Klimaten

Wolbert van Dijk landscape / urbanism

1. De Tussentuin 2. Bloemkwekersstraat, Geveltuinen XXL 3. Schietbaanstraat, Geveltuinen XXL 4. Tuin de Bajonet 5. Gouvernestraat, Geveltuinen XXL

Kleinschalige stedenbouw in de binnenstadswijk

Wolbert van Dijk landscape / urbanism

Kleinschalige stedenbouw in de binnenstadswijk

Voorwoord Voor u ligt het boek ‘Klimaten’ waarin kleinschalige projecten in het Oude Westen in Rotterdam beschreven worden.

Het mag duidelijk zijn dat de Gemeente Rotterdam en het ­Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard enorm blij zijn met het inspirerende verhaal van stedenbouwer Wolbert van Dijk. Het gaat bij zijn projecten om de kleinschalige aanpak. Door bijvoorbeeld het aanleggen van collectieve tuinen en geveltuinen worden straten en binnenterreinen groener en ­aantrekkelijker. Tegelijkertijd kan het regenwater gemakkelijker infiltreren in de ondergrond. En als de aanleg en het onderhoud van deze tuinen door de bewoners zelf gebeurt, is dat ook een extra gelegenheid om met elkaar te overleggen, elkaar weer eens te spreken en andere ideeën uit te wisselen.

Al vele jaren werken de gemeente Rotterdam en de water­ schappen aan het waterbeheer in de stad. Hoe gaan we om met afvalwater, grondwater, hoge rivierafvoeren, hevige regenbuien of juist perioden van droogte? En hoe kunnen we de stad op de toekomst voorbereiden, een toekomst waarin we vaker met extreme weersituaties te maken gaan krijgen?

In 2007 verscheen het Waterplan Rotterdam 2. Daarin werden de wateropgaven gekoppeld aan de stedenbouwkundige visie op onze stad. Dit leidde tot extra watergangen, ondergrondse waterbergingen, groene daken en zelfs innovatieve waterpleinen; projecten die Rotterdam interessanter en aantrekkelijker maakten.

Om de uitvoering van stedenbouwkundige ideeën op het gebied van water een impuls te geven, werd door de gemeente Water Sensitive Rotterdam gestart. Deze beweging heeft net als de waterschappen tot doel een mentaliteitsverandering ten ­aanzien van watermanagement te bewerkstelligen. Wateroverlast tegengaan door regenwater lokaal vast te houden, te benutten en te infiltreren. Dus waar mogelijk daken, straten, pleinen en ­terrassen van de riolering afhalen zodat het water wordt

2 | Klimaten

opgevangen en vastgehouden. Daarnaast willen wij verkennen wat de mogelijkheden zijn om wateropgaven aan te pakken in zowel de publieke ruimte als op private terreinen, hoe ­participatie van verschillende partijen die actief zijn in de stad te bevorderen en de toepassing van brede (water)oplossingen te stimuleren.

Dit boek gaat over succesvolle projecten en de ervaringen die zijn opgedaan bij het realiseren ervan. Maar ook over kansen die nu al benut kunnen worden om onze wijken sterker en ­aantrekkelijker te maken. Dus wat ons betreft gaan we hiermee aan de slag, om te beginnen in het Oude Westen, als voorbeeld voor heel Rotterdam.

John Jacobs Water Sensitive Rotterdam Gemeente Rotterdam Jurgen Bals Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard

3

Inhoudsopgave na Wee

e iskad

's Gravend

ijkwal

t-Kru Wes

10 46

g nwe

inne

eB ieuw

N

36

Math

ene

t

traa ens s s hu

c Ro 4 | Klimaten

62

24

sser laa

n

7

Inleiding

10

46

24

62

36

74 81 95

Conclusie Kansenkaart Colofon 5

‘Stedelijk leven is leven in orde en in chaos.

Deze horen bij elkaar, het zijn twee kanten van dezelfde medaille.’ Aldo van Eijck. Forum

6 | Klimaten

Inleiding Nieuwe tijden leiden tot nieuwe inzichten en dus tot nieuwe manieren van gebruik van de openbare ruimte in binnenstads­ wijken: de bevolkingssamenstelling wijzigt, beleidsmakers stellen andere eisen en het klimaat verandert. Het sinds de jaren ’60 explosief toegenomen autobezit heeft geleid tot het bouwen van parkeergarages en de klimatologische opgaven van deze tijd vragen om het ontwikkelen en inzetten van middelen om het overtollige water op te slaan en af te vloeien. Ook zijn bewoners­ participatie, vergroening en lokaal ondernemerschap actueel.

Het Oude Westen in Rotterdam is een typische binnenstadswijk, gebouwd rond 1900. De wijk kenmerkte zich door smalle straten waaraan kleine, goedkope arbeiderswoningen stonden. Er was sprake van overbevolking en de woningen voldeden niet meer aan de eisen van de nieuwe tijd. Het moest anders en in 1974 is de wijk dan ook op de schop gegaan.

Arbeiderswoningen werden vervangen door appartementen­ complexen, gerealiseerd door de woningcorporatie.

Bouwblokken werden gesloopt en het braak gekomen terrein bestraat, stoepen werden verbreed, parkeergarages werden gebouwd. Wat bleef waren de bewoners die van oudsher bestonden uit mensen uit de arbeidersklasse, studenten, jonge professionals en migranten, ieder met hun eigen verwachtingen en wensen.

De wijk heeft al vanaf de jaren ’60 en ’70 een groot aantal bewoners­groepen die van oudsher verenigd zijn in Aktiegroep het Oude Westen. De Aktiegroep is stevig verankerd in de wijk en heeft allerlei projecten, waaronder de stadsvernieuwing in de jaren ’80, mede geïnitieerd. Ook nu nog speelt de Aktiegroep een belangrijke rol als het erom gaat projecten van de grond te krijgen. Zij heeft een pand waar gebruik van gemaakt kan worden, een bankrekening waar derden geld op kunnen storten en ze heeft expertise, omdat zij de basis heeft gelegd voor de huidige groenprojecten, doordat zij onder meer een Wijktuin van de grond heeft getild.

7

De aanleiding voor het boekje is dat ik tussen 2010 en nu meer­ dere groenprojecten heb gedaan in het Oude Westen, waarbij het sociale- en fysieke klimaat leidend waren. Bij deze projecten kwamen steeds weer de vragen aan de orde hoe eigenaarschap te bewerkstelligen, welke lokale ondernemers en instanties te benaderen, hoe om te gaan met water en waterberging. Er ­kwamen vragen vanuit beleidsmakers: Hoe pak je groenprojecten aan, waar loop je tegenaan en hoe om te gaan met een verande­ rend (ruimtelijk en sociaal) klimaat? Met deze vragen in het achterhoofd doe ik verslag van wat voor projecten ik heb gedaan, wat ik ervan heb geleerd en welke visie ik van daaruit heb ontwikkeld. Die visie heb ik vastgelegd in ‘kansenkaarten’.

Ik werk vanuit de overtuiging dat een (semi-) openbare ruimte door inbreng van gebruikers een meerwaarde krijgt op zowel ruimtelijk als sociaal niveau. Mijn manier van werken is bij dit type projecten om ontwerpvoorstellen te doen en een eindproduct af te leveren, maar ook om zelf actief mee te werken bij de aanleg en het onderhoud: op deze manier sta je dichtbij en weet je wat er speelt. De korte lijnen maken dat je vragen snel kunt beant­ woorden. Ik doe tuinwerk, zet koffie, praat met de ambtenaren en probeer de financiering rond te krijgen; de stedenbouwer als ‘meewerkend voorman’.

In mijn optiek nodigt een goede wijk uit tot ontmoetingen, gesprekken en het elkaar groeten op straat en in de supermarkt; stedenbouw van het alledaagse. In mijn ontwerpen wil ik het ont­ moeten zoveel mogelijk faciliteren, mensen gaan zich dan meer betrokken voelen bij de wijk en bij elkaar. Te denken valt aan een theehuis in een collectieve tuin, maar ook aan een geveltuin die mensen ‘vertraagt’ zodat een grotere kans ontstaat om elkaar te treffen. Mijn streven is het om plekken zo te ontwerpen dat ze levendig zijn en uitnodigen om er lekker in bezig te zijn; leven­ digheid in de zin van ontmoeten en levendigheid in de zin van ‘verrommelen’. Het begrip rommel heeft vaak een negatieve betekenis, maar staat voor mij voor mensen die zelf invulling geven aan een plek.

8 | Klimaten

Daarnaast wil ik plekken fysiek ‘mooier’ maken. Te denken valt aan planten, maar ook aan een bepaalde typen stenen, hagen en hekwerken. Daarvoor is materiaalkennis nodig, maar ook kennis van de ondergrond bijvoorbeeld.

Groen is de trend. Maar gaan groen en stedelijkheid samen?

Vergroenen om zo de stad te verzachten en mensen met elkaar te verbinden is het beleid. Echter, ik zie om mij heen veel groen wat niet afgestemd is op de omwonenden en dus niet onder­ houden wordt. Dan heeft vergroening een tegengesteld effect.

In mijn ogen is de dialoog aangaan met de buurt en verwachtin­ gen en wensen van hen in kaart brengen cruciaal. In dit boek wil ik verschillende manieren laten zien waarop je omwonenden, lokale ondernemers, scholen en instellingen kunt betrekken bij het ontwerpen, aanleggen en onderhouden van projecten.

Klimaatverandering is een andere tendens. Doordat er steeds meer stortbuien zullen komen waarop het rioolstelsel niet is ­berekend, met als gevolg wateroverlast, heb ik speciaal aandacht besteed aan waterberging en infiltratie in de stad.

Stapsgewijs worden vijf projecten in het Oude Westen ­beschreven met daarin aandacht voor ruimtelijke omstandig­ heden, sociale kenmerken, financiering en fasering. De kansen en de leerpunten worden benoemd en uitgediept in de conclusie.

Bovendien neem ik plattegronden op van het Oude Westen uit 1974 en 2015 met daarin een recent stratenpatroon. Deze ­monden uit in kansenkaarten waarop aangegeven staat welke plekken in het Oude Westen zich nog meer lenen voor ­vergroenings- en waterprojecten. Tevens heb ik per project ‘netwerkkaarten’ bijgevoegd, waarop ik de samenwerkings­ verbanden heb aangegeven.

Ieder project is kleinschalig en ieder project is anders, met andere gebouwen, andere betrokkenen en andere wensen. We weten niet welke kant het opgaat, dat maakt het spannend en leuk; het Oude Westen als een voortdurend experiment.

9

10 | Klimaten

Locatie: Gaffelstraat 70-88 Oppervlakte: 919 m2 Waterbergingsmethode: sloten en ­greppels, overstort naar riool Periode: 2010-2015

Toen woningcorporatie Woonstad Rotterdam in 2010 een rij woningen sloopte in de ­Gaffelstraat, was al bekend dat de nieuwbouw nog even op zich zou laten wachten. Een aantal bewoners plaatste toen een oproep in de buurtkrant, waarin zij medebewoners vroeg om mee te denken over de invulling van de plek, voor tenminste de komende twee jaar.

Er werd een bijeenkomst georganiseerd waar ik heen ben gegaan en waar Woonstad ook bij aanwezig was. Enkele buurtbewoners stelden voor om een collec­tieve tuin te maken met een buitenpodium voor akoestische muziek. Ik kreeg het verzoek om een ontwerp te maken voor het terrein, het buitenpodium werd ­opgepakt door architect Ruud Brugghe, ­socioloog Joke van der Zwaard en muzikanten Klaas ­Hekman en Sybren Bijleveld.

11

Tuin en hek De Gaffelstraat ligt middenin een uitgaansbuurt waardoor men het al snel eens was over de noodzaak van een hek om onze tuin te beschermen. Om in het eerste jaar al direct resultaat te zien heb ik ervoor gekozen om het grootste deel van het budget uit te geven aan grote bomen en planten. Voor de aanleg en de organisatie van de Tussentuin waren vrijwilligers verantwoordelijk. Eén van die vrijwilligers was ikzelf in mijn rol van meewerkend voorman. De corporatie droeg bij door een tweedehands hek te plaatsen en ook zorgde zij ervoor dat er een kraan werd geïnstalleerd en bekostigde zij de humuslaag en de beplanting.

De reden dat Woonstad investeerde in de tuin kwam doordat er al in een vroeg stadium een goed ontwerp lag. Het ontwerp was geënt op de negen woningen die gesloopt waren en die ik heb omgebogen tot negen tuinvakken. Wij hadden geen van allen ervaring met het maken van een collectieve tuin en zijn maar gewoon aan de gang gegaan. We hebben vrienden en buurtbewoners opgetrommeld en zijn met elkaar de tuin gaan aanleggen. Dit was in twee weken gepiept.

Tijdens de aanleg meldden zich belang­ stellenden voor een eigen tuintje. Wat wij ons aanvankelijk niet realiseerden, was dat dit ­allemaal blanke, hoog opgeleide wijkbewoners waren. Later werd de groep wat gemêleerder doordat een bedrijfje aanhaakte dat tuin­ educatie ging geven aan basisscholen en zich een Marokkaanse imker meldde. De school­ kinderen gebruikten twee plantvakken voor de verbouw van bloemen, groenten en kruiden. De concerten en andere activiteiten verlaagden 12 | Klimaten

1

Afzonderlijke tuintjes

2

Houtwal rond de tuin (meidoorn, krenteboompje, grauwe abeel en ratelpopulier)

3

Afsluitbaar hek

4

Zitelement, sloopmateriaal

5

Houtsnippers

6

Annaboom

7

Graspaden tussen de tuintjes

8

Podium

9

Afwatering door sloot

4

8

6

5

3 9

2

1

7

13

a

ën

Oranjefonds

Fin

i nc

Stad

Stichting bevondering van Volkskracht

t Buur

Gemeente Rotterdam

aat Str

Woonstad Rotterdam

de drempel voor een brede groep buurtbewo­ ners om de tuin te bezoeken. Het transparante hek bood zicht op wat er in de tuin gebeurde waardoor deze ook zonder er actief aan deel te nemen of te verblijven deel werd van de buurt.

Uit de praktijk bleek dat de groep later steeds homogener werd en zich gaandeweg voor nieuwelingen sloot. Leerpunt is dat als je een diverse groep mensen wil bereiken, je op die mensen af moet stappen en tevens dat je je moet blijven inzetten om deze diverse groep te behouden.

Museum Rotterdam Buurtlab

Wijktheater

Pop-up theetuin

Ac

tiv

ite

iten

Watermanagement Tijdens de aanleg stuitten we op een water­ probleem: het regenwater liep niet weg. In eerste instantie dachten wij dat het grondwater was. Na boringen bleek dat de aannemer zware kleigrond had geleverd, waardoor het regen­ water niet weg kon stromen. Geulen en sloten werden gegraven om het water weg te laten lopen. Uiteindelijk bleek dat ook niet vol­ doende. Toen is er door de gemeente een put gegraven met een overstort naar het riool.

14 | Klimaten

Entertuinment

Individuen Organisaties Gemeente / Bewonersinitiatief Woningcorporatie Sponsoring / Fondsen

Ini

tia

ti e

ne

f

me

rs Woonstad Rotterdam

Aktiegroep het Oude Westen

Be

e he

r

De Annaboom In de Tussentuin stond een boom op het huis­ nummer waar ooit mevrouw Anna woonde. Zij heeft ooit een takje uit het Museumpark in haar achtertuin geplant. Die is uitgegroeid tot een grote populier die moest wijken voor de bouw: de Annaboom. Woonstad wilde de boom ­kappen en het bruikbare hout laten afvoeren.

Dit leidde tot pittige discussies binnen de tuin over de mogelijke kap of wat te doen met het hout. Uiteindelijk werd besloten om de boom te kappen en in overleg met Woonstad hebben wij het hout geclaimd. Snel werd er een subsidie­ potje aangeboord om dit te verzagen tot planken. De planken worden nu deels gebruikt in een ander project, Tuin de Bajonet.

15

Open of dicht?

Het streven was om een publieke ruimte te maken, maar hoe ­verhoudt een publieke ruimte zich tot een afsluitbaar hek? Je wil wél publiek maar geen overlast. Wat gebeurde was dat mensen het hek steeds vaker dicht hielden. Dat kwam doordat mensen hun tuinvak steeds meer gingen zien als eigendom. Bovendien raakte het transparante hek, waarvoor bewust was gekozen om zo de interactie tussen tuin en bewoners en passanten te stimuleren, steeds dichter begroeid. Dit stond haaks op de publieke functie die de initiatief­nemers wilden nastreven.

In het ontwerp heb ik gekozen voor tuinvakken, waarbij belang­ stellenden ieder een vak kregen. Dit leidde ertoe dat zij het hun toegewezen vak als vanzelfsprekend dat van hun gingen zien.

Uiteindelijk zagen de negen deelnemers de hele tuin als het hun eigendom. De bedoeling was een open tuin te creëren met vaste openings­tijden. De vragen die bij de (her)inrichting van een publieke ruimte steeds spelen zij: Is het een collectieve tuin, een ­openbare ruimte of een volkstuinencomplex? Het is handig om daarover een beslissing te nemen alvorens aan de slag te gaan.

Het Entertuinment podium De tuin was aan zijn einde gekomen. Het podium moest weg.

Twee gebruikers kwamen tegelijkertijd met twee totaal ­verschillende l­ocaties om het podium naartoe te verplaatsen: IJsselmonde op Zuid, en de Lloydpier op Noord. De ­gemoederen liepen hoog op. Er werd naar een compromis gezocht en daar kwam uit dat de mensen van de Lloydpier het podium ­zouden komen halen. Zo zou het potje dat voor de ­verwijdering was gereserveerd intact blijven en van dat geld zou dan een podium worden getimmerd voor IJsselmonde. Het entertuinment podium was geen lang leven beschoren, bij de eerstvolgende storm is het de Maas in gewaaid.

16 | Klimaten

21/05

08/05

Levens­ liederen van overal

04/06

Stoere blazers

Kaseko meets frevo

18/06 Vurige snaren

02/07

Northsea Jazz around town

03/09

Uitsmijters

entertuinment 2 Muziek in de tussentuin

Succes en falen Vanuit dit project weet ik dat het handig is om de volgende ­vragen te stellen alvorens aan de slag te gaan.

- Bij wie liggen de verantwoordelijkheden?

- Communicatie. Mensen bereiken, hoe doe je dat? Wie is in welke fase het aanspreekpunt?

- Participatie. Op welke groepen richt je je? En wat zijn de rollen?

- Zichtbaarheid. Welke kanalen gebruik je en wat is de uitstraling naar de buurt?

- Evenementen. Welke zijn geschikt voor de betreffende buurt?

- Deskundigheid. Waar ligt welke deskundigheid? Met wie werk je samen?

De afloop De Tussentuin begon in 2010 en zou van oorsprong twee jaar duren maar dat werden er vier, omdat de termijn door Woonstad almaar verlengd werd. Daardoor wisten gebruikers niet waar ze aan toe waren en gaandeweg verloren ze de motivatie. ­Uiteindelijk is de tuin vanaf 2014 in onbruik geraakt, terwijl pas in 2015 werd begonnen met de bouw van nieuwe woningen.

Stichting Tussentuin In mei 2012 kwam contact tot stand met de initiatiefnemers van een andere Tussentuin met dezelfde doelstelling, in de Provenierswijk. Samen met enkele initiatiefnemers werd de ­Stichting Tussentuin opgericht. Deze stichting verzamelt kennis over het opzetten en draaiende houden van dergelijke ­initiatieven en wil deze kennis uitdragen.

We hebben de stichting mede opgezet, omdat er veel bewoners­groepen in Rotterdam zijn die in overleg met eigenaren braakliggende terreinen ontwikkelen of verwaarloosde binnen­ terreinen opknappen. Deze kunnen nu een beroep doen op onze expertise.

18 | Klimaten

19

Fasering

1.

20 | Klimaten

Na verschillende bijeenkomsten met Woonstad Rotterdam waarin de initiatiefnemers wensen kenbaar maakten, konden we aan de slag. Zo wilden wij een buitenkraan, een hek en goede grond. We hebben mensen geworven om ons te helpen met de aanleg van de tuin en het onderhoud. Het muziekprogramma ofwel ­Entertuinment ging een paar maanden later van start. Ook werden er andere activiteiten georganiseerd, zoals de voorstellingen van het Wijktheater en kwamen buurtbewoners barbecueën. Na het eerste jaar zouden we nog één jaar gebruik kunnen maken van de tuin, werd ons gezegd.

2.

3.

4.

5.

↓ We kregen veel belangstelling van ambtenaren en ook de ­wethouder, mevrouw Van Huffelen, kwam op bezoek. Veel ­publicaties in tijdschriften en (internationale) boeken volgden. In die periode kwam er namelijk, dankzij de crisis en de stop op het bouwen, meer ruimte voor tijdelijke projecten. Op deze manier konden wij laten zien dat tijdelijke projecten, opgezet en beheerd door omwoners, tot grote ruimtelijke en sociale successen konden ­leiden. De tuin kreeg steeds meer gestalte en ondertussen werd het tweede seizoen Entertuinment georganiseerd. ↓ Er was onzekerheid over de einddatum van de tuin. Ook vielen er initiatiefnemers weg waardoor het initiële idee van de tuin ­vervaagde. Het gevolg was dat er kliekjes ontstonden, het hek vaker op slot zat en dat de Tussentuin verviel in privétuintjes voor een selecte groep met gesloten gelederen. Omwonenden ­gingen dan ook denken dat de tuin privaat was en voelden zich minder welkom. ↓ De motivatie liep verder terug, omdat de woningcorporatie steeds weer aankondigde om ‘over drie maanden’ te gaan ­bouwen en de tuin bloedde dood. In samenwerking met Museum Rotterdam heb ik het project ‘voortplanting’ opgericht: ­Rotterdammers konden planten uit de tuin ophalen. Hierdoor verspreidde de Tussentuin zich over Rotterdam. ↓ De Annaboom werd gekapt. Na veel inzet hebben de initiatief­ nemers het populierenhout bewaard en hebben zij dit tot planken laten zagen. Dit hout wordt inmiddels gebruikt in het project Tuin de Bajonet. Zo heeft de Annaboom een tweede leven gekregen binnen de wijk. In 2015 werd begonnen met de bouw van opnieuw negen woningen op de negen tuinvakken.

Daarmee was de cirkel rond.

21

22 | Klimaten

24 | Klimaten

Geveltuinen XXL

Oppervlakte: 259 m2 Waterbergingsmethode: Tegel eruit en tuin erin Realisatie: 2011

Geslaagde voorbeelden be誰nvloeden het 足succes van nieuwe initiatieven. Zonder het 足succes van de Tussentuin in de Gaffelstraat was het bijvoorbeeld veel lastiger geweest om even verderop in de Bloemkwekersstraat het project Geveltuinen XXL te realiseren.

Mijn buurman Klaas Hekman en ik zijn beiden bewoners van de Bloemkwekersstraat. In 2011 begon Klaas met mij een gesprek over zwerfvuil.

Niemand voelt zich geroepen om het op te 足ruimen, zei hij en hij was er inmiddels ook wel klaar mee. Ik had me al meermaals verwonderd over het brede trottoir. Na wat heen en weer 25

gepraat ontstond het idee om een deel van het trottoir tot tuin te maken. Ik heb toen een ­collage gemaakt van de huidige situatie en een ­mogelijke toekomstige situatie.

Een hek of haag?

Het idee was een beukenhaag te planten, ­parallel aan het trottoir. Het moest een haag van 80 meter lang worden. Er waren op die 80 meter twee portieken die absoluut geen haag en geen tuin wilden, vanwege insecten en een allergie.

De gemeente wilde één strakke haag om ­eenheid in de straat te creëren. Samen met de gebiedsmanager (gemeente) werd besloten om ook een hek te plaatsen om deze continuïteit te waarborgen. Bij degenen die geen haag en tuin wilden, werd ook geen haag aangeplant. In plaats van planten kregen zij gebakken klinkers.

Het uitgangspunt in het ontwerp waren ­gebakken klinkers. Toch werden bij hen die geen tuin wilden, betonnen stoeptegels gelegd. Dit oogde niet fraai en deed afbreuk aan de continuïteit, waardoor stadssocioloog Joke van der Zwaard een aannemersbedrijf in de straat vroeg of zij die gebakken klinkers wilde financieren. Zo geschiedde.

‘Ik denk dat groen de mensen vriendelijker maakt.

Projecten kunnen vaak pas na half jaar tot een jaar van start gaan. Dit vraagt veel geduld van bewoners. Het kost veel tijd om van idee tot uitvoering te komen.’

Petra, opbouwwerker

Watermanagement Het waterschap heeft als doel om het riool te ontlasten en de stenige buitenruimte te ­vergroenen om zo de opnamecapaciteit van de grond optimaal te benutten. Ik realiseerde me dat door het maken van voortuinen het water kan infiltreren in de grond, zodat de tuin een dubbele functie krijgt: een beter aanzien van de straat plus het ontlasten van het riool. Het waterschap ziet deze ingrepen als een ­belangrijke strategie en heeft daar zijn beleid op aangepast.

26 | Klimaten

1

Afzonderlijke tuintjes met paden

2

Gebakken klinkers volgens Rotterdamse Stijl

3

Hek langs alle tuinen

4

Beukenhaag (optioneel)

4

2 3

1

27

Oude situatie

n

Stad

Fin

an

ci ë

t Buur

De naamgeving; Geveltuinen XXL

Verborgen Tuinendagen

iv Act ite

ite

n

Een geveltuin staat voor stoeptegel eruit en groen erin. De naam Geveltuin XXL staat voor veel stoeptegels eruit en veel groen erin. Bij Geveltuinen XXL Bloemkwekersstraat gaf de gemeente een openbare ruimte ter grootte van 259 vierkante meter aan de bewoners en maakte het zodoende (semi-) privaat. De gemeente zei er wel bij; ‘Noem het geen voortuin. Dan gaan bewoners het zich teveel toe-eigenen. Als je het Geveltuinen noemt kan de gemeente het terrein bij slecht onderhoud altijd weer opeisen.’

Ciolina

Gemeente Rotterdam

Leerpunten In feite zijn projecten als deze afhankelijk van buurtbewoners die zich betrokken voelen. Maar is iemand betrokken of legt diegene op alle slakken zout? Projecten hebben merkbaar invloed op de woonomgeving en diens gebrui­ kers. Een groene ruimte wordt als fijn ervaren, maar ook als rommelig. Maar is het rommelig?

Of is het juist levendig? Verschillende bewoners vullen het tuinieren verschillend in; zoveel ­mensen, zoveel smaken. En er is inderdaad nogal eens sprake van achterstallig onderhoud.

Dit wordt opgepakt door de initiatiefnemers.

28 | Klimaten

Individuen Organisaties Gemeente / Bewonersinitiatief Woningcorporatie Sponsoring / Fondsen

aat Str

Situatie 2015

Ini

tia

ti e

ne

f

me

rs Aktiegroep het Oude Westen

B

ehe

er

De praktijk wijst uit dat het nodig is om in het ­voorjaar en in het najaar bewoners met een brief te benaderen; een uitnodiging om gezamenlijk in de gevel­tuinen te gaan werken.

Er moet altijd iemand zijn die signaleert, oppakt en organiseert. In het begin ligt die rol bij de initiatief­nemers. Idealiter nemen de gebruikers deze rol over, maar dat gebeurt lang niet altijd.

Bewoners gaan er op een opschoondag enthousiast tegenaan maar dat enthousiasme ebt vervolgens al snel weg tot de volgende opschoon­dag, een half jaar later. Dan begint het verhaal weer van voren af aan. Als het echt een zooitje wordt, dan weten de bewoners de initiatiefnemers weer te vinden. Je wilt als initiatief­nemer dat gebruikers zich verantwoor­ delijk voelen en die verantwoordelijkheid ook nemen. Het is van belang om vanaf het begin taken en verantwoordelijkheden te delegeren.

29

Na realisatie van dit project heb ik een kaart gemaakt met trottoirs in het Oude Westen die zich lenen voor een Geveltuin XXL. ­Aktiegroep het Oude Westen kent de sociale opbouw van de wijk en heeft een ingang bij de bewoners. Daarom ben ik samen met Petra van der Berg, opbouwwerker van de Aktiegroep door de wijk gelopen. We hebben bij mensen aangebeld om de animo voor Geveltuinen XXL te peilen. De ruimtelijke en de sociale ­kansen zijn samengevoegd in een kaart, de kansenkaart. Het ­concept Geveltuinen XXL wordt breed gedragen doordat het beheer van onderaf plaatsvindt. Verschillende nieuwe aanvragen zijn binnengekomen bij de Aktiegroep. Waar ik initiatiefnemer was, zijn het nu de bewoners die tot actie overgaan.

Rol Aktiegroep het Oude Westen De Aktiegroep het Oude Westen werd opgericht in 1970. Zij heeft een buurtwinkel waar mensen samenkomen en een buurtkrant het Oude Westen. De opbouwwerkers hebben de telefoonnummers van actieve bewoners en de deur wordt voor hen opengedaan, omdat zij een vertrouwensrelatie hebben opgebouwd. Buurt­ bewoners uit alle windstreken maken deel uit van de Aktiegroep, ze is bekend en van betekenis, ook met betrekking tot het ­realiseren van groen in de wijk, zoals de Wijktuin. Ze heeft eens per drie maanden een Aktiegroep-café. Alle bewoners die zich op de een of andere manier inzetten voor de wijk, ontmoeten elkaar daar en leggen uit waar ze mee bezig zijn.

30 | Klimaten

Fasering

1.

Met een collage van mijn hand zijn twee bewoners langs de ­deuren gegaan. Het uitgangspunt van het ontwerp was twee voortuinen per portiek. Elk portiek heeft zeven woningen, de bedoeling was om per portiek minimaal twee bewoners bereid te vinden om de tuin te onderhouden en dat lukte.

Het bewonersinitiatief (ontwerp, collage, uitvoering) werd ­ingediend bij de gemeente. De afdeling Stadsontwikkeling raakte enthousiast. Het succes van dit project is te danken aan het feit dat het door de bewoners zelf werd geïnitieerd en gedragen. De afdeling Stadsontwikkeling stelde daarom een royaal ­budget beschikbaar.

2.

↓ Geveltuinen XXL werd geboren. De Geveltuin werd aangelegd.

Afdeling Stadsbeheer kwam in beeld in verband met leidingen in de grond. Zij legde de bestrating, de aarde en het hek aan. Het groen werd gekozen in samenspraak met de bewoners en werd door hen aangeplant. De materialen werden afgestemd op de Rotterdamse Stijl.

3.

↓ Door de verhuizing en het overlijden van twee betrokken buurt­ bewoners raakten twee tuinen ‘verweesd’ en is men opnieuw de deuren afgegaan om bewoners bereid te vinden deze tuinen te onderhouden. Een bewoner stelde voor om twee keer per jaar een tuindag te organiseren. Bij eigen initiatieven zoals deze doet de initiatiefgroep een stapje terug.

31

33

34 | Klimaten

36 | Klimaten

Geveltuinen XXL

Oppervlakte: 118 m2 Waterbergingsmethode: Tegel eruit en tuin erin Realisatie: 2013

Met het oog op de te ontwikkelen kansenkaart liep ik door de Schietbaanstraat, een stenige straat, waar oudbouw en nieuwbouw elkaar afwisselen. Wat mij opviel was het niemandsland voor de LMC Praktijkschool. Ik zag daar kansen om zowel de school als de straat zelf op te waarderen.

37

Aanleg Ik was initiatiefnemer en meewerkend voorman bij het aanplanten van de tuin. Ik heb een beplantingsplan gemaakt die de architectuur van het gebouw optimaal laat uitkomen. Zo koos ik bijvoorbeeld voor een rode haag, omdat die kleur terugkomt in het gebouw. Vervolgens heb ik het uitgeprint op een groot vel papier. Dit fungeerde als werktekening. Toen heeft een groep enthousiaste kinderen van de LMC ­Praktijkschool onder leiding van een docent en mijzelf in de ochtend de planten klaargezet.

In de week voor de aanleg heeft de Aktiegroep uitnodigingen de deur uitgedaan en mensen gemobiliseerd voor het planten. Om 13.00 uur ­kwamen ze en werd de tuin aangeplant. Dat benadrukt dat het een buurtinitiatief is. De ­aanleg is nooit het probleem. De continuïteit is het probleem. Hier is echter de continuïteit gegarandeerd, omdat er toezicht en ­onderhoud (door conciërge en scholieren) is.

Stadsbeheer heeft de bestrating aan laten ­leggen. Stoeptegel eruit, aarde en gebakken klinkers erin. Stadsbeheer werkt met onderaan­ nemers. Die voelen zich niet betrokken bij het proces. Zo heb ik een werktekening gemaakt en kwamen zij met een eigen hand­matige schets. Er was geen haag meegenomen in die tekening en de afwatering was slecht, want het water liep naar het gebouw in plaats van naar het riool. Dat heeft de initiatiefnemers veel tijd gekost. Zij moesten de werklui gaan aansturen.

Hier hebben we van geleerd dat het belangrijk is om te werken met uitvoerders die al in een vroeg stadium betrokken worden bij het ontwerp.

38 | Klimaten

‘Bij bewonersinitiatieven ligt de verantwoordelijkheid bij de bewoners.

Iedere keer weer is het een verrassing wie erbij betrokken moet worden. Elk project is uniek, geen project is hetzelfde.’

Hans, gebiedsnetwerker Gemeente Rotterdam

1

Tuin met paden

2

Gebakken klinkers

3

Hek langs de tuin

4

Betonnen band in de bestrating met rode beukenhaag

5

Struik of meerstammige boom

4

5

2

3

1

39

Het loslaten

aat Str

Gemeente Rotterdam

Leerpunt

iv Act ite

ite

n

De Deelgemeenten in Rotterdam werden opgeheven en omgezet naar Gebiedscommis­ sies. Echter, omdat zij het geveltuineninitiatief een warm hart toedroegen, hadden zij geld op de rekening van Stadsbeheer gezet voor de aanleg van twee extra Geveltuinen in de wijk.

Voorwaarde hiervan was dat er samengewerkt moest worden met Stadsbeheer. Toen wij ­aanspreek wilden maken op dit geld, bleek het potje geld zoek, opgeheven, weg. Na veel speurwerk door de ambtenaren werd het geld gevonden en kon uiteindelijk tot realisatie ­overgegaan worden. Het project heeft hierdoor vertraging opgelopen. Heldere afspraken maken in een vroeg stadium kan problemen voorkomen in de toekomst.

Individuen Organisaties Gemeente / Bewonersinitiatief Woningcorporatie Sponsoring / Fondsen 40 | Klimaten

t Buur

an

ci ë

n

Stad

Fin

De school wilde een ander aanzien. Van ­relatieve anonimiteit naar een relatie met de buurt. Daarom waren ze ook geïnteresseerd in Geveltuinen XXL. Ze wilden bovendien een kunstwerk in de tuin. Daar werd een kunstenaar voor aangetrokken. Er zijn mooie, betonnen ­letters ontworpen in harmonie met het gebouw en de beplanting. De school wilde de letters, net als hun logo, in signaalrood schilderen. Ik zou een andere keus hebben gemaakt, maar in hoeverre moet je je mengen in de vervolg­ stappen? Op welk punt doe je een stap terug?

Ini

tia

ti e

ne

f

me

rs

Aktiegroep het Oude Westen

BAVO LMC Praktijkschool Pameijer Klus en Werk

LMC Praktijkschool

Aktiegroep het Oude Westen

he Be

er

41

Fasering

1.

In 2013 benaderde ik samen met de opbouwwerker van het Oude Westen de praktijkschool aan de Schietbaanstraat. We legden het concept Geveltuin uit en stelden voor om het brede trottoir voor het gebouw van de praktijkschool om te vormen tot een aantrekkelijke tuin. De directrice was meteen enthousiast. Zij wilde het gebouw meer cachet geven. Haar wensen en onze ideeĂŤn vielen samen.

De directrice van de school benaderde haar buren (psychiatri­ sche instelling BAVO en Stichting Pameijer Klus en Werk) om de behoefte te peilen.

42 | Klimaten

2.

↓ Ik maakte een ontwerp voor een ‘vestibule’, een zachte overgang van de harde straat naar het stenige, klassieke gebouw. Het ­ontwerp werd doorgesproken met LMC Praktijkschool, BAVO, Pameijer en omwonenden. Uiteindelijk werden er aanpassingen gemaakt.

3.

↓ LMC Praktijkschool, Pameijer en de BAVO dienden een bewo­ nersinitiatief in dat werd gehonoreerd. De deelgemeente was al enthousiast over het eerste project van Geveltuinen XXL en had geld gereserveerd voor de aanleg van nog twee van deze pro­ jecten. Eén daarvan werd de Schietbaanstraat.

Met het geld vanuit het bewonersinitiatief werden de planten en het hek bekostigd.

4.

5.

6.

↓ Stadsbeheer legde de geveltuin aan rekening houdend met ­leidingen en kabels in de ondergrond. Je kunt heel veel willen, maar fysieke omstandigheden zijn medebepalend voor (de ­uitvoering van) het ontwerp. Het beheer werd verzorgd door de conciërge van de praktijkschool en de conciërge van de ernaast gelegen BAVO. ↓ In 2015 ging de directrice van LMC Praktijkschool naar een andere locatie. Zij droeg het beheer over aan de nieuwe ­directrice en samen met de conciërge van de school stelde zij een onderhoudsplan op. ↓ Door kinderen van de LMC Praktijkschool wordt geveegd en opgeruimd. De conciërge onderhoudt de tuin.

43

46 | Klimaten

Oppervlakte: 822 m2 Waterbergingsmethode: afkoppelen van riool, waterberging door infiltratiekratten Realisatie: 2013

In september 2013 werd ik benaderd door Woonstad. Aan de Bajonetstraat lag een binnen­terrein met tien moestuinen plus relicten van een particuliere koikarperkwekerij in een gebouw van 42 m2. Iedere tuin werd afge­ schermd door hekken. Er was sprake van achterstallig onderhoud, men had te kampen met wateroverlast en het terrein trok ongewenst publiek aan.

De vraag van Woonstad was in hoeverre hier een collectieve binnentuin kon worden gestart.

Ik ging er open in, de uitkomst was bij de start nog niet bekend.

47

Wateroverlast Het binnenterrein was verzakt ten opzichte van de woningen en de straat. Daardoor kwam er veel water uit de directe omgeving in de tuin terecht. In eerste instantie wilden Woonstad en ik de grond ophogen. Dit bleek echter zoveel geld te kosten, dat we voor een andere ­oplossing hebben gekozen. Wij hebben ervoor gekozen om op de lagere delen waterkratten in te graven. Met de grond die hierbij vrijkwam hebben we een deel van de tuin opgehoogd.

Daardoor kwam de tuin niet meer blank te staan en werd het riool ontzien. Als het heel hard regent dan treedt er een pomp in werking ­waardoor het overtollige water naar het riool wordt gepompt.

‘Je kunt een mens wel een vis geven, maar je kunt ze beter leren vissen.

Zo zie ik dat ook bij de tuinen; je kunt geld geven, maar je hebt er meer aan als je met elkaar gaat bouwen.’

Ruud, architect en bouwer

De rol van ondernemers Vanaf het begin zijn de stichting Pameijer en het taartenatelier Arta la Tarta intensief betrokken geweest bij de ontwikkeling van de tuin, die aan hun onderneming grenst. Marja van Arta la Tarta wilde graag een labyrint in een hoek van de tuin die oorspronkelijk bij haar perceel hoorde. Zij heeft haar tuin in bruikleen gegeven, op ­voorwaarde dat er een labyrint zou worden ­aangelegd. Dat is inmiddels gebeurd.

1

Bestrating, klinkers met betontegels

Pameijer is een zorginstelling en runt een tweedehands­winkel plus werkplaats. Hij draait op vrijwilligers en medewerkers. Zonder Pameijer was er geen tuin geweest. De mede­ werkers van Pameijer helpen met opruimen van de tuin en het maken van meubilair. Hij heeft ook servies en bestek geschonken. Het fijne is dat Pameijer ook de verantwoordelijkheid heeft over de mensen die zij aanlevert. Er zijn twee profes­sionele begeleiders aanwezig voor de medewerkers.

48 | Klimaten

2

Infiltratiekratten onder terras

3

Theehuis met veranda, keuken en glazen kas

4

Labyrint en schaduwtuin

5

Kinderkamer

6

Bloementuin

7

Kruidentuin

8

Rots- en kindertuin

9

Moestuin

10

Toilet

11

Bomen

3 2

9

7

6 5

1

10

8

11

4

49

Koikarpers en thee Op de hoek van het terrein staat een gebouw van 6x7 meter met daarin een bassin ingegra­ ven. Dit was ooit in gebruik als koikarper­kwekerij. In de Tussentuin Gaffelstraat werkte ik samen met architect Ruud Brugghe. Ik wilde graag een theehuis met keuken in de kwekerij.

Hij heeft in zijn ontwerp de wens om een ­theehuis meegenomen. Hij wilde de uitvoering ook op zich nemen, samen met een klusteam.

Dat team bestaat uit vrijwilligers en is eind 2014 aan de gang gegaan. Toen bleek dat het dak verrot was en gestript moest worden. Het gebouw stond bovendien uit het lood. Dit heeft veel vertraging opgeleverd. Door de bereid­ willigheid en het doorzettingsvermogen van het klusteam krijgt het theehuis nu steeds meer vorm. De vrijwilligers gingen er vanuit dat het theehuis binnen een paar maanden gebruiks­ klaar zou zijn. Dat lukte niet. Sommige vrijwilligers werden toen ongeduldig. De praktijk is dat de zaken nogal eens anders lopen dan verwacht en gezegd wordt.

a

i nc

ën Sponsoring particulier

Fin

De medewerkers van Pameijer kijken anders naar de tuin dan de vrijwilligers. Dat geeft af en toe spanningen. Zo rookt bij Pameijer bijna iedereen. De peuken worden in de tuin gegooid. Daar zijn de andere vrijwilligers niet blij mee. Het gaf dan ook irritaties. Er zijn gesprekken geweest tussen vrijwilligers van de tuin, de teamleider van Pameijer en de mede­ werkers van Pameijer. Dat heeft geresulteerd in ‘rookzones’ en asbakken in de tuin.

Popunie

t Buur

Smits Vastgoed Beheer Gemeente Rotterdam

aat Str

Woonstad Rotterdam

Werkdag lunch

Stichting Tussentuin Museum Rotterdam Lunch op zaterdag

Wereldse High Tea

Burendag Grenzeloos Blad op Blad

Ac

tiv

ite

iten

Individuen Organisaties Gemeente / Bewonersinitiatief Woningcorporatie Sponsoring / Fondsen 50 | Klimaten

Stad

De verdwijntruc

Ini

tia

ti e

ne

f

me

rs

Arta la Tarta Pameijer Klus en Werk Woonstad Rotterdam Arta la Tarta Pameijer Klus en Werk Stichting de Ontmoeting Aktiegroep het Oude Westen

Be

e he

r

Het idee is om de opbrengst van de moestuin te gebruiken in het theehuis voor het maken van gezamenlijke maaltijden. In de zomervakantie van 2015 ben ik een maand afwezig geweest.

Tijdens mijn afwezigheid is er een probleem ontstaan. Eén van de vrijwilligers had in het voorjaar aardappels gepoot. Die zijn verzorgd door verschillende vrijwilligers. In de zomer waren de aardappels klaar om geoogst te ­worden. Ze werden in een emmer in het ­schuurtje gezet met het idee om mensen erop te attenderen en te zeggen dat het hun vrijstaat om een maaltje mee te nemen. Maar voordat ze dat kon zeggen, waren de aardappels weg. Tot de dag van vandaag is onduidelijk waar de aardappels zijn gebleven. Het gevolg was, dat men naar elkaar ging wijzen. Dat had een ­negatieve invloed op de sfeer.

Financiering Bij de start van het project in 2014 is samen met Woonstad een stappenplan opgesteld. Zij heeft ook de financiering geregeld. Dat heeft ze gefaseerd gedaan. Eerst kregen we een bedrag voor een kruidentuin. Toen deze eenmaal was aangelegd, kregen we geld voor een moestuin.

Hoe met een budget om te gaan?

Het budget is eigenlijk altijd te krap, je wilt altijd meer dan mogelijk blijkt. Dit betekent creatief met geld omgaan en gebruik maken van je ­netwerk. Zo zijn de openslaande deuren in de voorpui van het theehuis gerealiseerd door contacten in het netwerk. Tevens is er een tweedehands keuken gekocht op Marktplaats.

Bevriende lassers zijn bereid gevonden om te helpen en medewerkers van Pameijer hebben het dak waterdicht gemaakt.

51

52 | Klimaten

Er zijn in totaal drie bewonersinitiatieven ingediend bij de Gemeente Rotterdam. De eerste was eind 2013, voor het ­theehuis. Dat werd gehonoreerd. De tweede werd ingediend in 2014, voor de pui en de kas naast het theehuis. De derde werd aangevraagd in dezelfde tijd voor de buiten- en de binnen­ keuken. Deze werden ook gehonoreerd. Toen vond de gemeente het mooi geweest. Wij zijn aan de slag gegaan en proberen creatief om te gaan met de financiering.

- Zo is de luifel voor het theehuis gesponsord door ­aannemersbedrijf Smits in Rotterdam.

- De tuin krijgt veel bezoek, van beleidsmedewerkers tot woningcorporaties. Via ons netwerk van onder andere Arta la Tarta en het Waterschap komen steeds nieuwe groepen uit heel Nederland. Wij vragen 50 euro per bezichtiging. Dat geld wordt gebruikt voor het rendabel houden van Tuin de Bajonet.

Continuïteit waarborgen Voor Tuin de Bajonet is gewerkt met een rooster, zodat er op gezette tijden iemand is om het tuinhek open te maken en weer te sluiten. Dit is na verloop van tijd eigenlijk vanzelf gegaan.

Roosters voorkomen dat opening en sluiting vrijblijvend zijn.

In de winter ligt de tuin stil en is deze alleen op de zaterdag­ middag open. Ik ben dan aanwezig, om ‘feeling’ met de tuin te houden. In de andere seizoenen is de tuin vier dagen per week open. Het klusteam, onder leiding van architect Ruud Brugghe, is ook in de winterperiode actief om aan het koikarpergebouw te gaan werken. Het team maakt onderling werkafspraken.

Er wordt gewerkt met een prioriteitenlijst die dient als leidraad voor het klusteam en de andere vrijwilligers. In december 2015 werd het klusteam uitgedund door ziekte. Toen zijn vrijwilligers die vooral met de tuin bezig waren benaderd om bij te springen.

Dat vond de harde en ook zeer loyale kern van het klusteam moeilijk. Nieuwe ideeën werden gespuid, prioriteiten omge­ gooid. Dit zorgde voor veel onrust. Een van de gevolgen was dat een betrokken vrijwilliger zich voor een komende half jaar had teruggetrokken.

53

De vrijwilliger Hoe raar het ook klinkt, sommige vrijwilligers zijn te betrokken. Dan ontstaan er fricties, omdat verwachtingen niet kunnen worden waarge­ maakt. Misschien is dat inherent aan dit soort projecten. Het sociale aspect als familie, ­vrienden, betaald werk en belangrijke levensgebeurtenissen spelen ook een rol.

Ook vormen de verschillende vrijwilligersteams eilandjes. En als daar iets in verandert, ontstaan er al snel problemen. Het vrijwilligerswerk vraagt veel van de flexibiliteit van de vrijwilliger. De kunst is om steeds weer ontmoetingsmomenten te organiseren voor vrijwilligers, gebruikers en omwonenden. Het doel is om ideeën uit te ­wisselen en deze op te pakken en de betrokken­heid bij elkaar en bij de tuin vast te houden. Wij hebben ervoor gekozen om iedere zaterdag een lunch te organiseren.

EUR

12,50

De lunch

10 -S TR IP PE nk aa rt

Naam:

1 2 3 4 5

EeN WiNtErMiDdAg KiNdErEn En VoLwAsSeN In De TuIn VoOr

SingEr SOnG

ZaTeRdAg

19 DeC

ZONDAG 27 SEPTEMBER 14 tot 17 uur

GrenZeLoOs De muzikanten

Jeruma ARNold DoRien van Meel ERik Ritfeld Lwela Kasulwe

zang en Piano ZANG

Piano Akoestische gitaar en zang

Tijdens dit evenement kan er geluisterd worden naar een mix van muziekculturen die Rotterdam rijk is. De muzikanten combineren jazz met soul en met blues.

Hun ‘roots’ liggen in verschillende delen van de wereld en komen op deze dag samen in Tuin de Bajonet. In de pauze zijn er hapjes van de wereldvrouwen.

6 7 8 9 10

54 | Klimaten

Schietbaanstraa t 33/35 Tel: 010 436704 2

Poort naast Bajonetstraat 161 3014 ZE Rotterdam

Laatste nieuws facebook.com/tuindebajonet

Denkers en doeners

ProgRA mma zAtErDaG 19 dEcEmBeR 12.00 - 13.30

De ervaring leert dat er genoeg mensen zijn die enthousiast allerlei vaak leuke ideeën opperen.

Men zegt vanuit dit enthousiasme ook gemak­ kelijk toe om ermee aan de slag te gaan. Toch komt het in de praktijk vaak maar op een paar ‘doeners’ aan. Er zijn wel mensen te vinden die eens in de zoveel tijd willen helpen met onder­ houd, maar mensen die zich iedere week willen inzetten, zijn moeilijk te vinden. Moet je de ‘doeners’ onderbrengen in een kernteam? Welke taken krijgt dit team? Moet er een prioriteitenlijst komen? Die moet dan wel worden nageleefd.

Een zelfsturend team? Of werk je met iemand daarboven die aanstuurt? Dat zijn allemaal ­vragen die je tegenkomt bij dit soort projecten en waar geen eenduidig antwoord op is.

openingsTijden in de winTer Zaterdag klusdag 12.00 tot 17.00 uur Om 13.00 uur is er lunch gemaakt door vRijwilligers

Bloemen in de winter

Workshop voor kinderen, waarin je leert om bloemen te maken van papier. Onder leiding van Khalida.

13.30 - 14.00

Lunch in de tuin

14.00

Kort Sprookje

Verhalenverteller Nob neemt je mee in de wereld van een prinses.

16.00 - 20.00

barbecue

Wij steken de bbq aan.

Iedereen neemt iets te eten mee voor op de bbq. Voor drankjes wordt gezorgd.

Graag aanmelden via tuindebajonet@gmail.com of via de winkel van Pameijer, Schietbaanstraat 33.

Poort naast Bajonetstraat 161 3014 ZE Rotterdam

Laatste nieuws facebook.com/tuindebajonet

zOmEr

Activiteiten buiten het tuinieren om

pRoGRAmMa

HIgH tEa

BLaD oP bLaD

BEp’s lUnCh

Zondag 14 juni, 12 juli en 9 augustus 15.00 — 18.00 uur

Zondag 12, 19 en 26 juli 13.30 — 16.00 uur

Elke vrijdag de hele zomer door!

12.00 — 13.30 uur

Maak je eigen naslagwerk van planten en kruiden (herbarium) onder leiding van een biologieleraar. Voor alle leeftijden.

Broodje is 1.50 euro

Georganiseerd door de Wereldvrouwen.

5 euro

oPeN

do, vrij en zondags 13.00 — 17.00 uur

Poort naast Bajonetstraat 161 3014 ZE Rotterdam

Laatste nieuws facebook.com/tuindebajonet

Ontwerp: Karin ter Laak

zaterdags 11.00 — 17.00 uur Aanmelden via tuindebajonet@gmail.com of kom gewoon langs.

De doelstelling van de stichting is dat de tuin open is voor een divers publiek en niet voor een selecte groep. De stichting vindt boven­ dien dat de activiteiten binnen de doelstelling moeten passen. Als er een activiteit of ­evenement plaatsvindt, dan is dit geen privé aangelegenheid maar toegankelijk voor ieder­ een. Wij zien de tuin als een plek waar mensen elkaar ontmoeten. De evenementen zijn altijd gerelateerd aan het leven in en om de tuin. De Wereldvrouwen bijvoorbeeld zijn een groep vrouwen uit alle windstreken, nu woonachtig in het Oude Westen. Zij organiseren onder andere high teas. Een biologieleraar heeft een ­workshop ‘Het maken van een herbarium’ ­georganiseerd, een muzikant houdt een muziekprogramma. De tuin is van iedereen en voor iedereen.

55

Fasering

1.

56 | Klimaten

In opdracht van Woonstad Rotterdam ben ik gaan observeren hoe mensen de tuin gebruikten en heb ik door gesprekken onderzocht wat de wensen waren. Ik ging een beetje prutsen en klussen om laagdrempelig contact te maken met gebruikers en omwonenden. Ik heb gesproken met omwonenden en ­ondernemers en de interesse gepeild. Dat proces heeft een half jaar in beslag genomen. Toen bleek dat veel mensen een buurt­ tuin w ­ ilden en ook tijd wilden steken in het onderhoud ervan.

2.

3.

4.

5.

↓ In februari 2014 heb ik bijeenkomsten georganiseerd en moge­ lijkheden benoemd vanuit eigen expertise. Hiervoor werd ik betaald door Woonstad. Er bleek een draagvlak te zijn voor een collectieve tuin. Er ontstond al snel een groep van twaalf ­personen die de handen uit de mouwen wilden steken. We ­hebben toen werkgroepen in het leven geroepen. Doordat er zoveel animo was, besloot Woonstad om het project te starten.

Samen met de werkgroepen maakte ik een ontwerp met paden en hekken en daarbinnen veel mogelijkheden voor een eigen invulling. Om te voorkomen dat mensen hun eigen stukje zouden claimen, heb ik ervoor gekozen om de tuin als één geheel te zien en het organisch te laten groeien. ↓ In juli 2014 is het ontwerp naar de aannemer gegaan en is de hoofdstructuur aangelegd. Dat is gefinancierd door Woonstad.

In oktober was het werk van de aannemers afgerond en toen konden de bewoners en ik aan de slag gaan. Er is een kruiden­ tuin aangelegd, een labyrint, een kinderdoolhof en er zijn moestuinvakken gerealiseerd. Door het klusteam werd de koikarper­kwekerij omgevormd tot een theehuis. ↓ Eind 2014 hebben Maura Nanlohy (een bewoonster) en ik een Stichting opgericht, Stichting Tuin de Bajonet. We hebben voor die opzet gekozen omdat op deze manier gemakkelijk en onaf­ hankelijk geld gegenereerd kan worden, waarbij wij de regie voeren. ↓ De tuin is operationeel. Er werken bewoners, vrijwilligers, Pameijer, een taartenatelier en ikzelf.

57

58 | Klimaten

60 | Klimaten

61

62 | Klimaten

Geveltuinen XXL

Oppervlakte: 86 m2 Waterbergingsmethode: Tegel eruit en tuin erin, ­drainvoeg met drainerende ondergrond Realisatie: 2015

In 2015 werd ik aangesproken door Steven Weerwind, een bewoner van de Gouvernestraat.

Hij had er net een huurwoning betrokken en hij vond het niet prettig dat passanten dicht langs zijn huis liepen. Via Aktiegroep het Oude ­Westen kwam hij bij mij terecht. De plek was trouwens al in beeld, omdat deze zich goed leende voor een Geveltuin XXL door een brede stoep en een terugspringend portiek. Er waren ook al eens bewoners benaderd, maar niemand had interesse in een Geveltuin. Totdat Steven bij mij aanklopte.

63

Lang leve de jaren ’80 architectuur In het ontwerp werden bewonerswensen zoveel mogelijk gehonoreerd. Bewoners wilden graag een haag die het hele jaar groen blijft. Die haag is er ook gekomen. Ik vind het als steden­ bouwer belangrijk om een samenhang te realiseren tussen de stijl van het gebouw, de geveltuin en de straat. In eerdere projecten financierde Stadsbeheer mede de aanleg van de buitenruimte. Dit betekende dat zij ook inspraak had. Zij wilde de zogenaamde Rotter­ damse Stijl, vastgesteld in 2008 handhaven. Dit hield in dat men alleen kon kiezen uit een beperkt aantal materialen voor de bestrating.

Dat kan heel mooi zijn, want het geeft uniformi­ teit. De architectuur van de Gouvernestraat is echter zo specifiek jaren ’80, dat ik ben ­afgeweken van deze stijl. Dat kon omdat ­Stadsbeheer dit p ­ roject niet mede financierde.

‘De straat heeft een veel betere uitstraling gekregen. Ik zie toeristen en andere mensen blijven staan en kijken naar de tuin.’

Steven, buurtbewoner

De Rotterdamse Stijl Toen het ontwerp er eenmaal lag werden geld­ schieters gevonden. De cofinanciering bestond uit subsidies van het Waterschap, Woonstad ­Rotterdam en de gemeente Rotterdam. Toen dit geregeld was, heb ik bij verschillende ­aannemers, waaronder Stadsbeheer, offertes aangevraagd. We kozen een aannemer en ­maakten daarmee werkafspraken. Dit meldden wij keurig aan de dienst Stadsbeheer. Anderhalve week voordat de aannemer aan de slag zou gaan, belden zij mij met een geweldig aanbod.

Wij konden gratis stenen krijgen, maar dan wel stenen in de Rotterdamse Stijl. Nu hadden wij al stenen besteld, met daartussen matjes voor ­drainage en eronder grind voor waterabsorptie.

Het probleem dreigde dat Stadsbeheer mogelijk het project had kunnen dwarsbomen, omdat het ontwerp niet conform de Rotterdamse Stijl zou 64 | Klimaten

1

Bestrating, gebakken klinkers met waterpasserende voegen

2

Tuinen

3

Hellingbaan naar voordeur

4

Betonnen stapelement

5

Betonnen brede band

6

Taxushaag, groenblijvend

3 1

4

5 2 6

65

a

i nc

ën Stad

Fin

zijn uitgevoerd. Na lang heen en weer gepraat met Stadsbeheer, die eigenaar is van de open­ bare ruimte, kwam de oplossing; we noemen het een pilotproject. Dit gaf de mogelijkheid om van de Rotterdamse Stijl af te wijken. Inmiddels is het project aangelegd.

Waterschap

t Buur

Waterhuishouding Voor het portiek werd een stoep aangelegd van gebakken klinkers. Deze onderscheidden zich van het trottoir door kleur en maat. Tussen de klinkers zijn speciale voegen aangelegd die het regenwater doorlaten. Onder de klinkers werd een speciale ondergrond aangelegd van grind.

In eerste instantie werd het verkeerde grind geleverd. Die was niet waterdoorlatend genoeg. Er is toen ander grind gekomen, zodat het regenwater snel naar de bodem kon worden afgevoerd en het riool werd ontzien.

66 | Klimaten

ite

te

Het gevolg van de cofinanciering was boven­ dien dat er op de gevel van het betreffende portiek een bord kwam met daarop het verhaal van het ontstaan van de tuin en de namen van de cofinancierders.

i vi

De Geveltuin XXL kwam tot stand door een brede coalitie van partijen. Dit was het gevolg van de cofinanciering, daardoor kregen meer­ dere partijen inspraak in het ontwerp. Een voorbeeld hiervan waren de klinkers met drainage­voegen. Het Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard stelde vanuit zijn expertise het gebruik van deze drainage­ voegen voor. De geveltuin werd aangelegd door commerciële partijen. Wat opviel was de grote betrokkenheid van deze partijen bij het eindproduct.

aat Str

Woonstad Rotterdam

t Ac

Het belang van samenwerking

Gemeente Rotterdam

n

Individuen Organisaties Gemeente / Bewonersinitiatief Woningcorporatie Sponsoring / Fondsen

Ini

tia

ti e

ne

f

me

rs Gemeente Rotterdam

Aktiegroep het Oude Westen

Aktiegroep het Oude Westen

Be

e he

r

67

68 | Klimaten

1.

2.

3.

Ik maakte een schets en legde deze aan Steven voor. De Aktie­ groep kwam niet tot achter de voordeur, Steven wel. Hij ging er vervolgens mee langs de deuren. Daarna zette ik de schets om in een ontwerp en kwam er een overleg met iemand van de gemeente, de bewoners van het portiek en mijzelf. Tijdens dit overleg is er fors op het ontwerp geschoten, bewoners vonden het té groen. En waar moesten de scooters en fietsen nu staan?

Deze kritiek werd meegenomen in het uiteindelijke ontwerp. ↓ Geen enkele organisatie wilde geld beschikbaar stellen. De opbouwwerker, de gebiedsnetwerker en ik hebben toen een model cofinanciering bedacht. We benaderden partijen, zoals het Waterschap, Woonstad en de gebiedscommissie van de gemeente Rotterdam, omdat zij belang zouden kunnen hebben bij het project. Zij stelden toen allemaal een budget beschikbaar.

Het heeft wel een half jaar in beslag genomen om de financiering rond te krijgen. Soms moet je een lange adem hebben. ↓ Van het geld werd in november 2015 bij de Gouvernestraat de derde Geveltuin XXL aangelegd. De bewoners ruilden de open­ bare ruimte in voor tuinen van vier meter diep. De grond bleef in eigendom van de gemeente, het beheer kwam in handen van de bewoners.

69

Conclusie Samen de stad vergroenen, dat is het idee. Samen met buurt­ bewoners, bedrijfjes, instellingen en vrijwilligers een stenige straat of binnenterrein vermaken tot een groene plek die door de buurt wordt gedragen. In het Oude Westen is er inmiddels behoorlijk wat ervaring opgedaan met groenprojecten: er zijn coalities gevormd, bewoners benaderd, groenplannen gemaakt en er is water geborgen. Ieder project heeft zijn eigen dynamiek, kansen en leerpunten. Aan de hand van de thema’s, organisatie, financiën, netwerk en de fysieke ruimte worden de ervaringen verder uitgediept.

Organisatie Ontmoeten Het is belangrijk dat de tuin, of dat nu geveltuin of collectieve tuin is, een plek is waar men elkaar het hele jaar treft. De tuin kan een ontmoetingsplek zijn, maar ook kunnen er ontmoetings­ momenten worden georganiseerd. Een tuin is er om in te werken, maar ook om lekker in de zon te zitten, een babbeltje te maken, een lunch te nuttigen. Door bijvoorbeeld in de winter lunches te organiseren in het theehuis van Tuin de Bajonet en daar buurt­ bewoners voor uit te nodigen blijven mensen zich betrokken voelen en gebruik maken van de tuin. Zo waarborg je continuïteit.

Golfbeweging Je geeft een plek een betekenis door een fysieke ingreep te plegen. Het ontwerp speelt een belangrijke rol waarin het erom gaat welk type ontmoetingen je wil faciliteren. Een hek of een haag en de hoogte ervan bepalen de mate waarin een ruimte ­uitnodigend overkomt. Een plek krijgt daarnaast betekenis door de mensen die er wonen, werken en gebruik van maken. Dit is een dynamisch proces: mensen verhuizen, overlijden et cetera.

74 | Klimaten

Bij ieder project dat een beroep doet op mensen zie je dat er een golfbeweging is. Men begint enthousiast maar na verloop van tijd is de rek eruit en zie je nauwelijks iemand meer. Een manier om dat te ondervangen is om als initiatiefnemer eens in de zoveel tijd bewoners, vrijwilligers en andere gebruikers te benaderen, met een actieplan. De vraag die centraal moet staan is: Wat zou jij willen doen? Dan voelt men zich betrokken en gaat men weer enthousiast aan de slag.

De projecten zijn allemaal gestart vanuit bewonersinitiatieven.

Er zit dus geen betaalde kracht op. Dat heeft als gevolg dat ­projecten nogal eens voor langere tijd stilliggen, voordat ze weer worden aangezwengeld. Dat heeft als consequentie dat tuinen er soms wat ‘rommelig’ bij liggen. Vaak liggen de ambities van betrokkenen, maar ook van beleidsmakers hoog. Hoe groter de collectieve betrokkenheid hoe sneller er aan de bel ­getrokken wordt. De reacties zoals bijvoorbeeld: ‘een paar jaar geleden was het mooier’, ‘het is wel heel rustig de laatste tijd’, zijn serieus te nemen opmerkingen en goede signalen om een project weer op te pakken.

Ook zien omwonenden vaak niet wat er wel is gedaan. Ze zien wel wat er niet is gedaan. Dat kan leiden tot demotivatie van zowel de omwonenden zelf als de groep. Daarom, maak een lijst met dingen die zijn gedaan, illustreer het eventueel met foto’s van voor en na en hang die voor iedereen zichtbaar op.

Loslaten In de opstartfase van een project ben je als initiatiefnemer het gezicht en het aanspreekpunt. Gaandeweg ontwikkelt het ­project zich en ontstaat er een kernteam, met daaromheen ­mensen die minder frequent in de tuin werken. De rol van de ­initiatiefnemer neemt gedurende het project af. Maar wanneer doe je een stap terug? Als je merkt dat vrijwilligers een visie ­ontwikkelen over hoe het project moet functioneren en daar ook stappen in zetten, dan zou dat het moment kunnen zijn om het project uit handen te geven.

75

Communicatie Verschillende bevolkingsgroepen gebruiken verschillende ­communicatiemiddelen. Als je iedere buurtbewoner wilt bereiken, dan is het belangrijk om zoveel mogelijk middelen in te zetten. Te denken valt aan sociale media zoals Whatsapp en Facebook, maar ook aan de opbouwwerker die de buurt in gaat, een stukje in het buurtkrantje, flyers in het wijkcentrum, een rondje (aan)bellen. Mijn ervaring is dat een rondje (aan)bellen het meest effectief is. Het elkaar zien en spreken levert het meeste op.

Flexibiliteit Bij elke locatie wordt er gewerkt met bewoners. Deze verschillen van elkaar in inzichten en belangen. Dit vergt veel flexibiliteit van iedereen, zowel in het ontwerpproces als tijdens de realisatie en het beheer. Flexibel optreden kan niet iedereen. Het is van groot belang dat er binnen de groep van initiatiefnemers, maar ook bewoners, mensen zijn die dat wel kunnen. Hierdoor kunnen allerlei ideeën een plek krijgen, tegenslagen worden opgelost en kansen worden benut.

Belang van regels Grondregels zijn voor een project onontbeerlijk. Binnen die flexibiliteit zijn deze regels nodig om te voorkomen dat een harde kern gebruikers de tuin als eigendom gaat zien. Te denken valt aan regels over het sleutelbeheer, openingstijden en bij wie welke verantwoordelijkheid ligt. Het hebben van te weinig regels creëert onduidelijkheid, maar te veel regels leiden tot irritaties.

Als initiatiefnemers moet je regels vanaf het begin helder hebben en deze duidelijk communiceren. Echter, in de loop van het ­proces worden regels vaak herzien. Er komen partijen bij, partijen trekken zich terug en met het wisselen van partijen wisselt ook de invulling.

76 | Klimaten

Verwachtingen Vaak hoor ik mensen zeggen dat er maar weinig mensen zijn die betrokken zijn bij projecten. Vooral beleidsmakers denken dat het eenvoudig is om direct 20 gemotiveerde mensen bij elkaar te krijgen, één beleidsmaker ging zelfs uit van 100 mensen! De realiteit is dat men blij mag zijn als er een vast kern is van vijf mensen die actief wil zijn in een project. Wil je die groep vergro­ ten dan betekent dat hard werken: groepen benaderen die actief zijn in de wijk, rondje buurtbewoners bellen, enzovoorts.

Creativiteit Creativiteit is zowel bij het ontwerp, als bij het benaderen van mogelijke coalitiepartijen en het aanboren van geldstromen een belangrijke pijler. Ook bij het omgaan met tegengestelde ­belangen is creativiteit geboden. Deze creativiteit de ruimte geven is een taak van de initiatiefnemers en geeft de grootste kans dat projecten slagen.

Creativiteit is een waardevolle eigenschap als het gaat om het genereren van geld. Arta la Tarta en een aantal vrijwilligers geven rondleidingen aan o.a. ambtenaren. Hiervoor wordt een bijdrage gevraagd, een sponsoring. Met die bijdragen worden de ­dagelijkse onkosten gedekt.

Wanneer is het af?

Vaak wordt het beginbeeld, het ontwerp snel geaccepteerd.

Maar een tuin groeit en daarmee verandert het beeld. In het eer­ ste jaar ziet de tuin er anders uit dan in het vijfde jaar. Tuinen, dus zowel Geveltuinen XXL als ook de collectieve tuinen, zijn nooit af, er is geen eindbeeld. Mensen vinden dit vaak lastig en daarom is het belangrijk om dit van meet af aan goed uit te leggen. Hier­ mee voorkom je dat mensen in de loop van het proces teleurgesteld raken en afhaken.

77

Financiën Geld genereren om projecten van de grond te tillen en te ­beheren is nog niet zo eenvoudig. Het is handig om bij het ­ontwikkelen van een project stil te staan bij de belangen van ­partijen en dan degenen te benaderen wiens belangen aanslui­ ten bij het project. Wat opvalt is dat geldverstrekkers doorgaans niet uit de wijk komen, maar uit de stad of de regio: de gemeente, Waterschappen, het Oranjefonds, enzovoorts, enzo­ voorts. Welke belangen hebben welke organisaties en waar kan je op aanhaken? Dat is de centrale vraag. Daarnaast speelt dat subsidies gemakkelijker worden verstrekt aan kortdurende pro­ jecten, dan aan langdurige projecten. Dit betekent dat je bij langdurige projecten steeds weer op zoek moet naar nieuwe sponsoren. Dit is een tijdrovende aangelegenheid die in het beginstadium veel geduld en doorzettingsvermogen vraagt van de deelnemers aan de tuin. De aanloopfase kan zomaar een jaar in beslag nemen. Als de tuin gerealiseerd is, moet vaak opnieuw op zoek worden gegaan naar sponsoren.

Mogelijke partijen Gemeenten maar ook woningcorporaties reserveren geld voor onderhoud, waarbij de planning en de budgetten vastliggen in inrichtings- en onderhoudsplannen. Het is zaak om als initiatief­ nemers die plannen goed in het oog te houden, zodat, wanneer een gebied op de schop gaat, je zo snel mogelijk een plan kunt indienen.

Ook zijn er vaak subsidiepotjes waarbij de rol van water een essentieel punt is. Dan is het wel ­essentieel om anders dan tot nu toe met water om te gaan. Met betrekking tot het werven van fondsen is het handig om de weg te weten in subsidieland. Het wiel hoeft hierbij niet opnieuw te worden uitgevonden. De kennis is vaak al in de buurt aanwezig. Ook ondernemers kunnen wor­ den benaderd om te sponsoren, met geld of in natura.

78 | Klimaten

Omgaan met een budget Hoe doe je zoveel mogelijk met weinig? Door het benaderen van buurtbewoners die kunnen lassen, bevriende loodgieters, ­tweedehands winkels, sponsors, Marktplaats. Het aanboren van het netwerk om het project heen maakt dat je zuinig kan omgaan met geld én daarmee bind je mensen aan jouw project.

Het Netwerk Inzet van vakmanschap Een kwalitatief hoogwaardige tuin opzetten en onderhouden vraagt om een gedegen ontwerp waarin creativiteit en techniek aan elkaar worden verbonden. Dit vraagt om vakmanschap. Of het nu om het ontwerp gaat, om de sociale verbanden, of om evenementen, het koppelen van vakkennis aan het functioneren van de tuin.

Een speciale rol is weggelegd voor de initiatiefnemers. Zij ­moeten in staat zijn om de kwaliteiten van verschillende mensen te zien en in te zetten. Daarnaast moeten de initiatiefnemers zowel ruimtelijk als sociaal probleemoplossend kunnen werken om met alle deelnemers een hoogwaardig project van de grond te tillen. Dit kost soms meer tijd, of meer geld, maar als het resul­ taat is dat de tuin uitnodigend is en wordt onderhouden door ­gemotiveerde mensen, dan is dit iets om na te streven.

Diversiteit bewoners Hoe breng je groepen mensen met een verschillend opleidings­ niveau, etnische en culturele achtergrond en allerlei leeftijden samen in de projecten? Het is van belang om samen te werken met verschillende bewoners en groepen uit de buurt. Nodig ze uit en onderzoek of ze iets willen doen in de tuin. Hoe groter de diversiteit, hoe beter deze bestand is tegen wisselingen. Waak er dus voor dat er een homogene groep gaat ontstaan, om zo te voorkomen dat de tuin ‘exclusief’ wordt.

79

Mensen met uiteenlopende achtergronden kunnen worden samengebracht in de groenprojecten en deze verrijken. Het investeren in deze sociale verbanden is essentieel voor het slagen van de projecten die in dit boek zijn beschreven. Maak gebruik van mensen die de sociale kaart goed kennen, zoals de buurtwerker, de opbouwwerker, de stadssocioloog om deze groepen samen te brengen.

Fysieke Ruimte De in dit boek beschreven projecten zie ik als ontmoetings­ plekken voor de bewoners van de wijk; mensen van diverse pluimage treffen elkaar daar. De ontwerpen moeten faciliteren dat allerlei verschillende mensen met verschillende ­achtergronden en uit verschillende sociale klassen de tuin gebruiken. Dit betekent dat er een stevig raamwerk ­neergelegd moet worden in het ontwerp. Ik breng gestructu­ reerde levendigheid in de projecten, door ruimte te laten voor eigen interpretatie van de gebruikers. Het gebied moet ­uitnodigend en comfortabel zijn, maar ook bestand zijn tegen (intensief) gebruik. Bovendien moeten sociale veranderingen ten gevolge van een veranderende samenstelling van de wijk of het portiek door het ontwerp gedragen kunnen worden.

Daarom moet de tuin gemakkelijk te onderhouden zijn.

Niet iedere ruimte is gelijk qua ondergrond en waterhuis­ houding. Dit stelt specifieke eisen aan elk te realiseren project en vraagt om vakkennis. Vakkennis van de ondergrond en de in te richten fysieke ruimte. Deze kennis ligt bij de steden­ bouwkundige / landschapsarchitect. Hij heeft kennis van de wijk, ondergrond, beplanting, bestrating, waterberging en de uiteindelijke gebruikers. Ontwerpen is een zoektocht naar de meest ideale setting voor de verschillende gebruikers die in de (stadsvernieuwings-) wijk wonen.

80 | Klimaten

Kansenkaart Oude Westen

Het Oude Westen is een typische stadsvernieuwingswijk, met veel steen en weinig groen en dus veel plekken waar stenen ­vervangen kunnen worden door groen. Er zijn in de afgelopen jaren groenprojecten gerealiseerd die een inspiratiebron kunnen vormen voor op te zetten projecten ergens anders. Ik heb de mogelijkheden om elders in de wijk soortgelijke tuinen op te ­zetten geïnventariseerd.

Daarbij heb ik de nadruk gelegd op het regenwaterbeheer en vier kansenkaarten ontwikkeld. Deze zijn tot stand gekomen door een stratenkaart van het Oude Westen uit 1973, één uit 2015 en een rioolkaart op elkaar te leggen. Zo ontstonden er vier ­‘kansrijke’ locaties om geveltuinen en ­collectieve tuinen te maken, water te bergen, pleinen op te knappen en daken te vergroenen.

Willen locaties echt kansrijk zijn dan moeten zij ook voldoen aan één van de volgende fysieke, en sociale en financiële voorwaarden.

81

Fysieke voorwaarden - Grote, platte daken die lozen op het riool en afgekoppeld ­kunnen worden.

- Riool, straat en/of dak worden binnen 3 jaar na dato vervangen.

- Meerdere percelen zijn in het bezit van één eigenaar.

- Brede trottoirs.

Sociale en financiële voorwaarden - Potentiele trekkers en beheerders van projecten.

- Intermediairs op wijkniveau zoals buurtwerkers en bewonersorganisaties.

- Een ontwerp- en communicatieplan.

- Een budget.

Als je vervolgens met de kaarten aan de slag wil gaan dan is het noodzakelijk om de beheer­ plannen voor de daken, de straten en/of de riolen te hebben, om daar de projecten op af te stemmen.

Eigenaren van grote panden hebben vaak grote verharde oppervlakten (parkeerterreinen, platte daken) waar je op kunt inspelen als er onderhoud op de planning staat. Het is daarom belangrijk om een vinger aan de pols te houden bij stadsbeheer, maar ook bij een grote speler zoals de woningcorporatie of bij maatschap­ pelijke instellingen.

De kaart hiernaast toont het Oude Westen in 1973, toen de straten lang en smal waren en de eraan ­grenzende w ­ oningen niet langer ­voldeden aan de eisen van die tijd. Ze waren klein en een b ­ adkamer ontbrak vaak. Ook was er weinig groen.

Straten Bebouwing Binnenterreinen

82 | Klimaten

Het Oude Westen, 1973

na Wee

e iskad

's Gravend

ijkwal

t-Kru Wes

g nwe

inne

eB ieuw

N

Math

ene

sser laa

n

t

traa ens s s hu

c Ro

83

Deze kaart toont de huidige situatie. Lange straten zijn doorbroken door de aanleg van ­zijstraten, de woningen staan verder van elkaar af en er zijn meer pleinen, groene binnen­ terreinen en parkeergarages.

De blauwe lijnen in de tekening vormen samen het rioolstelsel van het Oude Westen. Door te onderzoeken welk riool de komende jaren ­vervangen moet worden kan deze kaart in ­combinatie met de andere twee kaarten een kansenkaart vormen. Deze kansenkaart laat zien welke terreinen, panden en trottoirs zich lenen voor groene aanpassingen en waterberging. Ik heb vier zones onderscheiden waar deze ­kansen zich voordoen.

na Wee

na Wee

na Wee

na Wee

kade

Kruis

Kruis

tWes Straten

tWes e

iskad

Riolering

t-Kru Wes Bebouwing, VVE / eigendom Woonstad Rotterdam veel platte daken

na kade Wt-eKeruis s e W

Bebouwing, eigendom particulier, Woonstad Rotterdam

's Gravend

ijkwal 's Gravend

ijkwal

ijkwal 's Gravend

dijkwal

klein dakoppervlakte, vaak puntdaken Bebouwing, eigendom zorginstelling, bedrijven of Gemeente Rotterdam veel platte daken

kade

Kruis

tWes

Binnenterreinen, bestrating Woondek

g nwe Plein inne B e w Binnenterrein, tuinen Nieu

Wijkpark en speelhof

g nwe

nne

e Bi ieuw

N

84 | Klimaten g

n

i we B

Nieu

Het Oude Westen, 2016

na Wee

e iskad

's Gravend

ijkwal

t-Kru Wes

g nwe

inne

eB ieuw

N

Math

ene

sser laa

n

t

traa ens s s hu

c Ro

85

De meeste panden in deze buurt zijn van Woonstad en hebben platte daken. Het is ­interessant om te weten of deze daken ­binnenkort vernieuwd worden en dan ­vervangen kunnen worden door groene daken. Dan kan ook gekeken worden of het water dat van deze daken komt, kan worden geïnfiltreerd in groene binnenterreinen in de wijk. In de buurt is een collectieve tuin die door een groep huurders wordt onderhouden. In 2015 is er tevens een bewonersinitiatief geweest om een binnen­ terrein in deze buurt te vergroenen.

Stadsbeheer wil de bestrating en de trottoirs in de Saftlevenbuurt vervangen, omdat het sterk verouderd en verzakt is. Dit biedt de mogelijk­ heid om de straten anders in te richten en te kijken naar mogelijkheden voor het infiltreren van regenwater.

Het voormalige Albeda college wordt ontwik­ keld tot appartementencomplex. Mogelijk kan de buitenruimte rond dit monumentale pand meegenomen worden in de plannen. Naast het gebouw ligt een groot en stenig parkeerterrein dat vergroend kan worden en waarvan het regenwater afgekoppeld zou kunnen worden van het riool.

86 | Klimaten

1

Platte daken, Woonstad Rotterdam

2

Voormalige Albeda college, omvormen tot appartementen met parkeerterrein

3

Binnenterrein

na Wee

e iskad

's Gravend

ijkwal

t-Kru Wes

g nwe

inne

eB ieuw

N

Math

ene

sser laa

n

2

1

1

3

t

traa ens s s hu

c Ro

87

én de Gouvernestraat

In de Gouvernestraat en in de Batavierenstraat is er sprake van achterstallig onderhoud van de openbare ruimte. De bestrating is nodig aan vervanging toe.

Daarnaast hebben de gebouwen platte daken en zijn ze veelal in het bezit van Woonstad en van de gemeente. Filmtheater Kino, gelegen in de Gouvernestraat, heeft bovendien ­aangegeven hun terrein anders in te richten. In samenspraak met het Waterschap en met mij hebben we Kino voorgesteld de platte daken af te koppelen van het riool en het regenwater in het terrein te infiltreren. In de Gouvernestraat tegenover Kino is Geveltuin XXL gerealiseerd die als aanjager kan werken.

Achter het gebouw de Batavier bevindt zich een stenig binnenterrein. De huurders van dit pand willen samen met een aantal winkeliers van de West-Kruiskade dit terrein omvormen tot een tuin. Tevens zijn er bewoners van de ­Batavierenstraat die graag hun straat willen ­vergroenen. Dit kan mooi gekoppeld worden tot één project.

1

Platte daken, Woonstad Rotterdam

2

Platte daken in eigendom van particulieren en gemeente

3 88 | Klimaten

Stenig binnenterrein

na Wee

1 2 3

e

iskad

t-Kru Wes

1

3 1

's Gravend

ijkwal

2

1

g nwe

inne

eB ieuw

N

Math

ene

sser laa

n

t

traa ens s s hu

c Ro

89

In het Wijkpark Oude Westen en in de ­aangrenzende straten wordt in 2017 het riool ­vervangen. Dit biedt een goede gelegenheid een andere manier van waterberging te introduceren.

De gemeente bezit aangrenzend vastgoed dat zij op termijn wil verkopen. Aan het Wijkpark grenst ook een zorginstelling met platte daken en een groot parkeerterrein. Deze kunnen ­worden meegenomen in de planvorming rond de vervanging van het riool.

1

Wijkpark

2

Platte daken, Woonstad Rotterdam

3

Platte daken in eigendom van Antonius en de Gemeente Rotterdam

4 90 | Klimaten

Parkeerterrein

na Wee

e iskad

t-Kru Wes

2

1

ijkwal

3

's Gravend

3

4

g nwe

inne

eB ieuw

N

Math

ene

sser laa

n

t

traa ens s s hu

c Ro

91

In dit gedeelte van Het Oude Westen zijn veel stenige pleinen, brede trottoirs en parkeer­ garages. De daken moeten vervangen worden.

Dit biedt mogelijkheden om anders om te gaan met regenwater door de aanleg van groene daken en het bergen van regenwater in de buitenruimte.

Vier van de vijf beschreven projecten zijn in dit gedeelte van de wijk gerealiseerd. Deze ­projecten met hun expertise en e ­ rvaring kunnen als voorbeeld en inspiratie dienen voor andere bewoners. Zo is er een bewonersgroep in het straatje de D ­ oorbraak. Deze bewoners willen hun straat vergroenen. Binnenkort gaat het Adrianaplein op de schop, wat een goede ­aanleiding vormt om na te denken over ­waterberging en groen. Tevens zijn er andere pleinen die heringericht dienen te worden. Niet alles hoeft ingericht te w ­ orden met groen. ­Infiltratiekratten en waterdoorlatende bestrating bieden ook een uitgelezen mogelijkheid om water te bergen.

1

Platte daken en woondek, Woonstad Rotterdam

2

Platte daken en parkeerterrein, in eigendom van particulieren

3 92 | Klimaten

Pleinen

na Wee

e iskad

ijkwal

t-Kru Wes

's Gravend

1

1

1

3

g nwe

inne

eB ieuw

N 2

Math

ene

sser laa

n

t

traa ens s s hu

c Ro

93

94 | Klimaten

Colofon Auteur Wolbert van Dijk, landscape / urbanism www.wolbertvandijk.nl Tekst en redactie Marlou Janssen Eindredactie Ronald Pes Brouwer Grafisch ontwerp Karin ter Laak, www.karinterlaak.nl Fotografie en illustraties Annet Delfgaauw: p. 32, 34, 44, 70, 72 Ruud Brugghe: p. 52 Charlotte Aal, Karin ter Laak: p. 17 Nadia Troeman, Karin ter Laak: p.54 Marianne Maaskant: p. 67 De overige illustraties en foto’s zijn afkomstig van de auteur.

De kaarten in het hoofdstuk Kansenkaart Oude Westen zijn gemaakt op basis van de overzichtskaarten uit het boek ‘Het Oude Westen, laboratorium van de stadsvernieuwing’.

Drukwerk De Nieuwe Grafische, Rotterdam

Met dank aan Alle betrokkenen die hebben geholpen om deze projecten tot stand te brengen, mede te initiëren, te financieren en te beheren. Aktiegroep het Oude Westen voor het begeleiden en het ­bijhouden van de (financiële-) administratie van de projecten. Ruud Brugghe, Steven Weerwind, Hans Bours en Petra van der Berg voor de interviews en het gebruik mogen maken van de slogans bij de netwerkkaarten. Joke van der Zwaard voor de betrokkenheid, het meelezen en de feedback tijdens de projecten.

95

Financiering Water Sensitive Rotterdam, Gemeente Rotterdam VP Delta Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard

Hier wordt geinvesteerd in uw toekomst.

Dit project is mede mogelijk gemaakt met steun van het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling van de Europese Unie.

Š Wolbert van Dijk Rotterdam, 2016 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden ­verveelvoudigd of openbaar gemaakt worden zonder daarbij de bron van de auteur te vermelden.

96 | Klimaten

15