυση και την κατανόηση από τους εξωτερικούς δέκτες. (de Sousa Santos, 2012)

παραχθεί κατά περίπτωση, που είναι τοπικά αποδεκτό.

Διαπολιτισμική Μετάφραση

Η ενσωμάτωση των αρχών αυτών στον κοινό βίο είναι μια ιδιαίτερη

πρόκληση. Και αυτό διότι ο χώρος έχει πολλαπλά επίπεδα και η κινητικότητα των ανθρώπων και των ιδεών τους δεν σταματά στην σφαίρα του φυσικού αλλά συνεχίζει, πολλαπλασιάζεται και εξαπλώνεται στο ψηφιακό επίπεδο. Οι αλλαγές και οι αποφάσεις δεν έρχονται από μια κατεύθυνση αλλά σχηματίζονται από πολλαπλές δυνάμεις. Για αυτό δεν αρκεί ο σχεδιασμός ενός χώρου συζήτησης, στον τόπο μιας κοινότητας ή στο διαδίκτυο αλλά αντίθετα απαιτείται ο σχεδιασμός δυναμικών αλληλεξαρτήσεων, ταυτόχρονα φυσικά και δυνητικά, που θα δρουν ανάλογα με τις περιστάσεις.

Είναι προφανές πως καμία κουλτούρα και καμία κοινότητα δεν είναι

τέλεια ολότητα. Όμως όλη αυτή η γνωσιακή ποικιλία που μπορεί να αναδυθεί, θα δημιουργήσει νέα συστήματα, με υγιείς ευκαιρίες για περισσότερες κοινότητες, όπου το τοπικό θα εμπνέει το παγκόσμιο.

Ô 50

έννοια του δικτύου είναι αρκετά απαιτητική στο να γίνει κατανοητή μιά και αφορά σε ένα ρευστό άυλο που δεν μπορεί να

εικονογραφηθεί. Ο C. Alexander αναλύει τα δίκτυα με αφορμή τον αστικό χώρο στο δοκίμιο “A City Is Not A Tree” (Alexander, 1965). Το κείμενο αυτό είναι μια αυστηρά δομική προσέγγιση, ένας σχολιασμός πάνω στην αδυναμία του ανθρώπου να ξεφύγει από τις ιεραρχίες και να αντιληφθεί πως η φυσική τάση των ανθρώπινων αστικών κατασκευών είναι τα πλέγματα, οι σύνθετες δυναμικές ολότητες, τα αλληλοεπικαλυπτόμενα σε χρήσεις και μορφές σημεία στο χώρο. O C. Alexander χρησιμοποιεί ένα ιδιαίτερα επιτυχημένο παράδειγμα για να παρουσιάσει την δομη των δικτύων. Αν προσπαθήσουμε να ταξινομήσουμε 4 διαφορετικά στοιχεία, ένα λεμόνι, ένα καρπούζι, μία μπάλα του ποδοσφαίρου, μία μπάλα του τένις, η ανθρώπινη διάνοια σε πολύ σύντομο διάστημα θα τα διαχωρίσει σύμφωνα με κάποιο χαρακτηριστικό, όπως για παράδειγμα το μέγεθος (μικρά και μεγάλα) ή το είδος (φρούτα και αθλητικές μπάλες). Οι δύο ιεραρχικοί διαχωρισμοί στέκουν λογικά ταυτόχρονα και αυτό αποτελεί και την βασική ιδιότητα των δικτύων:

Γ_2_ii ΔΙΚΤΥΑ

ενώνει τα δύο δέντρα και δημιουργεί ένα πλέγμα που δεν αποτελεί ιεραρχικό διαχωρισμό αλλά ένα σύνολο πορείων και σημείων ενδιαφέροντος. Κατά τον ίδιο τρόπο αρθρώνονται και τα ψηφιακά δίκτυα, με βασικό όμως χαρακτηριστικό ότι είναι ανεξάρτητα του χώρου

ο δυνητικός τόπος 52

και του χρόνου.

Ανθρώπινη Ιεράρχηση #1

Ανθρώπινη Ιεράρχηση #2

Μέγεθος

Είδος

Μικρό

Μεγάλο

Φρούτο

Μέγεθ

Μικρό

Σπορ

∆ικτυακή Ιεράρχηση

ώπινη Ιεράρχηση #2 Είδος

Μέγεθος

Σπορ

Μικρό

Είδος

Μεγάλο

Φρούτο

Σπορ

Δ ι α δ ι κ α σ ί α . Δ υ ν η τ ι κ ο π ο ί η σ η ς Οι σκιαγραφήσεις της δυστοπίας σχεδόν πάντα βασίζονται στην διάβρωση του αναλογικού από το ψηφιακό περιβάλλον. Για να πάρει τις σωστές της διαστάσεις η δικτυοποίηση της εποχής αξίζει να δούμε τη διαδικασία της δυνητικοποίησης κατά τον P. Lévy (Lévy, 1999), που μόνο σύγχρονη δεν είναι. Αρχικά αποκρυσταλλώνονται τεχνήματα που οδηγούν σε έναν συνολικό σκοπό, σε έναν νέο πληροφοριακό χώρο. Είναι μια μη αναστρέψιμη διαδικασία που αφήνει πολιτισμικό στίγμα. Ένα απλό παράδειγμα είναι η εποχή που η εγκατάσταση των υδραυλικών σωληνώσεων εφαρμόζεται για πρώτη φορά εκτεταμένα και γίνεται έτσι δεδομένη υποδομή – δεν θα γυρνούσαμε ποτέ στην περίοδο πριν από την εδραίωση του τεχνήματος αυτού. Γι’ αυτό είναι βασικό το ζήτημα του υποκειμένου, μιας και η ψυχοσύνθεση του άπτεται της (συνεχώς νέας) κοινωνίας στην οποία δρα. Το μυαλό ανάγεται σε μια “δαρβίνεια μηχανή” που παράγει, επιλέγει και εφαρμόζει ανεπιστρεπτί. Πρόκειται για μια μη κατευθυνόμενη μάθηση που λειτουργεί ταυτόχρονα σε ατομική και συλλογική κλίμακα, χωρίς να χάνει ποτέ την ανατροφοδότηση με το περιβάλλον. Το υποκείμενο αναπτύσσεται στο “εδώ” και άτοπα ταυτόχρονα: μια συνείδηση διαμορφώνεται, μοριοκλασματική και όχι γραμμική (Lévy, 1999, σσ. 131–133). Η δυνητικοποίηση λειτουργεί σαν το πέρασμα από τον φυσικό χώρο στην διαδικασία. Αφορά σε πολλαπλές ερμηνείες μιας αρχικής συνθήκης, που δυνητικά είναι όλες ταυτόχρονα πιθανές. “Η οντότητα αποκτά στο εξής την ουσιώδη σύσταση της σ’ ένα πεδίο προβλημάτων” (Lévy, 1999, σ. 25). Για αυτό και η γενική ψηφιοποίηση επ’ ουδενί δεν αποτελεί στιγμή υποβιβασμού των κοινοτήτων και των ανθρώπων. Ο P. Lévy για να ξεφύγει από την προκατάληψη του μη-πραγματικού σαν κομμάτι της ζωής φέρνει το παράδειγμα κάποιων δυνητικών στοιχείων, γνωστών και οικείων στην ιστορία των κοινωνιών: τη φαντασία, τη θρησκεία, τη μνήμη, τη γνώση. 54

Επομένως, το άτομο είναι που τροφοδοτεί και ενορχηστρώνει τον

κόσμο του δυνητικού, την σφαίρα των δικτύων. Η κοινότητα δυνητικοποιείται και επαναδομείται μέσα από την ταυτότητα της και ο χώρος μεταφράζεται σε δίκτυα, υλικά και άυλα. Τα μέλη ομάδων συναντιούνται στο ψηφιακό στερέωμα, σε ένα σύστημα ανώτερων σχέσεων (Borja & Castells, 1999, σ. 206). Αυτός είναι και ο λόγος που τα δίκτυα θα αναλυθούν παράλληλα με την ψηφιακή παρουσία της ταυτότητας.

Κατά τον A. Escobar η Ταυτότητα (Escobar, 2008, σσ. 200–253) αποτελεί ένα βαθιά φιλοσοφικό αντικείμενο, ένα στοιχείο ενοποίησης αλλά και διαφοροποίησης.

Η Ταυτότητα εξελίσσεται στον χρόνο και στον χώρο και δουλεύει με μια

διαδικασία ανατροφοδότησης. Είναι αποθήκη γνώσεων για μελλοντική κοινωνική διαμόρφωση, επαναπροσδιορίζεται δε, κάθε φορά με βάση τις καταστάσεις του εκάστοτε παρόντος. Παραφράζοντας τον C. Alexander, Identity Is Not A Tree - η Ταυτότητα δεν είναι Δέντρο, η ταυτότητα δηλαδή δεν λειτουργεί με σχέσεις ιεραρχίας αλλά δικτυακά, με σημεία αναφοράς και πορείες ανάμεσα τους.

Η Ταυτότητα είναι η πηγή νοημάτων και εμπειριών των ατόμων. Παρ’ όλα

αυτά είναι δεν είναι άμεσα εξαρτημένη από τον τόπο και τον χρόνο, δεσμοί που ούτως ή άλλως δοκιμάζονται στην εποχή της πληροφορίας. Η ταυτότητα καλείται να ξαναχτιστεί πάνω στο δίπολο του Τοπικού και του Παγκόσμιου.

Μπήκαμε στην εποχή της πληροφορίας– όπως μπήκαμε και σε τόσες

άλλες εποχές, με ακραίες διαφορές από τις προγενέστερες τους. Όμως η δύναμη έχει μετατοπιστεί στο άτομο, το οποίο μπορεί να αλληλεπιδράσει και να επηρεάσει την μορφή του μέλλοντος. Ο κατακερματισμός των κοινωνικών συμφερόντων οδηγεί στην ενσωμάτωση σε νέες, επαναδομημένες ταυτότητες. (Benkler, 2006, σ. 15; Castells, 2010, σ. 381)

Το ψηφιακό στερέωμα επιτρέπει την αλληλεπίδραση όπως ποτέ άλλοτε.

Έτσι, όπως θεωρείται πως διαμορφώνουμε τον χώρο και ο χώρος διαμορφώνει εμάς, με τον ίδιο τρόπο τώρα μπορεί να ειπωθεί πως διαμορφώνουμε τα δεδομένα μας και αυτά με την σειρά τους επηρεάζουν εμάς (Shaw & Graham, 2017, σ. 10). Έτσι δίνεται η ευκαίρια και στις ταυτότητες που βασίζονταν στον τόπο, να βρουν νέα δίοδο έκφρασης (Borja & Castells, 1999, σ. 1).

Το Internet ούτως ή άλλως, εκδημοκρατίζει τον πολιτισμό και την 57

παραγωγή του. Η ταυτότητα γίνεται πιο εύπλαστη και συνεπώς μπορεί να δεχτεί κριτική σκέψη από τους φορείς της, να επανατροφοτηθεί, και να μην βασίζεται αμιγώς στον τόπο παραγωγής της αλλά στην μορφή των δεσμών που την χαρακτηρίζουν (Benkler, 2006, σσ. 15-16). Η πολιτισμική παραγωγή στο σύνολο της κατ’ αρχήν ευνοείται μιας και απελευθερώνεται από ανταγωνιστικές σχέσεις που δημιουργούσε ο τόπος. Επιπλέον, η πρόσβαση σε μια τεράστια γκάμα σχετικής πληροφορίας ευνοεί την καινοτομία και την γόνιμη πολιτισμική παραγωγή, ενώ η διαδικτυακή επικοινωνία συρρικνώνει το κόστος της διακίνησης της (Benkler, 2006, σσ. 49-50, 68).

Ένα βασικό ερώτημα που προκύπτει είναι αν μπορούν να υπάρξουν κοινές

αξίες εν γένει, στην σημερινή εποχή που χαρακτηρίζεται από την ατομικότητα και άρα έντονη πολυπλοκότητα (Picon, 2010, σ. 205). Σε αυτή την περίπτωση, είναι αναγκαίο να δούμε τον κόσμο σαν ένα δίκτυο πιθανοτήτων που επιτρέπει τον τοπικό κατακερματισμό και ταυτόχρονα την παγκόσμια σύνδεση, που μας επιτρέπει την αλληλεπίδραση με εμπειρίες και αφηγήσεις τοπικά και υπερτοπικά δημιουργώντας βάση δεδομένων για την ταυτότητα της κάθε κοινότητας. Έτσι, η τελευταία μετατρέπεται σε ένα εκσυγχρονισμένο, συλλογικό έργο της κοινότητας, δημιουργώντας δυναμικότερους δεσμούς. Τα δίκτυα άλλωστε λειτουργούν συνεχώς, παράγοντας και διανέμοντας νέους πολιτισμικούς κώδικες, που δεν υποκινούνται από μονόπλευρα συμφέροντα. Παράλληλα, η ζωή και η δύναμη της κοινότητας είναι ανάλογη της σύνδεσης της στο παγκόσμιο δίκτυο, επιτρέποντας τόσο ψηφιακά όσο και αναλογικά την ουσιαστική της ένταξη στο παγκόσμιο δίκτυο. Άρα, ένα ζητούμενο για τον εκσυγχρονισμό της κοινότητας, είναι η μετατροπή της από πέρασμα των πληροφοριών, σε κόμβο ανατροφοδότησης (Borja & Castells, 1999, σσ. 14,17).

Δ ί κ τ υ α . κ α ι . α λ λ α γ ή . κ λ ί μ α κ α ς

Τα Δίκτυα αναλύονται με μια ιδιαίτερα σύγχρονη και εναλλακτική ματιά

τον A. Escobar (Escobar, 2008, σσ. 254–298). Το θέμα των δικτύων αφορά σε έναν ευρύτερο επαναπροσδιορισμό κλιμάκων. Μιλάμε για το οριστικό τέλος του Μακρο-Ελέγχου, των ενιαίων μεγα-πλάνων, των οικουμενικών λύσεων. Τα πάντα μπορούν να μεταφραστούν σε πληροφορία ικανή να υφάνει δίκτυα, τα οποία επιτρέπουν την υπάρξη άπειρων διαφορετικών, παράλληλων σεναρίων ευρισκόμενα σε έναν κυβερνοχώρο που αντιστέκεται στην ομοιογένεια και επιτίθεται στον μοναδιαίο, ενιαίο έλεγχο και τις απλοϊκές, ανθρώπινα παρηγμένες ιεραρχίες. Η διαχείριση αυτού του δικτύου επιτρέπει την διατήρηση της αυτονομίας μέσω τοπικών μίκρο-ελέγχων (“soft control”(Escobar, 2008, σ. 275)). Αυτό το όραμα μοιάζει σαν μια κοινωνική τεχνολογία. Με την ανάλυση των σχέσεων που δημιουργούνται μέσω αυτής, μπορεί να προσεγγιστεί η συλλογική διαφορά – κάτι σαν ένα απλωμένο κίνημα.

Μέσα από τα δίκτυα βλέπουμε τις νέες δυναμικές που αναδύονται και

αποζητούν την ανάπτυξη καινούριων πρακτικών εργαλείων παγκοσμίως. Οι θεωρητικές προσεγγίσεις υπάρχουν, και μετρούν ήδη αρκετές δεκαετίες, όμως τα μέσα, οι τεχνικές απαντήσεις έρχονται με αργούς ρυθμούς, αυξάνοντας το κενό ανάμεσα σε θεωρία και πράξη. Ταυτόχρονα σε ένα κλίμα πλασματικής προνοητικότητας, κάθε είδους δεδομένα συγκεντρώνονται ασταμάτητα για να αποθηκευτούν για πιθανή μελλοντική χρήση. Για τα κράτη αυτό μεταφράζεται στην επίλυση προβλημάτων μόνο εφόσον συγκεντρωθούν μετρήσιμα δεδομένα για το πρόβλημα (Shaw & Graham, 2017, σ. 24).

Κοιτώντας την κατάσταση αντίστροφα, από την πλευρά των ατόμων, τα

ψηφιακά δίκτυα έχουν μεν προκύψει από καπιταλιστικές ιδέες μπορούν όμως να ασκήσουν πίεση στα κράτη και τα όργανα τους. Την ίδια στιγμή, ο κυβερνητικός 59

έλεγχος κατακερματίζεται ακόμα περισσότερο μιας και μεταφέρεται το βάρος της εξέλιξης των τεχνολογικών εργαλείων από την κυβέρνηση στις εταιρείες. Το ίδιο γενικευμένο κλίμα έλλειψης εμπιστοσύνης απέναντι στα κράτη λόγω της μη αυτάρκειας τους (Castells, 2010, σ. 66), οδηγεί στην παρακολούθηση όχι μόνο από το κράτος προς τα άτομα αλλά και αντίστροφα, από τα άτομα στα διάφορα όργανα εξουσίας, ενισχύοντας το αίσθημα πραγματικής ισχύος στα χέρια των ανθρώπων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της αντίστροφης πρακτικής είναι η εφαρμογή Ushahidi που ξεκίνησε για την καταγραφή περιστατικών βίας στην Κένυα, μέσω κινητών τηλεφώνων με ενεργοποιημένο τον εντοπισμό θέσης. Σήμερα η πλατφόρμα συνεχίζει να λειτουργεί σαν μη-κερδοσκοπικός οργανισμός και έχει χρησιμοποιηθεί για την χαρτογράφηση της βίας στη Γάζα, την συγκρότηση πληροφοριών για την άγρια ζωή της Κένυας, την οργάνωση μετά τον σεισμό της Αϊτής και πολλά άλλα (Easterling, 2014, σ. 68, ‘Ushahidi’, 2018).

Οι παγκόσμιες διασυνδέσεις των ατόμων που προκύπτουν δια-δικτυακά

ενώνουν ανθρώπους, διαμορφώνοντας δίκτυα αλληλεγγύης, προκαλώντας εν τέλει διοικητικές πιέσεις (Castells, 2010, σσ. 130–131). Ζούμε σε μια κατάσταση παγκόσμιου απρόβλεπτου, που επιτρέπει μια συνολική και σχεδόν αδιάκριτη παγκόσμια εποπτεία, αφήνοντας περιθώρια για συσπείρωση και επανεφεύρεση των κοινωνιών των ατόμων προς την κατεύθυνση που επιθυμούν, όχι με τεχνητές λύσεις. Η σημασία πρέπει στρατηγικά να δίνεται στο μέσο και όχι στο αποτέλεσμα. Όλες οι διεργασίες παρακολούθησης στις οποίες υπόκειται το άτομο, συλλέγουν δεδομένα που σχετίζονται με τον φυσικό χώρο, προσωπικά, χωρικά και χρονικά. Αυτό εντείνεται με την με την εκτεταμένη χρήση φορητών συσκευών (Magee & Swist, 2018). Φυσικά, αυτή η έντονη ατομικότητα της επιρροής δημιουργεί ένα πρόβλημα που θα μπορούσαμε να το παραλληλίσουμε με την κακή πλευρά ενός δημοψηφίσματος: το άτομο έχει ολοκληρωτικά την κοινωνική ευθύνη των αποφάσεων και των δράσεων του, αποφάσεις που όμως επηρεάζονται απόλυτα 60

από τα προσωπικά του συμφέροντα και που δύνανται να επηρεάσουν σε μεγάλη κλίμακα, ιδιαίτερα εύκολα.

Ο Υ. Benkler παρουσιάζει τα δύο βασικά ρεύματα κριτικής ενάντια στην

ιδέα των εκδημοκρατιστικών αποτελεσμάτων του Διαδικτύου (Benkler, 2006, σ. 214). Από την μία θεωρήθηκε πως η ακραία πολυφωνία ενέχει τον κίνδυνο να δημιουργηθεί ασυνέχεια και πόλωση, και να χαθεί το πολιτικό επίπεδο, ενώ από την άλλη υπογραμμίστηκε η αδυναμία ελέγχου της κατανομής της προσοχής ισότιμα στον όγκο της διαθέσιμης πληροφορίας.

Τα ατομικά δεδομένα που συλλέγονται δημιουργούν πολλά και

αμφιλεγόμενα ζητήματα στο παγκόσμιο στερέωμα, αλλά αποτελούν το βασικό συστατικό των δικτύων. Είναι προφανές πως τα άτομα έχουν συγκεκριμένα δικαιώματα στο φυσικό κόσμο, στον ιδιωτικό ή δημόσιο χώρο όμως δεν ισχύει το ίδιο και για τις ψηφιακά τους αποτυπώματα και κινήσεις (Shaw & Graham, 2017). Η νέα όμως ισότητα δεν αφορά μόνο στο “Δικαίωμα στην Πόλη” αλλά και στην σφαίρα του ψηφιακού (Shaw & Graham, 2017, σ. 5). Η πρόσβαση στο internet μπορεί να θεωρηθεί πλέον βασικό δικαίωμα, αφού ισοδυναμεί με πρόσβαση στα δρώμενα της κοινότητας, στην γνώση, στην δημιουργία, στην εύρεση εργασίας. Ταυτόχρονα είναι και η βασική υποδομή που ενώνει μακρινούς τόπους, και μάλιστα στιγμιαία. (Shaw & Graham, 2017, σ. 28).

Το δίπολο “έλεγχος και ασφάλεια” επανεμφανίζεται, και το ψηφιακό

μπορεί να περάσει στο αναλογικό, δημιουργώντας χωρικούς αποκλεισμούς σύμφωνα με ατομικά δεδομένα, που είναι διαθέσιμα στο ψηφιακό στερέωμα (Shaw & Graham, 2017, σσ. 6–10). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει πως μια μηχανική άρνηση στην είσοδο σε κάποιο χώρο βρίσκεται στα όρια του πολιτικά ορθού μιας και από πίσω βρίσκεται μια αυτοματοποιημένη (και άρα στην κοινή συνείδηση αδιαμφισβήτητα σωστή) διαδικασία. Αυτό μπορεί να μετατρέψει τον χώρο από δικαίωμα σε προνόμιο.

Σε όλα τα τεχνολογικά αγαθά δεν είμαστε μόνο καταναλωτές αλλά

και παραγωγοί, μέσα από την ατομική ανατροφοδότηση. Η νέα δημοκρατία θα αφορά στο μοίρασμα του οικονομικού πλεονάσματος από την έμμεση και συνεχή εκμετάλλευση στην οποία υπόκεινται τα άτομα μέσω των δεδομένων τους (Shaw & Graham, 2017, σ. 22). Το ζήτημα αυτό δεν αφορά μόνο σε ιδιώτες και εταιρείες αλλά και σε κράτη, που συγκεντρώνουν με την σειρά τους data και πλέον η άρνηση 62

πρόσβασης στην πληροφορία είναι ισότιμη με την άρνηση στην πόλη και στον χώρο σαν σύνολο (Shaw & Graham, 2017, σ. 27). Είναι έντονες και σύγχρονες αυτές οι τριβές που δημιουργούνται, και δεν υπάρχουν μοναδικές απαντήσεις και λύσεις. Κατά τους V. Carraro και B. Wissink, τα ψηφιακά δεδομένα (data) όπως και υπαινίσσεται και η μεταφορά του όρου από μια γλώσσα σε άλλη, είναι δεδομένα, συνώνυμο δηλαδή του αντικειμενικού και άρα το αντίθετο της πολιτικής (Shaw & Graham, 2017, σ. 15). Όμως, στον αντίποδα, η κατοχή και η χρήση τους καθορίζει σχέσεις δύναμης στο ψηφιακό και κατά συνέπεια στο φυσικό στερέωμα.

Είναι γεγονός πως ο ακρογωνιαίος λίθος της δικτυακής ισότητας,

της παραγωγικής αξιοποίησης του ψηφιακού στερεώματος από τα άτομα και τις κοινότητες τους, είναι η ευαισθητοποίηση απέναντι στα ψηφιακά τους δικαιώματα, η ορθή χρήση και τροφοδότηση δεδομένων. Έτσι συμπεραίνουμε πως η ευθύνη είναι τόσο στο άτομο όσο και στην γνώση που παράγει. Η γνώση άλλωστε είναι πλέον δυναμική μιας και έχει αναχθεί σε λογισμικό (Lévy, 1999, σ. 149): παράγοντας την συνέχεια του εαυτού της και ανατροφοδοτώντας το δίκτυο. Η πληροφορία λειτουργεί ταυτόχρονα σαν εισαγόμενη δύναμη και προϊόν της δικής της παραγωγικής διαδικασίας (Benkler, 2006, σ. 37) .

Ένα πολύ ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των δεδομένων είναι πως

δεν επηρεάζονται από το πέρασμα του χρόνου. Η κοινότητα από την άλλη αποτελεί ένα σύστημα στο οποίο ο χρόνος έχει σημασία: το παρελθόν και η Ιστορία, το παρόν, το μέλλον και ο κοινός στόχος. Ο αγέραστος ψηφιακός κόσμος λειτουργεί σαν ένα αιώνιο παρόν, που μόνο γιγαντώνεται χωρίς στιγμή ακινησίας. Το δίκτυο επεκτείνεται συνεχώς και γίνεται όλο και πιο ευαίσθητο στις αλλαγές (Picon, 2010, σ. 204). Δεν υπάρχουν στιγμές δημιουργικής αδράνειας ή παραγωγικής καθυστέρησης. Όλα συμβαίνουν σε πραγματικό χρόνο.

Στα πλαίσια αυτής της κλιμακούμενης υπερ-ευαισθησίας αναδύεται μία

συλλογική νοημοσύνη που συνεχώς μεγεθύνεται. Τα άτομα, προστίθενται σε αυτή, ένα προς ένα, διευρύνοντας την. Έτσι όμως μένει μια μεγάλη ευθύνη στο άτομο, 63

γιατί δεν συμβάλλει στην δημιουργία ενός μέσο όρου, ούτε “διαιρείται” με το πλήθος της κοινότητας, αλλά αντίθετα λειτουργεί σαν αυτούσια μονάδα μέσα σε ένα συνεχώς αυξανόμενο σύνολο. Αυτό φυσικά επιτρέπει και την άμεση επέμβαση του: η εξάλειψη του μεσάζοντα σε κοινωνικό, οικονομικό, πολιτισμικό αλλά και πολιτικό επίπεδο δίνει την ευκαιρία προβολής του ατόμου και των κοινοτήτων, την συνεχή ανατροφοδότηση για όλα τα επίπεδα στα οποία λειτουργεί η κοινότητα, την επανάκτηση της ταυτότητας και του χώρου και τελικά της ζωής τους.

Πρόκειται για τον αναπόφευκτο ερχομό μιας νέας εποχής, με τους ανθρώπους

να επαναξιολογούν τα κοινωνικά δεδομένα, μια εποχή αποδόμησης των ιεραρχικών σχέσεων και αναδόμησης δικτύων. Σε αυτό το κλίμα επαναπροσδιορισμού ο τόπος αποκτά νέα νοήματα.

Γνώση ως Λογισμικό

άθε στιγμή του χρόνου επηρεάζει τον χώρο στον οποίο ζούμε. Όμως, η ομοιογένεια που επιφέρει η παγκοσμιοποίηση τείνει να

καταστήσει τον τόπο δευτερεύοντα παράγοντα της ζωής (Escobar, 2008, σσ. 27–68). Παρ’ όλα αυτά, οι κοινότητες επανασυντίθενται και αυτό σχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με τα νέα οικονομικά δεδομένα και την εργασιακή απασχόληση. Κ

Το Κεφάλαιο (Escobar, 2008, σσ. 69–110), στο

παρελθόν οδηγούσε στην διάσπαση των παραδοσιακών κοινοτήτων.

Καθόριζε

καπιταλιστικές

σχέσεις

τόσο στην παραγωγή και στην διανομή όσο και από την επιβολή (επαγγελματικών) σχέσεων ιεραρχίας σε κοινωνίες ισότητας. Το Κεφάλαιο κατέληγε να

Γ_2_iii Η ΝΕΑ ΚΛΙΜΑΚΑ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ

μεταβάλει δραματικά και το φυσικό τοπίο, που αποτελούσε το πεδίο έμπνευσης και το έργο-ζωής (“Life project”(Escobar, 2008, σσ. 61, 146)) των ημεδαπών. Έτσι, η ανάπτυξη των τόπων γινόταν σε δύο ταχύτητες: από την μία οι τόποι ανάπτυξης και από την άλλη, οι τόποι κατάκτησης, εξωτερικής εξάρτησης και εσωτερικής εκμετάλλευσης. (Escobar, 2008, σσ. 156–199).

τα νέα δεδομένα του τόπου 66

οικονομία

αποτελεί

διαχρονικά

δυνητικοποιημένο στοιχείο και γι’ αυτό προσαρμόζεται με τεράστια ταχύτητα στην ψηφιακή εποχή. Το βασικό

ερώτημα που τίθεται σήμερα σχετίζεται με την πληροφορία (και συνεπώς την γνώση ως βασικό οικονομικό αγαθό) σε μια αγορά δυνητικού προϊόντος, σε μια εποχή καταναλωτικής αφθονίας. Για παράδειγμα, η εργασία πλέον είναι προσανατολισμένη προς την γνώση, την πληροφορία και όχι την ικανότητα. Δηλαδή σημασία έχει η γνωσιακή αφετηρία και οι δυνατότητες ενεργοποίησης και εξέλιξης που αυτή προσφέρει και όχι στις αρχικές συνθήκες γνώσης και ικανοτήτων. Επιπλέον στοιχεία μετάλλαξης της οικονομίας είναι η εξαφάνιση του διαμεσολαβητή στις ψηφιακές αγορές και το θέμα των πνευματικών δικαιωμάτων στην κιβωτό του Internet.(Lévy, 1999)

Η εκτεταμένη οικονομική κρίση που μαστίζει τα κράτη μεταφέρει

την δύναμη στην μικρότερη κλίμακα. Αυτό το φαινόμενο εντείνεται, εφόσον πρωτεύον κρατικό μέλημα είναι η προσαρμογή σε παγκόσμιες δομές οικονομίας και πολιτισμού (Castells, 2010, σ. 111). Η αποκεντρωμένη διοίκηση δίνει προτεραιότητα για αυτόν τον λόγο στην ικανοποίηση των αστικών αναγκών έναντι τοπικών κοινοτήτων (Borja & Castells, 1999, σ. 7).

Έτσι η τοπική διοίκηση καλείται να λειτουργήσει ξεχωριστά, ωθώντας

τελικά τους ανθρώπους να δρουν για αυτό που διαθέτουν: τον τόπο. Ο κάθε τόπος άλλωστε, παράγει διαφορετικές κοινωνικές διαδικασίες (Castells, 2010, σ. 50). Και η θέση που ιδανικά θα έπρεπε να πάρει το κράτος απέναντι σε αυτό, είναι η προστασία των μικρής κλίμακας κοινωνικών διαδικασιών, η υποστήριξη της έρευνας και η δημιουργία υποδομών που σχετίζονται με τα δίκτυα (για παράδειγμα δίκτυο Broadband), εκδημοκρατικοποιώντας, έτσι, τα αγαθά της ψηφιακής εποχής και διευκολύνοντας την αξιοποίηση τους (Benkler, 2006, σσ. 33-34).

Το άτομο έχει περισσότερες ευκαιρίες ως μέλος της κοινότητας παρά ως

μέλος του κράτους. Δράσεις οργανώνονται από και για το κοινωνικό σύνολο, σαν αντίδραση στην κρατική απάθεια ή γεμίζοντας κενά που η κρατική πεπατημένη δεν δύναται να διαχειριστεί, χτίζοντας μια νέα παράδοση και δράση στα πολλαπλά 67

επίπεδα του σύγχρονου κόσμου. *

Την ίδια στιγμή όμως ο τόπος απειλείται από οικονομικές δυνάμεις:

από κοινωνικό αγαθό έχει γίνει το πεδίο εφαρμογής εταιρικών τεχνολογικών δυνάμεων (Shaw & Graham, 2017, σ. 11) και κερδοσκοπικών μηχανισμών. Επενδυτές χρησιμοποιούν τον χώρο ως νόμισμα. Τα ακίνητα αλλάζουν χέρια όχι για να ικανοποιήσουν πραγματικές ανάγκες, αλλά λειτουργούν σαν μετοχές τον οποίο η αγοραπωλησία δημιουργεί υπεραξία. Έτσι μπορούν διαμορφώνονται νέες σχέσεις εξουσίας: στο παρελθόν χαρακτηριστική ήταν η σύγκρουση συμφερόντων ανάμεσα στον πολίτη και στην πολιτεία. Το νέο δίπολο που παρατηρείται είναι το άτομο και η κοινότητα και ο έλεγχος που δύνανται να ασκήσουν μέσω της τεχνολογίας έναντι των λιγοστών τεχνολογικών κολοσσών. Χ

Το ιδιαίτερα ενδιαφέρον νέο δεδομένο είναι πως η παραγωγή πληροφορίας

δεν απαιτεί το αξιοσέβαστο κεφάλαιο που ήταν απαραίτητο για την παραγωγή, εν γένει, στο παρελθόν. Η παραγωγή έμενε στα χέρια λίγων λόγω των φυσικών και χρηματικών πόρων που απαιτούσε και οι θέσεις εργασίας προϋπήρχαν των ατόμων που θα δούλευαν σε αυτές. Αντίθετα, η οικονομία σήμερα, όντας βασισμένη στην πληροφορία αντί στα υλικά αποθέματα και προϊόντα, δίνει την ευκαιρία σχεδόν στον καθένα να λειτουργήσει ως παραγωγός και πάροχος. Αυτό γίνεται με μέσα που κατά μέσο όρο όλοι διαθέτουν στην καθημερινή τους ζωή, όπως οι υπολογιστές και τα κινητά τηλέφωνα, συνδεόμενοι και εκμεταλλευόμενοι τις τηλεπικοινωνιακές υποδομές, αξιοποιώντας την άφθονη πληροφόρηση που προσφέρει το διαδίκτυο (Benkler, 2006, σ. 99-105). Η δικτύωση είναι ο ακρογωνιαίος λίθος αυτής της τάσης, μιάς και μέσα από το Internet βρίσκονται τα άτομα με κοινούς στόχους, 68

“deglobalize the belly”

“nature and human life as production conditions”

“the triumph of the modern lies precisely in its having become universal” “..to develop a concept of the environment that reflects this growing complexity”

“differences have morphogenic effects”

Αποσπάσματα από το βιβλίο του A. Escobar (Escobar, 2008). Αφορούν στην αποκαθήλωση παγκόσμιων συνθηκών και στην ανάδυση τοπικών καταστάσεων και διαδικασιών.

καινοτομώντας για τις ανάγκες τους και παράγοντας έργο, όχι με βάση αρμοδιότητες που τους έχουν δοθεί από ανώτερες θέσεις σε κάποια ιεραρχική πυραμίδα. Η ανάγκη και η δημιουργικότητα φέρνει κοντά παρόμοια πνεύματα που μπορούν να δουλέψουν για τον στόχο τους ανεξάρτητα από την σχετική τους θέση, δημιουργώντας παράλληλα κύματα συλλογικότητας (Benkler, 2006, σσ. 6-7, 35, 62-63). Σημασία σε αυτήν την διαδικασία δεν έχει μόνο η παραγωγή της πληροφορίας, της γνώσης και εν τέλει των προϊόντων αλλά βασικά η κυκλοφορία τους (Benkler, 2006, σσ. 30).

Τέτοια παραδείγματα αναλύονται στην ενότητα Γ_3: Interface: Η στιγμή που το ψηφιακό ακουμπά το αναλογικό.

Η αντίληψη του ατόμου για τον χώρο αλλάζει, και αυτό λόγω της εξέλιξης

των μέσων μεταφοράς που επαναπροσδιορίζουν τις αποστάσεις. Η ανθρώπινη παρουσία δυνητικοποιείται με την τηλεπικοινωνία και ξεφεύγει από τα δεσμά του τόπου. Πλέον μιλάμε για ζητήματα συγχρονισμού και όχι χρόνου. Την ίδια στιγμή περιπλέκεται και η σχέση ιδιωτικού με δημόσιο κυρίως λόγω της τηλε-εργασίας. (Lévy, 1999)

Το φυσικό σώμα, ο κύριος παράγοντας αναγνώρισης των στοιχείων

του χώρου, υπόκειται σε σαφώς πιο εντατικές διαδικασίες κοινωνικοποίησης. Εξωτερικεύεται η αισθητηριακή πρόσληψη μέσω της τεχνολογίας (π.χ. Το τηλέφωνο ως ενισχυτής της ακοής), αλλάζει η προσωπική προβολή του ατόμου και του ψυχικού του τοπίου (χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της τηλεπαρουσίας), διασπώνται οι παραδοσιακές ιεραρχίες (π.χ. Μπορούμε να έχουμε εσωτερικές απεικονίσεις με την βοήθεια της αξονικής τομογραφίας), υπάρχει έντονη κινητικότητα σωματικών στοιχείων (όπως μέσω των τραπεζών αίματος και οργάνων και των μεταμοσχεύσεων) και γενικά υπάρχει μια τάση υπέρβασης κάθε λογής ορίων.(Lévy, 1999)

Αυτή η τεχνητή επέκταση του σώματος είναι μια ακόμα ένδειξη της

συνεχούς υπερ-τοπικής παρουσίας και της ενδυνάμωσης των ατόμων.

Ε π α ν ε φ ε ύ ρ ε σ η . κ ο ι ν ο τ ή τ ω ν

Οι αλλαγές στην εργασιακή απασχόληση, την οικονομία και στο άτομο και

την παρουσία του συντελούν στην επανεφεύρεση των κοινοτήτων. Οι άνθρωποι αποκτούν χωρική βάση από επιλογή και όχι από αναγκαιότητα, με πρόσβαση σε μια τοπική κοινωνική ζωή που δεν απαιτεί υπερτοπική μετακίνηση. Αυτοί οι δεσμοί χώρου αναζωογονούν την τοπική αγορά και συνεπώς ολόκληρη την κοινότητα. Η κοινότητα αναπτύσσεται στον χώρο της. Ο τόπος μπορεί να αρχίσει να λειτουργεί ξανά με τους εσωτερικούς του κανόνες, αυτούς των ανθρώπων του και των στοιχείων της φύσης.

Σε σχέση με το ζήτημα της φύσης, σύμφωνα με τις μελέτες κοινοτήτων

στις ακτές του Ειρηνικού, στην Νότια Αμερική, του A. Escobar, μια πρωτόγονη περιβαλλοντική σοφία προκύπτει από την ίδια την τοπική φύση. Αυτή η αντίληψη έρχεται σε ρήξη με το μονόπλευρα ανθρωπογενές περιβάλλον του Μαρξισμού (Escobar, 2008, σσ. 111–155). Για παράδειγμα το δυτικό ζειν βασίζεται στο “εγώ και η φύση, διαχωρισμένοι και “απέναντι””, ενώ μέσα από το κείμενο του Escobar παρουσιάζεται εντελώς διαφορετικά: “εγώ δίπλα, μέσα, ίσα και παράλληλα με την φύση”. Μέσα στην σφαίρα αυτής της κοινότητας, που εμπεριέχει το ανθρωπογενές και το φυσικό περιβάλλον, χτίζεται και το νέο ανήκειν. Ο κοινός σκοπός αποτελεί την προϋπόθεση για πολίτες που δρουν και αντιδρούν μέσα από την ομαδική τους συγκρότηση.

Η επικοινωνία μέσω Internet, με τα άτομα που αποτελούν την προσωπική

κοινότητα του καθενός, διευκολύνεται και αυξάνεται. Υπάρχει όμως μια έντονη κινδυνολογία για τον αποξενωτικό χαρακτήρα του διαδικτύου. Έρευνες στο προάστιο Netville του Toronto, που διαθέτει εξαιρετικής ποιότητας σύνδεση στο διαδίκτυο, αποδεικνύουν αντίθετα, πως τα άτομα με που επικοινωνούσαν και μέσω διαδίκτυου, είχαν πιο εκτεταμένο κύκλο στην κοινότητα, ενώ είχαν τα ίδια επίπεδα 72

οικειότητας με τους κοντινούς γείτονες, συγκρινόμενοι με όσους είχαν χαμηλή διαδικτυακή κινητικότητα. Η ποιότητα όμως των δεσμών ήταν άμεσα εξαρτημένη με τα χρόνια κατοίκησης στην περιοχή (Benkler, 2006, σσ. 363-367). Επίσης ο Y. Benkler παρουσιάζει ένα πολύ ενδιαφέρον παράδειγμα: ένα γραπτό μήνυμα από ένα μαθητή σε κάποιο φίλο, για ένα εξωσχολικό θέμα, τις ώρες του σχολείου, παρακάμπτει τον τόπο και τις συνθήκες που επιβάλλει, με τρόπο ομαλό που δεν διαταράσσει τις κοινωνικές ισορροπίες (Benkler, 2006, σ. 367). Αυτό αποτελεί ένα απλό παράδειγμα παράκαμψης παλιάς κοπής πιέσεων που ενδεχομένως δημιουργούσαν οι κοινότητες και οι ιεραρχίες. Οι ενδυναμωμένες σχέσεις, η εκτεταμένη επικοινωνία και η αποκαθήλωση των ιεραρχιών δημιουργούν μια νέα δυναμική σταθερότητα στην κοινότητα, και όχι πόλωση και διάσπαση. Ο τόπος λειτουργεί προς όφελος των σχέσεων μιας και παρακάμπτεται όταν αποτελεί σημείο τριβής.

Ο στρατηγικός ρόλος των μητροπόλεων έχει επικαιροποιηθεί. Αποτελούν

πλέον κέντρα των παγκόσμιων οικονομικών δράσεων, τοποθεσίες-κλειδιά όπου μπορούν να βρεθούν εξειδικευμένες υπηρεσίες, τόπους συστηματικής παραγωγής, διάθεσης και διανομής καινοτομιών λόγω της συσσώρευσης δημιουργικού ανθρώπινου δυναμικού και των ήδη τεράστιων αστικών δικτύων που διαθέτουν (Sassen, 1991 via Borja & Castells, 1999, σ. 22).

Στις πόλεις οι κοινότητες ξαναβρίσκονται και αναπτύσσονται, πλέον σε

άλλο τόπο, με κοινό χαρακτηριστικό την ταυτότητα. Η πόλη είναι ένα εν δυνάμει πολυκοινοτικό μείγμα. Άλλωστε, η αρχική συνθήκη της μητρόπολης ορίζεται από το γεγονός ότι είναι άριστα συνδεδεμένη με τα παγκόσμια δίκτυα και παρουσιάζει έντονες ασυνέχειες λόγω χωρικής και κοινωνικής ποικιλίας, στο εσωτερικό (Borja & Castells, 1999, σ. 28). Η εποχή της παγκοσμιοποίησης είναι η εποχή της τοπικής πολυπλοκότητας (Borja & Castells, 1999, σσ. 75–80).

Προσεγγίζοντας.την.“Ζώνη”.(Easterling,.2014)

Η “Ζώνη” (Easterling, 2014, σσ. 16-41) είναι ένα διακριτό σύμπλεγμα, που

μεταφέρει κάποια από τα χαρακτηριστικά της μητρόπολης σε τόπους μικρότερης κλίμακας και πολυπλοκότητας. Ο μητροπολιτικός αυτός σπόρος παρουσιάζεται με διάφορες μορφές: σαν θύλακας με υπερσύγχρονο κτιριακό απόθεμα με έμφαση στον άξονα του Ζ, σαν επιστημονικό και τεχνολογικό πάρκο (Easterling, 2014, σ. 22), ακόμα και σαν θύλακας αναψυχής και κατανάλωσης, κάνοντας την κινητικότητα που αυτό συνεπάγεται, άνετη και απολαυστική (Easterling, 2014, σσ. 32-33). Ήδη σαν έννοια, το πάρκο ή το εμπορικό κέντρο και η αυτοαναφορικότητα που χαρακτηρίζει τα δύο, τα κάνει να φαίνονται σαν ακίνδυνα στην συνείδηση.

Πρόκειται για μια βάση σύνδεσης στα παγκόσμια οικονομικά δίκτυα, με

μορφή προκαθορισμένη από οικουμενικά πρότυπα, γενόσημο του επιχειρηματικού κέντρου μιας μητρόπολης. Είναι ένα χωρικό στιγμιότυπο των παγκόσμιων δικτύων, ένα εργαλείο οικονομικού ορθολογισμού (Easterling, 2014, σ. 17). Βασικό χαρακτηριστικό της Ζώνης είναι η επαναληψιμότητα της, με στόχο όχι να ευνοεί την τοπική ανάπτυξη αλλά την ενσωμάτωση στις παγκόσμιες δομές. Τα κράτη κερδίζουν από τις Ζώνες που εντοπίζονται στο εσωτερικό τους, καθώς εκεί αναπτύσσεται τεχνογνωσία και άρα κρατική αναγνωρισιμότητα. Όμως οι παγκόσμιες δυνάμεις που κινούν τα νήματα στη Ζώνη έχουν την δύναμη να παρακάμψουν τα τοπικά νομικά πλαίσια, δημιουργώντας έτσι σχέσεις ανισότητας με τον τόπο.

Δεν υπάρχει κανόνας για την θέση τους στον αστικό ιστό: μπορεί να

βρίσκεται στην περιφέρεια ή και στο κέντρο, σε περιοχές ανερχόμενες ή σε σημεία που υπόκεινται εξευγενισμό. Οι Ζώνες παρουσιάζουν χαρακτηριστικά τεχνητών κοινοτήτων: η ανάπτυξη τους είναι ξαφνική και βίαιη συχνά αλλά και αυτόνομες από τα τοπικά χαρακτηριστικά (Easterling, 2014, σ. 17). Η διεθνής ατμόσφαιρα 75

αποτελεί μια βάση που ενισχύει το κύρος της εκάστοτε Ζώνης. Δημιουργούνται όμως ερωτήματα: γιατί χρειάζεται ένα πληροφοριακό κέντρο τέτοιο κτιριακό απόθεμα; Και πάλι, η επιβλητική παρουσία των εγχειρημάτων αυτών υποδηλώνει μια προσπάθεια εδραίωσης στιγμιαίου κύρους. Σε μια απόπειρα ενσωμάτωσης στον τόπο, οι Ζώνες αναπτύσσουν και τοπικές χρήσεις: κατοικία, δημοτικές λειτουργίες, κέντρα πολιτισμού (Easterling, 2014, σ. 24).

Η εμφάνιση των Ζωνών αποτελεί κίνδυνο να μετατραπούν οι κοινότητες

σε τόπους-θύλακες εξωγενών αναγκών και όχι κέντρα λόγω της τοπικής παραγωγής. Η κινητικότητα ανθρώπων που συνεπάγεται αυτό το εργασιακό κέντρο, λαμβάνει χώρα σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα στον χώρο της Ζώνης. Ακόμα και για τον ελεύθερο χρόνο των εργαζομένων προσφέρει επιλογές “ασφαλείας”: καταστήματα αγαθών και εστίασης παγκοσμίως γνωστά, που εν τέλει οι χρήστες της Ζώνης τείνουν να επιλέγουν για οικονομία χρόνου. Σε σχέση με την εργασία, θέσεις ανοίγονται αλλά τα ανώτερα εργασιακά κλιμάκια είναι προκαθορισμένα εξωγενώς (Easterling, 2014, σ. 30). Έτσι η Ζώνη λειτουργεί παρασιτικά, παρακάμπτοντας την τοπική προσφορά σε υπηρεσίες και ανθρώπινο δυναμικό και τελικά περιθωριοποιεί και την κοινότητα και τα άτομα της, την τοπική καθημερινότητα της και τα αγαθά που προσφέρει.

Ένα ενδιαφέρον παράδειγμα είναι το Shenzhen, μια πόλη που βρίσκεται

στην Νότια Κίνα. Σήμερα έχει την μορφή μιας υπερσύγχρονης πολιτείας με οργανωμένα δομημένο αστικό ιστό και εντυπωσιακούς ουρανοξύστες, ενώ αποτελεί την πρωτεύουσα της παγκόσμιας τεχνολογικής παραγωγής. Τριάντα χρόνια πριν το Shenzhen ήταν ένα χωριό ψαράδων. Η κοινότητα αυτή παραμένει, κομμένη περίπου σε τριακόσιες γειτονιές διάσπαρτες στην πόλη. Σε αυτά τα αστικά χωριά φιλοξενείται περίπου ο μισός πληθυσμός της πόλης, παλιός αλλά και νέος από όσους προσελκύθηκαν από το επιχειρησιακό κέντρο. Αναπτύσσονται στα κενά ανάμεσα στην οργανωμένη δόμηση, σε μια κατάσταση μεγάλης 76

Στο Shenzhen της Κίνας η ανάπτυξη της Ζώνης κατέλυσε τον χώρο και την ζωή της τοπικής κοινότητας. 77

πυκνότητας και κοινωνικής ανισότητας. Στην περίπτωση του Shenzhen η δημιουργία και η επέκταση της Ζώνης ξεκίνησε με κρατική πρωτοβουλία, αφού η πόλη ανακηρύχθηκε και σχεδιάστηκε ως η πρώτη διεθνής οικονομική ζώνη της χώρας. (‘The astonishing rise of Shenzhen, China’s gadget capital’, 2017; Sixth Tone, 2018a, 2018b)

Αναλύοντας την δήλωση της Keller Easterling “proudly offer

selected economic incentives” (προσφέρουν με υπερηφάνεια επιλεγμένα οικονομικά κίνητρα) η ιδανική λύση είναι η ενίσχυση της υπάρχουσας κοινότητας ώστε να γίνει απαραίτητος κόμβος, με συγκεκριμένες αλλά άψογα συγκροτημένες υπηρεσίες. Σε αυτή την περίπτωση οι γηγενείς γίνονται οι άποικοι της Ζώνης ενώ η τοπική δομή μπορεί να καταστήσει εν τέλει το δημιούργημα της Ζώνης αχρείαστο. Αυτό είναι εφικτό μέσω της ενίσχυση της πληροφοριακής δομής της κοινότητας και της επικαιροποίησης του τόπου μέσω της στρατηγικά προσανατολισμένης εκπαίδευσης και επαγγελματικής κατάρτισης.

Δύο χωρικά στιγμιότυπα, όπου τα αστικά χωρία, που φιλοξενούν την κοινότητα, συνορεύουν με εντελώς διαφορετικής κλίμακας χώρους της Ζώνης. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι πυκνότητες: οι εξαιρετικά συμπυκνωμένες γειτονίες, οι πύργοι, οι τεράστιες κενές εκτάσεις προς εκμετάλλευση. 79

Μέσα σε αυτό το κλίμα επανεφεύρεσης των κοινοτήτων έχει σημασία να

σχολιαστεί το ζήτημα του αστικού σχεδιασμού. Η αστικοποίηση διαμορφώνει τον δικό της ρυθμό, με το αυθόρμητο και το προσχεδιασμένο να αναπτύσσονται στον χώρο ταυτόχρονα και αναλογικά.

Ο A. Picon βλέπει την αποϋλοποίηση πολλών αστικών διαδικασιών

και συνεπώς την αστική και ψηφιακή κυκλοφορία να αυξάνονται ανάλογα και παράλληλα. Για αυτό σκιαγραφεί κάποια χαρακτηριστικά που άπτονται στο ψηφιοποιημένο αστικό τοπίο και επηρεάζουν τον σχεδιασμό: αρχικά το φυσικό δρα παράλληλα με το δυνητικό και εξατομικεύονται οι υπηρεσίες αλλά και ο έλεγχος, ενώ δίνεται και η ευκαιρία συμμετοχής του ατόμου σε μια πρωτόγνωρη ποικιλία δράσεων.(Picon, 2010, σσ. 172–176).

Είναι αδιαμφισβήτητο πως η σύγχρονη τάση στον αστικό σχεδιασμό

είναι να προστίθενται οι ψηφιακές δυναμικές στην εξίσωση. Το πρώτο ζήτημα προκύπτει λόγω του περιορισμένου αριθμού των εταιρειών και του ομοιογενούς λογισμικού που αυτές παράγουν, οι “έξυπνες πόλεις” (smart cities) τείνουν σαν προθέσεις προς μια ομοιογένεια. Αυτό, είναι και το βασικό εμπόδιο στην προσέγγιση κατά-περίπτωση “εξυπνοποίησης” των διαφορετικών κοινοτήτων. (Magee & Swist, 2018). Το δεύτερο αφορά σε έναν πραγματικά δυναμικό σχεδιασμό. Αυτό απαιτεί την ενσωμάτωση χωρικών και ψηφιακών μεταβλητών που εμπεριέχουν τις δικτυακές υποδομές (Easterling, 2014, σ. 53, 72). Μιλάμε για μια προσέγγιση τεχνο-τοπική, τον σχεδιασμό δηλαδή αλληλεξαρτήσεων που δημιουργούν σχέσεις ισορροπίας. Πολύ ενδιαφέροντα παραδείγματα πάνω στις σύγχρονες προτεραιότητες σε υποδομές, με στόχο μια νέα ισορροπία, παρουσιάζει η K. Easterling: εξηγεί πως, για παράδειγμα, σε κοινότητες στην Αφρική μπορεί να είναι σημαντικότερη η διάνοιξη ποδηλατοδρόμων και διαδρομών για πεζούς 80

παράλληλα με την εγκατάσταση σύγχρονων δικτύων τηλεπικοινωνιών παρά η διάνοιξη δρόμων για αυτοκίνητα και φορτηγά (Easterling, 2014, σ. 74).

Την σκυτάλη συνεπώς παίρνουν οι από τα κάτω διαδικασίες, με την

αυτοδιαχείριση να αποτελεί γεννήτρια δράσεων και καταστάσεων. Και αυτή η πληθώρα νέων, διαφορετικών δυνάμεων που δρουν στον χώρο, είναι που διαμορφώνει το μέλλον του τόπου.

Î&#x201C;_3 INTERFACE

οιό είναι το σημείο που ο χώρος και ο κυβερνοχώρος εφάπτονται; Πού ξεκινά το feedback και πού το προσωπικό δεδομένο;

Αυτές οι ερωτήσεις απαντώνται της ανάλυσης του interface, του σημείου διεπαφής του αναλογικού και του ψηφιακού. Οι άνθρωποι έχουν την τάση για συσπείρωση προκειμένου να νοηματοδοτήσουν την ζωή, με στόχο καλύτερες συνθήκες διαβίωσης, αναγνώριση της ταυτότητας τους και πολιτική αυτονομία. Το καπιταλιστικό κράτος μονοπωλεί τον χώρο και τον χρόνο (Castells, 2010, σ. 350) όχι όμως τα δεδομένα και την επικοινωνία. Γι’ αυτό οι δράσεις που παρουσιάζονται αναδύονται μέσα από τις κοινότητες, αφορούν σε μία τοπική κλίμακα και το interface αποκτά έντονα κοινωνική διάσταση. Στόχος δεν είναι η εξοικείωση και η ενσωμάτωση στην ευρύτερη αγορά αλλά η κριτική και η εξέλιξη στον ίδιο τον τόπο. (Magee & Swist, 2018).

Το interface στην πιο απλή έκφανση του το

παρατηρούμε στην καθημερινότητα μας: η ζωή κυλάει κανονικά και την ίδια στιγμή κοιτώντας την οθόνη του κινητού τηλεφώνου γίνεται σύνδεση σε μια υπερσύνθετη

Γ_3 INTERFACE η στιγμή που το ψηφιακό ακουμπάει το αναλογικό 84

πραγματικότητα, παγκόσμια και πολύ προσωπική ταυτόχρονα. Η ενασχόληση με τις ηλεκτρονικές μας συσκευές δημιουργεί πέρασμα από το βάθος πεδίου των ματιών μας και της φυσικής μας θέσης σε ένα δεύτερο επίπεδο, πολύ μικρών φυσικών διαστάσεων και εξαρτώμενο από τα χέρια μας αλλά δυνητικά είναι

αχανές, με πολλές περισσότερες προσβάσεις σε πληροφόρηση και γνώση. Η οθόνη γίνεται πύλη ανεξάρτητη της γεωγραφικής της θέσης.

Ο λόγος και ο χώρος είχαν δύο καταφύγια στην ιστορία του ανθρώπου: το

forum και τους χάρτες. Αυτά έχουν διατηρηθεί και στην σύγχρονη εποχή με κάποιες διαφοροποιήσεις στο πλαίσιο της αλληλεπίδρασης των ανθρώπων στο ψηφιακό στερέωμα. Το forum ψηφιοποιείται με τα γνωστά χαρακτηριστικά: πολυφωνία, αλληλεπίδραση, ανταλλαγή απόψεων, με όλα τα θετικά και τα αρνητικά του. Από την άλλη, οι χάρτες παίρνουν δυναμικότερη μορφή. Η χαρτογράφηση, ιστορικά γινόταν από όσους ήθελαν να κυριαρχήσουν στον χώρο. Και ο χώρος υπήρχε σε πολλαπλές εκδοχές στην συνείδηση, όσοι και οι χάρτες του (Shaw & Graham, 2017, σσ. 12–15). Η νέα χαρτογράφηση γίνεται με ψηφιακά εργαλεία, και δημιουργεί μια νέα δυναμική ολότητα. Αυτή λοιπόν η συλλογική διαδικασία οδηγεί σε φυσική και ψηφιακή αλληλεπίδραση και στην επανάκτηση του χώρου από τον χρήστη. Χωρικές συγκρούσεις αποκαλύπτονται. Περνάμε σε μία κλίμακα micro-πολιτικής.

Για να γίνει κατανοητή η εξοικείωση των ανθρώπων με τους χάρτες

σήμερα, έχει ενδιαφέρον το παράδειγμα του NASA Clickworkers. Πρόκειται για ένα πείραμα για την εθελοντική ενασχόληση τρίτων σε επιστημονικά προγράμματα, που έλαβε χώρα το 2000-2001. Η συγκεκριμένη δράση αφορούσε την χαρτογράφηση κρατήρων και άλλων γεωλογικών μορφοποιήσεων του πλανήτη Άρη. Το συμπερασμα ήταν πως οι εθελοντές μπορούσαν να δουλέψουν με την ίδια απόδοση και παρόμοια ακρίβεια με έναν επιστήμονα με εξειδικευμένες γνώσεις, για τον οποίο όμως η διαδικασία αυτή θα ήταν εξαιρετικά χρονοβόρα (Benkler, 2006, σσ. 81-82; ‘CLICKWORKERS (Classic)’, 2012)

(A)

(B)

Το (Α) είναι η χαρτογράφηση που έκαναν οι εθελοντές του προγράμματος NASA Clickworkers, και το (Β) είναι η χαρτογράφηση που έκαναν εξειδικευμένοι επιστήμονες. Η απόκλιση είναι ανεπαίσθητη. 86

Έχει ενδιαφέρον λοιπόν, να παρατηρηθούν ψηφιακές εφαρμογές που

αφορούν στο φυσικό χώρο, πως λειτουργούν και πως εν τέλει επηρεάζουν την κοινότητα και τον χώρο της. Η βάση φαίνεται να δίνεται πρωταρχικά στο ανθρώπινο δυναμικό, μεγιστοποιώντας την πρόσβαση σε πληροφορία.

Πρώτο παράδειγμα είναι η εφαρμογή Kolorob μέσω της οποίας

δημιουργήθηκε ένας δυναμικός χάρτης στον οποίο καταγράφηκαν οι υπηρεσίες, δημόσιες και ιδιωτικές, των περιοχών Baunia Badha και Paris Road του Mirpir. Και τις δύο περιοχές τις χαρακτηρίζει η ποικιλία και η αυθόρμητη κατασκευή. Η βασική δυσκολία προσέγγισης έχει να κάνει με την συνεχή παραγωγή ιδιωτικού σε κάθε διεύθυνση, την άγνοια για τον χώρο που απαιτείται για κάθε είδους υποδομές και την ανυπαρξία ψηφιακού αποτυπώματος (π.χ. Street View). Η οργάνωση Save the Children Bangladesh μετά από την επιλογή των υποπεριοχών, επέλεξε και εκπαίδευσε εθελοντές από τις ίδιες τις περιοχές για να συμμετάσχουν, βελτιστοποίησε την διαδικασία καταγραφής των υπηρεσιών και διεξήγαγε έρευνες στα νοικοκυριά όπου επιβεβαιώθηκε η ύπαρξη τουλάχιστον ενός κινητού Android σε κάθε οικογένεια. Το τελευταίο στοιχείο επιβεβαιώνει και τις θεωρίες που παίρνουν σαν δεδομένο το ψηφιακό αποτύπωμα του ατόμου από όπου και αν προέρχεται. Η καταγραφή έγινε, το project πέτυχε τους στόχους που είχε θέσει αρχικά. Ο βασικός προβληματισμός που προκύπτει, είχε να κάνει με την άποψη που διαμορφώθηκε από την κοινότητα: αυτά τα εγχειρήματα μπορεί να λειτουργήσουν μπορεί και όχι. Σε κάθε όμως περίπτωση, συμμετέχουν σε αυτές τι δράσεις νέα άτομα και αυτό αποτελεί μια σημαντική ευκαιρία εξοικείωσης με τα ψηφιακά μέσα αλλά και με την ίδια την κοινότητα που ζουν. (Magee & Swist, 2018)

Δεύτερο παράδειγμα, που πάλι σχετίζεται με υπηρεσίες, είναι η εφαρμογή

M-PESA, που χρησιμοποιείται κυρίως στην Αφρική, εδώ και μια δεκαετία. Είναι μια εφαρμογή διαχείρισης χρημάτων που επιτρέπει την πληρωμή και την μεταφορά 87

Η εφαρμογή Kolorob, φτιάχτηκε από και για τους κατοίκους των περιοχών Baunia Badha και Paris Road της Ντάκα. Η προώθηση της έγινε με τοπικά μέσα: στην εικόνα, μια προτροπή για χρήση της εφαρμογής και καταγραφή υπηρεσιών στην περιοχή 88

ποσών μέσω του κινητού τηλεφώνου. Η εφαρμογή αυτή κάλυψε ένα κενό υποδομών που αντιμετώπιζαν μη-αστικές περιοχές και παρέκαμπτε δυσκίνητες και κοστοβόρες γραφειοκρατικές διαδικασίες των τραπεζών (Easterling, 2014, σ. 67). Ταυτόχρονα όμως επηρέασε τον χώρο καθώς κατέστησε, εν τέλει, τα τραπεζικά υποκαταστήματα άχρηστα σε πολλές περιοχές.

Το Kolorob προέτρεπε την συμμετοχή και την καταγραφή χωρίς να

επηρεάζει άμεσα τον χώρο. Το M-PESA αποτελούσε ένα απλό χρηστικό εργαλείο. Τα δύο όμως επόμενα παραδείγματα αφορούν στην επανάκτηση και στην ενεργοποίηση σημείων του χώρου που μέχρι τώρα έμεναν ανενεργά. Είναι οι έξυπνοι πολίτες που δημιουργούν και σε αυτή την περίπτωση τους δυναμικούς χάρτες, χωρίς ειδική εκπαίδευση, με στόχο την αξιοποίηση και όχι τον απλό εντοπισμό, όπως στο παράδειγμα του Kolorob. Σε αυτές τις πειραματικές δράσεις, οι χρήστες διαχειρίζονται ταυτόχρονα το ψηφιακό αλλά και το αναλογικό επίπεδο.

Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι το παράδειγμα του δυναμικού χάρτη του

Mundraub, που ξεκίνησε στο Βερολίνο αλλά πλέον εξυπηρετεί αρκετές χώρες ανά τον κόσμο. Πρόκειται για μια ιστοσελίδα όπου σε έναν δυναμικό χάρτη οι χρήστες καταγράφουν τα οπωροφόρα δέντρα της πόλης, δημιουργώντας ένα νέο επίπεδο στην χρήση της πόλης, αυτό της συλλογής τροφής. Η γραφειοκρατία στο Βερολίνο έχει δημιουργήσει μια ιδιαίτερα δυσκίνητη διαδικασία για την εκμετάλλευση του βρώσιμου αστικού αποθέματος και εν τέλει αγνοείται, με αποτέλεσμα οι κάτοικοι να αγνοούν το δικαίωμα τους πάνω στα φρούτα. Για την συγκεκριμένη περίπτωση, μια λογική νομική διαδικασία θα ήταν η άδεια αξιοποίησης να δινόταν στην πλατφόρμα, και ύστερα κατ’ επέκταση στα μέλη της.

Η πλατφόρμα εκτός από τα σημεία που βρίσκονται τα δέντρα δίνει

πληροφορίες για αυτά και έδωσε μάλιστα έναυσμα για δράσεις φύτευσης νέων δέντρων. Την εφαρμογή και τα δεδομένα του χάρτη διαχειρίζεται η ομάδα που ξεκίνησε αρχικά την εφαρμογή για να μην προκύψουν ζητήματα ιεραρχίας 89

To interface των εφαρμογών Mundraub (πάνω) και 596 Acres (κάτω). Το Mundraub ξεκίνησε από το Βερολίνο όμως πλέον χρησιμοποιείται και στις πέντε ηπείρους. Από την άλλη το 596 Acres, αφορά στην Νέα Υόρκη όμως έχει πολλαπλά επίπεδα ανάγνωσης του χάρτη της: οικόπεδα σε πλειστηριασμό, περιοχές με δημόσια και ιδιωτικά έργα, χάρτης χρήσεων και επιδοτήσεων, χάρτης συσπείρωσης ατόμων. 90

ανάμεσα στους χρήστες. Τα δέντρα που φυτεύτηκαν δεν υιοθετήθηκαν από το κράτος στο Βερολίνο και έτσι προέκυψε η νέα ανάγκη δημιουργίας μηχανισμού συντήρησης μέσα από την εφαρμογή, σαν κοινοτική δράση. Το βασικό όμως είναι ότι επαναπροσδιορίστηκε η σχέση των πολιτών με τα δέντρα της πόλης, όχι πια ως διακοσμητικά στοιχεία αλλά ως σημεία με δυναμική.

Ένα ακόμα εγχείρημα που δουλεύει με δυναμικούς χάρτες είναι το 596

Acres στην Νέα Υόρκη. Η πρωτοβουλία αυτή, με χρήση δεδομένων που αιτήθηκε η οργάνωση στην πολιτεία για να τα πάρει, καταγράφει τα αστικά κενά, ιδιωτικά ή δημόσια, και δημιουργεί ένα δίκτυο που υποστηρίζει τις συλλογικότητες που ψάχνουν τον χώρο τους στην πόλη. Πρόκειται για ένα δημιουργικό μεσάζοντα: ένα παράδειγμα της χρήσης του χάρτη και κατ επέκταση των χώρων είναι η κοινότητα ανθρώπων με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους αστικούς κήπους, που πλέον μπορεί να “στεγάσει” τις δράσεις της βρίσκοντας χώρους από το 596 Acres. Έτσι μια κοινότητα που συναντιόταν στο ψηφιακό στερέωμα μεταφέρει την δράση της οργανωμένα πλέον στο φυσικό περιβάλλον.

Οι διαδικασίες ενεργοποίησης του αστικού χώρου ακολουθούν ένα

συγκεκριμένο μοτίβο: Βασίζονται στην χρήση δεδομένων από την πολιτεία. Με βάση αυτά, αναπτύσσονται αυτόνομες ομάδες με ψηφιακή τεχνογνωσία για την αξιοποίηση των δεδομένων αυτών, που τελικά μέσα από την αλληλεπίδραση με τα μέλη της κοινότητας οδηγούν σε μια χωρική ενεργοποίηση. (Labaeye & Mieg, 2018)

Τόσο στο παράδειγμα του Mundraub όσο και στο 596 Acres, οι

πλατφόρμες δεν περνούν τελικά στο κοινό τους αλλά παραμένουν στην διοίκηση των οργανωτικών μελών. Όμως λειτουργούν με ανοιχτό κώδικα. Γενικώς αυτές οι πρωτοβουλίες δρουν στο νομικό κενό του ψηφιακού στερεώματος και δημιουργούν νέες ιεραρχίες με τον πολίτη στο ψηλότερο βάθρο. Όμως κατά τον Y. Benkler “Code is Law” - Ο Κώδικας είναι Νόμος (Benkler, 2006, σ. 17): η 91

τεχνολογία αναπτύσσει ένα είδος πολιτικών ιδιοτήτων.

Πιο κοντά σε μια λογική forum έρχεται η δράση της κολεκτίβας Tapullo

της Γένοβας. Τίθεται ένα νέο επίπεδο προσέγγισης των δικτύων: το στοιχείο τοπικότητας σε αντίθεση με το υπερτοπικό του διαδικτύου.

Η ομάδα στήνει σε κεντρικό σημείο της πόλης ένα ψηφιακό δίκτυο με

ιδιαίτερο χαρακτηριστικό ότι βρίσκεται offline. Ο στόχος είναι διττός: αφενός η ανάπτυξη επικοινωνίας σε τοπικό επίπεδο, χωρίς την άμεση ή έμμεση επιρροή της αγοράς και χωρίς την συλλογή προσωπικών δεδομένων. Αφετέρου αυτό το δίκτυο βρίσκεται σε μία κεντρικού πλατεία του ιστορικού κέντρου της πόλης και άρα απαιτεί φυσική μετακίνηση στον χώρο, ελαχιστοποιώντας την αποξένωση και την κοινωνική ακινησία που συχνά προκαλεί η πλοήγηση στο διαδίκτυο. Στόχος είναι να δημιουργηθεί δράση ανάμεσα στους – κατά τα στεγανά – αντικοινωνικούς Γενοβέζους. Πρόκειται για μία πλήρως Τέχνο-Τοπική Προσέγγιση. Αυτή η τοπική πλατφόρμα ψηφιακής επικοινωνίας έχει την ευκαιρία να λειτουργήσει και ως σημείο ευαισθητοποίησης. Αυτό έγκειται στο γεγονός πως οι κοινότητες πρέπει να αποκτούν παιδεία και εξοικείωση για να αξιοποιούν την τεχνολογία ως επιλογή και όχι ως απαίτηση των οικονομικών δεδομένων. Αυτό το δίκτυο είναι πιο κοντά στον φυσικό κόσμο. Βρίσκεται εκτός διαδικτύου και άρα λειτουργεί σε λιγότερα επίπεδα, είναι πιο προσιτό και λιγότερο χαοτικό από άποψη πληροφορίας (που προς το παρόν διαθέτει). (Schwarz, 2018)

Η μικρή κλίμακα του δικτύου αυτού, βασισμένο στην Piazza dell’ Erbe,

επιτρέπει την προβολή των τοπικών κοινωνικών αναγκών και προβλημάτων και βοηθά στην τεχνολογική εξοικείωση με έναν κοινωνικό, δημοκρατικό, σχεδόν ρομαντικό τρόπο: το παγκόσμιο, υπερ εκτεταμένο διαδίκτυο έχει μπει στο σπίτι μας και το παρακολουθούμε από εκεί. Το τοπικό δίκτυο που οραματίστηκαν οι Tapullo απαιτεί σωματικό κόπο για να το προσεγγίσουμε μιας και έχει χαρακτηριστικά τόπου, σημείου δηλαδή εφαρμογής. Πρόκειται για ένα ψηφιακό 92

forum, με τα αρχικά χαρακτηριστικά του όρου, χωρίς όμως να χρειάζεται να συμμετέχει το άτομο επώνυμα.

Σύμφωνα με τον A. Schwarz, τον Οκτώβριο του 2017 υπήρχαν τεχνικά

προβλήματα με τις εγκαταστάσεις. Αυτό υπενθυμίζει το διαχρονικό δεδομένο της συντήρησης που εν γένει ισχύει ακόμα και για την περίπτωση των ψηφιακών υποδομών. (Schwarz, 2018)

Γίνεται πλέον κατανοητό ότι τα data είναι ισότιμα με τον φυσικό κόσμο,

τον οποίο μάλιστα μπορούν αποτελεσματικά να αναπαραστήσουν. Οι καταγραφές, τα μητρώα, τα ιστορικά, τα πρακτικά δεν είναι μόνο χρήσιμα στην κυβερνητική ψηφιακή σφαίρα αλλά έχουν κοινωνικό χαρακτήρα. Η χρήση των ψηφιακών εργαλείων μπορεί να εκκινήσει διάλογο ανάμεσα στους κατοίκους αλλά και από αυτούς προς την κυβέρνηση. Ο ρόλος του interface είναι να μεταφράσει αυτή την ωμή πληροφορία σε στοιχεία αντιληπτά και διαχειρίσιμα όχι μόνο στους γνώστες και τους ειδικούς αλλά σε όλους όσους έχουν πρόσβαση στην σφαίρα του ψηφιακού. Είναι το πέρασμα από το Cloud στην κλίμακα του ανθρώπινου χεριού, όπου η τεχνολογία μετατρέπεται σε κοινωνικό αγαθό. Από την αποχαύνωση που προκαλείται από την άκριτη κατανάλωση του ψηφιακού κόσμου μεταφερόμαστε σε μια εκ νέου κοινωνική συσπείρωση.

Όμως τα χαρακτηριστικά του χώρου συχνά αποτελούν εμπόδιο για την

επικοινωνία του φυσικού και του ψηφιακού: κακές συνδέσεις στο internet, φόβος για την διεύρυνση του χάσματος κοινωνικών τάξεων, φόβος για σεσημασμένη παρακολούθηση των κοινοτήτων που ζουν στα όρια του νομικά σωστού (Magee & Swist, 2018). Το μόνο βέβαιο είναι πως ο αναλογικός και ο ψηφιακός κόσμος δρουν παράλληλα με στιγμιαίες συνδέσεις και η έξυπνη πόλη δεν αφορά σε έναν ολικό τεχνολογικό αυτοματισμό, δεν είναι high-tech σε όλες τις εκφάνσεις της, δεν είναι ένα σύστημα συστημάτων, αλλά επαναπροσδιορίζει κυρίως την κοινωνική ενασχόληση και εμπλοκή σε περισσότερα επίπεδα. 93

Ύδρα, Ύδρα

10 χμ

20 χμ

Γ_4 _ ΥΔΡΑ // ΜΙΝΤΕΛΟ δύο νησιωτικές κοινότητες

Μιντέλο, São Vicente

100

200

800

Ύδρα

100

200

500 100

200

πληθυσμός

500

Ύδρα

Μιντέλο

1.966 (2011)

76.433 (2010) 81.014 (2015)

έκταση

Γ_4 ΥΔΡΑ // ΜΙΝΤΕΛΟ

οικισμοί, προσανατολισμός, κλίμακα, δεδομένα 96

οικισμού

2 χλμ2

10 χλμ2

983 κατ/χλμ2

7.872 κατ/χλμ2

κατά μέσο όρο πυκνότητα κατοίκων ανά χλμ2

Μιντέλο

την προηγούμενη ενότητα είδαμε πως επηρεάζουν μερικές εφαρμογές και η πληροφορία τους τις κοινότητες και τον χώρο. Ακολουθώντας την

αντίστροφη διαδικασία, μέσα από την μελέτη περίπτωσης δύο νησιωτικών κοινοτήτων, γίνεται μια απόπειρα εύρεσης του ίχνους που αφήνουν οι κοινότητες αυτές σήμερα στο φυσικό και στον ψηφιακό χώρο και πως ο τόπος και τα δίκτυα επηρεάζουν την ζωή. Άλλωστε, παρά το παγκόσμιο των νέων τεχνολογικών δεδομένων, η ενσωμάτωση τους εξαρτάται από τον τόπο: χαρακτηριστικά παραδείγματα του παρελθόντος είναι η διαφορετική αξιοποίηση της ναυσιπλοΐας στην Ισπανία και στην Πορτογαλία απ’ ότι στην Κίνα με τον ηπειρωτικό

Γ_4 Μελέτη περίπτωσης δύο κοινοτήτων: ΥΔΡΑ // ΜΙΝΤΕΛΟ ταυτότητα, τόπος και τεχνολογία 98

της χαρακτήρα, αλλά και η ένθερμη αντιμετώπιση της ανακάλυψης της τυπογραφίας στις χώρες στις οποίες η θρησκεία προωθούσε την παίδευση μέσα από τα γραπτά έργα, όπως για παράδειγμα, η Σκωτία και η Αγγλία (Benkler, 2006, σ. 17).

Α ν

Η Ύδρα, αν και υπάρχουν ανθρώπινα ίχνη ήδη από την Ύστερη Νεολιθική εποχή αρχίζει να κατοικείται τον 15ο αιώνα. Είναι όμως στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα που αρχίζει να διαμορφώνεται ο σημερινός οικισμός αλλά και να τίθενται οι βάσεις για την μεταγενέστερη ανάπτυξη της ναυτιλίας, αφού το άγονο και βραχώδες έδαφος του νησιού ανάγκασε τους κατοίκους να αναζητήσουν στη θάλασσα τους πόρους της επιβίωσης και αργότερα της ευημερίας τους. Η υδραϊκή κοινωνία υπήρξε ανέκαθεν μια κλειστή κοινωνία, λίγων οικογενειών που εναλλάσσονταν λόγω του πλούτου τους στην εξουσία. Έτσι, η εικόνα των σημαντικών σπιτιών, αυτών των αρχόντων του νησιού, αποτέλεσε πρότυπο για όλα τα κτίσματα του νησιού με σημαντικότερο αποτέλεσμα την εδραίωση της κάλυψης με ιταλικού τύπου τετράριχτη κεραμοσκεπή.

Οι κατοικίες δημιουργούσαν συμπλέγματα, με σημείο αναφοράς κάποιο

εκκλησάκι, κάποιο κτίριο με δημόσιο χαρακτήρα ή κάποιο αρχοντικό. Τα μέτωπα των δρόμων δεν ήταν συνεχή και οι σχέσεις των σπιτιών αντικατοπτρίζουν τους οικογενειακούς δεσμούς. Έτσι, με δεδομένο πως το απλούστερο κοινωνικό δίκτυο είναι το ανδρόγυνο ή η οικογένεια (Christakis & Fowler, 2009, σ. 15), ο χώρος της Ύδρας είναι μια αποτύπωση, ένα στιγμιότυπου του κοινωνικού δικτύου της περιόδου που χτίστηκαν αυτά τα συμπλεγματα. (E. Michaelides, 1986)

Στα τέλη του 18ου και αρχές του 19ου αιώνα, η Ύδρα εξελίσσεται σε μεγάλη

ναυτική δύναμη με εμπορικό στόλο 150 πλοίων. Τον διαβόητο αυτό εμπορικό στόλο έθεσε στην υπηρεσία της επανάστασης του 1821 που τότε ξεκινούσε. Ο 20ος αιώνας βρίσκει την Ύδρα παρά την προσωρινή οικονομική της ανάκαμψη αποτέλεσμα της συστηματικής ενασχόλησης των κατοίκων με την αλιεία και το εμπόριο σπόγγων - σε πλήρη πληθυσμιακή αποδυνάμωση, οδηγούμενη αργά αλλά σταθερά στα πρόθυρα του οικονομικού μαρασμού. 99

100

Μία τελευταία ευκαιρία ανάπτυξης και αναζωογόνησης της υδραϊκής

κοινωνίας δόθηκε στην δεκαετία του ‘50 όταν οι διάφοροι καλλιτέχνες και οι παραγωγοί ταινιών “ανακαλύπτουν” την Ύδρα και την χρησιμοποιούν αφειδώς στις ταινίες τους. Άμεση συνέπεια, ορατή ακόμη και σήμερα, η αλματώδης τουριστική και οικονομική κίνηση στο νησί, που εξελίχθηκε από τότε σε κοσμοπολίτικο τουριστικό θέρετρο. (Βέργας, 2001)

H ανακάλυψη και η αποίκηση των νησιών του Πράσινου Ακρωτηρίου έγινε

επίσης τον 15ο αιώνα, με το São Vicente να ανακαλύπτεται το 1462. Πορτογάλοι άποικοι φέρνουν στο νησί σκλάβους με στόχο να δημιουργήσουν νέους εμπορικούς δρόμους και να καλλιεργήσουν τις εκτάσεις των νησιών. Η δουλεία απαγορεύτηκε το 1857, όμως η αποικιοκρατία συνεχίζει. Το Μιντέλο καθίσταται στον 20ο αιώνα πολύ σημαντικό λιμάνι ανεφοδιασμού κυρίως λόγω της επεξεργασίας κάρβουνου που είχαν εδραιώσει εκεί αγγλικές εταιρίες. Η ανεξαρτησία από την Πορτογαλία εδραιώθηκε το 1975 ενώ στην συνέχεια απέτυχαν οι προσπάθειες το Πράσινο Ακρωτήρι να ενοποιηθεί με την Γουινέα-Μπισσάου. Το εμπόριο κάρβουνου παρακμάζει στην δεκαετία του ΄80, και γίνεται μια στροφή των κατοίκων στον πολιτισμό τους, τον τουρισμό και τις εσωτερικές υπηρεσίες. Η αυξομειώσεις στον ντόπιο πληθυσμό έχουν κυρίως να κάνουν με λοιμούς που κατά καιρούς χτύπησαν το νησί. (‘Cape Verde: History (Part 2)’, 2017; ‘History of Cape Verde’, 2018; ‘Ilha de São Vicente (Cabo Verde)’, 201)

101

102

Η Ύδρα και το Μιντέλο είναι οι βασικοί οικισμοί σε δύο νησιά διαφορετικής κλίμακας, που όμως έχουν φτάσει στην μέγιστη έκταση τους και οι δύο λόγω τοπογραφίας. Και τα δύο χαρακτηρίζονται από την έλλειψη φυσικής βλάστησης και την αδυναμία ανάπτυξης αγροτικής δραστηριότητας. Η ναυτιλία προσφέρει ευκαιρίες εργασίας, κυρίως όμως του κύρους που παλιά είχαν τα λιμάνια των δύο νησιών. Πέρα από αυτό, η απασχόληση κινείται γύρω από τον τουρισμό και τις υπηρεσίες. Και οι δύο τόποι χαρακτηρίζονται από την έντονη παρουσία της ιστορίας και της παράδοσης. Στην Ύδρα μέσω του κτισμένου περιβάλλοντος και στο Μιντέλο λόγω της καθημερινότητας που διαμορφώνουν πολιτισμικά χαρακτηριστικά.

Όπως αναφέρθηκε, και οι δύο οικισμοί έχουν φτάσει στην μέγιστη έκταση

τους. Και στις δύο περιπτώσεις όμως, ένας κάτοικος θα μπορούσε να χτίσει έξω από τα όρια του οικισμού. Στην περίπτωση του Μιντέλο αυτό δεν θα γίνει αν δεν συνοδεύεται από κοντινή εργασία. Οι αποστάσεις είναι με τα πόδια, όμως η τάση των κατοίκων είναι να ζούν πολύ κοντά στην δουλειά τους. H Ύδρα των περίπου 2.000 κατοίκων (“Ύδρα,” 2018) έχει ένα τεράστιο χτισμένο απόθεμα το οποίο γεμίζει μόνο τους θερμούς μήνες του έτους, ενώ γίνονται νομικές προσπάθειες προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος του νησιού. Αυτή η δυσκολία επέκτασης είναι το ακριβώς αντίθετο από τα αστικά κέντρα. Για παράδειγμα, η Αθήνα επεκτείνεται προς κάθε κατεύθυνση στην Αττική, σε μια αψυχολόγητη σχέση με το κέντρο της πόλης, τόσο από άποψη χρήσεων όσο και από άποψη αναγκαίων μετακινήσεων, ειδικά για λόγους εργασίας. Εν τω μεταξύ η εσωτερική δομή της Αθήνας, το ήδη κτισμένο, δεν αλλάζει τόσο ενώ αν καθίσταται αχρείαστο εγκαταλείπεται. Αυτή η έννοια της εγκατάλειψης δεν υπάρχει στους δύο οικισμούς. 103

Αντίθετα, υπάρχει η εσωτερική ανακύκλωση. Στην Ύδρα ο χώρος είναι

παγιωμένος, παγωμένος, ένα ακίνητο σκηνικό, αυστηρά προστατευόμενο νομικά. Τους καλοκαιρινούς μήνες που ξεκινά η απασχόληση με τον τουρισμό, ο τελευταίος έχει έναν μη παρεμβατικό χαρακτήρα. Οι χρήσεις είναι αυτές που αλλάζουν και όχι το χτισμένο περιβάλλον του νησιού. Η κατασκευή είναι η μόνη ετήσια ασχολία, και βασίζεται στις επισκευές, τις αναπαλαιώσεις και τις ανακαινίσεις ιδιωτικού ή δημόσιου χώρου. Η οικοδόμηση καθ’ αυτή γίνεται σε συγκεκριμένες περιπτώσεις και πανομοιότυπα με το κτίσμα που υπήρχε ήδη εκεί στο παρελθόν. Επιπλέον, σε μια γενικότερη προσπάθεια μετατροπής του νησιού σε φιλικό για την περιήγηση, τα χωμάτινα καλντερίμια, που ήταν και η βασικη τυπολογία δρόμου, λιθοστρώνονται. Όμως τα αναγκαία υλικά δεν είναι τοπικής παραγωγής και έτσι η δύσκολη μεταφορά των προϊόντων και οι αυστηρές προϋποθέσεις για την μορφή τους, καθιστούν την οικοδόμηση ιδιαίτερα αργή και κοστοβόρα διαδικασία.

Το Μιντέλο από την άλλη είναι ένα ρευστό τοπίο, με δυνάμεις να δρουν

στο εσωτερικό του οικισμού ασταμάτητα, κυρίως στις περιοχές έξω από το αποικιακό κέντρο, τις γειτονιές κατοικίας. Η ανάπτυξη είναι ανομοιογενής και η ανακύκλωση του χώρου και των υλικών ο κανόνας. Στο Μιντέλο ιστορικά, αναπτύχθηκαν σταδιακά γειτονιές γύρω από το αποικιακό κέντρο, με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά η καθεμία, με δικούς τους κεντρικούς δρόμους και αγορές γύρω από τα οποία επεκτείνονται. Μπορούμε να αναγνωρίσουμε τρεις οικιστικές τυπολογίες: την αποικιακή μορφή με οικοδομικά τετράγωνα με πολλά κτίρια, τις περιοχές οργανωμένης δόμησης με μεγάλα μπλοκ κτιρίων και τις ζώνες αυθόρμητης οικοδομικής δραστηριότητας. Το δίπολο επίσημου και ανεπίσημου σχεδιασμού υπήρχε από την αρχή της αποίκησης του νησιού. Αυτή η αδυναμία πρόβλεψης ακόμα και του κοντινού μέλλοντος στο Μιντέλο είναι και η βασική αιτία κακού προγραμματισμού και επέκτασης των υποδομών. 104

Και στις δύο κοινότητες κεντρική είναι η έλλειψη νερού λόγω κλίματος

(A)

(Β)

(Γ) Στο Μιντέλο μπορούμε να αναγνωρίσουμε τρεις αστικές τυπολογίες: την αποικιακή μορφή με οικοδομικά τετράγωνα με πολλά κτίρια (Α), τις περιοχές οργανωμένης δόμησης με μεγάλα μπλοκ κτιρίων (Β) και τις ζώνες αυθόρμητης οικοδομικής δραστηριότητας (Γ). 105

και γεωγραφίας των νησιών. Και οι δύο, για να καταπολεμήσουν αυτό το πρόβλημα, διαθέτουν εργοστάσιο αφαλάτωσης για την παραγωγή γλυκού νερού. Στο Μιντέλο, το νερό από το εργοστάσιο μεταφέρεται σε πολύ λίγες περιοχές μέσω υποδομών ύδρευσης. Από τις υπόλοιπες περιοχές περνάει ειδικό φορτηγό που μεταφέρει και ανεφοδιάζει τις κατοικίες με νερό. Πρακτικά, μόνο ο μισός πληθυσμός του νησιού έχει πρόσβαση σε νερό του δήμου (“Ilha de São Vicente (Cabo Verde),” 2017). Αντίθετα, η Ύδρα έχει ολοκληρωμένο σύστημα υποδομών αν και συχνά αυτό εμπλέκεται με το αρχιτεκτονικό τοπίο. Ειδικά σε σχέση με το νερό, πέρα από τις εκτεταμένες υποδομές που καλύπτουν όλο το νησί, χρησιμοποιούνται ακόμα ενεργά και οι στέρνες, στοιχείο που υπάρχει σε κάθε σπίτι, λύνοντας το πρόβλημα του νερού εκ των έσω.

Στην Ύδρα, η κλίμακα των κατοικιών και η δομή τους, εμπεριέχει

υποδομές επιβίωσης σε κάθε συνθήκες. Αυτή η ομοιογένεια που παρουσιάζει το κτιριακό απόθεμα δεν έχει να κάνει μόνο με την κατασκευή. Η κλίμακα είναι σταθερή με μικροδιαφορές που έχουν να κάνουν με την εργασιακή απασχόληση και την κοινωνική θέση του εκάστοτε ιδιοκτήτη. Αυτή η ομοιομορφία προέκυψε από την κοινωνική ομοιογένεια, τους κοινούς στόχους της κοινότητας. Μάλιστα η αμφιθεατρική της δομή, δημιουργησε την ιδιαίτερα δημοκρατική συνθήκη να έχουν σχεδόν όλα τα κτίσματα θέα προς την θάλασσα.

Αντίθετα, στο αρχιτεκτονικό τοπίο του Μιντέλο δεν μπορεί να

αναγνωριστεί κάποια βασική μονάδα, που να αφορά κλίμακα ή χαρακτηριστικά. Στο παρελθόν, τα σπίτια ήταν πολύχρωμα και αυτό ήταν μια έμμεση αντίσταση στις αποικιοκρατικές μορφικές υποταγές. Πλέον, η κατοικία χτίζεται σταδιακά και πολύ συχνά για λόγους φορολογίας μένει σε κατάσταση οικοδομής. Συνεπώς υπάρχει ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο από γυμνό σκυρόδεμα, από εμφανή τούβλα και τσιμεντόλιθους που δεν προκύπτει από αρχιτεκτονική επιλογή αλλά από προσπάθεια μείωσης των κατασκευαστικών και φορολογικών δαπανών που 106

συνεπάγεται η κατοικία. Παρ’ όλα αυτά, το χτίσιμο στο Μιντέλο έχει μια μορφή επίκαιρη που εντάσσει τις σύγχρονες ανάγκες. Αντίθετα η “επικαιροποίηση” της Υδραϊκής αρχιτεκτονικής είναι τρομερά άτεχνη: κεραίες, κουτιά κλιματιστικών και τέντες είναι τα πρώτα που δείχνουν την χρονική ασυνέχεια του αρχιτεκτονικού χώρου. Οι άνθρωποι στην Ύδρα προσαρμόζονται στον χώρο που έχουν.

Στην Ύδρα, η δόμηση ακολουθεί την τοπογραφία και οι γειτονιές αντανακλούν τις κοινωνικές σχέσεις των αρχικών κατοίκων της. 107

Είναι διαφορετικος ο τρόπος που αξιοποιείται ο χώρος, ιδιωτικός και δημόσιος στις δύο περιπτώσεις. Στην Ύδρα, η χρήσεις τοποθετούνται μέσα σε κτήρια. Είναι ελάχιστα τα μαγαζιά εστίασης που θα βγάλουν τραπεζάκια στον δημόσιο χώρο και εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του λιμανιού. Κατά τα άλλα τα δρομάκια αντιμετωπίζονται μόνο ως πορείες, και η ύπαρξη αυλών σε κάθε σχεδόν σπίτι, δεν δημιουργεί την ανάγκη οικειοποίησης τους. Τα όρια της κατοικίας είναι σαφώς ορισμένα. Είναι πολύ λίγες οι φορές που μια περιοχή θα αφήνει αμφιβολίες για το τί είναι ιδιωτικό και τι δημόσιο. Από την άλλη στο νησί υπάρχει ακόμα το αίσθημα της ασφαλούς συμβίωσης. Οι πόρτες των σπιτιών είναι ανοιχτές και η επικοινωνία με τους γείτονες δεδομένη.

Από την άλλη, στο Μιντέλο η οικία ίσως και να χρησιμοποιήσει τον δρόμο της, και αυτό για δύο λόγους: λόγω έλλειψης χώρου ή για λόγους κοινωνικοποίησης. Τα πλυμένα ρούχα και τα καθίσματα είναι τα πιο συχνά στοιχεία οικειοποίησης του δημόσιου χώρου. Τα σπίτια βέβαια, ο αυστηρά ιδιωτικός χώρος, είναι πιο κλειστά από ότι στην Ύδρα. Αυτό ίσως λόγω της δυσκολίας απόκτησης των οικιακών αγαθών. Υπάρχει ένας φόβος που έχει να κάνει εν γένει με την κατοικία, την δημιουργία, την εδραίωση της στην περιοχή και την εξόπλιση της. Ο δημόσιος χώρος αξιοποιείται και από την εργασία στον δρόμο, κυρίως για λόγους εμπορίου. Παρ’ όλα αυτά δεν είναι δεδομένο ότι το σημείο της κατοικίας θα είναι και το σημείο απασχόλησης. Η τάση είναι η μετακίνηση προς τους δρόμους γύρω από τις αγορές ή τα σημεία με έντονη κίνηση ανθρώπων κοντά στο αποικιακό κέντρο.

108

109

Στην Ύδρα, οι υποδομές μπλέκονται άτεχνα με το αρχιτεκτονικό και το φυσικό περιβάλλον. Στο Μιντέλο από την άλλη, η έλλειψη μιας έστω σχετικής επαναλαμβανόμενης κλίμακας και οι συνεχείς εναλλαγές του κτισμένου περιβάλλοντος δεν επιτρέπουν τον επαρκή προγραμματισμό υποδομών. 110

111

Παράλληλα με τον αρχιτεκτονικό χώρο έχει σημασία να δούμε το θέμα

της ταυτότητας. Οι άνθρωποι του Πράσινου Ακρωτηρίου ήταν ξεριζωμένοι και τοποθετημένοι στην νέα τους γη: χτίζουν συνεπώς συνειδητά την ταυτότητα τους. Προσπαθούν να διαφοροποιηθούν από την ταυτότητα που έφεραν μαζί τους οι αποικιοκράτες. Αυτό το έκαναν με την ανάπτυξη της δικής τους γλώσσας, των Κριόλου, ενώ και με το χρώμα στα κτίσματα τους δημιουργούσαν ένα αισθητικό ρήγμα.

Στο Μιντέλο οι άνθρωποι ζουν με την ταυτότητα και τον πολιτισμό τους

να είναι το μανιφέστο με το οποίο εκφράζονται στην καθημερινότητα τους. Η συζήτηση, η μουσική, το συνυπάρχειν στον ιδιωτικό και στον δημόσιο χώρο καθιστούν την ταυτότητα τον κοινό κώδικα επικοινωνίας. Αυτό περνά στο Internet. Είναι πολλά τα forum επικοινωνίας των ντόπιων, ειδικά στα μέσα κοινωνικής

112

δικτύωσης, και η ανοιχτή επικοινωνία σε αναλογικό και ψηφιακό επίπεδο είναι συνεχής και ανατροφοδοτεί τα μέλη της κοινότητας. Επιπλέον, όπως ανθίζει το εμπόριο στους δρόμους, περνά και στο διαδίκτυο. Πολλές είναι οι αγγελίες πώλησης και ανταλλαγής στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

113

Στην Ύδρα το βασικό στοιχείο της ταυτότητας τους είναι η σχέση με τη θάλασσα ως κύρια ασχολία για πολλά χρόνια και το χτίσιμο της πολυπολιτισμικής ταυτότητας μέσω των εμπορικών και τουριστικών σχέσεων που επέτρεπαν οι υδάτινοι δρόμοι. Και η ταυτότητα της Ύδρας και των κατοίκων της περνά όμως στην σφαίρα του ψηφιακού. Η αναλλοίωτη ιστορική μορφή, η μεγάλη ιστορία, ο κοσμοπολίτικος αέρας, άφθονο φωτογραφικό υλικό, ταινίες και διαφημίσεις: η ταυτότητα μετατρέπεται σε εμπορικό αγαθό το οποίο δεν ανατροφοδοτείται αλλά πωλείται στον βωμό του τουρισμού. Δεν υπάρχει συσπείρωση και βασική αιτία ενδεχομένως να είναι ο ανταγωνισμός, μιας και υπάρχει ομοιογένεια στην απασχόληση. Ταυτόχρονα ο τόπος είναι τόσο μικρός που οι λιγοστοί κάτοικοι, ιδιαίτερα τον χειμώνα δεν χρειάζονται την τεχνολογία για την οριζόντια επικοινωνία. Ενδεχομένως, αυτή η εναλλαγή στην καθημερινότητα και στην απασχόληση ανάλογα με τις εποχές να είναι ένας βασικός παράγοντας που ο πληθυσμός του νησιού δεν έχει διαμορφώσει μια ομαλότητα στην επικοινωνία και δεν διευκολύνεται η ανάπτυξη κοινωνικών στόχων πέρα από τα όρια της εργασιακής απασχόλησης.

Ύστερα από έρευνα, οι διαθέσιμες εφαρμογές για Android κινητά που

αφορούσαν στην Ύδρα, είχαν και πάλι να κάνουν με τον χώρο της, προωθώντας μέρη του νησιού και μονοπάτια για τους επισκέπτες. Αντίθετα, η κοινωνικότητα που χαρακτηρίζει τους ανθρώπους του Μιντέλο φαίνεται και στις αντίστοιχες εφαρμογές, όπου οι περισσότερες αφορούσαν τα νέα και το ραδιόφωνο, καθώς και μία που στόχευε στον σχολιασμό των κρατικών και δημοτικών αρχών του τόπου.

114

Τόποι συνάντησης: μία πλατεία στο Μιντέλο και το λιμάνι της Ύδρας 115

Η εντονότερη τάση συσπείρωσης των κατοίκων του Μιντέλο δείχνει πως

δεν έχει σημασία μόνο η κλίμακα της κοινότητας για την ανάπτυξη του κοινού ανήκειν. Συνεπώς τα πληθυσμιακά και γεωγραφικά μεγέθη δεν είναι οι μοναδικοί παράγοντες που σχετίζονται με την εσωτερική ανάπτυξη και επικοινωνία, όπως ίσως περίμενε κανείς. Πρώτα στην σειρά επιρροής ίσως θα έπρεπε να τοποθετηθεί η τοπική κουλτούρα και η απασχόληση.

Το Μιντέλο δέχεται πολλούς τουρίστες καθ’ όλη την χρονιά λόγω του

ήπιου, σταθερού κλίματος. Όμως υπάρχει μια διαφορετική προσέγγιση σε σχέση με την κατανάλωση. Ναι μεν υπάρχουν σημεία ειδικά διαμορφωμένα για τον τουρισμό, όμως η ζωή κυλάει σε αυτά παράλληλα, και οι επισκέπτες πρέπει να προσαρμοστούν στον τρόπο και τον ρυθμό της ζωής.

Αντίθετα η Ύδρα μοιάζει να διατηρεί τον αναλογικό τρόπο ζωής για

λόγους οικονομικής απασχόλησης. Η οικονομική προσέγγιση του τόπου προκαλεί μια σχέση σύνθετη ανάμεσα στον χώρο, που προστατεύεται μεθοδικά, και στους ανθρώπους: Η ζωή δεν περνάει στο σύγχρονο επίπεδο που θα εξυπηρετούσε τους μόνιμους κατοίκους, οι οποίοι μειώνονται χρόνο με τον χρόνο.

Από την άλλη στην Ύδρα ο χώρος αμβλύνει κοινωνικές τριβές. Το

κτισμένο περιβάλλον αποτελείται σε ένα μεγάλο ποσοστό από ακέραιες, πολύ ανθεκτικές κατασκευές που βοηθούν στο να υπάρχει έστω ένα ελάχιστο βιοτικό επίπεδο. Ταυτόχρονα η ακέραια μορφή του χώρου στον χρόνο δημιουργεί μια νοητή συνέχεια, ένα περιβάλλον που είναι οικείο ταυτόχρονα σε όλες τις γενιές που το κατοικούν σήμερα - τα χρόνια περνούν, αλλά οι παλαιότεροι δεν χάνουν τα σημεία αναφοράς στον τόπο τους, και μια ακόμα αφήγηση που χτίζει την ταυτότητα συνεχίζει απρόσκοπτα. χάρτη. 116

Εντελώς διαφορετική ζωή σε δύο τόπους που συνυπάρχουν στον ίδιο

118

119

120

έσα από την μελέτη των διαφόρων εννοιών και θεωριών, που έγινε στα πλαίσια της διάλεξης, έγινε αντιληπτό ένα χάσμα στην προσέγγιση του χώρου

ανάμεσα στην αρχιτεκτονική και τις κοινωνικές επιστήμες. Για τους αρχιτέκτονες ο χώρος αποτελεί σημείο τριβής και αναφοράς, με έντονα κοινωνικές προεκτάσεις και ιδιαίτερα μεγάλη διάρκεια ζωής. Αντίθετα οι κοινωνικοί επιστήμονες αντιμετωπίζουν την αρχιτεκτονική, σαν ένα περίγραμμα εξαιρετικά δυναμικό και εύπλαστο, μιας και λειτουργεί μέσω της κινητικότητας ανθρώπων μέσα και γύρω. Αυτό το δίπολο Στατικό/Δυναμικό δημιουργεί μια ασυνέχεια, ιδιαίτερα στην κλίμακα του χρόνου και αποτελούσε ένα συνεχές εμπόδιο στην χωροποίηση των κοινωνικών φαινομένων που μελετήθηκαν βιβλιογραφικά για την διάλεξη.

Πολλά είναι τα συμπεράσματα που προκύπτουν

σε σχέση με την νέα δομή των κοινοτήτων, η οποία πλέον δεν είναι απολύτως εξαρτημένη από τοπικά χαρακτηριστικά. Η κοινή αφετηρία των κοινοτήτων είναι οι κοινοί στόχοι και οι κοινοί δεσμοί, όχι ο τόπος. Ο τόπος είναι επιλογή. Οι δεσμοί που είναι θεμελιώδεις για την κοινότητα απεξαρτώνται από τον χώρο και η ιεραρχίες

Δ_

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 122

αποδομούνται. Αυτό δεν σημαίνει πως οι άνθρωποι είναι εξ ολοκλήρου αυτοεξυπηρετούμενοι, αλλά πλέον η εκπλήρωση των αναγκών τους δεν είναι αναγκαία συνθήκη να γίνεται από άτομα στον ίδιο τόπο. Τα δίκτυα, δεν είναι μια νέα μεταβλητή στην

εξίσωση, αντίθετα, είναι καθ’ αυτά συνώνυμα της κοινότητας. Στην αναλογική τους μορφή αφορούσαν στις σχέσεις αλληλεξάρτησης των ατόμων, σχέσεις οικογενειακές, συναισθηματικές, κοινωνικές, εργασιακές. Τώρα, η σφαίρα του ψηφιακού δημιουργεί νέες πτυχές, αυτές της επικοινωνίας και της δυνατότητας προσωπικής παρουσίας και αλληλεπίδρασης σε πολλαπλά επίπεδα, χωρίς εν τέλει να υποβιβάζεται το ανθρώπινο στοιχείο. Υπάρχει συνεπώς μια ταυτόχρονη εξάρτηση και απεξάρτηση. Καταστάσεις απεδαφικοποιούνται αλλά οι δεσμοί παραμένουν. Την κοινότητα ιστορικά διάβρωσε ο ατομικισμός. Όμως η ανεξέλεγκτη διακίνηση πληροφορίας που επέφερε το διαδίκτυο αναχαίτισε την ανάγκη για κατοχή των αγαθών. Το δεδομένο πως ότι μπορεί να παραχθεί μπορεί εύκολα να διανεμηθεί και να βοηθήσει, είτε για παράδειγμα, πρόκειται για δωρεάν λογισμικό είτε για την κοινοποίηση ενός γεγονότος που θα λάβει χώρα σε έναν δημόσιο χώρο, οδηγεί σε μια πρωτόγνωρη κοινωνική παραγωγή. Παρατηρείται μια αλλαγή στον τρόπο σκέψης, προς την προσφορά και την ψηφιακή κοινοκτημοσύνη. Το συμπέρασμα δεν είναι άλλο παρά πως υπάρχει βαθιά ανάγκη για το ανήκειν και για μια νέα μορφή κοινωνικών σχέσεων. Η δυνατότητα του ατόμου να ακουστεί και να παράξει ανεξάρτητα από την θέση του, δηλώνει την ανάδυση ενός παραγωγικού ατομικισμού και μια ψηφιακής κινητικότητας, που έχει ενδιαφέρον να παρακολουθήσουμε πως μπορεί να επηρεάσει τον χώρο, ώστε ο τελευταίος να αξιοποιηθεί εκ νέου από το κοινωνικό σύνολο. Είναι σαφές πως το ψηφιακό επίπεδο δεν μπορεί να μας ανήκει, αλλά μπορεί να μας προσφέρει και να κινούμαστε ελεύθερα σε αυτο. Η σχέση αυτή αποτελεί έναν μοχλό για να ξαναδούμε και τον δημόσιο χώρο όχι σαν γκρι ζώνη ανάμεσα στο ιδιωτικό αλλά σαν χώρο ελεύθερης κίνησης και παραγωγικής αλληλεπίδρασης. Αναλογιζόμενοι την νέα δυναμική που αναπτύσσεται από τις κοινότητες στον φυσικό και ψηφιακό τους χώρο, η προσέγγιση του αρχιτέκτονα οφείλει να αλλάξει απέναντι στις νέες ισορροπίες. Γι’ αυτόν τον λόγο έχει σημασία η μελέτη των δικτύων. Όχι για την δημιουργία τοποσήμων για να εξυμνηθεί η αξία τους ούτε αυστηρά μέσω της πρακτικής συμμετοχής στον σχεδιασμό και την κατασκευή 123

124

υποδομών. Ο ψηφιακός κόσμος αλλάζει τις προτεραιότητες στον σχεδιασμό. Το βάρος πρέπει να δοθεί στην διαμόρφωση μιας σύγχρονης, αρραγούς προσέγγισης ανάμεσα στο ψηφιακό και το αναλογικό και το στατικό και το δυναμικό. Σε μια τέτοια περίπτωση, το ψηφιακό αποτύπωμα του τόπου θα ενδυναμώνεται από τον χώρο και θα προβάλλεται σε αυτόν. Έτσι, το ψηφιακό και το αναλογικό θα προσφέρουν στην δημόσια ζωή, χωρίς η σχέση των δύο να δημιουργεί ασυνέχειες και τριβές. Μαθαίνουμε να προσεγγίζουμε τον χώρο με τις πέντε αισθήσεις - όμως σαν αρχιτέκτονες, οφείλουμε να γνωρίσουμε και να διαχειριστούμε αυτό το νέο, άυλο επίπεδο που επηρεάζει την καθημερινή ζωή και τον χώρο της. Το σημείο εκκίνησης μας είναι γνώριμο, καθώς τα δίκτυα παρουσιάζουν τα ίδια χαρακτηριστικά που παρατηρούνται στον χώρο της κοινότητας: η συνάντηση, η αλληλεπίδραση, η επικοινωνία, η συνεργασία. Αυτή η οπτική είναι ενάντια στην αρχιτεκτονική αλαζονεία της παραγωγής σχέσεων και καταστάσεων με μοναδική γεννήτρια τον χώρο και εντάσσει μια δημιουργική κοινωνική σκέψη που λειτουργεί σε περισσότερα επίπεδα. Η ολιστική αυτή προσέγγιση μπορεί να υιοθετηθεί από τους αρχιτέκτονες, μιας και η διαχείριση πολλών και διαφορετικών κλιμάκων ταυτόχρονα, είναι μέρος της αρχιτεκτονικής παιδείας. Το ζήτημα της κλίμακας είναι κεντρικό και εξαιρετικά επίκαιρο. Είναι βασικό να διευκολύνεται η ανάδυση κοινωνικών διαδικασιών του εκάστοτε τόπου με κάθε τρόπο. Και αυτό, όχι μόνο μιας και είναι παραγωγικότερες από εξωγενή και γενικά πλάνα μεγάλης κλίμακας, αλλά κυρίως γιατί δημιουργούν τον κοινό σκοπό που είναι η ουσία που τρέφει και εξελίσσει την κοινότητα. Μελετώντας τις κοινωνικές διαδικασίες που παράγει ο τόπος μπορεί να προκύψει το σημείο ισορροπίας ανάμεσα στο σύγχρονο δίπολο Στατικό/Δυναμικό των αρχιτεκτονικών προσεγγίσεων. Πάνω σε αυτό το δίπολο χτίζεται και η νέα σχέση της κοινότητας με τον χρόνο. Η ζωή της κοινότητας πάγωνε μέσα από την αρχιτεκτονική της. Η ταυτότητα αποτυπωνόταν στο χτισμένο περιβάλλον, του οποίου η διάρκεια ζωής 125

126

ήταν ό,τι πιο κοντά στο αθάνατο μπορούσε να πετύχει ο άνθρωπος. Όμως σήμερα, αυτή η προσπάθεια αθανασίας μετατρέπεται σε ένα εφικτό και σύγχρονο σενάριο: η ταυτότητα περνά στο Παγκόσμιο Δίκτυο που είναι από κατασκευής αδύνατο να πέσει. Η κοινότητα σαν κοινωνική κατάσταση και σαν χώρος φθίνει, όμως με το πέρασμα της στο διαδίκτυο, μετατρέπεται σε βάση δεδομένων που προστατεύεται και μπορεί να συνεχίσει να αναπτύσσει το πολιτιστικό της στίγμα.

127

₋ Βέργας, Κ. (2001). Ύδρα / Hydra. (Κ. Αδαμοπούλου - Παύλου, Επιμ.). ΒΕΡΓΑΣ. ₋ Christakis, N. A., & Fowler, J. H. (2009). Συνδεδεμένοι - η εκπληκτική δύναμη των κοινωνικών δικτύων και πως αυτά διαμορφώνουν τη ζωή μας. Αθήνα: Εκδόσεις Κάτοπτρο. ₋ Λιγνού, Α. (1946). Ιστορία της Νήσου Ύδρας (τ. Α΄). Αθήνα. ₋ Lévy, P. (1999). Δυνητική Πραγματικότητα (Realité Virtuelle), η φιλοσοφία του πολιτισμού και του κυβερνοχώρου (1η). Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική.

E_ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Β Ξ

β ε

λ ν

ι ό

ο γ

α ω

φ σ

ί σ

α η

₋ Bauman, Z. (2001). Community: Seeking Safety in an Insecure World (1η). Cambridge, UK: Polity Press. ₋ Benkler, Y. (2006). The wealth of networks: how social production transforms markets and freedom. New Haven [Conn.]: Yale University Press. ₋ Borja, J., & Castells, M. (1999). Local & Global: Management of Cities in the Information Age (2η). UK: Earthscan Publications Limited. ₋ Castells, M. (2010). The Power of Identity (2η, τ. 2). UK: Wiley-Blackwell. ₋ E. Michaelides, C. (1986). Hydra: A Greek Island Town. University of Chicago Press. ₋ Easterling, K. (2014). Extrastatecraft: The Power of Infrastructure Space. London: Verso. ₋ Escobar, A. (2008). Territories of Difference: place, movements, life, redes. USA: Duke University Press. ₋ Picon, A. (2010). Digital Culture in Architecture, An Introduction for the Design Professions. Basel: Birkhäuser GmbH. ₋ Rudofsky, B. (1964). Architecture without architects, an introduction to nonpedigreed architecture. New York: The Museum of Modern Art:

Distributed by Doubleday, Garden City, NY. ₋ Sassen, S. (1991). The Global City: New York, London, Tokyo. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. ₋ Shaw, J., & Graham, M. (Επιμ.). (2017). Our Digital Rights to the City. Meatspace Press. ₋ Tönnies, F. (2001). Community and Civil Society. (J. Harris, Επιμ.) (1st έκδ.). Cambridge, UK: Cambridge University Press. ₋ Van Eyck, A., Parin, P., & Morgenthaller, F. (1970). The Interior of Time/A miracle of Moderation. Στο C. Jencks & G. Baird (Επιμ.), Meaning in Architecture (σσ 170–213). London: Barrie and Jenkins.

Άρθρα

₋ Alexander, C. (1965). A City Is Not A Tree. Architectural Forum in 1965, 122(No 1, April 1965, pp 58-62 (Part I), and No 2, May 1965, pp 58-62 (Part II)), 22. ₋ de Sousa Santos, B. (2012). Public Sphere and Epistemologies of the South. Africa Development, XXXVIΙ(1 (pp 43-67)), 26. ₋ Labaeye, A., & Mieg, H. (2018). Commoning the City, from Digital Data to Physical Space: Evidence from Two Case Studies. The Journal of Peer Production, (11). http://peerproduction.net/issues/issue-11-city/peer-reviewed-papers/ commoning-the-city-from-digital-data-to-physical-space/ ₋ Magee, L., & Swist, T. (2018). Listening in on Informal Smart Cities: Vernacular Mapping in Mirpur, Dhaka. The Journal of Peer Production, (11). http://peerproduction.net/issues/issue-11-city/peer-reviewed-papers/listeningin-on-informal-smart-cities/ ₋ Roussel, N., & hellekin. (χ.χ.). Singular Technologies & the Third-TechnoScape. The Journal of Peer Production, (11). http://peerproduction.net/issues/issue-11city/experimental-format/singular-technologies-the-third-technoscape/ ₋ Schwarz, A. (2018). Urban DIY Mesh Networks and the Right to the City: An Interview with the Tapullo Collective. The Journal of Peer Production, (11). h t t p : // p e e r p r o d u c t i o n . n e t / i s s u e s / i s s u e - 1 1 - c i t y / experimental-format/the-tapullo-collective-genoa/

(τελευταία ανάκτηση 6 Σεπτεμβρίου 2018)

₋ Μιντέλο (2017). https://el.wikipedia.org/ wiki/%CE%9C%CE%B9%CE%BD%CF%84%CE%AD%CE%BB%CE%BF ₋ Ύδρα. (2018). https://el.wikipedia.org/w/index. php?title=%CE%8E%CE%B4%CF%81%CE%B1&oldid=7021995 ₋ Cape Verde: History (Part 2). (2017). http://www.capeverde.com/ history-2.html ₋ CLICKWORKERS (Classic). (2012). http://www.nasaclickworkers.com/ classic.php ₋ History of Cape Verde. (2018). https://en.wikipedia.org/w/index. php?title=History_of_Cape_Verde&oldid=835721505 ₋ Hydra (island). (2018). https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Hydra_ (island)&oldid=855955381 ₋ Ilha de São Vicente (Cabo Verde). (2017). https://pt.wikipedia. org/w/index.php?title=Ilha_de_S%C3%A3o_Vicente_(Cabo_ Verde)&oldid=50376403 ₋ Mindelo (Cabo Verde). (2018). https://pt.wikipedia.org/w/index. php?title=Mindelo_(Cabo_Verde)&oldid=52870649 ₋ Public sphere. (2018). https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Public_ sphere&oldid=837663199

₋ São Vicente (concelho de Cabo Verde) https://pt.wikipedia.org/wiki/ S%C3%A3o_Vicente_(concelho_de_Cabo_Verde) ₋ The astonishing rise of Shenzhen, China’s gadget capital. (2017). https:// www.weforum.org/agenda/2017/11/inside-shenzhen-china-s-gadgetcapital/ ₋ Tone, S. (2018a). How Urban Villages Give Life to Modern Cookie-Cutter Cities. https%3A%2F%2Fwww.sixthtone. com%2Fnews%2F1001915%2Fhow-urban-villages-give-life-to-moderncookie-cutter-cities ₋ Tone, S. (2018b). Why Urban Villages Are Essential to Shenzhen’s Identity. http%3A%2F%2Fwww.sixthtone.com%2Fnews%2F1002091%2Fwhyurban-villages-are-essential-to-shenzhens-identity ₋ Top-down and bottom-up design. (2018). https://en.wikipedia.org/w/ index.php?title=Top-down_and_bottom-up_design&oldid=839550278 ₋ Ushahidi. (2018). https://www.ushahidi.com/

(από in situ επισκέψεις)

₋ σ. 10 _ Monte Verde, São Vicente ₋ σ. 12 _ γειτονιά Fonte Filipe Alto Solarine, Μιντέλο ₋ σ. 13 _ η ομάδα επίσκεψης ₋ σ. 14-15 _ Laginha, Μιντέλο ₋ σ. 16-17 _ γειτονιά Ribeira Bote, Μιντέλο ₋ σ. 56 _ γειτονιά Campinho e Dji d’ Sal, Μιντέλο ₋ σ. 96-97 αεροφωτογραφίες: Ύδρας από τον Δήμο Ύδρας (σ. 96) και Μιντέλο με χρήση drone (σ. 97) ₋ σ. 100 _ Palácio do Povo, Μιντέλο ₋ σ. 102 _ Ύδρα ₋ σ. 107 _ Ύδρα ₋ σ. 109 _ Καμίνι, Ύδρα (πάνω), Μιντέλο (κάτω) ₋ σ. 110 _ Καμίνι, Ύδρα ₋ σ. 111 _ Μιντέλο ₋ σ. 112-113_ Μιντέλο ₋ σ. 115 _ Μιντέλο (πάνω), Λιμάνι, Ύδρα (κάτω) ₋ σ. 118 _ Praia da Laginha, Μιντέλο (πάνω) , Καμίνι, Ύδρα (κάτω) ₋ σ. 124 _ Praça Estrela, Μιντέλο

E_ ΕΙΚΟΝΕΣ

₋ σ. 126 _ Santo Antão, Πράσινο Ακρωτήρι

C o l l a g e s

κ α ι

ά λ λ ε ς

ε ι κ ό ν ε ς

(τελευταία ανάκτηση των ιστοσελίδων 6 Σεπτεμβρίου 2018)

₋ σ. 9 _ σκίτσα του Πράσινου Ακρωτηρίου από το ταξιδιωτικό ημερολόγιο ₋ σ. 26-27 _ Πόρτο, Πορτογαλία ₋ σ. 32 _ στιγμιότυπο της φυλής των Dogon, Van Eyck, A., Parin, P., & Morgenthaller, F. (1970). A miracle of Moderation. Στο C. Jencks & G. Baird (Επιμ.), Meaning in Architecture (σ 186). London: Barrie and Jenkins. ₋ σ. 34-35_ χάρτης: http://www.freeusandworldmaps.com/images/ WorldPrintable/WorldMercator6LinesPrint.jpg ₋ σ. 44-45 _ Praça do Comércio, Λισαβόνα, Πορτογαλία ₋ σ. 54 _ αρχική εικόνα σωλήνων: https://d2slcw3kip6qmk.cloudfront.net/ marketing/techblog/angular-pipes-blog-header@2x.png ₋ σ. 61, σ. 73 https://nikifour.co.id/wp-content/uploads/2016/03/Drawing-ofHuman-Figures-Le-Corbusier.jpg ₋ σ. 77 _ Shenzhen, https://assets.weforum.org/editor/ ViSU25be9aPeptflCc0FjFfwRE02BqreH8HJ5hT7e00.jpg ₋ σ. 79 _ Shenzhen, από Google Maps ₋ σ. 86 _ CLICKWORKERS (Classic). (2012). http://www.nasaclickworkers.com/ classic.php ₋ σ. 88 _ Kolorob. http://www.kolorob.info/ ₋ σ. 90 _ mundraub.org https://mundraub.org/ map#z=3&lat=42.61779143282346&lng=11.77734375 596 Acres – Tools for Community Land Access Advocacy. http://596acres.org/

Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. Νικόλα Αναστασόπουλο, για τον χρόνο του και την σημαντική βοήθεια του, αλλά κυρίως γιατί με οδήγησε σε έναν νέο κόσμο με τα αναγνώσματα που μου πρότεινε.

Επίσης, ένα μεγάλο ευχαριστώ αξίζουν και οι εθελοντές-αναγνώστες της εργασίας αυτής, για τον χρόνο τους, τα σχόλια τους και την κριτική ματιά τους.