Tynkowanie glina i wapnem by Kasia Breczko

DLACZEGO TYNKOWAĆ GLINĄ I WAPNEM? 1

irmela fromme uta herz

Podręcznik tynkowania gliną i wapnem P ro d u kc ja z ap r aw y ● T y n ko wan i e ś cian ● K sz tał to wan i e p o w i e r zch n i

Irmela Fromme, Uta Herz, Podręcznik tynkowania gliną i wapnem, Łódź, 2016 Tytuł oryginału: Lehm- und Kalkuptze Tłumaczenie: Zygmunt Bieliński Korekta merytoryczna: Wojciech Owczarzak Korekta językowa: Agata Żyźniewska Korekta wydania: Marek Lewandowski Opracowanie graficzne, skład DTP, przygotowanie do druku: Katarzyna Breczko Koordynacja projektu: Paweł Sroczyński Druk: Drukarnia Offsetowa „Alterna”; zakład Fundacji Źródła Życia – www.fzz.pl ISBN: 978-83-941225-2-2 Wydanie pierwsze Copyright © ökobuch Verlag, Staufen bei Freiburg, 2012, 2013 www.oekobuch.de This translation of Lehm- und Kalkuptze is published by arrangement with ökobuch Verlag and Cohabitat Foundation in Poland. Wszelkie prawa zastrzeżone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie całości lub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione. Wykonywanie kopii metodą kserograficzną, fotograficzną, a także kopiowanie książki na nośniku filmowym, magnetycznym lub innym powoduje naruszenie praw autorskich niniejszej publikacji. Wszystkie znaki występujące w tekście są zastrzeżonymi znakami firmowymi bądź towarowymi ich właścicieli. Autor oraz Fundacja Cohabitat dołożyli wszelkich starań, by zawarte w tej książce informacje były kompletne i rzetelne. Nie biorą jednak żadnej odpowiedzialności ani za ich wykorzystanie, ani za związane z tym ewentualne naruszenie praw patentowych lub autorskich. Autor oraz Fundacja Cohabitat nie ponoszą również żadnej odpowiedzialności za ewentualne szkody wynikłe z wykorzystania informacji zawartych w książce. Autor zdjęcia na okładce i obwolucie: Mateusz Pawlaczyk Ewentualne erraty do niniejszego wydania będą dostępne na stronie www.cohabitat.net Wydawca: Fundacja Cohabitat ul.Strzemińskiego 11/91 93-218 Łódź KRS 0000428459 e-mail: biuro@cohabitat.net www.cohabitat.net Wydrukowano w Polsce/Printed in Poland. Złożono krojem Source Sans Pro

Podarunek dla

honorowi WYDAWcy KSIĄŻKI Niniejsza publikacja powstała dzięki zaufaniu, cierpliwości oraz wsparciu wymienionych poniżej osób. Dziękujemy ogromnie wszystkim za ducha tej kooperacji. Dzięki temu jak powstała, ta książka to coś dużo więcej niż suma swoich stron. Adam Ciesielski, Adam Grycko, Adam Kielak, Adam Korach, Adam Kotas, Adam Kozieł, Adam Kszczot, Adam Mizera, Adam Piskorek, Adam Rafalat, Adam Reizer, Adam Soltysiak, Adam Szymański, Adam Waśniewski, Adam Ziarkowski, Adrian Jarzyński, Adrian Troszyński, Adriana Lora, Agata Boduch-Marona, Agata Druzd, Agata Mielczarek, Agata Siwek, Agnieszka Cajgner-Olędzka, Agnieszka Chwietkiewicz, Agnieszka I Radosław Szczęsnowicz-Antonowicz, Agnieszka I Rafał Pindlowie, Agnieszka Koper-Loba, Agnieszka Kucharska, Agnieszka Łepecka, Agnieszka Malinowska, Agnieszka Rolewska, Agnieszka Sawicka, Agnieszka Sikorska, Agnieszka Szałowska, Agnieszka Wierzbicka, Agnieszka Wrona, Agnieszka Ziajka, Albert Zdancewicz, Aleksana Kunstler, Aleksander Barnaś, Aleksander Hońca, Aleksander Niźnikiewicz, Aleksandra Góreczna, Aleksandra Kostyra, Aleksandra Lisek, Aleksandra Marchlewska, Aleksandra Pajnowska, Aleksandra Piech, Aleksandra Płaczek, Alicja Ciach, Alicja Gorzkowska, Alina Białas, Alina Sarniak, Amadeusz Kucharzewski, Andrzej, Andrzej Balicki, Andrzej Bednorz, Andrzej Białas, Andrzej Bryndza, Andrzej Czechowski, Andrzej Dąbrowski, Andrzej Jałosiński, Andrzej Kulpa, Andrzej Laskowski, Andrzej Nietubicz, Andrzej Norwa, Andrzej Novak-Zempliński, Andrzej Orłowski, Andrzej Różycki, Andrzej Smal, Andrzej Wichowski, Andrzej Winnicki, Andrzej Wojnar Fixit, Andrzej Wróblewski, Andrzej Zmuda Trzebiatowski, Aneta Banaś, Aneta Korzonek, Aneta Staciwa, Aneta Zapart, Angelika Gałan, Ania I Mikołaj Wower, Anna Adamowicz, Anna Bełz-Rypalska, Anna Bryja, Anna Chodyna, Anna Cichocka-Sierocińska, Anna Cwill-Rafalik, Anna Cygan, Anna Czyżykiewicz, Anna Długosz, Anna Drzewiecka, Anna Durska, Anna Dytko, Anna Gołąb, Anna Hobler, Anna Janke, Anna KisielewskaBaturo, Anna Kowalczyk, Anna Midro Hendel, Anna Mierzejewska, Anna Przybylska, Anna Rakoczy, Anna Rawicka, Anna Rutkowska, Anna Siwiec, Anna Sołtysiak, Anna Suchodolska, Anna Surdyk, Anna Szarek, Anna Waligóra Jędrzejowska, Anna Woźniak, Anna Zajdel, Anna Zygmunt, Arek Kownacki, Arkadiusz Chrapusta, Arkadiusz Kisielewski, Arkadiusz Kociemba, Arkadiusz Kościółek, Artur Andrzejczak, Artur Balcerek, Artur Bałaban, Artur Betkowski, Artur Domin, Artur Feldzensztajn, Artur Filip, Artur Gackowski, Artur Hasiński, Artur Jonczyk, Artur Kuczyński, Artur Lichaj, Artur Mielnik, Artur Moś, Artur Paruzel, Artur Piotrowski, Artur Psykała, Artur Skarżyński, Artur Wojdat, Barbara Chronowska-Cholewa, Barbara Ciach, Barbara Glanowska, Barbara Gołębiewska-Płodzik, Barbara Niementowska-Duławska, Barbara Piotrowska, Bartek Podgórski, Bartek Rychlicki, Bartłomiej Cysewski, Bartłomiej Pitura, Bartłomiej Pustelak, Bartłomiej Schauer, Bartosz Goraus, Bartosz Jachym, Bartosz Jankowski, Bartosz Kolber, Bartosz Kuruc, Bartosz Metelski, Bartosz Piotrowski, Bartosz Przybyś, Bartosz Słomka, Bartosz Szwiling, Beata Grabowska, Beata Grzenia, Beata Łysak, Beata Łysak, Beata Posłuszna, Beata Turek, Bernadetta Klys, Blazej Lewicki, Bogdan Gliwka, Bogdan Merchelski, Bogusław Balicki, Borys Kala, Bożena Ziętek, Cecylia Ciechanska, Česlav Janik, Cezary Maćkiewicz, Czeslaw Schulz, Dagmara Baumert, Dagmara Krawiec, Damian Jaracz, Damian Kokoszko, Damian Piwowarski, Damian Woltyński, Dania Guzik, Daniel Bukowski, Daniel Cwalina, Daniel Dec, Daniel Moskwa, Daniel Pacek, Daniel Wiszowaty, Darek Kamieniecki, Dariusz Bujak, Dariusz Dolecki, Dariusz Grabowski, Dariusz Kania, Dariusz Kusz, Dariusz Lech, Dariusz Polanowski, Dariusz Tracz, Dariusz Tymczyszyn, Dariusz Wujtewicz, Dawid Drzewiecki, Dawid Łukasik, Dawid Magiera, Dawid Przybylak, Diana Galińska, Dominik Banach, Dominik Głowacki, Dominik Gratkowski, Dominik Karbownik, Dominika Kleczynska, Dorota Grześkiewicz, Dorota Karwat, Dorota Klepacka, Dorota Krakowiak, Dorota Orczewska, Dorota Soja, Edyta Grzelak, Edyta Matusiak, Elwira Korbuszewska, Elzbieta Marciniak, Elżbieta Fojut-Gajewska, Elżbieta Grzegorczyk, Elżbieta Kaczmarczyk, Elżbieta Ława, Elżbieta Osiecka, Elżbieta Polanowska, Elżbieta Susmenda, Elżbieta Śliwinska, Elżbieta Ziomek, Emil Swat, Emilia Woźniak, Eryk Grubczak, Eryk Szymczak, Ewa Czap, Ewa Dłubakowska-Puzio, Ewa Grochowska, Ewa Karczmarczuk, Ewa Merda, Ewa Mokanek-Łękawa, Ewa Prentka, Ewa Wiktoria Redel, Ewa Zalewska, Ewelina Grabiec, Ewelina Haraf, Ewelina Lewandowicz, Ewelina Łopatko-Pomianek, Ewelina Suchanek, Filip Budda, Filip Knapczyk, Filip Nagórny, Filip Polit, Filip Pradella, Fillip Osiński, Franciszek Owczarzak, Grażyna Bidler, Grażyna Pilarska-Sorokin, Grzegorz Berezowski, Grzegorz Chajdaś, Grzegorz Florek, Grzegorz Kaczor, Grzegorz Kamyk, Grzegorz Korszak, Grzegorz Kosecki, Grzegorz Krawiec, Grzegorz Lichtarski, Grzegorz Majewski, Grzegorz Majewski, Grzegorz Mazur, Grzegorz Ośródka, Grzegorz Owsiński, Grzegorz Pałka, Grzegorz Podbieglowski, Grzegorz Rosochacki, Grzegorz Staroń, Grzegorz Szałański, Grzegorz Szoser, Grzegorz Śleczek, Grzegorz Wąsik, Grzegorz Więcławski, Hanna Motłoch, Hanna Sienkiewicz, Henryk Skrętowski, Honorata Trocka, Irena Owczarzak, Ireneusz Rybarczyk, Ireneusz Solecki, Ireneusz Zmysło, Iwo Mokwa, Iwona Bryndza, Iwona Sitarz, Izabela Karczmarczyk, Jacek Cyboroń, Jacek Czekała, Jacek Frymark, Jacek Guzek, Jacek Hreczanski, Jacek Kalinowski, Jacek Kolanowski, Jacek Kowalczuk,

Jacek Leśniewski, Jacek Piech, Jacek Piotr Jarosz, Jacek Sokal, Jacek Stróżyna, Jacek Susło, Jacek Szajewski, Jacek Szymkowiak, Jacek Szymura, Jacek Ulowski, Jacek Zdybel, Jagoda Gorloff, Jakub Bruzda, Jakub Drohomirecki, Jakub Gawłowski, Jakub Hołubowicz, Jakub Jaroński, Jakub Junga, Jakub Marszalek, Jakub Nobis, Jakub Pisarczyk, Jakub Rutkowski, Jakub Sokulski, Jakub Urbański, Jakub Włódarczak, Jakub Żółtowski, Jan Bienias, Jan Karolewski, Jan Mondzelewski, Jan Muś, Jan Serafin, Jana Milanowicz, Janina Rasiak, Janina Włodek, Janusz Borycki, Janusz Dzień, Janusz Lepionko, Janusz Świętoń, Janusz Wajgert, Jarek Glapski, Jaroslaw Pawlak, Jaroslaw Zurek, Jarosław Augustynowicz, Jarosław Janczewski, Jarosław i Kamila Pieczyk, Jarosław Stadnik, Jarosław Stuczyński, Jarosław Tomczyk, Jędrzej Siłakowski, Jeremiasz Dunat, Jerzy Adamczyk, Jędrzej Blaut, Jędrzej Bulas, Jędrzej Maciuk, Joanna Bielawska, Joanna Gusc, Joanna Leszczyńska, Joanna Mirecka, Joanna Okrasko, Joanna Pasik, Joanna Posoch, Joanna Stangrecka, Joanna Stoklasek-Michalak, Joanna Wenska, Joanna Włodarz-Jakubowska, Joanna Wrońska, Joanna Żarnecka, Jola Kowalska, Jola Skóra, Jolanta Harna, Józef Maciński, Józef Ojczenasz, Julia Komuda, Juliusz Humienny, Juliusz Sidor, Justyna Budzyn, Justyna Król, Justyna Kudelska, Justyna Poślada, Justyna Skrzelowska, Kacper Kornas, Kacper Kosiba, Kajetan Cyganik, Kamil Cybułka, Kamil Farynowski, Kamil Głowinkowski, Kamil Kisiel, Kamil Kołsut, Kamil Rybicki, Kamil Wasyłyk, Kamila Bednarz, Kamila Pieczyk, Kamila Ślefarska, Kamilla Ernandes, Karol Hebanowski, Karol Kosmowski Dek-Pol, Karol Kowalski, Karol Podkrolewicz, Karol Żurkowski, Karolina Gerke, Karolina Gugała, Karolina Ilczuk, Karolina Kowarska, Karolina Mania, Karolina Oleksik, Karolina Ścibior, Kasia Dziubanii, Kasia Starosta, Katarzyna Bańka, Katarzyna Bielicka, Katarzyna Ciećwierz, Katarzyna Czpak, Katarzyna Ewartowska, Katarzyna Ewartowska, Katarzyna Frasunkiewicz, Katarzyna Glinka, Katarzyna Grzesik, Katarzyna Jaworska, Katarzyna Jóźwiak-Moskal, Katarzyna Klonowska, Katarzyna Kochanowicz, Katarzyna Konior, Katarzyna Krempa, Katarzyna Kukieła, Katarzyna Latos, Katarzyna Łaski, Katarzyna Pająk, Katarzyna Pielaszkiewicz, Katarzyna Pleskot, Katarzyna Skalska, Katarzyna Smołucha, Katarzyna Sztybel, Katarzyna Śmiałowska, Katarzyna Woźniak, Katarzyna Zdeb-Dudała, Katarzyna Żarnowiec, Kaziemierz Prajs, Kazik Leśniak, Kinga Fałtynowicz, Kinga Kamińska-Skuza, Kinga Walczak, Klaudia Agier, Klaudia Zwierko, Klaudiusz Kozubek, Konrad Krasucki, Konrad Kudłacz, Konrad Łogwiński, Konrad Parusiński, Konrad Sachman, Krystian Grzelak, Krystian Kulesz, Krystian Palichleb, Krystian Zwoliński, Krystyn, Krystyna Kolonko, Krystyna Leonkiewicz, Krystyna Stańczak, Krzysztof Zdebik, Krzysztof Bartkowiak, Krzysztof Borczyk, Krzysztof Buchwald, Krzysztof Burzmiński, Krzysztof Francuz, Krzysztof Goscinski, Krzysztof Górski, Krzysztof Kitlas, Krzysztof Koziorowski, Krzysztof Kroczak, Krzysztof Lewandowski, Krzysztof Makowski, Krzysztof Mendyk, Krzysztof Mikee, Krzysztof Misiak, Krzysztof Ochnik, Krzysztof Przybyłowicz, Krzysztof Szulak, Krzysztof Wojtala, Kuba Serafin, Lech Wojtas, Lena Cholewińska Mariusz Ptak, Lena Marszewska, Leokadia Hekert, Leokadia Kapuścińska, Lesław Modelski, Lesław Trudzik, Leszek Bendlewski, Leszek Feist, Luiza Więckowska, Lukasz Kuczynski, Lukasz Sady, Łukasz Buczyński, Łukasz Bujnowski, Łukasz Ćmiel, Łukasz Dudzik, Łukasz Dyszy, Łukasz Glos, Łukasz Jasiński, Łukasz Jaworski, Łukasz Kisielewski, Łukasz Komsta, Łukasz Kończak, Łukasz Kos, Łukasz Kubista, Łukasz Kukulski, Łukasz Masny, Łukasz Naczyński, Łukasz Niemiec, Łukasz Ościk, Łukasz Prokop, Łukasz Pruchnicki, Łukasz Przeszło, Łukasz Rolek, Łukasz Szymański, Łukasz Ślęzak, Łukasz Trawczynski, Łukasz Wiśniewski, Maciej Figiel, Maciej Galbas, Maciej Hołda, Maciej Janecki, Maciej Kotowski, Maciej Kraszewski, Maciej Kupś, Maciej Lechowicz, Maciej Lis, Maciej Litwiński, Maciej Marks Kawiarnia Kafka, Maciej Rypina, Maciej Turowski, Maciek Skowroński, Magdalena Dąbkowska, Magdalena Drahusz, Magdalena Fabijańska, Magdalena Gorska, Magdalena Lęcznar, Magdalena Rzeźniczek-Czapnik, Magdalena Sujka, Magdalena Tilszer, Magdalena Tkaczyk, Magdalena Wąsik-Wikar, Magdalena Zarychta, Magdalena Zera, Maja Kimbar, Maksymilian Fojtuch, Maksymilian Owczarzak, Malgorzata Los, Malwina Myślińska, Małgorzata Durzyńska, Małgorzata Fortuna, Małgorzata Gniadek-Drozd, Małgorzata Knitter, Małgorzata Koralewska, Małgorzata Kubicka, Małgorzata Marszałek, Małgorzata Radkowska, Małgorzata Siwiec, Małgorzata Słuszkiewicz, Małgorzata Stanek, Małgorzata Szczudło, Małgorzata Waligóra, Małgorzata Wojtunik, Małgorzata Witt, Marcin, Marcin Apanowicz, Marcin Bogacz, Marcin Bojsza, Marcin Brożek, Marcin Buła, Marcin Domino-Jacek, Marcin Durski, Marcin Furtak, Marcin Glina, Marcin Gwiazdowski, Marcin Kacprzyk, Marcin Kiciński, Marcin Kornacki, Marcin Kostój, Marcin Kostój, Marcin Kowalski, Marcin Kozlowski, Marcin Kukla, Marcin Kuźnik, Marcin Malinowski, Marcin Markiewicz, Marcin Pakułą, Marcin Pokorski, Marcin Rosner, Marcin Stolarczyk, Marcin Świstak, Marcin Zalewski, Marcin Żebrowski, Marek Arcimowicz, Marek Binkowski, Marek Bogdanski, Marek Ćwikliński, Marek Dąbrowski, Marek Dunkel, Marek Ignaczewski, Marek Kamiński, Marek Kłosowicz, Marek Kucaj, Marek Lorenc, Marek Mirenski, Marek Narejko, Marek Nowicki, Marek Ogonowski, Marek Pałgan, Marek Peda, Marek Penkala, Marek Puchalski, Marek Sulęcki, Marek Taborski, Marek Wojciechowski, Marek Wojtczak, Marek Zaleski, Marek Zdanowicz, Maria, Maria Babicka, Maria Dąbrowska, Maria Humięcka, Maria Małgorzata Łoskot-Cywińska, Maria Przyszychowska, Marian Sowiński, Marianna Sapula Papkala, Mariola Błasiak, Mariola Kliniewska, Mariola Mruk, Mariusz Giczan, Mariusz Górski, Mariusz Jaroszewski, Mariusz Jaworski, Mariusz Kustra, Mariusz Mikołajczyk, Mariusz Nieznanski, Mariusz Przybyła, Mariusz Rzeszutko, Mariusz Urbaniak, Mariusz Węcławiak, Mariusz Wieliczko, Mariusz Zalewski, HONOROWI WYDAWCY KSIĄŻKI

Marlena, Marlena Grochała, Marlena Tarapata, Marta Baszak, Marta Chmielewska-Racławska, Marta Damasiewicz, Marta Drozdowska, Marta Kosińska, Marta Kosińska, Marta Lagner, Marta Naglik, Marta Pastuszak, Marta Sowa, Marta Tarasewicz, Martyna Bińkowska, Mateusz Bilski, Mateusz Demidziuk, Mateusz Gorczyca, Mateusz Grobelny, Mateusz Krzewiński, Mateusz Kubicki, Mateusz Madej, Mateusz Marmołowski, Mateusz Pawlaczyk, Mateusz Piątkiewicz, Mateusz Rusinowicz, Mateusz Sekula, Mateusz Skupień, Mateusz Sroka, Mateusz Szwagierczak, Mateusz Tabin, Mateusz Wilczek, Mateusz Z Kowalczuk, Melania Miksiewicz, Michal Mytych, Michal Smola, Michał Andreskowski, Michał Armiński, Michał Dubla, Michał Fabiszewski, Michał Haraburda, Michał Kapelski, Michał Komorowski, Michał Korbut, Michał Koziej, Michał Link-Lenczowski, Michał Misiak, Michał Misiewicz, Michał Motak, Michał Mularski, Michał Nagórny, Michał Okupny, Michał Pierzchalski, Michał Poniewski, Michał Różański, Michał Sady, Michał Stańkowski, Michał Stawicki, Michał Świerczyna, Michał Tranda, Michał Walz, Michał Werner, Michał Winiarski, Milena Danielak, Miłosz Krzemiński, Miłosz Zagórski, Miroslaw Chmura, Mirosław Broźny, Mirosław Hałsowski, Mirosław Malinowski, Mirosław Nurzyński, Mirosław Szczypek, Mirosław Szwabowicz, Mirosław Widz, Monika Bakayoko-Topolska, Monika Bayer, Monika Botfińska, Monika Cierpiał, Monika Jurczak, Monika Majewska, Monika Nowakowska, Monika Osuch, Monika Petryczenko, Monika Sadowska, Natalia Beznar, Natalia Brejska, Natalia Brożek, Natalia Saługa, Natalia Strezik, Naturalne Budownictwo Piotr Soboń, Norbert Seliga, Norbert Skop, Olga Gawlik, Olga Kopciuch, Oliwia Grafka, Otylia Skrzypicka, Panda, Patrycja Baranowska, Patrycja Lasoń, Patrycja Owczarzak, Patrycja Rozłucka-Wasik, Patryk Sejud, Paulina Gobiecka, Paulina Goryl, Paulina Korbaczyńska, Paulina Wilczyńska, Pawel Chudek, Pawel Palmowski, Pawel Wiergowski, Paweł Burdynowski, Paweł Chlebek, Paweł Chruścik, Paweł Chyła, Paweł Czachor, Paweł Drążewski, Paweł Dubert, Paweł Fiedor, Paweł Fiedorczuk, Paweł Flis, Paweł Fornalski, Paweł Gajdowski, Paweł Gałaj, Paweł Godlewski, Paweł i Marta Naja, Paweł Koński, Paweł Krosny, Paweł Krzyszkowski, Paweł Mackiewicz, Paweł Majewski, Paweł Molis, Paweł Możejko, Paweł Obrębowski, Paweł Oś, Paweł Pilzak, Paweł Pluta, Paweł Rędaszka, Paweł Smulski, Paweł Sokół, Paweł Szymura, Paweł Wolak, Paweł Zięzio, Piotr Sagan, Piotr Barancewicz, Piotr Bibliw, Piotr Bukowiecki, Piotr Drabarek, Piotr Dziamski, Piotr Grzegorczyk, Piotr Jastrzębski, Piotr Karbownik, Piotr Maćkiewicz, Piotr Maksym Kaczy Kalbarczyk, Piotr Marcinkowski, Piotr Mertin, Piotr Micygiewicz, Piotr Myślicki, Piotr Napora, Piotr Nietupski, Piotr Porzycki, Piotr Poznański, Piotr Pydynowski, Piotr Senenko, Piotr Słoka, Piotr Stolarczyk, Piotr Strzelewicz, Piotr Szykowny, Piotr Szymański, Piotr Ślusarczyk, Piotr Ukleja, Piotr Wierchowicz, Piotr Wincenciak, Piotr Wiśniewski, Piotr Wojtasiak, Piotr Zalewa, Piotr Zielewicz, Przemek Mrozowski, Przemyslaw Maruszczyk, Przemysław Brzyski, Przemysław Hojnor, Przemysław Kieżel, Przemysław Olenderek, Przemysław Ratajczak, Radek Korcz, Radek Witczak, Radoslaw Szulc, Radosław Golczak, Radosław Grabski, Radosław Kokot, Radosław Kud, Radosław Kusiek, Radosław Urbanik, Radzisław Trocki, Rafal Kabacinski, Rafał Boguszewski, Rafał Chrobak, Rafał Denkiewicz, Rafał Lipiński, Rafał Michałowski, Rafał Ney, Rafał Orlikowski, Rafał Sałapata, Rafał Skowron, Regina Tyburczy, Remi Lemańczyk, Remigiusz Kuźmicz, Remigiusz Niesyto, Renata Basińska, Renata Mazur, Robert Andryszczyk, Robert Bałdyga, Robert Cieloszczyk, Rob in Wood, Robert Durał, Robert Kepczyński, Robert Kocewicz, Robert Komorski, Robert Łapka, Robert Łochocki, Robert Pytkowski, Roman Kolasa, Romana Elmer, Ryszard Dowgier, Ryszard Zawistowski, Sebastian Bartkowski, Sebastian Flegiel, Sebastian Misiński, Sebastian Szarszewski, Sebastian Zembalowski, Sławek, Sławek Konieczny, Sławomir Bolek, Sławomir Pułka, Sławomir Rajchel, Sławomir Zaręba, Sławomira Ruta, Stanisław Bielawka, Stanisław Chyla-Smyk, Stanisław Gacek, Stanisław Krzyżanowski, Stanisław Siatkowski, Stanisław Wojaczek, Sylwester Gacek, Sylwester Michalak, Sylwester Tokarz, Szymon Borzęda, Szymon Gacka, Szymon Kałużyński, Szymon Kądzielawa, Szymon Kowalczuk, Szymon Kowalczyk, Szymon Łoziński, Szymon Sarnicki, Szymon Skowyrski, Szymon Zwoniarkiewicz, Tadeusz Lenart, Tomasz Barden, Tomasz Bernasiński, Tomasz Chojak, Tomasz Chojnacki, Tomasz Ciąćka, Tomasz Gawroński, Tomasz Gonera, Tomasz Grzybczyk, Tomasz Grzywaczewski, Tomasz Guzialek, Tomasz Hinc, Tomasz Janko, Tomasz Januszczak, Tomasz Karczmarzyk, Tomasz Krawczyk, Tomasz Król, Tomasz Kucharczyk, Tomasz Madziarski, Tomasz Marcinowski, Tomasz Mrowiec, Tomasz Musioł, Tomasz Niemiec, Tomasz Pająk, Tomasz Pawlik, Tomasz Pietrzyk, Tomasz Plaskota, Tomasz Pogoda, Tomasz Prus, Tomasz Puchalski, Tomasz Ramczykowski, Tomasz Saferna, Tomasz Sękiewicz, Tomasz Siegieda, Tomasz Strzałkowski, Tomasz Tołłoczko, Tomasz Tyszko, Tomasz Wengel, Tomasz Zmyślony, Tomek Szymański, Ula Wiśniewska, Urszula Dębiec, Urszula Kwaśna, Urszula Nowacka, Waldemar Litwiński, Waldemar Nowak, Waldemar Owczarzak, Waldemar Stępień, Weronika Bloch, Weronika Błaż, Weronika Hołub, Wiesław Bujnowski, Wiesław Stępień, Witold Lejewski, Witold Pajnowski, Witold Piórkowski, Witold Thiel, Władysław Zdanowicz, Włodek Kalisz, Włodzimierz Gryzło, Włodzimierz Suski, Wojciech Bakun, Wojciech Baniak, Wojciech Brzeski, Wojciech Deptuła, Wojciech Gałosz, Wojciech Jurkiewicz, Wojciech Kotliński, Wojciech Nowak, Wojciech Owczarzak, Wojciech Pandel, Wojciech Pawlicki, Wojciech Rączka, Wojciech Skowron, Wojciech Wasilak, Wojciech Wąsowicz, Wojtek Dubiel, Wojtek Szewko, Xenia Starzyńska, Yurii Fedortsov, Zbigniew Dzierżyński, Zbigniew Madziewicz, Zbigniew Sznajder, Zbigniew Zieliński, Zdzisław Szydłowski, Zofia Łubocka, Zuzanna Madaj HONOROWI WYDAWCY KSIĄŻKI

SPIS TREŚCI Wstęp.............................................................................................. 11

Testowanie mieszanin do wykonania spodnich

1. Dlaczego tynkować gliną i wapnem?.............................. 13

i wierzchnich warstw tynku............................................ 57 Powstawanie rys skurczowych i przyczepność do

2. Wybór struktury tynku.................................................15

podłoża.......................................................................... 57

2.1 Czego należy spodziewać się od powierzchni tynku?........ 17

Wymagania optyczne i estetyczne................................. 17

Urabialność i warunki wykonawstwa ......................... 58

Wymagania mechaniczne.............................................. 19

Odporność na warunki atmosferyczne.......................... 20

warstwy tynku (narzutu)............................................... 59

Przepuszczalność pary wodnej, szczelność wiatrowa

Wybór właściwej zaprawy do wykonania wierzchniej

i powietrzna.................................................................... 22

warstwy tynku (gładzi).....................................................59

Pomieszczenia narażone na zawilgocenia..................... 24

Zdrowe mieszkanie........................................................ 24

2.2 Struktura i warstwy tynku................................................... 27

Co powodują: piasek i włókna?.................................... 57 Wybór właściwej zaprawy do wykonania spodniej

Położenie próbnego tynku...............................................59 3.4 Przygotowanie gliny kopalnej do produkcji zaprawy tynkarskiej............................................................................ 59

Jak tynk trzyma się ściany i stropu?............................. 27

Warstwy tynku............................................................... 27

Schnięcie, przesiewanie...................................................61

Spadek wytrzymałości................................................... 28

3.5 Wybór dodatków do glinianej zaprawy tynkarskiej........... 62

Ocena podłoża pod tynk................................................ 29

Dodatki mineralne, włókna . ...........................................62

Rozdrabnianie, dołowanie...............................................60

Poprawa przyczepności tynku...................................... 31

3.6 Specjalne mieszanki zapraw tynkarskich........................... 62

2.3 Podłoża pod tynk.................................................................32

Dodatki stabilizujące........................................................62

Stosowane podłoża pod tynk........................................ 32

Spoiwa mineralne.............................................................64

Nowe produkty budowlane........................................... 32

Dodatki lekkie, dodatki do tynków dekoracyjnych........64

B1 Przykład: Ślad ekologiczny ................................................ 35

B2 Przykład: Ślimak z gliny....................................................... 65

Ogrzewanie ścienne....................................................... 38

3.7 Produkcja zaprawy tynkarskiej........................................... 67

O przyczepności tynków wapiennych do podłoży

Maszyny i narzędzia..........................................................67

glinianych....................................................................... 38

3.8 Gotowe zaprawy gliniane.................................................... 71

2.4 Wybór właściwego systemu tynkarskiego.......................... 39

Porównanie produktów, informacje o produktach.........72

Przygotowania podłoża................................................. 39

3.9 Która gliniana zaprawa tynkarska jest optymalna?.............73

Struktury tynków........................................................... 42

Stosowanie zaprawy z gliny budowlanej .......................73

Wybór właściwej zaprawy............................................. 43

Stosowanie zaprawy glinianej z proszku glinianego

Struktury tynków na ścianach zewnętrznych

i ilastego............................................................................75

z materiałów glinianych................................................... 45

Zaprawy przygotowane fabrycznie.................................75

Tynki zewnętrzne na kostkach słomy........................... 46

2.5 Kalkulacja kosztów.............................................................. 47

4. Produkcja wapiennej zaprawy tynkarskiej.....................76 4.1 Od skały wapiennej do spoiwa........................................... 76

3. Produkcja glinianej zaprawy tynkarskiej........................ 49

Cykl „życia wapna” ..........................................................77

3.1 Glina budowlana – skąd?.................................................... 49

Od wapienia do spoiwa – produkcja zaprawy ...............78

Glina kopalna................................................................. 49

Materiał wyjściowy – wapień z kamieniołomu...............78

Proszek gliniany i mączka gliniana............................... 51

Piasek z kruszonego wapienia, produkcja wapna.........79

Glina z recyklingu........................................................... 51

Piec wapienniczy, mieszanie suchej zaprawy................79

3.2 Testy gliny kopalnej.............................................................. 51

4.2 Wybór spoiwa....................................................................... 80

Co to jest glina?.............................................................. 53

Wapno budowlane...........................................................80

Minerały iłu..................................................................... 54

Gaszenie wapna (lasowanie)...........................................81

Wnioski końcowe dotyczące stosowania gliny............. 55

4.3 Produkcja zaprawy gotowej do użycia .............................. 82

3.3 Testowanie różnych zapraw tynkarskich ........................... 57

Zapotrzebowanie materiałowe, wykonanie tynkarskiej

zaprawy wapiennej na budowie................................82

Wybór domieszek, dodatki do wapiennej zaprawy

5.6 Wykonanie tynku jednowarstwowego............................... 110

tynkarskiej......................................................................... 83

Etapy prac....................................................................... 110

Proporcje mieszanek i wyliczenie ilości.......................... 83

5.7 Rozwiązania detali przy wykonywaniu robót tynkarskich.110

Maszyny i narzędzia....................................................... 84

Krawędzie........................................................................ 110

Testowanie zaprawy......................................................... 85

Narożniki wewnętrzne................................................... 111

Zaprawa do obrzutki, narzutu i gładzi............................ 85

Połączenia....................................................................... 112

Wykonanie zaprawy tynkarskiej z wapna

Tynkowanie powierzchni między konstrukcją drewnianą ścian zewnętrznych................................. 113

dołowanego . ................................................................... 85 Wykonanie zaprawy tynkarskiej z gotowego, suchego wapna................................................................................ 85

Tynkowanie gliną ścian z ogrzewaniem ściennym..... 113 5.8 Po wykonaniu robót tynkarskich....................................... 114

Fabryczna zaprawa mokra jako gotowa do

Czas schnięcia tynków................................................... 114

użytku mieszanka do wykonania tynku z wapna

Prace poprawkowe tynków wapiennych...................... 115

dołowanego...................................................................... 86

Ochrona krawędzi i powierzchni................................... 115

4.4 Wybór produktów do wykonania tynków wapiennych..........86

Naprawa pęknięć skurczowych .................................... 115

Ocena z punktu widzenia ekologii i biologii budowlanej.86

B5 Przykład: Wspólnota remontuje zabytek architektury......... 116

B3 Przykład: Wzór pruskiej sztuki budownictwa wiejskiego 88 4.5 Specjalne techniki tynków wapiennych – produkcja

6 . Ochrona i pielęgnacja powierzchni tynków.................. 118

zaprawy do wykonania tadelaktu........................................ 90

6.1 Powłoki malarskie i utwardzające . ................................... 118

Tadelakt – występowanie i wydobycie........................... 90

Powłoki malarskie wewnętrzne.................................... 118

Ocena z punktu widzenia biologii budowlanej i ekologii. 91

Farba gliniana................................................................. 119 Farba wapienna.............................................................. 121

5. Wykonawstwo tynków glinianych i wapiennych............. 92

Farby silikatowe i na bazie żywic silikonowych............ 122

5.1 Planowanie budowy............................................................. 92

Ochrona zewnętrznych tynków glinianych.................. 122

Kiedy jest właściwy moment na rozpoczęcie robót tynkarskich?...................................................................... 93 Ocena powierzchni przeznaczonych do tynkowania......... 94 5.2 Organizacja placu budowy................................................... 95

Ochrona zewnętrznych tynków wapiennych............... 123 6.2 Utrwalanie .......................................................................... 124 Receptury na bazie różnych dodatków i w oparciu o klej celulozowy . .................................................................... 125

Ogólne wyposażenie, narzędzia osobiste...................... 95

Receptury na bazie kleju kazeinowego i krzemianów.....125

Przygotowanie stanowiska roboczego........................... 96

6.3 Wykonawstwo powłok wapiennych.................................. 126

5.3 Przygotowanie do robót tynkarskich................................... 96

Stosowanie farby wapiennej, dodatki.......................... 126

Czyszczenie i wzmocnienie podłoża............................... 96

Wykonywanie powłoki malarskiej................................. 127

Usuwanie „spalonej” warstwy, wykonywanie poprawek . .............................................................................. 98 Nanoszenie szlamu glinianego, wykonywanie obrzutki

6.4 Tapety i glazura................................................................... 128 Tapety, glazura................................................................ 128 6.5 Uszkodzenia na powierzchni tynku................................... 129

(szprycy) ........................................................................... 98

Powody powstawania szkód......................................... 129

Gruntowanie..................................................................... 98

Uszkodzenia powstałe w wyniku eksploatacji ............ 129

Zbrojenie styków płyt i elementów z różnych

Uszkodzenia spowodowane działaniami

materiałów........................................................................ 99

zewnętrznymi........................................................................130

Instalowanie nośników tynku......................................... 99

6.6 Miejscowe poprawki tynku................................................. 130

Nakładanie masy szpachlowej pacą zębatą lub

Zaprawa do napraw . ..................................................... 130

grzebieniem tynkarskim .............................................. 100

Etapy prac....................................................................... 131

Przygotowanie do wykonania krawędzi ..................... 100

6.7 Usuwanie usterek na tynku glinianym ....................... 132

Montaż profili podtynkowych....................................... 100

Rysy skurczowe .............................................................. 132

5.4 Wykonanie narzutu tynkiem glinianym lub wapiennym 102

Niedostateczna przyczepność....................................... 133

Wskazówki dotyczące wykonawstwa........................... 102 5.5 Wykonanie warstwy gładzi ................................................ 105

Niewystarczające lub błędnie wykonane „cięcie kielnią”............................................................. 133

Wskazówki dotyczące wykonawstwa........................... 105

Porada praktyczna: wykonanie fugi akrylowej............ 133

B4 Przykład: Letni dom w Geltow............................................ 108

Pęknięcia w wewnętrznych narożnikach ścian............ 133

SPIS TREŚCI 9

Proste pęknięcia na powierzchni.................................134

Techniki wydrapywania i sgraffito................................ 172

6.8 Konserwacja i naprawa tynków glinianych......................136

Intarsje tynkarskie......................................................... 172

Tynki gliniane widoczne, tynki gliniane pokryte

Wciskanie innych materiałów....................................... 173

powłoką malarską......................................................... 136

8.2 Wykonywanie wzorów ornamentów i ich nanoszenie.........173

6.9 Restaurowanie tynków na elementach glinianych ........ 136

Wykonywanie wzorów................................................... 173

Historyczne tynki gliniane ze słomą............................. 136

Nanoszenie motywu na ścianę..................................... 175

Restaurowanie historycznych tynków glinianych...... 137

8.3 Modelowanie motywu.......................................................175 Podłoże, zaprawa, etapy wykonywania robót............. 175

7. Estetyczne oddziaływanie powierzchni tynku.................138

Wskazówki wykonawcze............................................... 175

7.1 Obróbka powierzchni tynku..............................................139

8.4 Wykonanie pasa ornamentowego techniką sgraffito........ 176

Tworzenie struktury ozdobnej...................................... 139

Zaprawa, narzędzia,...................................................... 176

Zacieranie....................................................................... 141

Wskazówki wykonawcze............................................... 176

Gładzenie........................................................................ 142 B6 Przykład: Kontrasty w domu kolekcjonera dzieł sztuki... 144

Etapy robocze................................................................ 177 8.5 Dla porównania: elementy ozdobne z tynku

Filcowanie...................................................................... 146

wapiennego..................................................................179

Inne możliwości obróbki............................................... 148

B8 Przykład: Młyn wodny w Rußdorf................................... 180

7.2 Produkcja zaprawy do tynków kolorowych.................... 148

9. Dodatek................................................................... 183

Spoiwa............................................................................ 149

9.1 Nauka wykonywania tynków glinianych i wapiennych oraz

Wypełniacze mineralne ................................................ 151

dalsze kształcenie w tym zakresie.....................................183

Pigmenty........................................................................ 151

9.2 Producenci oraz dostawcy materiałów i produktów........ 184

B7 Przykład: Tynki szlachetne w nowym budynku..............152

9.3 Normy i reguły i co one regulują.................................... 186

Dodatki dekoracyjne .................................................... 155

9.4 Bibliografia.........................................................................187

Wskazówki dotyczące wykonania zapraw do glinianych

9.5 Autorzy fotografii...............................................................189

tynków cienkowarstwowych i szlachetnych............... 155

9.6 Przypisy...............................................................................190

Produkty do wykonania tynków szlachetnych, zaprawa do tadelaktu................................................................... 156 Wskazówki dotyczące wykonania zaprawy do tadelaktu................................................................... 157 7.3 Wykonanie szlachetnego tynku glinianego.................. 158 Podłoże, zaprawa, narzędzia........................................ 158 Wskazówki wykonawcze............................................... 160 7.4 Japońskie techniki tynkarskie....................................... 160 Metody wykonania i narzędzia..................................... 161 Zaprawa tynkarska........................................................ 162 Struktura tynku i wykonanie......................................... 163 7.5 Wykonywanie tadelaktu...................................................165 Podłoże pod tynk........................................................... 165 Specjalne narzędzia do wykonania tadelaktu........ 166 Etapy prac...................................................................... 167 Wskazówki wykonawcze............................................... 167 8. Elementy dekoracyjne na tynku glinianym.................. 169 8.1 Metody wykonywania.......................................................170 Modelowanie i sztukateria z gliny................................ 170 Używanie szablonów i technika odciskania................ 171

10 SPIS TREŚCI

wstęp Tynki gliniane i wapienne – naturalne w stu procentach, o stonowanych barwach, bez „dodatków konserwujących” ani szkodliwych składników. Tego właśnie coraz częściej szukają inwestorzy, którzy chcą, aby ich wnętrze było pokryte naturalnymi materiałami. Od kilkunastu lat w Polsce tynki naturalne są coraz bardziej pożądane i modne. Na Zachodzie Europy i w świecie stały się popularne znacznie wcześniej. Ich walory wzbudziły zainteresowanie również polskich klientów, którzy zaczęli poszukiwać wiedzy, jeździć na różnorodne warsztaty w Polsce i za granicą. Pojawił się popyt na ekipy rzemieślników specjalizujących się w tynkach glinianych i wapiennych. Początkowo z ich usług korzystano przy budowie domów naturalnych (np. z kostek słomy), jednak z czasem tynki gliniane i wapienne zaczęto stosować również w konwencjonalnych budowach. Rosnące zapotrzebowanie na tynki gliniane i wapienne zaowocowało szkoleniami dla rzemieślników. W naturalnej konsekwencji na polskim rynku pojawili się producenci glinianych zapraw tynkarskich – najpierw zagraniczni, a potem także krajowi.

Książka zawiera również „drugie dno”, czyli prawdziwie rzemieślnicze podejście do tynków naturalnych. Pokazuje, jak położyć tynk, który ma połysk, jak zrobić półokrągłe narożniki, a także jak dokonywać napraw użytkowanych tynków. Opowiada też o sposobach kładzenia tynków glinianych i wapiennych w wykonaniu japońskich mistrzów-tynkarzy. Liczne fotografie i rysunki pozwalają zobaczyć opisywane procesy oraz ich efekty, a przez to zbliżyć się do materii opisanej w tekście.

I właśnie teraz, w czasie szczególnie dynamicznego rozwoju naturalnego tynkarstwa, pojawia się nasza książka. Bardzo oczekiwana, kompleksowa, stanowiąca obowiązkowe źródło i uzupełnienie wiedzy tynkarza-profesjonalisty, hobbysty, pasjonata, każdego. Podręcznik jest także nieocenioną pomocą dla tych, którzy planują remont lub przebudowę mieszkania czy domu. Treść podręcznika pozwoli zrozumieć procesy wykonywania glinianych i wapiennych zapraw na budowie, sposoby tynkowania ścian, dbania o tynki i ich zdobienia. Książka ta przekazuje wiedzę przez pryzmat doświadczenia jej autorek. Irmela Fromme pracuje od kilkudziesięciu lat jako wysokiej klasy wykonawca tynków glinianych i wapiennych w Niemczech. Powierzchnie przez nią tynkowane ozdabiają domy, ciesząc oczy ich właścicieli.

dr Wojciech Owczarzak korekta merytoryczna

Ta książka jest pierwszą w Polsce w XXI wieku publikacją, która pozwala na zdobycie dogłębnej wiedzy, opartej na doświadczeniu wielu fachowców. Będzie ona od teraz wspierać polskich wykonawców, pasjonatów, amatorów w tworzeniu tynków z gliny i wapna. Dla mnie jako osoby, która tynkowanie gliną i wapnem poznawała od podszewki przy budowie własnego domu, jako trenera tynkowania naturalnego oraz jako wykonawcy, książka ta jest niesamowitą podróżą w krainę rzemiosła naturalnego. Cieszy mnie, że od dzisiaj wszystkie lub prawie wszystkie wiadomości na ten temat są dostępne w jednym miejscu.

Uta Herz – architekt – od ponad dwudziestu lat zajmuje sięorganizacją zawodowych szkoleń w dziedzinie tynkowania i budownictwa naturalnego. Szkolenia te prowadzone są przez fachowców międzynarodowej klasy. Ich odbiorcy to rzemieślnicy i pasjonaci. Autorki udowadniają, że tynki z gliny i wapna można kłaść praktycznie na każdym podłożu, a ich podstawowa obróbka jest taka sama, jak tynków konwencjonalnych. WSTĘP 11

1. Dlaczego tynkować gliną i wapnem? Tynk można postrzegać jako suknię domu, która go zdobi oraz chroni ściany przed wiatrem i złą pogodą, przed szkodami mechanicznymi, brudem i zużyciem. Tynk może być też warstwą nośną dla farby ściennej, a w środku budynku także dla tapety lub glazury. Tynki gliniane i wapienne coraz częściej jednak pozostają w stanie naturalnym, a zwłaszcza wtedy, gdy są wykonane z kolorowej zaprawy. Pochwała, którą wygłasza Kevin McCloud na cześć kolorowych pigmentów, poświęcona jest w tej samej mierze tynkom glinianym, co wapiennym: „Farby stosowane przez naszych przodków ograniczały się do dostępnych wtedy substancji, ale przecież pochodziły z tych samych źródeł, co i same materiały budowlane: ze skał, gliny, minerałów. I tak budynki niejako «rosnące» w górę prosto z ziemi były zdobione naturalnymi pigmentami. Interesujące jest to, że mimo stosowania najnowocześniejszej techniki nie można przy pomocy farb syntetycznych uzyskać tych szczególnych właściwości, jakie ma powłoka malarska wykonana farbami ziemnymi. Drobinki pigmentów nie rozpraszają się w ten sam sposób i w rezultacie otrzymujemy sztuczną, bezduszną powłokę. Natomiast stare, naturalne pigmenty powodują subtelny ruch i życie pomalowanej powierzchni” [McCloud 1998]. Tynki wapienne pomalowane wapnem mają dlatego szczególny wyraz, ponieważ dzięki ich strukturze krystalicznej światło może reflektować całym optycznym widmem. Nawet kiedy tynki stanowią tylko niewielką część całej budowli – są przecież tylko powłoką grubości od 1 do 3 centymetrów, to decydują o naszym fizycznym i duchowym samopoczuciu, podobnie zresztą, jak inne wierzchnie warstwy w pomieszczeniu (choćby farby, okładziny czy wykładziny podłogowe). Widzimy je, czujemy ich powierzchnię i oddychamy tymi substancjami, które one odparowują. Czujemy

się dobrze, kiedy są one piękne, autentyczne i sprzyjają dobremu klimatowi wnętrza. Te wymagania nie są dziś spełniane przez wiele spośród stosowanych tynków i elementów pokrywających ściany. Nie tylko przez to, że sporo materiałów budowlanych wydziela szkodliwe substancje wywołujące choroby i alergie. Zarówno tynki, jak i okładziny ścienne zawierają często dodatki chemiczne zagrażające zdrowiu. Nawet kiedy są to niewielkie ilości, które przedostają się przez otaczające nas powierzchnie, to mogą w znaczący sposób zwiększyć ilość szkodliwych substancji w pomieszczeniu. Szczególnie zagrożone są małe dzieci i alergicy. Ponadto wraz z rosnącymi wymaganiami szczelności budowli wzrasta też ryzyko powstawania pleśni w pomieszczeniach. To wszystko powoduje zwiększony popyt na tynki z materiałów naturalnych. Nie zagrażają one naszemu zdrowiu, a środowisko naturalne obciążają w niewielkim stopniu.

1–1 Tynk zewnętrzny z wapna powietrznego z powłoką silikatową. Wykonawstwo: Amazonails, Todmorden, Wielka Brytania

DLACZEGO TYNKOWAĆ GLINĄ I WAPNEM? 13

1-2 Rozpadający się mur gliniany składowany jak kompost. W ten sposób wraca do swojego środowiska, do ziemi.

Nie zawierają substancji szkodliwych, umożliwiają dyfuzję pary wodnej, mogą absorbować wilgoć, a często też zapachy i substancje szkodliwe. Wpływają pozytywnie na klimat wnętrza poprzez regulację wilgotności. Świeże tynki i powłoki wapienne cechuje też działanie antybakteryjne i niszczące grzyby pleśniowe. Zaprawy do tynków glinianych i wapiennych wytwarzane są z surowców naturalnych: z gliny, wapienia, piasku i żwiru. Przy ich produkcji można zrezygnować z chemiczno-syntetycznych składników i szkodliwych dodatków. Glina i wapień występują w wielu regionach w wystarczającej ilości i łatwo je włączyć ponownie w naturalny obieg przyrody: glina znowu może być ziemią, a tynk wapienny wapieniem. Tynk wapienny z rozbiórki domu i resztki z budowy można składować bez zagrożeń dla środowiska. Glinę można stosować w budownictwie bez pracochłonnego przygotowania, podczas gdy wapno musi być wypalane z wapienia. Do tego potrzebne jest paliwo, a CO2 jest wydalane do atmosfery. Stosowanie tynku wapiennego zamiast typowego cementowo -wapiennego powoduje redukcję wydalania CO2, ponieważ wapno wypalane jest w niższej temperaturze niż cement. Plastyczność materiałów naturalnych (gliny, wapna) pozwala na kształtowanie ich wieloma technikami, przez co powstają różne tynki: gładkie, bardziej miękkie, drobniejsze, gruboziarniste albo też rustykalne. Tynki kolorowe nie są jedynie zróżnicowane barwą, one przenoszą nastrój, uczucia oraz zapachy, lekkość i ciężar, są „głośne” i „ciche”. Tajemnica naturalnych farb polega na tym, że zawsze balansuje kilka kolorów. Monochromia jest w naturze nieznana. Rozdziały tej książki są ułożone według zakresów wykonawstwa, a nie według rodzajów zaprawy tynkarskiej, czy to glinianej, czy też wapiennej. Taka struktura może wydawać się na pierwszy rzut oka dziwna, niemniej podkreśla zgodność z ogólnymi prawidłami, które

14 DLACZEGO TYNKOWAĆ GLINĄ I WAPNEM?

obowiązują dla tynków i zaostrza punkt widzenia na właściwości stosowanych materiałów. Zanim zacznie się prace tynkarskie, niezbędne jest planowanie kolejności robót. Rozdział 2 opisuje aspekty, które należy wziąć pod uwagę: wymagania stawiane tynkom i właściwości podłoża. W rozdziałach 3 i 4 zostaną przedstawione materiały budowlane, będzie wyjaśniony ich skład i właściwości oraz zostaną opisane sposoby wykonania zaprawy tynkarskiej, zarówno ze składników podstawowych, jak też z przygotowanego fabrycznie produktu. Rozdział 5 omawia fachowe nakładanie zaprawy na ścianę. Powierzchnię zewnętrzną tynku należy pielęgnować i ewentualnie naprawiać. Opisuje to rozdział 6. Inspiracje na temat zdobienia pomieszczeń kolorowymi tynkami szlachetnymi znajdują się w rozdziale 7. Fachowe porady, ciekawe przykłady i doświadczenia w wykonywaniu elementów ozdobnych przedstawia rozdział 8. Rozdział 9 na koniec opisuje źródła informacji konieczne dla dalszego kształcenia się w dziedzinie tynkowania gliną i wapnem. Warto jednak pamiętać, że nawet tak wiele słów nie zastąpi własnego doświadczenia. Dobrzy rzemieślnicy cechują się przede wszystkim doskonałym wyczuciem materiału i potrzebą praktyki. Podręcznik zachęca do wzięcia do rąk naturalnych materiałów i do eksperymentowania z nimi, a także do poznawania tych materiałów przez własną praktykę. Błędy przy tym popełniane mogą stać się ważnymi wskazówkami. Podstawy wiedzy na temat prawideł dotyczących materiałów pomogą zrozumieć powody popełnionych błędów i odpowiednio zmienić procesy robocze. Oczywiście nie należy rezygnować z rad i czynnej pomocy fachowców. Mając to wszystko na uwadze, życzymy wszystkim czytelnikom i czytelniczkom ciekawości i przyjemności przy eksperymentowaniu. Irmela Fromme, Uta Herz

2. Wybór struktury tynku Większość spośród ścian, które nas otaczają, ma otynkowane powierzchnie zewnętrzne. Biolodzy budowlani określają ściany lub ich powierzchnie mianem „trzeciej skóry” – zaraz po skórze właściwej i drugiej warstwie ochronnej, ubraniu. W naszych skórach chcielibyśmy czuć się zdrowo i dobrze. To życzenie dotyczy także powierzchni ścian. Tynki to warstwy zaprawy nałożonej na ściany i stropy. Tworzą one jednorodną powierzchnię zarówno w środku budynku, jak i na zewnątrz. Z punktu widzenia fizyki budowli tynki wewnętrzne mają wpływ na klimat pomieszczenia, a zewnętrzne służą przede wszystkim jako ochrona przed działaniami atmosferycznymi. Tynki są często elementem nośnym dla powłok malarskich, tapet i innych okładzin. Mogą one jednak być tak wykonane, że na równi z podłogą, sufitem i innymi elementami stanowią prawdziwą wierzchnią warstwę pomieszczenia, która zapewnia atmosferę wnętrza. Staje się tak dzięki zastosowaniu

koloru, odpowiedniej tekstury, wykończeniu powierzchni oraz dzięki elementom ozdobnym. Także fasady budynku, i to we wszystkich epokach historycznych i kulturalnych, były zdobione tynkami dekoracyjnymi i ornamentami, np. techniką sgraffito czy innymi ozdobami. Nie ma takiego tynku, który zapewniałby wszystko. Dlatego należy dokładnie pytać, jakie wymagania są stawiane warstwie zewnętrznej budynku. Dla jakiej sytuacji, z punktu widzenia architektury, przewidziany jest tynk? Na zewnątrz czy do środka budynku? Na ściany czy na stropy? A jeśli ma to być wewnątrz pomieszczenia, to o jaką funkcję tu chodzi? O mieszkalną czy o łazienkę, o klatkę schodową czy o pokój dla dziecka? A może o restaurację? Czy tynk ma pozostać widoczny, czy też będzie tapetowany albo malowany? A przede wszystkim: czego życzą sobie inwestorzy i przyszli użytkownicy?

2-1 Element dekoracyjny budynku z gliny. Arizona, USA. Zdjęcie: Bill Steen

2-2 Kolorowy tynk wewnętrzny w domu gminnym w Järna, Szwecja. Wykonawstwo robót tynkarskich: Johannes Riesterer, Sztokholm. Zdjęcie: Mikael Raymond 2011

WYBÓR STRUKTURY TYNKU 15

2-3 Zafarbowany wapienny tynk szlachetny

2-4 Kolorowy tynk gliniany, wewnętrzny. Wykonawstwo: Riccardo de Paoli, Francja

wiązanie między warstwami

2-5 Klatka schodowa w willi, Kolonia, Niemcy. Struktura tynku: podłoże – tynk wapienny, warstwa tynku drobnego wapiennego oraz gładź wapienna. Wykonawstwo: firma Willi Schulze, Wiehl, Niemcy.

Struktura tynku • • • •

Ilość warstw tynku Grubość tynku Skład zaprawy Zbrojenie

PODŁOŻE TYNKU

Wymagana jakość tynku

• Właściwości materiałów • Jakość powierzchni

• Obszar zastosowania: ściany/ sufit, funkcja pomieszczenia, wymagania • Wymagania estetyczne: kolor, deseń powierzchniowy, dodatkowe prace, np. położenie płytek, malowanie. Warunki wykonawstwa

wiązanie z podłożem tynku

• Dostęp do materiałów • Narzędzia i wyposażenie • Warunki pogodowe

2-6 Kluczowe elementy systemu tynkarskiego

Tak samo ważna jest ocena podłoża pod tynk z punku widzenia rzemieślnika: na czym będzie tynk położony? Z jakiego materiału wykonane są elementy przeznaczone do tynkowania i w jakim są stanie? Dopiero, gdy poznamy cechy podłoża, możemy ocenić wymagania dla tynku i zdecydować o jego strukturze. Pod pojęciem budowy tynku rozumiemy ilość i grubość jego warstw oraz rodzaj 16 WYBÓR STRUKTURY TYNKU

zaprawy. Konkretną strukturę, przy wzajemnym oddziaływaniu podłoża i przy wzięciu pod uwagę wymaganych właściwości, nazywamy systemem tynkarskim (patrz rys. 2-6).

2.1 Czego należy spodziewać się od powierzchni tynku Wymagania ogólne Dla wszystkich tynków obowiązują co najmniej reguły normy niemieckiej DIN [DIN V 18550]: • Równomierna struktura w jednej warstwie. • Równomierne wiązanie tynku do podłoża. • Dobre wiązanie między warstwami tynku. • Wytrzymałość, która odpowiada podłożu. • Powierzchnia niezarysowana, odpowiednio stabilna w zależności od przeznaczenia. Kolejne wymagania są zależne od przeznaczenia: • Wymagania optyczne i estetyczne (właściwości i równość powierzchni). • Stopień wytrzymałości (np. w pomieszczeniach narażonych na szkody mechaniczne). • Stopień odporności wodnej lub na warunki atmosferyczne (np. na zewnątrz i w pomieszczeniach wilgotnych). • Szczególne wymagania biologiczno-budowlane (np. zdolność sorpcji, brak zanieczyszczeń składnikami szkodliwymi). • Wymagania fizyczno-budowlane, jak wymogi termiczne, ochrona ogniowa, ochrona przed hałasem. Tabela 2–1 (patrz str. 18) przedstawia ogólny obraz możliwych wymagań i obszarów zastosowań dla tynków. Wymagania optyczne i estetyczne Powierzchnia tynku w zasadzie powinna być jednorodna i gładka. Norma DIN 18202 określa miary tolerancji dotyczące równości i kątów odchylenia powierzchni tynku. I już tutaj różnią się gusta klientów i klientek. Jedni życzą sobie wykonania porównywalnego z typowym tynkiem, a więc równego i gładkiego, inni mają nawet większe wymagania, np. aby powierzchnia muskana światłem była absolutnie gładka i nie było na niej śladów wykonawczych. Jeszcze inni chcą, aby właśnie „nie tak dokładnie” zacierać tynk, chcą mieć małe nierówności i wybrzuszenia, które dają plastyczną powierzchnię, co może przypominać

ręcznie tynkowane ściany, jakie wykonywano w dawno minionych czasach. Stopień gładkości tynku należy odpowiednio wcześnie uzgodnić między klientami i rzemieślnikami. Jest to ważne, ponieważ ta decyzja może wpłynąć na niezbędną ilość warstw tynku, a odpowiednio wczesne ustalenia chronią przed niespodziankami zarówno w trakcie pracy, jak i potem. Umowa zawarta między stronami powinna być w ich własnym interesie udokumentowana i ustalona na przykładzie powierzchni wzorcowej. Stopnie jakości powierzchni tynkowanej wewnątrz pomieszczeń Organizacje niemieckie zrzeszające fachowców określają w specjalnym wademekum [Leitfaden zu Putzoberflächen, Bundesverband der Gipsindustrie e.V. 2011] obowiązujące zasady dotyczące powierzchni tynkowanych wykonanych na mokro w pomieszczeniach. Zasady te wyjaśniają zdefiniowane w normie DIN V 18550 stopnie jakości 1–4 i ich podział według sposobu obróbki tynkowanej powierzchni: zaciągania zaprawy, zacierania i wygładzania/polerowania. Stanowią one dobrą podstawę do opisania jej jakości i umożliwiają spisanie właściwych umów. Dla tynków glinianych zasady te możny stosować tylko warunkowo, ponieważ ten rodzaj tynku daje specyficzną dla tego materiału powierzchnię, np. poprzez występowanie w zaprawie gruboziarnistych elementów, czego nie można opisać, korzystając z definicji jakości zawartych w normie. Instrukcja techniczna pt. „Wymagania, jakie powinny spełniać tynki gliniane” [Anforderungen an Lehmputze, Dachverband Lehm e.V. TM01, 2008] wyraźnie zaleca, aby strony dokonywały uzgodnień dotyczących właściwości tynku glinianego na podstawie powierzchni wzorcowych. Decyzje wyboru tynku glinianego albo wapiennego zapadają rzadko na podstawie jego funkcjonalności, za to częściej z uwagi na aspekty estetyczne. Współgranie właściwości powierzchni i kolorów tynku pozwala na tworzenie atmosfery wnętrza. WYBÓR STRUKTURY TYNKU 17

Tabela 2-1 Wymagania i zakres stosowania tynków glinianych i wapiennych

Wymagania i zakres stosowania tynków glinianych i wapiennych wymagania standardowe: • przyczepność do podłoża i między warstwami • stabilna powierzchnia, • wolna od pęknięć (z wyjątkiem drobnych, włoskowatych) jakość klimatu w pomieszczeniach

Tynki wewnętrzne

powłoki malarskie i inne pokrycia

wymagania standardowe mogą być spełnione. Tynki na stropach powinny być miękkie i elastyczne ( z uwagi na poddawanie się ruchom oraz pewne niebezpieczeństwo powstawania uszkodzeń mechanicznych)

dobra (tynki wapienne) i wysoka (tynki gliniane) sorpcja wilgotności powietrza; alkaliczność wapna zapobiega tworzeniu się pleśni; duża przepuszczalność pary wodnej; brak czynników szkodliwych są możliwe, z wyjątkiem powłok malarskich nie przepuszczających pary wodnej i glazury kładzionej na tynkach z wapna powietrznego występowanie wody bryzgowej, prysznice tynki gliniane i z wapna powietrznego nie nadają się jako podłoże pod uszczelnienia i glazurę; tynki cementowo-wapienne nadają się jako podłoże pod uszczelnienia i glazurę; można stosować tadelakt (tynk wapienny wysokohydrauliczny).

ściany w pomieszczeniach wilgotnych (łazienka, kuchnia itp.)

pomieszczenia umiarkowanie zagrożone wodą bryzgową (np. fragment ściany pokrytej glazurą w kuchni albo nad umywalką) tynki z wapna powietrznego jako podłoże pod glazurę lub powłokę malarska z farby olejnej – nie nadają się; tynki cementowo-wapienne jako podłoże pod glazurę – nadają się; tynki gliniane należy chronić np. glazurą; tadelakt – można stosować.

Ochrona przeciwpożarowa

Tynki zewnętrzne

pozostałe powierzchnie (niepoddawane działaniu wody bryzgowej): tynki wapienne i gliniane z uwagi na dobrą i bardzo dobrą sorpcję wilgoci w powietrzu – nadają się. pomieszczenia o podwyższonych wymaganiach mechanicznych np. klatki schodowe, pokoje dziecięce, pomieszczenia użyteczności publicznej

podwyższone wymagania wytrzymałościowe mogą być warunkowo spełnione. Decydujący jest skład zaprawy. Tynki gliniane i z wapna powietrznego nie osiągają jednak wytrzymałości tynków z wapna hydraulicznego lub tynków wapienno-cementowych.

wymagania dotyczące ochrony przeciwdźwiękowej akustyka pomieszczeń

nie ma różnicy w stosunku do tynku typowego (powierzchnie tynkowane poprawiają izolacyjność elementów budowlanych na dźwięki powietrzne w zależności od gęstości i grubości tynku) Szorstkie albo miękkie powierzchnie tynku (obróbka, dodatki) słabiej odbijają dźwięk niż powierzchnie gładkie.

odporność na warunki atmosferyczne ochrona przed deszczem

tynki gliniane rozpływają się w wodzie i dlatego nadają się na zewnątrz tylko pod pewnymi warunkami. Tynki wapienne należy chronić przed stałym nawilgoceniem i można je stosować tylko na chronionych fasadach. Możliwości poprawy odporności na działanie warunków atmosferycznych: • dodatki stabilizujące do zaprawy, np. nawóz koński do tynku glinianego, dodatki odtrącające wodę np. żywice i oleje do tynków wapiennych • wapienne albo silikatowe powłoki malarskie (te drugie tylko na tynki wapienne)

tynk na cokole zewnętrznym

nie nadają się (oprócz tynków wapiennych wysokohydraulicznych)

tynk zewnętrzny na ścianach piwnic

nie nadają się

wymagania dotyczące ochrony przed pożarem

tynki wapienne i gliniane, podobnie jak inne tynki mineralne, zwiększają odporność ogniową elementów budowlanych. Dotyczy to: • zaprawy tynkarskiej glinianej bez dodatków organicznych lub włókien -→ materiał budowlany klasy A „niepalny”* • zaprawy tynkarskiej glinianej z dodatkami organicznymi albo włóknami o gęstości ≥ 1700 kg/m³ -→ materiał budowlany klasy A „niepalny”* • zaprawy tynkarskiej glinianej z dodatkami organicznymi albo włóknami o gęstości ≥ 1000 kg/m³ -→ materiał budowlany klasy B1 „trudno zapalny”* • zaprawy wapiennej (dodatki organiczne ≤ 1%) -→ materiał budowlany klasy A „niepalny” (DIN 998-1:2003) * [ Dachverband Lehm 2011]

odporność ogniowa ścian z kostek słomy

18 WYBÓR STRUKTURY TYNKU

dla zdefiniowanej ściany z kostek słomy z obustronnym tynkiem glinianym grubości 3 cm dowiedziono odporność ogniową F30-B [FASBA 2011]

Tabela 2-2 Porównanie wytrzymałości na ściskanie różnych tynków

Rodzaj tynku

Klasa wytrzymałości

Wytrzymałość na ściskanie* wg DIN EN 998-1 wzgl. TM 04 [Dachverband Lehm 2011]

Tynk gliniany A

od 0,4 do 2,5 MPa **

Tynk gliniany B

S II

od 1,5 do 5,0 MPa **

Tynk wapienny A (tynki z wapna powietrznego i tynki hydrauliczne)

CS I

od 0,4 do 2,5 MPa **

Tynk wapienny B (tynki hydrauliczne i wysoko hydrauliczne)

CS II

od 1,5 do 5,0 MPa **

Tynk cementowo wapienny

CS III

od 3,5 do 7,5 MPa **

Tynk cementowy

> 10 MPa **

Tynk gipsowy

> 2 MPa **

* Wytrzymałość na ściskanie po 28 dniach

** Mpa oznacza megapaskal (dotychczas N/mm²)

Zaokrąglone krawędzie ościeży okiennych dają płynne przejście od jasnego światła do będących w cieniu ścian i sprawiają wrażenie elementów miękkich. Naturalna kolorystyka otynkowanych gliną ścian odznacza się niezwykłym urokiem. Trzeba jednak zauważyć, że naturalna barwa gliny jest we wnętrzu pomieszczenia zbyt ciemna. Dzisiaj jednak istnieje szeroka paleta kolorowych, szlachetnych tynków glinianych, które stosowane jako ostatnia, cienka warstwa, umożliwiają uzyskanie różnobarwnych, jasnych powierzchni. Optyczny obraz otynkowanej zaprawą wapienną i glinianą powierzchni można utworzyć przy pomocy wielu różnych technik rzemieślniczych oraz ozdobić elementami dekoracyjnymi. Dobrze byłoby zawczasu przemyśleć te różne możliwości, bo mogą one mieć znaczenie przy wyborze struktury tynku i materiału. Często jednak te pomysły przychodzą w trakcie pracy, szczególnie, gdy właściciele sami biorą się za tynkowanie. Nawet wtedy da się jeszcze wiele pomysłów zrealizować. Wymagania mechaniczne Istnieją strefy, których powierzchnie ścian muszą spełniać szczególne wymagania mechaniczne. Takimi pomieszczeniami są np. klatki schodowe w budynkach wielorodzinnych, gdzie często są przeprowadzki, albo w budynkach użyteczności publicznej, jak

szkoły. Także w pomieszczeniach mieszkalnych można spotkać fragmenty o podwyższonych wymaganiach. Do takich należą np. miejsca spożywania posiłków, które znajdują się blisko ścian i oparcia krzeseł często ocierają się o ich powierzchnię, albo róg komina, gdzie w pobliżu składowane jest drewno do pieca lub też miejsce, gdzie klamka przy otwieraniu drzwi uderza zawsze w ścianę. Często pomagają zwykłe środki zapobiegawcze, które służą unikaniu szkód, jak np. umocowanie odbojników drzwiowych, stosowanie profili ochronnych w narożnikach albo zaokrąglone czy ścięte krawędzie. Tynki gliniane i wapienne (za wyjątkiem tych wysoko hydraulicznych) to tynki miękkie. Mimo to można zwiększyć ich wytrzymałość na ściskanie i ścieranie przez odpowiedni dobór składu zaprawy, a przede wszystkim przez stabilną strukturę jej ziaren. W przypadku tynków wapiennych decydujący jest ponadto udział w zaprawie składników hydraulicznych, co jeszcze później będzie omówione. Twardości tynków konwencjonalnych te tynki jednak nie osiągną i dlatego w miejscach o szczególnie dużych wymaganiach mechanicznych można je stosować tylko warunkowo. Porównanie wytrzymałości na ściskanie różnych tynków przedstawia tabela 2–2.

WYBÓR STRUKTURY TYNKU 19

2-7 Tynk gliniany barwiony pigmentami naturalnymi, położony na murze kamiennym z XVII wieku. Sitzendorf, Austria

2-9 Zaokrąglone krawędzie ościeży okiennych, tynk gliniany. Zdjęcie: Raùl Contreras

20 WYBÓR STRUKTURY TYNKU

Odporność na warunki atmosferyczne Tynki zewnętrzne muszą być odporne na zagrożenia powodowane wiatrem i zmieniającą się pogodą, a przede wszystkim wodą deszczową. Wykonanie glinianych tynków zewnętrznych jest problematyczne, ponieważ glina rozpuszcza się w wodzie i tym samym tylko warunkowo jest odporna na warunki atmosferyczne. W celu zapewnienia konstrukcyjnej ochrony przed złą pogodą należy takiemu budynkowi dać „kapelusz i buty”, tzn. wodoodporny cokół o wysokości 30 do 50 cm i wystarczająco duży okap dachu z funkcjonującą instalacją przeciwdeszczową. Tylko przestrzegając tych zasad można warunkowo stosować tynk gliniany na zewnątrz budynku. Ta strona budowli, która jest narażona najbardziej na wpływy atmosferyczne, nie powinna być tynkowana gliną. W nowych budynkach problem glinianych tynków zewnętrznych raczej nie występuje. Nawet przy planowaniu domów ekologicznych nie przewiduje się ścian tynkowanych gliną z zewnątrz. Natomiast w budynkach o drewnianej konstrukcji szkieletowej (szachulec) było to typowe. Doświadczeni rzemieślnicy potrafią także dzisiaj wykonać stabilny zewnętrzny tynk gliniany. Dużego

2-8 Kolorowe tynki gliniane wewnętrzne. Wykonanie: Isabelle Melchior, Mazeyrolles, Francja

doświadczenia wymaga np. remont tynków w obiektach zabytkowych. Zewnętrzne tynki wapienne wykonywane są od zawsze, także na tynkach glinianych i takim podłożu. W zależności od składu zaprawy są one bardziej lub mniej odporne na wpływ warunków atmosferycznych, jak to będzie szerzej omówione w rozdziale 4. Tynki wapienne ze składnikami hydraulicznymi nadają się lepiej do stosowania na zewnątrz niż tynki z wapna powietrznego, które zawierają niewiele dodatków hydraulicznych albo wręcz nie mają ich wcale. Tynki z wapna powietrznego są i były jednak stosowane na zewnątrz, do krycia fasad chronionych. Aby zapobiec ich zawilgoceniu, maluje się je też farbami wapiennymi lub silikatowymi (patrz rozdz. 6). Kiedyś mistrzowie budowlani znali właściwości regionalnych wapieni i potrafili zrobić zaprawę z wybranymi dodatkami, która odpowiadała konkretnym wymaganiom. Niestety w tej dziedzinie wiele wiedzy praktycznej zagubiono. Dzisiaj najczęściej są wybierane gotowe, fabrycznie mieszane zaprawy tynkarskie, które posiadają wymagane cechy. To, co kiedyś wiedziano na podstawie doświadczenia i przekazów, dziś fachowcy próbują ustalić przy pomocy reguł teoretycznych i opisać, używając zdefiniowanych

2-10 Biały, szlachetny tynk gliniany na podłożu z płyt kartonowo-gipsowych. Wykonanie: Firma LehmBauWerk, Berlin

2-11 Elementy ozdobne na ściętych krawędziach, tynk wapienny. Firma Lunz, Litzendorf, Niemcy

2-13 Odbojnik drzwiowy chroni tynk gliniany. Wykonanie robót tynkarskich Firma LehmBauWerk, Berlin

2-12 Stabilny tynk gliniany chroni ściany klatki schodowej. Wykonanie: Riccardo de Paoli, Francja

wartości dla materiałów budowlanych. Dlatego też odporność tynków zewnętrznych na warunki atmosferyczne powinna zostać opisana określonymi regułami i parametrami. Norma dla tynków [DIN V 18550]wymaga, w zależności od intensywności opadów deszczu, systemów wodoszczelnych lub hamujących działanie wody (patrz tabela 2-3, str.22). Tylko w niektórych przypadkach, przy

szczególnie chronionych przed wiatrem fasadach, nie stawia się specjalnych wymagań systemom tynkarskim. Tynk zewnętrzny powinien chronić budynek przed trwałym zawilgoceniem. Dlatego też wchłoniętą podczas deszczu wodę powinien on odprowadzić, kiedy jest sucho. Tynk powinien mieć tę właściwość także podczas długotrwałych opadów i dlatego powinien, po pierwsze, WYBÓR STRUKTURY TYNKU 21

2-14 Narażony na działanie warunków atmosferycznych tynk gliniany na ścianie z kostek słomy

2-15 „Kapelusz i buty” – duży dach i wodoodporny cokół chronią glinianą ścianę zewnętrzną przed wpływami atmosferycznymi. Muzeum Wikingów w Haithabu, Szlezwik, Niemcy

wchłaniać tylko niewiele wody – tę właściwość określa się współczynnikiem wchłaniania wody „w”, a po drugie, tę wodę szybko odprowadzać. Według teorii Künzela [Künzel 1983], która jest zawarta także w normie, tynk jest wtedy wodoodporny, gdy jego kapilarna zdolność wchłaniania wody jest bardzo mała (w < 0,5 kg/(m2*h0,5) i gdy cechuje go wystarczająca przepuszczalność pary wodnej (opór dyfuzji pary wodnej sᵈ < 2 m). Tynki wapienne, podobnie jak wszystkie tynki mineralne, mogą szybko pozbyć się wody, ponieważ dobrze przepuszczają parę wodną. Wykazują niewielki opór dyfuzji pary wodnej, który ma wartość sᵈ , znacznie niższą od wymaganej. W celu wybrania właściwej zaprawy wapiennej wystarczy więc brać pod uwagę jedynie zdolność wchłaniania wody. Jeśli tynk ma mieć właściwości wodoodporne, to współczynnik wchłaniania wody powinien odpowiadać formule w < 0,5 k g/(m²*h0,5). Jeżeli wymagany jest jedynie tynk ograniczający wchłanianie wody, to wartość „w” może wynosić między 0,5 i 2 kg/(m²*h0,5) – patrz tabela 2-4. Przepuszczalność pary wodnej Tynki gliniane i wapienne, podobnie jak inne tynki mineralne, przepuszczają parę wodną. Są więc najczęściej kładzione na ścianach otwartych dyfuzyjnie. Przez element wykonany z materiałów otwartych dyfuzyjnie może

nie tylko przenikać wilgoć zawarta w powietrzu, ale także ta, która znajduje się w samym elemencie. Dotyczy to np. wody kondensacyjnej, która dzięki dyfuzji wysycha. Przepuszczalność pary wodnej jakiegoś materiału wyznacza współczynnik oporu dyfuzyjnego μ. Korzystne są bardzo niskie wartości μ. Dla tynków glinianych wynoszą one od 5 do 10, a dla wapiennych od 5 do 25, w zależności od składu zaprawy. Producenci zapraw tynkarskich z wapna powietrznego gwarantują tak niskie współczynniki μ, jak dla tynków glinianych. Należy jednak pamiętać, aby tej pozytywnej cechy tynku nie zepsuć przez powłokę malarską lub tapetę ograniczającą dyfuzję. Tabela 2-5 przedstawia wartości μ dla różnych tynków. Szczelność wiatrowa i powietrzna Każdy wie, jak nieprzytulne może być nawet dobrze izolowane mieszkanie na poddaszu, kiedy np. z gniazdka albo innego otworu wieje chłodem. Aby zmniejszyć straty ciepła i stworzyć przyjemny klimat wnętrza, należy wykonać szczelną powietrznie powłokę budynku. Osłona budynku jest wtedy szczelna wiatrowo, gdy możliwie niewiele zacinającego deszczu, śniegu i zimnego powietrza przenika przez ściany, dach albo izolację fasady. Powierzchnia szczelna powietrznie zapobiega dostawaniu się do pomieszczenia zimnego powietrza z zewnątrz. Powinna ona jednak także zapobiegać przenikaniu

Tabela 2-3 Wymagania powodowane zacinającym deszczem, wg DIN 4108-3 Ilość opadów deszczu [mm/rok]

Inne

Wymagania dla tynku

Deszcz słaby

poniżej 800

szczególnie chroniony przed wiatrem

brak wymagań

Deszcz średni

600–800

chroniony przed wiatrem

ograniczający wchłanianie wody

Deszcz mocny

powyżej 800

wystawiony na działanie wiatru

ograniczający wchłanianie wody

Tabela 2-4 Wymagania dla tynku mineralnego dotyczące ochrony przed wodą deszczową według DIN V 18550

22 WYBÓR STRUKTURY TYNKU

Wymagania

Współczynnik wchłaniania wody w

Systemy tynkarskie ograniczające wchłanianie wody

0,5 < w < 2 kg / (m² · h 0,5 )

Systemy tynkarskie wodoszczelne

w < 0,5 kg / (m² · h 0,5 )

2-16 Budynek konstrukcji szkieletowej, drewnianej w skansenie Hessenpark, Taunus

ciepłego i wilgotnego powietrza z pomieszczenia do elementu budowlanego. Dlatego z reguły powierzchnię powietrznie szczelną umieszcza się od strony wewnętrznej przegrody budynku. Warstwa szczelna powietrznie powinna zapobiegać dostawaniu się pary wodnej z wnętrza pomieszczenia do ściany, gdzie osiądzie jako woda kondensacyjna. Konstrukcja szczelna powietrznie nie jest jednak jednocześnie paroszczelna, jak to często jest błędnie przyjmowane. Raczej pożądana jest warstwa szczelna powietrznie, która jest równocześnie wystarczająco otwarta dyfuzyjnie na przenikanie pary wodnej, dzięki czemu wilgoć, która dostała się do wnętrza elementu, będzie mogła znowu wyschnąć.

2-17 Okap dachu chroni pokrytą tynkiem wapiennym fasadę zabytkowego budynku z gliny (por. rozdz. 4)

Ściany murowane i fachowo otynkowane są, można tak powiedzieć, same przez się szczelne na działania wiatru i powietrza, a przy zastosowaniu właściwych materiałów także otwarte dyfuzyjnie. W budowanych dotychczas, słabo izolowanych budynkach straty ciepła powodowane brakiem szczelności powietrznej nie były takie istotne. W domach z kostek słomy oraz budynkach niskoenergetycznych i pasywnych ten problem jest już innej wagi. Tu nieszczelność powietrzna może prowadzić do dużych strat ciepła, znaczących szkód powodowanych wodą kondensacyjną i być powodem tworzenia się grzybów pleśniowych.

Tabela 2-5 Współczynnik oporu dyfuzji pary wodnej µ konwencjonalnych tynków ściennych

Rodzaj tynku

Współczynnik oporu dyfuzji pary wodnej μ

Według

Tynki gliniane

5–10

TM 04

Tynk wapienny

MASEA

Tynki wapienne (wapno powietrzne i tynki hydrauliczne)

15–35

DIN 4108-2

Tynki cementowo-wapienne i cementowe

15–35

DIN 4108-2

Tynki gipsowe

DIN 4108-2

Tynki z żywic syntetycznych

50–100

DIN 4108-2

TM 04: instrukcja techniczna (Technisches Merkblatt TM 04) [Dachverband Lehm 2011] MASEA: zbiór danych materiałowych dla energetycznej renowacji historycznych budowli (Materialdatensammlung für die energetische Altbausanierung), zbiór danych instytutu fizyki Fraunhofer [MASEA 2011]

WYBÓR STRUKTURY TYNKU 23

2-18 Połączenie szczelne powietrznie między oknem i otynkowaną ścianą. Zastosowana tu taśma jest dwuczęściowa. Jedną część, tu czarną, przykleja się do ramy okiennej, drugą jest przymocowana włóknina (taka jak tkanina zbrojeniowa), którą rozkłada się i zatynkowuje na ościeżnicy.

Dlatego należy zwracać uwagę na staranne oraz szczelne wykonanie konstrukcji i detali. Typowe, szczelne powietrznie folie nie są jednak wszędzie potrzebne. Również najczęściej spotykany tynk wewnętrzny (gipsowy, wapienny albo cementowo-wapienny) jest wystarczająco szczelny powietrznie i równocześnie otwarty dyfuzyjnie. Te wymagania spełnia też dobrze wykonany i pozbawiony pęknięć tynk gliniany grubości 2 cm. Należy jednak zwrócić uwagę, aby styki ścian z oknami, drzwiami, konstrukcją dachu i innymi otworami były wykonane fachowo, np. przy użyciu szczelnych taśm klejących, które można otynkować, albo pasów papy, które na jednym brzegu są mocowane do przechodzącego przez ścianę czy zabudowanego elementu, a na drugim otynkowane (patrz zdjęcie 2-18). Pomieszczenia narażone na zawilgocenia W takich pomieszczeniach, jak łazienki czy kabiny prysznicowe, obowiązuje zasada: w miejscach bezpośrednio narażonych na działanie pryskającej wody nie należy stosować tynku ani glinianego, ani wapiennego. W pobliżu wanien i pryszniców należy zapobiec dostawaniu się wody do konstrukcji. Najczęściej kładzie się tam glazurę na powierzchniach pokrytych tynkiem wapienno-piaskowym lub klei się ją na płytach,

2-19 W strefie ciągu kuchennego położono tynk cementowo-wapienny jako podłoże pod glazurę. Pozostałe powierzchnie ścienne w kuchni pokryto tynkiem glinianym. Wykonanie: firma Freiraum-Eco

24 WYBÓR STRUKTURY TYNKU

uprzednio pomalowanych impregnatem izolującym. Tynku z wapnem powietrznym nie można stosować jako podkładu pod izolacją. Powierzchnia takiego tynku musi pozostać z otwartymi porami, gdyż w przeciwnym wypadku „psuje się”. Odpowiednią alternatywą dla glazury jest marokański tadelakt, rodzaj tynku hydraulicznego, który dzięki swoim składnikom i szczególnej obróbce powierzchni jest wodoszczelny. Stosuje się go w miejscach narażonych na działanie wody bryzgowej, a nawet wykłada nim wnętrza wanien i umywalek. Na wszystkich innych powierzchniach łazienki, które nie są narażone na opryskiwane wodą, można z powodzeniem położyć tynki gliniane albo wapienne. Nadają się one do tego znakomicie, ponieważ wchłaniają wilgoć z powietrza, a po pewnym czasie ją znowu oddają. Zdrowe mieszkanie Za podjęciem decyzji o położeniu w pomieszczeniu tynku glinianego albo wapiennego przemawiają, obok ekologicznych i estetycznych aspektów, także ich właściwości biologiczne. Tynki te są z natury pozbawione elementów szkodliwych i wykazują się pozytywnym działaniem na klimat wnętrz, tym samym wpływając na dobre samopoczucie mieszkańców.

2-20 W strefie narażonej na pryskanie wody koło wanny ścianę chroni przed wnikaniem wilgoci położony tadelakt. Wykonanie: firma Life Boxx, Sandro Freund, Frankfurt, Niemcy.

• Brak szkodliwych składników Tynki gliniane i wapienne nie zawierają szkodliwych składników, jeśli zrezygnuje się z ich dodania. Powinno to być oczywistością, ale nie zawsze tak jest. Gdy stosuje się gotowe produkty, to nie można mieć pewności, że do zaprawy nie dodano składników, które z punktu widzenia biologii budowlanej są niedopuszczalne. Producenci nie są niestety zobowiązani do wyszczególnienia wszystkich składników ich produktu. Dlatego zaleca się wybierać tylko te, których pełny skład jest udokumentowany. • Oddziaływanie na klimat wnętrza Zdolność wchłaniania przez tynk nadmiaru pary wodnej i oddawania jej przy zmniejszającej się wilgotności względnej wpływa pozytywnie na komfort wnętrza. Tę właściwość wiązania pary wodnej w komórkach i porach materiału budowlanego i oddawania go z powrotem do otoczenia określa się jako zdolność sorpcji wilgoci w powietrzu albo higroskopijność. Glina stanowi wyjątkowo znakomity bufor dla wilgoci. W odróżnieniu od innych tynków mineralnych (wapiennego, wapienno-cementowego i gipsowego), które wchłaniają i zbierają wilgoć przy pomocy kapilar i porów, tynki gliniane mogą magazynować wodę w pęczniejących trójwarstwowych minerałach iłu. Im ił jest bardziej zdolny do pęcznienia, tym więcej wchłania wilgoci. Tynk gliniany mimo wchłaniania wody nie staje się wilgotny w dotyku. Ten efekt klimatyczny pomieszczeń tynkowanych gliną został wielokrotnie zbadany [Minke 2009] [Holl, Ziegert 2002] [Eckermann, Roehlen, Ziegert 2008]. Podczas badań porównywano zarówno tynki gliniane z tynkami konwencjonalnymi, jak też różne rodzaje tynków glinianych między sobą. Wykazano, że właściwość aktywności sorpcyjnej jest największa w tynkach z gliny o dużych zawartościach trójwarstwowych minerałów iłu. Ponieważ ich ilość w składzie gliny jest różna, to występują duże różnice w zdolności sorpcji tynków. Wykres 2-21 przedstawia wchłanianie wilgoci przez różne tynki

Wchłanianie wilgoci [g/m2] przez tynki grubości 1,5 cm. Porównanie tynków wykonanych z różnych gotowych, suchych Feuchteaufnahme [g/m²] von 1,5 cm dicken Putzen glinianych zapraw tynkarskich nach Vergleich unterschiedlicher (Lehm -) Werktrockenmörtel

12 (h) h 12 88h(h) 44h(h) 70

Tynk glinianyAA Lehmputz

37 50

Tynk glinianyBB Lehmputz

42 28 50

Tynk glinianyCC Lehmputz

41 28 47

Tynk glinianyDD Lehmputz

40 28 47

Lehmputz Tynk glinianyEE

39 28 37

Lehmputz Tynk glinianyF F

32 23 32

Lehmputz Tynk glinianyGG

27 20

Tynk Kalkzementputz cementowowapienny

25 20 12 24

Tynk wapiennoKalk-Gips-Putz gipsowy

21 15 20

TynkGipsputz gipsowy

18 16

pęczniejący quellfähig niepęczniejący nicht quellfähig

Minerały iłu w Putze tynkach Tonminerale der TynkLehmputz gliniany AA

79%

TynkLehmputz gliniany BB

21%

61%

39%

TynkLehmputz gliniany CC

45%

55%

TynkLehmputz gliniany DD

46%

54%

TynkLehmputz gliniany EE

54%

TynkLehmputz gliniany FF

46%

41%

59%

TynkLehmputz gliniany GG

100%

20%

40%

60%

80%

100%

2-21 Wchłanianie wilgoci [g/m2] przez tynki grubości 1,5 cm. Porównanie tynków wykonanych z różnych gotowych, suchych glinianych zapraw tynkarskich. Tabela: B. Rüger według danych Holla / Ziegerta [Holl, Ziegert 2002]

WYBÓR STRUKTURY TYNKU 25

2-22 Tynk gliniany w łazience powyżej strefy narażonej na działanie wody bryzgowej z prysznica. Wykonanie: Karin Börjes i Irmela Fromme

26 WYBÓR STRUKTURY TYNKU

2-23 Tynk gliniany stropu

wykonane z gotowych, suchych zapraw. Tynki gliniane wykazują zawsze większe zdolności sorpcji niż tynki konwencjonalne. Jednak według naszej wiedzy nie przeprowadzono jeszcze badań możliwości sorpcji tynków wapiennych o różnym składzie. Właściwość buforowania wilgoci przez tynk gliniany zapobiega tworzeniu się grzybów pleśniowych, także w pomieszczeniach, w których wymiana powietrza zdarza się rzadko. Gdy tylko wilgotność w pomieszczeniu, np. po użyciu prysznica, wzrasta do ponad 80%, a więc do wartości sprzyjającej powstawaniu pleśni, tynk gliniany wchłania wilgoć, a potem, kiedy wilgotność powietrza spada, oddaje ją. Często przedstawiana opinia o tym, że w pomieszczeniach z tynkami glinianymi względna wilgotność powietrza utrzymuje się w idealnym dla ludzi przedziale między 40% a 50%, nie jest prawdą. Przecież względna wilgotność powietrza we wnętrzu zależy od wielu czynników: od tego, czy powietrze na zewnątrz jest suche, czy raczej wilgotne, czy często się wietrzy, czy dużo wilgoci powstaje podczas korzystania z pomieszczenia, jakie właściwości sorpcji mają inne materiały budowlane i elementy urządzenia mieszkania itd. Same powierzchnie pokryte tynkiem glinianym nie są w stanie zapewnić takiej idealnej wartości. Wystarczająco duże powierzchnie tynku glinianego o grubości od 1,5 do 2 cm

mogą jednak wyrównać codzienne wzrosty i spadki wilgotności powietrza w łazienkach i kuchniach. Zbyt cienkie warstwy tynku tego nie spełnią. Trzeba jednak zaznaczyć, że tynki nie mogą być impregnowane, pokryte powłokami malarskimi lub wykładzinami, które znacząco redukują zdolność sorpcji. Tak też dzieje się w przypadku pomalowania ścian farbami na bazie oleju lnianego lub lateksu, czy też położenia tapet [Minke 2009]. • Wiązanie zapachów Mieszkańcy domów zbudowanych z gliny zapewniają, że glina wiąże zapachy, powstałe np. podczas palenia papierosów i oczyszcza w ten sposób powietrze. Tego zjawiska nie zbadano jeszcze naukowo. Na razie możemy tylko przypuszczać, że minerały iłu wiążą trucizny i szkodliwe substancje z powietrza. Tę właściwość wykorzystuje się także w przemyśle, jak to miało miejsce w okolicach Berlina, gdzie w ramach rekultywacji pokryto gliną stare powierzchnie zalewowe [Makki, Frielinghaus 2010]. • Działanie antybakteryjne wapiennych tynków i powłok malarskich Zwiększająca się ilość alergii spowodowała, że zaczęto znowu doceniać antybakteryjne działanie wapna, mając przede wszystkim na uwadze jego przeciwpleśniowe właściwości.

Reakcje alergiczne, takie jak zapalenia błony śluzowej, kaszel, bóle głowy i zmęczenie, mogą być spowodowane nawet niewielką ilością zarodników grzybów pleśniowych we wdychanym powietrzu. Tynk wapienny i powłoka malarska z wapna, z uwagi na ich alkaliczność z wartością pH do 12,3, mogą zapobiec powstawaniu nowych zarodników grzybów pleśniowych, a już istniejące zniszczyć. Takie higieniczne działanie wapna jest wykorzystywane od dawna. I tak, odkąd ludzie pamiętają, malowano regularnie stajnie farba wapienną. Alkaliczne działanie tynków i powłok wapiennych nie trwa jednak wiecznie. Z biegiem czasu na powierzchni ścian mogą tworzyć się cienkie błony z obumarłych mikroorganizmów i zarodników, które z kolei służą za pożywkę dla nowych grzybów pleśniowych [UBA 2005]. Aby zachować działanie antybakteryjne powierzchni wapiennych, należy je regularnie pokrywać nową powłoką wapienną (niegdyś robiono to co dwa lata). Także możliwe jest malowanie ścian farbami silikatowymi. Posiadają one podobnie wysoką wartość pH, a ponadto są odporniejsze na ścieranie.

2.2 Struktura i warstwy tynku Najpierw zwrócimy uwagę na fachowe wykonanie tynku: • Zaprawa może być narzucana ręcznie (zaciągana pacą) lub maszynowo natryskiwana. • Zaprawę kładzie się tak, aby powierzchnia tynkowana była całkowicie zakryta, aby uzyskać założoną gładkość • Po pewnym czasie powierzchnia tynku jest obrabiana (najczęściej zacierana) tak, aby była „zamknięta” i jednorodna Powierzchnię, na którą nakłada się tynk, nazywamy podłożem, czy to jest ściana, czy strop. W celu wykonania wymienionych wyżej czynności zaprawa od samego początku powinna być dostosowana do rodzaju i wytrzymałości podłoża. Przyczepność, przy założeniu, że zaprawa jest właściwie przygotowana (patrz rozdz. 3 i 4), zależna jest

w największym stopniu od właściwości podłoża. Niewystarczającą przyczepność podłoża można znacznie poprawić poprzez celowe zabiegi przygotowawcze. Jak tynk trzyma się ściany i stropu? Tynki gliniane i wapienne trzymają się podłoża mechanicznie. Dlatego też grunt pod tynk powinien być odpowiednio czysty. Ponadto zaprawa gliniana, w przeciwieństwie do wapiennej, posiada w stanie plastycznym dobrą kleistość. Tynki wapienne potrafią dobrze zaczepić się w podłożu. Zaprawa wapienna podczas twardnienia zmienia swój skład–wiąże. Podczas tego procesu zachodzi w niej chemiczne wiązanie ze składnikami podłoża. Tynki wapienne maja zdolność chemicznego wiązania z każdym podłożem mineralnym: z murem z cegły ceramicznej i wapienno-piaskowej, z betonem oraz z płytami z włókien drewnianych łączonych cementem portlandzkim lub magnezjowym. W czasie tego procesu cząsteczki spoiwa z zaprawy wapiennej wnikają w porowaty grunt i tworzą się tzw. igły krystaliczne, które łączą zaprawę z podkładem tynkarskim (zaprawą murarską, murem, cegłą ceramiczną, cegłą wapienno-piaskową, betonem i cegłą betonową). Połączenie z kamieniem naturalnym nie jest tak mocne, ponieważ tu igły krystaliczne wnikają tylko w niewielkim stopniu w podłoże. Pomiędzy gliną i niewypaloną cegłą, a tynkiem wapiennym nie zachodzi zjawisko łączenia chemicznego. Dlatego trzeba tu zadbać o dobrą przyczepność mechaniczną np. poprzez wykonanie natrysku.

2-24 Tynk jednowarstwowy

2-25 Tynk dwuwarstwowy

Warstwy tynku Aby dobrze otynkować ścianę, warto dokładnie przyjrzeć się przebiegowi schnięcia tynku. Zaprawa po narzuceniu zaczyna twardnieć, co jest wynikiem oddawania wilgoci (wody zarobowej). Zjawisko określa się potocznie mówiąc, że tynk „się ściąga”. Wilgoć wnika w podłoże tynku z prędkością zależną od zdolności wchłaniania gruntu. Ponadto część wilgoci odparowuje w powietrze, WYBÓR STRUKTURY TYNKU 27

2-26 Tynk wapienny na płytach z miękkich włókien drewnianych, 1. warstwa „zaczesana”

2-27 Błąd dotyczący spadku naprężeń: warstwa zewnętrzna tynku o zbyt dużej zawartości spoiwa wykazuje ekstremalnie dużo pęknięć skurczowych i na skutek działania naprężeń odpada od słabszej pierwszej warstwy.

co jest z kolei zależne od pogody i temperatury wewnątrz budynku. Wilgotność i związana z tym plastyczność tynku decydują o dobrej obróbce tynkowanej powierzchni. Przed zatarciem tynk nie może być ani za miękki, ani za twardy. Lekki nacisk palcem nie powinien pozostawić głębokiego śladu, ale zaprawa musi być na tyle miękka, aby podczas zacierania dawała się przemieszczać. Często warunki na budowie nie pozwalają na wykonanie wyżej określonych wszystkich procesów roboczych w ciągu jednego dnia. Rozwiązaniem jest położenie tynku w dwóch albo kilku warstwach. Mówimy wtedy o tynku jedno- albo wielowarstwowym. Warstwą tynku nazywamy tę położoną w jednym procesie roboczym z takiej samej zaprawy. Warstwy mają swoje nazwy: dolna lub spodnia warstwa – narzut, wierzchnia warstwa – gładź. Bardzo często narzut może składać się z kilku warstw nakładanych podczas jednego procesu roboczego. Wstępny natrysk, który wykonuje się dla umożliwienia przyczepności pierwszej warstwy tynku do podłoża, nazywamy obrzutką i nie zalicza się do warstw tynku. Głównymi zadaniami obrzutki są: zapewnienie przyczepności do podłoża, wyrównanie

28 WYBÓR STRUKTURY TYNKU

nierówności oraz uzyskanie jednolicie chłonącego wilgoć podkładu dla wierzchniej warstwy. Narzut może mieć drobne pęknięcia, a jego powierzchnia nie musi być w pełni gładka – dla lepszej przyczepności często się ją nawet zarysowuje. Zadania gładzi to spełnienie założonych na początku właściwości powierzchni, dotyczących wytrzymałości na ściskanie i ścieranie, brak pęknięć, jednolitość, dobra przyczepność do narzutu, właściwy kolor i struktura. W tynku wewnętrznym dwuwarstwowym narzut ma zazwyczaj grubość 10 mm, a gładź 5 mm, co daje całkowitą grubość 15 mm. Tynk jednowarstwowy, który spełnia obie funkcje, ma grubość 10 do 15 mm. Tynki można wykonać cieńsze lub grubsze, ale zależy to od składu zaprawy i rodzaju podłoża. Tynk wyrównawczy to tynk, którego zadaniem jest wyrównanie większych nierówności. Nie musi on być położony na całej powierzchni. Tynki o grubości 3 do 5 mm, nazywane cienkowarstwowymi, można kłaść na odpowiednich podłożach. Mogą być wykonywane też jako dwuwarstwowe. Coraz częściej ze względów estetycznych kładzie się szlachetne, kolorowe tynki gliniane grubości 2–3 mm jako widoczną warstwę wierzchnią. Nazywane są też powłokami, ponieważ znajdują się na granicy między tynkiem i powłoką malarską. Cienkie powłoki gliniane kładzie się jako jedną warstwę grubości mniejszej niż 3 mm. Wytwórcy nazywają ten produkt drobnym tynkiem glinianym, kolorowym tynkiem glinianym, szlachetnym tynkiem glinianym albo też tynkiem końcowym („Lehmfinish”). Na kolejnych stronach będziemy używać dla tego rodzaju cienkowarstwowej powłoki glinianej nazwy: szlachetny tynk gliniany. Spadek wytrzymałości Dla tynków kładzionych na stabilnych podkładach obowiązuje stara zasada tynkarska: od twardego do miękkiego. Chodzi tu o spadek wytrzymałości kolejnych warstw od ściany do powierzchni tynku, tzn. gładź

powinna być zawsze bardziej miękka niż narzut. Gładź może mieć ewentualnie tę samą wytrzymałość, co narzut. Nieprzestrzeganie tej zasady może doprowadzić do powstania napięć między warstwami, co zagraża przyczepności warstwy wierzchniej do spodniej, a nawet może doprowadzić do oderwania się całości od podłoża. Tynki, szczególnie te zewnętrzne, są narażone na ekstremalne wahania temperatury i wilgotności. Powstające przy tym ruchy i naprężenia mogą być przekazywane bezpośrednio na kolejne, spodnie warstwy i dalej aż do masywnego podłoża, pod warunkiem zachowania reguły „od miękkiego do twardego”. Kiedy podłoże jest miękkie i ruchome, co jest zjawiskiem typowym, gdy mur jest ocieplony, wykonany z gliny lekkiej, z kostek słomy albo materiału izolacyjnego, nie można stosować tej starej zasady tynkarskiej. Tynk w takim wypadku jest narażony zarówno na ruchy podłoża (będącego izolacją cieplną, jednak tylko w ograniczonej ich intensywności), jak i na naprężenia wynikające z wahań temperatury i wilgotności. Tynk nie może przekazywać powstających naprężeń na podłoże, ponieważ jest ono zbyt miękkie i dlatego musi je sam przejąć. Staje się warstwą w pewnym sensie „pływającą” na miękkim podłożu. Należy wówczas stworzyć formowalną warstwę pośrednią [Künze 2003, str. 58]. Zadanie to przejmuje spodnia warstwa, która w tym celu jest specjalnie zbrojona. Tworzy się wtedy na przykład zaprawę zawierającą włókna albo kładzie się odpowiednią tkaninę na całej powierzchni. Kolejne warstwy tynku nakłada się już w myśl starej zasady. Właściwą wytrzymałość warstw osiąga się poprzez odpowiedni skład zaprawy. • Izolacja wewnętrzna i zewnętrzna Otynkowane ocieplenie zewnętrzne budynków nazywane jest często zespolonym systemem ocieplenia WDVS [1]. Składa się ono z warstwy ocieplenia i położonego na niej tynku. Konstrukcja ta nie odpowiada starej

Tabela 2-6 Grubość tynku według DIN V 18550 Grubość tynku według DIN V 18550

Średnia grubość

Minimalna grubość*

Tynk zewnętrzny wielowarstwowy

20 mm

15 mm

Tynk wewnętrzny wielowarstwowy

15 mm

10 mm

Tynk wewnętrzny jednowarstwowy

10 mm

5 mm

Tynk cienkowarstwowy

3–5 mm

Dopuszczalne grubości minimalne muszą dotyczyć pojedynczych miejsc

zasadzie tynkarskiej, a jednak trzyma się dobrze, jak to pokazują doświadczenia już ponad 40 lat. Tynkarz, który kładzie tynk na izolacji, powinien postępować według proponowanych przez producenta izolacji zasad, aby nie ponosić odpowiedzialności za ewentualne szkody. Producenci nie odważyli się do dzisiaj zaproponować położenia czystego tynku wapiennego na systemie ocieplenia WDSV. Kto nie chciał stosować tynku na bazie żywic syntetycznych, mógł dotychczas jedynie sięgać po tynki mineralne (cementowo-wapienne albo silikatowe). Podczas remontu budynków z gliny, domów o szkieletowej konstrukcji drewnianej (np. szachulcowej) albo też fasady, której wygląd nie powinien się zmienić, izolację wykonuje się po stronie wewnętrznej. Płyty lekkie z wełny drzewnej, z łodyg trzciny czy też z włókien drewnianych montuje się na wewnętrznej stronie ścian zewnętrznych. Elementy te są jednocześnie izolacją i warstwą nośną dla tynków glinianych i wapiennych. Montaż płyt ocieplających często zobowiązuje tynkarza do upewnienia się, czy budowę ściany sprawdzono według prawideł fizyki budowlanej. Izolacja powinna być położona na całej powierzchni podłoża, bez pozostawienia pustych przestrzeni (patrz zdjęcie 2-26). Ocena podłoża pod tynk Podłoże pod tynk ocenia się następująco: • Czy zapewnia ono dobrą przyczepność, względnie jakie roboty przygotowawcze są potrzebne, by spełnić to wymaganie? • Czy pozwala ono na równomierne położenie (zaciągnięcie) i wystarczające stwardnienie tynku? WYBÓR STRUKTURY TYNKU 29

2-28 Różne podłoża w starym mieszkaniu: mur z cegły, nowa ściana z betonu komórkowego i nadproże żelbetowe, płyty gipsowo-włóknowe we wnękach podokiennych.

Warunkiem wstępnym jest tu wystarczająco mocne i czyste, pozbawione kurzu podłoże. Przed tynkowaniem nowego obiektu należy zwrócić uwagę, czy w dużej mierze zakończył się proces osiadania wszystkich elementów. Niektóre materiały budowlane nie nadają się do bezpośredniego tynkowania. Do nich należą np. drewno, płyty OSB, polistyren i metal (np. dźwigary stalowe). Jeśli jednak mają być tynkowane, to powinny być zaopatrzone w tzw. nośnik tynku. Chropowatość i zdolność wchłaniania Narzucana zaprawa tynkarska powinna natychmiast się przyczepiać. Tak dzieje się przy podłożach chropowatych, ponieważ tynk przylega mechanicznie. Przy zbyt gładkich podłożach istnieje niebezpieczeństwo, że tynk się obsunie albo później częściowo nie będzie przylegał, będą pod nim puste przestrzenie. Wiele cegieł, np. ceramiczne, porowate, ma wystarczająco chropowatą powierzchnię. Drugim ważnym punktem jest chłonność materiału budowlanego. Pod tym pojęciem rozumiemy właściwość podłoża, polegającą 30 WYBÓR STRUKTURY TYNKU

na szybszym lub wolniejszym odbieraniu z zaprawy tynkarskiej wody zarobowej. Tę zdolność można łatwo sprawdzić: spryskuje się szczotką murarską powierzchnię podłoża i obserwuje się, jak szybko woda jest wchłaniana. Elementy wchłaniające intensywnie należy przed tynkowaniem zmoczyć. Jest to niezbędne przed nałożeniem tynku wapiennego, który wiąże karbonizując (patrz rozdz. 4) pobierając w tym celu z powietrza dwutlenek węgla. Jeśli wchłanianie wody jest zbyt szybkie, proces karbonizacji nie przebiega do końca i tynk ulega „spaleniu”. Nie następuje także jego połączenie z podłożem. Tynk pozostaje nie tylko zbyt miękki i piaszczysty, ale także traci przyczepność i może odpryskiwać na dużych powierzchniach. Dlatego podłoża, które intensywnie absorbują wodę, należy zmoczyć już poprzedniego dnia przed położeniem tynku wapiennego. Jako alternatywę można wykonać oprysk tynkiem obniżającym wchłanianie wilgoci. Możliwe jest również gruntowanie podłoża, pod warunkiem, że nie będzie to powłoka izolująca i nie będzie powodowała przeszkód w łączeniu się z tynkiem wapiennym. Tynkowi glinianemu nie zagraża zjawisko „spalenia”. Jednak także tutaj należy moczyć podłoże, które intensywnie wchłania wodę, przede wszystkim dlatego, aby wydłużyć czas obróbki tynku. Tynki kładzione na podkładzie słabo absorbującym wodę muszą emitować wilgoć do pomieszczenia, co może trwać długo. W takim wypadku istnieje niebezpieczeństwo osunięcia się tynku lub uzyskania za małej przyczepności. Dzieje się tak przede wszystkim na gładkich podłożach. Zdolność wchłaniania wody i chropowatość podkładu należy zawsze traktować jako ważny kontekst. Są to czynniki decydujące o przyczepności tynku do materiałów na ścianach i stropach. • Powierzchnia jako całość W przypadku idealnym powierzchnie wszystkich ścian powinny być wykonane z jednorodnego materiału i być równe. W praktyce jest

tak raczej rzadko. W praktyce zdarza się, że na ścianach z cegły wapienno-piaskowej leży betonowy wieniec albo w budynkach o konstrukcji szachulcowej trafić można na drewniane belki i przestrzenie między nimi wypełnione gliną. Ściany w starych budynkach są często wykonane z różnych materiałów, co jest konsekwencją licznych przebudów. W takich przypadkach, z uwagi na różnorodną zdolność wchłaniania wody, nie jest możliwe uzyskanie równomiernej powierzchni przy jednowarstwowym tynku i w zasadzie trzeba wykonać dwie warstwy. W zależności od materiału budowlanego, konieczne może być wykonywanie różnych podkładów pod tynk. Powierzchnie wykonane z płyt mogą pękać na stykach i zasadniczo powinny być w tych miejscach zbrojone. Można to wykonać przed nałożeniem tynku. Zaleca się tu wykonanie tynku dwuwarstwowego z wkładką z tkaniny.

sposób uzyskuje się np. na gładkim betonie przyczepne podłoże. Powstała gruboziarnista powierzchnia zapewnia przyleganie położonej na niej warstwy tynku. Przy tynkach cienkowarstwowych stosuje się gruntowanie mineralne albo gruntowanie zwiększające przyczepność ziarnistym płynem wykonanym z wody, dodatków mineralnych, środków klejących i konserwujących. Jako kleju używa się szkła wodnego (silikat) i kazeiny. Zaleca się używać produktów o znanym składzie (źródło odniesienia patrz rozdz. 9). Natryski, mineralne mostki i gruntowanie mają na celu: • otrzymanie chropowatej powierzchni podłoża pod tynk oraz: • zmniejszenie i/albo ujednolicenie zdolności wchłaniania wody przez podłoże.

2-29 Przez zagruntowanie uzyskano powierzchnię chropowatą i równomiernie wchłaniającą wodę.

2-30 OBRZUTKA WYKONANA NA ŚCIANIE ZEWNĘTRZNEJ W CELU PRZYGOTOWANIA PODŁOŻA POD TYNK

2-31 Mata z trzciny jako nośnik tynku na płytach wiórowych, tu płyty OSB.

Poprawa przyczepności tynku Wiele rodzajów podłoży pod tynk wymaga zatroszczenia się o ich przyczepność oraz/lub o wyrównanie zdolności wchłaniania wody. Można to wykonać na wiele sposobów. • Chropowatość podłoża Bardzo gładkie podłoża można zarysowywać mechanicznie np. deską z nabitymi gwoźdźmi, młotkiem albo kielnią. Czynność tę łatwo wykonać na glinie, ewentualnie po jej namoczeniu. • Obrzutka, mineralne mostki poprawiające przyczepność i gruntowanie tynkarskie Obrzutkę wykonuje się z gruboziarnistej zaprawy, wykonanej na bazie cementu lub wapna i cementu, z dużą zawartością wody. Kładzie się ją przed położeniem tynku jednowarstwowego albo pierwszej warstwy tynku wielowarstwowego. Zamiast cementu można użyć wapna trasowego. Mineralne mostki poprawiające przyczepność wykonywane są zazwyczaj z cementu, wapna, dodatków mineralnych i proszków dyspersyjnych z żywic syntetycznych, działających jako klej. W ten

2-32 70. łodygowe maty trzcinowe.

WYBÓR STRUKTURY TYNKU 31

2-33 Nośnik tynku z łodyg trzciny na łacie drewnianej

Powyższe roboty przygotowawcze przed tynkowaniem stosuje się na podłożach: • silnie albo zróżnicowanie wchłaniających wilgoć (np. na ścianach wykonanych z różnych materiałów, które mają być pokryte tynkiem wapiennym), • gładkich, słabo wchłaniających wodę (np. na mostkach mineralnych poprawiających przyczepność, położonych na betonie), • z płyt (np. kartonowo-gipsowych), aby je uchronić przed nadmiernym zawilgoceniem podczas nakładania tynku, • ze starego tynku, przed położeniem nowego, cienkowarstwowego. • Zabudowa nośników tynku Istnieją materiały budowlane, które nie nadają się na podłoże pod tynk. Jest to np. drewno (belki, płyty drewnopochodne, szalunek) i metal (np. belki stalowe). Aby takie elementy otynkować, niezbędne jest zastosowanie nośników tynku. Do nich zalicza się 70. łodygowe maty trzcinowe, wiązane drutem, siatki druciano-ceglane, metalowe, żebrowane i ocynkowane siatki metalowe. 70. łodygowe maty trzcinowe to maty, które mają takie zagęszczenie łodyg na 1 m.b. Również lekkie maty z wełny drzewnej i włókien drzewnych mogą być nośnikami tynku. W budownictwie z gliny preferuje się stosowanie mat trzcinowych i płyt izolacyjnych z włókien drzewnych.

2.3 Podłoża pod tynk Tynki gliniane nadają się idealnie do położenia na glinianych materiałach budowlanych. Można je jednak kłaść na wszystkich innych typowych podłożach występujących w budownictwie. Idealnym podłożem pod tynk wapienny są wszystkie materiały zawierające składniki

32 WYBÓR STRUKTURY TYNKU

mineralne, jak wapno, piasek i wypalona glina, z którymi może on się chemicznie łączyć. Klasycznymi podłożami dla tego tynku są materiały stosowane w budownictwie masywnym. Tynki wapienne we wnętrzach budynków kładzie się także na deskowaniach drewnianych z matami trzcinowymi jako nośnikami tynku oraz na płytach lekkich z wełny drzewnej, łączonej cementem lub magnezytem. Tynk wapienny stosuje się też tradycyjnie na podłożach glinianych, jakkolwiek tu jego przyczepność jest problematyczna. Tynki wapienne przyczepiają się bardzo dobrze do kostek słomy i dlatego w tego rodzaju budownictwie są one często stosowane jako tynki zewnętrzne. Stosowane podłoża pod tynk Podłoża stosowane pod tynki wewnętrzne i zewnętrzne oraz ich cechy szczególne przedstawia tabela 2-7. Nowe produkty budowlane W wyniku poszukiwań efektywnych i przyjaznych środowisku materiałów izolacyjnych pojawiają się nowe produkty z surowców odnawialnych. Są to zarówno cegły, jak i płyty o właściwościach izolacyjnych. Jako izolację cieplną elementów zewnętrznych stosuje się płyty izolacyjne, które można tynkować. Pokryte są one specjalnymi sprawdzonymi tynkami oraz powłokami. Całość posiada urzędowe dopuszczenie do stosowania w budownictwie i określa się jako zespolony system izolacji cieplnej. Możliwe jest otynkowanie takiej izolacji zaprawą glinianą albo wapienną, ale tylko przy spełnieniu odpowiednich warunków i w sytuacjach wyjątkowych. Zalecamy w takim przypadku konsultację z producentem i doświadczonym specjalistą tynkarskim.

Tabela 2-7 Stosowane podłoża pod tynki gliniane i wapienne. Zdjęcia na kolejnej stronie przedstawiają niektóre podłoża. Podłoże pod tynk

Produkcja i zastosowanie

Na to należy zwrócić uwagę przy tynkowaniu

Materiały budowlane gliniane Glina ubijana (ang. rammed earth)

Glina o wilgotności ziemi jest ubijana w deskowaniu, tworząc ściany

Glina ciężka (niem. Wellerlehm [2], ang. cob)

Historyczny sposób budowania z gliny, gdzie materiałem budowlanym jest mieszanka gliny i słomy, którą w stanie wilgotnym układa się warstwami, bez użycia deskowań.

Cegła gliniana (ang. clay brick)

Materiał gliniany, wysuszony o formie sześcianu. Glina jest wrzucana, tłoczona albo wyciskana prasą do formy (duża gęstość). Ściany muruje się z tak uzyskanych cegieł, kładąc je na zaprawie glinianej albo wapiennej. W ścianach wykonanych techniką sztaplowania cegły gliniane układa się w konstrukcji drewnianej, bez zaprawy i klinuje łatami. Zielonki to cegły gliniane przeznaczone do wypalenia, ale używane do budowy w formie niewypalonej.

Szachulec

Mieszanka z gliny i włókien roślinnych. Jest materiałem wypełniającym przestrzenie między konstrukcja drewnianą, nakładanym na wewnętrzne tyczki albo plecionki. Z mieszanki tej, nawijanej na tyczki wykonuje się stropy. [3]

Glina lekka

Mieszanka z gliny i dużej ilości lekkich organicznych albo mineralnych dodatków. Stanowi materiał do budowy ścian w traconym albo ślizgowym deskowaniu. Można także z tej mieszanki wykonywać cegły i z nich murować ściany.

Płyty gliniane

Materiał budowlany w formie płyty glinianej. Stosowany do budowy ścian i stropów. Jest montowany do konstrukcji.

Mury

Jako materiał do budowy ścian. Cegły układa się na zaprawie albo na specjalnym kleju.

Kamień naturalny

Naturalne kamienie pozyskane z różnych skał, np. z wapienia, z piaskowca itd.

Cegła ceramiczna

Cegły wypalone z gliny

Cegła wapienno-piaskowa

Cegły wapienno-piaskowe są wytłaczane z mieszaniny wapna i piasku oraz hartowane parą wodną pod dużym ciśnieniem.

Pustaki

Elementy, które w celu poprawy izolacyjności termicznej posiadają dużą ilość pustych przestrzeni, np. cegła porowata, beton porowaty.

Beton Beton wylewany na budowie

Mieszanka cementu i dodatków mineralnych jako materiał do budowy ścian i stropów, wlewany do deskowań.

Prefabrykaty betonowe Elementy z betonu lekkiego

Montowane na budowie elementy ścienne i stropowe mogą być wykonane z betonu lekkiego.

Kostki słomy (ang. strawbale)

Elementy izolacji cieplnej układane bez zaprawy w konstrukcji słupowej i sprasowane (ściany o nienośnym zastosowaniu kostek słomy).

Płyty Płyty z łodyg trzciny Platten Schilfrohrplatten

Wiązana drutem płyta z łodyg trzciny. Stosowane jako izolacja zewnętrzna i wewnętrzna

Lekkie płyty z wełny drzewnej

Łączone cementem albo magnezytem długie włókna wełny drzewnej. Stosowane jako izolacja cieplna lub dźwiękowa, jako tracone deskowanie albo jako materiał do budowy lekkich ścian działowych.

Owija się nimi np. dźwigary stalowe i stają się w ten sposób nośnikami tynku.

Twarde płyty wiórowe, drewniane

Płyty z grubszych wiórów, nazywane też płytami OSB. Służą do pokrywania elementów budowlanych w konstrukcjach szkieletowych drewnianych.

Należy tu stosować dodatkowo nośnik tynku.

Płyty izolacyjne z włókien drewnianych (HFD) Płyty porowate z włókien (SB)

Miękkie włókna drzewne są albo sprasowane na mokro, bez dodawania środka wiążącego, albo klejone na sucho. Stosowane m.in. jak warstwa izolacyjna ścian zewnętrznych, jako izolacja wewnętrzna i jako warstwa położona za ogrzewaniem ściennym.

Nie wszystkie płyty nadają się do pokrycia tynkiem (należy zapoznać się z informacją producenta). Płyty, które nadają się do tynkowania, można stosować jako nośnik tynku.

Płyty gipsowe (dotąd kartonowo-gipsowe)

Warstwa wewnętrzna z gipsu naturalnego albo syntetycznego (powstałego podczas odsiarczania spalin) owinięta jest kartonem. Karton może zawierać odpowiednie dodatki, jeśli płyty mają mieć zastosowanie w miejscach narażonych na działanie ognia czy wilgoci.

Przez rozpad kartonu, spowodowany zawilgoceniem, substancje wywołujące żółknięcie pod wpływem światła mogą przeniknąć przez tynk wapienny. Płyt nie należy więc narażać na działanie promieniowania słonecznego [SAF 2010]. Tylko dla tynku grubości do 4 mm.

Płyty włóknowo-gipsowe

Składają się z gipsu zbrojonego włóknami celulozy. Najczęściej płyty są impregnowane.

Tylko dla tynków grubości do 4 mm.

Płyty krzemianowo-wapienne

Zawierają składniki mineralne, cement i wapno. Hartowane są parą wodną. Są elementami izolującymi i regulującymi wilgotność. Stosuje się je przy remontach jako izolację wewnętrzną ścian zewnętrznych i stropów, także jako izolację wewnętrzną w ścianach, w których zamontowano ogrzewanie.

Intensywnie wchłaniające. Odbierają tynkowi wapiennemu niezbędną wilgotność.

Tynki stare

Nazwy tynków pochodzą od stosowanych w nich środków wiążących. Najczęściej używane to: wapienny, cementowo-wapienny, cementowy, gipsowy, z żywic syntetycznych i gliniane.

Przed położeniem grubej warstwy tynku należy sprawdzić przyczepność podłoża.

W ścianach wykonanych techniką sztaplowania znajduje się także stelaż z łat. Dlatego najczęściej kładzie się na całej powierzchni matę trzcinową albo gotową płytę glinianą i potem tynkuje. Cegły wyciskane prasą albo zielonki jako podkład pod tynk mogą budzić zastrzeżenia, jeśli są zbyt nasiąkliwe (rysy skurczowe, odpryski).

W ścianach z gliny lekkiej często wbudowane są drabinowe elementy szkieletowe, służące do mocowania deskowania przesuwnego. Z reguły stosuje się tu delikatne albo szlachetne tynki gliniane.

Beton porowaty jest ekstremalnie nasiąkliwy i pozbywa się wody bardzo powoli. Z tego powodu zaleca się raczej obniżenie nasiąkliwości podłoża przez gruntowanie zamiast intensywnego moczenia.

Zalecana grubość tynku, z uwagi na ochronę przeciwpożarową, to przeciętnie 3 centymetry.

2-34 Glina ubijana

2-35 Glinobitka

2-36 Nowy mur z niewypalanych cegieł glinianych

2-37 Szachulec

2-38 Strop z gliny lekkiej nawijanej na tyczki

2-39 Glina lekka w szkielecie drewnianym

2-40 Cegła z gliny lekkiej

2-41 Płyta gliniana

2-42 Kostki słomy

2-43 Stary mur ceglany, oczyszczony

2-44 Pustaki ceramiczne

34 WYBÓR STRUKTURY TYNKU

Ślad ekologiczny Budownictwo wolne od CO2 w Lake District Dom „Footprint” – tak nazywa się centrum dla odwiedzających park narodowy Lake-District w północno-zachodniej Anglii. Budynek wykonany z kostek słomy jest prekursorskim obiektem budownictwa wolnego od CO2. Biorąc pod uwagę cały proces jego istnienia, od pozyskania materiałów na budowę aż do rozbiórki, odciska on tylko niewielki ślad (footprint) na środowisku naturalnym Ziemi. Do budowy użyto przede wszystkim produktów wykonanych z surowców odnawialnych lub występujących w wystarczającej ilości takich materiałów wyjściowych, jak wapno, glina albo też materiałów z recyklingu (opony samochodowe wypełnione tłuczniem do fundamentu). Wszystkie te materiały nie powodują wydalania dwutlenku węgla, a jeśli już, to tylko w niewielkim stopniu. Architekt Paul Crosby zaprojektował budynek według konceptu brytyjskiej firmy użyteczności publicznej, zespołu budownictwa z kostek słomy Amazonails. Ściany zewnętrzne o grubości 45 cm są ścianami nośnymi. Dach pokryty drewnianymi gontami jest izolowany wełną owczą. Ściany wewnętrzne po części wykonano z gliny ze słomą (technika Weller). Resztę wymurowano z cegły glinianej. Budowanie z kostek słomy i roboty tynkarskie wykonywali laicy, także pracownicy i zarząd organizacji National Trust oraz ludzie zainteresowani spoza środowiska. Pracami kierował zespół Amazonails. W ten sposób obniżono koszty bardzo pracochłonnych technik tynkarskich takich, jak np. wcieranie rękami zaprawy w kostki słomy. Planowanie budowy Ochrona tynku wapiennego przed wiatrem i pogodą: Aby zakończyć roboty najpóźniej 3 miesiące przed pierwszym mrozem, rozpoczęto prace tynkarskie już w czerwcu. Powierzchnie otynkowane chroniono przed promieniami słonecznymi, wiatrem i bezpośrednim deszczem przez zawieszenie plastikowych siatek. Bhp: wszystkie roboty

Struktura tynku

wykonywano używając okularów ochronnych i rękawic roboczych. Przygotowanie podłoża Strzyżenie kostek słomy. Wystające łodygi słomy przycinano od strony zewnętrznej i wewnętrznej. Nacieranie kostek słomy Wapno, po trzech miesiącach dołowania, wymieszano gracą w skrzyni na zaprawę z ostrym, niepłukanym piaskiem o różnym uziarnieniu. Dodanie wody nie było konieczne, gdyż wapno dołowane zawierało jej wystarczającą ilość. Tłustą, gęstą zaprawę (mieszanina jest właściwa, gdy nie odpada od odwróconej dłoni) pomocnicy wcierali rękami w podkład z kostek słomy. Powstała cienka warstwa, która powinna pokrywać wapnem wszystkie łodygi wystające z powierzchni ściany. Nadmiar zaprawy wytarto. Słoma pozostała widoczna. Przed dalszymi robotami odczekano 24 godziny, aby wapno wyschło.

Tynk zewnętrzny: Trójwarstwowy tynk wapienny na bazie wapna powietrznego (wszystkie warstwy z takim samym spoiwem wapiennym), powłoka z farby silikatowej, grubość tynku: 1. warstwa 10–20 mm 2. warstwa 12 mm 3. warstwa (tynk cienki, drobny) 3 mm Do wcierania w kostki słomy: Zaprawa tynkarska z wapna dołowanego i piasku, proporcja mieszanki: wapno dołowane : piasek = 1 : 3 1. i 2. warstwa gotowa zaprawa wapienna na bazie wapna powietrznego, dodatek z włókien konopnych, proporcja mieszanki: wapno powietrzne : piasek : włókna konopne = 1 : 3 : 1, piasek 0/4 mm, długość włókien konopi max 2,5 cm. 3. warstwa tynku (tynk cienki, drobny) gotowa, mokra zaprawa na bazie wapna powietrznego, piasek 0/2 mm, bez włókien konopnych Pokrycie: powłoka z farby silikatowej Tynk wewnętrzny: szlamy gliniane, 2-warstwowy tynk gliniany, powłoka z farby glinianej, grubość tynku 2,5–3 cm

Wyrównywanie nierówności Słomę, pociętą na 10 cm odcinki, zamoczono w mieszaninie wapna dołowanego i piasku (w stosunku 1 : 2,5). Tymi sklejonymi wapnem łodygami słomy uzupełniano braki i wyrównywano nierówności podkładu pod tynk tak, aby uzyskać możliwie równomierną powierzchnię. Potem trzeba było czekać na wyschnięcie kolejne 24 godziny. Naniesienie pierwszej warstwy tynku Aby zapobiec powstawaniu pęknięć, przykryto tkaniną jutową krawędzie otworów okiennych i plastikowe pasy, którymi są powiązane kostki słomy. Ponieważ na tej budowie pracowało wielu laików, fachowcy zdecydowali o zastosowaniu fabrycznie przygotowanej mokrej zaprawy. Tylko w ten sposób można było zapewnić jej stałą, równomierną jakość. Zaprawę przywieziono w wielkim worku o wadze 1 tony. Zawierała ona takie same PRZYKŁAD 35

poprawek jeszcze przez ok. 4 dni, ponieważ utrzymywano go w stanie wilgotnym, zawieszając przed nim kotary. Naniesienie drugiej warstwy tynku Kiedy już nie można wcisnąć kciuka w tynk, następuje odpowiedni moment na wykonanie kolejnej warstwy. Mówi się, że tynk osiągnął „twardość skóry”. Budowniczowie uważają, że nie można krócej czekać, ale też nie dłużej. Druga warstwa została położona tak, jak pierwsza, a jej grubość wyniosła tylko 12 mm, ponieważ podkład był już równy. Powstałe ewentualnie rysy można zamknąć przez uciskanie.

B1-1 Ściana z kostek słomy jest chroniona przez duży okap dachu.

składniki wiążące, jak poprzednio dostarczone wapno dołowane. Z kolei konopie to mieszanka bardzo drobnych włókien o długości do 2,5 cm. Dodawane są w celu redukcji powstawania pęknięć. Ponadto dzięki zdolności długiego magazynowania wody, włókna konopne wpływają na lepszą karbonizację, a dzięki temu większą wytrzymałość tynku. Dostarczona na budowę zaprawa była tuż przed jej użyciem jeszcze raz, przez ok. 20 minut, mocno wymieszana w celu uzyskania równomiernej i stałej masy. Obie betoniarki wolnospadowe były stale w użyciu i nie nadążały z mieszaniem wystarczającej ilości zaprawy. Wykonawcy, laicy i fachowcy, którzy pracowali w trzech grupach po cztery osoby, nakładali zaprawę rękami. Każdą z brygad kierował doświadczony tynkarz. Jego zadaniem było również wyrównywanie nierówności, gładzenie powierzchni packą drewnianą, ściąganie nadmiaru zaprawy łatą tynkarską. Następnego dnia tynk zarysowywano przy pomocy deski z gwoźdźmi. Każda warstwa tynku wymaga poprawek. Kiedy następuje karbonizacja, mogą powstawać pęknięcia. W celu otrzymania jednolitej powierzchni ściskano powstałe rysy. Tynk nadawał się do wykonywania na nim 36 PRZYKŁAD

Nałożenie cienkiego tynku Kiedy druga warstwa miała „twardość skóry”, można było nanieść cienki, delikatny tynk. Te roboty wykonywali doświadczeni tynkarze. Otynkowana powierzchnia była przez ponad tydzień zasłonięta kotarami, co chroniło ją przed wyschnięciem. Potem tynk był wystarczająco mocny, aby mógł już bez przykrycia wytrzymać działania atmosferyczne. Założoną odporność, np. na mróz można jednak sprawdzić dopiero po kilku miesiącach. Obróbka powierzchni Po odczekaniu kolejnych 8 tygodni tynk wapienny pokryto „aktywną” mineralną powłoką silikatową. Jest to farba, która mocno wiąże się takim tynkiem. Zachodząca w tym procesie silifikacja powoduje zwiększenie odporności tynku na działanie warunków atmosferycznych. (Wszystkie informacje według Barbary Jones, Amazonails) Wykonanie tynku glinianego Wszystkie tynki wewnętrzne z gliny wykonywali laicy w ramach kursu budowlanego. Zaprawę do wykonania dwuwarstwowego tynku mieszano na budowie z wykopanej gliny, piasku i słomy. Dostarczona glina zawierała duże kamienie, które ręcznie wybierano. Pierwszą warstwę wcierali rękami pomocnicy. Braki uzupełniano mieszanką z sieczki słomianej

i szlamu glinianego. Właściwy stosunek składników warstwy spodniej i wierzchniej wyznaczono doświadczalnie, tynkując powierzchnie testowe. Tynk pokryto powłoką z farby wapiennej, względnie glinianej. Centrum dla odwiedzających National Trust, park narodowy Lake-District, Wielka Brytania Projekt: architekt Paul Crosby Wykonanie dokumentacji roboczej: Amazonails przy współpracy National Trust Wykonanie tynków glinianych i wapiennych: uczestnicy kursu pod kierunkiem Amazonails Więcej informacji: www.strawfootprint.org

B1-2 Przycinanie kostek słomy

B1-3 Wcieranie zaprawy z wapna dołowanego

B1-4 Nierówności wypełniano słomą zmiękczoną

w płynnej zaprawie wapiennej. Taśmy plastikowe na kostkach słomy przykryto tkaniną

B1-5 Grupa składająca się z laików i rzemieślników przy nanoszeniu i zacieraniu tynku wapiennego

WYBÓR STRUKTURY TYNKU 37

Ogrzewanie ścienne W ogrzewaniu ściennym rury z płynącą w nich wodą ogrzewają tynk. Okalające pomieszczenie otynkowane powierzchnie promieniują równomiernie ciepłem, co jest przez mieszkańców postrzegane jako komfort. Do tej funkcji nadają się w równej mierze tynki gliniane i wapienne. W celu wykonania takiego ogrzewania kładzie się rury na nieotynkowanych ścianach, z reguły na dużych powierzchniach. Podłożem tynku jest więc materiał, z którego wykonano ściany oraz przymocowane do niego rury, wykonane z różnych materiałów (z miedzi, tworzywa sztucznego albo z kompozytów). Rury mają przeważnie średnicę 12–14 mm. Ponieważ są one montowane w pewnym odstępie od ściany i powinny być przykryte tynkiem o grubości 5–10 mm, koniecznym może się okazać zastosowanie całkowitej grubości warstwy do 30 mm. Aby unieść tynk tej grubości, podłoże musi być odpowiednio przyczepne i stabilne. Często łączy się ogrzewanie ścienne z izolacją wewnętrzną. W takim wypadku na masywną konstrukcję ściany kładzie się materiały płytowe np. z lekkiej wełny drzewnej, włókien drzewnych albo trzciny, które są zarówno izolacją termiczną jak i bardzo dobrym nośnikiem tynku.

2-45 Powierzchnia ściany z rurami ogrzewania na murze z cegły wapienno-piaskowej.

38 WYBÓR STRUKTURY TYNKU

O przyczepności tynków wapiennych do podłoży glinianych Między tynkami wapiennymi i składnikami glinianego podkładu nie zachodzą reakcje chemiczne. W związku z tym przyczepność tynku do podłoża ma charakter mechaniczny. • Poprawa przyczepności tynku Przyczepność tynku można poprawić w różny sposób: • Sposób tradycyjny polega na wciskaniu potłuczonych cegieł w plastyczne materiały gliniane (np. przy budowie metodą „chlebów glinianych” z Dünne [4] ) albo na wbijaniu pasków kamiennych lub z zaprawy w ścianę zbudowaną metodą glinobitki. Do tych dodatkowych elementów przyczepia się tynk. • Szeroko rozprzestrzenioną metodą jest wykonanie na powierzchni podkładu zarysowań, jakby „zaczesań“, które często spotyka się na starych wypełnieniach budynków szachulcowych, jak na zdjęciu 2-46. • W niektórych wypadkach należy zabudować nośniki tynku, np. na niestabilnych i za miękkich podłożach albo tam, gdzie tynk jest grubszy niż 1,5 cm. Nośniki należy mocować przy pomocy środków niekorodujących.

2-46 Zarysowania wykonane na historycznym tynku glinianym dla lepszej przyczepności tynku wapiennego [Volhard 2010].

tynk wapienny z włosiem

glina z włóknami

2-48 Model dobrej przyczepności tynku [Volhard 2010].

2-47 Tylna strona warstwy historycznego tynku wapiennego na podłożu z gliny [Volhard 2010].

• Można też wmieszać w podłoże gliniane elementy zawierające wapno, z którymi tynk może reagować chemicznie. Staje się tak, gdy przy pomocy pacy z filcem wciera się szlam z zaprawy wapiennej w dobrze nawilgocony podkład gliniany. • Podłoże intensywnie wchłaniające wodę można przygotować do tynkowania przez spryskanie go zaprawą. • Historyczne, delikatne tynki wapienne na tynkach glinianych Przedstawimy tu pewną historyczną technikę, którą Franz Volhard zbadał i analizował na starych wypełnieniach konstrukcji szkieletowej [Volhard 2010]. Interesującym tu aspektem jest przyczepność na całej powierzchni glinianej cienkiego tynku wapiennego. Osiągnięto to w następujący sposób: tynk wapienny przyczepia się do łodyg wystających z powierzchni tynku glinianego o dużej zawartości słomy, ale także odwrotnie – włosie zwierzęce i ziarna piasku, będące składnikami tynku wapiennego, wciskają się w jeszcze wilgotny albo mocno nawilżony tynk gliniany. Wilgotność tynku glinianego jest ponadto sprzyjająca powolnemu procesowi wiązania wapna. Tynk wapienny wykonuje się bardzo cienki (tzn. 3–5 mm). Grubsze warstwy, z uwagi na swój ciężar, mogą się łatwo oderwać od podłoża.

Volhard przedstawia następujące czynniki przyczyniające się do lepszej przyczepności tynku wapiennego do glinianego: • grubość tynku mniejsza niż 5 mm, • piasek o ziarnistości od średniej do grubej, ze żwirem, płukany, • w tynku wapiennym duży dodatek sierści zwierzęcej, która wnika w podłoże, • powierzchnia gliniana podczas nakładania tynku wapiennego o konsystencji miękko-plastycznej, • duża gęstość słomy w podłożu (59 kg/m3), • zarysowania w celu aktywizacji słomy jako elementu pomocniczego dla przyczepności. [Volhard 2010, str. 79].

2.4 Wybór właściwego systemu tynkarskiego Kiedy wiadome są wszystkie wymagania i życzenia dotyczące tynku oraz jego powierzchni, a także znane są właściwości podłoża, to możemy wybrać właściwy dla naszych celów system tynkarski. Podczas planowania systemu określa się: • przygotowanie podłoża pod tynk, • ilość warstw (struktura tynku), • wybór rodzaju zaprawy, • rodzaj siatki (zbrojenia), jeśli to konieczne.

2-49 Jednowarstwowy tynk gliniany na jednorodnym podłożu np. na murze z cegieł glinianych, ceramicznych albo pustaków.

Podczas wyboru właściwego systemu należy zwrócić uwagę na wszystkie aspekty funkcjonalne i estetyczne budynku. Schemat pt. „Wybór systemu tynkarskiego” (rys. 2-51, str.41) wyjaśnia te kompleksowe wymagania i wzajemne oddziaływania. Przygotowania podłoża Jeśli to niezbędne, należy ustalić środki zaradcze do takiego przygotowania podłoża, aby poprawić nasiąkliwość czy chropowatość materiału budowlanego przeznaczonego do

2-50 Jednowarstwowy tynk gliniany na murze z pustaków ceramicznych.

WYBÓR STRUKTURY TYNKU 39

Tynki Podłoże tynku

Obrzutka / gruntowanie

Tynki cienkowarstwowe Nośnik tynku

jednowarstwowe

dwu- albo wielowarstwowe

zbrojenie

gruntowanie

jednowarstwowe

dwuwarstwowe

zbrojenie

Gliniane materiały budowlane Glina ubijana Glina ze słomą (Wellerlehm) Cegły gliniane Ściany sztaplowane [5]

Cegły gliniane wyciskane prasą / zielonki Glina ze słomą Glina lekka

Płyty gliniane

F albo V

Mur Kamień naturalny Cegła ceramiczna Cegła wapienno-piaskowa Pustaki ceramiczne Beton porowaty Beton

więcej niż 2 warstwy

Kostki słomy

pierwsza warstwa tynku z dużą zawartością włókien

Płyty Płyty trzcinowe Płyty lekkie z wełny drzewnej

V F albo V

Płyty twarde z drewna

Płyty izolacyjne z włókien drzewnych, płyty porowate SB

F albo V

Płyty gipsowe (płyty kartonowo-gipsowe)

Płyty gipsowe z włóknami

Płyty izolacyjne wapienno-silikatowe

Tynki stare Stare tynki wapienne (cementowe) Stare tynki gipsowe Wypróbowane rozwiązanie; F zbrojenie spoiny; F* zbrojenie spoiny według zaleceń producenta płyty; V zbrojenie na całej powierzchni; D gruntowanie ze składnikiem dyspersyjnym (na bardzo gładkich elementach betonowych)

Tabela 2-8 Wypróbowane systemy tynkarskie w budownictwie z gliny

40 WYBÓR STRUKTURY TYNKU

Wykonawstwo rzemieślnicze

Pomieszczenie

Wykorzystanie / życzenia

podłoże tynku tynk powierzchnia podłoże tynku

miejsca zastosowania

• ocena • przygotowanie / przyczepność • nośnik tynku

• w pomieszczeniu – na zewnątrz • ściana – strop funkcja pomieszczenia

zaprawa tynkarska

zdrowe mieszkanie

• mieszkalna, sień, pomieszczenie narażone na wilgoć, gospodarcze

• skład • sucha, fabryczna albo przygotowana na budowie struktura tynku

ekologia budownictwa

klimat pomieszczenia

estetyka

charakter pomieszczenia wymagania stawiane tynkowi

• warstwy tynku • zbrojenie tynku

• światło • tekstura / struktura powierzchni • kolorystyka powierzchni

wykonanie tynk kształtowanie powierzchni

porady fachowców

• struktura / tekstura • kolorystyka / elementy ozdobne powierzchnie

• • • • •

• powłoki malarskie • tapety, glazura, drewno kosztorys wstępny

wykonanie przez rzemieślnika kompozycja przebieg robót zdrowe mieszkanie koszty

inwestorzy – rzemieślnicy decyzja o wyborze systemu tynkarskiego

interes budowniczych

2-51 Planowanie właściwego systemu tynkarskiego

2-52 Tynk dwuwarstwowy na nierównym podłożu

2-53 Tynk gliniany dwu- albo trójwarstwowy na deskowaniu ażurowym z matą trzcinową jako nośnikiem tynku, pierwsza warstwa tynku zawiera włókna

2-54 Dwuwarstwowy tynk gliniany z wkładką z tkaniny, na płytach lekkich z wełny drzewnej 2-55 Tynki wielowarstwowe po lewej: trójwarstwowy tynk gliniany z siatką z tkaniny, na ścianie z ogrzewaniem, po prawej: wielowarstwowy tynk na kostkach słomy

WYBÓR STRUKTURY TYNKU 41

tynkowania poprzez np. wykonanie obrzutki. Naprawa defektów, np. likwidacja wykwitów solnych, powinna być skoordynowana z systemem tynkarskim. Podobnie będzie z poprawkami dotyczącymi podłoża. Struktury tynków

2-56 siatka z tkaniny jako zbrojenie tynku: włókno szklane, konopie, juta (od góry do dołu)

• Tynki jednowarstwowe Tynki jednowarstwowe można wykonywać tylko wtedy, gdy podłoże odpowiada wymaganiom, jest jednorodne, wystarczająco chropowate i dobrze wchłaniające wilgoć. Ponieważ tylko wtedy, gdy zaprawa wiąże wszędzie jednakowo, nie za szybko i nie za wolno, będziemy mieli optymalny przedział czasowy do obróbki powierzchni tynku. W tynkach jednowarstwowych niebezpieczeństwo powstawania rys skurczowych jest bardzo duże. Dlatego tynki naturalne wykonuje się najczęściej jako dwuwarstwowe. Przy dobrym podłożu, kiedy powierzchnia tynku ma być tapetowana lub malowana, tynki wewnętrzne można wykonać jako tynki jednowarstwowe. Tynki, które pozostają widoczne, wykonuje się zawsze jako dwuwarstwowe. Przez tynk jednowarstwowy mogą być widoczne np. spoiny muru. • Tynki wielowarstwowe Najczęściej wykonuje się tynki dwuwarstwowe. Jest to konieczne, gdy na całej powierzchni układana jest siatka zbrojeniowa (patrz uwagi pt. „Materiały zbrojenia tynku”). Zbrojenie ma zadanie przejmowania naprężeń w tynku i zapobiegania tworzeniu się rys w jego górnej warstwie. Tynk zbrojony wykonuje się przede wszystkim: • na podłożu z płyt, głównie po to, aby zapobiec powstawaniu pęknięć na ich stykach; • na miękkich i niestabilnych podłożach; • przy dużych nierównościach, zmianie materiału itp.; • na elementach budowlanych, które są często narażone na ruchy (np. stropy). Stosowanie tynku dwuwarstwowego zaleca się także tam, gdzie pożądana jest wysoka

42 WYBÓR STRUKTURY TYNKU

jakość powierzchni. Tynki o większej ilości warstw niż dwie wykonuje się: • na kostkach słomy; • na ścianach z ogrzewaniem; • na podłożach ekstremalnie nierównomiernych;kiedy niezbędna jest duża grubość tynku. Tynk półtorawarstwowy Tynk wielowarstwowy wymaga więcej nakładu pracy i prowadzi tym samym do wyższych kosztów. Dlatego w profesjonalnym budownictwie z gliny rozwinęła się trzecia alternatywa. Najpierw ścianę opryskuje się płynną zaprawą glinianą. Po pewnym czasie, gdy obrzutka wystarczająco ściągnie i podeschnie, kładzie się tynk jednowarstwowy. Ten wariant jest możliwy na podłożu wchłaniającym wilgoć i relatywnie gładkim (np. z cegły wapienno-piaskowej). Taki tynk jest nazywany tynkiem półtorawarstwowym. Można nim wyrównać niewielkie zagłębienia albo wypełnić miejsca zmiany materiału oraz poprawić zdolność wchłaniania wilgoci. Kiedy na powierzchni znajdą się pojedyncze elementy z innego materiału (np. nadproże drewniane albo betonowe), to często jest możliwe takie przygotowanie podłoża, że można po wyschnięciu położyć tynk jednowarstwowy. Materiały do zbrojenia tynku Najczęściej używanym zbrojeniem tynku są tkaniny z juty, lnu albo włókna szklanego, pokrytego tworzywem sztucznym. Tkaniny różnią się także grubością nici i wielkością oczek. Oczko o szerokości 5 mm jest przeważnie wystarczające w siatce zbrojeniowej w tynku wewnętrznym. Na zewnątrz stosuje się stabilniejsze tkaniny. Często są to siatki pokryte tworzywem sztucznym, a w tynkach wapiennych tkaniny z włókna szklanego, odporne na alkalia. Alternatywą ekologiczną są siatki z juty albo lnu. Znajdują one zastosowanie przede wszystkim w tynkach wewnętrznych. Tkaninę jutową można nabyć w specjalistycznych sklepach budownictwa z gliny. Podobną

można kupić w sklepach ogrodniczych, gdzie sprzedaje się ją w celu owijania korzeni przesadzanych drzew. Tkanina do balotowania jest mniej stabilna, ale w wielu przypadkach można ją stosować. Grupy zapraw tynkarskich Z uwagi na rodzaj zaprawy tynki mineralne dzieli się według DIN V 18550 na grupy P I do P IV, patrz tabela 2-9. Nazywa się je mineralnymi, ponieważ zawierają mineralne składniki wiążące: wapno, cement albo gips (patrz rozdz. 4). W przeciwieństwie do tynków mineralnych tynki z żywicami syntetycznymi zawierają spoiwa organiczne (stąd skrót P Org). Przed laty pozyskiwano je z roślin i zwierząt a dziś są produkowane chemicznie z ropy naftowej. Wybór właściwej zaprawy Zaprawę tynkarską należy wybrać tak, aby gotowy tynk spełniał zamierzone wymagania. Najważniejsza jest wystarczająca stabilność jego struktury i wytrzymałość powierzchni. Jednak w zależności od miejsca położenia tynku, ważne są przy wyborze zaprawy zwiększone wymagania odporności na warunki atmosferyczne i wilgoć oraz właściwości budowlano-fizyczne, budowlanobiologiczne i estetyczne. Przy zaprawach produkowanych fabrycznie, suchych wapiennych i coraz częściej przy zaprawach glinianych można odczytać dane o wytrzymałości (patrz tabela 2-2, str.19) z instrukcji technicznych. Doświadczony rzemieślnik może wymieszać na budowie właściwe składniki i otrzymać zaprawę o żądanej wytrzymałości. Przy tym istotny jest właściwy wybór dodatków i spoiwa. Tynki gliniane i wapienne mają różne właściwości, zależne od składu spoiwa. Dla gliny są to zawarte w nim minerały iłu, a dla wapna skład mineralnych środków wiążących. Te właściwości można zmieniać przez wybór piasków i żwirów oraz innych dodatków. Spośród zapraw wapiennych wyróżniamy zaprawę z wapnem powietrznym, wodnym, hydraulicznym i wysokohydraulicznym

(patrz rozdz. 4 „Produkcja zaprawy wapiennej”). Kiedy doda się do zaprawy wapiennej cement, to taką zaprawę nazywamy cementowo-wapienną. Gdy jednak doda się tylko jedną łopatę cementu, to określa się taką zaprawę dalej jako wapienną. Im więcej zaprawa wapienna zawiera czynników hydraulicznych, tym jest wytrzymalsza. Dla zaprawy glinianej, jak dotychczas, nie stosuje się podobnej klasyfikacji. Składniki mineralne iłu w glinie, w zależności od miejsca jej występowania, są zbyt złożone i różne. W kolejnych rozdziałach będą szczegółowo przedstawione zaprawy gliniane i wapienne z tego właśnie punktu widzenia. W celu zachowania spadku wytrzymałości, według starej tynkarskiej zasady „od twardego do miękkiego”, należy skoordynować wytrzymałości zapraw w strukturze tynku. Warstwa spodnia zawiera często więcej spoiwa od warstwy wierzchniej, a w jej skład wchodzą dodatki o grubszym ziarnie. W zasadzie wszystkie warstwy tynku wykonuje się z tego samego rodzaju zaprawy: albo z wapiennej, albo z glinianej. Chociaż są wyjątki (patrz str. 39: Historyczne, delikatne tynki wapienne na tynkach glinianych). Tabela 2-9 Grupy zapraw tynkarskich według DIN V 18550 Grupa zaprawy tynkarskiej

Oznaczenie dla tynków mineralnych

zaprawa z wapnem powietrznym, zaprawa z wapnem wodnym, zaprawa z wapnem hydraulicznym

P II

zaprawa wapienno-cementowa, zaprawa z wapnem hydraulicznym albo zaprawa ze spoiwem tynkarskim lub ze spoiwem murarskim

P III

zaprawa cementowa z dodatkiem (lub bez) wodorotlenku wapniowego

P IV

zaprawa gipsowa albo zaprawa zawierająca gips

Tabela 2-10 Przykład typowych wymagań dla tynku wapiennego, wewnętrznego [Höpfer 2011]. Zaprawa jest coraz bardziej miękka, w kierunku od środka na zewnątrz.

System tynkarski tynku wewnętrznego z wapna powietrznego rodzaj zaprawy

skład zaprawy

Obrzutka (jeśli jest konieczna)

wapno

1 cz. spoiwa wapiennego

: 3 cz. piasek/dodatki

Narzut

wapno powietrzne

1 cz. spoiwa wapiennego

: 3 – 4 cz. piasek/dodatki

Gładź

wapno powietrzne

1 cz. spoiwa wapiennego

: 4 – 5 cz. piasek/dodatki

WYBÓR STRUKTURY TYNKU 43

Tabela 2-11 Przykład wypróbowanego wapiennego tynku wewnętrznego na murze ceglanym; zaprawa z wapna powietrznego i wapna naturalnego, hydraulicznego; powierzchnia zatarta.

System tynkarski wapiennego tynku wewnętrznego Tynk wewnętrzny

rodzaj zaprawy

grubość warstwy

skład zaprawy spoiwo 1

Obrzutka (jeśli jest konieczna)

wap.-cem.

rzadka, płynna* pokrywająca 50%

Narzut

wapienna

Gładź

wapienna

: spoiwo 2

: piasek / żwir

1 cz. cementu

: 0,25 cz. wapna powietrz.

: 2 cz. żwiru 0/4 mm

10–20 mm

0,5 cz. NHL2 (wapno hydraul.)

: 0,5 cz. CL 90 (wapno powietrz.)

: 3 cz. żwiru 0/4 mm

7–10 mm

0,5 cz. NHL2 (wapno hydraul.)

: 0,5 cz. CL 90 (wapno powietrz.)

: 3 cz. piasku 0/2 mm

Tabela 2-12 Struktury tynku według Schönburga [Schönburg 2011]. System tynkarski dla wapiennego tynku zewnętrznego na nowym murze ceglanym, powierzchnia zatarta grubość warstwy tynku

spoiwo

granulacja piasku

Obrzutka

cienki, niekryjący

cement / wapno

0/4mm

Narzut

10 mm

wapno wysokohydrauliczne

Gładź

10 mm

wapno wysokohydrauliczne

System tynkarski dla wapiennego tynku wewnętrznego na starym, nierównym, mocnym murze ceglanym grubość warstwy tynku

spoiwo

Obrzutka

cienki, kryjący

wapno / cement

0/2 mm

0/4 mm

Narzut

10 mm

wapno powietrzne + 1% (obj.) cementu

0/2 mm

Gładź

5 mm

wapno powietrzne

0/2 mm

Tabela 2-13 Przykład wypróbowanego systemu tynkarskiego dla wapiennego tynku zewnętrznego, kładzionego na murze ceglanym przy typowych wymaganiach; zaprawa z wapna powietrznego i naturalnego, hydraulicznego; powierzchnia zatarta. Tynk jest coraz bardziej miękki, od środka na zewnątrz, albo dzięki różnej ilości spoiwa, albo też poprzez różną granulację kruszywa. * Przy tak dużej zawartości spoiwa zaprawa do obrzutki powinna mieć konsystencję ciekłą, rzadkopłynną.

System tynkarski dla tynku zewnętrznego rodzaj zaprawy

grubość warstwy tynku

skład zaprawy spoiwo 1

: spoiwo 2

: piasek / żwir

Obrzutka

wap.-cem.

rzadka, płynna*, pokrywająca 50%

1 cz. cementu

: 0,25 cz. wapna p.

: 2 cz. żwiru

Narzut

wapienna

10–20 mm

0,5 cz. NHL5 (wapno hydraul.)

: 0,5 cz. CL 90 (wapno powietrz.)

: 2,5 cz. żwiru 0/4 mm

Gładź

wapienna

10 mm

0,3 cz. NHL5 (wapno hydraul.)

: 0,7 cz. CL 90 (wapno powietrz.)

: 2,5–3 cz. piasku 0/2 mm

System tynkarski dla tynku zewnętrznego (wapno powietrzne z niewielkim dodatkiem cementu)

44 WYBÓR STRUKTURY TYNKU

rodzaj zaprawy

grubość warstwy tynku

skład zaprawy spoiwo 1

: spoiwo 2

Obrzutka

wap.-cem.

rzadka, płynna*, pokrywająca 50%

1 cz. cementu

: 1 cz. wapna p. : 2 cz. żwiru

Narzut

wapienna

10–20 mm

1 cz. CL 90 (wapno powietrz.)

: 2,5 cz. piasku 0/4 mm

Gładź

wapienna

10 mm

1 cz. CL 90 (wapno powietrz.)

: 2,5–3 cz. piasku + 2 l na 150 l 0/2 mm gotowej mieszanki

: piasek / żwir

+ dodatek cementu

+ 2 l na 150 l gotowej mieszanki

Zasady budowania z gliny i normy tynkarskie „Zasady budowania z gliny” [Dachverband Lehm 2009] dokumentują stan techniki tego rodzaju budownictwa, podają reguły stosowania i metody sprawdzania jakości gliny jako materiału budowlanego. Dotyczy to również tynków glinianych. Ponadto zasady odnoszą się do tynków i podłóż glinianych oraz cech szczególnych wykonania tynków zewnętrznych na ścianach budynków szachulcowych. Reguły dotyczące tynków wapiennych zawierają normy DIN EN 998-1 (zaprawy tynkarskie) i DIN 18550 (tynki i system tynkarski). Zasady te stosuje się również w przypadku tynków glinianych, pod warunkiem, że nie ma dla nich specjalnych reguł. Zbiór zasad dotyczących robót tynkarskich z zastosowaniem wapna i gliny znajduje się w rozdziale 9. pt. „Dodatek”. Wypróbowane systemy tynkarskie dla tynku wapiennego W tabelach 2-10 (str. 43), 2-11, 2-12, 2-13 pokazujemy niektóre sprawdzone przykłady stosowanych systemów tynkarskich dla tworzonych na budowie zapraw do wapiennych tynków wewnętrznych i zewnętrznych. Podane proporcje mieszanek ustalono, biorąc pod uwagę skład stosowanego kruszywa. W razie potrzeby można je zmienić (zaleca się wykonywanie próbnych tynków na niewielkich fragmentach). Jeśli tynk zewnętrzny powinien posiadać właściwości wodoodporne albo hydrofobowe, stosuje się zazwyczaj wapno wysokohydrauliczne lub zaprawę wapienno-cementową. W celu uniknięcia dodawania cementu lub kiedy tynk powinien być możliwie miękki, np. przy renowacji zabytkowej budowli, można poprawić jego wodoodporność przez dodanie odpowiednich składników o właściwościach powstrzymujących wodę. Struktury tynków na ścianach zewnętrznych z materiałów glinianych Tynki gliniane na powierzchniach zewnętrznych, głównie na chronionych przed wpływem

2-57 a+b Spadek wytrzymałości nie został wzięty pod uwagę. Tynk zawierający cement, zastosowany na podłożu glinianym, odpada na całej powierzchni.

warunków atmosferycznych, można stosować tylko warunkowo. Przy stosowaniu tynku wapiennego należy szczególnie brać pod uwagę spadek wytrzymałości między podłożem i tynkiem. Dlatego zaleca się stosowanie miękkich tynków z wapna powietrznego. Tynki cementowe nie nadają się do tego celu, co pokazują to zdjęcia 2-57 A i B. Dodawanie niewielkiej ilości wapna hydraulicznego jest możliwe. Najpierw jednak należy położyć fragment tynku na powierzchni próbnej. Przy stosowaniu zaprawy z wapna należy odpowiednio przygotować podłoże, np. przez położenie właściwego nośnika tynku. • Jedno- lub dwuwarstwowe tynki gliniane Zaprawa może zawierać delikatne włókna oraz takie dodatki, jak nawóz czy kazeina, które zwiększają odporność tynku na warunki atmosferyczne. Należy też brać pod uwagę konkretne warunki pogodowe, a ściana najbardziej narażona na działanie warunków atmosferycznych powinna być chroniona deskowaniem, jak przedstawiono to na przykładzie budynku letniego w Geltow (patrz str. 108 i następne).

2-58 Tynk gliniano-wapienny na kostkach słomy według receptury obok. Aldeia da Luz, Alentejo, Portugalia. Robotami tynkarskimi kierował Burkard Rüger.

• Dwuwarstwowe tynki wapienne Można je wykonać z zaprawy zawierającej wapno powietrzne, hydrauliczne lub wysokohydrauliczne. Preferowane są tynki miękkie. WYBÓR STRUKTURY TYNKU 45

2-59 Cienkowarstwowy tynk wapienny z dołowanego białego wodorotlenku wapniowego (grubość tynku 5 – 7 mm), na podłożu z tynku glinianego; wielokrotna powłoka wapienna, której ostatnią warstwę zabarwiono pigmentem Terra di Siena. Robotami tynkarskimi kierowała Irmela Fromme.

2-60 Dom z kostek słomy pokryty z zewnątrz tynkiem wapiennym i powłoką malarską z wapna, Hotnista, Bułgaria. Wykonawstwo we własnym zakresie.

Należy je stosować przynajmniej na fasadach chronionych przed wpływami atmosferycznymi. Według obowiązujących zasad [Dachverband Lehm 2009] minimalna grubość tynku powinna wynosić 20 mm. Zdolność powstrzymywania wody, jaką wykazują tynki z wapna hydraulicznego i powietrznego, można poprawić poprzez położenie powłoki z farby wapiennej lub silikatowej (patrz rozdz. 6). • Tynki na powierzchniach między konstrukcją drewnianą W zasadach dotyczących budownictwa z gliny zwrócono szczególną uwagę na tynkowanie powierzchni w domach o konstrukcji szachulcowej [Dachverband Lehm 2009]. Możliwe jest stosowanie następujących systemów: • Wapienny tynk dwuwarstwowy na podłożu glinianym: grubość maks. 15 mm, aby nie zagrozić jego stabilności przez zbyt duży ciężar własny tynku. Zaleca się wykonanie dodatkowego zbrojenia. • Wapienny tynk dwuwarstwowy na nośniku tynku, który jest mocowany w przestrzeni między konstrukcją. Uwaga: mocowanie do belek jest niewskazane! Należy stosować materiały do mocowania, które nie ulegają korozji. Zaleca się wykonanie dodatkowego zbrojenia. Wapienny tynk cienkowarstwowy na podłożu z gliny. Wapienny tynk kryjący ma grubość ok. 46 WYBÓR STRUKTURY TYNKU

5 mm (patrz zdjęcie 2-59, oraz dział „Wspólnota remontuje zabytek architektury”, str.116) Tynki zewnętrzne na kostkach słomy Ponieważ budowanie domów z kostek słomy jest młodą dziedziną budownictwa – dopiero w ostatnich latach powstaje coraz więcej takich budynków w Europie – istnieje niewiele długotrwałych doświadczeń, dotyczących systemów tynkarskich. Stosowane są: • Wielowarstwowe tynki gliniane na ścianach chronionych przed wpływami atmosferycznymi. Tylko warunkowo można je stosować na powierzchniach narażonych na deszcz. W każdym wypadku należy do zaprawy dodawać składniki zwiększające jej odporność na warunki pogodowe. • Wielowarstwowe tynki wapienne z zaprawy zbrojonej włóknami i pokrywane powłokami silikatowymi. • Wielowarstwowe tynki: warstwa spodnia gliniana, pośrednia gliniano-wapienna i wierzchnia, wapienna. Dla tynkowania kostek słomy brakuje jeszcze wypróbowanych reguł. Z uwagi na wrażliwość wilgotnościową takich ścian należy pamiętać, aby zdolność wchłaniania wody przez tynk była bardzo niska oraz aby unikać przemoczenia kostek słomy. Podczas planowania prac tynkarskich zalecamy zasięgać porady doświadczonych fachowców.

Tynk zewnętrzny na kostkach słomy – przykład Przedstawiony tu przykład dotyczy obiektu wykonanego przed kilku laty w Portugalii i służy jako długotrwały eksperyment dotyczący odporności tynku na warunki pogodowe. Narzut – I warstwa Narzut – II warstwa Gładź

tłusta, zawierająca włókna zaprawa gliniana; grubość: min. 15 mm 1 cz. zaprawy glinianej jw. + 1 cz. zaprawy wapiennej; Warstwa pośrednia – grubość: 8–12 mm wapienny tynk powstrzymujący wodę, grubość: 8 mm

Wapienny tynk powstrzymujący wodę: Zaprawa przygotowana na budowie z ciasta wapiennego i piasku. Stosunek składników: 1:3 do 1:4. Ciasto wapienne jest materiałem wytworzonym przez producenta portugalskiego, zawiera duże ilości pucolanów, jak silikat czy kaolin, będących składnikami hydraulicznymi. W celu zwiększenia efektu powstrzymywania wody dodano wytłoczyny z oliwek już podczas gaszenia wapna. Aby zwiększyć odporność tynku wapiennego na warunki atmosferyczne, pokryto go powłoką z farby silikatowej. W tym celu, najpóźniej następnego dnia po tynkowaniu, należy wyczyścić szczotką warstwę zgorzeliny*. 1. Powłoka woda znad wapna dołowanego**, wapno, pigment (1–2 dni po tynkowaniu) 2. Powłoka 1 cz. jak 1. powłoka + 1 cz. szkła wodnego 3. Powłoka szkło wodne bez pigmentów * Wzbogacanie powierzchni spoiwem. Zgorzelina powstaje przy wygładzaniu takiej wzbogaconej warstwy tynku. ** Woda, która zbiera się nad dołowanym wapnem. Wszystkie informacje pochodzą z: Burkard Rüger, Fachverband Stroballenbau Deutschland (Branżowy Związek Budownictwa z Kostek Słomy, Niemcy)

2.5 Kalkulacja kosztów Kiedy konkretna struktura tynku jest już zaplanowana, można zacząć kalkulować koszty robót tynkarskich. Składają się na nie koszty materiału i robocizny. W celu wyliczenia nakładu pracy można stosować odpowiednie wskaźniki czasu wykonywania robót. Dla budownictwa z gliny takie wskaźniki opracował Dachverband Lehm e.V. (tabela 2-14, str. 48) [Schroeder 2010]. Wskaźniki czasu pracy dla typowych robót tynkarskich znajdują się w odpowiednich podręcznikach (por. ARP Handbuch Arbeitszeitwerte Putzarbeiten [Handbuch ARP]). Wartości określają przeciętny czas, w którym mieści się też przygotowanie pracy i jej organizacja. Mogą one oczywiście różnić się w konkretnych przypadkach

od rzeczywistego nakładu czasu. Niemniej jednak wskaźniki te są wypróbowanym punktem odniesienia i stanowią podstawę kalkulacji kosztów robót oraz planowania czasu pracy na budowie. Przeciętne ceny tynków glinianych i wapiennych, służące architektowi za podstawę obliczenia kosztów projektu budowlanego, opublikowali autorzy Ulrich Dahlhaus i Uwe Kortleppl [Dahlhaus, Kortleppl 2004 oraz Dahlhaus, Meisel 2009]. Tabela 2-16, str. 48 przedstawia przeciętne ceny tynków glinianych i wapiennych w porównaniu z najczęściej stosowanymi tynkami. Ceny te służą jedynie jako punkty odniesienia. W pojedynczych przypadkach oferty mogą w dużym stopniu odbiegać od tych wartości. Koszty zależą także od regionu i koniunktury (patrz tab. 2-15). WYBÓR STRUKTURY TYNKU 47

Tabela 2-14 Wskaźniki czasu dla robót tynkarskich z gliny [Schroeder 2010]

Tabela 2-15 Propozycje cen dla obiektu z ok. 400 m2 wewnętrznych tynków glinianych w okolicy Berlina, sierpień 2010. Wszystkie ceny są cenami netto!

Tabela 2-16 Przeciętne ceny tynków

glinianych i wapiennych w latach 2008/2009 [Dahlhaus, Meisel, 2009]. Ceny zawierają wymagane roboty wstępne.

48 WYBÓR STRUKTURY TYNKU

Czynność

Czas pracy Min/m2 lub min/ m.b.

Wapno dołowane – tynk zewnętrzny, dwuwarstwowy

Dodatek: widoczna konstrukcja szkieletowa, drewniana, z zewnątrz

Gruntowanie

6–8

Szlamowanie

6–12

Obrzutka

Narzut

13–17

Gładź

14–19

Gliniany tynk jednowarstwowy na ścianie

20–25

Gliniany tynk cienkowarstwowy na ścianie

12–17

Gliniany tynk kolorowy

19–25

Warstwa wyrównawcza na ścianie

12–16

Podtynkowa mata trzcinowa na belkach ściennych

Podtynkowa mata trzcinowa na ścianie

11–16

Płaskie zbrojenie jutowe

8–10

Płaskie zbrojenie z siatki podtynkowej

3–7

Narożnikowe listwy tynkarskie

Wykonanie narożników

15 (– 30)

Dodatek: powierzchnie widoczne między konstrukcją szkieletową

5–7

Dodatek: powierzchnie wymagające szczególnej obróbki

5–7

Pozycja

Jednostka

Firma A

Firma B

Firma C

Oklejenie ościeży okiennych i elementów drewnianych

m.b.

3,33 €

5,50 €

4,85 €

Gliniany tynk wewnętrzny, 2-warstwowy na ścianach z cegły wapienno-piaskowej

m²

21,31 €

28,50 €

27,35 €

Zbrojenie tynku, siatka jutowa na ścianach

m²

3,80 €

3,90 €

5,65 €

Grubowarstwowy tynk na ścianach

m²

12,15 €

11,00 €

5,35 €

Dodatkowe tynkowanie okien

m.b.

9,59 €

6,30 €

16,85 €

Otynkowanie belek

m.b.

4,90 €

1,40 €

8,65 €

Nośnik tynku, maty trzcinowe na skosach dachowych i ościeżach

m²

12,56 €

5,95 €

13,55 €

Nośnik tynku, pasy z maty trzcinowej na elementach drewnianych

m.b.

12,56 €

2,95 €

4,35 €

Zaokrąglone narożniki

m.b.

5,60 €

6,60 €

0,00 €

Nacięcia kielnią

m.b.

0,99 €

1,30 €

1,05 €

Wapienny tynk dwuwarstwowy

m²

17,46 €

21,50 €

28,15 €

Element budowlany

Ceny (brutto)

Tynk gliniany, gładko zatarty, zewnętrzny

44,00 €/m²

Tynk wapienny, gładko zatarty, zewnętrzny

49,00 €/m²

Szlam wapienny, zewnętrzny

14,50 €/m²

Tynk gliniany, 1-warstwowy, wewnętrzny

20,50 €/m²

Tynk gliniany, 2-warstwowy, wewnętrzny

32,00 €/m²

Tynk gliniany cienkowarstwowy, kolorowy, wewnętrzny

33,00 €/m²

Tynk wapienny, 1-warstwowy, wewnętrzny

19,00 €/m²

Tynk wapienny, 2-warstwowy, wewnętrzny

29.00 €/m²

Tynk wapienno-cementowy

20,50 €/m²

Tynk gipsowy

18,50 €/m²

3. Produkcja glinianej zaprawy tynkarskiej Glina składa się z mułku (pyłu piaskowego), piasku i żwiru o różnej granulacji oraz z iłu jako spoiwa. Tym samym glina jest naturalną zaprawą. Jednak nie można jej używać w stanie naturalnym jako zaprawy murarskiej czy tynkarskiej. Skład i jakość gliny znacznie różnią się w zależności od regionu pochodzenia. Dlatego też należy najpierw sprawdzić, czy glina nadaje się do wyprodukowania z niej materiału budowlanego i tym samym, czy można ją stosować jako glinę budowlaną. Najczęściej miesza się glinę z różnymi mineralnymi i roślinnymi dodatkami, aby użyć jej jako zaprawy tynkarskiej. Zaprawę z gliny, dodatków i wody, mieszaną na budowie, określamy jako zaprawę budowlaną. Zaprawę, która jest produkowana w fabryce, a na budowie jedynie mieszana z wodą, nazywamy zaprawą fabryczną, gotową.

3.1 Glina budowlana – skąd? Występowanie gliny jest powszechne. Kto chce stosować glinę ze swojego regionu, powinien przy planowaniu brać pod uwagę, jak

jest ona wydobywana i w jaki sposób dostarczana na budowę. Glinę budowlaną można pozyskać w różny sposób. Glina kopalna Glina kopalna pochodzi bezpośrednio z gruntu. Wykop należy wykonać wystarczająco głęboko, poniżej poziomu humusu. Glinę kopalną można pozyskiwać np. z wykopu na budowie, zazwyczaj wykonanego pod przyszłą piwnicę. Często spotyka się warstwy gliny w piaskowniach i żwirowniach. Klasycznym źródłem gliny budowlanej są kopalnie iłu. Znajdują się one najczęściej w pobliżu cegielni. Z niektórych, najczęściej małych cegielni można pozyskać glinę, która już została rozdrobniona gniotownikiem krążkowym i dzięki temu jest łatwiejsza w obróbce. Niekiedy cegielnie posiadają glinę, która jest zbyt piaszczysta, nie nadaje się do produkcji cegieł i jest składowana jako tzw. nakład. Taki materiał nadaje się jednak do budowy z gliny. W starych kopalniach iłu zazwyczaj zabronione jest dalsze wydobycie, szczególnie, gdy teren jest objęty ochroną środowiska.

3-1 Tynkarska zaprawa gliniana mieszana na podwórzu w Kolonii

PRODUKCJA GLINIANEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ 49

3-2 Przypadek idealny: glina do wyrobu zaprawy budowlanej jest wykopywana na własnym terenie budowy. Budowa z gliny i roboty tynkarskie: E. Beuchtel

3-3 Selektywne wydobywanie iłu i piasku, kopalnia Treis.

3-4 Cegielnia Huber w Leuben-Schleinitz wydobywa glinę. Dopiero pod warstwą gliny leżą pokłady iłu, z którego wypala się cegły.

3-5 Eksploatacja iłu, który po wypaleniu ma kolor żółty i czerwony. Kopalnia gliny i iłu z zakładem przeróbczym w Schönbach/Westerwald.

Pochodzenie gliny kopalnej Wykopy budowlane

Urobek z wykopów pod nowe budynki lub drogi; należy sprawdzać, czy nie zawiera humusu; często glina z tego źródła jest tania.

Kopalnie piasku

Występują tu pojedyncze warstwy gliny. Kopalnie często dostarczają glinę.

Stare kopalnie iłu i gliny

Niekiedy złoża są już zarośnięte i przez to glina jest trudno dostępna do wydobycia i transportu.

Cegielnie

– Nadkład to chudy ił/glina – Ił rozdrobniony gniotownikiem krążkowym

Płukanie żwiru

Pozyskana glina może zawierać składniki osadowe

Gospodarka ziemna

Odpadową glinę należy sprawdzać, czy nie zawiera humusu, czy nie jest zabrudzona

Kto może udzielić informacji? Landesämter für Bodenforschung (urzędy państwowe ds. badania gruntów)

patrz także: Geologische Übersichtskarten der Bundesrepublik Deutschland 1:200 000 (przeglądowe mapy geologiczne RFN) [http:/www.geoshop-hannover.de]

Lokalne firmy zajmujące się robotami ziemnymi

Tabela 3-1 Gdzie znajduje się glina kopalna?

50 PRODUKCJA GLINIANEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ

3-6 Żółta mączka z iłu

3-7 Proszek gliniany.

Podczas płukania żwiru, gdy oddziela się ił i mułek, odpadem jest glina, którą sporadycznie wykorzystuje się jako zaprawę tynkarską. Przy jej użyciu należy zwrócić uwagę, czy glina nie jest zanieczyszczona cząsteczkami organicznymi, ponieważ wypłukiwany tu jest również humus. Ponadto należy zaciągnąć informacji, czy podczas płukania nie stosowano dodatków przeciw flokulacji, co czasem się praktykuje, ale nie jest regułą. Ich wpływ na jakość tego rodzaju gliny nie został jeszcze zbadany. W handlu jako materiał budowlany proponuje się także w znikomym stopniu przerobioną glinę kopalną. Jest ona z reguły mielona lub kruszona i dostarczana w stanie wilgotnym.

wypaleniu. Naturalna barwa żółtej mączki zmienia się po wypaleniu na czerwoną. Kopalnie iłu w Westerwald dostarczają mączkę w wielu jasnych kolorach, a w Odenwald czerwono-brunatną.

Proszek gliniany i mączka gliniana Mączka powstaje w wyniku wysuszenia i zmielenia wydobytego w kopalni iłu. Proszek pozyskiwany jest zarówno z kopalń iłu, jak i z przerobionej gliny budowlanej. Ma on granulację < 5 mm. Dostawcy materiałów budowlanych dołączają do swoich produktów także receptury produkcji zaprawy. Nie dzieje się tak w przypadku mączki stosowanej w garncarstwie. Tutaj należy wyznaczyć samemu odpowiednie proporcje mieszania zaprawy tynkarskiej. Mączki z iłu stosuje się do produkcji kolorowych tynków cienkowarstwowych i szlachetnych. Garncarze nazywają je często według koloru, który przybiera ił po

3.2 Testy gliny kopalnej

3-8 Odbite tynki i stare cegły gliniane są sucho składowane, aby kiedyś można było użyć ich jako materiału budowlanego.

Glina z recyklingu Stare elementy budowlane z gliny można po rozbiórce namoczyć i wykorzystać do nowych mieszanek. Także resztki cegieł glinianych nadają się do ponownego użycia. Elementy te nie mogą jednak zawierać ani soli, ani zarodników grzyba domowego. Dlatego nie należy stosować gliny ze starych budynków, np. stajni. O tym, czy konieczne jest dodawanie innych składników, należy zdecydować na budowie.

Sprawdzanie ręczne ma na celu wstępną ocenę, czy glina nadaje się na materiał budowlany. W tym celu należy testować możliwie wiele próbek, pochodzących z różnych miejsc. Próbki nie mogą zawierać humusu. Ciemne zabarwienie i zapach wilgotnej ziemi wskazują na zawartość elementów organicznych. Glina najczęściej ma zapach orzechowy. Cztery podstawowe testy ręczne przedstawiają ilustracje 3-9 do 3-12, str 50–51. Inne opisuje publikacja [Lehmbauregeln 2009].

PRODUKCJA GLINIANEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ 51

METODA bez wody

WYGLĄD I ZIARNISTOŚĆ CEL: Wiązanie (zawartość iłu) i rozpoznanie zawartości minerałów

z wodą

NOTATKI - delikatna, lepka, łatwo rozpuszczalna w wodzie? -> PYLASTA - delikatna, lepka i powoli wchłania wodę? -> TŁUSTA (zawiera dużo iłu) WAŻNE: Należy wybrać taką glinę, która może być dostarczona w wystarczającej ilości i o jednakowej konsystencji dla wszystkich planowanych robót.

3-9 Testy organoleptyczne: wygląd i zairnistość.

TEST CYGARA CEL: Ustalenie, jaka jest zawartość gliny w gruncie POSTĘPOWANIE - usunąć cząstki większe niż 5 mm; - próbkę doprowadzić do stanu plastycznego; - uformować „cygaro” o grubości 3 cm, które należy przesuwać po dłoni albo przy krawędzi stołu MIERZENIE długości L: • Jeśli długość jest mniejsza niż 5 cm: małą zawartość gliny • Jeśli cygaro jest dłuższe niż 20 cm: duża zawartość gliny WAŻNE: Należy próbkę doprowadzić do konsystencji plastycznej i dołować co najmniej przez pół dnia, aby miała dość czasu na reakcję z innymi cząsteczkami i wodą.

3-10 Testy ręczne: test cygara

PRÓBA SPADAJĄCEJ KULI CEL: sprawdzenie siły wiązania POSTĘPOWANIE Glina gęstoplastyczna, kamienie powyżej 1 cm należy usunąć, uformować kulę o średnicy 5 cm, zostawić do wyschnięcia, kulę upuścić z wysokości 1 m na twarde podłoże. WYNIK • Kula rozpadła się na grudki i piasek: -> glina za chuda, nie nadaje się • Kula popękała na wiele części, ale się nie rozpadła -> glina średniotłusta, nadaje się • Kula pozostała nieuszkodzona: -> glina tłusta do bardzo tłustej, nadaje się, choć trudna w obróbce Zanim uformuje się kulę, należy pamiętać, że glina nie może być całkiem miękka i musi być przede wszystkim dobrze wyrobiona. Kulę można suszyć w piecu (do 60°C).

3-11 Testy ręczne: Próba spadającej kuli

52 PRODUKCJA GLINIANEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ

TEST KRĄŻKA

CEL: sprawdzenie wytrzymałości gliny w stanie suchym i jej kurczliwości POSTĘPOWANIE – Z próbki należy usunąć gruboziarnisty piasek (>5mm) i doprowadzić glinę do konsystencji plastycznej. – Wyciąć z rury PVC lub innej dwa pierścienie i wypełnić je gliną Po wyschnięciu: • Obserwować ewentualne kurczenie się krążków • Sprawdzić opór próbek na pęknięcie i rozpad, kiedy są uciskane między kciukiem i palcem wskazującym. WYNIK • Brak skurczu, próbka łatwo rozpada się na proszek: -> GLINA CHUDA • Widoczny skurcz, próbkę można łatwo zmielić na proszek: -> GLINA PYLASTA • Duży skurcz, próbkę trudno zmielić na proszek: -> GLINA TŁUSTA WAŻNE: Glina powinna być doprowadzona do stanu plastycznego i dołowana co najmniej pół dnia, aby miała dość czasu na reakcję z innymi cząsteczkami i wodą.

3-12 Testy ręczne: Test krążkai

Wyniki Nie ma różnicy, czy podstawowe testy ręczne wykona laik, czy fachowiec. Każdy zauważy znaczne różnice między różnymi rodzajami gliny: • Glina może być bardzo kleista i przez to plastycznie formowalna, co jest znane z garncarstwa. Taki materiał określamy jako tłusty. Zawiera on sporo iłu i dzięki temu posiada dużą siłę wiązania. • Kiedy glina ma niedużą kleistość i plastyczność oraz wyczuwalny jest w niej piasek, nazywamy ją gliną chudą. Taki materiał zawiera dużo piasku. • Ponadto można wyczuć przez dotyk, czy i jak dużo glina zawiera drobnych oraz grubszych elementów. To oczywiste, że zbyt chuda glina nie nadaje się jako materiał budowlany. Ale także za tłusta ma swoje mankamenty i nie jest idealnym materiałem wyjściowym do produkcji zaprawy tynkarskiej, choćby dlatego, że jest trudna w obróbce. Uwaga: Wilgotna glina pylasta jest podobna w dotyku do gliny tłustej. Dopiero gdy wyschnie, widać, że jest ona o wiele mniej stabilna.

Przy wynikach testów należy zawsze brać pod uwagę rodzaj robót, dla których ma być stosowana badana glina budowlana. Do wykonania tynków używa się chudszej mieszanki niż do elementów konstrukcyjnych z gliny. Tym niemniej do produkcji zaprawy tynkarskiej nie należy stosować zbyt chudej gliny. Typowym sposobem otrzymania właściwej mieszanki jest dodawanie odpowiedniej ilości piasku i słomy. Co to jest glina? Glina jest mieszaniną iłu, pyłu i elementów piaszczystych oraz kamiennych, powstałych w wyniku wietrzenia skał. Glina górska, leżąca na zboczach, zawiera często gruboziarniste, kanciaste dodatki, a glina zwałowa, powstała przez działania i przesuwanie się lodowca, zawiera najczęściej zaokrąglone elementy. Glina osadowa została przeniesiona w inne miejsce przez wodę, a bardzo drobną, często pylastą glinę lessową przywiał wiatr. Zawarty w glinie ił jest spoiwem, natomiast pozostałe składniki określa się jako jej mineralną albo ziarnistą strukturę. Poprzez wykonanie analizy sitowej albo szlamowej można określić krzywą przesiewu lub linię uziarnienia gliny. PRODUKCJA GLINIANEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ 53

3-13 do 3-15 Test cygara dla trzech rodzajów gliny

Linia uziarnienia dla gliny z północnych Niemiec przedstawia informację o rodzaju i wielkości zawartych w niej ziaren. Z uwagi na wielkość ziaren rozróżnia się pył (0,002–0,02 mm), piasek (0,02–2 mm) i żwir (2–60 mm). Wielkość ziarna iłu jest mniejsza niż 0,002 mm. Dobre sklejenie ziaren iłem zależy od ich całkowitej powierzchni. Im jest ona większa, tym więcej potrzeba spoiwa. Wielka ilość małych cząsteczek (pył, drobny piasek) ma znacznie większą powierzchnię od dużych ziaren (piasku i żwiru) i wymaga odpowiednio dużej ilości spoiwa. Przy takiej samej zawartości iłu, mocno pylasta, drobnopiaszczysta glina jest gorzej związana od gliny o dużej zawartości średnioi gruboziarnistego piasku oraz żwiru. Puste przestrzenie między różnymi ziarnami powinny być możliwie małe. W przypadku idealnym przestrzenie między dużymi elementami wypełnione są cząsteczkami o różnej wielkości. W ten sposób poszczególne ziarna są ze sobą dobrze połączone, co umożliwia optymalne przekazywanie obciążeń. Przy takiej samej zawartości iłu glina o zrównoważonych proporcjach krzywej przesiewu jest stabilniejsza od gliny o dużej zawartości jednej frakcji. Ponadto właściwości ziarna mają wpływ na stabilność materiału. Cząstki o ostrych krawędziach, pochodzące z połamanych skał, potrafią się lepiej nawzajem zaklinować niż elementy okrągłe, które zostały oszlifowane przez wodę czy wiatr. Reasumując, można powiedzieć, że mineralna konstrukcja ma duży wpływ na wytrzymałość gliny w stanie suchym. Wyważona

54 PRODUKCJA GLINIANEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ

krzywa przesiewu, z piaskiem i żwirem o różnym uziarnieniu, oznacza dobrą stabilizację. Minerały iłu Zawartość iłu w glinie jest różna w zależności od jej pochodzenia. Ił składa się z różnych minerałów, które posiadają strukturę krystaliczną w formie płytek. W zależności od rodzaju minerału iłu, płytki te składają się z wielu warstw. Przede wszystkim rozróżnia się dwuwarstwowe minerały, jak kaolinit, i trójwarstwowe, jak illit i montmorylonit. Każdy rodzaj gliny zawiera różne, wymieszane minerały iłu. Dokładny jej skład można określić jedynie w fachowym laboratorium. W glinie budowlanej znajdują się najczęściej illity [Figgermeier, 2010]. Gdy do gliny dodamy wody, płytki krystaliczne otoczy powłoka wodna. Przy zagniataniu lamele ślizgają się po sobie, co powoduje plastyczność gliny. Podczas intensywnego procesu mieszania (przez ugniatanie przy pomocy urządzeń mieszających) płytki iłu układają się w stosunku do siebie bardziej równomiernie, co powoduje zwiększenie siły wiązania gliny. Im więcej iłu jest w glinie i im więcej pęczniejących minerałów iłu ona zawiera, tym więcej musi wchłaniać wody, aby uzyskać odpowiednią konsystencję (plastycznie formowalną, kremową, płynną). Przez dodawanie wody objętość gliny powiększa się, a podczas procesu schnięcia znowu zmniejsza. Kaolinit nie pęcznieje, natomiast montmorylonit pęcznieje bardzo mocno. Illit pęcznieje tylko

Wnioski końcowe dotyczące stosowania gliny • Najczęściej użytkownicy nie wiedzą, jakie minerały ilaste wchodzą w skład regionalnej gliny lub produktów glinianych, ani też jaki jest rozkład ziaren w tym materiale. Proste przesiewanie przez sito o różnej wielkości oczek może jednak dać wstępną informację o rozmiarach ziaren piasku, wchodzącego w skład gliny. • Różne rodzaje gliny o tej samej zawartości iłu mogą wykazywać różną wytrzymałość w stanie suchym. Zależy to od składu konstrukcji mineralnej i od rodzaju minerałów ilastych. Pod tym względem nie można w praktyce dokonać analizy dotyczącej wyłącznie ilości składników i ocenić, czy

Linia uziarnienia

Test nr: Próbkę pobrano dnia:

Budowa: Wykonano przez:

Rodzaj pobrania: Sposób wykonania:

Data:

Ziarno przesiewane

Ziarno płukane ziarno piasku

Ziarno pyłu drobne

średnie

grube

drobne

średnie

ziarno żwiru grube

drobne

średnie

grube

w % ilości całkowitej

Najdrobniejsze

Zawartość ziaren w całej masie < d

na krawędziach płytek i tam może magazynować molekuły wody. Pęczniejące minerały iłu wykazują wprawdzie duży skurcz podczas schnięcia, ale powodują także zwiększoną stabilność gliny budowlanej. Jej struktura zależy od tego, jak duża jest zdolność wiązania minerałów iłu i w jaki sposób dodatki układają się i wiążą ze sobą. Wytrzymałość gliny o dużej zawartości kaolinitu, z przeważnie powierzchniowym połączeniem i niewielkimi porami, jest bardzo mała w porównaniu z materiałem zawierającym illit, który wiąże przez powierzchnie i brzegi, a poza tym jest porowaty. Ponadto zdolność sorpcji, która dla tynków glinianych jest bardzo pożądana z uwagi na aspekt klimatu pomieszczenia, jest wyższa dla minerałów trójwarstwowych niż dla dwuwarstwowych. Pęcznienie minerałów iłu ma znaczenie dla urabialności gliny budowlanej. I tak przygotowanie gliny o dużej zawartości pęczniejących minerałów iłu może okazać się dość trudne, ponieważ taki materiał bardzo powoli wchłania wodę. Także równomierne wymieszanie dodatków i otrzymanie jednolitej masy jest pracochłonne. Współdziałanie struktury mineralnej i minerałów iłu jest bardzo kompleksowe i różnorodne, co ma wpływ na bardzo zróżnicowaną jakość gliny. Gliny są różne!

Średnica ziaren d w mm

glina idealne nadaje się do zamierzonego celu. Istnieje jednak ogólna zasada: glina o zawartości ok. 10% iłu jest najczęściej dobrym materiałem do stosowania w różnych technikach budowlanych. • Badania laboratoryjne nie są konieczne do praktycznego stosowania tynków glinianych. Są one istotne dla producentów materiałów i w badaniach naukowych. Praktyk sprawdza przydatność gliny testami ręcznymi i podobnymi, empirycznymi. • Gruntowne urobienie gliny (gniecenie, stosowanie urządzeń mieszających) jest istotne dla osiągnięcia optymalnego rozkładu minerałów iłu i tym samym zwiększenia siły wiązania. Równomiernemu wymieszaniu z wodą pomaga dołowanie gliny. • Glina zawierająca czysty kaolinit nie jest wystarczająco stabilna jako materiał do zapraw tynkarskich. Stosuje się ją czasem do tynków szlachetnych z dodatkiem np. celulozy jako stabilizatora. Pozwala to na uzyskanie jaśniejszych barw.

3-16 Linia uziarnienia gliny z północnych Niemiec, informująca o rodzaju i wielkości zawartych w niej ziaren.

3-17 Konstrukcja ziarnista: puste przestrzenie między dużymi elementami są wypełnione mniejszymi ziarnami.

PRODUKCJA GLINIANEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ 55

3-18 Porównanie kaolinitu (po lewej) i gliny zawierającej montmorylonit. Miękki kaolinit nie rozrywa się, w przeciwieństwie do bardzo pęczniejącego iłu, który wykazuje mocne rysy skurczu.

3-19 a+b Różne spęcznienia : do 40 ml każdej próbki iłu dodano 20 ml wody. Próbka z montmorylonitu (po prawej stronie) jest znacznie bardziej spęczniała, możne z niej ulepić mocną, spiczastą bryłę. Druga natomiast, z kaolinitu, pozostała plastyczna.

3-21 Zdjęcia wykonane pod elektronowym mikroskopem skaningowym [Fuggemeier 2010] A) Mieszanka gliniana z kaolinitu i piasku kwarcowego z przewaga połączeń powierzchniowych, b) glina budowlana zawierająca illit , połączenia brzegami i powierzchniami, c) glina budowlana z montmorylonitem, z różnymi połączeniami powierzchniowymi i dużymi porami.

kwarc Quarz

Montmorillonit montmorylonit

Montmorylonit: (Al, Mg)3 [(OH)2 /Si4 O10](Na, Ca)0,3 nH2O Montmorillonit: 3-20 Trójwymiarowy rysunek struktury illitu z wiązaniem brzegowym i powierzchniowym (skala nierzeczywista), [Figgemeier 2010].

56 PRODUKCJA GLINIANEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ

3.3 Testowanie proporcji mieszania Gliniana zaprawa tynkarska powinna być wykonana w ten sposób, aby powierzchnia gładzi po wyschnięciu była tak stabilna, jak to jest tylko możliwe i nie wykazywała pęknięć. Warstwy spodnie mogą posiadać rysy, które raczej powinny być drobne, a przyczepność tynku do podłoża powinna pozostać stabilna. Testowanie mieszanin do wykonania spodnich i górnych warstw tynku Aby ustalić, jak wykonać dobrą mieszankę glinianej zaprawy tynkarskiej, kładzie się tynk na podłożu dobrze lub umiarkowanie wchłaniającym wodę, chropowatym, równym i czystym, o wymiarach pól ok. 40x40 cm. Zaprawy muszą mieć taka samą konsystencję, ale różny skład. Podczas pierwszego etapu należy je schudzić różną ilością piasku albo dodać sieczki słomianej: • Glinę zawierającą zbyt duże ziarna należy przesiać (4–5 mm). • Przede wszystkim tłustą glinę trzeba dołować, najlepiej jeden lub kilka dni, z niewielkim dodatkiem wody. • Piasek powinien mieć uziarnienie 0/2 mm, maks. 0/4 mm. • Długość sieczki maks. 3 cm. Przy drugim etapie można testować próbki zarówno z piaskiem, jak i z włóknami. Podczas i po obróbce należy obserwować i ocenić zachowanie się zaprawy w różnych fazach: • Urabialność - jak wymieszać zaprawę na jednolitą masę o konsystencji właściwej do tynkowania? - jak zaprawa odpada z kielni? - jak ją nakładać (zaciągać) pacą? - jak zaprawa daje się zacierać? (to najlepiej obserwować podczas próby roboczej wykonania gładzi). • Proces schnięcia - jak szybko wysycha tynk?

• Przyczepność i jakość suchej warstwy wierzchniej - jak duże jest spękanie? - czy tynk ma wystarczającą przyczepność? - jak bardzo tynk jest odporny na ścieranie? Najważniejszym kryterium wyboru mieszaniny jest jakość wyschniętego tynku. Powstawanie rys skurczowych i przyczepność do podłoża Najczęściej można już następnego dnia ocenić, jak bardzo pękają poszczególne mieszaniny. Test pokazuje, że: • Im tłustsza jest glina, tym więcej ma pęknięć. Tynk może czasem odpaść od podłoża nawet jako cała płyta. • Im chudsza jest glina, tym mniejsze są rysy schnięcia. • Im bardziej zaprawa jest schudzona, tym powierzchnia tynku jest mniej odporna na ścieranie. Oznacza to, że z tynku sypie się piasek, gdy wyciera się jego powierzchnię trochę mocniej. • Rozdział rys jest inny dla mieszaniny z dodatkiem włókien, niż gdy zaprawa jest schudzona piaskiem. Zamiast szeroko rozłożonych większych pęknięć powstają drobne, gęste rysy i zapewniona jest lepsza przyczepność.

Tabela 3-2 Przykład dla serii testów Seria testów wykonanych w celu ustalenia najlepszych proporcji mieszanin Pole

schudzanie piaskiem

czysta glina

2 cz. gliny + 1 cz. piasku

1 cz. gliny + 1 cz. piasku

1 cz. gliny + 2 cz. piasku

1 cz. gliny + 3 cz. piasku dodatek słomy

czysta glina

1 cz. gliny + 0,2 cz. słomy

1 cz. gliny + 0,5 cz. słomy

1 cz. gliny + 1 cz. słomy

Co powodują piasek i włókna Powstawanie dużej ilości pęknięć wskazuje przede wszystkim na sporą zawartość iłu. Ponieważ tynk mocno przykleja się do podłoża, a podczas schnięcia kurczy się, powstaje na powierzchni napięcie, które prowadzi do tworzenie się rys. Ważną rolę spełnia tu zdolność pęcznienia zawartych w glinie minerałów iłu. Tzw. rysy skurczowe tworzą swego rodzaju siatkę, w przeciwieństwie do pęknięć przebiegających prosto, które najczęściej świadczą o ruchach podłoża. W przypadkach ekstremalnych następuje nawet oderwanie się tynku. Warstwa tynku wygina się jak łupina i traci przyczepność do podłoża. Przez wymieszanie dodatków mineralnych można spowodować relatywne zmniejszenie PRODUKCJA GLINIANEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ 57

3-22 Do serii testów przygotowano pola tej samej wielkości

3-23 Sieczka słomiana, glina i piasek. Pojemnik do odmierzania składników poszczególnych testów jest przygotowany.

ilości iłu w zaprawie. To powoduje z kolei zmniejszenie pęcznienia i skurczów podczas schnięcia. Ponieważ jednak idzie za tym zmniejszenie wytrzymałości suchego tynku, dlatego zaleca się: owszem, schudzać, ale dodawać piasku tylko tyle, ile jest to konieczne. Jak to już przedstawiono, konstrukcja ziarnista zaprawy glinianej jest tym stabilniejsza, im bardziej wyważona jest krzywa przesiewu. Kiedy różnej wielkości ziarna piasku i żwiru leżą obok siebie w ciasnym opakowaniu, to wręcz brakuje pustych przestrzeni. Powierzchnie ziaren mogą być optymalnie sklejone iłem. Przy tym istotne jest pochodzenie kruszywa: Czy jest zaokrąglone przez płukanie, czy też kanciaste w wyniku kruszenia? Przez dodanie piasku można wpłynąć na rozkład wielkości ziarna i go poprawić, np. gdy do drobnopiaszczystej gliny dodamy ostry piasek. W handlu znajdują się odpowiednie rodzaje piasku określonej granulacji, np. 0/2 mm, 0/4 mm itd. Oprócz piasku i żwiru można dodawać również inne materiały mineralne lub ceramiczne, np. grys granitowy, grys marmurowy albo mączkę ceglaną. Dodanie materiałów włóknistych minimalizuje albo nawet zapobiega powstawaniu rys, bez znaczącego schudzenia i zmiękczenia tynku. Stosunkowo tłuste tynki z dużą ilością włókien wykazują wysoką stabilność, a dodatek działa jak zbrojenie. Ponadto tynk zawierający włókna ma cechy podobne do materiałów kompozytowych. Położony na 58 PRODUKCJA GLINIANEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ

elementach budowlanych narażonych na minimalne ruchy (np. na stropie z belek drewnianych) posiada lepszą odporność na skurcze i nie ulega spękaniu. Włókien roślinnych nie należy dodawać do zapraw w stanie świeżym, lecz po leżakowaniu. Ścianki zewnętrze łodyg słomy posiadają warstwę woskowo-pektynową, która dopiero po rozpadzie w wyniku fermentacji albo innych procesów przestaje przeszkadzać zawartej we włóknach celulozie w łączeniu się z cząsteczkami gliny. Proces ten można przyśpieszyć przez długotrwałe dołowanie mieszanki zawierającej słomę. Praktykuje się to np. w Japonii. W Niemczech tę technikę stasuje się sporadycznie, po pierwsze z uwagi na to, że leżakowanie nie bardzo pasuje do terminowego harmonogramu robót, a po drugie z uwagi na nieprzyjemny zapach dołowanego materiału. Oprócz włókien roślinnych, jak sieczka słomiana, konopie, paździerze lniane itp., można stosować także sierść zwierząt jako dodatek do zapraw. Urabialność i warunki wykonawstwa Zaprawa powinna być tak wykonana, aby dobrze nadawała się do wybranej techniki tynkarskiej. Test pokazuje, że: • Im glina jest tłustsza, tym bardziej zaprawa klei się do narzędzi. Za tłusta glina jest ciągliwa i trudno ją równomiernie położyć na całej powierzchni.

• Ogólna zasada dla testowania gliny podczas mieszania w pojemniku: zaprawa powinna się kleić do ścian zbiornika, a podczas rzucania na ścianę dobrze odrywać od kielni. Sposób przerabiania mieszaniny oraz pomocnicze środki techniczne to także czynniki, które należy brać pod uwagę przy wyborze właściwej zaprawy. Bardzo tłuste, zawierające słomę zaprawy nie nadają się do tynkowania przy użyciu maszyn. Są one także trudne do zaciągania i obróbki. Dlatego najlepiej nadają się do ręcznego wykonywania tynków. Należy również przemyśleć warunki wysychania. Jak wskazują testy, tynki schudzone piaskiem schną szybciej od tłustych, zawierających słomę. Przy tych ostatnich należy zabiegać o szczególnie szybkie ich schnięcie, ponieważ powoli wysychający tynk narażony jest na spleśnienie, szczególnie, gdy zaprawa zawiera dużo słomy. Wybór właściwej zaprawy do wykonania spodniej warstwy tynku (narzutu) Spodnia warstwa tynku jest zazwyczaj planowana z tłustszej zaprawy niż wierzchnia, dlatego uzyskuje ona większą wytrzymałość. Rysy na jej powierzchni są w ograniczonej ilości dopuszczalne. Musi być oczywiście zapewniona wystarczająca przyczepność do podłoża. Aby wykonać stabilny tynk z niewielkimi pęknięciami, do gliny dodaje się często zarówno piasek, jak i włókna. • Przykład 1 Tłustą (ilastą) glinę (test cygarowy = 15 cm) wymieszano z różną ilością piasku przesianego przez sito o oczkach = 5 mm. Jak przedstawiono na rysunkach 3-26, (str. 60) mieszanka z 1 cz. gliny i 1 cz. piasku posiada najlepsze właściwości: przy dobrej odporności na ścieranie można pominąć powstające rysy o długości 3 cm, niezbyt głębokie. Z takim wynikiem można teraz sprawdzić próbki z dodatkiem piasku i włókien.

• Przykład 2 Ten sam test wykonano z mieszankami, do których dodano zamiast piasku sieczki słomianej (dł. 1 do 3 cm). Słoma powinna stanowić 10% objętości całej zaprawy. W tym przypadku źdźbła słomy znacznie ograniczyły tworzenie się pęknięć. Najlepszą mieszanką na narzut okazała się w tym przykładzie zaprawa z 2 cz. gliny, 1 cz. piasku i 10% słomy. Wybór właściwej zaprawy do wykonania wierzchniej warstwy tynku (gładzi) Do wykonania gładzi należy wybrać najtłustszą mieszankę, która wysychając jeszcze nie pęka. Ponadto nie należy jej więcej schudzać, ponieważ zmniejszy to wytrzymałość tynku. Przy ocenie istotna jest także wymagana obróbka powierzchni: tynki tłuste pękają częściej, gdy są mocno zagładzone, a rzadziej, gdy są lekko zatarte albo przetarte gąbką. Wygładzenie powoduje koncentrację iłu na powierzchni i podczas schnięcia powstają tam większe naprężenia. Położenie próbnego tynku Po wyborze właściwych mieszanek dla narzutu i gładzi zaleca się wytynkowanie większej powierzchni próbnej na przewidzianym do tynkowania podłożu. Próbny tynk powinien mieć odpowiednią grubość, a jego powierzchnia projektowaną obróbkę. Po wyschnięciu i ocenie można ewentualnie skorygować recepturę. Powyższe testy na ustalenie najlepszej mieszanki można stosować także dla innych grubości tynku i dla zapraw z innymi dodatkami.

3.4 Przygotowanie gliny kopalnej do produkcji zaprawy tynkarskiej

3-24 Wyniki testów pokazują działanie dodatków piasku i słomy. Po lewej, od góry: Czysta glina, 2 cz. gliny + 1 cz. piasku, 1 cz. gliny + 1 cz. piasku, 1 cz. gliny + 2 cz. piasku. Po prawej, od góry: Glina + 20 % obj. słomy, glina + 50 % obj. słomy, 1 cz gliny + 1 cz. słomy.

3-25 Rysy skurczowe

Przed produkcją zaprawy należy glinę kopalną, z reguły mającą wilgotność ziemi, wstępnie przygotować. Zasada dotyczy przeważnie wszystkich jej rodzajów. Ułatwia to późniejsze mieszanie, co jest szczególnie ważne, gdy jest ono wykonywane z niewielkim udziałem maszyn. Ponadto glina PRODUKCJA GLINIANEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ 59

1 cz. gliny + 10% słomy

1 cz. gliny

3-28 Glina kopalna przerabiana maszyną do rozdrabniania „Erdwolf”

2 cz. gliny / 1 cz. piasku

1 cz. gliny / 1 cz. piasku

1 cz. gliny / 2 cz. piasku

3-26 Wyniki testów z przykładu 1.

2 cz. gliny / 1 cz. piasku + 10% słomy

1 cz. gliny / 1 cz. piasku + 10% słomy

1 cz. gliny / 2 cz. piasku + 10% słomy

3-27 Wyniki testów z przykładu 2

60 PRODUKCJA GLINIANEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ

kopalna zawiera często zbyt gruboziarniste elementy, które trzeba odsiać. Na kolejnych stronach opiszemy niektóre techniki wstępnego przygotowania gliny tego rodzaju. Rozdrabnianie Tradycja mówi, że glinę przeznaczoną do budowania i wydobytą z wykopu przed zimą należy rozsypać na wysokość ok. 50 cm i pozostawić na dworze do zwietrzenia. W tym czasie ulegnie ona rozdrobnieniu dzięki działaniu mrozu i zmianom wilgotności. Korzystne jest wcześniejsze rozbicie szpadlem większych brył iłu. Dzisiaj do rozdrabniania używane są maszyny, np. frezarka ziemna (glebogryzarka) albo maszyna do rozdrabniania i mieszania ziemi „Erdwolf”, która nie tylko rozbija większe elementy, ale także oddziela grubsze ziarno od drobnego. Dołowanie Zalaną wodą glinę pozostawia się na jakiś czas w zbiornikach, np. starych wannach. Należy pamiętać, aby jej od razu nie mieszać. Większe grudy iłu potrzebują czasu na powolne wchłanianie wody. Niemniej grudy należy porozcinać szpadlem, aby woda mogła wniknąć w szczeliny. Jest to szczególnie ważne dla tłustej gliny. Im chudszy jest materiał, tym ostrożniej należy dolewać wody,

3-29 Tłusta, przesiana glina dołowana w dużej wannie.

3-30 Sita o różnej wielkości oczek do odsiewania niedużych ilości gliny.

3-31 Przesiewanie gliny na budowie w Rodopach, Bułgaria…

ponieważ gdy do bardzo wilgotnej gliny domiesza się trochę piasku, to jej konsystencja może być zbyt płynna do produkcji zaprawy. Schnięcie Glina sucha wchłania o wiele łatwiej wodę niż lekko wilgotna. W warunkach, jakie są na budowie, wysychanie nie jest jednak takie proste. Korzystne jest, kiedy glina jest równomiernie rozłożona i leży pod dachem, a do tego owiewa ją wiatr oraz ogrzewa słońce. Przesiewanie Suchą glinę należy rozdrobnić przed przesiewaniem. W przeciwnym wypadku istnieje niebezpieczeństwo, że wartościowe grudy iłu zostaną oddzielone. Kiedy glina jest przesiewana w stanie lekko wilgotnym (ma

3-32 …i w Meklemburgii

tzw. wilgotność ziemi), to zaleca się z tego samego powodu lekko na nią naciskać, co jest dość pracochłonne. Po okresie dołowania można ją maszynowo wymieszać, aby powstała jednolita, plastyczna masa, którą potem należy przesiać. Im jest ona płynniejsza, tym łatwiejsze jest przesiewanie, ponieważ glina wtedy nie przykleja się tak mocno do siatki. Potem należy materiał pozostawić w spokoju, aby można było wybrać nadmiar wody po osadzeniu gliny na dnie. Jest to bardzo ważne w przypadku gliny chudej. Wielkość oczek sita zależy od grubości tynku. Dla narzutu idealną wielkością jest 4 mm, a dla gładzi 2 mm. Odsiewanie tak drobnego ziarna na budowie byłoby zbyt pracochłonne. Często można przesiewać glinę znacznie PRODUKCJA GLINIANEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ 61

bardziej gruboziarnistą, np. 8 do 12 mm dla narzutu i 6 mm dla gładzi. Postępuje się tak, gdy w danym rejonie występują niewielkie ilości gliny o frakcji 4–10 mm czy 2–6 mm, albo też gdy to nie przeszkadza w wykonaniu zlecenia i obróbce powierzchni. Takie przesiewy były wystarczające np. w północnych Niemczech, gdzie występuje glina zwałowa. Sito można wykonać samemu. Siatki druciane o wielkości oczek od 1 mm do ok. 3–4 mm oraz stabilne, spawane punktowo siatki o oczkach 4, 6, 8, 10 i 12 mm – wszystkie stalowe – dostępne są w handlu. Może się zdarzyć ekstremalnie trudne przygotowanie gliny. Dzieje się tak przy bardzo tłustym materiale. Aby ocenić nakład pracy, można oprzeć się na teście zwanym próbą szlamu według Volharda [Volhard 1995]: Glinę należy dołować w wodzie co najmniej 1 dzień. Kiedy grudy rozpadną się dopiero po kilku godzinach, po kilku dniach albo wcale, to można określić przygotowanie gliny jako zbyt trudne.

3.5 Wybór dodatków do glinianej zaprawy tynkarskiej Zależnie od grubości tynku dodaje się do zaprawy piasek i żwir o różnej ziarnistości oraz włókna o różnej długości (patrz tabela 3-3). Dodatki mineralne Najczęściej dodatkami są regionalne, płukane piaski. Są one do nabycia w handlu albo bezpośrednio w piaskowniach lub żwirowniach. Piasek płukany można stosować również wtedy, kiedy jest w nim glina. Nie powinien jednak zawierać humusu. Jako ogólną zasadę, dotyczącą wielkości ziarna dla dodatków mineralnych, można przyjąć: • Największe ziarno × 2,5 = grubość tynku • Przykład: narzut, największe ziarno dodatku: 4 mm Największe ziarno dodatku × 2,5 = 10 mm (grubość tynku) Wyjątek stanowią niektóre tynki strukturalne, gdzie umyślnie stosuje się gruboziarniste kruszywo dla wykonania odpowiedniej 62 PRODUKCJA GLINIANEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ

powierzchni ozdobnej (patrz rozdz. 7). Korzystne jest uzyskanie gęstej struktury z różnych zaokrąglonych ziaren. Pozwala to także na optymalnie niską zawartość iłu, ponieważ spoiwo otacza i skleja wtedy tylko kruszywo, a nie musi wypełniać pustych przestrzeni między ziarnami. Pewna ilość kanciastego kruszywa zwiększa stabilność tynku. Elementy te nie mogą jednak być zbyt duże, bo utrudnia to obróbkę (patrz rozdz. 4). Oprócz piasku i żwiru można do zapraw dosypać inne dodatki ceramiczne, np. pył ceglany (por. rozdz. 3.6). Włókna Do wszystkich tynków można dodawać włókna roślinne o różnej wielkości, w zależności od grubości tynku. W szlachetnych, kolorowych tynkach glinianych dzięki swojej teksturze mogą one pełnić funkcję także dekoracyjną. W sklepach z artykułami dla budownictwa z gliny można kupić sieczkę słomianą długości ok. 3 cm i słomę jęczmienną długości 5 mm. W handlu z karmą dla zwierząt można nabyć sieczkę słomianą i paździerze konopne. Sieczka cięta w sieczkarni ogrodowej jest wprawdzie dłuższa, ale można ja stosować do wykonania narzutu, jeśli tynk nie jest nanoszony maszynowo. Ponadto jako dodatku można użyć siana, paździerzy z konopi i lnu, trawy chińskiej, włókien bambusowych i innych, a także włosów zwierzęcych.

3.6 Specjalne mieszanki zapraw tynkarskich W celu wykonania zapraw do specjalnych celów lub aby je zoptymalizować czy też ze względów estetycznych można do mieszanek dodać jeszcze inne materiały. Dodatki stabilizujące Tradycyjnym sposobem zwiększającym odporność tynku na działanie warunków atmosferycznych jest dodanie do niego nawozu krowiego. Efekt ten zapewniają zawarte w nawozie kazeina i amoniak.

Tynk

Grubość tynku

Ziarnistość

Długość włókien

Narzut

10–15 mm *

0/2 mm; 0/4 mm**

3 cm ***

Gładź

5–8 mm

0/1 mm; 0/2 mm

3 cm

Tynk cienkowarstwowy

3–5 mm

0/1 mm

5 mm

Tynk szlachetny

2–3 mm

0/0,8 mm

5 mm

* w zależności od rodzaju zaprawy, także grubość może wynieść do 30/50 mm ** przy grubszym tynku można użyć kruszywa o większym uziarnieniu *** można stosować dłuższe włókna, jeśli zaprawa nie jest nanoszona maszynowo. Tabela 3-3 Wskaźniki grubości tynku, ziarnistości i długości włókien

3-33 Sieczka słomiana z sieczkarni ogrodowej do wykonania narzutu.

3-34 Sieczka słomiana stosowana jako karma dla zwierząt, maks. dł. 30 mm.

3-35 Słoma jęczmienna dostępna w specjalistycznym handlu, maks. dł. 5 mm.

3-36 Paździerze konopne stosowane jako karma dla zwierząt.

3-37 Trawa chińska.

3-38 Trzcina chińska.

3-39 Włókna bambusowe, maks. dł. 60 mm.

PRODUKCJA GLINIANEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ 63

Jeśli gotową mieszaninę pozostawimy na parę dni, to rozwinie się proces fermentacyjny, który wzmocni odporność tynku przez zwiększona wymianę jonową. Także zawartość drobnych włókien jest korzystna. Sprawdzoną mieszanką jest zaprawa z 10% dodatkiem nawozu. Również dodanie kleju kazeinowo-wapiennego albo serwatki może w pewnym stopniu stabilizować tynki zewnętrzne na działanie wilgoci. Pomimo dodatków tynk gliniany nie będzie jednak wodoodporny. W celu zwiększenia odporności na ścieranie szlachetnych tynków glinianych dodaje się do nich coraz częściej takie materiały, jak np. celuloza. Jeśli mamy wybrać gotowy produkt z uwagi na biologię budowlaną, to należy zwracać uwagę na deklarowany przez producenta, pełny skład zaprawy. Spoiwa mineralne Dodanie wapna, cementu, gipsu i szkła wodnego może również mieć wływ na właściwości stabilizujące. Tu jednak opuszczamy krainę czystych tynków glinianych, ponieważ te dodatki to kolejne spoiwa. Prawdę mówiąc powinno się mówić wtedy o tynkach gliniano-cementowych, gliniano-wapiennych itd. Między minerałami iłu i dodanymi spoiwami

3-40 Ściana zewnętrzna domu o szkieletowej konstrukcji drewnianej. Gliniany tynk zewnętrzny stabilizowany był dodatkiem z nawozu końskiego.

3-41 Tynki gliniano-wapienne wykonane techniką japońską w Wangelin, Europäische Bildungsstätte für Lehmbau (Europejskie Centrum Edukacji Budownictwa z Gliny).

64 PRODUKCJA GLINIANEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ

zachodzą różne reakcje. Wapno i cement niszczą strukturę macierzystą iłu. Dodanie kolejnego spoiwa w ilości < 5% najpierw (najczęściej) obniża stabilność gliny. Wyznaczenie optymalnej ilości zwiększającej stabilność albo odporność na działanie warunków atmosferycznych należy jeszcze zbadać [Minke 2009, str. 42 i kolejne]. Stabilizowane materiały gliniane nie rozpuszczają się w wodzie. W Japonii wykonuje się wysokiej jakości tynki gliniano-wapienne, które można polerować aż do lustrzanego połysku. Dodatki lekkie Do tynków, które mają mieć właściwości izolacji cieplnej, można dodać np. gliniec o granulacji 1/4 mm lub inne dodatki, takie jak korek. Receptury dla takich zapraw podaje G. Minke [Minke 2009]. Tynki z dodatkami lekkimi posiadają mniejszą wytrzymałość i są trudniejsze w obróbce powierzchni. Dlatego zaleca się uzyskiwanie planowanego ocieplenia przez zastosowanie właściwego materiału izolacyjnego, który można potem pokryć normalnym tynkiem glinianym. Dodatki do tynków dekoracyjnych W celu uzyskania różnych barw ozdobnych albo ciekawej struktury powierzchni dodaje się do tynków kolorowe materiały. Są to np. pigmenty lub mika i macica perłowa, dodawane w celu uzyskania efektów migotania, błyszczenia. W sprzedaży są kolorowe grysy skalne o różnej granulacji. Kiedy podczas obróbki powierzchnia tynku będzie przemyta, kolorowe kamyczki (np. czerwony granit, żółty piasek baskijski) stają się widoczne jako tekstura. Do zapraw tynków szlachetnych dodaje się także drobne wypełniacze, jak np. mączkę kwarcową albo marmurową (patrz rozdz. 7).

Ślimak z gliny W pobliżu Poczdamu, w Wilhelmshorst rośnie od trzech lat „gliniany ślimak”, dom o kształcie ślimaka. W dużej części buduje go własnymi rękami rodzina Heer. Torsten Heer, z zawodu murarz i technik, sam wymyślił i wykonał projekt budynku, którego rzut przypomina skorupę ślimaka. Jedynie piwnice, drewnianą konstrukcję nośną i instalacje wykonywały, lub pomagały wykonać, fachowe firmy. Dotychczas wykorzystano 150 m³ gliny kopalnej do produkcji lekkich i ciężkich cegieł oraz do wykonania izolacji z gliny lekkiej. Materiał pochodzi z oddalonego o 10 km wykopu pod budynek w dzielnicy Poczdamu Bornstedter Feld. Glinę przygotowywano do budowy przy pomocy specjalnej maszyny. Dzięki jej zastosowaniu materiał był łatwiejszy w późniejszej obróbce. Dostarczona glina była odpowiednio chuda i wystarczało dodać do niej jedynie słomę. Konstrukcja budynku jest drewniana, szkieletowa, wypełniona izolacją z gliny lekkiej. Od strony wewnętrznej, przed konstrukcją, wymurowano gromadzącą ciepło ścianę grubości 18 cm z ciężkich cegieł glinianych.

Ściany zewnętrzne na parterze wykonano z lekkiej masy, składającej się z wiórów drewnianych, słomy i gliny, układanej i zagęszczanej w szalunku. Przestrzenie pomiędzy konstrukcją na piętrze zamurowano cegłami z gliny lekkiej. Przestrzeń między konstrukcją, a ciężką ścianą stojącą przed nią, wypełniono gliną lekka ze słomą. Wszystkie tynki, zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne mieszano we własnym zakresie na budowie z gliny kopalnej. Zaprawę do wykonania narzutu na ścianach zewnętrznych mieszano w stosunku: 20 łopat gliny, 60 litrów sieczki słomianej i 5 do 6 łopat nawozu końskiego. Ostatni składnik tradycyjnie zwiększa odporność tynku na działanie warunków atmosferycznych i poprawia urabialność zaprawy. Właściwy stosunek mieszanki ustalono wykonując tynkowania próbne. Słomę rozdrobniono przy pomocy sieczkarni rolniczej na długość ok. 2 cm. Potrzebne do tego 22 wielkie bele dostarczył rolnik zajmujący się produkcją żywności ekologicznej. Zaprawę tynkarską mieszano w betoniarce wolnospadowej z gliny niedołowanej.

B2-1 Maszyna do przygotowywania gliny

w akcji. Po lewej dostarczona na budowę glina kopalna.

B2-2 Przygotowana maszynowo świeża glina

B2-3 Przygotowany maszynowo koński nawóz wygląda jak ziemia ogrodnicza

B2-4 Ściana zewnętrzna na piętrze. Podłożem B2-5 Pomieszczenie mieszkalne w „ślimaku”. Ściany mają jeszcze kolor gliny

pod tynk jest ściana wykonana z cegieł glinianych własnej produkcji i postawiona od wewnątrz, przed ścianą zewnętrzną.

PRZYKŁAD 65

B2-6 Strop nad ostatnim piętrem. Podłożem pod tynk jest tu strop

B2-7 Samodzielnie wykonane cegły gliniane do budowy wewnętrznej warstwy ściany

B2-8 Widok zewnętrzny „ślimaka z gliny”. Narzut jest już położony.

B2-9 Widok zewnętrzny gotowego budynku.

typu „Staketendecke” (z tyczek drewnianych i słomy nasączonej gliną).

są składowane do wyschnięcia na przyszłym strychu.

Narzucono ją na izolację z gliny lekkiej kielnią i obciągano bez wygładzania długą pacą drewnianą. Całkowita grubość tynku wynosiła ok. 5 cm. Tynk wewnętrzny położono po tym, jak na powierzchni wewnętrznej ścian zewnętrznych zainstalowano już ogrzewanie. Zaprawę (z 30 łopat gliny i 60 litrów sieczki słomianej, uprzednio zmiękczonej) kładziono na grubość ok. 2 do 3 cm, minimalnie przykrywając rurki. Podłoże to cegły gliniane własnej produkcji. Ogrzewanie włączono dopiero po całkowitym wyschnięciu tynku. Z uwagi na dodanie do zaprawy dużej ilości włókien zrezygnowano z położenia zbrojenia z siatki. Tynk wysechł bez spękań. Gładź to tynk cienkowarstwowy o grubości 0,5 cm. Tu także nie trzeba było schudzać 66 PRZYKŁAD

gliny. Rozmoczona w dużej ilości wody glina kopalna była mieszana w betoniarce wolnospadowej i przesiewana przez sito o oczkach wielkości 2 mm. Aby osiągnąć wymaganą grubość tynku, narzucano płynną zaprawę czasem dwukrotnie, wygładzano ją, zacierano pacą z filcem i gładzono kielnią japońską. Jakkolwiek budynek nie jest jeszcze skończony, rodzina już w nim zamieszkała. Powłokę z kolorowej farby wapienno-kazeinowej należy jeszcze położyć. W sumie budowa była bardzo czasochłonna. Mechanizacja robót i dobra organizacja placu budowy były tu bardzo pomocne. Więcej na temat tego projektu na stronie: www.lehmschecke.de.

3.7 Produkcja zaprawy tynkarskiej W celu wyprodukowania potrzebnej zaprawy tynkarskiej należy przygotowaną glinę kopalną albo też proszek gliniany lub ilasty wymieszać w wyliczonej ilości i według ustalonej receptury z dodatkami, substancjami włóknistymi i wodą. Wielkość ziaren i długość włókien zależą od grubości tynku (patrz tabela 3-3, str. 63). Podczas mieszania należy pamiętać, aby wyznaczone objętości były ściśle dotrzymane. Najdokładniej można dopilnować właściwych proporcji, gdy materiały do mieszalnika podaje się wiadrem. Ponieważ ten sposób jest dość męczący, to raczej wrzuca się wszystko łopatą. Ważne jest wtedy, aby łopata z gliną była tak samo napełniona, jak z piaskiem, a glina dołowana miała możliwie zawsze tę samą konsystencję. Materiał przygotowany fabrycznie jest mieszany jedynie z wodą. Wyznaczanie potrzebnej ilości zaprawy Na 1 m² powierzchni, tynkowanej na grubość 1 cm, potrzeba zazwyczaj 10 litrów gotowej zaprawy, najczęściej jednak trochę więcej. W zależności od receptury należy wyliczyć ilość gliny i dodatków mineralnych. Potrzebną ilość materiałów do zrobienia zaprawy z proszku glinianego albo ilastego wylicza się podobnie, jak w przypadku zapraw wapiennych lub cementowych: na 1 m² tynkowanej na grubość 1 cm powierzchni trzeba ok. 12 litrów piasku dodać do spoiwa w odpowiedniej proporcji dla mieszanki. Z 25 kg proszku glinianego lub ilastego otrzymuje się po wymieszaniu z dodatkami ok.30–35 litrów suchej zaprawy (jeśli to konieczne, należy te ilości wcześniej wyznaczyć, wykonując próby robocze!). Zużycie określonej wagi mieszanki zaprawy na jeden metr kwadratowy ściany dla zapraw wytwarzanych fabrycznie podają producenci. Typowe pojemniki to duże worki typu Big Bags o wadze 1000 kg albo standardowe, zawierające 25 lub 30 kg.

Maszyny i narzędzia Przed laty, gdy mieszano zaprawę ręcznie, glina kopalna po zadołowaniu była deptana w celu rozdrobnienia dużych grud. Tę ciężką pracę wykonywały często zwierzęta. Dodatki i wodę rozrabniano poprzez mieszanie ręczne szuflami i szpadlami albo specjalnymi narzędziami do mieszania. Były to np. szpadle z okrągłymi lub trójkątnymi otworami. Przy ich pomocy ponownie mieszano z wodą stwardniałą zaprawę, aż stawała się miękka. Dzisiaj najczęściej do tych celów używa się maszyn. Do niedużych ilości możliwe jest zastosowanie ręcznego mieszalnika mechanicznego. Powinien on mieć moc co najmniej 1200 W oraz oprzyrządowanie, umożliwiające mieszanie ciężkich zapraw. Istnieją maszyny z podwójnym mieszadłem, te jednak są trudne w obsłudze. Najczęściej używanymi maszynami są mieszarki (betoniarki) wolnospadowe lub betoniarki o wymuszonym mieszaniu zarobu. Betoniarki wolnospadowe albo bębnowe mają skośnie umocowane pojemniki zasypowe. Przez obrót bębna wrzucone tam składniki opadają i następuje ich wymieszanie. W betoniarce o wymuszonym mieszaniu zarobu podany materiał jest mieszany obracającymi się ramionami, a przy tym jest dociskany do ścian pojemnika. Podobną zasadę działania maja maszyny piekarnicze do Zapotrzebowanie materiałów dla zapraw na bazie proszków glinianych lub ilastych Przykład na proporcję mieszanki: 1 cz. gliny / iłu : 2,5 cz. piasku Proszek gliniany / ilasty

piasek

ilość uzyskanej zaprawy

wydajność przy grubości warstwy 1 cm

50 l

125 l

100 l

10 m²

Tabela 3-4 Zapotrzebowanie materiałów dla zapraw z proszków glinianych lub ilastych. Zapotrzebowanie materiałów przy zastosowaniu suchej zaprawy fabrycznej / przykład Produkt

pojemnik

ilość uzyskanej zaprawy

wydajność przy grubości warstwy 1/1,5 cm

Tynk gliniany lekko wilgotny

Big Bag, 1m³

750 l zaprawy

75 m² / 50 m²

Tynk gliniany suchy

worki po 30 kg

25 l zaprawy

2,5 m² / 1,6 m²

Tabela 3-5 Zapotrzebowanie materiałów przy zastosowaniu zaprawy produkowanej fabrycznie

PRODUKCJA GLINIANEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ 67

3-42 Specjalne narzędzie do mieszania, szpadel z dziurą.

3-43 Nieduża ilość zaprawy glinianej mieszana w pojemniku przy pomocy szpadla z dziurą.

wyrabiania ciasta, które znajdowały zastosowanie do mieszania zapraw z gliny kopalnej przez budujących we własnym zakresie. Ponieważ wyjmowanie gotowej mieszanki było bardzo skomplikowane, maszyny te zostały wyparte przez betoniarki wolnospadowe albo o wymuszonym mieszaniu zarobu. W przypadku użycia mieszarki wolnospadowej korzystne jest napełnianie bębna najpierw wodą i niedużą ilością piasku, a potem gliną, względnie proszkiem, dodając później resztę kruszywa i wody. W ten sposób zapobiega się początkowemu przyklejaniu się gliny do ścian pojemnika. Zasadę tę stosuje się także dla maszyn o działaniu wymuszonym, jeśli wypełnia się je proszkiem glinianym (lub ilastym) i piaskiem. Jeśli jednak stosuje się dołowaną glinę kopalną, to zaleca się najpierw wymieszać ją na jednolitą masę, a potem dodać kruszywo. Do tego celu lepiej nadają się betoniarki o wymuszonym mieszaniu zarobu niż wolnospadowe, ponieważ potrafią one lepiej rozgnieść duże grudy gliny. Są one lepsze także do mieszania zapraw ciężkich, tłustych, gruboziarnistych, o dużej zawartości słomy.

3-44 i 3-45 Mieszanie zaprawy glinianej mieszalnikiem mechanicznym

3-46 Mieszarka wolnospadowa w akcji

3-47 ŚPrzykład małej mieszarki o działaniu wymuszonym

68 PRODUKCJA GLINIANEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ

3-48 Glina do zapraw jest mieszana na budowie w maszynie piekarskiej do wyrabiania ciasta.

Jeżeli gotowa mieszanka ma być podawana na miejsce robót przy pomocy stojącej obok pompy, to należy odpowiednio dobrać składniki tej zaprawy. Dodatki mineralnie nie mogą być większe niż 6 do 8mm, mieszanka nie może zawierać zbyt dużej ilości słomy, a długość włókien może wynosić maks. 2–3 cm. Tłusta zaprawa z dużą ilością włókien, używana do pokrywania kostek słomy albo do tynkowania ręcznego, nie może być podawana pompą na stanowisko pracy. Przy większym uziarnieniu lub przy zbyt długich łodygach słomy może dojść do zatkania. Taki korek bardzo trudno usunąć i może to znacznie przeszkodzić w procesie roboczym: tynkarze są zmuszeni czekać na ponowną drożność węża. Pompy do zapraw różnych producentów mają różne wydajności. Zależy to przede wszystkim od ciśnienia tłoczenia zaprawy, mierzonego w barach – powinno ono wynosić co najmniej 10 barów – oraz od ilości podawanej mieszanki, mierzonej w litrach na minutę. Równie ważnym kryterium jest odległość, na jaką można pompować zaprawę, co zależy jednak od składu i konsystencji mieszanki. Należy zatem zwrócić uwagę na średnią ziarnistość i ilość zawartego iłu. Zbyt tłustą zaprawę trzeba niekiedy rozcieńczyć trochę wodą. Gruboziarniste, chude mieszanki pompuje się trudniej od tych, które zawierają

3-50 Agregat tynkarski: mieszalnik i pompa stanowią jedną maszynę..

drobny piasek i odpowiednią ilość iłu. Niestety, w ostatnim czasie powstały gotowe zaprawy gliniane do wykonywania narzutu, które są też drobnoziarniste. Możne je wprawdzie łatwo pompować, ale ich skład nie daje stabilnej konstrukcji ziarnistej. W każdym wypadku ważne jest wystarczająco długie mieszanie zaprawy, aby podczas transportu nie nastąpiło „odmieszanie” (gdy składniki nie tworzą już jednolitej masy). Pompy podające zaprawę dzielą się na ślimakowe i tłokowe. Te drugie są zdolne wytworzyć znaczne ciśnienie i tym samym są bardzo wydajne. Jest to zaleta, gdy mamy do czynienia z ciężkimi mieszankami. Węże do podawania i oprysku mają średnicę od 25 do 50 mm. Do standardowych zapraw (do narzutu i gładzi) zaleca się węże o przekroju 30 mm, a do mieszanek sporządzanych z gliny kopalnej – do 50 mm. Na wąż można zakładać dysze natryskowe. Pozwala to, przy pomocy kompresora, bezpośrednio spryskiwać powierzchnie przeznaczone do tynkowania. Węże i maszyny nie muszą być czyszczone i płukane przy każdej przerwie roboczej oraz przed weekendem, jak jest to konieczne przy podawaniu zapraw konwencjonalnych. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy węże leżą w takiej wysokiej temperaturze, że zaprawa może w nich zaschnąć. Zawsze jednak, przed dłuższymi przerwami, należy zdjąć i wyczyścić dyszę.

3-49 Węże do pompy podającej zaprawę.

3-51 Agregat tynkarski: widok wału.

PRODUKCJA GLINIANEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ 69

3-52 Silos na budowie, na której wykonuje się tynki gliniane.

3-53 Przygotowana fabrycznie zaprawa jest transportowana z silosu przez kompresor wspomagający jej opadanie do agregatu tynkarskiego.

Końcówkę węża można włożyć do mieszanki albo wody, aby zaprawa w nich nie wyschła. Jeśli powierzchnia do otynkowania jest większa niż 100 m², to zastosowanie pompy do zapraw jest z pewnością opłacalne. Maszyna jest przede wszystkim pomocna przy tynkowaniu wyższych kondygnacji. Jeśli zaprawa ma być nanoszona ręcznie, to można pompę wykorzystać do samego transportu mieszanki. Agregaty tynkarskie to maszyny, które spełniają wiele funkcji: można przy ich pomocy zaprawę mieszać, transportować na stanowisko pracy i natryskiwać powierzchnie przeznaczone do tynkowania. Te urządzenia przeznaczone są przede wszystkim dla firm specjalistycznych. Technologie korzystania z agregatów są stale optymalizowane. Dopływ wody można bardzo precyzyjnie regulować, co ułatwia przebieg mieszania. Do nowoczesnych urządzeń opracowano węże z jasnego tworzywa sztucznego, które są lżejsze od typowych, czarnych szlauchów do pomp i przez to może z nimi pracować jedna osoba. Dysze natryskowe są na trwale połączone z wężami i posiadają bezpieczniki na wypadek zatkania się szlauchów. Do wielu maszyn można podłączyć specjalne dysze natryskowe do nanoszenia drobnych 70 PRODUKCJA GLINIANEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ

i szlachetnych glinianych zapraw tynkarskich na grubość od 2 do 5 mm. Tak zoptymalizowane maszyny mogą obsługiwać pojedyncze osoby, które najpierw napełniają agregat, a potem natryskują zaprawę na ściany. Tym samym opłaca się nowoczesne maszyny stosować także do nakładania tynku na powierzchniach mniejszych niż 100 m². Z reguły agregaty tynkarskie nadają się szczególnie do wykonywania zapraw z gotowych produktów. Także te z proszku glinianego czy ilastego można dobrze mieszać i transportować. Trudniej jest natomiast produkować zaprawę z gliny kopalnej. Tu obowiązują te same wymagania jakościowe, jak przy zastosowaniu pomp do zapraw (patrz wyżej). Korzystnym aspektem organizacyjnym jest możliwość zaczepienia takiej maszyny do haka holowniczego samochodu i dostarczenie jej na miejsce budowy. Na koniec należy wspomnieć o alternatywie dla wielkich budów, która w międzyczasie stała się też aktualna dla tynków glinianych: silosy napełnione zaprawą, z zabudowanym agregatem tynkarskim i urządzeniami do podawania mieszanki. Tu miesza się z wodą suchy materiał, często bez zawartości włókien. Jego skład jest opracowany osobno dla każdego silosu. Taką

3-54 Miejsce przygotowania i mieszania gliny kopalnej

zaprawę natryskuje się jako jedną warstwę tynku na grubość 0,5 do 3 cm. Zasada ogólna: aby zdecydować, która maszyna nadaje się do konkretnej zaprawy, należy zasięgnąć rady u producentów i/lub u doświadczonych kolegów. Wybór maszyny powinien zależeć od dokładnego rozeznania sposobu pracy i wyboru materiału. Są producenci glinianych zapraw, którzy współpracują z wytwórcami maszyn i mieszanie lub też pompowanie własnych produktów testowali w porównaniu z innymi wyrobami. Oczywiście, że czynnik ekonomiczny odgrywa tu dużą rolę. Zaawansowana technika ma wysoką cenę. Zwyczajna betoniarka wolnospadowa kosztuje, w zależności od wielkości, ok. 200 €. Mieszarkę o wymuszonym mieszaniu zarobu można nabyć w sklepach specjalistycznych za ok. 1200 do 1500 €. Za pompę do zaprawy z wężem długości ok. 20 m, oprzyrządowaniem i kompresorem trzeba zapłacić ok. 10 000 €. Agregat tynkarski kosztuje co najmniej 14 000 € (ceny z roku 2010). Wszystkie ceny dotyczą nowych maszyn. Dla zapoznania się z technologią można również te urządzenia wypożyczyć. Na rynku są także maszyny używane, w cenie o wiele niższej. Dzięki zastosowaniu wartościowych maszyn można zaoszczędzić drogą siłę fachową.

3-55 Miejsce mieszania zaprawy glinianej. Glina jest przesiewana i potem przerabiana na zaprawę tynkarską w mieszarce o wymuszonym działaniu. Budowa z gliny i roboty tynkarskie: E.Beuchtel.

Firmy mogą długotrwale i ekonomicznie pracować, jeśli wykonują duże ilości tynków, albo gdy specjalizują się w wykonywaniu tynków glinianych. Dla małych przedsiębiorstw kombinacja mieszarki o działaniu wymuszonym z pompą do zapraw jest już często wystarczająca. Na budowach realizowanych we własnym zakresie decyzja o zastosowaniu techniki zależy od struktury pracy. Jeśli mamy wielu pomocników i dużo czasu do dyspozycji, a mało pieniędzy, można wykonać roboty tanio i z niewielkim udziałem maszyn – najlepiej stosując niedrogą glinę kopalną. Gdy jednak chce się prędko dojść do celu, to istnieje możliwość pożyczenia potrzebnych urządzeń. Korzystna jest obecność fachowca, który prowadzi roboty i zna się na obsłudze maszyn. Nie ma jednak firm, które proponują taką usługę.

3.8 Gotowe zaprawy gliniane Ostatnio znajduje się na rynku wiele rodzajów gotowej zaprawy glinianej, przygotowanej w zależności od potrzebnej grubości warstwy tynku.[6] Jest ona oferowana jako sucha mieszanka w workach lub w dużych opakowaniach typu Big Bags, albo też minimalnie wilgotna (o tzw. wilgotności ziemi) w opakowaniach typu Big Bags. Wszystkie PRODUKCJA GLINIANEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ 71

obydwu warstw. Tynki szlachetne zawierają często odmienne dodatki. Dachverband Lehm opracowuje nową normę DIN, która będzie określać, jakie obowiązkowe charakterystyki powinny mieć materiały dla każdego produktu. Z uwagi na te odrębności poszczególne produkty też zachowują się różnie podczas obróbki. Każdy, kto stosuje te wyroby, powinien wybrać właściwy materiał zgodnie z celem jego użycia, z warunkami podstawowymi, albo też z indywidualnymi oczekiwaniami. Produkty tynkarskie z reguły nadają się do ich użycia przy pomocy maszyn. Pojedynczy wytwórcy kooperują też z producentami maszyn tynkarskich, względnie proponują silosy z gotową zaprawą dla dużych budów. 3-56 Produkty różnią się wielkością ziarna, ilością zawartych włókien i kolorem.

produkty na budowie wymagają jedynie wymieszania z wodą. Nazywamy je zaprawami fabrycznymi. Istnieje szerokie spektrum producentów: od regionalnych, którzy specjalizują się w niedużej ilości mieszanek, poprzez stare, tradycyjne firmy, sprzedające całą paletę materiałów potrzebnych w budownictwie z gliny, aż do wielkich producentów, którzy wytwarzają każdego rodzaju zaprawy, i konwencjonalne, i gliniane. Niektóre produkty można spotkać w sklepach z materiałami budowlanymi, najwięcej jednak w fachowym handlu produktami bodowlano-biologicznymi. Informacje o producentach i fachowych sklepach można znaleźć na stronach internetowych zrzeszenia Dachverband Lehm e.V. [DVL 2010] albo stowarzyszenia Lehmbaukontors Berlin-Brandenburg e.V. [LBK 2011]. Lista z informacjami źródłowymi znajduje się na końcu książki. [7] Porównanie produktów Produkty tynkarskie mają różną jakość. Mogą mieć różny układ ziaren i różną zawartość iłu, a przez to różną wytrzymałość. Są tynki z substancjami włóknistymi i bez. Wielu producentów proponuje różne mieszanki do wykonywania narzutu i gładzi, ale coraz więcej jest zapraw uniwersalnych do wykonania 72 PRODUKCJA GLINIANEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ

Informacje o produktach Podstawowe znajomości materiałów i doświadczenie tych, którzy ich używali, są warunkami wstępnymi oceny, porównania i wyboru produktów dla własnych celów. Dodatkowo można korzystać z dostępnych w internecie, częściowo bardzo wyczerpujących, porad roboczych, wskazówek i instrukcji technicznych producentów branżowych. Niektórzy wytwórcy zwracają w instrukcjach uwagę, że ich produkty odpowiadają regułom wytyczonym przez „Dachverband Lehm” [Dachverband Lehm 2009]. Oznacza to, że wskaźniki techniczne dla tego materiału (jak gęstość, wytrzymałość na ściskanie i skurcz) są zadeklarowane i zapewnione. Ponadto zobowiązuje to do prowadzenia wewnętrznej kontroli, odpowiedniej dla typowego postępowania przy fabrycznym wytwarzaniu suchej zaprawy, np. do podawania numeru partii produkcji. Ponieważ zaprawa gliniana jako produkt naturalny może różnić się właściwościami zależnie od użytego surowca, dla uzyskania jednolitego tynku w całym obiekcie korzystne jest stosowanie mieszanki posiadającej ten sam numer partii produkcyjnej. Nie oznacza to wcale, że wyroby małych producentów, które nie posiadają tego certyfikatu albo nie podają żadnych instrukcji

technicznych, są jakościowo gorsze. W wydanej przez Dachverband Lehm instrukcji technicznej pt. „Anforderungen an Lehmputze” (Wymagania dla Tynków Glinianych) [Dachverband Lehm 2008] szczegółowo zdefiniowano wymagania stawiane zaprawom glinianym w zależności od zastosowania, w porównaniu z regułami dotyczącymi budownictwa z gliny. Aby klienci mogli lepiej ocenić zalety budowlano-biologiczne i ekologiczne, opracowano pieczęć jakości „natureplus”. Oznaczone tym znakiem produkty do tynkowania gliną posiadają pełną deklarację składu zaprawy. Technicznie sprawdzone dane zawierają także wartość sorpcji, która ma duże znaczenie dla klimatu wnętrz otynkowanych pomieszczeń (patrz rozdz. 2.1).

3.9 Która gliniana zaprawa tynkarska jest optymalna? Decyzja o tym, jaka produkcja glinianej zaprawy tynkarskiej jest właściwa dla konkretnej sytuacji, zależy od wielu czynników. Każdy, kto buduje, powinien wiedzieć, jakie są powody, warunki podstawowe i harmonogram robót. Stosowanie zaprawy z gliny budowlanej • Jest z pewnością najbardziej ekologicznym wariantem produkcji glinianej zaprawy tynkarskiej. • Wymaga dobrej znajomości materiałów. • Nadaje się do renowacji obiektów zabytkowych, ponieważ zaprawa będzie dobrze pasowała do istniejących tynków. • Jest rozwiązaniem bardzo tanim. Cena samej gliny jest niewielka, kosztowny jest transport. Kiedy się porówna przywiezienie ciężarówki pełnej gliny z wielokrotnym dostarczaniem niewielkich ilości materiału, to jednak transport jest bardzo tani. • Oznacza duży nakład pracy przygotowawczej, przede wszystkim przy stosowaniu gliny kopalnej. Ta metoda znajduje zastosowanie przede wszystkim przy projektach budownictwa z gliny oraz wtedy, gdy można liczyć na duży wkład własny przy

Wskazówki na temat ekologicznego wyboru produktów Zanieczyszczenie środowiska przez jakiś produkt można opisać, uwzględniając kilka aspektów, np. wpływ na efekt cieplarniany, wykorzystanie zasobów naturalnych, a także zawartość niebezpiecznych dla człowieka i jego otoczenia składników. Znak jakości „natureplus” jest dobrowolnym oznaczeniem rozdawanym przez Internationalen Verein für zukunftsfähiges Bauen und Wohnen – natureplus e.V. (Międzynarodowe Stowarzyszenie na rzecz Zrównoważonego Budownictwa i Życia). Produkty do wykonywania glinianych tynków, wyróżnione takim stemplem, wypełniają wysokie wymagania jakościowe istotne dla środowiska i zdrowia, dotyczące całego cyklu życia tych materiałów [natureplus 2010]. Wprowadzony w maju 2011 europejski system EPD – (Environmental Product Declaration – Deklaracja Produktu z Uwagi na Środowisko) – według ISO 14025, opisuje oddziaływanie na środowisko produktu budowlanego według jednolitej metodyki, bez jego wartościowania. Te dane mogą być wykorzystane jako podstawa do całościowego oglądu jakiejś budowli pod względem obciążenia środowiska.

wykonywaniu robót. Produkcja zaprawy powinna odbywać się pod fachowym kierownictwem. Wielu spośród tych, którzy budują własnymi rękami w różny sposób nabywają wiedzę i stają się fachowcami. • Z uwagi na duży nakład pracy, rzadko wykorzystują to firmy. Tym niemniej istnieją przedsiębiorstwa, które tak technicznie organizują przygotowywanie gliny kopalnej do zapraw tynkarskich, że jest to ekonomiczne. Fachowcy budowania z gliny mieszają ją często bezpośrednio na miejscu budowy. Alternatywą jest stosowanie drogich, lekko wilgotnych produktów z gliny budowlanej, posiadających najczęściej wystarczająco drobne uziarnienie, aby można było je od razu mieszać z dodatkami. • Może być stosowana przy pomocy systemu maszyn tynkarskich (mieszarka + pompa do zapraw), pod warunkiem, że uziarnienie mieszanki będzie mniejsze od 6–8 mm, a długość sieczki słomianej wynosi ok. 3 cm i jej ilość nie jest za duża. • Stosowanie zależy od sezonu. Glinę i piasek, jeżeli przechowywane są na dworze, można przerabiać w stanie lekko wilgotnym, dopóki nie zamarzną.

3-57 Ten symbol graficzny to znak jakości „natureplus”.

PRODUKCJA GLINIANEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ 73

PRZYGOTOWANIE I MIESZANIE

nieprzerobiona wykop budowlany, piaskownia, kopalnia gliny/ iłu

SKĄD

RODZAJ DOSTAWY

GLINA LEKKO WILGOTNA przerobiona

PROSZEK GLINIANY / ILASTY (suchy)

cegielnia, płukanie żwiru¹, produkt: glina budowlana

cegielnia, zakład przeróbki iłu

MIESZANIE

producent, sprzedawca materiałów budowlanych

worki, Big Bags, silosy

luzem

PRZYGOTOWANIE

GOTOWE MIESZANKI (suche/lekko wilgotne)

przygotowanie

GLINA KOPALNA

przesiewanie na sucho albo w stanie wilgotnym ewentualnie dołowanie w wannie z dodatkiem wody

z wodą

z piaskiem, włóknami (sieczką słomianą) i wodą

ŚRODKI POMOCNICZE

mieszarka wolnospadowa / o działaniu wymuszonym / maszyna tynkarska mniejsze ilości – mieszarka ręczna zaleca się mieszarkę o działaniu wymuszonym

OBRÓBKA

możliwy silos

transport: wiadro, taczka / pompa / narzucanie / natrysk

wyższe koszty materiału, mniejsze koszty obróbki Uwaga: ¹ W celu szybszego oddzielania iłów i pyłów można przy płukaniu żwiru stosować materiały pomocnicze. W Niemczech zdarza się to rzadko. Ponadto środki pomocnicze, ponieważ mogą dostać się do wody gruntowej, nie mogą zawierać substancji szkodliwie wpływających na żywność.

3-58 Kolejność przygotowania i mieszania gliny w zależności od jej pochodzenia [Rüger 2009].

aspekty ekologiczne niezbędne znajomości materiału

nakład pracy specjalne miejsca zastowania technologie, które można zastosować

koszty materiałów czas budowy zależny od pogody

3-59 Czynniki pomagające w wyborze odpowiedniej zaprawy tynkarskiej

74 PRODUKCJA GLINIANEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ

Stosowanie zaprawy glinianej z proszku glinianego i ilastego • Z ekologicznego punktu widzenia niekorzystne jest to, że proszki ilaste i gliniane otrzymuje się w wyniku mechanicznego wysuszania i mielenia. Także niezbędne są długie drogi transportowe. Tym niemniej można stosować regionalny piasek, stanowiący większą część mieszanki. • Zezwala się na indywidualnie dobrany skład mieszanki, pod warunkiem posiadania wystarczającej wiedzy o materiale. Raz wypróbowane proporcje można wielokrotnie powtarzać, ponieważ punktem wyjściowym jest jednolita jakość stosowanego spoiwa. • Pozwala na produkcję różnokolorowych tynków. • Może być tańszym wariantem w porównaniu z zaprawą przygotowaną fabrycznie. Tym niemniej mączki ilaste sprzedaje się w workach (najczęściej, niestety, 50-kilogramowych), podczas gdy proszek wytwarzany z gliny budowlanej można nabyć w dużych pojemnikach typu Big Bags. • Oszczędza się pracochłonne przygotowanie gliny. Zaprawy przygotowane fabrycznie • Rzadko są wykonywane z materiałów regionalnych. Częściej trzeba liczyć się z dalekim transportem. Ponadto produkcja gotowych zapraw związana jest z dużym zużyciem energii. • Wymagają od wykonawcy mniej znajomości materiału. Gwarancję na właściwy skład mieszanki daje producent i w przypadku występowania problemów powinien służyć radą. Często też, w celu poznania produktu, proponuje szkolenia. • Wymagają elementarnych znajomości materiału w celu wyboru właściwego produktu, ponieważ wyroby różnią się od siebie jakością. • W porównaniu z innymi wariantami powodują wyższe koszty materiałowe, łącznie z transportem.

3-60 Wzory różnokolorowych tynków glinianych. Wystawa w muzeum gliny w Gnevsdorf, niemcy

• Są łatwe w użyciu, ponieważ aby wykonać z nich zaprawę na budowie, wystarczy je wymieszać z wodą. • Czas potrzebny do mieszania jest taki sam, jak czas potrzebny do przygotowania zapraw konwencjonalnych. • Otwierają możliwość stawiania silosów na dużych budowach. Także przy suchych zaprawach możliwe jest stosowanie agregatów tynkarskich o zamkniętym systemie. • Można je stosować niezależnie od sezonu. Jeśli dostarczono suchą zaprawę, także w czasie mrozu można wykonywać tynki wewnętrzne.

PRODUKCJA GLINIANEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ 75

4. Produkcja wapiennej zaprawy tynkarskiej Wapienna zaprawa tynkarska składa się głównie z wapna, piasku i wody. W celu zmiany jej podstawowych właściwości konieczne są dodatki. Wapno jest spoiwem, które otacza ziarna piasku i je ze sobą zlepia, podobnie, jak to się dzieje z minerałami iłu w zaprawie glinianej. Znaczną różnicą między tymi zaprawami jest proces twardnienia. Tynki gliniane osiągają wytrzymałość po wyschnięciu, a po dodaniu wody mogą znowu się rozpłynąć. Natomiast tynki wapienne twardnieją na skutek procesu chemicznego zachodzącego w jego składnikach. Aż do lat siedemdziesiątych dwudziestego wieku normalnym procesem było mieszanie zaprawy wapiennej na budowie ze składników podstawowych. Dziś stosuje się prawie wszędzie gotowe, fabryczne, suche i mokre zaprawy. Choć dla zapraw wapiennych jest to już standard, dla zapraw glinianych (gdzie najczęściej stosuje się surowiec z wykopu) nie jest to takie oczywiste. Wraz z potrzebą podjęcia decyzji o zawartości i składzie dostępnych materiałów budowlanych rośnie też potrzeba stosowania historycznej techniki tynków wapiennych, która umożliwia samodzielne budowanie przestrzeni życiowej i mieszkalnej. Także przy renowacji zabytków szerokie zastosowanie znajdują zaprawy wykonane według starych receptur. Przedstawimy tu historyczne i używane do dziś metody wykonania zapraw wapiennych. Polecamy jednak wykonywanie Wskazówka Prawdziwą kopalnią wiedzy o tradycyjnych technikach wykonywania tynków wapiennych są stare podręczniki. Tu trzeba jednak zaznaczyć, że w tych historycznych książkach używano przerysowanych określeń, których dziś już się nie spotyka. Za granicą, szczególnie w Wielkiej Brytanii, wiedza o przekazanych technikach wykonywania tynków wapiennych jest jeszcze żywsza niż w Niemczech. Kto ma zamiar głębiej wniknąć w materię, ten na końcu książki znajdzie adresy placówek kształcących w tym zakresie.

76 PRODUKCJA WAPIENNEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ

takich zapraw we własnym zakresie tylko doświadczonym fachowcom na budowie.

4.1 Od skały wapiennej do spoiwa Surowcem do produkcji wapna budowlanego jest skała wapienna, pozyskiwana najczęściej w kamieniołomach. Wapień występuje jako skała o różnym składzie, najczęściej w postaci marmuru, tufu wapiennego, wapienia muszlowego, kredy, kalcytu i dolomitu. Zasoby wapienia można określić jako wystarczające, nawet, gdy jego występowanie nie jest jednakowo częste w różnych regionach. Skorupa ziemska składa się w ok. 7% z tego minerału. Nad Morzem Północnym, gdzie nie ma kamieniołomów wapiennych, kiedyś wypalano wapno z wapienia muszlowego. Na wschodnich Wyspach Fryzyjskich stosowano tę technikę jeszcze na początku dwudziestego wieku. Skorupy muszli i wapień mają ten sam skład chemiczny. Z chemicznego punktu widzenia skała wapienna to wapń połączony z dwutlenkiem węgla i związek ten określa się jako węglan wapnia (CaCO3). Ze skały wapiennej, która w dużej mierze składa się z czystego węglanu wapnia, przez wypalanie pozyskuje się wapno powietrzne (CaO). Naturalne wapno hydrauliczne otrzymuje się z wapienia, który zawiera także krzemionkę (SiO2), tlenek glinu (Al2O3) i tlenek żelaza (Fe2O3). Te składniki mogą występować już w skale rodzimej, można je jednak dodać do minerału wyjściowego w formie innych skał lub ziemi z tzw. czynnikami hydraulicznymi, jak pucolany, ziemia wulkaniczna z wyspy Santorin, trass itp. Naturalne wapno hydrauliczne pozyskuje się podczas wypalania wapienia w temperaturze ok. 1250°C. Może ono zawierać do 20 % dodatków. Z wapna hydraulicznego poprzez wypalanie wapienia z zawartością iłu oraz domieszki białego wapna

i odpowiednich dodatków, może produkować np. cement [DIN EN 459-1]. W zależności od mineralogicznego składu spoiwa zwanego wapnem, do jego stwardnienia prowadzą różne procesy. Czyste wapna powietrzne wiążą już podczas reakcji z dwutlenkiem węgla zawartym w powietrzu. Proces ten nazywa się też karbonizacją. W tynku z wapna hydraulicznego można znaleźć takie składniki, jak: krzemionki, tlenki glinu i tlenki żelaza (czynniki hydrauliczne). Łączą się one podczas twardnienia z wodą i wapniem. Proces ten to wiązanie hydrauliczne. Im więcej w tynku wapiennym czynników hydraulicznych, tym większa jest jego wytrzymałość i odporność na działanie warunków atmosferycznych. Cykl „życia wapna” Drogę wapna od jego pozyskania aż do stanu w związanej zaprawie można najlepiej zrozumieć na podstawie cyklu „życia wapna” (zwanego inaczej cyklem przemian wapna przy jego wytwarzaniu i stosowaniu). Znajomość tych procesów z dziedziny nauk przyrodniczych pozwala na niepopełnianie błędów podczas przygotowywania i obróbki tynków wapiennych. 1. krok Pozyskany surowiec – kamień wapienny z kopalni (węglan wapnia CaCO3) wypala się w temperaturze ok. 1000°C i powstaje wapno palone (tlenek wapnia CaO). Wydziela się przy tym dwutlenek węgla (CO2), który uchodzi do atmosfery. Proces ten nazywamy „wypalaniem wapna”. 2. krok Do wapna palonego dodaje się wodę (H2O) i powstaje wapno gaszone (wodorotlenek wapniowy Ca(OH)2). W trakcie tego procesu wydostaje się znaczna ilość ciepła (część tego, które zostało „dodane” przy wypalaniu). W zależności od ilości dodanej wody powstaje ciasto wapienne, farba wapienna albo mleko wapienne. Ten proces nazywa się „gaszeniem wapna”. 3. krok Wapno gaszone, nasze spoiwo, jest teraz mieszane z dodatkami, jeśli trzeba, to ponownie

4-1 Mapa miejsc wydobycia wapienia w Niemczech. Wapienniki z zasobami wapnia oznaczono symbolem „o”

CO2 H2O odparowuje

Caco3

CO2

powstaje Caco3 powstaje Ca(OH)2 + H2O

4-2 Cykl „życia wapna”

PRODUKCJA WAPIENNEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ 77

Gładź

Narzut

Warstwa wyrównawcza (obrzutka) Kamień naturalny

4-4 Kamieniołom wapienia Firmy Endress na Jurze

4-5 Skały wapienne w stanie naturalnym.

z wodą, i powstaje zaprawa murarska lub tynkarska. Wapno gaszone w zaprawie reaguje z zawartym w powietrzu dwutlenkiem węgla i twardnieje, znowu tworząc wapień, a woda zarobowa odparowuje. Cykl się zamyka.

Przedstawiony na ilustracji 4-3 przekrój przez tynk zewnętrzny, który przez trzy lata wystawiony był na działanie warunków atmosferycznych, pokazuje dokładnie, że tylko 1–2 mm górnej warstwy uległo karbonizacji. Michael Auras wyjaśnia to zjawisko zbyt mocno zatartą i zagęszczona powierzchnią tynku, co przeszkadza w jego wysychaniu. „W spodnich warstwach, chociaż czekały one tylko kilka tygodni (narzut) lub przez okres zimowy (obrzutka) na koleją warstwę tynku, widać znacznie większą głębokość karbonizacji” [Auras 2004].

Frankońskiej.

4-3 Wadliwa karbonizacja tynku wapien-

nego. Głębokość zachodzącego procesu w poszczególnych warstwach stała się widoczna po spryskaniu roztworem fenoloftaleiny [Auras 2004].

Ca(OH)2 + H2CO3 → CaCO3 + 2 H2O (CO2 + H2O) wodorotlenek wapniowy + kwas węglowy → wapń + hydrat i woda zarobowa

4-6 Taśmociągi transportują okruchy

skały wapiennej do kruszarek i silosów.

Dwutlenek węgla, który ulotnił się podczas wypalania, jest po stwardnieniu znowu związany w wapieniu i odciąża w ten sposób niekorzystny bilans CO2 w zaprawie wapiennej. Aby tynk wapienny całkowicie stwardniał, należy podczas procesu wiązania zapewnić mu jak najlepsze warunki. Tynk powinien posiadać wystarczającą wilgotność, a dwutlenek węgla musi mieć możliwość reagowania z wapnem gaszonym w całej jego grubości. Jeśli tylko wilgoć, znajdująca się w głębszych warstwach tynku, może przenikać na zewnątrz, a kapilar nie zamknęła woda zarobowa, to również tam wapno będzie wiązać. Tynk na powierzchni może już być twardy, podczas gdy w środku jest jeszcze miękki. Ponieważ w powietrzu jest niewiele CO2 (objętościowo ok. 0,03%), proces karbonizacji jest powolny i może trwać nawet latami. Aby mu nie przeszkadzać, tynk można pokrywać tylko powłoką o otwartych porach. Także zagęszczona powierzchnia tynku może zapobiec całkowitemu jego stwardnieniu, co powoduje niepełną odporność na zmienność pogody.

78 PRODUKCJA WAPIENNEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ

Od wapienia do spoiwa i wyprodukowania zaprawy Jak w praktyce wygląda przebieg produkcji, pokazują odwiedziny w zakładzie wytwarzającym gotową zaprawę wapienną. Drogę prześledzimy od kamienia do gotowego produktu. Materiał wyjściowy – wapień z kamieniołomu Skały jurajskie w kamieniołomie wapienia firmy Endress składają się w dużej części z węglanu wapniowego z niewielkimi domieszkami mineralnymi i solnymi, które są przyczyną różnych kolorów kamienia. W kamieniołomie widać różne warstwy. Każda z nich jest dokładnie scharakteryzowana pod względem składu. Czystość wapienia jest czynnikiem decydującym o przeznaczeniu skały do produkcji czystego wapna powietrznego lub tłucznia. Decyzję firma podejmuje po analizie wydobytego surowca.

4-7 Rozdrobniona skała wapienna.

4-8 Wypalone w piecu kawałki wapienia, 25/40 mm.

Wapiennik (czyli piec szybowy przeznaczony do wypalania skał wapiennych, w celu uzyskania z nich wapna palonego) jest czynny już od lat trzydziestych XX wieku, a od lat osiemdziesiątych wapień, w zależności od jego jakości, jest też wykorzystywany do produkcji suchej zaprawy wapiennej. To, co kiedyś było odpadem, dziś jest wykorzystywane. Sucha zaprawa jest mieszana z wapna, bardzo drobno skruszonego wapienia i częściowo z piasku kwarcowego.

nie schładza się zbyt szybko po wsypaniu do niego kamieni.

Piasek z kruszonego wapienia Kruszonym piaskiem nazywamy kruszywo, które nie powstało w sposób naturalny. Ziarna takie nie są okrągłe, lecz kanciaste. Pozyskane z kamieniołomu głazy są rozdrabniane maszynowo. Kruszony piasek jest suszony przy wykorzystaniu resztek ciepła z pieca wapienniczego. Potem jest mechanicznie formowany w ziarna zbliżone do sześcianów i przesiewany na poszczególne frakcje. Produkcja wapna Łom kamienny jest transportowany z kamieniołomu przenośnikiem taśmowym i kierowany do dalszej przeróbki w zależności od jego przydatności. Rozdrobnione kamienie wsypuje się też taśmociągiem do silosu zapasowego. Samojezdna kruszarka rozbija je na potrzebną wielkość 25/40 mm. W silosie są one podgrzewane przy wykorzystaniu ciepła pieca wapienniczego. Ma to dwie zalety. Po pierwsze lepiej odpadają zbędne cząsteczki gliny i iłu, przez co materiał jest czystszy, a po drugie wapiennik

4-9 Kawałki wapna palonego zmielone na białe wapno.

Piec wapienniczy Stosowany tu wapiennik to tzw. piec ze stołami prowadzącymi, wariant pieca szybowego, cylindrycznego. Umożliwia on elastyczniejsze wypalanie wapna. Podgrzane okruchy skalne są dostarczane do silosu zapasowego, tam ponownie ogrzewane i kierowane od góry do wapiennika. Przy pomocy stołów prowadzących przemieszczają się poziomo i podawane są dalej z poziomu górnego na kolejny niższy. Piec jest ogrzewany olejem doprowadzonym specjalną rurą z rozpylaczem. Temperatura oscyluje między 1100 a 1150 °C. Na końcu tego procesu z kamieni wapienia powstaje wapno palone w bryłach. Wypalone wapno jest o 44% lżejsze od materiału wyjściowego, ponieważ ulotnił się zawarty w nim dwutlenek węgla. Na końcu uzyskane bryły mieli się i otrzymuje biały proszek wapienny, który następnie jest „na sucho gaszony”. Powstaje biały wodorotlenek wapniowy – wapno hydratyzowane. Początkowy kolor lekko szaro-brunatny w wyniku gaszenia zmienia się na biały. Przy gaszeniu na sucho dodaje się do wapna tylko tyle wody, ile jest to konieczne, aby w wyniku reakcji chemicznej powstał wodorotlenek wapniowy (wapno hydratyzowane). Mieszanie suchej zaprawy Przez dodanie do białego wodorotlenku wapniowego takich składników, jak piasek z kruszonego wapienia, piasek kwarcowy i inne, PRODUKCJA WAPIENNEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ 79

Rodzaj wapna

niegaszone

gaszone

bryły

ciasto (ciasto wapienne lub wapno dołowane)

wapno mielone

proszek (wodorotlenek wapniowy)

Wapno powietrzne Wapno hydrauliczne Tabela 4-1 Wapno budowlane:

białe wapno hydratyzowane

rodzaje wapna dostępnego w handlu

otrzymuje się gotową suchą zaprawę. W zależności od zapotrzebowania produkuje się wiele zapraw, różniących się od siebie innym składem wypełniaczy i dodatków.

4.2 Wybór spoiwa

mączka z kamienia wapiennego

piasek z kruszonego wapienia 0,2/0,8 mm

piasek z kruszonego wapienia 0,8/1,6 mm

piasek z kruszonego wapienia 1,6/4 mm 4-10 Składniki gotowej suchej zaprawy wyprodukowanej na bazie wapna powietrznego.

Zaprawę przygotowaną na budowie można wykonać z wodorotlenku wapniowego (proszek wapienny) albo z ciasta (wapno dołowane). Lista producentów wapna budowlanego znajduje się na końcu książki. Kiedyś normalną czynnością była samodzielna produkcja na własne potrzeby wapna dołowanego z wapna palonego. Do jego magazynowania służyły specjalnie wykopane doły. Wapno budowlane Pod nazwą wapno budowlane rozumie się zawsze wapna palone, dostępne w handlu w różnych postaciach w wersji gaszonej lub niegaszonej. Ciasto wapienne powstaje w wyniku „zgaszenia” wapna wodą. Powstałe z wapna powietrznego ciasto może, a nawet powinno być magazynowane kilka tygodni, miesięcy lub lat. Wtedy określa się je jako wapno dołowane. Powinno ono być przykryte wodą w miejscu nienarażonym na zmarznięcie. W normie DIN EN 459-1 określono, jak wapno powinno być oznakowane, w zależności od zawartych w nim składników. Przedstawia to tabela 4-2 na stronie 82. Wapno powietrzne w formie gaszonej, z uwagi na swój kolor, nazywa się też wapnem białym. Wapno dolomitowe, w odróżnieniu od powietrznego, zawiera więcej tlenku magnezowego (MgO > 10%) i ma przeważnie szary kolor. Z tego powodu kiedyś nazywane było wapnem szarym.

80 PRODUKCJA WAPIENNEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ

Wapna mogą zawierać w różnych ilościach rozmaite domieszki, które służą jako czynniki hydrauliczne. Dlatego też nie sposób mówić o czystym wapnie powietrznym. Prawdopodobnie wcześniejsze generacje nie znały różnicy między wapnem powietrznym i hydraulicznym. Po prostu używano spoiwa wyprodukowanego z regionalnego wapienia. W zależności od składu oznaczano wapno jako tłuste albo chude [Sawyer 1951]. To ostatnie określenie, chociaż już nie jest dziś używane, podkreśla, jak płynne mogą być przejścia między poszczególnymi rodzajami wapna. Wapna tłuste mają więcej węglanu wapniowego i mniej domieszek. Podczas gaszenia reagują one gwałtownie, oddają wiele ciepła – mówi się nawet, że się gotują i powiększają swoją objętość. Są bardzo wydajne, co oznacza, że z wapna palonego powstaje duża ilość gaszonego. Tłuste wapna nadają się szczególnie do wyrobu wapna dołowanego. Zmieszane z drobnym piaskiem stosowane są przede wszystkim do tynków szlachetnych i sztukaterii. Wapna chude zawierają większą ilość domieszek. Gaszenie (wchłanianie wody) trwa dłużej. Nie są one też tak wydajne. Nadają się bardzo dobrze do wykonywania tynków z zapraw gruboziarnistych. Wapno hydrauliczne określa się jako szczególnie chude, ponieważ ilość zawartych w nim domieszek jest jeszcze większa. Jego obróbka jest trudniejsza. Proces gaszenia przebiega wolniej, objętość zwiększa się nieznacznie, a oddawanie ciepła jest niewielkie. Zachowywanie się wapna hydraulicznego przy wiązaniu jest podobne, jak w przypadku cementu. Nazewnictwo zapraw tynkarskich zależy od rodzaju spoiwa wapiennego. I tak rozróżnia się zaprawę z wapna powietrznego oraz zaprawę z wapna hydraulicznego.

Wodne zaprawy wapienne (patrz tabela 2-9 str. 43) to słabe zaprawy hydrauliczne. Wykonuje się je ze słabych spoiw wapiennych, np. z dolomitowego węglanu wapniowego lub z mieszanki powietrznego i hydraulicznego węglanu wapniowego. Decyzja o użyciu tego lub innego rodzaju wapna, wapna powietrznego czy hydraulicznego, albo wręcz mieszanki obydwu, zależy od jego przeznaczenia. Przykłady sprawdzonych struktur tynków przedstawiono w rozdziale 2. Nie ma dużego znaczenia, czy do produkcji zaprawy użyje się sproszkowanego wodorotlenku wapniowego, czy ciasta wapna dołowanego. Zaprawa zawierająca ten ostatni składnik jest jednak twardsza i odporniejsza niż zaprawa z pierwszym rodzajem wapna. Dlatego jest często używana do robót restauracyjnych i w budynkach zabytkowych [Schönburg 2011]. Gaszenie wapna (lasowanie) Zarówno magazynowanie wapna palonego, jak i posługiwanie się nim wymaga dużej staranności. Wapno takie nie może leżeć zbyt długo, a magazynowane powinno być tylko w suchym pomieszczeniu, ponieważ wilgoć powoduje niekontrolowany proces gaszenia (który przyczynia się do współmiernego wzrostu temperatury). W zasadzie są dwa rodzaje lasowania wapna. Przy gaszeniu suchym dodaje się tylko tyle wody, ile jest do tego procesu potrzebne. Przy drugiej metodzie, lasowaniu mokrym, dodaje się więcej wody, niż wymaga tego sam proces. Oba rodzaje gaszenia są udokumentowane historycznie [Schulze 2004]. Aż do lat siedemdziesiątych poprzedniego wieku istniały wszędzie szeroko rozpowszechnione doły wapienne, w których przechowywano wapno lasowane (dołowane). Używano go w miarę potrzeb do wykonania zapraw czy powłok malarskich. Wapno dołowane przygotowywano we własnym zakresie w skrzyniach do gaszenia.Długoletnie magazynowanie podnosi jakość takiego wapna. Z czasem staje się ono coraz bardziej miałkie i elastyczne.

6 4-11 Gaszenie bryły białego wapna: do bryły (1) dodaje się wodę (2). Wypalone kawałki wapna wchłaniają natychmiast wodę (3), wapno zaczyna się „gotować” i rozpadać (4). W ciągu kilku minut powstaje gruba, kremowa masa (5). Podczas równomiernego mieszania masa wygotowuje się do końca i ciasto wapienne jest gotowe (6).

3 Zanieczyszczenia opadają na dno, a niezlasowane cząsteczki ulegają rozpadowi. Uwaga: Dół na wapno musi być zawsze dobrze zabezpieczony i przykryty. Istnieje niebezpieczeństwo oparzenia chemicznego, jeśli dotyka się rękami wapna. Przy wszystkich robotach z niegaszonym wapnem należy nosić ubranie ochronne, a podczas lasowania także okulary i maseczkę ochronną. Wapno jest substancją żrącą i może powodować urazy oczu. PRODUKCJA WAPIENNEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ 81

Rodzaj wapna budowlanego

pojęcie angielskie = pochodzenie skrótów (symboli)

Wapno powietrzne

calcium lime

Wapno dolomitowe

dolomite lime

Skrót (symbol) CL 90 CL 80 CL 70 DL 85 DL 80 NHL 2 NHL 2 – P

Naturalne wapno hydrauliczne

natural hydraulic lime

Pochodzenie

Kolor wodorotlenku wapniowego

(wysokoprocentowy) wapień

biały

wapień dolomitowy

biały – jasnoszary

wapień marglisty / margiel albo wapień i 20% domieszka pucolany (dodatek P)

NHL 3,5 NHL 3,5 – P NHL 5 NHL 5 – P

Skład Zawartość (% masy) CaO + MgO > 90%

czynniki hydrauliczne

Wapno hydrauliczne

hydraulic lime

> 70 %

jasnoszary

od szarego do szarobrązowego

wapień, margiel i domieszki

HL 5

przestarzałe i potoczne określenia

brak wymogu

wapno białe

brak wymogu

wapno szare

> 90 % > 80 % > 85 % > 80 %

niewielkie ilości, albo takie, które można pominąć, skały podstawowej

czynniki hydrauliczne ze skały podstawowej (wapienia zawierającego iły i krzemiany) albo domieszka maks. 20% pucolanów (dodatek P)

HL 2 HL 3,5

Wytrzymałość na ściskanie (po 28 dniach)

potrzebny skład osiąga się przez sztucznie uzyskane mieszanki

wapno wodne 2–7 MPa** wapno hydrauliczne 5–15 MPa 2–7 MPa 5–15 MPa

wapno wysoko-hydrauliczne wapno hydrauliczne wapno hydrauliczne wapno wysoko-hydrauliczne

Tabela 4-2 Systematyka podziału wapna budowlanego * Należy zauważyć, że stare i nowe oznakowania nie zawsze są identyczne, ponieważ wartości graniczne dla składników wapna były różnie definiowane. ** MPa (megapaskal) = nowa jednostka dla N/mm²

Metoda mokrego gaszenia wapna na budowie [Jung 1969] Bryły gaszonego wapna rozdrabnia się na kawałki wielkości pięści i układa z nich jedną warstwę w skrzyni. Wystające szpice trzeba rozbić i równomiernie rozsypać. Całość należy równomiernie spryskać wodą. Trzeba odczekać, aż wapno zacznie się otwierać. Bryły rozrastają się na kształt kalafiorów i rozpadają. Temperatura nie powinna przekroczyć 90°C. Teraz rozpoczyna się gaszenie poprzez wlewanie wody do jednego z rogów skrzyni przy pomocy węża. Potem trzeba wapno mieszać gracą, aby woda mogła dostać się do najcieplejszych miejsc. Uwaga na odpryski! Kiedy masa przestanie się gotować, dodaje się jeszcze trochę wody i gruntownie miesza, aż powstanie mleko wapienne. Po ponownym wymieszaniu wlewa się mleko przez sito do dołu. Tam z mleka powstaje breja, a potem ciasto wapienne. Woda wypłukuje z mleka rozpuszczone sole i wsiąka w grunt. Część wody odparowuje. Najwcześniej po upływie 6 tygodni wapno dołowane jest gotowe do użycia.

dół przepuszczający wodę

beton rynna

wąż

wodociąg graca do mieszania wapna

sito szyber

skrzynia na wapno z nachylonym dnem

Organizacja miejsca do gaszenia i dół na wapno.

82 PRODUKCJA WAPIENNEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ

4.3 Produkcja zaprawy gotowej do użycia Dzisiaj na niemieckich budowach bardzo rzadko miesza się wapienną zaprawę tynkarska z materiałów podstawowych. Zazwyczaj używa się fabrycznie przygotowanych mokrych albo suchych zapraw, lub też gotowych, wykonanych z wapna dołowanego. Przedstawimy tu zarówno tradycyjne, jak i stosowane współcześnie metody produkowania wapiennych zapraw tynkarskich. Zapotrzebowanie materiałowe Ilość potrzebnej zaprawy to iloczyn powierzchni do otynkowania i grubość tynku, plus nadwyżka na straty wykonawcze. Zasada ogólna: Na 1 m² powierzchni do otynkowania na grubość 1 mm trzeba użyć 1l zaprawy + 10% (dodatek na straty). Wykonanie tynkarskiej zaprawy wapiennej na budowie Wymieszanie wapiennej zaprawy tynkarskiej na budowie wymaga wieloletniego, praktycznego doświadczenia i dokładności wykonania. Taka umiejętność jest pożądana podczas renowacji obiektów zabytkowych, a szczególnie, gdy należy zaprawę wykonać według historycznych receptur.

Wybór domieszek Jako dodatków należy używać naturalnych, miejscowych piasków i żwirów, pochodzących z piaskowni lub nadrzecznych żwirowni. Dodawać można także piaski kruszone, powstające jako produkt uboczny przy wytwarzaniu grysu i tłucznia. Dla zwykłego tynku nadaje się kruszywo o ziarnistości 4 mm, a dla tynków delikatnych drobnoziarniste (do 1 mm). Wielkość ziarna zależy także od grubości warstwy tynku. Nie powinna być ona większa niż pięciokrotność największego kruszywa: przy ziarnie o maksymalnej wielkości 4 mm warstwa nie powinna być grubsza niż 2 cm, przy ziarnie 1 mm – nie grubsza niż 5 mm. Idealna jest mieszanka piasku o różnych wielkościach ziaren. Powstaje wtedy stabilna struktura ziarnista tynku. Można użyć piasków kruszonych i łamanych, powstających w wyniku mechanicznego kruszenia otoczaków i łamania/mielenia skał litych. Te piaski mają kanciaste kształty i szorstką powierzchnię ziaren. Druga odmiana to piaski sedymentacyjne, wydobywane np. z dna rzeki lub jezior. Ich ziarna są zaokrąglone i mają gładką powierzchnię. Piasek powinien być płukany i oczyszczony ze znajdujących się w nim cząstek gliny i iłu. Nie może też zawierać soli. Skład kruszywa wpływa także na konieczną ilość spoiwa. Jeśli mieszanka zawiera dużo małych ziaren, to ich powierzchnia jest większa niż wtedy, gdy kruszywo jest większe. Tym samym na oklejenie tego drobnego piasku trzeba więcej spoiwa. Podobnie, jak w zaprawach glinianych, mieszanina ziaren różnych wielkości jest korzystniejsza, ponieważ przestrzenie między dużym kruszywem wypełniają mniejsze cząstki i w ten sposób powstaje stabilna struktura ziarnista. Dodatki do wapiennej zaprawy tynkarskiej Dla zapraw wapiennych także używa się dodatków w celu zmiany podstawowych właściwości. Podobnie, jak sieczka słomiana w zaprawie glinianej, tak sierść zwierzęca w wapiennej zapobiega tworzeniu się rys i zwiększa

przyczepność między warstwami tynku. Analizy tynków historycznych wykazały zawartą w nich świńską szczecinę i cielęce włosie oraz dodatki w postaci włókien roślinnych. Także domieszki białka, kwasów owocowych, olejów, kazeiny, żywic naturalnych i cukru były na porządku dziennym [Rauschenbach 1994]. Aby zwiększyć wytrzymałość oraz odporność tynków wapiennych na warunki atmosferyczne, dodaje się do zapraw węgiel drzewny, mączkę ceglaną lub trasową, zmielony żużel, pucolany, popioły i cząsteczki iłu. Pucolany to skały jak trass albo tuf, najczęściej pochodzenia wulkanicznego, zawierające krzemionkę. Dodatki te poprawiają właściwości hydrauliczne tynków wapiennych. Zwyczajowo stosowanym dodatkiem do zaprawy z wapna powietrznego była i jest jedna kielnia albo łopata cementu. Taka minimalna doza poprawia wytrzymałość i nie powoduje niepotrzebnie zwiększenia twardości tynku, a naturalna barwa piasku prawie nie ulega zmianie. W celu zmiany koloru tynku dodaje się także tlenki żelaza. Więcej na temat tynków kolorowych w rozdz. 7. Stosowane współcześnie dodatki poprawiające właściwości fabrycznie produkowanych suchych zapraw przedstawiamy we fragmencie pt. „Porównanie produktów”.

4-12 Wapno dołowane mieszane z wodą w pojemniku, w celu uzyskania farby wapiennej.

Proporcje mieszanek i wyliczenie ilości Składniki mieszanin dozuje się objętościowo. Z uwagi za różną wilgotność piasku dozowanie wagowe byłoby zbyt niedokładne. Należy wsypywać tylko tyle spoiwa, ile to jest konieczne, aby wystarczająco pokryć nim ziarna kruszywa.

Białe wapno

EN 459-1

CL90

Nazwa wskazuje, że wapno ma biały kolor Norma DIN EN 459 cz. 1 definiuje właściwości wapna budowlanego Krótka forma nazwy jednego rodzaju wapna Krótka forma chemiczna, S oznacza wapno hydratyzowane.

Tabela 4-3 Przykład nazewnictwa białego wodorotlenku wapniowego

PRODUKCJA WAPIENNEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ 83

piasek

spoiwo

Zasada ogólna: zaprawa z wapna powietrznego składa się z 1 cz. wodorotlenku wapniowego albo ciasta wapiennego i od 3,5 do 4,5 cz. piasku. Tabela 4-4 przedstawia możliwe proporcje składników różnych mieszanek oraz ilości przeliczone z wagowych na objętościowe.

Brak spoiwa: piasek o różnym uziarnieniu, brak łączenia między elementami kruszywa. piasek

spoiwo

Maszyny i narzędzia Do mieszania zapraw wapiennych potrzebne są te same urządzenia, jak do wykonania zapraw glinianych (rozdz. 3.7). Najczęściej stosuje się betoniarki o wymuszonym zarobie, ponieważ przy ich pomocy można wykonać optymalne mieszanki [WTA 2006]. Według relacji rzemieślników, którzy sami wykonują zaprawę na budowie, można stosować następujące metody:

Za mało spoiwa: w mieszance jest zbyt mało elementów spajających (spoiwa i wody). Ziarna piasku nie sklejają się całkowicie ze sobą. Związana zaprawa rozsypie się.

• Mieszanie ręczne Jeśli na budowie nie ma mieszarki albo potrzebna ilość zaprawy jest niewielka, można ją wykonać ręcznie.

Idealna ilość zaprawy: każde ziarno kruszywa jest otoczone spoiwem, następuje optymalne sklejanie się.

Za dużo spoiwa w mieszance: związana zaprawa ma skłonność do tworzenie rys schnięcia, ponieważ spoiwo podczas wysychania kurczy się. Zaprawa nie będzie miała dużej wytrzymałości.

4-13 Współdziałanie piasku i spoiwa wapiennego: ilość spoiwa decyduje o właściwościach zaprawy.

Rodzaj wapna

Wapno powietrzne

Wapno hydrauliczne

forma

proporcje objętościowe spoiwo / piasek

na 1m³ zaprawy spoiwo

piasek

ciasto wapienne (wapno dołowane)

1:3,5 1:4 1:4,5

345 305 275

430 380 344

1210 1220 1240

1575 1585 1610

proszek – wodorotlenek wapnia

1:3 1:3,5 1:4

400 345 305

200 173 153

1200 1210 1220

1560 1575 1585

proszek – wodorotlenek wapnia

1:3 1:3,5 1:4

390 340 300

312 272 240

1170 1190 1200

1520 1545 1560

Tabela 4-4 Proporcje składników tynkarskich zapraw wapiennych [Westermann Bautabellen 1970]

84 PRODUKCJA WAPIENNEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ

• Mieszanie w pojemniku Do pojemnika należy wsypać łopatą we właściwych proporcjach, na przemian wapno w postaci proszku i piasek. Potem trzeba w materiale zrobić zagłębienie, dodać wody i wymieszać całość łopatą albo mieszadłem mechanicznym. • Mieszanie w betoniarce wolnospadowej Do bębna należy wlać ok. połowy potrzebnej wody, a następnie do obracającego się pojemnika wrzucać łopatą na przemian piasek i wapno w postaci proszku , w przewidzianej proporcji. W międzyczasie trzeba dolewać tyle wody, aby mieszanka miała stale konsystencję między plastyczną, a mokrą. Po dodaniu ostatniej porcji bęben powinien się jeszcze 3 razy obrócić i zaprawa jest gotowa. Niezależnie od rodzaju mieszania receptura musi być dokładnie przestrzegana. W przypadku stosowania wilgotnego piasku należy najpierw wymieszać wapno i ewentualne dodatki z odmierzoną ilością wody, a dopiero potem dodać kruszywo [WTA 2006]. Woda

zarobowa nie może zawierać zanieczyszczeń. Najlepiej nadaje się do tego celu woda z wodociągu. Testowanie zaprawy Przed laty mówiło się o „tłustej” albo „chudej” zaprawie, kiedy mieszanka nie była najlepsza. „Tłusta” zawiera za dużo spoiwa i tynk po związaniu ma rysy skurczowe. Tynk wykonany ze zbyt „chudej” zaprawy, zawierającej za mało spoiwa, rozsypuje się [Frössel 2003]. Optymalna mieszanka nie zależy jedynie od proporcji między piaskiem a kruszywem, ale także od układu ziaren kruszywa i ilości wody. W celu znalezienia właściwej proporcji mieszanki zaleca się wykonywanie tynku na powierzchniach próbnych o wielkości ok. 2 m². Zaprawa do obrzutki, narzutu i gładzi W wewnętrznych tynkach z wapna powietrznego i hydraulicznego warstwę pierwszą (obrzutkę) i narzut wykonuje się w zasadzie z zaprawy zawierającej to samo spoiwo (patrz tab. 2-10 str. 43 i następne). Na zewnątrz wykonuje się zazwyczaj warstwy tynku o różnej wytrzymałości, co można uzyskać przez stosowanie różnych rodzajów wapna (patrz tab. 4-2 str. 82) albo mieszanie wapna powietrznego z hydraulicznym (patrz tab. 2-13, str. 44). Typowym, tradycyjnym sposobem jest niewielki dodatek cementu (tab. 2-13. str 44). Można także zmieniać wytrzymałość poprzez wybór właściwej ziarnistości kruszywa, podobnie jak w zaprawie glinianej. Jeśli wykonanie obrzutki jest niezbędne, to powinna ona zawierać składniki hydrauliczne i tym samym posiadać co najmniej wytrzymałość następnej warstwy tynku albo większą [SAF 2010]. Do wykonania gładzi należy dodać do zaprawy piasek o ziarnistości 0/2 mm. Wykonanie zaprawy tynkarskiej z wapna dołowanego Do wykonania tynków cienkowarstwowych oraz przy renowacji zabytków używa się zaprawy z wapna dołowanego, przygotowywanej

na budowie. Producenci podają dla swoich wyrobów optymalne proporcje mieszania składników. Jakość wapna dołowanego zależy nie tylko od miejsca pochodzenia wapienia, ale także od rodzaju wypalania i przechowywania materiału. Np. malarze bardzo cenią sobie wapno wypalane w piecach opalanych drewnem i dołowane co najmniej 20 lat. Wykonanie zaprawy tynkarskiej z gotowego, suchego wapna Tynkarska zaprawa wapienna jest najczęściej wykonywana z fabrycznie produkowanego, suchego wapna, dostarczanego w workach lub silosach i mieszanego na budowie z wodą. Należy tu dokładnie przestrzegać zasad podanych przez producenta. Mieszanie należy wykonywać w czystym zbiorniku albo skrzyni. Do odmierzonej ilości czystej wody wsypuje się zawartości worka, pozostawia na krótko, a potem miesza się na jednolitą masę przy pomocy mieszadła mechanicznego. Jeśli używa się betoniarki wolnospadowej albo o wymuszonym zarobie, to również najpierw wlewa się wodę, a potem wsypuje suchą zaprawę wapienną. Tu także należyprzygotować tylko taką ilość zaprawy, która może czekać na użycie do przerobu według podanych zasad. Niektórzy producenci dostarczają na budowę gotową zaprawę w silosach. Gotowe, suche zaprawy to mieszanki gaszonego wapna (powietrznego, hydraulicznego lub mieszanki obu), kruszonego ze skał naturalnego piasku oraz dodatków. Przestrzeganie receptur zapewnia kontrola producenta. Dla każdego wyrobu dołączona jest instrukcja techniczna, zawierająca wydajność, zużycie i ilość wody, którą trzeba dodać do jednego worka. Ponieważ wapno jest produktem naturalnym, dane te znacznie zmieniają się w zależności od jego składu i domieszek. Przy remontach obiektów zabytkowych często zdarza się, że na budowie do mieszanek podstawowych dodaje się inne spoiwa i domieszki dokładnie według instrukcji

4-14 Włosie borsuka dodawane jest do zapraw tynkarskich.

PRODUKCJA WAPIENNEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ 85

producenta. W takim przypadku gotowa fabrycznie zaprawa jest tylko półproduktem.

4.4 Wybór produktów do wykonania tynków wapiennych

W tym celu układa się łopatą piramidę na przemian z wapna w postaci proszku i piasku w odpowiedniej proporcji. Potem w piramidzie wykonuje się zagłębienie i wlewa wodę. Następnie wsypuje się do zagłębienia mieszankę, zbierając ją z zewnętrznej krawędzi stożka i w końcu przesypuje się wszystko dwukrotnie, w celu dokładnego wymieszania.

Wapno budowlane, wapno gotowe suche i mokre nabywa się w kamieniołomach lub sklepach z artykułami budowlanymi. Niektórzy dostawcy wyspecjalizowali się w produkcji lekko wilgotnych mieszanek. Inni znowu wytwarzają półprodukty, do których należy na budowie domieszać dodatki albo spoiwa według zaleceń producenta, np. do remontu obiektu zabytkowego. Lista z adresami oferentów i producentów jest dołączona na końcu książki. W celu poprawy właściwości zaprawy, producenci dodają także dzisiaj do swojej suchej zaprawy, która ma mieć szczególne zastosowanie, domieszki zwierzęce, roślinne i celulozę. Z zaprawy z włosiem borsuka wykonuje się tynki na podłożu glinianym oraz w budynkach zabytkowych.

Fabryczna, mokra zaprawa jako gotowa do użytku mieszanka do wykonania tynku z wapna dołowanego Fabrycznie przygotowana zaprawa mokra składa się z wapna dołowanego i (często marmurowego) piasku. Do tego można dodać elementy farbujące lub nadające tynkowi strukturę, takie jak mika, proszek szklany oraz celuloza. Gotowa zaprawa mokra dostarczana jest w szczelnie zamkniętych wiadrach, jako gotowy do użycia materiał. Należy ją jedynie wymieszać, dodając ewentualnie pigmenty. Taką zaprawę stosuje się do wykonywania gładzi albo tynków cienkowarstwowych. W handlu oferuje się gotową zaprawę mokrą z drobnym i średnim kruszywem, czasem z piaskiem o kolejnych stopniach uziarnienia: do 0,5 mm, do 1 mm, do 2 albo do 3 mm. Załączone instrukcje techniczne zawierają informację o zużyciu zaprawy. W zamkniętym opakowaniu można ją magazynować najczęściej do 6 miesięcy.

Zaprawa wapienna według historycznych wzorców W krajach, gdzie produkowano wapno z wypalanych muszli, np. w Danii, dzisiaj wytwórcy dodają skorupy muszli do suchej zaprawy wapiennej, aby tynk nabrał historycznego wyglądu. Muszle, które znajdują się w starych tynkach, są jednak tylko resztkami nieprzepalonych skorup. Tych gotowych, duńskich zapraw nie należy mylić z zaprawami, w których skład jako spoiwo wchodzi chlorek wapniowy z wypalonych muszli. W przypadku tzw. wapna muszlowego z Bremy (Bremer Muschelkalk) mamy do czynienia z hydrauliczną zaprawą wapienną, w której czynniki hydrauliczne pochodzą z dodatków i z niespalonych całkowicie resztek muszli.

86 PRODUKCJA WAPIENNEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ

Ocena z punktu widzenia ekologii i biologii budowlanej W aspekcie zanieczyszczenia środowiska należy brać pod uwagę cały „cykl życia” materiału budowlanego. Zaprawa wapienna powoduje najwięcej zanieczyszczeń podczas wypalania spoiwa. Do tego potrzebne jest paliwo i do atmosfery ulatnia się dwutlenek węgla oraz inne gazy. Ponadto emisja jest zależna od rodzaju użytego paliwa. Dla produktów budowlanych coraz częściej bierze się pod uwagę deklaracje dotyczące środowiska według normy ISO 14025 (patrz DIN EN 15804). Dostarcza ona istotnych informacji, potrzebnych do oceny produktu pod względem zanieczyszczenia środowiska. Znajdują się tam np. dane dotyczące zapotrzebowania energii pierwotnej na 1m² powierzchni tynku oraz bilans CO2. Przy tym ostatnim uwzględniono wiązanie dwutlenku węgla w procesie karbonizacji, dzięki czemu tynki wapienne wypadają bardzo dobrze. Tym niemniej trudne jest porównywanie różnych produktów, nawet gdy po raz pierwszy, dzięki wyżej wspomnianym deklaracjom, dostarczane są informacje o materiałach.

Wkładem do praktyk ekologicznych jest dozowanie odpowiedniej ilości spoiwa w zaprawach gotowych. Fabrycznie wykonana sucha zaprawa ma tę przewagę, że proporcje dodatków i spoiwa są dokładnie dobrane, co oznacza minimalizację stosowania wapna. Wapienniki, które dodają do swoich wyrobów odpadki z procesu produkcji, np. kruszone z wapienia piaski, mają także wkład w zmniejszanie wytwarzania odpadów i powierzchni wydobywania surowca. Aby ocenić zaprawę z punktu widzenia biologii budowlanej, porównujemy skład zaprawy i jej oddziaływanie na zdrowy klimat w mieszkaniu. Sucha zaprawa, produkowana na bazie dolomitowego wapna powietrznego lub naturalnego hydraulicznego oraz gotowa do użycia zaprawa tynkarska z wapna dołowanego to materiały naturalne. Nie oznacza to jednak automatycznie, że nie ma tam nieporządnych domieszek. Często do gotowych zapraw dodawane są środki ułatwiające ich

stosowanie, które nie są wymieniane w deklaracjach składu produktu. Tabela 4-5 przedstawia recepturę typowej, gotowej, suchej zaprawy do tynku wewnętrznego [WECOBIS 2011]. Metyloceluloza wydłuża czas użycia zaprawy, a środki umożliwiające tworzenie się porów powietrznych (mogą to być substancje powierzchniowo czynne i celuloza) pomagają w równomiernej karbonizacji tynku. Tzw. „środki ustawiające” to nieznane bliżej dodatki przedłużające czas używania zaprawy. Takie niezadeklarowane domieszki mogą mieć wpływ na zdrowie w mieszkaniu i stwarzać problemy alergikom. Tylko nieliczni producenci zobowiązali się dobrowolnie w pełni deklarować skład wyrobów. Niektórzy, z uwagi na rosnący popyt, jako dodatek do całej palety wyrobów, proponują czyste produkty wapienne. Oznakowane są one dodatkową etykietką np. „nadaje się dla alergików”.

Surowiec

Udział w % w stosunku do całej masy

Wapno hydrauliczne

Piasek z kruszonego wapienia

Mączka z wapienia

Celuloza metylowa

0,100

Środku tworzące pory powietrzne

0,050

Środki przedłużające użycie zaprawy

0,020

Wszystkie surowce

100

Tabela 4-5 Proporcje składu typowej, gotowej, suchej zaprawy [Wecobis]

Środki ochrony indywidualnej przy pracach z wapnem Mylne przekonanie, że naturalne materiały budowlane podczas ich stosowania nie są szkodliwe dla zdrowia, jest szeroko rozpowszechnione. Jest to ocena błędna: np. wdychanie drobnego pyłu z drewna dębowego może spowodować chorobę nowotworową. Przy pracach z wapnem należy pamiętać, że szczególnie niegaszone wapno jest bardzo żrące. Ale także wapno lasowane może podrażnić oczy, drogi oddechowe i błony śluzowe. Istnieje niebezpieczeństwo uszkodzenia oczu przez zaprószenie pyłem albo opryskanie wapnem. Duża wartość pH powoduje podrażnienie skóry i jej wysychanie. Konieczność przestrzegania przepisów BHP przy pracach z wapnem Szczególnie podczas robót z nielasowanym wapnem należy chronić się przed podrażnieniem skóry i oczu. Przy pracy z niegaszonym wapnem pracownicy powinni nosić maskę przeciwpyłową, a podczas lasowania okulary ochronne. Uwaga: zawsze wkładać wapno do wody, a nie odwrotnie! Nigdy nie wlewać wody do wapna, bo mieszanka może eksplodować! Niegaszone wapno reaguje z wodą bardzo gwałtownie i przy dużym wydzielaniu ciepła tworzy ług. Przy robotach z lasowanym wapnem należy nosić ubranie robocze, buty i odpowiednie rękawice. Nie należy wdychać kurzu. Przy niebezpieczeństwie rozprzestrzenienia się kurzu albo dla zapobieżenia dostania się pyłu lub odprysków zaprawy do oczu, należy nosić okulary ochronne. Producenci są zobowiązani do dołączania kart z informacjami o niebezpieczeństwach do swoich wyrobów. Takie karty zawierają dane dotyczące ochrony osobistej, np. jakie buty robocze zapewniają wystarczające zabezpieczenie, jakie należy podjąć działania przy udzielaniu pierwszej pomocy. Instrukcje te określają też wymogi dotyczące magazynowania, przerabiania i pozbywania się produktu. Należy koniecznie i starannie zapoznać się z ich treścią przed rozpoczęciem robót oraz poinformować o tym wszystkich na budowie.

Piktogramy dotyczące wapna budowlanego.

PRODUKCJA WAPIENNEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ 87

Wzorcowy przykład pruskiej sztuki budownictwa wiejskiego Plebania w Langenwirsch Plebania w Langenwirsch koło Poczdamu jest domem zbudowanym z cegieł glinianych. Powstała na podstawie projektu pruskiego budowniczego: Davida Gillego [Gilly 1798]. Większość ścian zewnętrznych wymurowano z ręcznie wykonanych cegieł glinianych o wymiarach 14 × 14 × 28 cm. Tylko ściana zachodnia powstała z cegieł wypalanych. Cegły wykonano z gliny wykopanej w tej miejscowości, bez jakichkolwiek dodatków. Ściany piwnic i cokół wymurowano z kamieni wapiennych, pochodzących z kamieniołomu w miejscowości Rüdersdof. W roku 1993 przeprowadzono remont budynku, zgodnie z zasadami dotyczącymi zabytków. Na zewnątrz i w środku wykonano tynki wapienne. Architekt Rudolf Höll wspomina: „Razem z mieszkańcami i urzędnikami ochrony zabytków byliśmy tego samego zdania: Przy remoncie tego wzorcowego przykładu pruskiej sztuki budownictwa wiejskiego trzeba wykonać tynki wapienne według receptury możliwie zgodnej z oryginałem”. Zaprawę wymieszano na podstawie wyników badań oryginalnych materiałów budowlanych z tego regionu. Joachim Will,

B3-1 Wyremontowana po pożarze w roku 1797 plebania z cegieł glinianych w Langerwisch. Widok od ulicy w czasie renowacji.

88 PRZYKŁAD

stary miejscowy mistrz murarski, użył do tego gotowej, suchej zaprawy wyprodukowanej przez jeszcze wtedy istniejący zakład byłej NRD. Była to mieszanka piasku z Brandenburgii i wapna pochodzącego z kamieniołomu w Rüdersdof. Rzemieślnicy mieszali w pojemniku suchą zaprawę z wodą przy pomocy mieszadła mechanicznego, na końcu dodali 10% wapna hydraulicznego. Było ono dostarczane w bryłach, częściowo lasowane. Na budowie kończono proces gaszenia, aż powstała masa podobna do pasty do zębów. „Powinna być w dotyku podobna do masła” – opisywał konsystencję zaprawy Joachim Will. W celu sprawdzenia mieszanki wykonywano próby tynkowania fasady i na tej podstawie określano proporcje piasku i wapna. Spoiny między cegłami glinianymi wydrapywano z resztek starego tynku. W celu przygotowania podłoża rzemieślnicy lekko nasączali cegły wodą przy pomocy szczotek. Potem wykonywano kielniami równomierną obrzutkę z zaprawy wapiennej. Pierwszej warstwy nie wygładzano. Kiedy zaprawa odpowiednio „ściągnęła”, kładziono następną warstwę tynku. Gdy wykonuje się to za wcześnie, powstaje niebezpieczeństwo

B3-2 Plebania przed remontem. Widok ściany szczytowej.

B3-3 Podłoże pod tynk z oryginalnych, ręcznie wykonanych w roku 1797 cegieł glinianych. Po prawej stronie odnowiona powierzchnia tynku przez filcowanie szlamem wapiennym.

obwiśnięcia zaprawy i powstawania pęknięć. Gładź wykonywano następująco: zaprawę narzucano trójkątną kielnią, ściągano równomiernie długą pacą i zacierano packą drewnianą. W ten sposób powstała ziarnista powierzchnia. Aby tynk nie wysychał zbyt szybko, przed fasadą zawieszono zasłony z płótna workowego. Tym niemniej na powierzchni pokazały się rysy skurczowe. Z pewnością zbyt ostrożnie wykonano nawilżenie murów z cegieł glinianych. Jednak w wyniku przemoczenia tynk mógłby

drewniana pochodzi z poprzedniego, zniszczonego pożarem budynku.

spłynąć. Aby zamknąć pęknięcia, zdecydowano się na filcowanie całej powierzchni szlamem wapiennym. W ten sposób tynk równomiernie pokryła miękka warstwa w kolorze wapna. Z planowanej powłoki malarskiej zrezygnowano. We wnętrzu budynku usunięto wszystkie okładziny i tapety. Niektóre powierzchnie były pokryte pleśnią. Tynk zmyto wodą z octem, naprawiono, całość filcowano zaprawą wapienną i pokryto farbą wapienno-kazeinową.

B3-5 Budynek dzisiaj. Fasada od strony ulicy w sierpniu 2011, 28 lat po zakończeniu remontu.

B3-4 Widok wnętrza wyremontowanej plebanii w Langerwisch. Konstrukcja

B3-6 Ściana szczytowa plebanii w Langerwisch z pozostawionym

fragmentem oryginalnego muru z cegieł glinianych. Sierpień 2011.

PRODUKCJA WAPIENNEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ 89

4-15 Rysy widoczne dzięki nasączeniu tadelaktu woskiem dodają ladzie szczególnego wdzięku. Wykonanie: Sandro Freund, LifeBoxx.

4.5 Specjalne techniki wykonywania tynków wapiennych – produkcja zaprawy do wykonania tadelaktu

4-16 Kawałki skały wapiennej ułożone do wypalenia w stożek wysokości 2 metrów.

4-17 W tym wapienniku wypala się marokański tadelakt w temperaturze ok. 1000°C.

Terminem tadelakt określa się zarówno materiał, jak i specyficzną technikę wykonania takiego tynku. Tadelakt to rodzaj stiuku, wypolerowanego tynku z naturalnego, wysokohydraulicznego wapna. Udowodniono, że technika ta jest znana w Maroku już od ponad 1500 lat. Poprzez skład zaprawy i specjalny sposób obróbki, tynk ten staje się wodoodporny i stosuje się go nawet w miejscach narażonych na odpryski wody albo do pokrywania umywalek i wanien kąpielowych. Tynk jest jednak otwarty dyfuzyjnie i może zarówno wchłaniać wilgoć, jak i z powrotem oddawać ją do pomieszczenia. Powierzchnia tadelaktu wykazuje równomiernie rozłożone pęknięcia (rysy włoskowate), które nie są wadą techniczną z uwagi na szczelność, odporność na uderzenia i wodoodporność. Dzięki tym rysom powierzchnia elementów z tadelaktu nabiera optycznego wdzięku i przypomina japońską ceramikę raku. Pęknięcia widać w stanie wilgotnym, ale przy zastosowaniu specjalnych technik (np. po nasączeniu woskiem zawierającym olej) stają się widoczne także po wyschnięciu.

90 PRODUKCJA WAPIENNEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ

Cechą szczególną tego rodzaju stiuku jest to, że nie miesza się wapna np. z piaskiem, jak dzieje się to w przypadku innych spoiw wapiennych. Proszek tadelaktu powstaje przez wypalanie rodzimej skały wapiennej (mowa o skale spod Marakeszu), jest lasowany, dołowany z wodą i używany do tynkowania bez domieszek. Można więc tadelakt określić jako bardzo „chude” wapno, które już z natury posiada domieszki piasków i iłów, w związku z czym nie wymaga„schudzania”. Powstające podczas wypalania elementy iłu działają jak czynniki hydrauliczne i są przyczyną dużej wytrzymałości tego stiuku. W przeciwieństwie do tynku z wapna powietrznego, w hydraulicznym tynku tadelakt – elementy krzemionek, tlenków glinu i tlenków żelaza łączą się z wodą i wapnem, tworząc trwały związek. Jednocześnie wapno wiąże pod wpływem zawartego w powietrzu kwasu węglowego. Oba te procesy, przebiegające równocześnie, powodują dużą wytrzymałość tadelaktu. Kolejną osobliwością jest technika obróbki. Na powierzchnię wierzchniej warstwy tynku nanosi się mydło oliwkowe i przez gładzenie uzyskuje się jej utwardzenie. Pod naciskiem i przez dostarczenie ciepła następuje tu reakcja wapna (wodorotlenku wapniowego) z mydłem i tworzy się warstwa wodoodporna. Trójglicerydy + wodorotlenek wapniowy → gliceryna + sole wapnia (sole powstrzymujące wodę) Tadelakt – występowanie i wydobycie Wapień służący do produkcji tadelaktu wydobywa się w kopalni odkrywkowej koło Marrakeszu. Wypalanie tadelaktu z wapienia muszlowego jest starym, tradycyjnym rzemiosłem. W rodzinach fachowców wiedza i doświadczenie na ten temat są przekazywane z pokolenia na pokolenie, mistrzowie uczą swoich synów. Pozwoliło to na zachowanie od ponad 1500 lat prawie niezmienionej techniki. Według miejscowej tradycji wypala się wapień na bryły wapna. Michael Johannes

Ochs podaje skład wypalonego tadelaktu: 95% wapienia, 5% piasku i pozostałości po wypalaniu (popioły) [Ochs 2007]. Firma Sandro Freund, LifeBoxx Wand & Wohndesign, która importuje oryginalny, marokański tadelakt, szczegółowo opisuje proces jego wypalania. Piece to stożki wysokości około 2 m, budowane bezpośrednio w ziemi. Fundament tworzy pierścień o obwodzie ok. 4 m z dużych brył kamienia wapiennego. Do środka układa się w formie stożka ok. 30 ton wapienia, przywiezionego z pobliskiego kamieniołomu. Bezpośrednio pod piecem znajduje się palenisko, dostępne dzięki wykopanej w ziemi rampie. Tradycyjnym paliwem są suszone liście palmowe. Po ułożeniu wszystkich kamieni rozpoczyna się 24-godzinny proces wypalania w temperaturze ok. 1000°C. Aby zapewnić równomierne wypalanie wapna, należy pilnować takiego samego poziomu temperatury. Po wygaśnięciu paleniska pozostawia się piec do ostygnięcia na kolejne 3 dni. Potem wybrane z pieca, wypalone wapno jest lasowane, przesiewane i sypane do worków. Na cały proces, od ułożenia kamieni aż do gaszenia gotowego wapna, mistrz i jego czterej pomocnicy potrzebują ok. 10 dni roboczych. Wypalone w bryłach wapno jest lasowane „na sucho”, tzn. spryskuje się go niewielką ilością wody, aby nie powstało ciasto. Wapno hydrauliczne rozpada się podczas gaszenia jak popiół. Potem przesiewa się je, aby usunąć zanieczyszczenia i resztki pozostałe po wypalaniu. Zdjęcia 4-18 pokazują, jak wypalone wapno tadelaktu rozpada się podczas gaszenia. Produkty z tadelaktu Ostatnio niektórzy producenci na podstawie własnych badań opracowali suchą zaprawę do wykonywania tynków techniką tadelaktu. Jest to mieszanka regionalnego wapna z ustalonymi dodatkami. Miesza się naturalne wapno hydrauliczne i wapno powietrzne z wybranymi dodatkami, m.in. mączką dolomitową, piaskiem/ mączką marmurową, piaskiem kruszonym

z wapienia, glinką kaolinową, piaskiem kwarcowym, tlenkiem glinu, ziemią okrzemkową, popiołem, celulozą albo metylocelulozą. Przez dodanie celulozy unika się pęknięć tynku, typowych dla marokańskiego tadelaktu. Wytwórcy uzasadniają zapotrzebowanie na te nowe produkty tym, że gotowa sucha zaprawa daje lepsze możliwości przetwórcze i jej stosowanie nie jest tak czasochłonne. Ponadto jest ona odpowiedzią na zainteresowanie klientów tadelaktem bez pęknięć. Niektórzy producenci proponują zaprawy już zabarwione pigmentami. Ocena z punktu widzenia biologii budowlanej i ekologii Z uwagi na biologię budowlaną można te produkty ocenić jedynie, gdy dołączone jest do nich oświadczenie o pełnej ich zawartości. Znani nam wytwórcy tadelaktu wydają taki dokument. W skład zaprawy wchodzą w zasadzie produkty naturalne, które nie stwarzają zagrożenia zdrowotnego. Z punktu widzenia ekologii całościowa ocena jest tylko wtedy możliwa, gdy znane są koszty transportu i dane o emisji podczas wypalania wapienia. Tu lepiej wypadają produkty, które zawierają wapno z regionalnych kamieniołomów niż te oryginalne, marokańskie. Oceniając wyroby pochodzące z surowców spoza Europy, należy brać pod uwagę to, czy są one przyjazne środowisku. Ponadto ważny jest aspekt ekonomiczny. Ile zarabiają ludzie, którzy sami to wytwarzają? Jak bogate są tamtejsze złoża wapienia? Czy eksport nie prowadzi do rabunku regionalnych zasobów albo, przeciwnie, czy wręcz wspomaga tamtejszą gospodarkę? Na te tematy, dotyczące oryginalnego marokańskiego tadelaktu, nie posiadamy żadnych wiadomości. Takie kryteria, jak przetwórczość i estetyka produktów, omówione będą w rozdziale 7. Lista producentów jest dołączona na końcu książki.

4-18 Wypalony tadelakt

1 Wypalony marokański tadelakt jako bryły wapna. 2 Bryły tadelaktu (wapna) polewane wodą. 3 Gaszone bryły wapna częściowo rozpadają się „jak kalafior”.

PRODUKCJA WAPIENNEJ ZAPRAWY TYNKARSKIEJ 91

5. Wykonawstwo tynków glinianych i wapiennych

Przed rozpoczęciem robót tynkarskich należy zaplanować organizację palcu budowy. Ważne jest zwrócenie uwagi na możliwie krótką drogę transportu materiału, od miejsca mieszania lub składowania do stanowiska roboczego. Potem niezbędne są różne prace wstępne, jak ochrona innych części budynku i przygotowanie podłoża pod tynk w celu zapewnienia dobrej przyczepności. Dopiero wtedy można rozpocząć roboty tynkarskie. Później będzie pora na poprawki. Stanowisko robocze i budowa powinny być posprzątane, proces schnięcia musi być obserwowany i ewentualnie regulowany, powierzchnie otynkowane trzeba po wyschnięciu ocenić i jeśli to niezbędne, wykonać poprawki.

5-1 Urządzenie placu budowy podczas kładzenia kolorowego tynku wapiennego w zadaszonym atrium. Wykonanie: Firma Wandkontakt, Günter W. Schulze.

92 WYKONAWSTWO TYNKÓW GLINIANYCH I WAPIENNYCH

5.1 Planowanie budowy Pierwszy krok planowania nastąpił, jeśli określono strukturę tynku i złożono ofertę. W tym czasie przebieg robót powinien być już wyjaśniony. Przed rozpoczęciem tynkowania należy jeszcze bardziej skonkretyzować planowanie. Dotyczy to np. organizacji placu budowy. Dlatego też należy odwiedzić budowę najpóźniej zaraz po zakończeniu wykonania stanu surowego budynku oraz także w czasie i po skończeniu prac związanych z położeniem wszystkich tych instalacji, które znajdą się pod tynkiem. W ten sposób można realnie ocenić stan powierzchni do tynkowania, zgłosić zastrzeżenia dotyczące popełnionych błędów i omówić niezbędne

prace przygotowawcze do wykonania przez innych fachowców. Ponadto należy wyjaśnić, czy na budowie są odpowiednie warunki do prowadzenia robót tynkarskich, to znaczy wystarczająca powierzchnia do składowania materiału, możliwość podłączenia do prądu oraz wody itp. Kiedy jest właściwy moment na rozpoczęcie robót tynkarskich? Warunkiem wstępnym jest zakończenie wykonywania stanu surowego. Ponadto budynek powinien dostatecznie osiąść, aby nie dochodziło do pęknięć związanych z tym procesem. Kolejne warunki dotyczące przebiegu budowy są następujące: Przebieg budowy • Wszystkie instalacje podtynkowe muszą być położone. Puszki instalacyjne są najczęściej przykryte przez elektryków deklami, które można pokryć tynkiem. Puszki powinny wystawać z aktualnie kładzionej warstwy tynku, w ten sposób, aby nie przeszkadzały przy ściąganiu nadmiaru zaprawy. • Instalacja ogrzewania ściennego powinna być gotowa i sprawdzona (kontrola ciśnieniowa). Ważne jest, aby zagięcia rurek systemu grzewczego nie wystawały, a jeśli to konieczne, były osobno przymocowane. • Okna i parapety montuje się po wykonaniu tynkowania ościeży. Jeśli jednak nastąpi to między obrzutką a gładzią, to trzeba wykonać poprawki przed położeniem ostatniej warstwy tynku. • Podłogi w zasadzie kładzie się po wykonaniu tynków. Niemniej na stropach powinna być położona stabilna powierzchnia robocza, np. jastrych. W starych budynkach należy starannie przykryć istniejące podłogi. • Glazurę kładzie się na ścianach już wytynkowanych. Jeśli jednak ściany obok glazury mają być tynkowane, to roboty takie należy przeprowadzać po położeniu płytek. Prace należy starannie zaplanować i omówić z fachowcami, wykonującymi inne roboty.

• Wszystkie prace malarskie wykonuje się po tynkarskich, podobnie kończące montaże elektryczne, grzewcze i sanitarne. • Zauważone błędy należy usunąć, jeśli nie jest to część robót tynkarskich. Tynki szlachetne o grubości 2–4 mm na bazie gliny lub wapna (patrz rozdz. 7.2) wykonuje się zawsze na końcu prac budowlanych, razem z robotami malarskimi. Zapobiega to ich uszkodzeniom podczas wykonywania innych robót. Możliwość zmniejszenia ryzyka uszkodzeń podczas budowy: • Jeśli położono już wykładziny podłogowe, to nie należy jeszcze montować listw przyściennych. • Ościeżnice są już zabudowane i drzwi zawieszone. • Przykrycia (dekle) puszek elektrycznych należy przed tynkowaniem zdemontować. • Styki płyt kartonowo-gipsowych i gipsowo -włóknowych powinny być fachowo wykonane: zaszpachlowane wstępnie i potem ostatecznie, aby te miejsca były gładkie i równe. Odpowiada to standardowi jakości (Q2) ustalonemu przez Bundesverband der Gipsindustrie e.V. (2003) – (niemiecki związek przemysłu gipsowego). Jeśli przewidziany jest podwyższony standard, należy to na wstępie omówić i zawrzeć w umowie. Warunki zależne od pogody i temperatury Latem panują idealne warunki do tynkowania gliną. Niemniej tynkować można także w porach chłodniejszych, a nawet zimą, pod warunkiem, że miejsce robocze jest wolne od mrozu w czasie wykonywania robót i w okresie schnięcia. Powierzchnie zewnętrzne pokrywane tynkiem glinianym muszą być chronione przed deszczem podczas tynkowania. Dopóki tynki są w stanie plastycznym, mogą ulec wypłukaniu. Ponadto należy ocenić, co ma szczególne znaczenie dla tynków glinianych, jak długo potrwa schnięcie w trakcie wykonywania robót (wysychanie narzutu ) i po ich skończeniu.

5-2 Ogrzewanie ścienne. Zagięcia rurek systemu grzewczego są dobrze przymocowane, dzięki temu nie wystają na zewnątrz.

5-3 Krótkoterminowa ochrona przed deszczem. Po wykonaniu tynków w dolnej części ściany miał padać deszcz.

5-4 Położony właśnie tynk wapienny jest chroniony przed wpływem pogody tkaniną powieszoną przed ścianą.

WYKONAWSTWO TYNKÓW GLINIANYCH I WAPIENNYCH 93

Czas wykonania

co jest do wyjaśnienia

planowanie wykonawstwa

Przed robotami

- wymagania stawiane tynkom (jakość itp.) - ocena podłoża pod tynk - ocena stanu powierzchni do tynkowania (głównie w starym budownictwie) - pora roku wykonawstwa - wyjaśnienie warunków pracy na budowie: drogi transportowe, rusztowania, plac magazynowy

- doradztwo inwestorowi - ustalenie struktury tynku - przemyślenie warunków schnięcia, aby ustalić przebieg robót, ewentualnie zaplanowanie sztucznego suszenia tynków glinianych

Podczas procesu budowy względnie przed robotami tynkarskimi

- ocena stanu powierzchni do tynkowania - ustalenie wad - ustalenie warunków prowadzenia robót: prąd, dostęp do wody, plac magazynowy na materiał i narzędzia, miejsce postawienia maszyn, drogi transportowe, rusztowanie, utylizacja

Bezpośrednio przed zorganizowaniem placu budowy

- czy są dotrzymane wszystkie uzgodnienia? - czy jest w pełni zapewniona możliwość wykonawstwa?

- omówienie wstępnych robót budowlanych - koordynacja z innymi fachowcami - planowanie organizacji placu budowy - zamówienie materiału i organizacja dostawy

- organizacja palcu budowy

Tabela 5-1 Planowanie robót tynkarskich Wady

co robić?

Kurz na powierzchni

wyszczotkować, omieść

Niewystarczająca nośność: np. piaszczyste, kruszące się, luźne fragmenty tynku

doprowadzić do nośności podłoża: np. umocnić, skuć luźne elementy i wykonać naprawy, przymocować nośnik tynku, zdjąć stare warstwy

Resztki oleju szalunkowego na betonie (próba zwilżenia: woda perli się)

zmyć najpierw środkiem do czyszczenia betonu, potem spłukać wodą

Substancje przenikające, np. wykwity na kominie

zaizolować odpowiednimi powłokami malarskimi, które można otynkować, ewentualnie część skuć

Wykwity solne

fachowo usunąć

Grzyb domowy

fachowo usunąć

Częściowo występująca wilgoć np. wzrastające zawilgocenie cokołu izolacja

zbadać powód i usunąć. Przykład: powodem może być słaba izolacja pozioma. Środek zaradczy: ponownie wykonana i odczekanie do wyschnięcia

Grzyby pleśniowe zarodniki

grzyby fachowo usunąć, tak, aby również je zniszczyć

Pęknięcia spowodowane konstrukcją

wykryć powód, wyjaśnić możliwość zastosowania środków zaradczych.

Tabela 5-2 Środki zaradcze przy wadach podłoża pod tynk.

94 WYKONAWSTWO TYNKÓW GLINIANYCH I WAPIENNYCH

Czy nie trzeba np. użyć dodatkowo urządzeń grzewczych? Oprócz schnięcia i przewietrzania istotną rolę odgrywa ilość wilgoci, która dostała się do budynku w wyniku wykonywania innych robót (np. podczas kładzenia jastrychu). Dla tynków wapiennych, szczególnie wykonywanych z wapna powietrznego, ważne są inne zasady. Dla nich nie powinno być za ciepło i zbyt wietrznie. Klimat wilgotny i chłodny jest lepszy od gorącego i wietrznego. Przeciw zbyt szybkiemu wysychaniu przy wysokich temperaturach albo mocnym wietrze, należy świeżo otynkowane powierzchnie chronić przez zawieszanie zasłon i częste nawilżanie. W tym celu należy także zaplanować dłuższy czas używania rusztowań. Robót nie należy rozpoczynać pod koniec roku, ponieważ temperatura ani przy tynkowaniu, ani podczas wysychania, nie powinna być niższa niż 5°C. Ocena powierzchni przeznaczonych do tynkowania Oprócz oceny podłoża według kryteriów „chropowatość” i „wchłanianie wody” (patrz rozdz. 2.2) należy także zwrócić uwagę na stan powierzchni, jakość już wykonanych robót przez innych fachowców oraz detale konstrukcyjne. W budynkach nowych jest to możliwe po wykonaniu stanu surowego. • Czy powierzchnie są tak równe i pionowe, jak założono? Jeśli nie, to należy przewidzieć wykonanie warstw wyrównawczych lub poprawek, ewentualnie zastosowanie większej grubości narzutu i wyprodukowanie odpowiedniej do tego celu zaprawy. • Czy konstrukcje płytowe są stabilne, a płyty dobrze przymocowane? Jeśli nie, to należy omówić, czy możliwe jest wykonanie poprawek lub czy ewentualne powstałe z tego powodu pęknięcia są do przyjęcia. • Jeśli instalacja ogrzewania ściennego leży na izolacji, to należy sprawdzić, czy ten materiał zapewnia dobrą przyczepność tynku. • Czy instalacje elektryczne, wodne i inne są stabilnie przymocowane?

• Czy są do omówienia inne detale, jak np. przyłącza, krawędzie? Czy przy wykonywaniu robót tynkarskich niezbędne są prace dodatkowe, które nie zostały przewidziane wcześniej? • Czy można wzrokowo zauważyć usterki albo szkody? Do nich należą pęknięcia, zawilgocenia, pleśń, grzyb domowy, wykwity na kominach, plamy spowodowane sadzą i nikotyną (patrz tab. 5-2). W takich wypadkach należy ustalić powody i, jeśli to możliwe, usunąć szkody, a podłoże naprawić. Jeśli to konieczne, to zaleca się także robienie eksperymentów. Należy dokładnie omówić, czy niezbędne prace wstępne muszą być organizowane na budowie (np. usuwanie usterek), zanim rozpocznie się roboty tynkarskie. Także inne detale techniczne należy wyjaśnić, np. tynkowanie ościeży, wykonanie krawędzi i pokrycie rur.

5.2 Organizacja placu budowy Do niezbędnych warunków wstępnych na budowie należą: • Przyłącza wodne i elektryczne (prąd zmienny i trójfazowy, zabezpieczenie 16 lub 32 A) • drogi transportowe (także windy), • plac magazynowy i do mieszania zaprawy, • suchy plac magazynowy dla pozostałych materiałów i narzędzi, ewentualnie zamykane pomieszczenia dla maszyn, • plac na składowanie materiałów do utylizacji (po uprzednim posortowaniu!), • rusztowania do fasad, klatek schodowych i wysokich pomieszczeń. Potrzebne materiały trzeba odpowiednio wcześniej zamówić i ustalić terminy dostawy. Krótko przed rozpoczęciem robót budowa powinna być wyposażona we wszystko, co jest konieczne. Ogólne wyposażenie: • maszyny do mieszania i transportu, • bębny z kablami, przedłużacze, kabel do prądu trójfazowego, lampy oświetleniowe,

• pojemniki na wodę i węże, • kastry murarskie, wiadra, taczki, łopaty, szpadle, szpadle z dziurą albo inne przyrządy do mieszania zaprawy, • osobiste narzędzia tynkarzy, • rusztowania, deski na podesty, kozły tynkarskie, drabiny, ewentualnie wielokrążek, • ogólne narzędzia, jak np. piły, młotki, obcęgi, • małe maszyny, jak wiertarki, wkrętarki, zszywacze, • materiał do przykrywania i zaklejania: folia, taśma klejąca, • łaty tynkarskie, kliny, haki tynkarskie do deskowania otworów, • drobne materiały pomocnicze, jak gwoździe, śruby.

5-5 Wykwity na ścianie sutereny spowodowane brakiem izolacji poziomej, zatrzymującej wznoszącą się wilgoć.

Narzędzia osobiste Tak nazywa się narzędzia, które każdy wykonawca ma ze sobą na stanowisku roboczym w celu położenia tynku. Lista dotyczy wyposażenia standardowego, do wykonywania tynków o wygładzonej powierzchni. Narzędzia do innych technik będą przedstawione później (w rozdz. 7).

5-6 Plac magazynowy i do mieszania, przygotowywania zaprawy, bezpośrednio przed budową.

WYKONAWSTWO TYNKÓW GLINIANYCH I WAPIENNYCH 95

Numery w nawiasach oznaczają rysunki (ilustracja 5-7). • Pędzel murarski (1) do spryskiwania wodą nasiąkliwych podłóż i do czyszczenia narzędzi. • Kielnia murarska trapezowa (2), trójkątna (3) do narzucania zaprawy, wszystkie kielnie powinny być wykonane z nierdzewnej stali szlachetnej. • Kielnie specjalne do wykonywania detali: szpiczasta (4) do szpiczastych narożników, do spoin i wąskich elementów tynku (5). • Pace do wygładzania (6). • Pace: drewniane (9), trapezowe; łaty typu H, także o różnych długościach, do równego ściągania narzuconej zaprawy. • Paca zębata (7) lub grzebień tynkarski do zarysowywania narzutu w celu zwiększenia jego przyczepności • Szpachla (8) do ściągania gładzi drobnoziarnistych lub małych powierzchni oraz do wtapiania siatek zbrojeniowych. • Poziomnice o różnych długościach do sprawdzania pionu. • Nożyce i nóż do rozcinania siatek zbrojeniowych. • Pace do zacierania wykonane z drewna (9) i różnych rodzajów plastiku (10), o różnych wielkościach, do obróbki gładzi. Do tych narzędzi należy też mała paca do pracy w trudno dostępnych narożnikach (11).

• Gąbki albo pace pokryte gąbką (12) różnej jakości i wielkości. Do ich wykonania używa się różnych rodzajów gąbki, różniących się m.in. strukturą (drobne i grube). • Miara i ołówek. Przygotowanie stanowiska roboczego Najpierw należy sprawdzić, jakie elementy budynku, które nie są przeznaczone do tynkowania, należy zabezpieczyć: okna i parapety, sufity, ściany i inne. Szczególnie należy uważać przy tynkowaniu maszynowym. Także podłogi, które będą jeszcze pokrywane innymi materiałami, należy okryć plandeką. Korzystne jest położenie pasów ze sztywnych włókien szerokości ok. 30 cm wzdłuż przeznaczonych do tynkowania ścian. Dzięki temu można zbierać spadającą zaprawę i po wymieszaniu znów ją wykorzystać. Puszki elektryczne należy przykryć, jeśli nie zrobili tego elektrycy. Służą do tego specjalne dekle, które po zakończeniu robót tynkarskich można łatwo zdjąć. Należy przygotować rusztowania i narzędzia oraz podjąć niezbędne działania, aby zaprawa była dostarczona na stanowisko robocze. Jeśli potrzebne jest oświetlenie, to powinno być już zainstalowane.

5.3 Przygotowanie do robót tynkarskich Przed rozpoczęciem wykonywania zamówionego tynku konieczne jest zajęcie się różnorodnymi pracami wstępnymi: poprawkami podłoża, zapewnieniem lepszej przyczepności, zabudowaniem nośników tynku oraz przygotowaniem do wykonania krawędzi (patrz tabela 5-3).

5-7 Narzędzia tynkarskie

96 WYKONAWSTWO TYNKÓW GLINIANYCH I WAPIENNYCH

Czyszczenie i wzmocnienie podłoża Powierzchowne zanieczyszczenia, np. resztki zaprawy pozostałe po skuciu starego tynku, można zmieść miotłą albo szczotką drucianą. Podłoża wykazujące słabą nośność można stabilizować środkiem gruntującym i po nasączeniu sprawdzić, czy jest poprawa. Uwaga przy tynkach wapiennych: gruntowanie nie

Tabela 5-3 Przygotowanie podłoża pod tynki gliniane i wapienne Podłoże

roboty przygotowawcze tynk gliniany

tynk wapienny

Materiały gliniane Glinobitka, cegły gliniane glina narzucana, „chleby” gliniane, stare tynki gliniane

bardzo gładkie powierzchnie zarysować deską z gwoźdźmi albo grzebieniem tynkarskim

Cegły gliniane „zielone”

sprawdzić pęcznienie! Ewentualnie zarysować deską z gwoźdźmi, namoczyć

Cegły gliniane, sztaplowane

na całej powierzchni przymocować nośniki tynku, np. mata trzcinowa, albo położyć płytę glinianą

Glina lekka (ze słomą, drewnem, dodatkami mineralnymi)

w zależności od zdolności wchłaniania namoczyć, ewent. wzmocnić cienką obrzutką lub szlamem glinianym

Płyty gliniane

przy tynku 1-warstwowym: styki płyt przed tynkowaniem pokryć siatką zbrojeniową

Mur

tynki wapienne na podłożu glinianym patrz rozdz. 2.3

w zależności od zdolności wchłaniania namoczyć, przy bardzo gładkim murze (klinkier, kamień naturalny) obrzutka (wapno hydrauliczne albo cement + piasek 0–4 mm) z dużą ilością piasku gruboziarnistego

w zależności od zdolności wchłaniania starannie namoczyć ewentualnie zastosować obrzutkę (wapno hydrauliczne albo cement + piasek 0/4 mm z dużą ilością piasku) dla poprawy przyczepności. Przy tynkach z wapna powietrznego nie stosować gruntowania silikatowego czy dyspersyjnego

resztki oleju szalunkowego zmyć środkami do czyszczenia betonu, warstwę zendry zarysować szczotką stalową. Na powierzchniach gładkich zastosować obrzutkę (na bazie wapna/ cementu) albo gruntowanie

resztki oleju i warstwę zendry usunąć. Obrzutka albo odpowiednie gruntowanie (np. wzbogacone żywicą syntetyczną) przy bardzo gładkich powierzchniach

Beton porowaty

ekstremalną zdolność wchłaniania obniżyć gruntowaniem lub namoczeniem

zmniejszyć wchłanianie np. właściwym gruntowaniem

Kostki słomy

poobcinać wystające źdźbła, nie moczyć, natryskiwać szlamem glinianym, tynkować głównie ręcznie

poobcinać wystające źdźbła, nie moczyć

nie moczyć, ewentualnie nanieść pędzlem szlam gliniany (przed tynkowaniem zostawić do wyschnięcia), zwracać uwagę na zazębianie się styków albo styki zbroić siatką (jeśli nie będzie zbrojenia na całej powierzchni narzutu)

nie moczyć, zwracać uwagę na zazębianie się styków albo styki zbroić siatką (jeśli nie będzie zbrojenia na całej powierzchni narzutu)

Lekkie płyty z wełny drzewnej

nie moczyć, styki zbroić siatką (jeśli nie będzie zbrojenia na całej powierzchni narzutu)

nie moczyć, styki zbroić siatką z włókien szklanych (jeśli nie będzie zbrojenia na całej powierzchni narzutu), ewent. tynk natryskowy

Twarde płyty drewniane (np. OSB)

położyć nośniki tynku (np. maty trzcinowe, płyty gliniane)

Płyty izolacyjne z włókien drzewnych (do tynkowania)

nie moczyć, podrapać specjalną pacą do tynków szlachetnych, co poprawi przyczepność, albo nanieść pędzlem szlam gliniany (zostawić do wyschnięcia przed położeniem tynku)

Kamień naturalny cegła pełna, porowata, cegła wapienno-piaskowa i inne stosowane w budownictwie masywnym Materiały betonowe Beton

Płyty Płyty z trzciny

nie spotyka się

styki zaszpachlować, zbroić (według zaleceń producenta!), zagruntować drobnoziarnistym podkładem

płyty chronić przed nasłonecznieniem, (niebezpieczeństwo zżółknięć) styki zaszpachlować, zbroić (według zaleceń producenta!) zagruntować drobnoziarnistym podkładem

styki zaszpachlować (według zaleceń producenta!), zagruntować drobnoziarnistym podkładem

Tynk gipsowy

zagruntować

Wapienne wapienno-cementowe cementowe

jak trzeba, to gruntować lub nałożyć obrzutkę (wapno albo cement + piasek 0/4 lub 2/4)

warstwę zendry usunąć, jeśli koniecznie, to gruntować

Płyty gipsowo- kartonowe

płyty gipsowo-włókniste Tynki

może powodować powstania warstwy oddzielającej i tym samym przeszkadzać dobrej przyczepności! Resztki oleju szalunkowego należy zmyć środkiem do czyszczenia betonu i potem opłukać.

5-8 Narzędzia. Od lewej: paca drewniana, łata tynkarska trapezowa, łata tynkarska typu H, szpadel z dziurą do mieszania zaprawy i poziomnica. zdjęcie górne: profil łaty tynkarskiej trapezowej i typu H.

5-9 Ściana z gliny ubijanej przykrywana

kartonami w celu ochrony podczas robót tynkarskich i malarskich.

Usuwanie „spalonej” warstwy Na powierzchni betonowej tworzy się często błyszcząca warstwa, nazywana zgorzeliną albo zendrą. Jest to cienka, łamliwa warstwa z wapienia. Dla zapewnienia dobrego wiązania tynku wapiennego z podłożem trzeba te miejsca zeszlifować, aby stały się chropowate. Także po zbyt długim wygładzaniu tynku wapiennego jego powierzchnia może stać się częściowo błyszcząca. Jest to znak, że tu także powstała warstwa „spalona”. Przez zbyt intensywne zacieranie na powierzchni zbiera się większa ilość spoiwa wapiennego. Przed położeniem kolejnej warstwy należy tę zendrę także doprowadzić do stanu chropowatego. Wykonywanie poprawek Najczęściej w starych budynkach niezbędne są roboty poprawkowe. Wykonuje się je zaprawą tynkarską lub przy pomocy innych materiałów odpowiednich dla starego podłoża. Na ścianach z naniesionym już materiałem glinianym, gdzie ponownie należy położyć tynk gliniany, roboty poprawkowe wykonuje się z reguły łatwo, ponieważ siłę klejenia aktywizuje się przez nawilżenie starego podłoża. Przed wykonaniem obrzutki poprawione podłoże musi być stabilne i nie powinno być całkowicie wyschnięte, co z kolei jest niezbędne przed położeniem tynku jednowarstwowego. Także inne materiały budowlane powinny być naprawiane zaprawą, która odpowiada podłożu pod tynk (patrz rozdz. 6.6). Zatopiona w tynku siatka zbrojeniowa o szerokości ok. 20 cm zapewnia również lepszą stabilność tynku. Takie rozwiązanie można zastosować przy pokrywaniu tynkiem większych bruzd, w których położono kable, rury itp.

98 WYKONAWSTWO TYNKÓW GLINIANYCH I WAPIENNYCH

Nanoszenie szlamu glinianego Szlam gliniany jest stosowany wyłącznie przy tynkowaniu zaprawą glinianą. Glinę lub proszek gliniany czy ilasty wsypuje się do wody i po pewnym czasie miesza, aż do powstania szlamu. Nie może on być zbyt rzadki, ponieważ tworzyłby warstwę oddzielającą. Zastosowanie: kostki słomy, delikatne miejsca np. podłoża z gliny lekkiej, elementy drewniane, przed położeniem na nich nośników tynku. Szlam można kłaść także na matach, płytach trzcinowych lub na płytach z miękkich włókien drzewnych. Naniesienie szlamu pędzlem wzmacnia przyczepność. Szlam przed otynkowaniem powinien być suchy. Wykonywanie obrzutki (szprycy) Do wykonywania obrzutki używa się ciekłej zaprawy wapiennej albo cementowo-wapiennej, która zawiera dużo gruboziarnistego piasku (do 4 mm, maks. do 7 mm średnicy). Proporcja mieszanki to 1 cz. wapna albo wapna z cementem i 3 cz. piasku (patrz rozdz. 4.3). Obrzutkę natryskuje się na całej powierzchni, ale bardzo cienką warstwą, nawet taką, że widoczne jest podłoże (typowe pokrycie to ok. 50 do 70%). Ziarnista powierzchnia tworzy dobrą przyczepność dla następnej warstwy. Przy tynkowaniu gliną można położyć obrzutkę z tłustej gliny albo proszku glinianego i piasku jastrychowego o ziarnistości 2/4 mm. Taką obrzutkę często i z powodzeniem kładziono na podkładach chłonących wodę, np. na murze z cegły wapienno-piaskowej. Gruntowanie Kolejną możliwością poprawienia przyczepności podłoża jest pomalowanie go środkiem lub podkładem gruntującym (patrz rozdz. 2). Zależnie od grubości tynku należy wybrać podkład drobno- albo gruboziarnisty. Gruntowanie można wykonać pędzlem albo wałkiem malarskim. Zagruntowaną powierzchnię można tynkować dopiero następnego dnia. Gruntowanie ma także za zadanie ochronić materiał budowlany przed przemoczeniem i deformacją, co jest szczególnie ważne przy

tynkowaniu płyt gipsowo-kartonowych albo gipsowo-włóknistych. Ponadto jest to zabieg regulujący wchłanianie wilgoci. Można w ten sposób zapobiec zbyt intensywnemu wnikaniu wody do podłoża z pustaków gazobetonowych albo płyt wapienno-silikatowych. Zbrojenie styków płyt i elementów z różnych materiałów Jeśli siatka zbrojeniowa nie leży na całej powierzchni, można przed tynkowaniem zbroić styki płyt (zastosowanie: elementy gliniane, z miękkich włókien drzewnych, z lekkich płyt z wełny drzewnej lub z trzciny). W tym celu zatapia się w cienkiej warstwie zaprawy paski tkaniny o szerokości 10 cm. W budynkach z gliny można to robić przy pomocy szlamu glinianego albo kleju kazeinowego. Paski siatki zbrojeniowej na skrzyżowaniach nie powinny na siebie zachodzić, tworząc pogrubienia, jeśli ma je pokryć cienka warstwa tynku. Metoda ta jest bardzo pracochłonna. Ponadto pojawia się zagrożenie, że styki po przykryciu cienkim albo szlachetnym tynkiem będą widoczne. Miejsca, w których spotykają się dwa różne materiały lub elementy niestabilne, można wcześnie zazbroić i pokryć cienkim tynkiem. Powinno to zapobiec pęknięciom (patrz rozdz. 5.4). Instalowanie nośników tynku Nośniki tynku są konieczne tam, gdzie podłoża nie nadają się do tynkowania. Są to np. elementy drewniane albo metalowe. Można je stosować także jako dodatkowe zabezpieczenie na niestabilnych podłożach. Do tego celu używa się podtynkowych mat trzcinowych i siatek tynkarskich metalowych, żebrowanych oraz płyt budowlanych: lekkich z wełny drzewnej (HWL), izolacyjnych z włókien drzewnych (HFD), z trzciny i glinianych (tych ostatnich tylko w budownictwie z gliny). Ocynkowana siatka druciana albo druciano-ceglana powinna być stosowana jedynie do owijania pojedynczych elementów, a nie do pokrywania całych powierzchni, ponieważ nie można jej wystarczająco naprężyć.

W budownictwie z gliny, ze względu na biologię budowlaną, częściej stosuje się 70-łodygową podtynkową matę trzcinową niż siatki metalowe. Maty trzcinowe kładzie się na całych powierzchniach deskowań ażurowych, konstrukcji z płyt albo ścian glinianych, sztaplowanych (patrz rozdz. 2 tabela 2-7). Stosuje się je również np. na belkach drewnianych, ale już tylko na elementach przeznaczonych do tynkowania. Przy kładzeniu tynku na ścianach o szkieletowej konstrukcji drewnianej należy pamiętać, aby nośniki tynku były rozpinane także nad szczeliną przy słupie. Ważne jest, aby mata zachodziła poza słup na odległość 10 do 20 cm (patrz rys. 5-19). Jeżeli ściana o szkieletowej konstrukcji drewnianej ma być pokryta tynkiem wapiennym, to elementy drewniane trzeba najpierw okryć papierem nasączonym olejem lub papierem bitumicznym. Nośnik tynku mocuje się tu do ściany, a nie do słupa czy belki. Dzięki temu minimalne ruchy konstrukcji pod tynkiem nie powodują jego spękania. Matę trzcinową można przyciąć nożycami do cięcia róż lub szczypcami do drutu. Maty położone na całej powierzchni deskowania ażurowego powinny mieć łodygi prostopadłe do słojów drewna. Przy ich mocowaniu należy zwrócić uwagę, aby drut napinający znajdował się od strony pomieszczenia, natomiast drut owinięty wokół łodyg był od strony ściany. W ten sposób mata podczas mocowania będzie wciskana w podłoże przeznaczone do tynkowania. Matę mocuje się na każdym drucianym złączu, w odstępie ok. 7-10 cm, ocynkowanymi zszywkami długości min. 16 mm (przy pomocy zszywacza elektrycznego lub na sprężone powietrze). Jeśli w warstwie narzutowej nie jest przewidziana siatka zbrojeniowa, to na styku kolejnych mat łodygi powinny przeplatać się na szerokości ok. 10 cm. Miejsce to można wzmocnić dodatkowym drutem grubości od 1 do 1,6 mm. Takie dodatkowe zabezpieczenie może być także konieczne w miejscach, gdzie mata jest źle powiązana lub cięta po skosie.

5-10 szczotkowanie zanieczyszczeń na podłożu pod tynk

5-11 Umieszczone w ścianie po obrzutce przewody elektryczne i puszki

5-12 Poprawki wykonane zaprawą tynkarską na ścianie z gliny ubijanej.

WYKONAWSTWO TYNKÓW GLINIANYCH I WAPIENNYCH 99

5-13 Natryskiwanie szlamem glinianym ściany z gliny lekkiej.

5-14 obrzutka podczas wykonywania zewnętrznego tynku wapiennego.

Żebrowanej metalowej siatki tynkarskiej używa się do lekkich elementów budowlanych. Naprężona jest samonośna i można ją kłaść na elementy przykrywające szyby, czy też stosować przy podwieszonych sufitach. W zależności od potrzeby zastosowania istnieją siatki o różnej wysokości żeber, wykonane z różnego materiału i o różnej grubości. Do tynków wapiennych musi to być materiał odporny na alkalia i korozję. W pomieszczeniach wilgotnych należy stosować siatki nierdzewne ze stali szlachetnej. Żebrowana metalowa siatka tynkarska dostarczana jest na budowy w płytach. Przecina się je nożycami do drutu lub szlifierką kątową. Płyty z siatki układa się według zaleceń producenta. Nakładanie masy szpachlowej pacą zębatą lub grzebieniem tynkarskim Masę szpachlową (np. klej do glazury) lub zaprawę cementową nakłada się przy użyciu pacy zębatej. W tak położonej warstwie powstają rowki i spełnia ona funkcję nośnika tynku. Tę metodę stosuje się na bardzo gładkich powierzchniach, nie wchłaniających wody, które niekiedy stanowią podłoże tynku np. na betonowych nadprożach czy na glazurze. Dla tynków glinianych opracowano masę szpachlową z dodatkiem celulozy. Stosuje się ją np. na płytach miękkich z włókien drzewnych (HdF), które montuje się za ogrzewaniem ściennym, jako izolację termiczną. Tego rodzaju nośnik tynku pozwala na położenie odpowiednio grubej warstwy tynku. Przygotowanie do wykonania krawędzi Jest kilka możliwości równego położenia tynku na krawędziach: • Montuje się łaty jako elementy pomocnicze podczas tynkowania (patrz zdjęcie 5-45). Mocuje się je hakami tynkarskimi na końcu tynkowanej powierzchni w taki sposób, żeby ich krawędzie licowały ze ścianą. W otworach okiennych i drzwiowych łaty mogą być klinowane. Stosuje się je od początku tynkowania np. ościeży okiennych.

100 WYKONAWSTWO TYNKÓW GLINIANYCH I WAPIENNYCH

Po zakończeniu robót można je przenieść do innego otworu. • Zabudowuje się profile tynkarskie ze stali szlachetnej, ocynkowane, powlekane lub aluminiowe. Montuje się je, przylepiając zaprawą w wielu miejscach. Na podkładach z gliny tych punktów przymocowania profili musi być więcej niż w innych przypadkach. Profile, jak i narożniki pozostają w tynku. W budownictwie z gliny często wykonuje się mocno zaokrąglone krawędzie. W tym celu może okazać się konieczne skuwanie już gotowych, kanciastych lub wykonywanie ich jako skośnych. Profile końcowe stosuje się na końcu tynkowanej powierzchni, aby np. utworzyć fugę cieniową między sufitem i ścianą lub w celu oddzielenia od siebie poszczególnych jej fragmentów. W handlu można spotkać oferty profili służących do różnych celów i dla różnych grubości tynku. W zasadzie wszystkie te elementy można stosować. Jednakże aluminium jest narażone na szkody spowodowane działaniem reakcji alkalicznych w tynku wapiennym i dlatego profile muszą być pokryte środkiem na to odpornym. Montaż profili podtynkowych Jeżeli powierzchnia tynkowana ma być ekstremalnie równa, w celu np. położenia na niej glazury czy też dla spełnienia podwyższonych wymagań optycznych, to stosuje się jako środek pomocniczy listwy tynkarskie/ podtynkowe. Montuje się je specjalnym klejem szybkowiążącym, pionowo, aby tworzyły jednolitą powierzchnię ściany, w odstępach od siebie, aby w tych polach możliwe było ściąganie zaprawy długą łatą tynkarską (np. na 1,60 m przy użyciu pacy długości 2 m). Przy tynkowaniu gliną można wyjąć profile po ściągnięciu nadmiaru zaprawy i zamknąć bruzdy. Jeśli profile pozostają w tynku, zaleca się przykryć je pasami siatki zbrojeniowej, ponieważ mogą w tych miejscach wystąpić drobne spękania.

5-15 Nakładanie pędzlem drobnoziarnistego podkładu gruntującego.

5-18 Przed otynkowaniem nadproże pokryto nośnikiem tynku z płyt HFD

5-16 Podkład gruntujący na płycie próbnej.

Łodygi trzciny leżą równolegle do słupów. Aby pokryć połączenie drewna z gliną, Do tynku (narzutu) kładzie się tkaninę zbrojeniową, która zachodzi na 10 cm poza słup.

5-17 Styki płyt glinianych zbrojone tkaniną.

Łodygi trzciny leżą w poprzek elementu drewnianego i zachodzą na 10 cm poza jego krawędzie. Narzut z zaprawy glinianej musi być zbrojony włóknami.

5-19 Mata trzcinowa rozpięta na słupach drewnianych.

5-20 Drewniana konstrukcja nośna ściany z kostek słomy pokryta matą trzcinową.

5-21 Umocowanie maty trzcinowej

5-22 Przeplatające się łodygi na styku dwóch mat.

WYKONAWSTWO TYNKÓW GLINIANYCH I WAPIENNYCH 101

5-23 Klej do glazury jako nośnik tynku na nadprożu betonowym. W narzucie umieszczono tkaninę zbrojeniową zachodzącą na 10 cm poza element.

5-24 Na słupie betonowym, jako nośnik tynku, położono masę szpachlową przy pomocy pacy zębatej.

5-26 Listwy tynkarskie chroniące krawędzie ościeży okiennych (wewnętrzny tynk wapienny).

5-25 Na znajdujące się za ogrzewaniem ściennym płyty

izolacyjne z włókien drzewnych położono jako nośnik tynku glinianą masę szpachlową z celulozą. Roboty wykonano przed montażem rur.

5-27 Listwa tynkarska chroniąca krawędź jest tu czasowo podparta, aż do związania zaprawy montażowej.

5.4 Wykonanie narzutu tynkiem glinianym lub wapiennym Narzut ma za zadanie wyrównanie powierzchni i utworzenie równomiernie wiążącego podkładu pod gładź, aby ta warstwa mogła mieć jednolitą grubość. Zaprawa gliniana albo wapienna do wykonania narzutu o grubości 10–20 mm powinna zawierać dodatki mineralne o ziarnistości 0/2 i 0/4 mm. Jeśli to niezbędne, to na części lub na całej powierzchni kładzie się siatkę zbrojeniową z juty, lnu czy z włókien szklanych. Etapy wykonywania robót przedstawiono na rysunkach zamieszczonych na kolejnych stronach. 102 WYKONAWSTWO TYNKÓW GLINIANYCH I WAPIENNYCH

Wskazówki dotyczące wykonawstwa • Tynk gliniany można nakładać wciskając go pacą, co nie jest jednak zalecane w przypadku grubej lub kładzionej na nierównym, porowatym podłożu warstwy. • Jeśli część podłoża jest zbrojona siatką (np. przy poprawkach lub pod ogrzewaniem ściennym), to połączenie z resztą powierzchni powinno mieć szerokość ok. 20 do 25 cm. Zaleca się więc zbrojenie całego podłoża. • Siatkę podtynkową lnianą kładzie się podobnie, jak zbrojenie z włókien szklanych. Tu jednak punkty, w których jest ona przyklejona, są mniej stabilne. Tkaninę należy zatem kłaść w wystarczająco miękki tynk

Etapy wykonywania narzutu.

1. Nawilżanie podłoża pod tynk.

2.Zaprawa tynkarska jest narzucana ręcznie, z rozmachem, dzięki czemu wypełnia wszystkie puste przestrzenie. Rozmach bierze się z lekkiego ruchu do przodu przegubem dłoni, tuż przed ścianą. Alternatywą jest natrysk wykonany maszynowo. Nakładanie zaprawy powinno być tak równomierne, jak to jest tylko możliwe, aby warstwa tynku była jednolita.

3. Zaprawę zaciąga się przy pomocy długiej łaty zarówno poziomo, jak i w pionie. Pacą należy przy tym poruszać w lewo i w prawo, względnie do góry i na dół.

4. Pion kontroluje się długą na 2 m poziomnicą, poziom przy pomocy długiej pacy albo łaty. Istotne są tzw. punkty odniesienia. Są to wszystkie narożniki wewnętrzne, tzn. miejsca, gdzie jedna powierzchnia łączy się z pozostałymi: ściany z sufitem lub podłogą. Tutaj wszelkie niedoskonałości są najbardziej widoczne.

5. Powierzchnię ewentualnie zarysowuje się pacą zębatą, grzebieniem tynkarskim albo ostrą szczotką, aby zapewnić lepszą przyczepność gładzi. Rowki nie powinny być zbyt głębokie, ponieważ zróżnicowana grubość ostatniej warstwy tynku może prowadzić do jej spękania.

6. Alternatywa: Jeśli konieczne jest położenia zbrojenia na całej powierzchni tynku, to siatkę zbrojeniową podtynkową albo wciera się pacą, albo wciska płaską szpachlą. Ważne jest, aby cała tkanina bez fałd znalazła się w tynku. Poszczególne kawałki siatki powinny zachodzić na siebie na szerokość 12 cm. Siatkę jutową można przycinać nożycami, a lnianą i z włókien szklanych przy pomocy ostrego noża do dywanów.

WYKONAWSTWO TYNKÓW GLINIANYCH I WAPIENNYCH 103

5-28 Ręcznie wykonany narzut zaprawy glinianej.

5-29 Maszynowe nanoszenie zaprawy (obrzutka).

5-30 Ściąganie narzutu przy pomocy łaty tynkarskiej

5-31 Narzut wapienny zarysowany pacą zębatą.

typu H.

5-32, 5-33, 5-34 Zatapianie siatki podtynkowej jutowej w zaprawę glinianą

5-35 Układanie zbrojenia z siatki jutowej na skosie poddasza.

5-36 Na ścianie z kostek słomy najpierw „wmasowuje

się” zaprawę, a potem ręcznie wykonuje grubszy narzut.

104 WYKONAWSTWO TYNKÓW GLINIANYCH I WAPIENNYCH

5-37 Glinianą zaprawę tynkarską można narzucać także ręką.

możliwie szybko i równomiernie, aby zbyt duży nacisk nie powodował odrywania się pojedynczych włókien. • Jeżeli na zbrojony narzut ma być położona cienka warstwa gładzi albo tynk szlachetny, to miejsca styku tkaniny zbrojeniowej muszą być obrobione bardzo starannie. Nie może tam być wybrzuszeń, ponieważ później, z uwagi na różne wchłanianie wilgoci, będą one widoczne. • Ponad otworami w ścianie (drzwi, okna) oraz pod nimi mogą występować pęknięcia długości 10 do 20 cm, przebiegające po skosie od naroży w kierunku stropu. Aby temu zapobiec, można tam, też po skosie, położyć pasy siatki zbrojącej o szerokości ok. 15 cm. Część włókien tak położonego zbrojenia będzie leżała prostopadle do potencjalnych rys. Wykonanie takiego dodatkowego zabezpieczenia zaleca się, jeśli powierzchnia ma być widoczna albo przykryta tynkiem szlachetnym.

•

5.5 Wykonanie warstwy gładzi Gładź to ostania warstwa tynku. W zasadzie powinna ona być równa i bez rys. Opiszemy tu standardowe wykonanie zatartej gładzi tynkowej o grubości od 5 do 7 mm. Narzut gliniany powinien być suchy, a wapienny wystarczająco stwardniały. Jako zasadę ogólną można przyjąć odczekanie 1 dnia na 1 mm grubości tynku. Zaprawa do wykonania gładzi glinianej albo wapiennej powinna zawierać domieszki mineralne o uziarnieniu 0/1,5 lub 0/2 mm. Wskazówki dotyczące wykonawstwa • Jeśli tynki gliniane są już zbyt suche do zacierania, to można je ostrożnie zwilżyć. Przy tynkach wapiennych jest to również możliwe, choć w sposób ograniczony. W tym przypadku zaznaczają się wpływy różnego stopnia twardnienia na proces roboczy. Nawilżanie tynków z wapna powietrznego jest możliwe, podczas gdy tynków z wapna hydraulicznego raczej nie,

•

ponieważ wiązanie zaprawy następuje już w stanie mokrym. Jeżeli powierzchnia tynku nie będzie pokryta kolejną warstwą lub tylko pomalowana farbą wapienną czy zaimpregnowana, to należy ją wykonać bardzo starannie, bez pozostawienia śladów kolejnych etapów obróbki. Dlatego na dużych powierzchniach powinno równocześnie pracować kilku tynkarzy, jak jest to przyjęte przy tynkowaniu zaprawą wapienną fasad. Tynki gliniane można zostawić do mocniejszego wyschnięcia i potem obrabiać gąbką albo pacą z gąbką. Dzięki temu nie będą one mocno zagęszczone i ziarna kruszywa pozostaną na ich powierzchni. Po wyschnięciu zmiata się je miękką szczotką. Przy tym sposobie obróbki będzie korzystne, jeśli powierzchnia tynku zostanie zamknięta już przy zaciąganiu zaprawy. Powierzchnie pokryte tynkiem glinianym można nawet po wyschnięciu jeszcze raz obrabiać gąbką (patrz zdjęcie 7-44, str. 160). Podczas kontrolowania lica ściany należy szczególnie zwracać uwagę na tzw. punkty odniesienia. Są to wszystkie narożniki wewnętrzne, tzn. miejsca, gdzie jedna powierzchnia łączy się z pozostałymi: ściany z sufitem lub podłogą. Tutaj wszelki niedokładności są widoczne gołym okiem. Przed nałożeniem gładzi z zaprawy wapiennej należy usunąć ewentualną zendrę i miejsce takie doprowadzić do chropowatości. Już podczas twardnienia narzutu należy jego powierzchnię zaczesać poziomo przy pomocy miotły do zamiatania ulic. W ten sposób uzyskuje się dobre łączenie gładzi z narzutem.

WYKONAWSTWO TYNKÓW GLINIANYCH I WAPIENNYCH 105

Etapy wykonywania gładzi

1. Suchy narzut jest nawilżany – najlepiej urządzeniem natryskowym.

2. Zaprawa tynkarska jest zaciągana pacą do wygładzania. W tym celu nakłada się zaprawę na pacę, a następnie na ścianę. Alternatywny sposób to narzucanie cienkiej warstwy zaprawy lub jej maszynowe nanoszenie.

3. Za pomocą długiej pacy zaciąga się tynk zarówno poziomo, jak i pionowo, tak aby stał się wystarczająco równy. Przy tej czynności należy poruszać pacą także lekko w prawo i w lewo, względnie w górę i w dół.

4. Pion kontroluje się długą na 2 m poziomnicą, poziom przy pomocy długiej pacy albo łaty.

5. Jak tylko tynk jest wystarczająco ściągnięty, należy go wygładzić pacą. Wtedy wilgoć z powierzchni znika i tynk staje się matowy. Przez zacieranie osiąga się równomierną powierzchnię. Czynność tę można wykonywać zataczając kręgi albo ósemki. Do zacierania dużych powierzchni zaleca się używać dużych pac. Najmniejsze wykorzystuje się do niewielkich powierzchni, np. do zacierania wąskich ościeży.

5-38 Plastikowa przykrywka puszki elektrycznej

106 WYKONAWSTWO TYNKÓW GLINIANYCH I WAPIENNYCH

została przykryta siatką zbrojeniową i zatynkowana zaprawą glinianą.

5-39 Nakładanie gładzi glinianej.

5-42 Radości przy pracy też nie brakuje.

5-40 Zacieranie gładzi glinianej.

5-41 Zacieranie tynku na suficie.

5-43 Tynk wapienny dwuwarstwowy. Ościeżnicę można już zabudować.

WYKONAWSTWO TYNKÓW GLINIANYCH I WAPIENNYCH 107

Letni dom w Geltow

B4-1 Piękne detale wnętrz. Relief o kształcie ślimaka został wydrapany w jeszcze świeżym tynku techniką sgraffito. Skala 1 : 5. Wykonanie: Karin Böjres.

Dwie rodziny z Berlina spełniły swoje marzenia: wybudowały letni dom przy pobliskim jeziorze Templiner. Konstrukcją nośną są drewniane słupy. Ściany zewnętrzne wypełnione są izolacją z gliny lekkiej z drewnianymi wiórami i obustronnie pokryte tynkami glinianymi. Tynk zewnętrzny, od strony najbardziej narażonej na zmienne warunki pogodowe, pokryto drewnem modrzewiowym. Podczas zimnych dni dom jest ogrzewany promieniującym ciepłem ze ściennej instalacji umieszczonej pod tynkiem. Elementem najbardziej rzucającym się w oczy, a równocześnie kumulującym ciepło, jest zakrzywiona ściana z ubitej gliny, oddzielająca wielofunkcyjne pomieszczenie od łazienki. Prace związane z gliną wykonano we własnym zakresie, co pozwoliło na obniżenie kosztów budowy. Kolejną oszczędnością było mieszanie zapraw glinianych i wytwarzanie gliny lekkiej do izolacji z materiałów podstawowych na budowie. Glina pochodziła z dwóch źródeł. Ił zakupiono z małej cegielni we wschodniej Brandenburgii, natomiast glina kopalna była materiałem miejscowym.

B4-2 Widok pomieszczenia mieszkalnego z ogrodem zimowym i poddaszem sypialnym.

108 PRZYKŁAD

Roboty wykonywano pod kierownictwem fachowców. W ramach studiów na temat gliny w Brandenburgii, laboratorium Kelch GbR zbadało skład użytego tu iłu i gliny. Ił z cegielni zawierał znacznie więcej trójwarstwowych minerałów, co powodowało, że był materiałem lepiej nadającym się na buforowanie wilgoci z powietrza. Glina kopalna była chudsza i zawierała więcej piasku niż ił z cegielni. W jej składzie było też mniej trójwarstwowych minerałów iłu. Zawartość wapna wynosiła 14% i była niebywale wysoka. Prowadziło to do znacznego pojaśnienia gliny po wyschnięciu, nie wpływało jednak na jej stabilność. Materiał z cegielni – przy zawartości ponad 50% iłu określa się go jako ił, a nie glina – był trudny w obróbce. Wybrano go jednak do wykonania tynków wewnętrznych z uwagi na posiadaną dużą ilość trójwarstwowych minerałów i jasnożółtą barwę z zielonkawymi nalotami. Glinę zmiękczano w wannach i mieszano w betoniarce o wymuszonym zarobie. Zwykłe mieszadło mechaniczne nie nadawałoby się do tak tłustego materiału. Pomimo

B4-3 Różnokolorowe gliniane tynki szlachetne zdobią pola sufitu w łazience.

długotrwałego mieszania breja zawierała jeszcze małe, nierozpuszczone grudki iłu, które trzeba było oddzielić przed użyciem zaprawy do wykonania cienkowarstwowego tynku. Rozwiązaniem problemu było czasochłonne przeciśnięcie szlamu glinianego przez sito. Glina kopalna nie była materiałem trudnym w obróbce. Można ją było mieszać zarówno mieszadłem, jak i w betoniarce. Zaprawę do tynku zewnętrznego wykonano z mieszanki gliny kopalnej i iłu z cegielni. Pierwszy ze składników dołowano w wannach od 2 do 3 dni, drugi co najmniej 2 tygodnie. Świeży nawóz koński pozostawiano zamoczony w wodzie na pół dnia. Zaprawę mieszano w betoniarce bębnowej.

Gładź (cienkowarstwowa): zaprawa przygotowana na budowie z iłu z cegielni, piasku 0/2 mm, zatarta. Tynk wewnętrzny na kominie: dwuwarstwowy. Podłoże: mur z cegły kominowej. Narzut i gładź: zaprawa przygotowana na budowie jak dla tynku wewnętrznego na ścianach zewnętrznych, ale bez sieczki, zatarta pacami drewnianymi i plastikowymi, bardzo gładko i ściśle.

Wykonanie robót tynkarskich: we własnym zakresie, Karin Böjres, Irmela Fromme, firma „Lehmbauwerk”, Axel Harms, firma „LEHMart”. Tynk zewnętrzny: dwuwarstwowy, całkowita grubość 3 cm. Zaprawa przygotowana na budowie z iłu z cegielni, gliny kopalnej i nawozu końskiego, schudzona domieszkami. Podłoże pod tynk: maty trzcinowe jako dodatkowa izolacja i jako nośnik tynku na słupach drewnianych. Narzut i gładź: proporcje mieszanki: ok. 1 cz. ił/glina : 3 cz. piasek 0/4 mm, sieczka słomiana, dodatek (25%) nawóz koński, dołowany ok. 0,5 dnia. Tynk wewnętrzny na ścianach zewnętrznych (konstrukcja słupowa, drewniana): Dwuwarstwowy, całkowita grubość 3 cm, z iłu z cegielni, schudzonego domieszkami w proporcji 1 : 2 do 1 : 3. Podłoże pod tynk: maty trzcinowe jako dodatkowa izolacja i równocześnie nośnik tynku dla konstrukcji słupowej, ogrzewanie ścienne. Narzut: zaprawa przygotowana na budowie z iłu, piasku 0/4 mm, sieczki słomianej i zmiękczonych wiórów drewnianych.

B4-4 Detal kuchenny ze ścianą z gliny ubijanej. W części roboczej kuchni powierzchnia tynku glinianego została wygładzana kielnią i pokryta farbą glinianą.

B4-5 Tynk zewnętrzny po 12 latach. Zabezpieczenie to okap dachowy i murowany cokół.

B4-6 Widok od południowego wschodu.

WYKONAWSTWO TYNKÓW GLINIANYCH I WAPIENNYCH 109

5.6 Wykonanie tynku jednowarstwowego

5-44 Jednowarstwowy tynk gliniany na porowatym murze ceglanym

Tynk jednowarstwowy musi spełniać funkcję zarówno narzutu, jak i gładzi. Można go położyć jedynie na równym, stabilnym, jednolitym i równomiernie wchłaniającym wilgoć podłożu. Jest to pod pewnymi warunkami możliwe dla tynku glinianego, ale nie zaleca się w przypadku wapiennego, z uwagi na niebezpieczeństwo występowania pęknięć włoskowatych. Zaprawa do tynku jednowarstwowego (gładzi o grubości 8–15 mm) powinna zawierać domieszki mineralne o uziarnieniu 0/2 do 0/4 mm, w zależności od grubości tynku i wymaganej powierzchni. Etapy prac Dla tego rodzaju tynku należy najpierw wykonać etapy od 1 do 4, jak podczas wykonywania narzutu. Po wyschnięciu należy postępować tak, jak przy punkcie 5 dla gładzi.

5.7 Rozwiązania detali przy wykonywaniu robót tynkarskich

5-45 Odeskowanie otworu drzwiowego. Narzut można ściągnąć nad krawędzią deskowania.

Krawędzie wewnętrzne i zewnętrzne oraz połączenia z różnymi powierzchniami czy też materiałami można wykonać w różny sposób. Niniejsza część zawiera także wskazówki na temat tynkowania ścian z zainstalowanym w nich ogrzewaniem.

5-46 + 5-47 Haki tynkarskie i kliny do montowania deskowania.

110 WYKONAWSTWO TYNKÓW GLINIANYCH I WAPIENNYCH

Krawędzie Istnieje wiele wariantów tynkowania krawędzi zewnętrznych, np. ościeży, niszy, kominów albo narożników wklęsłych czy wypukłych. Mogą one być ostre, lekko załamane albo ścięte. Mogą być bardziej lub mniej zaokrąglone, co najczęściej występuje w budownictwie z gliny. Kolejność postępowania na przykładzie ościeży okiennych: • Tynkowanie krawędzi przy użyciu listwy tynkarskiej (na przykladzie ościeży) 1. Proste listwy tynkarskie montuje się przy pomocy haków tynkarskich na powierzchni ościeży lub kotwi klinami. Układa się je prostopadle do lica ściany. Służą jako oparcie dla tynku. 2. Po wyrównaniu narzutu i jego wystarczającym związaniu, względnie po zatarciu gładzi, przekłada się listwy i montuje na ścianę oraz tynkuje wnętrze ościeży. 3. Po ściągnięciu narzutu, względnie po zatarciu gładzi, zdejmuje się listwy. Teraz należy krawędź załamać, ściąć lub lekko zaokrąglić pacą. W przypadku gładzi trzeba to połączenie z gotowym tynkiem dobrze zatrzeć. Przy tej metodzie powstają bardzo ostre krawędzie, których należy unikać szczególnie przy miękkich tynkach glinianych i wapiennych ze względu na łatwość ich uszkodzenia.

5-48 Lekko załamana krawędź zewnętrzna po zdjęciu deskowania

Przy kominach należy pamiętać, że haki można wbijać tylko w spoiny, aby nie uszkodzić cegieł. • Ręczne zaokrąglanie 1. Powierzchnia ściany i ościeży jest równocześnie obrzucana tynkiem i obrabiana. 2. Podczas ściągania narzutu, względnie zacierania gładzi, zaokrągla się krawędź. Jeśli linia krawędzi powinna być prosta, to należy pracować dużą, drewnianą pacą. Ten sposób zaleca się dla mocno zaokrąglonych krawędzi. Korzystne jest odpowiednie wyprofilowanie narożnika ściany albo skucie go, jeśli już jest gotowy. W innym wypadku trzeba położyć bardzo gruby tynk. • Tynkowanie krawędzi z pomocą profili 1. Profile tynkarskie stosuje się od początku tynkowania (patrz zdjęcia 5-26 i 5-27, str 100). 2. Powierzchnię ściany i ościeży można otynkować w czasie jednego procesu. Profile pozostają w tynku. Są one widoczne jako linia (metalowa albo plastikowa) lub też przykryte cienką warstwą zaprawy. Stosowanie tej metody pozwala uzyskać ostre krawędzie, które są chronione w przypadku uderzenia. W handlu bywają dostępne także zaokrąglone profile o różnych promieniach krzywizny.

5-49 Zaokrąglanie krawędzi zewnętrznej Łatą

Narożniki wewnętrzne Najczęściej powierzchnie ścian i stropu spotykają się pod kątem prostym. Jeśli jednak moją one być zaokrąglone, to przygotowania należy poczynić już w trakcie wykonywania narzutu. 1. Narożnik obrzuca się zaprawą i jej nadmiar ściąga butelką albo rurą o określonej średnicy. Najlepiej do tego celu nadają się kolanka rur plastikowych. W handlu są one dostępne o różnych średnicach. Dla pewności można tam położyć siatkę zbrojeniową, tym bardziej, jeśli w narożniku spotykają się elementy różnych konstrukcji. Lepszą pod względem obróbki będzie tu siatka podtynkowa jutowa, która nie jest tak sztywna, jak siatka z włókien szklanych. Należy ją jednak dobrze wcisnąć, ponieważ podczas schnięcia trochę się kurczy. Zaprawa do tynku glinianego zawiera często domieszki włókien. Tynki grubsze z gliny powinny zawierać relatywnie więcej włókien i należy je kłaść w kilku warstwach, co zapobiega ich osuwaniu się i powstawaniu rys. 2. Podczas wykonywania gładzi w zaokrąglonym narożniku kładzie się zaprawę na taką grubość, jak na ścianie i ściąga ponownie rurą albo butelką. Dalszą obróbkę wykonuje się ostrożnie gąbką. Pomocnymi narzędziami mogą być specjalne kielnie japońskie o różnych promieniach krzywizn.

5-50 Krawędź jest zacierana pacą. Zamiast

tego narzędzia można użyć specjalnej kielni japońskiej (mają one różne promienie krzywizny).

WYKONAWSTWO TYNKÓW GLINIANYCH I WAPIENNYCH 111

5-52 Zabudowane profile tynkarskie chronią krawę-

Jeśli jednak powierzchnie do otynkowania są suche, to przed tynkowaniem można przykleić do każdej z nich taśmę uszczelniająca grubości od 3 do 5 mm. Po wyschnięciu zaprawy taśmę obcina się nożem do dywanów na grubość tynku i pozostawia w spoinie. Alternatywą jest położenie w tym miejscu odpowiedniego profilu tynkarskiego. Wykonywanie takich cięć nie jest konieczne na styku ścian masywnych ze stropami żelbetowymi.

dzie słupa.

5-51 Zaokrąglone powierzchnie tynku

w ościeżach wywołują wrażenie miękkości. Wykonanie robót tynkarskich: Firma LehmBauWerk.

Z uwagi na większą grubość tynku wklęsłego narożnika (fasety) może tam nastąpić osuwanie się zaprawy i w konsekwencji spękanie. Najczęściej dzieje się tak przy tynkach wapiennych. Dlatego zaleca się wykonywanie fasety w kilku etapach, przy zachowaniu właściwych dla zaprawy odstępów czasu. Jeśli zaokrąglenie ma średnicę wewnętrzną większą od 6-7 cm, to należy wykonać odpowiednią konstrukcję pomocniczą. Połączenia Połączenia różnych części budynku albo materiałów należy wykonać szczególnie starannie, przede wszystkim wtedy, gdy można spodziewać się tam przesunięć elementów.

5-53 Tynkowanie zaokrąglenia narożnika wewnętrznego przy pomocy kolanka kanalizacyjnego.

5-54 Błąd w wykonaniu połączenia ściany

z sufitem. Jeśli nie wykonano tzw. cięcia kielnią, to pęknięcia występują nieregularnie na obu płaszczyznach.

• Połączenie ściana – sufit Jeżeli powierzchnie otynkowane spotykają się z otynkowanym lub przykrytym okładziną drewnianym stropem, albo też z konstrukcją płytową, to połączenie takie jest narażone na spękania, spowodowane ruchami stropu lub płyt. Najlepszym rozwiązaniem jest oddzielenie tych elementów. Najczęściej wykonuje się tu tzw. przecięcie kielnią. Po obróbce powierzchni tynków ściennych wykonuję się „pęknięcie umowne”, polegające na przecięciu tynku nożem lub narzędziem sztukatorskim, dokonanym na styku ściany z sufitem. Takie cięcie nie jest rozwiązaniem perfekcyjnym, ponieważ nie jest to całkowite oddzielenie dwóch powierzchni. Niemniej stosuje się to rozwiązanie, szczególnie, gdy spotykają się dwie płaszczyzny świeżo wytynkowane.

112 WYKONAWSTWO TYNKÓW GLINIANYCH I WAPIENNYCH

• Połączenia ścian Gdy spotykające się ściany mają różne konstrukcje (np. mur i płyty), a obie ma pokryć taki sam tynk, to może pojawić się taki sam problem, jak na styku ścian ze stropem. Cięcie pionowe nie jest jednak optycznie do zaakceptowania. Jeśli obie powierzchnie będą malowane, to można styk wypełnić akrylem. W niektórych wypadkach można położyć zbrojenie. Nie jest to jednak zalecane przy dużym osiadaniu czy przesunięciach ściany. • Połączenia między różnymi materiałami budowlanymi Także na jednej powierzchni mogą pojawiać się detale połączeń, np. w ścianie o drewnianej konstrukcji szkieletowej występuje styk belki z wypełnieniem między elementami drewnianymi. Jeśli drewno było zagruntowane np. olejem lnianym, to tynk oddziela się automatycznie od belki. W takich miejscach jest zalecane tzw. przecięcie kielnią. Jeśli jednak tynk spotyka się ze stabilnym materiałem, np. z glazurą, cięcie nie jest konieczne. • Połączenie ściana – podłoga Kiedy ściana styka się z konstrukcją drewnianą, to wykonuje się wyraźną fugę między tynkiem a podłogą. Także tutaj można położyć taśmę uszczelniającą lub papę bitumiczną (przy tynku wapiennym). Fuga będzie później przykryta listwą przypodłogową. Jest to zalecane przede wszystkim przy tynkach glinianych, aby listwa stanowiła odporną na ścieranie krawędź.

Tynkowanie powierzchni między konstrukcją drewnianą ścian zewnętrznych Kiedy tynkowane są przestrzenie między elementami konstrukcji drewnianej od zewnątrz, styk tynku i belki ma szczególne znaczenie. Idealnym rozwiązaniem jest tynk, który tworzy z konstrukcją równą płaszczyznę, ponieważ wtedy woda może spływać swobodnie. Jeśli konstrukcja nie tworzy jednej płaszczyzny, to powierzchnie tynkowane muszą być do tego dostosowane, tzn. należy tak równo tynkować, aby poza lico wystawały pojedyncze belki. W przypadku, gdy lico ściany jest w miarę równe, tynki kładzie się w formie „poduszek”, w ten sposób, aby skosy w kierunku konstrukcji były możliwie długie, a nie krótkie i strome. Jeśli to możliwe, należy przedtem w miejscach styku belki ze ścianą wydrapać trochę gliny ze ściany. Korzystne jest, kiedy tynk przy górnym ryglu (poziomej belce) kończy się minimalnie pod nim. Natomiast przy dolnym ryglu tynk w żadnym wypadku nie powinien kończyć się w ten sam sposób, ponieważ na utworzonej półce będzie zbierała się woda, która wniknie w fugę. Połączenia między drewnem i tynkiem należy oddzielić cięciem kielni. Tynkowanie gliną ścian z zamontowanym ogrzewaniem ściennym Ogrzewanie ścienne to z reguły meandrowo położone, prowadzące wodę rury, które po pracach instalacyjnych są zatynkowane. Ten system ogrzewania cieszy się coraz większą popularnością w budownictwie z gliny,

5-55 „Cięcie kielnią” na styku tynku z drewnem fasady o konstrukcji szkieletowej.

ale nie tylko. Jak przy każdym tynku, należy starannie sprawdzić, czy podłoże jest wystarczająco mocne, aby utrzymać tynk o koniecznej w tym wypadku grubości i czy konieczne są roboty przygotowawcze. Aby w ścianę nie wnikało zbyt dużo ciepła, kładzie się za rurami materiały izolacyjne, np. płyty z wełny drzewnej, trzciny, miękkich włókien drzewnych. Wszystkie te płyty spełniają funkcję nośników tynku. Aby stały się one zdolne do przenoszenia grubych warstw tynku, można je przed położeniem pod rury pokryć masą tynkarską przy pomocy pacy zębatej. Dobrym rozwiązaniem jest wykonanie obrzutki. W ten sposób powstanie jeszcze lepsze połączenie z podłożem.

5-56 Przestrzeń między konstrukcją

otynkowaną równo z belkami (po lewej) i w formie „poduszek” (po prawej).

5-57 A, b, c Pierwsza z warstw tynku nakładana na ścianę z ogrzewaniem.

WYKONAWSTWO TYNKÓW GLINIANYCH I WAPIENNYCH 113

5-58 Powstawanie pleśni na świeżym, zawierającym słomę tynku glinianym.

Przed rozpoczęciem robót tynkarskich ogrzewanie powinno być sprawdzone pod ciśnieniem. Najczęściej ogrzewanie jest włączane w czasie wykonywania narzutu, najpóźniej po jego zakończeniu. Rury powinny być rozszerzone ciepłem podczas schnięcia tynku. Włączenie ogrzewania przyśpiesza także proces wysychania. Podczas kładzenia gładzi, szczególnie gdy jest to cienka warstwa, ogrzewanie może być wyłączone, co zapewni dłuższy czas obróbki i równomierne schnięcie. Ponieważ grubość tynku wynosi najczęściej od 25 do 30 mm, należy koniecznie wykonać kilka warstw: 1. Narzut nakłada się ręcznie lub nakłada maszynowo i ściąga równo z górną krawędzią rur. 2. Po wyschnięciu tej warstwy kładzie się następną, która przykrywa rury na grubość od 5 do 10 mm. Na powierzchni ściany, pod którą znajdują się rury, kładzie się siatkę zbrojeniową, która zachodzi na siebie na stykach oraz wystaje poza powierzchnię ogrzewania na szerokość 20-25 cm. Wskazane jest zbrojenie całej powierzchni ściany, gdzie znajdują się rury, ponieważ tynk w tym rejonie jest bardzo gruby i w ten sposób będzie lepiej stabilizowany. 3. Po wyschnięciu narzutu kładzie się gładź. Istnieje rodzaj ogrzewania ściennego z siatek o bardzo cienkich rurkach, tzw. maty kapilarne. System ten umożliwia kładzenie tynku cienkowarstwowego. Różni producenci opracowali płyty gliniane ze zintegrowanym ogrzewaniem drabinkowym. Po ułożeniu płyt połączenia są ściskane i zamykane. Takie płyty pokrywa się typowym cienkowarstwowym tynkiem glinianym. Ponieważ w tej dziedzinie pojawiają się stale nowe i ulepszone rozwiązania, należy przed rozpoczęciem tynkowania zapoznać się ze wskazówkami producenta przede wszystkim na temat grubości tynku, zalecanego zbrojenia (przy tynku wapiennym) oraz pracy systemu grzewczego podczas wykonywania robót i potem.

114 WYKONAWSTWO TYNKÓW GLINIANYCH I WAPIENNYCH

Jeśli zamiast tynku glinianego ma być położony wapienny – co jest możliwe – należy także zapoznać się ze wskazówkami producenta na temat sposobu jego wykonania.

5.8 Po wykonaniu robót tynkarskich Po zakończeniu prac tynkarskich na ścianie lub w danym pomieszczeniu należy posprzątać stanowisko robocze, wyczyścić narzędzia i usunąć zabezpieczenia innych elementów budowlanych. Proces schnięcia tynków glinianych powinien być obserwowany. Także po wyschnięciu w niektórych przypadkach konieczne jest podjęcie kroków do ochrony niektórych partii tynku. O ile gotowe tynki gliniane powinny schnąć szybko, choć nie za szybko, to tynki wapienne muszą schnąć równomiernie i powoli. Schnący zbyt szybko tynk wapienny, do związania którego niezbędna jest wilgoć, może w takim wypadku ulec tzw. „spaleniu” (patrz rozdz. 2.4, str. 39). Czas schnięcia tynków W zależności od pogody i warunków schnięcia oraz grubości tynku może on wysychać od kilku dni do kilku tygodni. Ten czas określa się jako postój. Wynosi on przeciętnie dla tynku wapiennego 2 dni, a dla glinianego 3 do 4 dni na 1 mm grubości. Oba rodzaje tynku zawierają podobną ilość wody, którą muszą oddać. Około 1/3 ulatnia się w powietrze, pozostałe 2/3 przyjmuje podłoże. Słabo wchłaniające podłoże przedłuża proces schnięcia, podobnie jak zbyt duża wilgotność powietrza w pomieszczeniu. Zimne powietrze pobiera o wiele mniej wilgoci niż gorące. Zbyt powolne i za długie schnięcie może prowadzić do powstawania pleśni na każdym tynku [Clytec 2010]. Szczególnie zagrożone są tynki gliniane, ponieważ nie są tak alkaliczne, jak wapienne. Wartość pH wynosi dla tynków glinianych maks. 9-10, a dla wapiennych min. 13. Domieszki słomy przyspieszają powstawanie pleśni. Najczęściej można pleśń po wyschnięciu usunąć szczotką. Nie należy się obawiać

Tabela 5-4 Co robić, jeżeli na tynku glinianym powstaje pleśń? Co robić, jeżeli na tynku glinianym powstaje pleśń? Natychmiast przyśpieszyć proces schnięcia przez

– wystarczające, naturalne wietrzenie – stosowanie wentylatorów – stosowanie osuszaczy kondensacyjnych

Ewentualnie dodatkowa dezynfekcja

– np. 3-10 roztwór wody utlenionej (przestrzegać instrukcji bezpieczeństwa!) [UBA 2005]

Jeśli wystarczająco wyschło: zmieść albo odkurzyć

– miotłą – odkurzaczem z filtrem klasy H

Jeśli ściany są całkiem wysuszone: sprawdzić, czy pleśń została całkowicie usunięta, jeśli nie, to:

– resztę pleśni usunąć – tynk wapienny ewentualnie zwilżyć mlekiem wapiennym dla dezynfekcji w czasie budowy

Proces schnięcia w dużej mierze powinien być zakończony w ciągu kilku dni

ponownego jej pojawienia się na suchym tynku. Miejsca, gdzie pojawiła się pleśń, można przemyć wodą utlenioną. Jeśli jednak nalot pleśni jest zbyt duży lub gdy inwestor sobie go nie życzy, czy też konieczne jest szybkie wysychania obiektu, to należy zastosować odpowiednie urządzenia wspomagające schnięcie. Ważniejszy od nadmiernego ogrzewania jest wystarczający ruch powietrza. Można to osiągnąć przez przewietrzanie, które należy zawsze umożliwiać, a jeśli trzeba, zainstalować wentylatory. Efektywne są także urządzenia wchłaniające wilgoć z powietrza i zbierające wodę do pojemników, które trzeba codziennie opróżniać. Nie należy używać grzejników promiennikowych, gdyż powodują one szybkie wysychanie samej powierzchni tynków, gdy reszta pozostaje mokra. Organizacja „Dachverband Lehm” zaleca we wskazówkach technicznych pt. „Anforderungen an Lehmputze” (wymagania stawiane tynkom glinianym) prowadzenie protokołu schnięcia [Dachverband Lehm 2008]. W słomie zawartej w tynku glinianym mogą znajdować się ziarna, które zaczynają kiełkować, a potem wysychają. Uschnięte łodygi można zwyczajnie zmieść szczotką. Niekiedy wokół kiełkującego ziarna powstają odpryski tynku. Prace poprawkowe tynków wapiennych Tynki wapienne powinny schnąć równomiernie, ale nie za szybko. Tynki zewnętrzne chroni się przed promieniami słońca, wysoką temperaturą i zbyt mocnym wiatrem przez zawieszanie przed ścianą zasłon. W tym celu

stosuje się najczęściej tkaninę jutową. Aby była stale wilgotna, polewa się ją regularnie, zależnie od pogody, 2 razy dziennie przez okres kilku tygodni. Zasłony chronią świeży, jeszcze nie związany tynk także przed zacinającym deszczem. (por. zdjęcie 5-4).

5-59 Wentylatory pomagają podczas schnięcia tynku glinianego. Niektóre rozwiązania wymagają fantazji.

Ochrona krawędzi i powierzchni Warto ochronić wystające krawędzie, które nie posiadają zabudowanego profilu, przy pomocy tymczasowo zakładanych elementów. Elementy te zapobiegają przypadkowym uszkodzeniom dokonanym przez innych pracowników w czasie trwania budowy oraz podczas przeprowadzki. Jeśli powierzchnie tynku mają pozostać widoczne w stanie naturalnym, to należy na to zwrócić uwagę innym fachowcom, np. malarzom, aby je zabezpieczyli, przykrywając folią. Naprawa pęknięć skurczowych Rysy skurczowe w tynku glinianym powstają już w procesie schnięcia. Można spróbować je zamknąć jeszcze wtedy, gdy tynk jest wilgotny. Należy jednak spodziewać się, że pojawią się znowu, choć mniejsze, albo też wgłębienia powstałe podczas ściskania pęknięć pozostaną widoczne. Rysy skurczowe można usunąć także po wyschnięciu tynku, podobnie jak inne drobne usterki (patrz rozdz. 6-7, str. 132). Rysy skurczowe w tynku wapiennym można zamknąć po jego wyschnięciu przez filcowanie szlamem.

5-60 Osuszacze kondensacyjne można wypożyczyć.

WYKONAWSTWO TYNKÓW GLINIANYCH I WAPIENNYCH 115

Wspólnota remontuje zabytek architektury

B5-1 Budynek przed remontem w roku 2005.

Tynki gliniane i wapienne w budynku o konstrukcji szachulcowej W roku 2010 powiat Uckermark (Niemcy) wyróżnił budynek o konstrukcji szachulcowej w samym centrum wsi Melzow tabliczką „zabytek architektury” . Wspólnota chrześcijańska nabyła go i starannie wyremontowała. Roboty wykonywano częściowo we własnym zakresie, resztę z pomocą firm fachowych. Dębowe elementy konstrukcyjne pochodzące z roku 1823 trzeba było w ok. 50% wymienić na nowe. W celu poprawy izolacji termicznej wypełniono wyremontowaną konstrukcję cegłami z gliny lekkiej z sieczką konopną i pokryto z obu stron grubym, zawierającym słomę tynkiem glinianym. Wszystkie tynki z obu stron ścian zewnętrznych wykonano na nowo. Zaprawy do wszystkich tynków mieszano na budowie. Wyjątkiem był tadelakt w łazience, który wykonano z gotowej, suchej zaprawy. Do produkcji zapraw mieszkańcy Melzow użyli wyłącznie okolicznych surowców. Glina kopalna, piasek i żwir pochodziły z pobliskiej piaskowni. Miejscowa była też sieczka słomiana. Nośnikami tynku były maty trzcinowe od pobliskiego producenta.

B5-2 Po remoncie. Tynki gliniane i wapienne wykonano pod kierownictwem Irmeli Fromme.

116 PRZYKŁAD

Tynki zewnętrzne Wszystkie przestrzenie między konstrukcją najpierw pokryto z zewnątrz warstwą wyrównawczą z zaprawy glinianej. Następna, również gliniana, zawierała dużo włókien. Gładź stanowił cienki, delikatny tynk z wapna powietrznego. Zaprawę do tej warstwy mieszano na budowie z wapna hydratyzowanego, piasku murarskiego o ziarnistości od 0 do 2 mm i włosia cielęcego. Świeżo położoną, jeszcze mokrą gładź pokryto powłoką wapienną. Tynki wewnętrzne Na wszystkie warstwy ścian wewnątrz budynku położono, na zbrojeniu z siatki jutowej, narzut o grubości 2 cm z gliny kopalnej zmieszanej z sieczką. Gładź wykonano z mieszanki tej samej gliny i piasku. Roboty tynkarskie na poddaszu wykonywano przeważnie we własnym zakresie. Krokwie i belki nośne stropów pozostawiono widoczne. Przestrzenie między nimi pokryto dwuwarstwowym tynkiem glinianym kładzionym na matach trzcinowych. W tych miejscach wystąpiły drobne pęknięcia wzdłuż łodyg trzciny. Powodem były zbyt cienkie warstwy tynku lub za mała ilość włókien w narzucie.

B5-3 Ściana wewnętrzna z widoczną konstrukcją drewnianą i dwuwarstwowym, wypukłym tynkiem glinianym, pokrytym powłoką wapienną.

B5-4 Zmienna kolorystyka okalającego kuchnię pasa

B5-5 Tynk gliniany położono umyślnie na nierów-

Budowa była równocześnie warsztatem budownictwa z gliny i terenem eksperymentalnym. Obok regionalnych, historycznych sposobów tynkowania zastosowano tu także techniki z innych stron świata. Miejsce narażone na bezpośrednie działanie wody w kabinie prysznicowej oraz nad umywalką wykonano z błyszczącego tynku marokańskiego. Ściany w kuchni pokryto także błyszczącym tynkiem inspirowanym techniką japońską. W kuchni pracowano nad trzema różnymi powierzchniami. Po naprawie starego narzutu glinianego położono w górnej części ściany gładź z cienkowarstwowego tynku glinianego. Zaprawę wykonano z mączki glinianej i piasku. Cokół natomiast, ze względu na swoją naturalną, brązową barwę, wskazuje na użycie gliny regionalnej. Fragment ściany narażony na spryskiwanie wodą nad blatem kuchennym pokryto zielonkawym, błyszczącym tynkiem gliniano-wapiennym. Zaprawę mieszano z przecedzonego szlamu glinianego, wapna dołowanego, pigmentów i włókien celulozy. Do zabarwienia użyto

zieleni Veronese i dodano tlenek chromu dla wzmocnienia koloru. Zaprawę nakładano bardzo cienko, wygładzano i polerowano japońskimi kielniami metalowymi i plastikowymi. Po wyschnięciu wcierano szmatką kolorowy wosk. Takie eksperymenty wymagają dużej wprawy i doświadczenia praktycznego. Tynk ten nie jest jednak odporny na wszystko. Pryskające krople tłuszczu wchłania dobrze i trudno takie plamy usunąć.

błyszczącego tynku gliniano-wapiennego harmonizuje z istniejącymi historycznymi materiałami budowlanymi, ze starymi, drewnianymi drzwiami i z piecem kuchennym. Wykonanie Irmela Fromme.

nościach ściany. Nisza nad starym piecem kuchennym naśladuje formą dawny komin świetlny w tzw. „czarnej kuchni”[8] (czyli takiej, w której gotowano na otwartym ogniu).

B5-6 Jasny, cienkowarstwowy tynk

gliniany harmonizuje z drewnem konstrukcyjnym, drzwiami i naturalnym kolorem tynku cokołu.

B5-7 Nośniki tynku z mat trzcinowych przymocowano do deskowania stropu poddasza.

Inwestor: Basisgemeinde Prenzlauer Berg e.V. Architekt: Jörg Wappler, WOFPlanungsgemeinschaft GbR. Wykonanie tynków zewnętrznych i wewnętrznych: we własnym zakresie pod kierownictwem Irmeli Fromme. Wykonanie tadelaktu: we własnym zakresie, kierownictwo: Piet Karlstedt.

B5-8 Strop poddasza otynkowany

gliną. Fachowo wykonane tzw. „cięcie kielnią”, oddzielające tynk od elementów drewnianych, jest doskonale widoczne. Powierzchnia tynku posiada drobne pęknięcia włoskowate.

WYKONAWSTWO TYNKÓW GLINIANYCH I WAPIENNYCH 117

6. Ochrona i pielęgnacja powierzchni tynków

6-1 Farba gliniana wygładzona techniką stucco. Wykonanie: Sylvie Wheeler.

6-2 Wymagający remontu tynk gliniany na

budynku stodoły o konstrukcji szachulcowej, Frankenhain, Turyngia (Niemcy).

Dopiero, gdy ściany stanu surowego są otynkowane, powstaje wrażenie, że w nowych pomieszczeniach będzie można mieszkać. Ściany, ewentualnie także sufity, dzięki tynkowi otrzymały własną, jednolitą „skórę”. Tynk gliniany, który nie jest jeszcze obrobiony, tak podoba się niektórym użytkownikom, że chcą pozostawić powierzchnie z widoczną gliną. Często jako wierzchnią, widoczną warstwę kładzie się kolorowy, szlachetny tynk gliniany, który ewentualnie jest jeszcze utrwalany środkiem bezbarwnym, aby był odporny na ścieranie. Na wybranych powierzchniach wykonuje się także na bazie wapna tynki szlachetne, często z pigmentami, jak np. tadelakt czy stucco lustro (stiuk). Najczęściej jednak tynki wewnętrzne są pokrywane powłoką malarska albo tapetą. Na niektórych powierzchniach kładzie się glazurę. Powierzchnie tynków można łatwo „skaleczyć”. Zużywają się, ulegają uszkodzeniom, czasem są narażone na wpływy zewnętrzne, jak wiatr czy deszcz. Szczególnie narażone są zewnętrzne tynki gliniane. Także tynki wewnętrzne należy pielęgnować oraz w pewnych odstępach czasu obrabiać i naprawiać. Niektóre powierzchnie są wykonane błędnie i staje się to widoczne dopiero po pewnym czasie. Te miejsca należy starannie naprawić, szczególnie, gdy dotyczy to fragmentów tynku, które umyślnie pozostawiono widoczne w stanie naturalnym.

Tabela 6-1 Systemy farb malarskich i ich spoiwa Rodzaj farby

Spoiwo

Farba gliniana

ił i inne spoiwa, np. klej z metylocelulozy

Farba wapienna

wapno

Farba kazeinowa

klej kazeinowy

Farba klejowa

klej metylocelulozowy

Farba silikatowa (krzemianowa) Farby dyspersyjne z naturalnych żywic

szkło wodne potasowe, częściowo domieszka zawiesiny żywicy syntetyczne naturalne żywice i oleje

118 OCHRONA I PIELĘGNACJA POWIERZCHNI TYNKÓW

6.1 Powłoki malarskie i utrwalacze Wszystkie farby składają się przeważnie ze środków wiążących i elementów nadających im koloryt (pigmentów). Tylko w białej farbie wapiennej obie te cechy ma wapno. Ponadto dodaje się do farb inne domieszki i ewentualnie rozpuszczalniki. W zasadzie wszystkie mokre farby zawierają środki konserwujące. Wyjątkiem są tu alkaliczne farby wapienne i farby silikatowe. Istnieją także farby suche, które przed użyciem miesza się z wodą. Powłoki malarskie wewnętrzne W celu zachowania jakości klimatu wnętrza pokrytego tynkiem wapiennym i glinianym należy do nich wybierać systemy powłok otwartych na dyfuzję pary wodnej, takie, które zapewniają zdolność sorpcji tynków [Minke 2009. str. 14-15]. Dla tynków z wapna powietrznego należy wybierać tylko powłoki malarskie otwarte na dyfuzję, ponieważ wapno, aby utrzymać swoją wytrzymałość, potrzebuje stałego dostępu do dwutlenku węgla z powietrza. Tynk z wapna powietrznego jest aktywowany przez powłokę wapienną lub silikatową i odzyskuje swoją alkaliczność. Konieczne jest co najmniej dwukrotne malowanie, a farbą wapienną należy to robić jeszcze częściej. Zazwyczaj przed pierwszą powłoką wykonuje się gruntowanie wzmacniające podłoże oraz obniżające i neutralizujące wchłanianie. Pożądane jest dostosowanie gruntowania do powłoki malarskiej, np. gruntowanie środkiem kazeinowym przed malowaniem farbą kazeinową. Alternatywą może być użycie do gruntowania rozcieńczonej farby. Podczas wyboru systemu powłok malarskich należy zwrócić uwagę na te, które są kruche czy elastyczne. Do grupy tych ostatnich należą nowo opracowane farby gliniane i tradycyjne farby klejowe. Farby kazeinowe,

a przede wszystkim silikatowe, są łamliwe. Jeśli na miękkim tynku wapiennym albo glinianym położy się powłokę malarską ze zbyt łamliwej farby, to mogą powstać problemy naprężeniowe i farba może odpadać ze ściany. Przy farbie glinianej należy pamiętać, że jest ona rozpuszczalna w wodzie. Nie można jej zatem stosować na zewnątrz i w pomieszczeniach wilgotnych. Ponadto trzeba pamiętać, że da się na nią położyć powłokę z farby klejowej tylko pod pewnymi warunkami. Z reguły należy ją zmyć przed kolejnym malowaniem (koniecznie, jeśli zmienia się system malarski). Z tego też powodu nie należy gruntować powierzchni glinianych rozcieńczoną farbą, lecz rozcieńczoną kazeiną. Na kolejnych stronach przedstawimy dokładniej farby gliniane i wapienne. Farby gliniane można stosować we wnętrzach, przeważnie na wszystkich podłożach. Powłoki wapienne wykonuje się tradycyjnie zarówno we wnętrzach budynków, jak i na zewnątrz, na tynkach wapiennych i glinianych. Farba gliniana Wykonanie powłoki malarskiej z kolorowych szlamów glinianych wydaje się proste, a do

tego jest znane z występowania także w innych kulturach. Należy jednak pamiętać, że technika ta wcale nie jest takie łatwa. Szlamy gliniane nie mogą być za gęste, a jeśli doda się kolejne domieszki, jak mączkę marmurową lub pigmenty, to szybko okazuje się, że taka farba nie jest odporna na ścieranie. Można jednak ten szlam stosować jak półprzezroczystą farbę (lazurę) i nadać tynkowi glinianemu inny odcień. Inną metodą jest wcieranie lazury gąbką w tynk, co powoduje powstanie struktury przypominającej chmury. Lazura z gliny (przykład): 1 część mączki ilastej wsypać do 2-3 części wody i po 10-15 min. dobrze wymieszać. Podczas używania co chwilę mieszać! Dostępne w handlu farby gliniane, do których zaliczają się także tynki nakładane pędzlem, zawierają jako spoiwo mączkę ilastą, a często dodatkowo klej, najczęściej z metylocelulozy. Klej dodany w niewielkiej ilości działa zagęszczająco, co polepsza łatwość malowania. Tynki gliniane do nanoszenia pędzlem (tynki malarskie) zawierają dodatki w postaci

6-3 Farba wapienna na gładzi wapiennej. Wykonanie: firma Wandkontakt, Günter W. Schulze, Wiehl

6-4 W tym ponad dwustuletnim budynku o drewnianej konstrukcji

szkieletowej ściany pokryto nowym, delikatnym tynkiem glinianym i pomalowano farbą glinianą. Historyczny tynk na stropie, wapienny ze świńską szczeciną, pokryto jedynie powłoką z drobnego, białego tynku glinianego. Wykonanie: firma Lunz, Litzendorf.

OCHRONA I PIELĘGNACJA POWIERZCHNI TYNKÓW 119

6-5 Półprzezroczysta gliniana powłoka

malarska. Ta wykonana z czerwonej mączki glinianej zmieniła znacznie kolor gliny.

6-8 Nanoszenie farby glinianej pędzlem do lazury.

6-9 Wykonanie farby glinianej nanoszonej pędzlem.

6-6 Gliniany tynk malarski naniesiony pędzlem: naturalnie biały i całkiem biały.

6-7 Farba gliniana zabarwiona czerwonym tlenkiem

drobnego piasku kwarcowego i stąd bierze się w nazwie zwodnicze określenie „tynk”. Powłoka taka ma na swojej powierzchni drobnoziarnistą fakturę. Istnieją farby, które zawierają mieszankę różnoziarnistych wypełniaczy, co można porównać z ziarnistą strukturą tynku. Dzięki temu farby te mogą się dobrze łączyć z tynkiem glinianym. Dlatego zamiast gruntowania zaleca się w tym wypadku pomalowanie podłoża rozcieńczoną farbą. Farby gliniane są do pewnego stopnia przezroczyste i można je pokrywać ponownie tą samą farbą. Przed pokryciem innym typem powłoki malarskiej jednak należy ją zmyć. Farby gliniane można stosować na wszystkich tynkach, a także na mineralnych płytach lekkich. Często producenci proponują dwa odcienie koloru białego: naturalny i całkiem biały (czysty). Ten ostatni zawiera najczęściej domieszkę tlenku tytanu. Niektóre produkty pozostają wierne pigmentom mineralnym i nie zawierają dodatkowych środków barwiących. Inne przedstawiają szerokie spektrum kolorów i zawierają pigmenty naturalne oraz sztuczne. Są też producenci, którzy proponują swoje farby w dwóch tonacjach bieli i do tego wybór pigmentów do ich zabarwienia. Istnieją produkty w formie suchej do samodzielnego wymieszania oraz gotowe farby do natychmiastowego użycia. Szybki rozwój produktów utrudnia ich pozytywną ocenę pod względem biologii

budowlanej i ekologii, ponieważ zawierają one coraz więcej domieszek. W skład niektórych farb jako środek konserwujący wchodzi izotiazolinon, który może powodować ciężkie alergie. Środek ten może się także znajdować w gotowych farbach, dostarczanych na budowy, ale wtedy powinien być zdeklarowany jako składnik produktu. Zużycie farb glinianych na 1 m² jest często wyższe niż innych farb. Jakkolwiek można ją z powodzeniem nanosić przy pomocy wałka, to jednak ze względów optycznych robi się to pędzlem do lazury. Tak położona powłoka na gładkim podkładzie sprawia ożywcze wrażenie. Na nieregularnym, starym tynku, którego faktura powinna być trochę zamaskowana, zaleca się nanoszenie jej wałkiem malarskim. W zasadzie farby gliniane można wyprodukować we własnym zakresie. Receptury takiej farby, zrobionej z dodatkiem kleju z mąki (patrz wyżej) pochodzą ze strefy angielskojęzycznej. Takie powłoki kładzie się bardzo często na tynkach glinianych w budynkach z kostek słomy. Klej z mąki miesza się z kilkoma częściami gliny albo mączki ilastej i dodaje czasem piasek kwarcowy oraz pigmenty. Tak, jak przy tynkowaniu, należy znaleźć właściwe proporcje poprzez praktyczne próby. Do wykonania pierwszej powłoki można zastosować np. mieszankę z 2 części przesianej gliny, 2 części piasku kwarcowego i 1 części kleju. Wykonując farbę do drugiej powłoki można

120 OCHRONA I PIELĘGNACJA POWIERZCHNI TYNKÓW

żelaza.

zredukować ilość piasku albo całkiem z niego zrezygnować. Farbę nanosi się szczotką malarską w dwóch warstwach. Pierwszą powłokę należy dobrze wetrzeć w lekko zwilżony tynk gliniany. Zamiast używać kleju z mąki, można eksperymentować z dodawaniem kazeiny i kleju malarskiego (por. recepturę E. Beuchela w przykładzie: Młyn wodny w Rußdorf). Farba wapienna Tradycyjna powłoka z farby wapiennej nabiera szczególnego znaczenia. Wapno jest zarówno spoiwem, jak i białym pigmentem. Dzięki swojej alkaliczności ma działanie antybakteryjne i zapobiega powstawaniu pleśni. Farby wapienne można bez zastrzeżeń stosować w pomieszczeniach, także w tych, gdzie występuje para wodna, np. w pralniach czy stajniach. Farba taka powstaje przez rozcieńczenie wodą wapna dołowanego albo zamoczonego wapna hydratyzowanego. Farba wapienna jest odpowiednim materiałem na powłokę malarską dla tynku wapiennego. Są dwie metody: na mokro (zwana też fresco), gdzie farbę kładzie się na jeszcze świeżym tynku, albo na sucho (zwana secco), gdzie powłokę wykonuje się na suchym tynku. Idealnym rozwiązaniem jest pierwsza możliwość. Wtedy farba łączy się z tynkiem, tworząc stabilne powiązanie. Trudniejsze jest połączenie między farbą wapienną i tynkiem glinianym, ponieważ nie następuje tu wiązanie chemiczne. Przyczepność może być jednak lepsza, jeśli: • gładź gliniana zawiera elementy wapienne, np. domieszkę (maks. 20%) mączki marmurowej, • w jeszcze mokrą warstwę tynku glinianego wetrze się mieszankę wapna i drobnego piasku w proporcji 1:2, • pierwszą powłokę malarską, z mocno rozcieńczonej farby, kładzie się na jeszcze mokry, ale już wystarczająco stabilny tynk gliniany. Farba wtedy wnika bardzo głęboko. Niestety farba wapienna nie zawsze jest wystarczająco odporna na ścieranie i zmienne

Wykonanie kleju z mąki 1. 1 część mąki pszennej (nie razowej!) dokładnie wymieszać z 2 częściami zimnej wody. 2. W dużym garnku zagotować 6 części wody. 3. Mąkę wymieszaną z wodą wlać powoli do gotującej się wody, nie przerywając mieszania. 4. Płyn gotować, ciągle mieszając, aż zgęstnieje i stanie się przeświecający (po ok. 10 min.). 5. Klej z mąki przecedzić przez sito i przed użyciem ostudzić. [Informacje: Weismann, Bryce 2008]

warunki pogodowe. Dzieje się tak, gdy powłoka była położona przy niewłaściwej temperaturze albo na podłożu, które z nią nie wiąże chemicznie. Dodatki kazeiny lub oleju lnianego mogą być w takim wypadku pomocne. Powłoki wapienne mają bardzo interesujący wygląd, szczególnie te wykonane pędzlem malarskim. Ślady pędzla dodają malowanej powierzchni żywotności. Ponadto światło nie odbija się zwyczajnie, ale załamuje się najpierw w kryształkach wapna i dopiero potem wraca. Ten efekt można obserwować także przy farbach, w których spoiwem jest kazeina albo klej celulozowy, jeśli białym pigmentem jest kreda, która też zawiera węglan wapniowy. Dzięki półprzezroczystej farbie z rozwodnionego wapna mogą powstać interesujące efekty, kiedy kolejne powłoki będą zawierały różnokolorowe pigmenty. Na historycznych tynkach wapiennych zbadano 25 do 40 często kolorowych warstw powłok malarskich. Nowoczesne farby wapienne są tak wzbogacane domieszkami, że już dwie powłoki całkowicie kryją tynk. Ponadto zmniejszają one niebezpieczeństwo tworzenia się zendry i pyłu kredowego na powierzchni powłoki. Dodatkami mogą być np. mączki marmurowe o różnym uziarnieniu i klej celulozowy. Ma to jednak wpływ na wygląd pomalowanego pomieszczenia, ponieważ farby te bardziej wypełniają powierzchnię. Ponieważ historyczne powłoki wapienne nie są już dziś często stosowane, jedynie OCHRONA I PIELĘGNACJA POWIERZCHNI TYNKÓW 121

przy konserwacji zabytków, toteż wiedza fachowa na ich temat jest niewielka. Jeśli roboty renowacyjne zostają zlecone firmom, to należy pilnować, aby wykonywali je doświadczeni fachowcy. Jak należy stosować farby wapienne i jak samemu wykonać powłoki malarskie, dowiemy się w dalszej części książki (patrz rozdz.6.3: „Wykonawstwo powłok wapiennych”).

6-10 Historyczne powłoki wapienne na

cienkim tynku wapiennym [Volhard 2010].

6-10 i 6-11 Powłoka wapienna na tynku

wapiennym. Ślady pędzla są widoczne przy pewnym kącie padania światła.

Farby silikatowe i na bazie żywic silikonowych W celu ochrony tynków wapiennych przed zmiennymi warunkami atmosferycznymi pokrywa się je farbami silikatowymi albo produkowanymi na bazie żywic silikonowych. Dlatego krótko omówimy ich cechy. Farby silikatowe są środkami mineralnymi składającymi się ze spoiwa (szkło wodne potasowe), domieszek zawierających wapno i pigmentów. Szkło wodne potasowe jest podobnym do szkła związkiem krzemu i tlenu, który w połączeniu z potasem i wodą tworzy przezroczystą, galaretowatą masę. Czas powstania farby silikatowej jest nieznany. Technika otrzymywania szkła wodnego, która powstaje podczas topienia szkła pod dużym ciśnieniem w zamkniętych pojemnikach, jest z pewnością znana już od dawna [Schönburg, 2011]. Od roku 1875 zajmował się opracowaniem tych farb Adolf Wilhelm Keim. Były one potem znane jako farby minerale Keima. Farby silikatowe przepuszczają parę wodną i dwutlenek węgla, który tynki wapienne potrzebują do pełnego stwardnienia. Można je stosować także na podłożu czysto mineralnym. Podczas wiązania nie tworzą one błony. Roztwór szkła wodnego w połączeniu z dwutlenkiem węgla z powietrza i z domieszkami zawierającymi wapno wytwarza twardą, świecącą i odporną na wodę warstwę. Opisaną tu reakcję chemiczną nazywa się też silifikacją. Te czyste farby mineralne, zwane także dwuskładnikowymi farbami silikatowymi, nie są proste w zastosowaniu [Reul 2007]. Ostatnio dostępne są w handlu niedawno opracowane produkty, szczególnie tzw. farby silikatowe 1K, nazywane także

122 OCHRONA I PIELĘGNACJA POWIERZCHNI TYNKÓW

dyspersyjnymi farbami silikatowymi, które zawierają dodatki z tworzywa sztucznego i rozpuszczalniki organiczne, jak klasyczne farby dyspersyjne. Natomiast żywiczne farby silikatowe są chemiczną „hermafrodytą” z silikatu i spoiwa z żywic syntetycznych [Wecobis 2011a]. Im więcej w farbie jest rozproszonych cząsteczek tworzywa syntetycznego, tym lepiej tworzy się błona i większa jest jej trwałość. Równocześnie jednak zmniejsza się wodoodporność i przepuszczalność pary wodnej. Farba silikatowa, podobnie jak wapienna, jest alkaliczna i w związku z tym działa dezynfekująco. W przeciwieństwie do farby wapiennej jest odporna na zmywanie i nie trzeba jej tak często odnawiać. Dwukomponentową farbę silikatową przygotowuje się na budowie ze specjalnych pigmentów i utrwalacza. Jednoskładnikowe farby silikatowe i wytwarzane na bazie żywic silikonowych dostarczane są jako gotowe mieszanki, które jednak zawierają wątpliwe domieszki. Zaleca się w tym wypadku stosować produkty z ekologicznym certyfikatem, np. NaturePlus. Odnośniki znajdują się na końcu książki. Szczegółowe receptury i zalecenia wykonawcze, dotyczące przede wszystkim robót restauracyjnych, opisał Kurt Schönburg [Schönburg 2011]. Ochrona zewnętrznych tynków glinianych Tradycyjnym sposobem ochrony tynków glinianych były powłoki z wapna dołowanego, przy czym najczęściej kładziono je na cienkim tynku wapiennym, spełniającym rolę warstwy nośnej dla farby, która mogła tworzyć stabilne wiązanie z podłożem. Powłoki wapienne położone bezpośrednio na tynku glinianym należy ponownie malować, częściej niż w innych przypadkach. Na temat innych powłok na tynkach glinianych nie mamy doświadczenia. Farby normalnie stosowane na zewnątrz, np. silikatowe, tu mogą nastręczać wiele problemów. Np. na fasadach domów szachulcowych nie należy ich stosować, ponieważ wypełnione gliną przestrzenie między konstrukcją

wchłaniają wilgoć także przez belki, omijając powierzchnie pokryte farbą. Powstaje tu ten sam problem naprężeń, jak przy tynku cementowym. Zasadniczo należy pamiętać, że na wszystkich pomalowanych powierzchniach natychmiast będą widoczne wszelkie uszkodzenia mechaniczne i skutki zmiennej pogody, ponieważ spod jasnej farby widać będzie ciemne plamy gliny. Drobne uszkodzenia na naturalnej powierzchni tynku glinianego, do którego dodano nawóz jako stabilizator, nie rzucają się w oczy. Dla zwiększenia odporności na działanie warunków atmosferycznych można stosować utrwalacz z kazeiny i potem ewentualnie pomalować tynk drugi raz roztworem 1:5 do 1:6. Ochrona zewnętrznych tynków wapiennych Na tynkach wapiennych możliwe jest położenie dwóch rodzajów powłok malarskich bazujących na wapnie albo na silikacie lub żywicach silikonowych. Oba systemy poprawiają odporność tynku na zmienną pogodę i są godne polecenia. Powłoki wapienne wiążą bardzo dobrze z tynkiem wapiennym, ale trzeba je często odnawiać. Zaleca się używanie techniki fresco (na mokrym tynku) dla położenia powłoki, ponieważ daje to trwałe połączenie farby wapiennej z tynkiem. Pierwsze malowanie powinno nastąpić na drugi dzień po otynkowaniu. Należy jednak pamiętać, że także przy tzw. technice fresco trzeba często odnawiać powłoki na fasadzie. Przy renowacji zaleca się najpierw stare powłoki wielokrotnie pomalować wodą wapienną. Można ją kupić lub zrobić samodzielnie. Jest to przezroczysta woda z roztworem wodorotlenku wapnia [Förderverein für Handwerk und Denkmalpflege 2005]. [9] Jeśli używa się farby silikatowej lub wyprodukowanej na bazie żywic silikonowych, to przedtem tynk wapienny musi ulec wystarczającej karbonizacji. Także tu, jak przed naniesieniem gładzi, należy odczekać min. 1 dzień na każdy mm grubości

tynku. Ewentualną zendrę wapienną należy pomalować płynem wytrawiającym (kwasem fluorokrzemowym) i usunąć. Proces ten zwany jest też fluatowaniem. Najlepiej, jeśli powierzchnia tynku jest dwukrotnie fluatowana już w czasie oczekiwania na pełną karbonizację. Przed malowaniem farbą silikatową należy dobrze przykryć graniczące powierzchnie. Przy pracy z wapnem należy chronić skórę i oczy.

Twardnienie tynku z wapna powietrznego Tynki z wapna powietrznego są tylko wtedy trwałe, gdy może do nich wniknąć wystarczająca ilość dwutlenku węgla z powietrza. Jest on potrzebny w procesie twardnienia. Jeśli stały napływ CO2 nie jest możliwy, tynk kruszy się i traci wytrzymałość. Mówi się, że zaczyna gnić. Dlatego tynki wapienne można pokrywać tylko taką powłoką, która cechuje się dużą przepuszczalnością dwutlenku węgla.

6-13 Niebiesko zabarwiona powłoka wapienna na tynku glinianym

6-14 Dwuwarstwowy zewnętrzny tynk

gliniany z dodatkiem nawozu końskiego, położony na matach trzcinowych jako nośnikach tynku i izolacji.

Receptura na wodę wapienną 1 litr wapna dołowanego należy rozmieszać z 20 litrami wody i pozostawić na noc, aby wapno osiadło. Woda, która jest ponad wapnem, to woda wapienna. [Kremer 2011]

OCHRONA I PIELĘGNACJA POWIERZCHNI TYNKÓW 123

6.2 Utrwalanie

6-15 Rozcieńczony klej kazeinowy wlewany przez drobne sito do spryskiwacza.

6-16 Ściana pokryta glinianym tynkiem szlachetnym spryskiwana utrwalaczem.

Niepomalowane tynki gliniane i wapienne muszą być utrwalone, jeśli np. z powodu użycia zbyt chudej zaprawy z ich powierzchni sypie się piasek. Gliniane tynki szlachetne, z których sypie się pył (z uwagi na drobnoziarniste składniki), mimo że zawierają dość iłu i są stabilne, będą także stabilizowane utrwalaczem. Jest to przede wszystkim potrzebne, gdy zaprawa nie miała domieszek stabilizujących, np. celulozy. Utrwalacze można kupić gotowe i stosować z domieszką wody albo zrobić samodzielnie, rozcieńczając klej celulozowy lub kazeinowy, czy też szkło wodne potasowe. Utrwalacz w postaci płynu można nanosić pędzlem malarskim, malując powierzchnię krzyżowo lub przy pomocy rozpylacza. Przed napełnieniem rozpylacza należy klej celulozowy albo kazeinowy po rozcieńczeniu i spęcznieniu przecedzić przez drobne sito. Utrwalacza kazeinowego nie należy rozpylać przy pełnym słońcu, ponieważ mogą tworzyć się wtedy małe, białe kryształki. Graniczące z miejscem pracy elementy budowlane należy chronić, szczególnie, gdy utrwalaczem jest szkło wodne. Na podłodze, na folii należy położyć materiał wchłaniający jak np. papier gazetowy. Puszki elektryczne trzeba zakleić. Po zakończeniu spryskiwania należy rozpylacz natychmiast wyczyścić, aby nie zakleiły się dysze. Przy pracach z wapnem i szkłem wodnym obowiązuje zasada: Chronić oczy i skórę!

6-17 a–c Mieszanie kleju kazeinowego z chudego twarogu i wapna dołowanego.

124 OCHRONA I PIELĘGNACJA POWIERZCHNI TYNKÓW

Receptury na utrwalacze Poniżej opisane jest, jak mieszać różne kleje. Można je: 1. Rozcieńczyć z wodą i stosować do gruntowania powierzchni tynku przed malowaniem albo do stabilizowania zbyt miękkiego tynku. 2. Rozcieńczyć z wodą i użyć jako utrwalacza nałożonego na powierzchnię tynku, która nie będzie już pokrywana powłoką malarską. 3. Wymieszać z ciastem wapiennym, powstałym z wody i pigmentu. W efekcie mamy farbę. Kiedyś sypano do wody pigment i pozostawiano na kilka godzin, albo na noc, aby całkiem się rozpuścił. Dzisiaj robi się to przy pomocy mieszadła, bezpośrednio przed użyciem farby. Bierze się ok. 25–35% kleju, ewentualnie trochę rozpuszczonego, i miesza z 65–75% farby. 4. Rozcieńczyć w dużej ilości wody, dodać trochę pigmentu i stosować jako półprzezroczystą farbę (lazurę). 5. Domieszać nierozcieńczone do farby wapiennej. Poprawia to jej właściwości i odporność na ścieranie (klej kazeinowy albo celulozowy). Zasady ogólne: Klej + dużo wody = środek do gruntowania, utrwalacz Klej + pasta pigmentowa = farba Klej + mało pasty pigmentowej + dużo wody = lazura

Tabela 6-2 Wskaźniki rozcieńczania wapna dołowanego według Höpfera [Höpfer 2011] Kolejne warstwy

Technika fresco (wapno dołowane : woda)

Technika secco (wapno dołowane : woda)

1. Warstwa

ok. 1 : 2 do 1 : 3

ok. 1 : 3 do 1 : 5

2. Warstwa

ewent. ok. 1 : 3 do 1 : 4

ok. 1 : 2 do 1 : 3 + pokost lniany (do 1% na ilość wapna)

3. Warstwa

nie jest konieczna

ok. 1 : 4 do 1 : 5

Kto chce pogłębić swoje wiadomości w tej dziedzinie albo samodzielnie produkować farby, temu polecamy książki następujących autorów: [Wehlte 1985], [Scgönburg 2011], [Weismann, Bryce 2008], [Ziesemann, Krampfer, Knierimen 1996]. Receptury na klej celulozowy Opisany tutaj klej bazuje na metylocelulozie. W handlu jest on dostępny raczej w sklepach specjalistycznych jako klej malarski. Produkt jest porównywalny z klejem do tapet. Z reguły jest pakowany po 125 g, a receptura jest podana (zawsze należy zwracać uwagę na instrukcję producenta! Może ona być różna od podanej poniżej). Klej bazowy – 125 g kleju malarskiego rozmieszać w 3 l wody, – pozostawić na 20 minut i potem mocno zamieszać. Gruntowanie / utrwalanie Klej malarski rozcieńczyć w siedmio- lub ośmiokrotnej ilości wody. Receptura na klej kazeinowy Chudy twaróg albo proszek kazeinowy połączone z wapnem tworzą klej. Proszek powinien być składowany w suchym miejscu, w przeciwnym wypadku traci on na jakości. Kleje kazeinowe należy zużyć tego samego dnia, ponieważ mogą przybrać formę galarety.

250 g chudego twarogu) wymieszać i pozostawić na 10 minut do spęcznienia. Klej kazeinowy z proszku 40 g proszku kazeinowego (alkalicznie rozpuszczalnego) zalać 125 cm³ wody, przykryć i pozostawić w ciepłym miejscu na kilka godzin (np. całą noc) do spęcznienia, potem dobrze wymieszać z 33 g ciasta wapiennego (breja kazeinowa : wapna = 4 : 1), pozostawić na ½ do 2 godz.

6-18 Mieszanie kleju kazeinowego mikserem kuchennym.

Gruntowanie / utrwalanie Klej kazeinowy po spęcznieniu rozcieńczyć w ośmio-dziesięciokrotnej ilości wody. Alternatywą dla wapna może być ług sodowy lub boraks, które także w połączeniu z kazeiną dają klej. Tu jednak jest inna receptura. Ponieważ boraks od początku roku 2011 jest uznany za środek szkodliwy dla zdrowia (co jest właśnie dokładnie badane), nie stosuje się go do wytwarzania produktów biologicznych. Utrwalacz silikatowy Do utrwalania i gruntowania można rozcieńczyć potasowe szkło wodne w 1 do 3 części możliwie miękkiej wody. Może to być wolna od wapna woda deszczowa, czy też woda destylowana. Przy bardzo porowatym podłożu gruntowanie trzeba wykonać wielokrotnie, aż do wypełnienia porów. Dostępy w handlu środek Fixativ można stosować bez rozcieńczenia. Do zabarwiania utrwalacza można użyć jedynie pigmentów silikatowych.

Klej kazeinowy z chudego twarogu 4–5 części chudego twarogu + 1 część wapna dołowanego (ok. 1 czubata łyżka wapna na OCHRONA I PIELĘGNACJA POWIERZCHNI TYNKÓW 125

6.3 Wykonawstwo powłok wapiennych

6-19 Wapno dołowane (ciasto wapienne) ma konsystencję pasty.

6-20 Produkcja farby wapiennej.

6-21 Mieszanie farby wapiennej.

Farba wapienna ma konsystencję bardzo wodnistą i dlatego jest nazywana mlekiem wapiennym. Z tego też powodu niezbędne jest trzykrotne, a nawet pięciokrotne malowanie nowego tynku. Na trzykrotne pokrycie 1 m² potrzeba ok. 150 g wapna dołowanego. Jedno wiadro o pojemności 10 kg wystarcza więc na pomalowanie powierzchni ok. 60 m². Dla wartościowych powłok, np. przy robotach restauracyjnych, należy stosować wapno dołowane od kilku lat i wypalane w piecach opalanych drewnem. Do wykonania zwyczajnych robót malarskich można użyć rozrobionego w wodzie białego wapna hydratyzowanego. Stosowanie farby wapiennej Do wykonania pierwszej powłoki należy 1 część ciasta wapiennego rozcieńczyć 4–6 częściami wody, do kolejnych wystarczy dodać 2–3 części wody. Różne składy mieszanki w zależności od rodzaju kładzenia powłoki, czy „mokro na mokrym”, czy techniką secco, przedstawia tabela 6-2. Są to tylko wartości orientacyjne. Najlepszy skład farby zależy od jakości i konsystencji wapna. Ważne jest, aby nie używać farby zbyt gęstej, ponieważ po wyschnięciu pęka i sypie się. W żadnym wypadku pierwsza powłoka nie może być kryjąca. Najpierw należy wapno dołowane (albo namoczone, hydratyzowane) wymieszać z niewielką ilością wody do zawiesistej konsystencji. Teraz można dodać ewentualne domieszki. Potem dodając dalej wodę i mieszając otrzymujemy właściwie rozcieńczoną farbę. Aby poprawić właściwości farby podczas malowania i po wyschnięciu lub aby ją zabarwić, można dodać przedstawione niżej domieszki. Dodatki te są zalecane, jeśli powłoka ma być położona na tynku glinianym albo na akurat związanym tynku wapiennym. Dodatki Przedstawione tu dodatki, za wyjątkiem piasku i pigmentów, poprawiają odporność na ścieranie. Białko z produktów mlecznych

126 OCHRONA I PIELĘGNACJA POWIERZCHNI TYNKÓW

tworzy z wapnem nierozpuszczalny w wodzie związek. Powłokę z takiej farby kładzie się równomiernie i czysto. Domieszki dodaje się przeważnie do farb przeznaczonych na powłoki kryjące, z wyjątkiem oleju lnianego, który jest dodawany do mieszanki gruntującej lub do warstwy pośredniej. Procenty objętości składu odnoszą się zawsze do ilości wapna (czystego ciasta wapiennego). Chude mleko: z tłuszczu mlekowego i wapnia powstaje mydło wapniowe. Można je dodać w ilości od 15 do 30%. Chudy twaróg: Przed dodaniem można przygotować z niego klej kazeinowy: 4–5 części twarogu i 1 część dołowanego gaszonego wapna wymieszać, a następnie pozostawić na 20 min do spęcznienia. Klej trzeba bezpośrednio przed użyciem zamieszać, ponieważ stojąc długo bez ingerencji wytwarza galaretę. Można dodawać 10–20% chudego twarogu, względnie kleju kazeinowego (patrz receptura na utrwalacz). Olej lniany (pokost): Przez dodanie oleju lnianego (pokostu) tworzy się kwaśny tłuszcz wapnia, zwany też mydłem wapniowym. Służy on do wypełniania porów i zwiększenia elastyczności oraz wytrzymałości powłoki malarskiej. Można go dodawać w ilości od 0,5 do 1%, co odpowiada mniej więcej 1 łyżce na litr. Olej dodaje się do masy wapiennej powoli, nie przerywając mieszania, aby powstała emulsja, po rozcieńczeniu wodą będąca farbą wapienną. Do powłok zewnętrznych używa się farby z domieszką oleju tylko do gruntowania i warstw pośrednich, nie do warstwy ostatniej. Szare mydło: Także dodanie szarego mydła powoduje powstanie mydła wapniowego. Dzięki temu farba ma lepsze właściwości kryjące i wytrzymałościowe. Domieszka wynosi 5% objętości ciasta wapiennego. Klej do farb: Domieszkę kleju celulozowego stosuje się tylko do powłok wewnętrznych,

6-22 Wzornik kolorów farby wapiennej.

6-23 Pędzel do wapna z naturalnej szczeciny

ponieważ ten klej rozpuszcza się w wodzie. Dodaje się go w ilości maks. 20%. Klej malarski jest do nabycia w handlu i stosuje się go podobnie, jak klej do tapet (patrz receptura na utrwalacze).

kazeinę czy klej malarski. Podczas wykonywania powłoki na świeżym tynku wapiennym można dodać więcej pigmentów bez stosowania innych dodatków, ponieważ będzie je wiązało wapno w tynku – jest to proces umożliwiający malowanie fresków. Pigmenty muszą być odporne na działanie soli wapiennych, co jest cechą np. pigmentów mineralnych, prawie wszystkich farb tlenkowych, ultramaryny i zieleni chromowej.

Piasek kwarcowy i piasek drobnoziarnisty zmniejsza naprężenia pomalowanej powierzchni i jest pomocny przy karbonizacji, przez rozluźnienie struktury powłoki. Możliwy jest dodatek w ilości od 5 do 10%, ale przy jednoczesnym dodaniu pigmentu należy go odpowiednio zmniejszyć, aby dodatki razem stanowiły ok. 10%. Farbę należy często mieszać, ponieważ piasek osiada. Pigmenty barwiące: należy je zamoczyć 1 dzień przed dodaniem do farby i wyrobić wtedy na ciasto. Wapno może związać od 5 do 10% dodatków. Daje to dość pastelowy odcień, szczególnie przy pigmentach mineralnych. Jeśli niezbędny jest intensywny kolor, to należy dodać dodatkowe spoiwo, jak

Wykonywanie powłoki malarskiej Konieczne są co najmniej trzy warstwy. Tynki suche należy nawilżyć. Każdą warstwę należy kłaść dopiero następnego dnia, aby nastąpiła wystarczająca karbonizacja, ewentualnie po ponownym nawilżeniu. Malowanie należy wykonywać pędzlem do wapna lub szczotką do lazury, kładąc farbę zmiennymi ruchami: albo poziomo i potem pionowo, albo też krzyżowo, wykonując leżące ósemki. Pędzel do wapna jest znacznie

6-24 Po wypłukaniu należy tak powiesić

pędzel, aby woda dobrze ściekała z włosia.

6-25 a–d Budynek o konstrukcji szkieletowo-kamiennej w Rodopach, Bułgaria. Tynk gliniany zawierał 10% wapna. Malarska powłoka wapienna jest wykonywana z 4 warstw. Do dwóch pierwszych użyto ciasta wapiennego rozcieńczonego w wodzie w stosunku 1 : 10, a do dwóch kolejnych – 1 : 5.

OCHRONA I PIELĘGNACJA POWIERZCHNI TYNKÓW 127

6-27 Tafla z glazury w kuchni. Historyczne kafelki 6-26 Mozaika z glazury. W tym miejscu

położono tynk wapienny (z dodatkami hydraulicznymi) i na nim przyklejono kafelki. Pozostała powierzchnia to tynk gliniany.

6-28 Tynk gliniany w łazience. Glazurę

położono na tynku cementowo-wapiennym, który przedtem pokryto izolującą powłoką malarską.

położono ponownie na grubej warstwie zaprawy glinianej, Podłożem była ściana gliniana.

gęstszy od normalnego i dzięki temu może on lepiej wchłaniać wodnistą farbę. Wapno jest żrące! Dlatego podczas robót należy chronić oczy okularami, a ręce gumowymi rękawicami. Także materiały leżące w pobliżu należy chronić, przede wszystkim drewno, metal oraz olejne powłoki malarskie i powierzchnie lakierowane, poprzez ich dokładne przykrycie. Decydujące znaczenie dla jakości powłoki mają warunki pogodowe i temperatura. Należy zwrócić uwagę na powolne schnięcie farby (bez przewiewu i w nie za wysokiej temperaturze), bo w przeciwnym wypadku farba nie karbonizuje dobrze, a poza tym „spala się” i kreduje. Temperatura idealna wynosi od 10 do 20°C. Nie należy malować w bezpośrednim słońcu i przy suchym wietrze. Jeśli uniknięcie słońca i wiatru jest niemożliwe, trzeba zasłonić powierzchnie zewnętrzne mokrymi tkaninami. Podczas wykonywania robót nie może również padać deszcz. Temperatura nie powinna spadać poniżej 10°C. Po pracy należy wypłukać pędzel, dodając ewentualnie do wody trochę octu i tak powiesić, aby włosie dobrze ociekło. W ten sposób zapobiega się zniszczeniu zamocowania włosów przez resztki wapna.

6.4 Tapety i glazura Tapety Zanim na tynk będzie położona tapeta, trzeba go zagruntować. Na tynku glinianym z reguły nie kładzie się tapet, ponieważ pomalowany 128 OCHRONA I PIELĘGNACJA POWIERZCHNI TYNKÓW

wygląda o wiele lepiej. Ponadto tapeta przeszkadza w dyfuzji pary wodnej. Powierzchnia tynku nie powinna się kruszyć ani być piaszczysta. Przed tapetowaniem należy tynk zagruntować mocno rozwodnionym klejem do tapet, a potem pomalować tym samym klejem, ale z podwójną ilością wody w stosunku do normalnej proporcji do tapetowania. O wiele korzystniejsze jest gruntowanie środkiem, który jest odporny na zmywanie (np. na bazie kleju kazeinowego), aby potem możliwe było zdjęcie starych tapet, bez uszkodzenia tynku. Na tynkach wapiennych, czy to nowych, czy starych, zaleca się zawsze pokrywanie powierzchni rozwodnionym (1 : 2) klejem do tapetowania. Uwaga: Świeże tynki z wapna powietrznego nie powinny być tapetowane. Już sam klej może przeszkodzić w dostawaniu się niezbędnego dwutlenku węgla. Glazura Pojedyncze powierzchnie (przeważnie tylko ich część) mogą być kryte glazurą. Z punktu widzenia techniki i rzemiosła jest to możliwe zarówno na tynkach glinianych, jak i wapiennych z wapna hydraulicznego. Przy tynkach z wapna powietrznego znowu obowiązuje reguła: nie można zamykać dopływu CO2. Tynki gliniane nie mogą się osypywać. Z powierzchni obrabianych gąbką należy zmieść piasek. Przed położeniem glazury należy tynk zagruntować typowym środkiem dostępnym w handlu. W miejscach narażonych na pryskanie wody nie należy kłaść glazury na tynku glinianym. Istniejący w takich miejscach tynk gliniany można zabezpieczyć przed bryzgami np. zamontowaną przed nim szybą. Na powierzchniach nie narażonych na wilgoć albo narażonych tylko w niewielkim stopniu położenie glazury jest możliwe, np. nad blatem roboczym w kuchni, czy jako mozaiki nad ławką przy piecu. Możliwe jest także układanie glazury na zaprawie glinianej. Jeśli fugowanie ma być wykonane z drobnoziarnistej zaprawy glinianej, to należy do niej dodać 5% pokostu lnianego.

6.5 Uszkodzenia na powierzchni tynku Niestety, nie każda powierzchnia tynku pozostaje w takim stanie, jak po skończeniu robót. Już podczas schnięcia mogą powstawać pierwsze rysy skurczowe, inne pęknięcia pojawią się być może po kilku miesiącach. Wiele szkód pokazuje się w formie rys, które jednak powstają z różnych powodów. Ponadto występują przebarwienia i uszkodzenia spowodowane słabą przyczepnością albo niedostateczną wytrzymałością oraz uszkodzenia mechaniczne, wynikające z codziennego użytkowania pomieszczeń. Powody powstawania szkód Powodami powstawania uszkodzeń mogą być błędy konstrukcyjne, wykonawcze oraz późniejsza eksploatacja i działania zewnętrzne.

Także „praca” konstrukcji, szczególnie drewnianej, w nowych budynkach powoduje ruchy pojedynczych elementów. Zanim rozpocznie się naprawę, należy poznać przyczynę uszkodzenia. Jeśli tynki nie były wykonywane we własnym zakresie, należy przede wszystkim zapoznać się z konstrukcją budynku i ustalić, z jakich materiałów budowlanych wykonano otynkowane elementy. Uszkodzenia powstałe w wyniku eksploatacji Szkody eksploatacyjne powstają przez mechaniczne uszkodzenia miękkiego materiału. Jeśli można przewidzieć stawiane wymagania, to należy wcześniej pomyśleć o środkach zaradczych, które można zastosować w trakcie robót tynkarskich albo zaraz po nich, np. przez zamontowanie odbojów drzwiowych czy

6-29 Brak zbrojenia na styku. Pęknięcie

tynku spowodowane brakiem zbrojenia na styku lekkich płyt z wełny drzewnej.

6-30 a–c Uszkodzenia spowodowane mrozem w tynkach wapiennych. Niespodziewanie wczesny mróz uszkodził świeży tynk, głównie przy oknach i drzwiach wejściowych.

6-31 Uszkodzenie otynkowanego narożnika zewnętrznego w przejściu komunikacyjnym.

6-32 Uszkodzenia spowodowane mechanicznie. Jeśli

krzesła stoją zbyt blisko ściany glinianej, mogą pozostawiać zadrapania.

6-33 Wypłukane miejsca w zewnętrznym tynku glinianym spowodowane nieodpowiednią konstrukcją elementów na elewacji.

OCHRONA I PIELĘGNACJA POWIERZCHNI TYNKÓW 129

Tabela 6-3 Opis uszkodzeń i ich powody Wygląd

Powód

Nieregularne rysy tworzące siatkę, ewentualnie pusta przestrzeń pod nimi

Rysy skurczowe: – Tynk zbyt tłusty albo w niektórych miejscach zbyt gruby. Przy zbyt tłustej zaprawie pęknięcie się wybrzusza i pod tynkiem jest pustka. – Bogata w spoiwo powierzchnia powstała poprzez mocne zacieranie. – Błędny spadek wytrzymałości: gładź mocniejsza od narzutu. – W budynkach z gliny: mocno pęczniejące podłoże, np. z niewypalanych cegieł glinianych. – Na tynkach wapiennych, też przez zbyt szybkie schnięcie podczas gorącego lata, w wyniku przeciągu lub bezpośredniego działania promieni słonecznych.

Proste pionowe i poziome pęknięcia

– Belki nie są przykryte zbrojeniem albo są niewystarczająco przykryte. – Błędne przykrycie zbrojeniem styków płyt. – Niewystarczające zatopienie zbrojenia w podłoże (pęknięcie brzegu tkaniny). – Za cienki tynk na macie trzcinowej (rysy wzdłuż pojedynczych łodyg), zbyt cienki tynk na spoinach muru. – Zmiana materiału. – Obwiśnięcie za grubej warstwy tynku, która być może była za wcześnie obrabiana (poziome rysy).

Proste pęknięcia na końcu płaszczyzn, np. sufitu albo skosów poddasza, na ścianach i w narożnikach

– Brak tzw. cięcia kielnią lub cięcie niewystarczające. Ruchy stropu i konstrukcji dachu. – W narożnikach pomieszczeń, jeśli ściany mają różną konstrukcję lub są wykonane z różnych materiałów.

Pęknięcia na styku tynk – belki, odpryski tynku na brzegach

Brak tzw. cięcia kielnią. Szczególnie nowe elementy konstrukcyjne z drewna kurczą się przy wysychaniu.

Pod tynkiem jest pustka. Tynk odpada

Niewystarczająca przyczepność: – Podłoże zbyt mało chropowate i brak gruntowania zwiększającego przyczepność. – Podłoże zanieczyszczone lub zakurzone. – Podłoże niestabilne. – Zamarznięte podłoże podczas kładzenia zaprawy. – Za tłusta zaprawa tynkarska w stosunku do podłoża. – Podłoże pod tynk gliniany pomalowano zbyt gęstym szlamem glinianym (powstała warstwa oddzielająca). – Podłoże pod tynk gliniany pomalowano zbyt gęstym szlamem glinianym (powstała warstwa oddzielająca).

Z tynku sypie się piasek

– Błędna proporcja mieszanki: za mało spoiwa, niekorzystna struktura ziaren. – W tynkach wapiennych także przez zbyt szybkie wsiąkniecie wody zarobowej i szkodliwe sole.

Zniszczenie struktury zaprawy i wykwity

Higroskopijna wilgotność, transportująca sole (np. przez podnoszącą się wilgoć z powodu braku izolacji poziomej).

Ciemne, punktowe plamy i przebarwienia w tynku glinianym

Zanieczyszczenia w glinie albo przebijające się substancje z podłoża.

Cienkie, prawie okrągłe pęknięcia wokół małych grudek iłu w tynku glinianym

Kurczenie się grudek iłu, które rozpłynęły się niewystarczająco i nie były wymieszane z piaskiem.

130 OCHRONA I PIELĘGNACJA POWIERZCHNI TYNKÓW

listew ochronnych. Krawędzie trzeba niekiedy zabezpieczyć prowizorycznie na czas wykonywania innych robót i przeprowadzki. Wykonanie powierzchni tynku, które mają pozostać w stanie naturalnym, należy zaplanować na jak najpóźniej. Zaleca się przechowanie resztek materiałów z budowy do wykonania drobnych napraw w terminie późniejszym. Uszkodzenia spowodowane działaniami zewnętrznymi Do nich należą np. zalania, czy przez nieszczelny dach, czy popsutą pralkę mieszkańca wyższej kondygnacji. Inny czynnik to mróz, który powoduje większe szkody w tynkach glinianych niż wapiennych. Do szkód zewnętrznych zalicza się też wstrząsy spowodowane np. intensywnym ruchem ulicznym albo pracami na pobliskiej budowie. Tynki zewnętrzne narażone są szczególnie na działania pogodowe. Współwinne powstających uszkodzeń są często błędy wykonawcze robót tynkarskich albo usterki konstrukcyjne.

6.6 Miejscowe poprawki tynku Zaprawa do napraw Zaprawa do wykonywania napraw powinna odpowiadać istniejącemu tynkowi pod względem uziarnienia i zawartości spoiwa. Nigdy nie powinna być tłustsza od tynku, gdyż prowadziłoby to do powstawania naprężeń. Ważne jest także, aby możliwa była obróbka powierzchni, odpowiadająca istniejącemu tynkowi. Przy naprawie tynku wielowarstwowego niezbędne są różne zaprawy, które w sytuacji niepewnej należy wypróbować na powierzchni wzorcowej. Odkute tynki gliniane, jeśli nie są zanieczyszczone, można zmiękczyć wodą i ponownie ich użyć.

Etapy prac 1. Tynk w miejscu uszkodzenia należy skuć. Tynki gliniane, których jeszcze można użyć (tzn. nie są zanieczyszczone np. solami), korzystnie jest zmagazynować do wykonania napraw. 2. Krawędzie należy lekko ściąć. Takie ścięcie nie powinno być zbyt płaskie, ponieważ zaprawa, z uwagi na swoje uziarnienie, podnosiłaby się na końcu skosu (6-34). 3. Ponieważ tynk wapienny jest na krawędziach luźny, należy go wzmocnić np. utrwalaczem ze szkła wodnego potasowego. W tynkach glinianych nie jest to w zasadzie konieczne. Należy je przed reperacją spryskać wodą, co spowoduje ich zmiękczenie i łatwiejsze połączenie z zaprawą użytą do naprawy. 4. Podłoże należy na sucho obmieść albo oczyścić sprężonym powietrzem. W zależności od powodów uszkodzenia należy wykonać prace przygotowawcze: – reperację, – utrwalenie, wzmocnienie powierzchni, – zamontowanie nośnika tynku oraz – wykonanie obrzutki albo gruntowania wzmacniającego przyczepność. 5. Bezpośrednio przed nałożeniem zaprawy naprawczej należy na krawędzie tynku

6-36 Obróbka naprawianej powierzchni i graniczącego tynku przy pomocy kawałka styropianu.

wapiennego nałożyć pędzlem szlam wapienny dla wzmocnienia w tym miejscu przyczepności. Przy tynkach glinianych można ewentualnie nałożyć rzadki szlam gliniany (rys.6-35), co nie jest jednak konieczne. 6. Graniczącą powierzchnię tynku i czasem także podłoże należy zwilżyć. Tynk, jeśli to konieczne, należy nakładać w kilku warstwach i dokładnie obrabiać na brzegach. Obróbka naprawianej powierzchni powinna być dostosowana do całej powierzchni tynku. Przy tynkach glinianych można górną warstwę ostrożnie wetrzeć małą pacą w zwilżony brzeg starego tynku, jeśli nie jest on zbyt gruboziarnisty. Alternatywą jest tu zacieranie obu powierzchni gąbką, pod warunkiem, że obie struktury pasują do siebie. Tę metodę zaleca się tam, gdzie całe powierzchnie będą jeszcze raz obrabiane gąbką albo malowane. 7. Podczas schnięcia, względnie stwardnienia tynku, należy często spryskiwać wodą krawędzie, aby zapobiec powstaniu pęknięcia dookoła naprawianej powierzchni. Z zaprawy użytej do naprawy bardzo szybko wchłaniana jest woda zarobowa.

błąd właściwe 6-34 Krawędzie należy lekko ściąć, ale nie spłaszczyć.

gruntowanie 6-35 Gruntowanie przed nałożeniem zaprawy do napraw: nakładanie szlamu wapiennego albo glinianego w celu wzmocnienia przyczepności.

6-37 a+b Większe pękniecie w tynku. Przed wypełnieniem zaprawą glinianą należy wydrapać w nim zagłębienie w formie klina (litery V).

OCHRONA I PIELĘGNACJA POWIERZCHNI TYNKÓW 131

6-38 Gotowa naprawa tynku glinianego.

6-39 a+b Ostrożna naprawa małej szkody na szlachetnym tynku glinianym.

6.7 Usuwanie usterek na tynku glinianym Z jednej strony naprawianie powierzchni tynku glinianego jest proste, ponieważ glina rozpuszcza się w wodzie i dlatego może się łatwo połączyć ze świeżą zaprawą w reperowanych miejscach. Z drugiej jednak strony usunięcie szkody na powierzchni tynku tak, aby nie było widać śladów naprawy, jest dużą sztuką. Dotyczy to przede wszystkim powierzchni, które pozostawiono jako widoczne, choć także tych, które miały być malowane. Tam także niepożądane są zmiany struktury, spowodowane naprawą. W każdym wypadku powinno się bardzo ostrożnie naprawiać tylko te miejsca, gdzie jest to konieczne. Ponadto dobrze jest zastąpić gąbkę urządzeniem do natrysków lub spryskiwaczem do kwiatów. Wielu próbuje styki ze starym tynkiem ukryć nacieraniem gąbką, co powoduje odwrotny skutek: na ścianie pokazują się chmury, ale niestety bardzo nierównomiernie. Również ponowne zacieranie może być problematyczne. Jeśli zaprawa zawierała większe ziarna piasku, to nie dają się one wcisnąć w nawilżony tynk i pozostawiają zbędne, znaczne ślady zacierania. Zaprawy o drobnoziarnistym piasku, po nawilżeniu dają się dobrze zatrzeć plastikową pacą. Nie ma więc jednoznacznych receptur, trzeba mieć po prostu własne wyczucie. Także światło wpadające do pomieszczenia gra znaczącą rolę. Ponadto materiały do 132 OCHRONA I PIELĘGNACJA POWIERZCHNI TYNKÓW

naprawy należy wypróbować najpierw w takim miejscu, które nie rzuca się w oczy. Omówimy tu kilka typowych szkód na powierzchniach glinianych i możliwości ich naprawy. Rysy skurczowe Pęknięć spowodowanych skurczem nie da się całkowicie uniknąć i są one do pewnego stopnia tolerowane. Nie są wadami zmieniającymi funkcję tynku dopóty, dopóki jego przyczepność się nie pogorszy. Są one szkodami raczej optycznymi. Ponieważ naprawy na pozostawionym w stanie naturalnym tynku będą widoczne, należy rozważyć, co będzie optycznie gorsze. Drobne rysy skurczu w tynku glinianym można po wyschnięciu wielokrotnie spryskać. Po tym, jak woda trochę wsiąknie, można pęknięcia lekko przyciskać, np. paznokciem. Nie powinny się przy tym pokazywać wgłębienia. Jeśli tynk ma być pokryty powłoką malarską, można pęknięcia ewentualnie zamknąć szlamem glinianym. Większe pęknięcia należy rozdrapać, tworząc bruzdę w kształcie litery V i wypełnić drobną zaprawą, przesianą np. przez sito kuchenne. Problematyczne są duże pęknięcia, przy których tynk odrywa się od podłoża. Kiedy popuka się w miejsce pęknięcia, to słychać pustkę. W tym przypadku należy tynk usunąć i wykonać naprawę. Jak już wspomniano, rysy skurczowe spowodowane zbyt mocnym zacieraniem albo

błędnym spadkiem wytrzymałości warstw tynku nie są łatwe do naprawy. Tu może się zdarzyć, że należy na nowo wykonać całą powierzchnię, zwłaszcza jeśli nie chodzi jedynie o pojedyncze pęknięcia. Niedostateczna przyczepność Oderwanie się tynku może mieć także inne przyczyny: podłoże było brudne albo zbyt gładkie, położona warstwa była zbyt gruba albo zaprawa miała niewłaściwy skład. Powód powinno się ustalić przed przystąpieniem do naprawy. Jeśli to konieczne, to trzeba podłoże wyczyścić i zagruntować, miejsce szkody poprawić w kilku warstwach, a nie tylko na wierzchu, czy też zmienić recepturę zaprawy. Małe, głuche miejsca nie muszą być koniecznie skute i naprawiane, jeśli nie ma tam kolejnych widocznych szkód, np. pęknięć i wykruszeń (zdjęcie 6-40 a-d). Niewystarczające albo błędnie wykonane „cięcie kielnią” Jeśli dochodzi do pęknięć w narożniku, gdzie zbiegają się dwie lub więcej powierzchwni (najczęściej ściana i sufit), to powodem są ruchy tych elementów. Częściowo będą tam odpadały niewielkie kawałki tynku z obu powierzchni, co jest spowodowane naprężeniami powstałymi między nimi. Pęknięcie ma charakter nieregularny. Tzw. „cięcia kielnią” w gotowym i wyschniętym tynku nie da się zrobić. W tym wypadku należy rysę otworzyć, zagruntować i wypełnić elastyczną masą akrylową.

Przykład: Naprawa „cięcia kielnią” na widocznej powierzchni Wykonane cięcie między szlachetnym tynkiem glinianym na ścianie, a pomalowanym sufitem z płyt kartonowo-gipsowych było niedostateczne i pojawiły się odpryski. Środki zaradcze: Odpryski należy naprawić oryginalną zaprawą tynkarską i oddzielić cięciem od sufitu (zdjęcie 6-41 a + b). Ponieważ jednak w tym wypadku cięcie nie jest równym zakończeniem, trzeba położyć na całej długości fugę akrylową. Porada praktyczna: Wykonanie fugi akrylowej 1. „Cięcie kielnią” albo pęknięcie otworzyć na całej długości narzędziem sztukatorskim. 2. Szparę wyczyścić pędzlem albo odessać odkurzaczem. 3. Obok szpary na obu powierzchniach przylepić taśmę klejącą. 4. Fugę zagruntować utrwalaczem. 5. Po wyschnięciu utrwalacza wstrzyknąć akryl i natychmiast przeciągnąć po nim zwilżonym palcem. 6. Taśmę klejącą natychmiast usunąć. Fugi akrylowe można później pokryć farbą (zdjęcie 6-42 a + b).

6-40 a–d Naprawa małego wybrzuszenia w szlachetnym tynku glinianym. Jest to możliwe przy tynkach glinianych: wybrzuszenie należy wielokrotnie spryskać wodą i przykryć folią, aby wilgoć wniknęła w podłoże. W ten sposób uaktywnia się ponownie siła klejąca gliny. Potem należy wybrzuszenie ostrożnie wcisnąć.

Pęknięcia w wewnętrznych narożnikach ścian Częstą przyczyną jest zmiana konstrukcji albo materiału budowlanego w obu ścianach, co z kolei powoduje różne osiadanie OCHRONA I PIELĘGNACJA POWIERZCHNI TYNKÓW 133

elementów ściennych. Fuga akrylowa byłaby rozwiązaniem rażącym optycznie. Zaleca się jej wykonanie tylko w przypadku, gdy można ją pokryć farbą.

6-41 a+b Wadliwe „cięcie kielnią” przed i po naprawie.

6-42 a+b Wykonanie fugi akrylowej

elementów i pęknięcia. Drobne rysy są tu mniej widoczne niż skutki napraw. Ponadto należy przetestować ostrożną naprawę i to dopiero wtedy, gdy nowy albo przebudowany element już dostatecznie osiadł – nie otwierać pęknięcia natychmiast! Przedstawiona na zdjęciu 6-43 „naprawa” została wykonana w drewnianym domu, który jest zamieszkany od 2 lat. Pół roku po naprawie nie było żadnych pęknięć. Fugę wielokrotnie wymyto natryskując ją wodą i w dużej części ściśnięto przy pomocy zakrzywionego, drewnianego narzędzia modelarskiego. Tam, gdzie pęknięcie było naprawdę duże, wciśnięto normalną szprycą bez nasadki masę przesianej zaprawy i zatarto palcami. Jeśli jednak powstaną znowu rażące rysy, należy przeprowadzić skomplikowane naprawy, np. wykonać fugę akrylową albo otworzyć pęknięcie, jeśli trzeba, to zazbroić i na nowo wypełnić, co jednak jest możliwe tylko wtedy, gdy nie wystąpią kolejne ruchy 134 OCHRONA I PIELĘGNACJA POWIERZCHNI TYNKÓW

Proste pęknięcia na powierzchni Jak już wspomniano, proste pęknięcia mogą powstawać z różnych powodów. Należy je poznać, zanim rozpocznie się naprawę. Jeśli nie ma informacji na temat podłoża albo struktury tynku, trzeba otworzyć jedno z uszkodzonych miejsc. Niejedna rysa jest spowodowana brakującą albo źle położoną siatką zbrojeniową. Przykład 1: Uszkodzenia tynku na macie trzcinowej W tym przypadku (zdjęcie 6-45) położono minimalnie cienki tynk na macie trzcinowej. Zbrojenia nie położono konsekwentnie aż do miejsca łączenia z drzwiami. Sam tynk nie zawierał domieszek włóknistych (zbrojenia). Ponadto postąpiono lekkomyślnie, stosując gęsto wiązaną matę ogrodniczą zamiast maty siedemdziesięciołodygowej. Podczas wykonywania naprawy tynkowano wprawdzie znowu cienką warstwą, aby reperowaną powierzchnię dobrze połączyć z pozostałą, teraz jednak położono zbrojenie. Lepszym rozwiązaniem byłoby położenie grubszej warstwy tynku. Przykład 2: Wadliwe zbrojenie W tym przypadku (zdjęcie 6-46) położono tkaninę, aby uzbroić styk między matą trzcinową a tynkiem glinianym i było to posunięcie właściwe, ale wykonane wadliwie. Zakład jest o wiele za wąski, powinien wynosić co najmniej 10 cm. Prawdopodobne jest także to, że tkanina nie była wystarczająco wciśnięta w zaprawę. To wyjaśnia, dlaczego pęknięcie powstało nie na styku materiałów, ale na skraju zbrojenia. Podczas naprawy należy tkaninę położyć z wystarczającym zakładem i dobrze wcisnąć w zaprawę.

6-43 Zaciskanie pęknięcia na łączeniu dwóch powierzchni ściennych.

6-44 Zestaw narzędzi do niewielkich napraw

6-45 a–d Naprawa szkód tynkarskich na macie trzcinowej:

6-45 a obraz szkody

6-45 b skucie luźnego tynku

6-45 d gładź została dopasowana i zatarta.

6-46 Wadliwe zbrojenie

6-45 c nanoszenie narzutu i wtapianie siatki zbrojeniowej

OCHRONA I PIELĘGNACJA POWIERZCHNI TYNKÓW 135

6.8 Konserwacja i naprawa tynków glinianych Każda powierzchnia zużywa się wraz z upływem czasu. Powłoki malarskie żółkną, pokoje są przemeblowywane, haki i gwoździe wyciąga się ze ścian itp. I tak co jakiś czas niezbędne jest przeprowadzenie remontu. Tynki gliniane widoczne Powierzchnie otynkowane gliną i pozostawione w stanie naturalnym, jeśli nie są narażone na większe obciążenia, to mimo upływu czasu wyglądają bardzo dobrze. Nie żółkną tak, jak niektóre powłoki malarskie. Ich odświeżenie jest konieczne dopiero po znacznie dłuższym okresie, niż to zazwyczaj bywa. Renowację rozpoczyna się od napraw w miejscach uszkodzeń, które można łatwo wykonać używając zaprawy glinianej, jak to opisano wyżej. Aby powierzchnia nabrała świeżości, można po wyschnięciu naprawionych miejsc przetrzeć całość wilgotną gąbką. Jednak należy zauważyć, że może zmienić się faktura powierzchni. Także tekstura może stać się bardziej widoczna. Jeśli planowane jest ponowne obrobienie powierzchni szlachetnego tynku glinianego w taki sposób, aby poprawki były możliwie słabo widoczne, wymagane jest bardzo ostrożne działanie. Tynki gliniane pokryte powłoką malarską Powierzchni pokrytych powłoką malarską raczej nie należy naprawiać ciemną zaprawą glinianą, ponieważ trzeba najpierw te miejsca zagruntować i pomalować. Trudne jest zdrapanie starej powłoki na tynku obok naprawionego miejsca, tak daleko, aby zaprawę glinianą można było wetrzeć w obie te powierzchnie. Szczególnie przy niewielkich naprawach zaleca się wzmocnić uszkodzone miejsca, np. utrwalaczem na bazie kleju lub szkła wodnego albo też tzw. pół-olejem (połowa pokostu lnianego i druga połowa olejku terpentynowego). Po stwardnieniu lub następnego dnia można te miejsca naprawiać 136 OCHRONA I PIELĘGNACJA POWIERZCHNI TYNKÓW

dostępną w handlu masą szpachlową, ewentualnie dodając piasku kwarcowego, aby zatarta powierzchnia nie była zbyt gładka. Zaleca się, aby naprawione miejsca pomalować przewidzianą farbą przed pokryciem całej ściany. W przypadku, gdy powstały pęknięcia w narożnikach pomieszczenia, należy je otworzyć, zagruntować i wcisnąć tam masę akrylową, którą można pokrywać farbą (patrz rozdz. 6.7).

6.9 Restaurowanie tynków na elementach glinianych Stare struktury tynków w domach z gliny niestety nie są dostatecznie zbadane i z całą pewnością istnieją regionalne zróżnicowania. Chcemy tu zwrócić uwagę na publikację Franza Volharda, który zbadał pięć różnych tynków położonych w przestrzeni pomiędzy elementami konstrukcyjnymi gotyckiego domu Römer w Limburgu, które pochodziły z okresu od XIII do XVIII wieku [Volhard 2010]. [10] Niektóre wyniki tych badań przedstawimy poniżej. Historyczne tynki gliniane ze słomą Badane tynki gliniane służyły jako warstwa wyrównawcza między narzutem z gliny, a gładzią wapienną. W grę wchodzą tutaj tynki typowe dla tego regionu, a stosowane w nich rozwiązania są bardzo interesujące, różniące się od dzisiejszych technik: • Zaprawa tynkarska zawiera łodygi słomy o długości do 20 cm. Częściowo słoma była rozdrobniona na sieczkę i stanowiła korzystne zbrojenie dla tynku. • Zawartość słomy w zaprawie była o wiele większa niż dzisiaj. Domieszka ta wynosiła od 27 do 59 kg/m³, a ciężar objętościowy odpowiednio od 1530 do 1100 kg/m³ . Tę ostatnią wartość określa się jako najwyższą dla gliny lekkiej. • Tynk o konsystencji miękkoplastycznej był nakładany prawdopodobnie dużymi plackami przy pomocy deski i zagładzany pędzlem, co pozostawiało podłużne ślady. Dawały one, razem z łodygami słomy, chropowatą strukturę powierzchni.

• Tynk miał grubość od 3 do 5 cm. W środku przestrzeni między belkami jego grubość wynosiła 5,5 cm, a na brzegu tylko 0,5 (!) cm. • Pokryte tynkiem belki nie miały przymocowanego nośnika tynku. Zbrojenie stanowiła tu duża ilość długich łodyg słomy. W ten sposób tynk gliniany stał się nośnikiem dla gładzi wapiennej. Często tynk słomiano-gliniany, który miał miejscami grubość do 4 cm, był zwyczajnie przybity dwoma rozszczepionymi prętami wierzbowymi (5 × 20 mm).

nawet cały dzień, aby woda wsiąkała w podłoże. Pomocne jest tu przykrycie reperowanej powierzchni tkaniną czy folią. Należy wykorzystać cechy gliny, której siła przyczepności aktywizuje się po namoczeniu. Potem można próbować zagęścić lub przyciskać poszczególne miejsca. Pod fragmenty tynku, pod którymi przy opukiwaniu słychać pustkę, można wykonać zastrzyki ze szlamu glinianego, ewentualnie z dodatkiem celulozy, i docisnąć do podłoża. Miejsca, gdzie tynk odpadł, trzeba przed naprawą odkurzyć z pyłu.

Do ostatniego punktu można jeszcze dodać, że kiedyś belki często ociosywano siekierą, aby powstałe przy takiej obróbce karby oraz wystające wióry poprawiały przyczepność tynku. Podczas badań nie stwierdzono istnienia wierzchnich warstw tynku z gliny. Przekazy jednak głoszą, że często zawierały one domieszki z drobnych włókien. Zamiast ciąć na małe kawałki słomę, używano plew albo paździerzy lnianych. Restaurowanie historycznych tynków glinianych Podczas restauracji i napraw starych budowli należy używać takiej zaprawy, która odpowiada istniejącemu tynkowi. Oznacza to przede wszystkim jej skład: struktura ziaren, zawartość iłu oraz domieszki włókniste. Przy widocznych tynkach glinianych ważna jest także ich barwa i tekstura, które bardzo zależą od wielkości ziaren i długości włókien, pomijając już obróbkę powierzchni. Należy zatem rozglądać się za regionalnymi zasobami, które obok swojej jakości zapewniają też tę sama kolorystykę. Doświadczeni budowniczy domów z gliny potrafią także korzystać z gotowych produktów, czasem odpowiednio zmodyfikowanych. Jeśli z istniejącej substancji ma pozostać możliwie dużo, nawet gdy niewielkie partie tynku odpadają albo jest pod nimi pustka, to zaleca się postępować następująco: Miejsce przeznaczone do naprawy należy starannie nawilżać przez wiele godzin lub

6-48 Belki, które zostały ponacinane siekierą, aby uzyskać lepszą przyczepność tynku.

6-47 a+b Długości łodyg słomy w tynkach historycz-

6-49 Odrestaurowane wzory zarysowań.

nych [Volhard 2010].

OCHRONA I PIELĘGNACJA POWIERZCHNI TYNKÓW 137

7. Estetyczne oddziaływanie powierzchni tynku Kiedy mówimy o tworzeniu powierzchni w budynku za pomocą zapraw tynkarskich, to mamy na myśli różnorodność estetycznego oddziaływania tynków, co jest możliwe nawet bez kolejnych powłok, np. malarskich. Na początku należy postawić pytanie: co dostrzegamy podczas obserwacji powierzchni ściany? Każda ma swój koloryt i teksturę. Jako teksturę rozumiemy „organiczną powierzchnię każdej struktury, także po obróbkach” [Meerwein, Rodeck, Mahnke 2007, str. 50]. Oznacza to, że w teksturze jest widoczna część życia wewnętrznego, a więc struktury materiału. Oznaką drewna jest rysunek słojów, natomiast dla tynku są to ziarna kruszywa, materiały włókniste i inne dodatki. Te jednak są różnie widoczne w zależności od techniki obróbki. Można wypłukać i uwidocznić jego teksturę przez obróbkę wygładzonej powierzchni tynku glinianego przy pomocy gąbki.

Także rodzaj obróbki powierzchni pozostawia swoje ślady. Ta sama zaprawa, w zależności od zastosowanej techniki, może być gładka albo chropowata. Ale można też w celu uzyskania chropowatości użyć innej zaprawy niż tej do wykonania tynku gładkiego. Ważnym czynnikiem postrzegania powierzchni jest światło. Przy bocznym oświetleniu bardzo wyróżniają się porowatość wytartego tynku i efekty reliefów na powierzchni ściany. Koloryt powierzchni zależy przede wszystkim od składu zaprawy, choć można pewne niuanse uzyskać dzięki stosowanej technice kładzenia tynku. Zaprawy kolorowe są stosowane w zasadzie do wykonania wierzchniej warstwy tynku (gładzi). Tynki kolorowe, a głównie tynki wapienne o wyrazistej strukturze, to przede wszystkim tynki zewnętrzne. Bardzo dokładnie są

7-2 Różne efekty uzyskane przez skład zaprawy i obróbkę powierzchni.

7-1 Wnętrze z różnymi kolorowymi tynkami glinianymi. Wykonanie: Isabelle Melchior, Mazeyrolles.

138 ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU

Wygładzona powierzchnia po lewej stronie sprawia wrażenie pomalowanej, natomiast na ścianie po prawej wypłukano i uwidoczniono teksturę tynku: mika i niebieskie szkło stały się widoczne. Ponadto duże wrażenie robi kontrast między zimnym i ciepłym kolorem tych tynków szlachetnych. Wykonanie: Irmela Fromme.

czas na wykorzystanie różnych technik. Ich wykorzystanie ma decydujące znaczenie dla udanego efektu wizualnego. Tworzenie struktury ozdobnej Aby nadać strukturę powierzchni tynku, należy wykorzystać fazę plastyczną materiału. Podczas wykonywania narzutu lub zaraz potem można uzyskać np. strukturę reliefu. Praca nie wymaga dużego nacisku, ponieważ zaprawa jest jeszcze bardzo podatna na obróbkę. Przykłady: • Tynk gliniany jest nakładany rękami i zaciągany pędzlem, dzięki czemu ma falistą

7-3 W zależności od wymaganej struktury powierzchni tynku używa się różnych narzędzi [FAL 2005].

Narzędzia i obróbka powierzchni tynku pędzle, grzebienie tynkarskie, itp, palce

miękkie

Wzorzyste

one przedstawione w podręcznikach Kurta Schönburga [Schönburg 1991, 2007]. We wnętrzach budynków ulubionymi technikami do wykonania niektórych powierzchni są stiuki typu stucco lustro i tadelakt. Gładzie tynków glinianych i tynki szlachetne o kolorze naturalnym i farbowane są alternatywą dla powłok malarskich na ścianach wewnętrznych. Ocenę i przygotowanie podłoża oraz strukturę tynku wykonuje się według opisanych już reguł. Aby pokazać, w jaki sposób można osiągnąć zamierzone efekty estetyczne powierzchni, mamy zamiar pogłębić wiedzę o rodzaju zapraw, o czasie wykonywania robót i ich technice. W tym zakresie obowiązują te same zasady dla tynków glinianych i wapiennych. Należy jednak koniecznie brać pod uwagę znaczące różnice w procesie twardnienia.

kielnie z metalu/plastiku do wygładzania: – japońskie

szczotki, miękkie ścierki

gąbki i pace z gąbką

Gąbki można stosować w różnym czasie procesu schnięcia i także po jego zakończeniu!

ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU 139

od napiętych po „twardości skóry”

Gładzenie

napięte

pace z drewna lub plastiku

kielnie ze stali szlachetnej do wygładzania: – weneckie

Wszystkie powierzchnie

Tynki posiadają podczas nakładania i krótko po nim konsystencję plastyczną i pozostają przez pewien czas formowalne. Później następuje pierwsze oddanie wilgoci do podłoża i odparowanie wody zarobowej w powietrze, a potem widoczne twardnienie i wyschnięcie. W tym przedziale czasowym możliwe jest stosowanie różnych technik obróbki różnymi narzędziami. Przy tynkach glinianych okres ten jest znacznie dłuższy niż przy wapiennych. Tynki gliniane dają się obrabiać nawet po wyschnięciu. Jeśli zostaną wcześniej nawilżone, to reaktywuje się ich zdolność wiązania. Także podczas samej obróbki możliwe jest ponowne ich namoczenie. Ponadto mogą one być obrabiane ręcznie. Przejście od nadania struktury do modelowania jest płynne. Jak pokazują to kultury afrykańskie, możliwe jest nadawanie tynkom właściwej struktury i modelowanie wielkich powierzchni przy pomocy rąk i prostych narzędzi, jak kamienie czy grabie. Podczas procesu schnięcia, to znaczy gdy zaprawa traci wilgotność, następuje idealny

Zacieranie

7.1 Obróbka powierzchni tynku

7-4 Powierzchnie różnych tynków w skali 1:2

Szlachetny tynk gliniany

Cienkowarstwowy tynk gliniany, zatarty

Szlachetny tynk gliniany, zagładzony

Trójkolorowy, cienkowarstwowy tynk gliniany, położony „techniką szpachlowania”

Tynk wapienno-gliniany, błyszczący

Stiuk stucco lustro

Czerwony, wierzchni tynk gliniany z paździerzami konopnymi

Tynk gliniano-słomiany, powierzchnia „sklejona”

Zewnętrzny tynk gliniany, zatarty

140 ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU

•

i plastyczną strukturę. Korzystne jest przygotowanie zaprawy z dużą ilością włókien, ale nie za miękkiej. Przy tynku narzucanym zaprawę kładzie się kielnią trójkątną, czworokątną lub pacą do wygładzania. Rogi kielni powinny być zaokrąglone. Przez odpowiedni ruch ręki można uzyskać wzory o kształcie ćwierci koła albo półkola. Czubek krawędzi można załamać kolejnym ruchem kielni albo zagładzić wilgotnym pędzlem po tym, jak zaprawa już trochę ściągnie. Niezbędne jest pewne doświadczenie, aby uzyskać równomierną strukturę powierzchni tynku, a pracujący obok siebie tynkarze muszą się wzajemnie uzupełniać. Bezpośrednio po nałożeniu lub ściągnięciu nadmiaru zaprawy można wykonać rowki przy pomocy pacy zębatej lub grzebienia tynkarskiego. Zaprawa powinna być raczej drobnoziarnista, zawierać tylko drobne włókna albo nie mieć ich wcale. Tutaj również można zaokrąglić krawędzie miękkim, wilgotnym pędzlem. Przez „stemplowanie” różnymi materiałami można uzyskać odciski na całej powierzchni, np. przy pomocy tkaniny albo porowatych gąbek. Z kultury afrykańskiej znane są odciski o kształcie rybiego szkieletu, wykonywane prosem. Możliwe jest też wykorzystanie do podobnych celów kaczanów kukurydzy. Także w tej technice korzystne jest użycie zaprawy drobnoziarnistej. Tynk powinien być już lekko stwardniały („ściągnięty”), w przeciwnym wypadku stemplowanie spowoduje zebranie zbyt dużej ilości zaprawy z jego powierzchni. Dla innego wariantu stosuje się specjalną zaprawę. Aby wykonać strukturę tynku zwanego „ciągnionym”, dodaje się do zaprawy okrągłe kruszywo o ziarnistości 8 mm, choć warstwa ma mieć grubość 10 mm. Kruszywo podczas ściągania zaprawy pozostawia zagłębienia, rowki. Jego ilość w stosunku do innych dodatków powinna wynosić od 5 do 10%, a czasem nawet więcej. Tak grube kruszywo, którego

nie dodaje się do typowej zaprawy, w tym przypadku stosuje się świadomie w celu dekoracyjnym. W tynku glinianym podobny efekt można uzyskać sieczką słomianą. • Zaprawę ściąga się pionowo albo poziomo długa pacą trzymaną pod katem 60-70° . Trochę później, tą samą pacą, ale prowadzoną bardziej płasko (pod kątem ok. 30°), ścina się powstałe przedtem krawędzie. Tynki strukturalne, wapienne wykonuje się najczęściej w dwóch warstwach. Narzut (uziarnienie do 4mm) powinien być ściągnięty na całej powierzchni, ale tylko z grubsza, i nie powinien całkowicie związać. Warstwę ozdobną najlepiej jest wykonać już następnego dnia. Im grubsza jest warstwa tynku, tym bardziej plastyczna i mocniej przypominająca reliefy będzie jego struktura. Warunkiem jest tu też wystarczająca miękkość zaprawy. Tynk jest wyrazisty optycznie, jeśli będzie obserwowany z pewnego dystansu. Stosowanie go we wnętrzach wymaga przemyślenia. Trzeba też pamiętać, że na tynku z takimi ozdobami łatwo osiada kurz. Tynki wapienne tego typu stosuje się najczęściej na fasadach budynków. Na tynkach cienkich (do 4 mm) możliwe są tylko drobne struktury, wykonywane np. pędzlem albo ręczną miotłą. Zacieranie Do pracy tą techniką zaprawa musi być na tyle związana, aby podczas wygładzania nie powstawały smugi. Jest to technika standardowa i tym samym najczęściej stosowana. Także podczas zacierania można uzyskać różnego rodzaju powierzchnie, w zależności od tego, jak równomiernie wykonywana jest obróbka i jak wyraziste są jej ślady, zależne głównie od składu zaprawy i używanych narzędzi. Tynki gruboziarniste pozwalają na łatwiejsze pozostawianie śladów zatarcia, przede wszystkim wtedy, gdy obróbka jest zbyt intensywna. Wówczas większe kruszywo nie jest wgniatane w tynk. Także powierzchnia ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU 141

7-5 Tynk gliniany naniesiony i obrobiony rękami, pokryty pigmentowaną farbą wapienną.

7-6 Struktura linearna, uzyskana dzięki „ciągniętym” rowkom.

pacy jest istotna. Chropowata pozostawi więcej śladów niż paca plastikowa, służąca do wygładzania, choć i takimi można zacierać powierzchnię tynku. Jeśli zamierza się pozostawić ślady zacierania, to należy stosować taką zaprawę, jak do tynków strukturalnych. Taka zaprawa nie powinna być zbyt tłusta, bo wtedy zacieranie jest dość trudne, a efekt optyczny nie jest zadowalający. W celu uzyskania jednolitej struktury powierzchni tynku należy unikać przerw w wykonywanej pracy. Jeśli raz zatarte powierzchnie będą ponownie obrabiane z większym naciskiem pacy, może to doprowadzić do zwiększonej koncentracji spoiwa, co z kolei powoduje, że takie miejsca wyglądają na „bardziej tłuste”. Przy obróbce większych powierzchni zaleca się zatrudnić więcej tynkarzy. Gładzenie Przy gładzeniu tynku trudno jest ustalić najwłaściwszy w czasie moment wykonania tej pracy, ponieważ można ją wykonywać wielokrotnie, o różnych porach i przy użyciu różnych narzędzi. Najlepszy do stosowania tej techniki jest bardzo równy podkład. Istnieje również technika wygładzania lekko związanej zaprawy kielnią. To jedna z najstarszych metod tynkarskich [Schönburg 1991]. Gdy zaprawa już wystarczająco związała, gładzi się ją najczęściej kielnią wenecką

7-7 Tynk zaciągany kielnią.

142 ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU

albo japońską, dociskając ją najpierw lekko, a potem trochę mocniej. Początkowo wygładzanie wykonuje się kielnią metalową, a potem plastikową. Podczas pierwszego etapu zaprawa może się lekko przesuwać, jednak z czasem jest już coraz bardziej zagęszczona. Spoiwo i woda wydostają się na powierzchnię tynku, przez co staje się ona mocna i zamknięta. W tym procesie powstaje jednak naprężenie między twardym wierzchem i miękkim podłożem tej warstwy tynku (lub też narzutem) i zachodzi niebezpieczeństwo powstawania rys skurczowych, a w przypadkach ekstremalnych nawet oderwania się tynku od ściany. Dla tynków glinianych wypróbowano następującą technikę: kiedy tynk jest wystarczająco ściągnięty, należy go obrobić pacą, od czasu do czasu gąbką. Potem, ewentualnie po ponownym lekkim stwardnieniu zaprawy, można go wygładzić. Gładzenie można później ponowić. Najpierw wykonuje się to pacami metalowymi, a potem plastikowymi. Podczas gładzenia tynku należy wypracować sobie wyczucie, z jakim naciskiem i przy jakiej wilgotności można obrabiać powierzchnię. Pamiętać też trzeba, aby grubość warstwy nie została nigdzie przekroczona. Techniki gładzenia są zatem bardzo ambitne i wymagają wyczucia oraz praktyki. Stosuje się je często dla bardzo cienkich warstw tynku.

7-8 Tynk o strukturze podobnej do rybiego szkieletu, wykonany techniką stemplowania kolbami roślin.

7-9 a+b Tradycyjna dekoracja ścienna na Morawach (Czechy). Linie były „wyciągane” ręką w plastycznej zaprawie. Wykonanie: Marek Vilček, Vyškov.

7-10 a+b Chropowate powierzchnie narzędzi powodują powstawanie mocno widocznych śladów zacierania, ina-

czej niż gładkie pace. Porównanie: u góry paca plastikowa pokryta pianką poliuretanową do zacierania „z grubsza” i na dole paca z PVC do precyzyjnego, delikatnego gładzenia. Oba narzędzia służą do zacierania.

7-11 a–c Zatarte tynki. Zróżnicowana struktura powierzchni od lewej do prawej: od lekko porowatej do wykazującej wyraźne ślady zacierania, spowodowane gruboziarnistymi domieszkami w zaprawie.

ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU 143

Kontrasty w domu kolekcjonera dzieł sztuki

B6-1 Przed tynkowaniem: Ścianę z cegieł

glinianych po lewej stronie pokryto dwuwarstwowym tynkiem glinianym, płyty kartonowo-gipsowe po prawej pomalowano farbą glinianą. Z tyłu widać ścianę z gliny ubijanej z kominkiem.

Pomysły Jak można zaaranżować wygląd budynku, aby nie przeszkadzał zgromadzonym tam dziełom sztuki? Jak powinien wyglądać dom kolekcjonera z południowej Francji przy wykorzystaniu wszystkich możliwości estetycznego wyrazu powierzchni glinianych, a równocześnie, aby nie było to natrętne i dominujące oraz nie stanowiło konkurencji dla wystawionych dzieł sztuki? Podczas procesu planowania doradzali zleceniodawcom: specjalistka wykonawstwa tynków glinianych Sylvie Wheeler oraz producent wyrobów glinianych. Inwestorzy podchwycili pomysł zastosowania kolejnych materiałów, takich, jak cegły gliniane, glina ubijana i płyty gliniane. Efektem końcowym były kolory ścian pasujące do brązowo-fioletowych wykładzin podłogowych i zaokrąglone krawędzie. Z zagładzonymi, delikatnymi powierzchniami tynków glinianych kontrastują jednak dwa elementy. W środku pomieszczenia stoi

pień brzozy, przechodzący przez kilka poziomów. Ponadto postawiono ścianę z gliny ubijanej, której część stanowi kominek. Sylvie Wheeler pracowała głównie z wyrobami z gliny. Produkty te, pochodzące od różnych wytwórców, mieszała ze sobą dla uzyskania zamierzonych efektów i kolorów. Pomalowany półprzezroczystą siwą farbą pień drzewa sprawia wrażenie oszronionego. Ściany z cegieł glinianych: Dwuwarstwowy tynk gliniany, powierzchnia zagładzona Narzut wykonano z zaprawy glinianej, zmieszanej z sieczką słomianą o długości 30 mm i uzbrojono tkaniną jutową. Gotowa zaprawa gliniana do tynków cienkowarstwowych i zaprawa do tynków szlachetnych: pierwsza z włóknami lnianymi, druga kolorowa: siwa, czerwona i zielona. Celem było uzyskanie po zmieszaniu barwy purpurowej.

B6-3 Widok na foyer.

B6-2 Roboty tynkarskie są zakończone. Lekko błyszcząca, purpurowa powierzchnia zagładzonego, szlachetnego tynku glinianego kontrastuje z pniem brzozy

144 PRZYKŁAD

Płyty gliniane na sufitach: Przygotowanie: zbrojenie styków pasami siatki. Dwuwarstwowy cienki tynk szpachlowy, grubość każdej warstwy od 2 do 4 mm. Pierwsza warstwa: gliniany tynk szlachetny, druga: biały, szlachetny tynk gliniany. Farby gliniane na płytach gipsowo-kartonowych Parter: w celu uzyskania właściwego koloru białego wymieszano 2 farby gliniane o różnych odcieniach białej barwy. Piętro: Do wykonania purpurowej powłoki malarskiej wymieszano 3 różne farby gliniane. B6-4 Ściana na galerii jest pokryta purpurową farbą glinianą. Na płytach glinianych między belkami stropu jako wierzchnią warstwę położono biały, gliniany tynk szlachetny o grubości od 2 do 3 mm.

Wykonawcy Tynki gliniane i powłoki malarskie: Sylvie Wheeler, Montpellier, przy współpracy z: Caracol SCOP, P.AT, G. Gouttry, C. Pesc Wyposażenie wnętrz: Laurence Praboneau, Montpellier

B6-5 PDetal: nadproże nad drzwiami.

B6-6 Zaokrąglone krawędzie chronią tynk gliniany

przed uszkodzeniem i są częścią koncepcji aranżacyjnej.

B6-7 Dom urządzony. Gładkie powierzchnie tynku harmonizują z posadzką z płyt i tworzą spokojne tło dla zbiorów.

ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU 145

7-12 Czerwony, szlachetny tynk gliniany, który po wyschnięciu był filcowany gąbką i powstała żywa struktura powierzchni. Wykonanie: firma LehmBauWerk, Berlin.

7-13 Ściana pokryta tynkiem wykonanym techniką stucco lustro. Wykonanie: Neundörfer Stukkateure, Linzendorf.

Przykłady: 1. Ze szlachetnego tynku glinianego po wyschnięciu można wymyć jego teksturę albo uwidocznić domieszki nabłyszczające, jak mika czy macica perłowa. 2. W tynkach japońskich, zarówno glinianych, jak i wapiennych, oraz typowych w tamtym rejonie świata tynkach wapienno-glinianych stosuje się specjalne techniki wygładzania. Istnieje ogromny wybór różnego rodzaju kielni, spośród których pewien asortyment jest dostępny także w Niemczech (patrz rozdz. 9). Do ich zastosowania potrzebne jest spore doświadczenie. Trzeba po prostu wiedzieć, jakie narzędzie (z jakiego materiału i o jakiej grubości), w jakim momencie (tzn. przy jakiej konsystencji zaprawy) i z jakim naciskiem na tynk można akurat użyć. Doświadczony fachowiec może na wierzchniej, często bardzo cienkiej warstwie tynku zawierającego wapno utworzyć powierzchnię matową albo błyszczącą jak lustro. 3. Tadelakt jest marokańską techniką kładzenia tynku wapiennego. Powierzchnia jest polerowana kamieniami i nasączana mydłem. Powstaje w ten sposób wartościowa, bardzo estetyczna powierzchnia, która może być alternatywą dla glazury w kuchni czy łazience. 4. Stucco lustro to freskowa technika błyszczącego wygładzania powierzchni tynku, pochodząca z Włoch. Na specjalnym podłożu gruntującym z wapna marmurowego kładzie się powłokę malarską. Potem

7-14 Subtelne, błyszczące efekty. Wykonanie: Sylvie Wheeler, Montpellier.

146 ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU

powierzchnię wygładza się równomiernie, przyciskając zimną albo ciepłą kielnię. Powstaje w ten sposób błyszcząca powierzchnia przypominająca marmur. Do wygładzania mogą też służyć specjalne żelazka, podobne do używanych przy prasowaniu ubrań. Filcowanie W przypadku gliny powierzchnie tynku mogą być filcowane w różnym czasie (aż do ich wyschnięcia), natomiast czas obróbki tynku wapiennego jest ograniczony. Do filcowania używa się pac pokrytych miękkim materiałem (kiedyś filcem), najczęściej różnego rodzaju gąbką. W sklepach z narzędziami budowlanymi spotyka się pace pokryte pomarańczową gąbką, do zagładzania „z grubsza”, lub żółtą, do gładszych powierzchni. Używają ich najczęściej rzemieślnicy przy kładzeniu glazury. Do wykonywania tynków szlachetnych stosuje się nowe narzędzia, pokryte np. lateksem. Pace z filcem są najczęściej używane do cienkich tynków wapiennych. Tym sprzętem można np. nałożyć szlam wapienny z dodatkiem drobnego piasku na wierzchnią warstwę tynku wapiennego, w celu uzyskania gładkiej, równomiernej powierzchni lub aby wypełnić drobne rysy. W budownictwie z gliny stosuje się przeważnie pace z gąbką albo wielkie, miękkie gąbki. Czynność tę określenia się też jako „gąbkowanie”.

7-15 Łazienka wykonana techniką tadelakt. Wykonanie: firma Lifeboxx, Sandro Freund, Frankfurt.

Z uwagi na miękkość narzędzi tynk filcowany pacą z gąbką nie jest zagęszczony i dlatego posiada niewielką wytrzymałość powierzchni. Jest to więc efekt odwrotny niż przy zacieraniu czy wygładzaniu: na powierzchnię nie wydostaje się spoiwo, lecz kruszywo i to tym więcej, im tynk jest bardziej plastyczny lub im gąbka jest wilgotniejsza. W ten sposób powstaje chropowata struktura, a wiele spośród ziaren nie ma dostatecznej przyczepności. W takim wypadku, po filcowaniu, należy tynk obmieść miękką miotłą albo utrwalić. Wskazówki wykonawcze: • Filcowanie to szybka obróbka, alternatywna dla zacierania tynku. W tej technice należy bardzo dokładnie ściągnąć zaprawę, aby do wyrównania pozostały tylko niewielkie wgłębienia, i pozostawić tynk do wystarczającego stwardnienia. Podczas filcowania łatwo wyrównać małe nierówności. Tekstura staje się widoczna. • Jest to często wybierana technika przy obróbce szlachetnego tynku glinianego. • Gąbki stosuje się po wyschnięciu tynku szczególnie wtedy, gdy efektem ma być uwidocznienie tekstury. Powstają wówczas widoczne zaciemnienia przypominające chmury. Można w ten sposób odświeżyć też stare tynki, po ewentualnych drobnych naprawach (patrz rozdz.6-8).

7-16 Paca z filcem (po lewej) i z gąbką (po prawej).

7-17 Różne pace pokryte gąbką. Także te używane przez kafelkarzy (z przodu) można stosować do filcowania.

7-18 Wypłukana tekstura.

7-19 Szczotkowanie powierzchni po tym, jak tynk posiada już tzw. „twardość skóry”.

7-20 a+b Włożone w tynk i potem uwidocznione maty trzcinowe. Wykonanie: Sylvie Wheeler.

ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU 147

7-21 Obrobione długie łodygi słomy. W tej japońskiej technice łodygi świadomie nie są uwidocznione przez wypłukanie, lecz pokazują się jako dyskretna struktura powierzchni, co staje się z biegiem czasu jeszcze bardziej widoczne.

7-22 Ta powierzchnia ściany przypomina wyschniętą posadzkę glinianą. Wykonanie: Naoki Kusumi.

Inne możliwości obróbki Opisane wyżej sposoby obróbki mogą być przykładem i inspiracją do innego kształtowania powierzchni tynku i przy użyciu niekoniecznie typowych narzędzi. Stymulujące niech będą przykłady z dziedziny tynków glinianych: • Manfred Fahnert obrabiał tynki gliniane w różnych momentach i różnymi miękkimi szczotkami. Kiedy tynk ma „twardość skóry”, to można osiągnąć podobne efekty, jak przy polerowaniu pacą. Tekstura staje się widoczna. Przez taką obróbkę kolor tynku często staje się ciemniejszy. • Specjalistka w dziedzinie tynków glinianych Sylvie Wheeler włożyła do zaprawy maty trzcinowe i potem je uwidoczniła

Mieszanka tynkarska

Mączki ceramiczne: ceglasty, żółty, siwy

Spoiwa – wapno, glina, mączka ilasta: od białego do pigmentów mineralnych

Piaski kopalniane, kwarcowe i żwiry: pigmenty mineralne, przede wszystkim siwy, biel antyczna, żółty – ochra

Pigmenty: ziemiste, sztuczne

Granulat kamienny i mączka kamienna: kolory odpowiadają kolorom skał

Dodatki dekoracyjne

7-24 Kolorystyka materiałów podstawowych, służących do mieszania zapraw tynkarskich.

148 ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU

7-23 Trzy różne powierzchnie tynku wykonano z zaprawy wymieszanej z tej samej regionalnej gliny. Wykonanie: Sylvie Wheeler, Laurent Coquemont.

(zdjęcie 7-20). Dyskretną, linearną strukturę powierzchni można uzyskać, gdy do wierzchniej warstwy włoży się długie, zmiękczone łodygi słomy i potem wygładzi tynk, jak pokazali to japońscy mistrzowie tynkowania. Również błędy powstałe przy standardowym wykonaniu tynków można wykorzystać do celów estetycznych. Przykładem może być zbyt gruboziarniste kruszywo, tworzące specyficzną strukturę. Inny przypadek to umyślne doprowadzenie do spękania powierzchni tynku. Nie jest to wcale łatwe przedsięwzięcie, ponieważ trzeba przeprowadzić eksperymenty z zaprawą o różnym składzie, różnej wilgotności, rozkładzie ziaren kruszywa, grubości warstw i z różnymi technikami obróbki. Ważne uwagi na ten temat przedstawia też Daniel Duchert [Duchert 2008]. Kto chce używać materiałów zgodnie z obowiązującymi zasadami, a komu eksperymentowanie sprawia przyjemności, ten może jeszcze niejedno odkryć.

7.2 Produkcja zapraw do tynków kolorowych W zaprawach tynków kolorowych ważna jest świadomość, jakie jej składniki wpływają na kolor: spoiwo, wypełniacze mineralne (piaski, mączki gliniane) oraz zawartość pigmentu.

Produkcja kolorowych zapraw to nie tylko dodanie pigmentu. Już poprzez kolorystykę spoiwa, dodatków i różnych domieszek można uzyskać szerokie spektrum odcieni. Wielkość uziarnienia i skład mieszanki to wartości, których należy przestrzegać według przedstawionych już reguł (patrz rozdz. 2 i 3). Tynki szlachetne o grubości 2–3 mm potrzebują bardzo drobnych dodatków. Największe ziarna mogą mieć średnicę 0,8 do 1 mm, a czasem powinny być jeszcze mniejsze. Jeśli ktoś chce sam zrobić zaprawę, to często ma kłopoty z kupnem niewielkich ilości potrzebnych składników. Dlatego na końcu książki (rozdz. 9) przedstawiamy wybór znanych źródeł, gdzie można to zrobić. Spoiwa Tynki wapienne wypełniają zakres tonacji od białego do szarego, natomiast spektrum kolorystyczne tynków glinianych jest znacznie szersze.

7-25 Mączki ilaste w różnych kolorach: a) białym, b) żółtym, c) pomarańczowym, d) czerwono-brązowym.

7-26 Dodatki mineralne: a) francuski czerwony piasek, b) piasek baskijski, c) piasek kwarcowy 0,1/0,4 mm, d) szamot 0/1 mm, e) grys marmurowy 0,5/1mm, f) mączka marmurowa, koralowo-różowa.

ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU 149

7-27 Próbki malowania różnymi pigmentami

Ochra żółta

Terra Ercolano

tlenek żelaza

zieleń Veronese’a

ultramaryna

Tabela 7-1 Pigmenty akceptowane z punktu widzenia biologii budowlanej Kolor

Pigment mineralny

Sztuczne farby mineralne

Biały

kreda

dwutlenek tytanu

Żółty

żółta ochra

żółty tlenek żelaza, żółcień spinelowa

Czerwony

czerwona albo palona ochra

czerwony tlenek żelaza

Zielony

zielone ziemie

zielony tlenek chromu, zieleń spinelow

Niebieski Brązowy

ultramaryna, turkus spinelowy umbra (w naturze: zielonkawa, wypalona: czerwono-brązowa)

Czarny

czerń tlenku żelaza

7-28 Płytki wzorcowe w warsztacie Europejskiego Centrum Edukacji Budownictwa z Gliny (Europäische Bildungsstätte für Lembau), Ganzlin, Niemcy.

7-29 Kopalnia kolorowych piasków, Rudice, Czechy

150 ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU

7-30 Po porozumieniu z architektem gotową zaprawę z wapna powietrznego wymieszano u producenta z pigmentem mineralnym o nazwie: francuska ochra. Architekt: Manderscheid, Stuttgart. Wykonanie: firma Andreas Eith

Regionalne gliny są najczęściej czerwono-brązowe lub brązowe. Z kolei niektóre mączki ilaste posiadają bardzo jasne zabarwienie. Proporcja mieszanki mączki ilastej i piasku waha się od 1:2 do 1:3. Dodatek piasku, przy mocno pęczniejącym ile, może jednak być o wiele większy. Proporcje należy każdorazowo przetestować. Wypełniacze mineralne Wypełniaczami nie muszą być zawsze okolicznie dostępne piaski. Można dodawać do zapraw także domieszki o różnych kolorach, jak np. grysy i mączki skalne. Jeśli są one dość gruboziarniste, to na powierzchni będą widoczne jako kolorowe punkty. Ponieważ takie domieszki mają ostre krawędzie, to należy dosypać także dodatki zaokrąglone, aby obróbka powierzchni tynku była łatwiejsza. Zewnętrzne tynki wapienne nie powinny zawierać wyłącznie domieszek koloryzujących, ale także dodatki zwiększające odporność na warunki pogodowe, np. czarny bazalt, czerwony porfir kwarcowy lub zielony sjenit. Właściwym kruszywem dla tynków szlachetnych są drobnoziarniste piaski kwarcowe. W sklepach budowlanych można zazwyczaj kupić tylko ten o uziarnieniu 0,1–0,4 mm, który na dodatek jest bardzo szary. Jaśniejsze odmiany są do nabycia w hurtowniach z materiałami malarskimi, tylko w o wiele wyższej cenie. Jeśli potrzebna jest większa ilość kruszywa, to należy rozejrzeć się za hurtownikiem handlującym piaskiem. W celu uzyskania jaśniejszej tonacji do szlachetnych tynków glinianych dodaje się często grysy i mączki marmurowe, a także bardzo jasne piaski z marmuru kararyjskiego. Można również dodawać granulaty i mączki ceramiczne. Jasno albo czerwono wypalone szamoty (o własnej tonacji szarej albo czerwono-brązowej), o drobnym uziarnieniu, można nabyć w sklepach z materiałami dla garncarzy. Włókna roślinne często stosuje się w tynkach glinianych, nie z uwagi na ich funkcję

zbrojenia, ale ze względów estetycznych, jako teksturę (patrz ilustracje 3-33 do 3-39, str. 63). Pigmenty Do barwienia zapraw tynkarskich zalecamy pigmenty, które są akceptowalne z punktu widzenia biologii budowlanej (patrz tabela 7-1). Bardzo rozpowszechnione są pigmenty mineralne zawierające tlenki żelaza (w postaci hydratów), które są wytwarzane z kolorowej ziemi [11], przez wysuszanie, mielenie i selekcję powietrzną (przewiewanie). Z żółtej ochry i umbry o barwie od zielonej, aż do brunatnej, która zawiera także mangan, można przez wypalanie produkować pigmenty o kolorach od czerwonego do brązowego. Podobną paletę, choć bardziej intensywną w kolorystyce, przedstawiają syntetyczne pigmenty zawierające tlenek żelaza. Barwy czerwone mają często odcień fioletowy. Istnieje też pigment czarny na bazie tlenku żelaza. Zielona ziemia [12] posiada bardzo niewielką zdolność barwienia, dlatego często mieszana jest ze sztucznie uzyskaną zielenią, np. na bazie tlenku chromu. Ultramarynę uzyskuje się sztucznie, poprzez wypalanie kaolinu albo z siarką i sodą, albo z kwarcem i siarczanem sodowym. W rezultacie otrzymuje się pigmenty o barwach od zielonkawej do fioletowej. Najczęściej stosuje się ciemną ultramarynę. Spinel to minerał pochodzenia wulkanicznego, zawierający śladowe elementy kobaltu, żelaza, manganu i innych pierwiastków, co daje jego różnorodne zabarwienie. Pigmenty czasem są dostępne w sklepach z artykułami malarskimi. Częściej jednak można je nabyć bezpośrednio w młynach produkujących pigmenty, w sklepach dla plastyków i restauratorów zabytków, a niekiedy u producentów farb zgodnych z biologią budowlaną i glinianych tynków szlachetnych (patrz rozdz. „Dodatek”). Podczas farbowania tynków pigmentami należy pamiętać, aby ich dozowanie zróżnicować w zależności od intensywności koloru.

d 7-31 a–d Dodatki nadające tynkowi teksturę: a) macica perłowa, b) czerwone szkło (pławione, kruszone), c) łuskowate minerały muskowitu 2-3 mm, d) przyrdzewiałe wiórki żelaza

7-32 a–d Płyta wzorcowa: tynk gliniany z rdzewiejącymi wiórkami żelaza.

ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU 151

Tynki szlachetne w nowym budynku

B7-1 Fragment pasa ornamentowego. B7-2 Wolnostojący słup i ściana czołowa na klatce schodowej są ozdobione pasem ornamentowym. Wyglądające jak płaskorzeźba powierzchnie zostały wydrapane narzędziami do wykonywania sgraffito.

B7-3 Kolorowe, delikatne tynki gliniane

na klatce schodowej. Jasny, wyglądający jak płaskorzeźba pas ozdobny oddziela powierzchnie pokryte różnymi, szlachetnymi tynkami glinianymi. Wykonanie techniką sgraffito: Karin Börjes, Brema.

152 PRZYKŁAD

Ten budynek mieszkalny ma konstrukcję masywną o ścianach nośnych z pustaków ceramicznych i o żelbetowych stropach. Ściany działowe wykonano z płyt kartonowo-gipsowych. Budynek jest rodzinnym domem mieszkalnym z przyległym gabinetem lekarskim. Na ścianach murowanych położono tynki kolorowe i gliniane, szlachetne na jednowarstwowym narzucie. Żelbetowe stropy, ściany działowe i skosy na poddaszu z płyt kartonowo-gipsowych pokryto powłokami ze stonowanych farb glinianych. Głównym powodem decyzji budowniczych o zastosowaniu tu tynków i farb glinianych były twórcze możliwości tych materiałów. Takie tynki i farby dają inny, zróżnicowany koloryt każdemu pomieszczeniu, każdej z czterech kondygnacji. W salonie z jadalnią i kuchnią, które to pomieszczenie zaprojektowano z dużym rozmachem, a także w przedpokoju i na klatce schodowej ciepłą atmosferę zapewniają tynki mineralnie barwione w tonacji żółtej ochry. W pomieszczeniu mieszkalnym struktura tynku położonego na kominku wygląda na kamienną. Wraz ze znajdującym się naprzeciwko „obrazem

ściennym” kontrastuje z pozostałymi, delikatnie zatartymi powierzchniami. W sypialniach i pomieszczeniach przeznaczonych do pracy tynkom szlachetnym nadano uspokajające kolory niebieskie i jasnozielone. Klatka schodowa ma tonację podobną do kolorystyki części mieszkalnej, ale w odcieniu ziemistym. Poczynając od koloru czerwonego na poddaszu (na tak intensywną, ciemną farbę pozwala duża ilość światła, wpadająca przez okna dachowe), zmieniają się barwy z piętra na piętro, aż do żółtej w piwnicy. Ponieważ ściany klatki schodowej muszą być odporniejsze na uszkodzenia mechaniczne, do zaprawy wybrano kruszywo o odpowiednim uziarnieniu. Poziome pasy ozdobne odgraniczają poszczególne kondygnacje. Aby je wykonać, najpierw pozostawiono niewielkie wgłębienia pomiędzy płaszczyznami ściany, a po wyschnięciu wypełniano wklęsłe pasy dwiema warstwami cienkiego, drobnoziarnistego tynku. Tę powierzchnię oraz motywy na pionowych pasach ozdobnych wydrapano narzędziami do wykonywania sgraffito.

Pomieszczenia mieszkalne Podłoże tynku: pustaki ceramiczne. Narzut: gliniany 10mm. Zaprawa wykonana na budowie z 1 części mączki ilastej i 2,5 części piasku (0/2 mm), sieczka słomiana 30 mm. Gładź: gotowy gliniany tynk szlachetny o barwie kremowej, stonowany żółtymi i czerwonawymi pigmentami mineralnymi, powierzchnia zatarta. „Obraz ścienny” i kominek: szlachetny tynk gliniany, intensywnie stonowany, z dodatkiem gruboziarnistego żwiru (dodatkowo wciskano w świeży tynk większe kamyki), tynk strukturalny z widocznymi śladami zatarcia. Klatka schodowa Podłoże tynku: mur ceglany. Narzut: gliniany 10 mm, jw. Gładź gliniana: od 4 do 6 mm, zaprawa mieszana z: • mączki ilastej (85–90% białej i 10–15% żółtej), • piasku (0/1 mm i 0/2 mm), • mączki marmurowej, ok. 5% w stosunku do piasku i • pigmentu mineralnego (1–3%, w stosunku do ilości piasku). • Powierzchnia zatarta. • Przez specjalny wybór piasków osiągnięto dużą wytrzymałość tynku.

B7-4 „Obraz ścienny” o powierzchni, dzięki tynkowi

strukturalnemu, podobnej do kamienia. Kamienie wciśnięte w świeży tynk podczas zacierania pozostawiły widoczne ślady.

B7-6 Zaprawa do wykonania „obrazu ściennego”, zawierająca gruboziarnisty żwir, została intensywniej stonowana.

B7-5 Kominek pokryty tynkiem strukturalnym o wyglądzie kamienia.

Pasy ozdobne na klatce schodowej Narzut: gliniany 10 mm, jw. Szlachetne tynki gliniane: dwuwarstwowe, grubość każdej warstwy od 2 do 3 mm, zaprawa z: • mączki ilastej, • piasku kwarcowego 0,1/0,4 mm, • mączki marmurowej i • niewielkiej ilości pigmentu. Powierzchnia wyglądająca jak płaskorzeźba, wydrapana narzędziami do sgraffito.

Wykonanie robót tynkarskich Firma Lehmbauwerk, Karin Börjes, Irmela Fromme, Carola Schreiber, Berlin / Brema.

B7-7 Ściany pomieszczenia mieszkalnego pokrywa gliniany tynk szlachetny w kolorze jasnej terakoty. Tu widoczny jako obramowanie „obrazu ściennego”.

ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU 153

7-33 Pomieszczenie wystawowe. Z uwagi na ciemną tonację farby pomieszczenie potrzebuje dużo światła. Wykonanie: Irmela Fromme. Zaprawa: Regionalna glina kopalna z pigmentami mineralnymi. W mieszance 1.: francuska, żółta ochra. W mieszance 2.: pigment terra pozzuoli (pucolana). Technika nakładania: Pacą do wygładzania, plackami obok siebie ze szpachlowaniem. Powierzchnia zacierana, po wyschnięciu obrabiana gąbką.

7-34 Pomieszczenia do ćwiczeń fizycznych i medytacji. Oświetlenie dzienne jest tu bardzo korzystne. Wykonanie: Irmela Fromme, Karin Börjes. Zaprawa: 2 części regionalnego piasku ok. 0/1 mm, 1 część piasku kwarcowego 0,1/0,4 mm, mączka ilasta: 66% białej, 33% żółtej, płatki makulatury, zmiękczone (ok. 10% obj.). Powierzchnia zacierana. % objętości dotyczy całej masy.

7-35 Pomieszczenie do ćwiczeń jogi. Powierzchnia została umyślnie oddzielona białym pasem od podłogi z korka. Fuga akrylowa na styku z sufitem tworzy jednoznaczną linię. Wykonanie: Irmela Fromme. Zaprawa: 5 części piasku kwarcowego 0,1/0,4 mm, 1 część mączki marmurowej, mączka ilasta: 75% białej, 25% żółtej, Krótka ściana: bez pigmentów. Długa ściana: z jasna ochrą i niewielką ilością żółtego tlenku żelaza. Powierzchnia: obrabiana gąbką i utrwalana.

7-36 Prywatne pomieszczenie mieszkalne. Padające skośnie światło z okien podkreśla teksturę i efekt migotania. Czerwonawy segment ściany tworzy ciepły kontrast w stosunku do niebieskiej powierzchni. Wykonanie: Irmela Fromme. Niebieska zaprawa: Gotowa zaprawa do białego, szlachetnego tynku glinianego, niebieski grys ze szkła kobaltowego, ok. 0,3% obj., łuskowate minerały muskowitu od 2 do 3 mm, ok. 0,7% obj., pigmenty: niebieski spinelowy + jasna ultramaryna, w sumie ok. 0,6% obj. Powierzchnia zacierana, po wyschnięciu: uwidocznienie tekstury przez wypłukanie.

154 ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU

• Barwienie tynków wapiennych Przy zabarwianiu tynków wapiennych należy koniecznie pamiętać, że można do tego stosować tylko pigmenty odporne na działanie soli wapiennych. Tynki zewnętrzne muszą być także odporne na warunki pogodowe i kwasy (z powodu kwaśnych deszczy). Zawartość pigmentu w zaprawie nie powinna przekraczać 5% objętości spoiwa. Z uwagi na niedużą intensywność koloru pigmentów mineralnych preferuje się pigmenty wytworzone sztucznie. Sprawdzone pigmenty to: biel tytanowa, żółty i czerwony tlenek żelaza, czerwona ochra, umbra naturalna albo wypalana, zielony tlenek chromu, ultramaryna i czerń tlenku żelaza. Istnieją też farby syntetyczne, nazywane wapnem żółtym, niebieskim itd. Pigmenty miesza się z suchym spoiwem, przed dodaniem domieszek i wody, albo też moczy się je w wodzie i dodaje do tłustego wapna dołowanego. • Barwienie tynków glinianych Dla tynków glinianych praktykuje się większy dodatek pigmentów, przynajmniej tych mineralnych, bo od 3 do 5% objętości zaprawy. Niemniej należy te proporcje zawsze przetestować. Często z powierzchni tynków sypie się pył, kiedy dotknie się ich dłonią. Dlatego trzeba je albo utrwalić, albo wcześniej dodać do mieszanki kleju w roli dodatkowego spoiwa. Ponadto zaleca się ostrożność, jeśli obróbkę tynku wykonuje się intensywnie przy pomocy gąbki, ponieważ mocno zafarbowana powierzchnia może stać się łaciata w wyniku wypłukania pigmentu. Należy szczególnie uważać w przypadku, gdy zastosowano sztuczny pigment, bo wtedy taki efekt powoduje również krótkotrwała obróbka. Pigment można dodać także do suchej zaprawy. Wypróbowano również innej metody: w wilgotnej zaprawie wygniata się zagłębienie, wypełnia się je niewielką ilością wody i wsypuje do niego pigment. Kiedy się rozpuści, należy wszystko wymieszać maszynowo.

Dodatki dekoracyjne Do tynków glinianych dodaje się materiały nadające im teksturę, którą po wyschnięciu można uwidocznić przez wypłukanie. Jako domieszki do szlachetnych tynków stosuje się często łuskowate minerały muskowitu lub macicy perłowej. Wystarczy dodać je w ilości ok. 1% objętości zaprawy. Możliwe są dodatki drobnego grysu szklanego, stosowanego np. przy produkcji glazury. Japońscy mistrzowie tynkowania zaskakują dodawaniem do tynków glinianych np. wiórów żelaznych, które zaznaczają się rdzą, lub związanych cząsteczek wapna, które ostrożnie miesza się z zaprawą, aby wyglądały jak płatki śniegu. Fantazja nie ma tu granic. Tyle tylko, że nie jest prostą sprawą znaleźć w sklepach odpowiednie, finezyjne surowce (patrz: źródła ich nabycia w rozdz. „Dodatek”). Wskazówki na temat wykonania zapraw do glinianych tynków cienkowarstwowych i szlachetnych Ponieważ te tynki stosuje się głównie w pomieszczeniach, należy zwrócić szczególną uwagę na światło we wnętrzu. Często wymagane kolorowe efekty świetlne będą lepiej osiągnięte przez tynki szlachetne niż cienkowarstwowe. • Zaprawę do cienkowarstwowego tynku glinianego (grubości od 3 do 5 mm) można wykonać z regionalnego piasku (0–1 mm) i przesianej gliny (przez sito o oczkach maks. 6 mm), względnie z mączki ilastej. Zaprawę nanosi się jak gładź i tak samo obrabia. Takie wykonanie jest z reguły tańsze, a uzyskane kolory są naturalne i ciemniejsze od tynku szlachetnego. • Jasne tynki wymagają użycia bardzo jasnych składników. Naturalna barwa białych mączek ilastych to bardziej lub mniej złamany kolor biały. • Kaoliny są najczęściej koloru białego, ale posiadają tylko niewielką wytrzymałość, niedostateczną dla tynków. Jeśli zaprawa jako spoiwo zawiera głównie kaolin, to należy dodać środek wiążący np. metylocelulozę

•

• •

•

Natomiast montmorylonit ma dużą wytrzymałość, ale za to jest intensywnie siwy (patrz rozdz. 3.2). Piaski marmurowe, np. kararyjski, są bardzo jasne, należy je jednak mieszać z kruszywem okrągłym. Już dodatek ok. 5% mączki marmurowej daje tynkom świetlisty efekt. W szlachetnych tynkach glinianych większe jej domieszki nie stanowią problemu. Znaczne rozjaśnienie można osiągnąć dodając biel tytanową. Dodatek wapna jest także możliwy, ale nie tak prosty do wykonania, ponieważ jest to równocześnie spoiwo. Przy farbowaniu pigmentami należy pamiętać o kolorze własnym mieszanki. Jeśli konieczne jest uzyskanie intensywnego koloru ochry, to należy już do mieszanki podstawowej dodać środek zawierający tę barwę, np. żółtą mączkę ilastą czy żółtawy piasek. Tę samą metodę zaleca się, gdy mamy uzyskać odcień terakotowy, będący blisko koloru pomarańczowego. W każdym wypadku przydatne jest wykonanie wzorcowych płyt (tablic) i ocena wyniku w przyszłych pomieszczeniach. Przy tym należy pamiętać, że kolory, które na próbce sprawiają wrażenie bladych, mogą na całej powierzchni pomieszczenia wyglądać o wiele intensywniej. Jeśli to niezbędne, to należy wykonać na miejscu powierzchnię próbną wielkości 1-2 m². Na nośniki tynku na tablicach wzorcowych nadają się płyty z miękkich włókien albo zagruntowane płyty gipsowo-kartonowe lub gipsowo-włóknowe. Aby zawsze uzyskać ten sam kolor, należy wszystkie składniki odmierzać pojemnikami (wiadrami, specjalnymi pojemnikami z podziałką, szuflami), zgodnie z recepturą. Jeśli zaprawa jest wykonywana ręcznie albo mieszadłem mechanicznym, to należy najpierw składniki wymieszać na sucho, a potem dolać wodę.

ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU 155

7-37 a+b Gładź tynku glinianego (górne), do którego zaprawę sporządzono z jasnych składników (dolne)

7-38 a+b Wykonanie tablic wzorcowych – przykład: płyty izolacyjne z włókien drzewnych należy zarysować i pomalować szlamem glinianym. Po wyschnięciu kładzie się cienką warstwę, a kiedy i ona jest sucha, można położyć gładź i ją obrobić.

Produkty do wykonania tynków szlachetnych W handlu dostępne są różne gotowe mieszanki do wykonywania szlachetnych tynków glinianych. Na początek omówimy niektóre tynki ze znanych nam źródeł. Produkty można wybrać w zależności od ich różnych cech: • Kolorystyka: Większość firm proponuje standardową paletę kolorów, od białego, poprzez piaskowy, do żółtego i czerwonawej ochry. Niekiedy także zielony, szary i czarny, które można ze sobą mieszać. Wiele produktów swoje kolory zawdzięcza wyłącznie mączkom ilastym i innym mineralnym domieszkom. Niektóre zawierają dodatkowe pigmenty. Tynki w tonacji białej dostępne są w wielu wariantach. Dotychczas producenci proponowali dwa: biały naturalny i biały czysty. • Wytrzymałość: w zależności od składu, tynki posiadają różną stabilność i odporność na ścieranie. Niektóre zawierają domieszki stabilizujące, np. celulozę. Te dodatki mogą mieć wpływ na obróbkę: zaprawa nie zsuwa się normalnie z kielni, jest bardziej lepka niż zwykle. Należy dokładnie sprawdzać dolewanie wody. Trudniejsza może być również obróbka powierzchni na poszczególnych etapach schnięcia lub po całkowitym wyschnięciu tynku. • Tekstury: Również tekstura tynku jest zróżnicowana w zależności od jego składu. Coraz bardziej rozpowszechnia się trend, aby obok produktów standardowych proponować również takie, które zawierają materiały roślinne, mineralne i inne, dodatkowo tworzące teksturę. Takie tynki nazywane są strukturalnymi albo kamiennymi. Jako domieszki sprzedaje się także macicę perłową i delikatną sieczkę jęczmienną. • Obróbka powierzchni: Nie wszystkie techniki tynkarskie są do wykonania każdym produktem. Większość tynków nadaje się do zagładzania albo obrabiania gąbką. Często są one jednak zbyt tłuste, aby

156 ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU

otrzymać powierzchnię zatartą. Niekiedy produkty tej samej firmy zawierają różne ilości spoiwa, o czym należy pamiętać podczas obróbki tynku. • Kryteria biologii budowlanej i ekologiczne: nie dla wszystkich producentów grają one jakąś rolę. Dla większości istotny jest aspekt estetyczny. Wątpliwości mogą budzić dodatki zwiększające stabilność lub pigmenty syntetyczne. Aby w pełni ocenić produkt, niezbędne jest podanie przez producenta jego pełnego składu. • Z reguły mączki ilaste i delikatne piaski, zanim trafią na budowę, mają za sobą długi transport i procesy przeróbki, które wymagały więcej energii, niż jest potrzebna do wydobycia gliny kopalnej. Produkty te są suszone, mielone i wożone często z daleka, np. z Włoch. Jednak są też wytwórcy, którzy używają surowców regionalnych. Z całą pewnością produkty te różnią się od siebie, co jest jednak trudne do udowodnienia, ponieważ bardzo rzadko na opakowaniu umieszcza się pochodzenie towaru. • Zdolność sorpcji najbardziej zależy od minerałów iłu w spoiwie, przy czym wiele mieszanin i deklaracji na ich opakowaniach cechę tę określa dla tynków o grubości 1,5 cm. Nie należy przeceniać efektu lepszego klimatu wnętrza, w którym położono tynk szlachetny o grubości jedynie 2 do 3 mm. Zaprawa do tadelaktu Jak wyjaśniono to w rozdziale 4, opisującym produkcję zaprawy wapiennej, mamy wybór między dwoma materiałami podstawowymi. Albo użyjemy oryginalnego, marokańskiego wapna hydratyzowanego do tadelaktu, albo też naszej gotowej, suchej zaprawy, będącej mieszanką różnych składników. Poniżej znajduje się opis przygotowania zaprawy do tadelaktu z oryginalnego, marokańskiego materiału. Podczas stosowania każdego produktu należy jednak przestrzegać zaleceń producenta (por. listę w rozdz. „Dodatek”).

• Zaprawa tynkarska z marokańskiego tadelaktu Wapno hydratyzowane do oryginalnego tadelaktu można z reguły magazynować najwyżej przez okres od 6 do 12 miesięcy. Nie może ono ulec zawilgoceniu ani też przemarznięciu. Jeśli wchłonie wilgoć, to straci zdolność reakcji i nie można go użyć jako spoiwa. Gotową mieszankę można magazynować we właściwych warunkach do dwóch miesięcy. Ciasto wapienne przechowuje się tylko bez dostępu powietrza, zalewając go wodą na wysokość 4–5 cm. Dlatego można i należy przygotować tylko taką ilość zaprawy, jaka będzie użyta na jeden raz, co umożliwi też uzyskanie jednolitej barwy mieszanki. Do 1 kg proszku tadelaktu trzeba dodać ok. 0,5 l wody. Niezbędna jej ilość może się jednak wahać, ponieważ zaprawa jest produktem naturalnym. Przewidzianą ilość proszku zalewa się czystą wodą w wiadrze albo wannie i tak zadołowaną mieszankę pozostawia na 3–4 dni. Dzięki temu breja wapienna staje się elastyczniejsza. Po okresie dołowania do zaprawy dodaje się jeszcze raz ok. 200 ml wody na kilogram tej mieszanki i miesza ok. 10 minut przy pomocy ręcznego mieszadła, aż powstanie elastyczna masa o jednolitej konsystencji, podobnej do brei ziemniaczanej. Zaprawa jest gotowa, jeśli lekko klei się do kielni i można ją długo nakładać (zaciągać) na podłoże. Można ją porównać z konsystencją typowej zaprawy gipsowej. Do farbowania zaprawy stosuje się dwie metody. Niektórzy dodają suche pigmenty do ciasta wapiennego tuż przed jego użyciem i starannie mieszają. Inni 1 dzień wcześniej dołują pigmenty, aby otrzymać jednolitą barwę, i potem dodają je do ciasta. Ilość pigmentów nie powinna przekraczać 5% wagi suchego wapna.

Pigmenty najpierw trzeba rozmoczyć, a potem wymieszać z zaprawą. Dodatkowe, dłuższe jej pozostawienie nie jest konieczne, ale można dołowanie wykonać wieczorem, przed dniem użycia. Pigmentów nie należy dodawać więcej niż 10%. Wskazówki na temat wykonania zaprawy do tadelaktu Konieczną ilość zaprawy należy wyliczyć zgodnie ze wskazówkami producenta. Zaleca się, podobnie jak przy zaprawie wapiennej, uwzględnienie dodatku 10% na straty. Zalecenia producenta są często zbyt ściśle wyliczone. Przede wszystkim przy kolorowym tedelakcie należy namieszać wystarczającą ilość zaprawy, ponieważ trudno uzyskać potem taką samą barwę. Również przy stosowaniu naturalnej, niefarbowanej zaprawy do tadelaktu zaleca się dokładne wymieszanie takiej porcji, jaka jest potrzebna na jedno użycie. Tadelakt jest produktem naturalnym i poszczególne partie dostarczonego materiału mogą mieć różne odcienie. Przy wyborze pigmentów (por. str. 150– 151) należy koniecznie pamiętać, aby były one odporne na działanie soli wapiennych i światła. W przeciwnym wypadku farby spłowieją lub ich reakcja z wapnem może spowodować zmianę koloru.

7-39 Kula pokryta złocistym tadelaktem zdobi wejście na posesję z domem mieszkalnym. Zaprawa do tadelaktu została wymieszana z pomarańczowym pigmentem i naniesiona na glinianą kulę. Połysk jest wynikiem domieszki złotego pigmentu w mydle zastosowanym do polerowania. Aby ten efekt zachować, należy kulę od czasu do czasu ponownie polerować mydłem. Wykonanie: Maria Teichmann, Drezno.

7-40 Oryginalny, marokański proszek do tadelaktu, pigmenty odporne na działanie soli wapiennych, mydło oliwkowe i drewniana packa.

• Zaprawa do tadelaktu z gotowych produktów Ponieważ taka zaprawa nie może być długo przechowywana, to należy rozmieszać tylko taką jej ilość, jaką można zużyć w ciągu jednego dnia. ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU 157

Tabela 7-2 Podłoża pod szlachetne tynki gliniane Podłoże

Przygotowania

Tynki gliniane

ewentualne rysy skurczu zatrzeć gąbką, zwilżyć

Tynki mineralne stare i nowe

wyczyścić i utrwalić, wykonać poprawki ewentualnie pomalować środkiem gruntującym.

Tynki ze spoiwami syntetycznymi

sprawdzić wytrzymałość, ewentualne nierówności zaszpachlować, pomalować środkiem gruntującym.

Powłoki malarskie

sprawdzić przyczepność i stabilność, ewentualnie wyczyścić, zagruntować.

Beton

ewentualne resztki oleju szalunkowego wyczyścić, zendrę usunąć, pomalować środkiem gruntującym do betonu

Płyty gliniane

na stykach położyć zbrojenie. Zaleca się położenie cienkiej warstwy zaprawy glinianej.

Płyty kartonowo- gipsowe i gipsowo-włóknowe

na stykach położyć zbrojenie, jeśli trzeba, to całą powierzchnię zaszpachlować, zagruntować, ewentualnie położyć cienką warstwę tynku glinianego.

7-41 Narzędzia do wykonywania szlachetnych tynków glinianych (wyjaśnienia w tekście).

7.3 Wykonanie szlachetnego tynku glinianego Glinianymi tynkami szlachetnymi nazywamy delikatne gładzie o grubości 2–3 mm, przygotowywane na bazie kolorowej gliny lub mączki ilastej i bardzo drobnego piasku. Ich intensywne optyczne oddziaływanie jest wynikiem współgrania kolorów, tekstury i obróbki. Tynki te wymagają wykonania jednolitej, pozbawionej rys powierzchni. Etapy wykonywania robót, opisane na następnej stronie, dotyczą szlachetnego tynku glinianego, który po naniesieniu na podłoże jest filcowany lub gładzony. Podłoże Tynk szlachetny nakłada się na równym tynku glinianym, o stabilnej i zamkniętej powierzchni albo też na innym, nadającym się do tego celu, także równym, a jeśli to niezbędne, to przygotowanym i zagruntowanym podłożu. Zaprawa Do wykonania zaprawy dla tynku o grubości 2–3 mm należy użyć piasku o ziarnistości 0/0,8 i 0/1 mm, albo jeszcze drobniejszego. Długość dodanych włókien nie powinna przekraczać 5 mm. Narzędzia (patrz rys. 7-41, liczby w klamrach oznaczają numer narzędzia na rysunku) • Gładka packa (1) do nakładania zaprawy. • Płaska szpachla (zwana też rakiel albo „motyl”) do ściągania nadmiaru zaprawy (2). • Pace japońskie do nakładania zaprawy i zacierania tynku (3 + 4). Japońskie packi do nakładania i rozciągania zaprawy mają grubość płytki od 0,5 do 0,8 mm, a te do wygładzania 0,3 do 0,5 mm. • Pace weneckie do nakładania zaprawy i zacierania tynku (5 + 6). One też mają różną grubość płytki. • Packi plastikowe (grubość płytki 1 mm) do polerowania (7). • Gąbki (8) i pace z gąbką różnej jakości (9 –10). • Wiadro do mycia płytek (glazury).

158 ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU

Etapy robocze przy wykonywaniu tynku szlachetnego

1. Suchy tynk gliniany i inne wchłaniające wodę podłoża trzeba nawilżyć. Do tego celu należy użyć urządzenia natryskującego, np. 5-litrowego, ciśnieniowego spryskiwacza ogrodowego.

2. Zaprawę nanosi się kielnią gładką, wenecką albo japońską. Alternatywą jest maszynowy, cienki natrysk (do tego celu trzeba użyć specjalnych szlauchów i dysz).

3. Przy pomocy płaskiej szpachli zaprawę należy ściągać we wszystkich kierunkach, aby powstała równa powierzchnia.

4. Obróbka powierzchni. Powierzchnia filcowana: Kiedy tynk już trochę stwardniał (ściągnął), należy go najpierw filcować z grubsza gąbką lub pacą z rzadką gąbką. Gąbki należy dobrze wyciskać, a pace z gąbką należy przemywać na rolkach wiadra do glazury. Po kolejnym stwardnieniu (ściągnięciu) można tynk ponownie filcować, teraz już gęstą gąbką, aby otrzymać delikatną powierzchnię.

albo Powierzchnia wygładzona: Także tu można tynk po ściągnięciu (stwardnieniu) filcować gąbką i wygładzić. Tynk można wygładzić wielokrotnie, po ewentualnym dodaniu wody przez natrysk czy zwilżenie gąbką. W zależności od stopnia plastyczności tynku używa się pac o różnej giętkości. Na koniec, gdy tynk ma już twardość skóry, poleruje się go pacą plastikową.

5. Po wyschnięciu można jeszcze raz przetrzeć powierzchnię gąbką, aby wymyć i uwidocznić teksturę. 6. Jeśli to konieczne, to gotowy i wyschnięty tynk trzeba jeszcze obmieść ręcznie miękką szczotką i (albo) utrwalić, aby nie sypał się z niego pył.

ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU 159

7-42 Ściąganie nadmiaru zaprawy i wyrównywane powierzchni tynku szlachetnego przy pomocy szpachla.

7-43 Różne techniki: jeden tynkarz wygładza, a drugi filcuje pacą z gąbką.

7-44 Obróbka powierzchni tynku glinianego po wyschnięciu przy pomocy gąbki i ręcznej szczotki.

•

• 7-46 Położona na wilgotnym tynku folia malarska opóźnia jego stwardnienie.

7-45 a+b Dwie powierzchnie o różnym zabarwieniu można oddzielić szpachlem, wtedy połączenie to może być wykonane dokładnie i czysto.

Wskazówki wykonawcze • Aby uniknąć widocznych przerw roboczych, należy pracować równomiernie i nie przerywać prac na jednej powierzchni na dłuższy czas. • Dodawanie wody podczas gładzenia powinno być bardzo ostrożne, bo mogą pojawić się spękania. • Do wygładzania zaokrąglonych narożników zewnętrznych i faset niezbędna jest pewna delikatność. Zbyt mocny nacisk może być powodem łuszczenia się i odrywania tynku. • Jeśli wygładzone powierzchnie mają być po wyschnięciu obrabiane gąbką, to zaleca się użycia miękkiej gąbki zamiast pacy z gąbką. Nie może ona być zbyt mokra i trzeba ją często płukać, ponieważ spoiwo rozdzieliłoby się nierównomiernie i na powierzchni tynku pojawiłby się efekt chmur. Wodę należy często zmieniać. Zaleca się także, bezpośrednio po użyciu wilgotnej

160 ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU

•

gąbki, zdjęcie z tynku błony spoiwa inną, suchą gąbką. Trzeba też pamiętać, że te narzędzia szybko się zużywają i trzeba mieć w pogotowiu wystarczającą ilość suchych gąbek. Jako alternatywę można zastosować lekkie spryskanie tynku i potem obróbkę miękką szczotką. Do wykonania zaokrąglonych narożników zewnętrznych i wewnętrznych można użyć specjalnych japońskich kielni o różnych promieniach wygięcia. Packi z tworzywa sztucznego zużywają się szybciej niż metalowe. Używanie pac metalowych ze zbyt dużym naciskiem na już związany tynk powoduje ścieranie się metalu i powstawanie w tych miejscach ciemnych plam. Zaleca się zachowanie resztek zaprawy do wykonania ewentualnych napraw. Jeśli zaprawa zawiera dodatki organiczne, to należy ją równomiernie rozłożyć i pozostawić do wyschnięcia. W przeciwnym wypadku zgnije i nie będzie nadawała się do użytku.

7.4 Japońskie techniki tynkarskie Japońscy rzemieślnicy szczególnie dużą wagę przywiązują do jakości powierzchni. Najbardziej znane są ich prace lakiernicze i w drewnie. Również powierzchnie tynków glinianych i wapiennych w ich wykonaniu są bardzo wysokiego gatunku. Stosują je

nie tylko na tradycyjnych domach do ceremonialnego picia herbaty, ale również w budynkach nowoczesnych. „Domy herbaciane”, z ich pozornie skromnym charakterem, posiadają też zwykłe tynki gliniane, które jednak posiadają wysoką jakość dzięki starannej obróbce i dokładnie wykonanym detalom styków z elementami drewnianymi, a z biegiem czasu nabierają patyny, co Japończycy bardzo cenią. Inaczej jest w Europie, gdzie ważny jest możliwie długotrwały, taki sam wygląd tynku (powinien być „jak nowy”). Dzisiaj można spotkać szlachetne tynki gliniane i wapienne także w nowoczesnych sklepach, kawiarniach i restauracjach [Speidel 2010]. Japońskie słowo określające tynk znaczy również ściana („kabe”). Budynki maja najczęściej drewnianą konstrukcję słupową. W domu do picia herbaty słupy stoją w odstępach co ok. 80 cm, zgodnie z wymiarem tatami. Wypełnienie przestrzeni między drewnianą konstrukcją stanowi plecionka z prętów bambusowych, z obu stron otynkowana. Tynk jest wielowarstwowy. Na gruboziarnistą warstwę spodnią kładzie się kilka cienkich warstw delikatnej zaprawy. Ściana powstaje przez nałożenie ok. 10 warstw tynku. Po kilkutygodniowych, niekiedy nawet kilkumiesięcznych przerwach na schnięcie każdej kolejnej warstwy kładzie się dwie lub nawet trzy warstwy cienkiego, delikatnego tynku glinianego i ewentualnie jedną bardzo cienką, wapienną. Tynkowanie trwa więc ok. jednego roku, co bez wątpienia łączy się ściśle z warunkami klimatycznymi w Japonii. Zaprawa, wykonawstwo i narzędzia różnią się w wielu punktach od europejskich. Metody wykonania i narzędzia Wykonywanie spodnich warstw tynku następuje przez nakładanie (zaciąganie), a nie przez narzucanie. Zaprawa nie jest wyrównywana długą łatą, lecz pacą, co wymaga od tynkarza dobrego wyczucia powierzchni tynku. Materiał kładzie się na specjalnej, drewnianej desce tynkarskiej, lekko się ją

nachyla i przy pomocy pacy nakłada (smaruje) na ścianę niewielkimi porcjami. Zaprawę nakłada się od lewej do prawej i od góry do dołu. Tą samą pacą wyrównuje się tynk na całej położonej powierzchni. Późniejsze wygładzanie wykonuje się inną pacą. Istnieje ogromny wybór pac i kielni (ponad 100 rodzajów). Płytki pac są bardzo wąskie i często z jednej strony zakończone szpicem albo zaokrąglone. Zarówno materiał, z którego są wykonane, jak i grubość blachy są różne. Japońscy eksperci rozróżniają jakość poszczególnych kielni po dźwięku wydawanym przez nie po uderzeniu małą kielnią. Pace do nakładania zaprawy, przede wszystkim te do warstw spodnich, są żelazne. W przypadku opisanej tu metody łatwiejsze jest zbieranie zaprawy przy pomocy pacy miękkiej, żelaznej niż twardej, stalowej. Te drugie służą do zacierania. Tynkarze japońscy posługują się drogimi,

7-47 Przestrzenie między konstrukcją drewnianą są wypełniane wiązanymi sznurkiem prętami bambusowymi. Pracą kieruje mistrz tynkarski Susuma Harada.

ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU 161

7-48 W plecionce pozostawiono okrągłe okno, reszta jest tynkowana.

7-50 Tatsuya Tokura kładzie tynk przy pomocy pacy japońskiej. Zaprawę zbiera z drewnianej deski tynkarskiej.

7-49 Pace spośród narzędzi japońskiego mistrza tynkarskiego Naoki Kusumi.

7-51 Powierzchnię tynku (O-Tsu) wygładza mistrz Harada.

7-52 a+b Mistrz tynkarski Naoki Kusumi pracuje specjalnymi, małymi narzędziami przy obróbce

indywidualnie wykonanymi dla nich narzędziami (cenione są pace ze stali damasceńskiej), które są dopasowane do wielkości ich dłoni i różnią się w zależności od poszczególnych technik. Narzędzia te mają płytki o grubości ok. 0,8 do 1,0 mm. Ponieważ łatwo rdzewieją, trzeba o nie bardzo dbać. Po skończonej pracy są natychmiast czyszczone i suszone. Ponadto naciera się je olejem, przede wszystkim wtedy, gdy nie będą przez dłuższy czas używane. Prócz specjalnego oleju do pielęgnacji kielni używa się do tego celu również oleju do smarowania maszyn albo broni. Nakłada się go cienką warstwą przy pomocy bawełnianej szmatki. Do wygładzania tynku używa się pac stalowych. Maja one płytki grubości 0,3 do 0,5 mm, są elastyczne, ale dzięki twardości metalu dobrze nadają się do zagęszczenia. Warunkowo można ich także użyć do nakładania delikatnego tynku glinianego albo wapiennego. Do polerowania tynków błyszczących stosuje się packi plastikowe o grubości płytki 1,0 mm. Ponadto istnieje wiele specjalnych kielni do wykonywania np. fug cieniowych, faset, zaokrąglonych albo ściętych narożników itp. W Niemczech, w sklepach z materiałami do budowania z gliny, dostępny jest tylko ograniczony asortyment tych narzędzi (patrz rozdz. „Dodatek”).

otworu.

Zaprawa tynkarska Mistrzowie tynkarscy, jak Susuma Harada, używają przede wszystkim regionalnych 162 ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU

materiałów i sami kopią glinę, którą po drodze znajdą (co jest w Japonii dozwolone), częściowo kierując się jej kolorystyką. • Warstwa spodnia Zaprawa gliniana, używana do wykonywania spodniej warstwy, jest trochę schudzona i często kamienista. Zawiera długa słomę jako zbrojenie i po wyschnięciu może posiadać liczne rysy skurczu. Często taką zaprawę po wymieszaniu dołuje się przez okres do 3 miesięcy. Dzięki procesowi gnilnemu słomy powstaje bardzo przykry zapach. W Niemczech dotychczas unikano tej metody, nie licząc kilku wyjątków (patrz przykład „Młyn wodny w Russdorf”). Japońscy mistrzowie bardzo cenią pozytywne działanie fermentacji na jakość takiej zaprawy. • Warstwy pośrednie Są to warstwy wyrównawcze, służące jako bardzo równy podkład dla kolejnych, delikatnych warstw. Jakkolwiek są one stosunkowo cienkie, to zawierają piasek 0/4 mm i sieczkę słomiana o długości do 30 mm. Warstwy te podczas schnięcia nie pękają. • Delikatny tynk gliniany Podobnie jak u nas, zaprawa zawiera kruszywo 0/1 mm, ewentualnie z dodatkiem piasku kwarcowego 0,1/0,4 mm, przesianą, tłustą glinę (do 1 mm) i bardzo drobną słomę. Jako przykład posłuży tu technika „Juraku”. • Tynki błyszczące Są to ekstremalnie drobnoziarniste tynki, które kładzie się jako ostatnią warstwę i wygładza oraz poleruje w wielu etapach roboczych. Dzięki dodatkowi wapna można uzyskać nawet efekt połysku „jak w lustrze”. Istnieją do tego celu tynki czysto wapienne. Ponieważ są one jednak bardzo drogie, opracowano tańszy wariant: tynk gliniano-wapienny. W technice tynkowania „Shikui” ostatnia warstwa zawiera tylko wapno i krótkie, delikatne włókna konopne oraz tradycyjnie nori – żelatynę z glonów morskich. Najczęściej do

zaprawy wykonanej z 20 kg wapna dodaje się 300 g wyschniętych glonów. Nori opóźniają proces schnięcia tynku. Latem albo na dużych powierzchniach stosuje się więcej tego dodatku. Środkiem zastępczym dla tradycyjnego nori może być domieszka celulozy, która także powoduje opóźnienie procesu wiązania. Tynk gliniano-wapienny „O-Tsu” zawiera w górnej warstwie zarówno wapno, jak i glinę. Aby sprawdzić, czy glina z wapnem będą się tolerować, można przeprowadzić następujący test (patrz zdjęcie 7-53): • 1 część gliny i 1 część wapna należy wymieszać osobno z taka ilością wody, aby powstały dwie masy o identycznej, kremowej konsystencji. Kiedy postawi się w takiej brei np. łodygę słomy, to będzie się ona powoli chylić na bok. • Teraz należy obie masy wymieszać. Jeśli przy tym konsystencja mieszanki będzie bardziej spoista i łodyga słomy albo ołówek pozostanie w pozycji pionowej, to jest to pierwsza oznaka, że oba spoiwa nadają się do stosowania w technice „O-Tsu”. W takim wypadku można wykonać tynkowanie próbne. Próbki na ścianie zewnętrznej będą poddane działaniu warunków pogodowych przez dłuższy okres i testowane na tę odporność. • Jeśli zmieszane masy staną się bardziej płynne, to mieszanka nie nadaje się do wykonania tynku. Struktura tynku i wykonanie Mistrz tynkarski Susumu Harada latem 2010 w europejskim centrum edukacji budownictwa z gliny w Wangelin (Europäische Bildungsstätte für Lehmbau) kierował zajęciami warsztatowymi na temat japońskich technik tynkowania gliną, a rok późnej funkcję tę przejął jego uczeń, Tatsuya Tokura. Zajęcia dotyczyły trzech standardowych technik: Juraku, Shikkui i O-Tsu. Pierwszego dnia na wszystkich powierzchniach położono tynk pośredni w dwóch warstwach, „mokrą na mokrej”. Także delikatne tynki wierzchnie były dwuwarstwowe, co nie jest jednak konieczne. Decyzja zależy przede

7-53 Test pozwalający określić, czy wapno i glina nadają się na spoiwo w zaprawie wapienno-glinianej.

7-54 a+b Kolorowy tynk Shikui na słupie. Warstwa spodnia jest wyrównywana („ściągana”) pasem papy smołowej, pokrytej piaskiem. Wygładzanie tynku pacą.

ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU 163

7-55 O-Tsu: pokazuje się pierwszy połysk.

7-56 Powierzchnia tynku O-Tsu jest wygładzana pacą plastikową.

7-57 Wygładzanie powierzchni tynku Shikui. W lewej ręce fachowca japońska, drewniana deska tynkarska na zaprawę.

wszystkim od pogody i rodzaju materiałów oraz od doświadczenia tynkarskiego wykonawcy, ponieważ należy to robić szybko i równomiernie. Zastosowany materiał: wilgotna glina budowlana o uziarnieniu do 5 mm, regionalny piasek 0/4 mm, który był często jeszcze przesiewany, sieczka słomiana, ta sama, której używa się jako karmy dla zwierząt, słoma z dużą zawartością delikatnych łodyg (z nieznanego źródła), włókna celulozy (ok. 0,7 mm).Włókna o długości 1 cm ucinano nożyczkami ze sznura sizalowego. Należy zauważyć, że skład mieszanki z innym rodzajem gliny z pewnością będzie inny. Biorąc pod uwagę recepturę na delikatny tynk, można eksperymentować z dodatkami < 1 mm, np. z niewielką domieszką mączki marmurowej, innymi włóknami itp. • Warstwy pośrednie tynku 1. Warstwa: – 4 części gliny, – 4–4,5 części piasku 0/4 mm, trochę 0/2 mm, – 1,5–2 części słomy (po 50%: 25 mm i 10 mm), 2. Warstwa: – 4 części gliny, – 4–5 części piasku 0/4mm, trochę 0/2 mm, – 1,5–2 części słomy (po 50%: 25 mm i 10 mm). Zaprawa była nakładana oraz w każdej warstwie wielokrotnie poziomo i pionowo wygładzana, a także zagęszczana. • Juraku 1. Warstwa: – 1 część gliny 0/4 mm albo 0/6 mm, – 2 części piasku 0/4 mm, – trochę sieczki słomianej. 2. Warstwa: – 1 część gliny, przesiewanej, 0/1 mm, – 1 do 1,5 części piasku 0/1mm z dodatkiem piasku kwarcowego 0,1/0,4 mm, – 0,5 części słomy, przesiewanej, 1 mm. Przy tej technice należy pracować bardzo szybko. Zaprawę nakłada się na ścianę i zaraz potem wyrównuje, lekko naciskając pacą. Nie należy przy obróbce nawilżać

164 ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU

powierzchni. Nie jest więc ona, jak zazwyczaj, zagęszczana przez wygładzanie. Dzięki temu tynk ma większe pory i jest bardzo miękki. Po tej obróbce nie wolno dotykać tynku, dopóki nie wyschnie! Technika ta jest tylko pozornie prosta, za to w praktyce bardzo wymagająca i najtrudniejsza do wykonania. • Shikkui (według Harady) 1. Warstwa: – 1 część dołowanego wapna hydratyzowanego, + 6% włókien konopnych, 10 mm, – 1 część piasku 0/1 mm. 2. Warstwa: – wapno hydratyzowane, dołowane, + ok. 6% włókien konopnych, 10 mm. Do części mieszanki dodano włókna celulozowe. Zaprawę nakłada się na jeszcze mokrą warstwę pośrednią. Jeśli podłoże jest już wyschnięte, to należy je mocno nawilżyć. Po krótkim odczekaniu tynk jest jednorazowo wyrównywany. Podłoże tynku lekko prześwituje. Jeśli ta warstwa mocno wyschnie, to ewentualnie można położyć drugą. • O-TSU (według Harady) 1. warstwa: – 1 część z 70–90% gliny 0/1 mm + 10 – 30% Shikkui – 1 część piasku 0/1 mm 2. warstwa: – 70 – 90% gliny 0/1 mm – 10 – 30 % Shikkui • O-TSU (według Tokury) Wykonanie jednowarstwowe: – 8 części gliny, 0/1 mm, – 2 części dołowanego wapna hydratyzowanego, – 0,6 części przesiewanej słomy (1 mm). Włókna dodaje się stopniowo. W międzyczasie tynkarz sprawdza zaprawę, kładąc jej niewielką ilość na desce tynkarskiej i wielokrotnie wygładzając. W ten sposób nabiera

pewności, czy dodana ilość włókien jest wystarczająca. Zbyt mała zwiększa ryzyko powstawania pęknięć, a za duża uniemożliwia wypolerowanie tynku. Zarówno przy technice Shikkui, jak i przy O-TSU zaprawa jest nakładana (zaciągana) i wielokrotnie gładzona, zawsze poziomo i pionowo. Na początku używa się pac metalowych, a później, gdy tynk ma już tzw. twardość skóry, plastikowych. Na samym końcu jest ręcznie polerowany. Szczególnie w Shikkui ważna jest zależność pomiędzy wilgotnością tynku i naciskiem kielni przy wygładzaniu. Ma ona istotne znaczenie dla dobrze wykonanej pracy. Jeśli tynk jest jeszcze zbyt wilgotny, to istnieje zagrożenie wydostania się wody na powierzchnię. Przy powstawaniu pęcherzy należy przerwać wygładzanie i przebić je szpiczastym czubkiem kielni, aby powierzchnia tynku się wyrównała.

7.5 Wykonywanie tadelaktu Pomiędzy marokańskimi mistrzami tynkarskimi tradycja sztuki wykonania tadelaktu jest przekazywana już od ponad 1000 lat. Specyficzny skład tego wysoko hydraulicznego tynku wapiennego i specjalne techniki obróbki czynią go wodoodpornym, tak, że można z niego wykonywać nawet wykładzinę umywalek i wanien. Kolorowo błyszczące i połyskujące powierzchnie tadelaktu zdobią ściany i pojemniki z wodą w starych, marokańskich budynkach oraz w tradycyjnych łaźniach, zwanych hammam. Jeśli tynki te są odpowiednio pielęgnowane, z pominięciem agresywnych środków czystości, to mogą być także u nas interesującą alternatywą dla glazury i ceramicznych umywalek. Drobne rysy na powierzchni nie maja wpływu na użyteczność tadelaktu. Są one z reguły widoczne tylko w stanie wilgotnym. Oczywiście, powierzchnie wykonane z gotowej zaprawy do tadelaktu wykazują mniejsze różnice w składzie i jakości, niż te z oryginalnych materiałów. Także ich barwy i uziarnienie są bardziej równomierne. Występowanie

pęknięć na powierzchni jest tu wykluczone. W oryginalnym marokańskim tadelakcie rysy są cechą typową i autentyczną. Ponadto przy obróbce nieraz spotyka się w zaprawie większe ziarno, które trzeba ręcznie usunąć. Podłoże pod tynk W zasadzie dla tadelaktu obowiązuje ta sama reguła, jak dla innych tynków wapiennych. Podłoże musi być przyczepne. Dobrze do tego celu nadają się stabilne podłoża, jak beton i mur kamienny. Problematyczne są zawsze takie, które mogą się poruszyć, jak ściany o drewnianej konstrukcji nośnej czy z płyt kartonowo -gipsowych. Konstrukcje mieszane podłoża mogą powodować powstawanie pęknięć i prowadzić do zróżnicowanego schnięcia i wiązania tadelaktu, co z kolei skutkuje uwidocznieniem różnic w budowie tego podłoża na powierzchni tynku. Podłoża gliniane też nie są odpowiednie, ponieważ wchłaniają za dużo wilgoci i w porównaniu z tadelaktem są za miękkie. Producenci gotowych wyrobów zalecają najczęściej specjalne przygotowanie wstępne, dla każdego podłoża inne. Często zaleca się położenie na całej powierzchni siatki z włókien szklanych na kleju mineralnym i wykonanie potem obrzutki cementowo-wapiennej. Jako podłoże mogą także służyć tynki wapienne, wykonane z gotowej, suchej zaprawy zawierającej wapno hydrauliczne jako spoiwo, a dodatkowo celulozę dla poprawienia przyczepności. Kiedy tadelakt ma być wykonany na ścianie, która jest narażona na kontakt z wodą, należy, zgodnie z regułami techniki, pod tynk położyć wodoodporną izolację lateksową albo bitumiczną. Zdarzają się jednak przykłady, że w kabinie prysznicowej nie położono takiej izolacji, a jedynie tadelakt. W przypadku wystąpienia szkód tynkarz ponosi wszelkie konsekwencje, ponieważ jest to praca wykonana niezgodnie z regułami obowiązującymi w fachowym rzemiośle!

7-58 Miejsce pobierania wody pitnej z okładziną ścienną i obudową misy z wodoszczelnego tadelaktu na wyspie Pantelleria koło Sycylii. Zastosowana mieszanka to gotowa zaprawa i odporny na sole wapienne turkusowy pigment. W celu uzyskania takiego koloru zmieszano dwa barwniki spinelowe, zielony i niebieski. Obiekt jest pracą seminaryjną. Kierownictwo Anka Böthig i Maria Teichmann, Drezno.

ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU 165

7-59 Powstawanie rys jest typowym zjawi-

skiem w oryginalnym, marokańskim tadelakcie. Pęknięcia te są umyślnie uwidocznione przy pomocy specjalnego wosku. Wykonanie: Sandro Freund, LifeBoxx, Frankfurt.

Podłoże

Przygotowanie

Tynki wapienne, cementowo-wapienne albo cementowe (nowe)

– na ok. 24–48 godz. pozostawić do wyschnięcia (1 dzień /1mm) – ewentualną zendrę usunąć przez przetarcie deską drewnianą

Tynki wapienne, cementowo- wapienne albo cementowe (stare)

– sprawdzić wytrzymałość – ewentualnie zagruntować kazeiną albo kolorowym szkłem wodnym

Tynki ze spoiwem syntetycznym

– sprawdzić wytrzymałość, ewentualnie nierówności zaszpachlować – pomalować środkiem gruntującym

Powłoki malarskie

– jeśli to możliwe, to umyć – sprawdzić przyczepność i stabilność, ewentualnie wyczyścić – powłoki silikatowe i dyspersyjne zagruntować środkiem poprawiającym przyczepność

Beton

– ewentualne resztki oleju szalunkowego wyczyścić, zendrę usunąć – pomalować środkiem gruntującym do betonu

Mur

– ewentualnie wykonać obrzutkę cementowo-wapienną

Mur z cegieł glinianych

– ewentualnie wykonać obrzutkę cementowo-wapienną

Tynki gliniane

– dostatecznie nawilżyć – wzmocnić szkłem wodnym albo podobnym środkiem

Płyty gliniane

na całej powierzchni położyć siatkę (na kleju mineralnym) i wykonać obrzutkę

Tynki gipsowe, płyty gipsowe kartonowo-gipsowe i włókowo -gipsowe

podłoża gipsowe nie nadają się, bo gips pod wpływem wilgoci pęcznieje. Kiedy to jednak jest konieczne, należy położyć na całej powierzchni siatkę na kleju mineralnym i wykonać obrzutkę

Podłoża mieszane

na całej powierzchni położyć siatkę i wykonać obrzutkę (zaleca się)

Tabela 7-3 Podłoża pod oryginalny marokański tadelakt

Specjalne narzędzia do wykonania tadelaktu Oprócz narzędzi używanych przy innych technikach, takich jak plastikowa kielnia, drewniana paca do zacierania, paca wenecka czy japońska oraz pędzel do nanoszenia mydła oliwkowego, to przy wykonywaniu tadelaktu niezbędne są także specjalne kamienie do polerowania oraz niekiedy zwitek celofanu. Do nałożenia mydła z oleju oliwkowego używa się pędzla nr 16 albo 18. Zwitek celofanu można łatwo wykonać, zgniatając miękki materiał i wkładając go do woreczka plastikowego. Jako kamieni polerskich należy użyć tylko minerałów o stopniu twardości ponad 6, np. bazaltu albo granitu. Twardość kamieni określa się według skali Mosha od 1 do 10, gdzie ten ostatni stopień odpowiada twardości diamentu. Można stosować do polerowania także kamienie rzeczne, ale o twardości od 6,5 do 8. Używa się również kamieni polerskich, pokrytych twardą warstwą ceramiczną o stopniu twardości 9, która prawie się nie 166 ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU

zużywa. Te kamienie są wprawdzie drogie, ale wytrzymują długo. Wybór właściwych kamieni jest swego rodzaju dziedziną wiedzy. Dobrym wyborem jest kamień polerski z warstwą ceramiczną. Małe kamienie nadają się do polerowania krzywizn, a duże do większych powierzchni. Dobrze jest posiadać większy asortyment różnych kamieni. Decydującym kryterium doboru jest nie tylko rodzaj i twardość kamienia, ale również jego forma i rodzaj szlifu. Kamienie szlifierskie powinny być wypukłe, aby zawsze można nimi było naciskać tylko na małą powierzchnię. Równo zeszlifowany kamień mógłby pod dużym naciskiem przyssać się do polerowanej powierzchni i spowodować jej zerwanie. Narzędzie to powinno także dobrze leżeć w dłoni. Kamienie polerskie można kupić w specjalistycznych sklepach budowlanych albo u wytwórcy zaprawy. Można je też oszlifować według oryginalnego wzoru, a najlepiej zlecić taką obróbkę fachowcowi.

7-60 Narzędzia do wykonywania tadelaktu.

Etapy prac Opiszemy tu przebieg pracy podczas wykonywania oryginalnego, marokańskiego, dwuwarstwowego tadelaktu. Grubość całości wynosi dla tynku dwuwarstwowego ok. 4 mm, a dla trójwarstwowego ok. 6 mm. Przy użyciu gotowej zaprawy etapy robocze są inne niż tu opisane, a warstwy tadelaktu z reguły są cieńsze. Przy wszystkich pracach związanych z tadelaktem obowiązują te same zasady BHP, jak przy tynkowaniu wapnem. 1. Podłoże należy przygotować i wystarczająco nawilżyć. 2. Do wapna (zadołowanego na ok. 3–4 dni) trzeba dodać ok. 0,2 l wody na każdy kilogram i wszystko wymieszać. (Przygotowanie zaprawy patrz rozdz. 4). 3. Zaprawę nanieść cienko kielnią plastikową i pozostawić do wyschnięcia. Grubość warstwy jest niewiele większa od ziarnistości kruszywa i wynosi ok. 2 mm. 4. Drugą warstwę tynku należy nanieść tak jak pierwszą, jeśli to możliwe, to tego samego dnia, pozostawić do wyschnięcia i wygładzać w trzech etapach roboczych. Pierwsze wygładzanie: kiedy materiał już trochę podeschnie, zatrzeć pacą drewnianą i lekko sprasować plastikową pacą do wygładzania. Drugie wygładzanie: po wystarczająco długim odczekaniu (ok. 24 godz.)

7-61 Kamienie polerskie i zwitek celofanu.

spryskać powierzchnię rozcieńczonym mydłem oliwkowym (stosunek mydła do wody 1:20 do 1:30) i lekko, równomiernie naciskając, wygładzać pacą wenecką. Aby ułatwić zagęszczanie kamieniem polerskim, należy pilnować, aby nie było żadnych por i nierówności. Trzecie wygładzanie: Po kolejnej przerwie od 24 do 48 godz., w zależności od stopnia wyschnięcia, spryskać rozcieńczonym mydłem oliwkowym i zagęszczać oraz polerować kamieniem. Na kamieniu nie powinien pozostawać szlam. 5. Po 20 dniach ponownie spryskać powierzchnię rozcieńczonym mydłem z oleju oliwkowego i zmyć miękką gąbką. Wskazówki wykonawcze • Ponieważ tadelakt jest produktem naturalnym, to nie można w stu procentach przewidzieć wszystkich niuansów kolorystycznych. Należy zatem uprzedzić inwestora, że tonacja może być indywidualna i różna w każdej z dostarczonych partii. Temperatura podczas wykonywania robót nie powinna być niższa niż 10°C. • Decydującym dla tadelaktu jest właściwy moment zagęszczania. Jest on jednak zależny od temperatury i wilgotności powietrza. Powierzchnia musi być związana, ale nie może być zbyt sucha. Kiedy jest sucho i ciepło, można wielokrotnie zwilżać tynk ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU 167

7-62 Kamień polerski.

7-63 + 7-64 Powierzchnia tadelaktu na ścianie kabiny prysznicowej jest zagęszczana przez polerowanie kamieniem. Trudno dostępne miejsca, jak tuż przy armaturze, poleruje się wąską szpachlą. Wykonanie: Piet Karlstedt, Poczdam.

spryskiwaczem albo chronić go przed szybkim wysychaniem zawieszoną przed nim folią. • Podczas wygładzania powtarzane spryskiwanie powierzchni mydłem oliwkowym pomaga w utrzymaniu tynku w stanie elastycznym i ułatwia obróbkę. • Kiedy do polerowania jest duża ściana, to najlepiej robić to w dwie lub więcej osób, ponieważ wtedy cała powierzchnia pozostaje wystarczająco wilgotna. Pierwszy

tynkarz rozpoczyna np. w górnym, prawym rogu i pracuje w lewo i w dół, a inny zaczyna w lewym rogu i wygładza tynk w prawo, w dół. Ponieważ najpierw wysychają górne partie, zaleca się rozpoczynać pracę w górnych rogach. Ta fachowa wskazówka tworzy jednak niebezpieczeństwo uwidocznienia na ścianie różnych „charakterów pisma” obu tynkarzy. Już sam różny nacisk może powodować ciemniejszą lub jaśniejszą barwę tynku. Inni fachowcy zalecają, aby jedna osoba wykonywała jeden proces roboczy do końca, a druga kolejny, kiedy pierwsza jest już gotowa. • Wysokiej jakości powierzchnie w miejscach narażonych na zmoczenie są często polerowane kamieniami w 2 do 4 etapach roboczych. Aby dobrze zapoznać się z właściwym materiałem, zalecamy odwiedzenie kursu wykonywania tadelaktu (adresy patrz: rozdz. pt. „Dodatek”). Często rzemieślnicy opowiadają, że ściany pokryte tadelaktem w czasie eksploatacji pomieszczenia nie są właściwie pielęgnowane i słychać skargi, ponieważ tynk stracił połysk. Powinno się od początku i wyczerpująco informować o tadelakcie przyszłych użytkowników i po skończeniu robót pozostawić im mydło z oliwek oraz instrukcję pielęgnowania tynku.

7-65 Ściana pokryta tadelaktem w miejscu przeznaczonym na wellness. Wykonanie: Sandro Freund, LifeBoxx, Frankfurt.

168 ESTETYCZNE ODDZIAŁYWANIE POWIERZCHNI TYNKU

8. Elementy dekoracyjne na tynku glinianym Potrzebę posiadania ozdób mają ludzie od zawsze. Zdobią więc swoje ciała, ubrania, ściany, między którymi żyją, przedmioty użytkowe. Częste formy zdobnicze to ornamenty. Można je spotkać na całym świecie, a te same ich elementy występują we wszystkich kulturach i w różnych epokach: zwyczajne linie faliste albo zygzaki, meandry i plecionki, czy też motywy roślinne. Zwykłe, abstrakcyjne fragmenty ornamentowe, jak równoległe linie, krzyże, siatki, trójkąty i punkty, można już zobaczyć jako elementy namalowane lub wydrapane na ścianach stanowiących pozostałości po prehistorycznych kulturach, gdzie z pewnością miały przede wszystkim znaczenie rytualne. Także architektura jest związana ze zdobnictwem od zarania dziejów. Po grecku słowo „budować” znaczy także „zdobić”. Znaleziska w siedliskach z okresu neolitu są dowodem na stosowanie ornamentów. W Catal Hüyük, w jednym z najstarszych miast centralnej Anatolii, dzisiejszej południowej Turcji, znaleziono wypalony z gliny stempel z 8 wieku p.n.e., którego używano do wykonywania powtarzalnych wzorów na chustach, skórze albo tynku [Wilson 1996]. We wnętrzach często wykonywano pasy z ornamentem, które biegły przez całe pomieszczenie i podkreślały w ten sposób jego przestrzenną jedność. Ornamenty mogą kształtować miejsce, gdzie spotykają się dwie partie ściany. Tak np. odcinają od siebie cokół od reszty powierzchni, choć mogą, dzięki ciekawej formie, obie te części także łączyć. Ornamenty istnieją najczęściej na zasadzie kontrastu, jak góra i dół, poziom i pion, drganie i tłumienie. Małe elementy są ustawiane w rzędzie, mogą też być skręcone albo przedstawione jak własne odbicie w lustrze. Inną możliwością zdobienia ornamentem wnętrza są pojedyncze motywy, które umieszcza się jak obraz na ścianie, czasem nawet w ramach. Znane formy to np.

mandala albo rozeta. Jeśli ornamenty pokrywają całą ścianę, to można je traktować jako formę struktury powierzchni. Istnieje bardzo wiele technik wykonania ornamentów na tynkach glinianych. Inspiracją mogą być również podręczniki garncarstwa [np. Minogue 2004], czy też

8-1 Pas sgraffito koloru piaskowego. Wykonanie: Karin Börjes, Brema

ELEMENTY DEKORACYJNE NA TYNKU GLINIANYM 169

8-2 Szablony używane do „ciągnięcia” profili sztukatorskich.

8-3 Ciągnięcie szablonem profilu sztukatorskiego z zaprawy wapiennej.

albumy z ilustracjami pozaeuropejskiej architektury [np. Courtney Clarke 1993]. Najczęściej takie ornamenty sprawiają wrażenie, mniejsze lub większe, że są to reliefy.

8.1 Metody wykonywania Elementy ozdobne są zazwyczaj wykonane w ten sposób, że albo leżą poniżej powierzchni tynku, albo wystają ponad nią. Jak w płaskorzeźbach, albo materiał jest wybierany lub wycinany, albo też dołożony i modelowany. Istnieją także elementy ozdobne, które licują z powierzchnią tynku. Należą do nich intarsje tynkarskie lub inny materiał, np. glazura, którą łączy się w jedną całość z tynkiem. Niektóre ozdoby wykonane we wnętrzach nabierają wyrazu, gdy patrzy się nie z pewnej odległości. Szczególnie sgraffito W zagłębieniu

Płaskie

Płaski (niski) relief

Wysoki relief

Sgraffito Techniki drapane Techniki tłoczone

intarsje tynkarskie wklejane materiały

sgraffito szablonowe szablonowanie wklejane materiały

modelowanie sztukateria

Tabela 8-1 Metody wykonywania ozdób

170 ELEMENTY DEKORACYJNE NA TYNKU GLINIANYM

o intensywnych kolorach, wzory wykonane na dużych powierzchniach i bardzo plastyczne prace sztukatorskie wymagają dużych przestrzeni. W ciasnych pomieszczeniach, jak przedpokoje i łazienki, wystarczają delikatne, barwne kontrasty albo faktury. Modelowanie i sztukateria z gliny Głównymi narzędziami przy modelowaniu są dłonie. Do dalszej obróbki stosuje się kielnie do wygładzania, kamienie do polerowania, pędzle do szczotkowania i inne. Istnieje wiele technik: • Motyw jest formowany podczas nanoszenia tynku i ewentualnie w kolejnych etapach obrabiany, w zależności od grubości nałożonej zaprawy. Jest to metoda stosowana przy tynkowaniu ręcznym. Alternatywą jest modelowanie na gotowej, ale jeszcze wilgotnej powierzchni. Przy większych grubościach motywów można, dla zwiększenia przyczepności, stosować zakotwienia w podłożu tynku. Trzeba też pamiętać o konieczności zachowania przerw roboczych na wysychanie kolejnych warstw. • Podobnie jak w garncarstwie, można także formować delikatne wałki i kłaść je na podeschniętym tynku glinianym. Technika ta nadaje się do wykonywania struktur linearnych. Pomocnym tu jest, jak w garncarstwie, zarysowanie tynku i położenie w tych miejscach szlamu

8-4 Detal modelowanej ławki przy piecu. Wykonanie: Eckhard Beuchtel, Blankenhain

8-5 Wymodelowana spirala. Wykonanie: Naoki Kusimi, Japonia

glinianego w celu lepszego przyklejenia się wałków do podłoża, zapobieżenia powstawaniu rys i odpadaniu ozdób. Zaprawa do elementów dekoracyjnych powinna posiadać dobrą plastyczność. Jest ona najczęściej tłustsza od narzutu, a zawarte w niej włókna muszą być możliwie drobne. Szczególnie ważna jest stabilna struktura tynku. Można także nakładać profile przy pomocy szablonu bezpośrednio na ścianę, tak jak przy wykonywaniu sztukaterii wapiennej albo gipsowej. „Ciągnięcie”, jak określa się ten proces roboczy, profili sztukatorskich z gliny jest jeszcze metodą mało wypróbowaną. Mieszanka do wykonania wierzchniej warstwy tynku powinna być bardzo delikatna. Szlifowanie, co jest typową czynnością w przypadku gipsu, tu nie jest możliwe, ponieważ sztukateria stałaby się chropowata. Zamiast tego można użyć gąbki. W starych budynkach można spotkać sztukaterie gliniane, których ostatnia warstwa zawiera delikatną zaprawę wapienną. Używanie szablonów Przy pomocy szablonów, których używa się do wykonywania ozdób farbą, można nałożyć na gładkim tynku glinianym delikatne wzory i ornamenty, podobne do reliefów. Nie należy

8-6 Sztukateria gliniana wykonana ręcznie. Ornament był wyciskany palcami w jeszcze wilgotnej glinie.

jednak wybierać zbyt delikatnych motywów, ponieważ tynki szlachetne mają grubsze uziarnienie niż farby. Szablony mocuje się na gotowym, suchym tynku przy pomocy kleju w sprayu albo taśmy klejącej. Po lekkim spryskaniu podłoża wodą, wypełnia się szablony zaprawą do tynków szlachetnych i natychmiast je zdejmuje. Szablony można nabyć w sklepach z artykułami malarskimi lub u niektórych producentów tynków szlachetnych. Motywy ozdobne można też wyciąć z folii do wykonywania szablonów. Wskazówki na ten temat można znaleźć w podręcznikach [Pujol-Xicoy, Casals 2000]. Technika odciskania W tej technice motyw nie wystaje nad powierzchnię tynku, ale jest trochę zagłębiony. Wszystkimi wyobrażalnymi, naturalnymi i sztucznymi przedmiotami można „stemplować” wystarczająco plastyczny tynk. Ulubione wzory to liście czy muszle, które w wyschniętym tynku sprawiają wrażenie skamielin. Liście wciska się albo wciera podczas obróbki powierzchni i wyjmuje po jakimś czasie lub następnego dnia. Nawet prosty, drewniany kwadrat może służyć za stempel, którym da się odcisnąć ornament na ścianie. Garncarze używają rolki stemplującej. Jest to walec, na którym znajduje się wypukły motyw dekoracyjny albo wzór reliefu.

8-7 Motywy wykonane szablonem: a) pas ornamentowy b) na wzór motywu Henri Matisse`a

ELEMENTY DEKORACYJNE NA TYNKU GLINIANYM 171

8-8 a–c Zwykłe odciski roślinne.

8-9 Sgraffito powierzchniowe na motywach Henri Matisse`a.

8-10 Kombinacja dwóch rodzajów sgraffito: linearnego i szablonowego

Odciska się on na plastycznym ile [Minoque 2004]. Można pracować rolką kupioną lub wykonaną samemu, a przy tym wiele eksperymentować i tworzyć coś nowego. Możliwe są zarówno pasy ornamentowe, jak i pokryte wzorem całe powierzchnie. Tynk nie powinien być zbyt miękki, ponieważ stemple będą zbierać zaprawę. Techniki wydrapywania i sgraffito W technice wydrapywania wzory są zarysowywane bezpośrednio w jeszcze wilgotnym tynku. Otrzymuje się tu strukturę linearną, np. pasy zygzaków albo obramowanie innego motywu, wyglądającego jak obraz. Sgraffito to bardziej rozwinięta technika wydrapywania. Nazwa pochodzi od włoskiego sgrafiare, tzn. drapać. Włosi używają tej techniki od XV wieku do dekorowania zewnętrznych tynków wapiennych. W tym celu kładzie się wiele warstw zaprawy, często o różnych kolorach. Kiedy ostatnia warstwa jest gotowa, zarysowuje się motyw. Potem wydrapuje się kontury albo powierzchnie, aż widoczna jest warstwa tynku leżąca pod spodem. W zależności od zróżnicowania kolorów i głębokości wycięć można osiągnąć różne głębie oddziaływania motywu. Istnieją trzy rodzaje sgraffito: • Linearne: wydrapuje się tylko linie. Motywy oddziałują dzięki temu jak bogata w rysunki prezentacja. • Powierzchniowe: wydrapuje się powierzchnie. Podkreślane są kolory tych miejsc, co

172 ELEMENTY DEKORACYJNE NA TYNKU GLINIANYM

przy dużych powierzchniach może sprawiać wrażenie demonstracyjne, uderzające. • Szablonowe: Motyw zarysowuje się na tynku i wydrapuje powierzchnię dookoła tego rysunku. Tu najczęściej stosuje się jeden kolor. Efektem wizualnym jest kontrast między gładkim, wystającym z lica tynku motywem i chropowatymi, wydrapanymi powierzchniami. Zaprawa powinna być tak drobnoziarnista i delikatna, aby krawędzie wydrapanych elementów były czyste. Jako narzędzi do wykonania dużych motywów można użyć sprzętu dla restauratorów, a do elementów filigranowych nadają się te, których używają garncarze (oczka, skrobaki metalowe) oraz noże do obcinania i narzędzia sztukatorskie do zarysowywania (patrz 8-18). Intarsje tynkarskie Szczególną formą sgraffito jest intarsja tynkarska. Zaczyna się od wydrapania płaskiego motywu, jak w powierzchniowej technice sgraffito. Miejsca te wypełnia się zaprawą o innym kolorze. Kiedy ta nowa warstwa zwiąże, zdziera się skrobakiem powierzchnię motywu. W ten sposób usuwa się nadmiar zaprawy i element ozdobny licuje z pozostałym tynkiem. Innym skutkiem takiej obróbki, podobnym do efektu sgraffito szablonowego, jest chropowata powierzchnia motywu, sprawiająca wrażenie porowatej.

8-12 a–d Intarsje tynkarskie wykonywane pod kierownictwem Kurta Schönburga w Wangelin, Europäische Bildungsstätte für Lehmbau.

8-11 Wariacje tego samego motywu.

Wciskanie innych materiałów Podobnie jak w mozaikach, można w świeży tynk wciskać różne materiały. Powinny one być stabilne, najlepiej nieorganiczne, np. muszle, kamyki krzemienia, glazura. W Indiach wciska się w fasady kamienie i skorupy jako elementy dużego, modelowanego obrazu, co trochę przypomina materiał przetykany perłami. Mozaiki i glazurę można po wyschnięciu tynku spoinować. Aby umożliwić mycie tych fug, należy dodać do zaprawy pokost lniany.

8.2 Wykonywania wzorów ornamentów i ich nanoszenie Inspiracje do wykonania ornamentu można znaleźć w wielu miejscowościach i niejednej książce. Kto tylko szuka i ma przy tym wyostrzone spojrzenie, ten znajdzie historyczne przykłady we wnętrzach, na fasadach, a także w obiektach rzemiosła artystycznego. A jeśli komuś podoba się określona epoka, np. secesja, to może szperać w odpowiednich książkach i z pewnością coś znajdzie. Ciekawy w tym kontekście jest dziewiętnastowieczny ruch „Arts and Crafts”, który reprezentował przede

wszystkim William Morris. Wpływ tego ruchu artystycznego na używanie w Wielkiej Brytanii szablonów trwa do dzisiaj. Jest też cała rzesza tworzących artystów, którzy w swoich dziełach używają ornamentalnych struktur [Brüderlin 2001]. Wykonywanie wzorów Jeśli znaleźliśmy już motyw, to najprościej jest go skopiować. Tu jest jednak pytanie, czy przejmiemy go w skali 1:1? Czasem trzeba wzór dość mocno uprościć i przekształcić, aby był możliwy do zastosowania przez rzemieślnika. Można też wykonać kilka różnych wzorów, zmieniając ten sam motyw. W każdym wypadku trzeba przemyśleć, w jakiej skali wzór będzie pasował do sytuacji przestrzennej. Na wykonanych szablonem pasach ornamentowych motywy mają często wysokość od 3 do 14 cm. Dla podjęcia decyzji można wykonać różne wielkości kopii motywu i porównać je w pomieszczeniu. Kopie te można wykorzystać jako szablony do bezpośredniego naniesienia wzoru na ścianę. Przy wykonywaniu ornamentów biegnących dookoła pomieszczenia należy przemyśleć rozwiązania w narożnikach. Jeśli pas

8-13 Motyw inspirowany secesją. Wykonanie: Riccardo de Paoli, Nantes.

ELEMENTY DEKORACYJNE NA TYNKU GLINIANYM 173

Etapy robocze 1. Szablon narysowanego i skopiowanego motywu przyciska się do tynku. Kontury są obrysowane i odciśnięte w tynku ołówkiem albo pisakiem. Taki szablon można użyć tylko kilka razy. Do wykonania pasa ornamentu zaleca się przyklejenie kilku kopii pojedynczego motywu. 2. Długie, poziome i pionowe linie nanosi się przy pomocy poziomnicy. Krótkie można rysować przy linijce. Technika nadaje się do tworzenia prostych, geometrycznych lub abstrakcyjnych form. 3. Drewniany szablon przyciska się do ściany i wydrapuje kontury. Metoda ta nadaję się do wykonywania prostych, liniowych ornamentów albo sgraffito na dużych powierzchniach. Szablon można dowolnie przekładać. Przed przeniesieniem wzoru trzeba niekiedy zaznaczyć na tynku pomocnicze linie poziome i pionowe, do których potem będzie przykładany szablon.

8-15 Przenoszenie motywu na ścianę.

8-14 U góry: zdjęcie fasady domu o drewnianej konstrukcji. Ozdoba posłużyła jako podstawa do wykonania wzorów kolejnych motywów. W środku, po lewej: skopiowany motyw, trochę skrócony. Obok, po prawej: motyw inaczej opracowany, wykonany w dwóch kolorach, z dwiema liniami. Na dole: przez powtórzenie tego samego motywu powstał pas ornamentowy, ten sam detal w lustrzanym odbiciu tworzy inny ornament. Wykonanie: Susanne Bollhagen

8-16 a–c Hieroglify egipskie jako sgraffito. Wykonanie: Riccardo de Paoli, Nantes. Fachowiec przeniósł rzutnikiem na ścianę cyfro-

wy wzór z komputera i obrysował go na tynku szarym pisakiem. Zdjęcie po prawej przedstawia gotowe sgraffito, tworzące kontrast z archaicznie wyglądającym tynkiem glinianym. Tynk wykonano z gliny z kaolinitem, zmieszanej z drobnym piaskiem. Był on starannie, ręcznie polerowany okrężnymi ruchami, przy pomocy oszlifowanego na okrągło kamienia rzecznego.

174 ELEMENTY DEKORACYJNE NA TYNKU GLINIANYM

nie przebiega poza ścianę, to można opracować osobne motywy dla narożników. Wtedy jednak należy brać pod uwagę, że długość motywu między narożnikami trzeba będzie zmniejszyć lub zwiększyć. Nanoszenie motywu na ścianę Kiedy tynk posiada już właściwą jakość powierzchni, można przenieść wzór motywu. Przy modelowaniu można to zrobić wcześniej niż przy sgraffito. W pierwszym przypadku potrzebne są tylko obrysy formy dla uzyskania orientacji. Natomiast przy sgraffito trzeba rysunek wydrapać bezpośrednio w tynku, a więc wzór musi być przeniesiony bardzo dokładnie. Oczywiście możliwe jest także wydrapywanie motywów albo ich modelowanie odręczne, bez szablonów. Możliwe są również metody omówione dalej (patrz „etapy robocze”).

8.3 Modelowanie motywu Stosując technikę modelowania można wykonać ornamenty, obrazy oraz wielkowymiarowe struktury. Wszystkie te ozdoby to wypukłe reliefy. Podłoże Modelowanie wykonuje się na stabilnym podłożu, najlepiej na tynku, który jeszcze zupełnie nie wysechł. Zaprawa do jego wykonania powinna być maksymalnie tłusta, lecz nie może powodować spękania tynku. Zaprawa Jej skład odpowiada mniej więcej zaprawie do narzutu. Dla poprawienia jej lepszej formowalności można dodać niewielką ilość iłu. Domieszka słomy jest wskazana, kiedy z zaprawy mają powstać bardzo plastyczne reliefy. Do elementów delikatnych należy użyć zaprawy z bardzo delikatną sieczką. Dołowanie jedno- albo wielodniowe poprawia plastyczność mieszanki.

Wskazówki wykonawcze • Bezpośrednio po nałożeniu zaprawy można przystąpić do modelowania – jest to technika, którą się stosuje przede wszystkim przy tynkowaniu ręcznym. • Ważne jest dobre przygotowanie podłoża, które zapobiegnie oderwaniu się zaprawy. • Z zaprawy zawierającej dużo słomy można wykonać zadziwiająco wysokie reliefy. W takich wypadkach zaleca się dodawanie także grysu albo mączki ceglanej, co przyśpiesza początkowe twardnienie. Można relief wykonywać w kilku warstwach. Trzeba jednak pamiętać, że przed nałożeniem kolejnej warstwy spodnia nie może być całkiem wyschnięta. (Zaleca się wykonać próbki robocze). • Aby wykonać wysoki relief, można, a czasem nawet należy zastosować dodatkowe zamocowanie zaprawy np. z gwoździ, drutu albo maty trzcinowej. Etapy robocze 1. Suche tynki należy oczyścić i kilkakrotnie nawilżyć, aby woda dobrze wniknęła do podłoża. 2. Kontury motywu trzeba zarysować. W miejscu, gdzie relief będzie modelowany, tynk powinien być chropowaty. Można go też pokryć rzadkim szlamem glinianym. 3. Motyw modeluje się ręcznie, bezpośrednio na tynku. 4. Powierzchnię motywu obrabia się różnymi przyborami: małymi kielniami, narzędziami sztukatorskimi i modelarskimi, łyżkami, kamieniami, pędzlami. 5. W zależności od tego, jak bardzo zaprawa już stwardniała, można dalej modelować i wygładzać relief. Ewentualne rysy skurczu trzeba zaciskać równocześnie z obróbką. 6. Gotowy relief można pomalować (kolorowym) szlamem glinianym. Najbardziej jest to uzasadnione, jeśli pojawiły się rysy skurczu.

ELEMENTY DEKORACYJNE NA TYNKU GLINIANYM 175

8-17 a+b Modelowanie ze zbrojeniem. Ta specjalna technika pochodzi z Ghany. Zarys motywu zaznacza się wciskając w zaprawę włókna roślinne (w tym przypadku są to włókna z szerokich, rurkowatych łodyg ratanowych). Ponieważ nie wszystkie otynkowane dookoła motywu powierzchnie licują z górnym brzegiem włókien ratanu, to powstaje wrażenie podobne do tego, które daje relief. Wykonanie: Alexandre Douline.

• Obróbka reliefu jest podobna do obróbki powierzchni tynku. Po wyrównaniu ręką można ozdobę obrabiać gąbką. Do wygładzania i polerowania pomocne są łyżki i kamienie. Tylko zacieranie nie jest możliwe. • Ulubionym motywem ozdobnym jest gliniana obudowa punktu oświetleniowego. W tym celu trzeba odpowiednio uformowaną siatkę drucianą zakotwić w warstwie narzutowej. Kiedy tynk już wystarczająco podeschnie i ściągnie, modeluje się z gliny obudowę lampy na zabudowanej siatce.

•

8.4 Wykonanie pasa ornamentowego techniką sgraffito Stosując technikę sgraffito, wydrapuje się motywy. Przedstawiony tu przykład opisuje wykonanie pasa ornamentowego, licującego z powierzchnią tynku. Podłożem jest tynk gliniany. Zaprawa Zaprawa do delikatnej gładzi albo tynku szlachetnego.

•

Narzędzia Nóż, narzędzia sztukatorskie, oczka modelarskie, skrobaki, przybory do sgraffito. Wskazówki wykonawcze • Alternatywą może być wypukły pas, który kładzie się na tynku. Przed wykonaniem takiego ornamentu trzeba okleić miejsca styku ozdoby z powierzchnią tynku. • Trzeba pamiętać, że zaprawa nie powinna być gruboziarnista i nie może zawierać 176 ELEMENTY DEKORACYJNE NA TYNKU GLINIANYM

•

kruszywa ponadwymiarowego, ponieważ nie będzie można wykonać prostych cięć. Motywy filigranowe można wydrapywać tylko w tynku szlachetnym (2-3 mm), małymi oczkami do sgraffito, które są do nabycia w sklepach dla garncarzy. Oczka do wykonywania sgraffito można też zrobić samemu z taśmy stalowej. W zależności od używanych narzędzi można krawędzie ukształtować ostro albo miękko. Wąskie pasma i ostre kąty mogą się łatwo rozpaść, szczególnie w krzyżujących się motywach. Takie wzory należy raczej stosować dla większych elementów. Krzywizny organiczne są łatwiejsze do wydrapania niż linie proste z narożnikami. Przebieg wykonania większych robót należy dobrze zaplanować, także biorąc pod uwagę temperaturę. Możliwe jest wykonanie ornamentu, gdy wyschnięty tynk jest ponownie namoczony, ale tylko wtedy, gdy mamy do czynienia z drobnoziarnistą, cienką warstwą. Jasna, kryjąca warstwa tynku na ciemnej, spodniej, zwiększa wrażenie głębi, a sytuacja odwrotna (gdy warstwa kryjąca jest ciemna i leży na jasnej) powoduje, że sgraffito wydaje się płaskie. Głęboko wydrapane linie zwiększają oddziaływanie cieni. Jeśli wybrano intensywne kolory do sgraffito powierzchniowego, to motyw będzie sprawiał wrażenie bardzo ostrego i wyrazistego. Po wydrapaniu wzoru kolory wyglądają na ciemniejsze niż na wygładzonym tynku.

8-18 Narzędzia do wykonywania sgraffito: nóż, oczka modelarskie, skrobaki.

Etapy robocze 1. Pas ornamentowy należy podczas tynkowania odgraniczyć albo przez oklejenie taśmą (przy grubości warstwy 2-3 mm), albo przez położenie listew/taśm z twardych włókien na grubość tynku, jako pasów kierunkowych (przy grubszych warstwach). 2. Po wyschnięciu zdejmuje się ograniczenia (taśmy, listwy) i na tych „wolnych” powierzchniach kładzie się tynk do sgraffito – ewentualnie dwie albo więcej warstw. 3. Po obróbce powierzchni położonej warstwy nanosi się przy pomocy szablonu wzór motywu. Powierzchnia tynku musi być już tak spoista, że palcem nie można w niej zrobić zagłębienia. 4. Zaraz potem wycina się linie motywu nożem albo narzędziem sztukatorskim. Następnie wydrapuje się cały motyw oczkiem modelarskim. Alternatywa: Wycina się tylko linie. Inny sposób: po wycięciu linii schropowaca się tło lub je wydrapuje (sgraffito szablonowe). Podczas wydrapywanie zmiata się luźną zaprawę miękkim pędzlem. Po wyschnięciu można ornament utrwalić środkiem na bazie kleju kazeinowego lub malarskiego.

ELEMENTY DEKORACYJNE NA TYNKU GLINIANYM 177

8-19 a+b Wykonywanie sgraffito: Marjolaine Camus.

8-20 Ćwiczenia w wykonywaniu sgraffito w Europäische Bildungsstätte für Lehmbau (Europejskie Centrum Edukacji Budownictwa z Gliny), Wangelin, Niemcy

8-21 a–c Wykonywanie Sgraffito. Warsztat projektowy Athena i Bill Steen, USA

8-22 Sgraffito na tynku wapiennym, Ecole Européenne de l`Arte et des Matiéres, Albi, Francja.

8-23 Fasada historycznego budynku glinianego o konstrukcji drewnianej, pokryta ozdobnym, dziurkowanym tynkiem wapiennym. Saint Loup Temien, północna Francja [13]

178 ELEMENTY DEKORACYJNE NA TYNKU GLINIANYM

8.5 Dla porównania: elementy ozdobne z tynku wapiennego Podobnie jak przy tynkach strukturalnych, można poprzednio opisane techniki wykonywać w tynkach wapiennych. Jednak prac modelarskich raczej nie zaleca się. Po pierwsze dlatego, że tynki wapienne w odróżnieniu od gliny i iłu nie posiadają takiej plastyczności i nie dają się tak dobrze formować. Po drugie, nigdy nie należy pracować z zaprawą wapienną gołymi rękami. Możliwe jest natomiast, jak wyżej zaznaczono, wykonanie sztukaterii. Techniki drapania i sgraffito w tynku wapiennym mają długą tradycję i często stosuje się je na zewnątrz budynków. W odróżnieniu od tynków glinianych przy tynku wapiennym przedział czasowy jest ograniczony z uwagi na proces wiązania. Jeśli tylko tynk wapienny stwardnieje, to nie da się już czysto wydrapać motywu. Narzut nie powinien być pozostawiony na dłużej niż dwa dni, bo nie zwiąże dobrze z następną warstwą. Sgraffito wielowarstwowe trzeba wykonywać w ciągu jednego dnia, najlepiej wtedy, gdy na dworze jest ciepło. Kto chce mieć więcej informacji na ten temat, temu polecamy książki fachowe, np.

następujących autorów: Martina Sisi, Garcia y Conesa, Azconegui [Martina Sisi i inni 2002] oraz Kurt Schönburg [Schönburg 1991 i 2007]. Receptury na zaprawę tynkarską sgraffito na murze nośnym. Obrzutka – 0,5 części wapna, – 0,5 części cementu, – 3 części gruboziarnistego, płukanego piasku 0–8 mm. Warstwa wyrównawcza – 1 część ciasta wapiennego (gaszone wapno hydratyzowane), – 3 części gruboziarnistego, płukanego piasku.

8-24 do 8-26 Kolorowe sgraffito w tynku wapiennym na kamienicach w centrum Poznania.

Warstwa „do wydrapywania” – 1 część ciasta wapiennego z gaszonego wapna hydratyzowanego, co najmniej dwuletniego, – 2–2,5 części średniodrobnego do drobnoziarnistego, płukanego piasku lub – czysty piasek kwarcowy, ewent. z domieszką mączki marmurowej i pigmentu (maks. 6%). Według [Apel 1991]

ELEMENTY DEKORACYJNE NA TYNKU GLINIANYM 179

Młyn wodny w Rußdorf

B8-1 Młyn wodny w RuSSdorf w roku 1993, przed remontem.

W roku 1993 budowniczy domów z gliny, Eckhard Beuchel, razem z rodziną kupił dawny młyn wodny w Rußdorf koło Crimmitschau w Saksonii. Parter tego dwukondygnacyjnego budynku ma konstrukcję murowaną, mieszaną, pochodzącą z ostatnich kilku stuleci. Profilowany, drewniany strop ze ślepym pułapem w byłej izbie mieszkalnej (dziś powiedzielibyśmy w salonie) pochodzi, z dużym prawdopodobieństwem, z okresu budowy domu, dendrologicznie ustalonego na rok 1688. Ściany zewnętrzne piętra mają drewnianą konstrukcję szkieletową, a przestrzenie między belkami i słupami wypełniała glina oraz drewniane tyczki, bez poprzecznej plecionki wierzbowej. Pochodzenie tych elementów oszacowano dendrologicznie na rok 1768. Fasada została odrestaurowana zgodnie z oryginałem. Pomieszczenia wewnątrz domu Eckhard Beuchel pokrył różnymi tynkami glinianymi, które określa mianem „dotykowych” [Beuchel 2010], ponieważ powstały według historycznych, ręcznych metod wykonania, a ponadto „zapraszają” do dotyku dłońmi.

Fasadę parteru z zewnątrz pokrywa dwuwarstwowy tynk wapienny, nakładany i obrabiany kielnią. Tynku nie malowano, ponieważ użyto barwionej zaprawy. Przestrzenie między konstrukcją na piętrze pokryto tynkiem glinianym, ozdobionym typowym dla tego regionu wzorem dziurkowanym. Wzoru tego, składającego się z dziurek i szpar, używano na wschodzie Niemiec (według Beuchela) co najmniej do czasów renesansu. Dziurki, oprócz funkcji zdobniczej i zapobiegania powstawania pęknięć, mają też znaczenie spirytualistyczne. Dopiero w ostatnim stuleciu rozpoczęto dodatkowe tynkowanie przestrzeni między konstrukcją a zaprawą wapienną. Eckhard Beuchel zaleca, aby najpierw nabrać doświadczenia w produkowaniu tynkarskiej zaprawy glinianej, a dopiero potem zabierać się za wykonywanie tynków zewnętrznych. Wypełnione gliną przestrzenie między konstrukcją należy najpierw lekko przetrzeć mokrą szczotką. Do wykonania narzutu użyto zaprawy z przesianej gliny kopalnej, chudzonej niewielką ilością piasku i dużą domieszką sieczki. Do gładzi

B8-3 Wzór dziurkowany, zdobiący fasadę młyna, B8-2 Fasada młyna w RuSSdorf w zimie 2011. Zewnętrzny tynk gliniany położono w roku 1995 i do dziś jest w idealnym stanie.

180 PRZYKŁAD

wykonano drewnianym grzebieniem na jeszcze wilgotnym tynku. Tynk pozostawiono w stanie naturalnym i niemalowanym

dodano również trochę piasku i koński nawóz. Zaprawę dołowano przez 1 do 2 dni. Domieszka nawozu, w odróżnieniu od „niestrawionej” sieczki, ma ważne zalety: zaprawa jest bardziej miękka w obróbce, a po stwardnieniu mocniejsza. Dlatego E. Beuchel dodaje zawsze nawóz do glinianych tynków zewnętrznych. Tynk wygładza kielnią metalową albo pacą drewnianą. Tajemnica jego techniki tkwi jednak w „zaklejaniu”. „Na końcu biorę lekko nawilżony, szeroki pędzel i „maluję” nim wielokrotnie tynk, zaklejając w ten sposób jego powierzchnię, jak to robi piekarz z gotowym, uformowanym już bochenkiem, zanim włoży go do pieca” – mówi Eckhard Beuchel. Podczas tego sklejania płytki iłu zbliżają się do siebie, zwiększając wytrzymałość powierzchni tynku. Wnętrze budynku zaskakuje fascynującą różnorodnością dopasowanych do siebie powierzchni ścian. Taki wielki wybór możliwy był dzięki własnym recepturom Beuchela. Większość zapraw tynkarskich bazuje na glinie regionalnej. Na parterze mur z kamienia naturalnego otynkowano dwiema warstwami. Zaokrąglone narożniki ościeży okiennych nie tylko zapobiegają uszkodzeniom mechanicznym, ale także dają wrażenie miękkości i bezpieczeństwa. Na piętrze, na ścianach zewnętrznych wykonano izolację z 8 cm warstwy gliny ze słomą, którą przymocowano drewnianymi łatami i pokryto dwuwarstwowym tynkiem. Ponieważ sztukaterię fasety trzeba było odłączyć od ściany, w narożnikach przymocowano śrubami matę trzcinową i na nią nakładano zaprawę gliniana ze słomą. Narzutem uzyskano wstępną formę ozdoby. Potem nałożono warstwę delikatnego tynku, zaciągając go plastikową rurą. Gotową sztukaterię fasety pomalowano białą i kremową farbą wapienno-kazeinową. Kolory te są typowe dla tego regionu, co można i dzisiaj zobaczyć w tamtejszych barokowych kościołach. Białą farbą malowano nie tylko sufit i fasetę, ale dalej, aż do linii trochę poniżej sztukaterii fryzu.

Eckhard Beuchel, z zawodu rzeźbiarz, ukształtował w formie rzeźby piec gruntowy i przylegającą do niego ławkę. Piec pełni funkcję dodatkowego źródła ciepła w budynku. Dwuwarstwowy tynk Beuchel utrwalił środkiem na bazie krzemianu potasu. W tym celu wymieszał kolorową glinę z wodą oraz utrwalaczem i taką farbę naniósł na tynk. Oparcie ławki w formie ślimaka wymodelował ręcznie z mieszanki gliny, piasku i sieczki słomianej. W salonie ściany i sufit pomalowano własnej roboty farbą kazeinowo-glinianą. Właściwości gliny, pozwalające fachowcom na spontaniczność i tworzenie przeróżnych form, pokazuje w pełni klatka schodowa. Domieszka sieczki z paździerzy konopi i czerwony szlam gliniany nadają powierzchni tynku fakturę i koloryt. Ściany biblioteki zdobi wielokolorowy tynk gliniany (por. zdjęcie 7-4 d). Gładź wykonano tu z czterech różniących się kolorami zapraw glinianych bez dodatków włóknistych. Podczas tynkowania Beuchel najpierw nakładał kolorową zaprawę na pacę drewnianą, potem nabierając ją na kielnię, rzucał na ścianę. Wygładzanie metalową pacą wykonywał w kilku ruchach i „zaklejał” tynk pędzlem, jak wszystkie inne w budynku. Biegnący dookoła pomieszczenia (między ścianami i sufitem) gliniany gzyms był kształtowany przy pomocy plastikowej rury i pomalowany, jak i sufit, gotową farbą glinianą. Komin w górnej części klatki schodowej pokrywa narzut wymieszany z gliny, sieczki słomianej i piasku. Zaprawa do wykonania gładzi składa się z gliny i słomy, bez piasku. Słomę o długości ok. 5 cm, której użyto do gładzi, składowano na wolnym powietrzu aż do momentu jej „sprażenia”. W tym procesie mikroby otwierają powierzchnię łodyg i słoma nabiera koloru czerwono-brązowego, aż do brunatnego. Łodygi stają się przy tym bardziej giętkie i łatwiej powstają z nich włókna, a ponadto wydalają substancje wywołujące procesy chemiczne, dzięki którym tynk gliniany staje się mocniejszy.

B8-4 Strop drewniany przed remontem.

B8-5 Odrestaurowany strop harmonizuje z pokrytymi tynkiem glinianym ścianami, robiącymi wrażenie pełnych życia.

B8-6 Fryz, zwany „zęby myszy”, [14] zdobi

w kuchni połączenie ścian z sufitem. Ta ozdoba, odkryta na starych, drewnianych belkach na parterze, była inspiracją do ręcznie wykonanej sztukaterii.

ELEMENTY DEKORACYJNE NA TYNKU GLINIANYM 181

Po położeniu zaprawy na ścianę tynk wygładzano packą drewnianą i potem „sklejano” wilgotnym pędzlem. Graniczące z kominem ściany pomalowano farbą, która była mieszanką wykonaną z ceglastego iłu i kleju celulozowego. Wykonanie robót tynkarskich: Firma Eckhard Bechel, Crimmitschau. B8-7 a+b Niemalowany, strukturalny gliniano-słomiany tynk na kominie daje harmonijny kontrast z ceglastą farbą na ścianach. Do zaprawy na kominie domieszano „prażoną” słomę.

Materiały do wykonania zaprawy tynkarskiej: Glina kopalna, tłusta, o kolorze brązowawym, pochodząca z wykopu pod piwnicę sąsiedniego domu, kolorowe szlamy gliniane i piaski z piaskowni, powstałej przy budowie pobliskiej autostrady. Gliniany tynk zewnętrzny: Narzut: glina kopalna, trochę piasku i dużo sieczki słomianej, gładź: glina kopalna, trochę piasku i nawóz koński. Gliniane tynki wewnętrzne: Narzut: glina kopalna, piasek, sieczka słomiana. Gładź w na ścianach i suficie w salonie: glina kopalna, piasek płukany 0/1 mm, piasek przesiewany 0/2 mm, nawóz koński. Gładź na klatce schodowej: czerwone szlamy gliniane, sieczka z paździerzy konopnych. Gładź na kominie, na poddaszu: glina kopalna, sieczka słomiana z włóknami konopnymi, „prażona”, długość łodyg ok. 5 cm. Delikatny tynk w bibliotece: różnokolorowe szlamy gliniane, piasek płukany 0/1 mm, piasek przesiewany 0/2 mm

B8-8 Sieczka z paździerzy konopi jest

widoczna dzięki „zaklejaniu” tynku pędzlem i tworzy żywy kontrast z czerwoną gliną.

B8-9 Rzeźbiona ściana klatki schodowej.

Sztukateria gliniana, ławka przy piecu, elementy dekoracyjne: Narzut: glina kopalna, piasek, sieczka słomiana, dołowana. Gładź: glina kopalna, piasek płukany 0/1 mm, piasek przesiewany 0/2 mm, nawóz koński. Receptura na farbę kazeinowo-glinianą: – 4 części twarogu, – 1 część wapna hydratyzowanego, – 5 części gliny koloru kremowego, – trochę naturalnego pigmentu ochry, – domieszka wody, aż do uzyskania zawiesistej konsystencji.

B8-10 Ogrzewana ławka pieca gruntowego w salonie harmonizuje kolorystycznie z kompozycją ściany.

182 PRZYKŁAD

9. Dodatek 9.1 Nauczanie wykonywania tynków glinianych i wapiennych oraz dalsze kształcenie w tym zakresie Z całą pewnością nie można nauczyć się z podręczników wykonywania tynków wapiennych i glinianych. Praktyczne umiejętności powiększają się zawsze w czasie pracy. Można samemu eksperymentować, jak to się działo w okresie renesansu budowania z gliny, w latach 80-tych XX wieku, i co było wtedy jedyną metodą wznoszenia takich budynków. Ostatnio spotyka się wiele ofert nauki różnych technik tynkowania gliną i wapnem: na kursach i seminariach, na budowach, na praktykach w kraju i za granicą. Od czasu do czasu tymi tematami zajmują się także niektóre szkoły zawodowe. Wszędzie jednak mieszanie zaprawy wapiennej na budowie jest już od dawna technologią egzotyczną. Wyższe szkoły ochrony zabytków w ramach doskonalenia zawodowego w Niemczech organizują specjalistyczne kursy wykonywania tynków wapiennych w budynkach historycznych. Zajęcia dokształcające „Fachkraft im Lehmbau” („Fachowiec budowania z gliny”) obejmują także obszerny kurs o tynkach glinianych, a „Gestalter/-in für Lehmputze” („Projektant/ -tka tynków glinianych”) zawierają 200 godzin nauki na temat tynków glinianych i projektowania wnętrz. Oba cykle szkoleniowe można zakończyć otrzymaniem certyfikatu niemieckiej Izby Rzemieślniczej i nabyć tym samym prawo do prowadzenia własnej firmy.*

Specjalności

Oferty w Niemczech

Tynki wapienne w ochronie zabytków

Förderverein für Handwerk und Denkmalpflege e.V., Schloss Trebsen Thomas-Müntzer-Gasse 4c, 04687 Trebsen, Niemcy; www.denkmalpflege-trebsen.de

Tynki wapienne w ochronie zabytków

Propstei Johannesberg gGmbH Propsteischloss, 36041 Fulda, Niemcy; www.propstei-johannesberg.de

Tynki wapienne

Wandkontakt UG, Günter W. Schulze, Kirchweg 8, 51674 Wiehl, Niemcy; www.lehm-baustoffe.de

Wapno romańskie

Alpine lime products, Dr. Norbert Hoepfer, Rodbachhof 24, 74397 Pfaffenhofen, Niemcy; http://romankalk.webs.com

Tynki wapienne/kurs „Gestalter/-in für Lehmputze”/ tynki na kostkach słomy/tadelakt

Europäische Bildungsstätte für Lehmbau / FAL e.V. ( przy współpracy z Handerkskammer Schwerin (Izbą Rzemieślniczą )) Am Bahnhof 2, 19395 Ganzlin, Niemcy; www.earthbuilding.eu

Szkolenie „Fachkraft im Lehmbau” (z kursem o tynkach glinianych)

Dachverband Lehm e.V. , Niemcy (przy współpracy z różnymi Izbami Rzemieślniczymi (Handerkskammer)); www.dachverband-lehm.de

Szkolenia niezależne od firm, pośrednictwo w szukaniu miejsc praktyki przy budowaniu i tynkowaniu gliną

LehmbauKontor Berlin-Brandenburg e.V., Am Hegewinkel 107, 14169 Berlin, Niemcy; www.lehmbaukontor.de

Specjalności

Oferty za granicą

Kursy tynkowania gliną z egzaminem według europejskich zasad kwalifikacji [Lern.Lehm, 2009 – Poznaj. Glinę, 2009]

Europäische Partnerschaft Lernpunkt Lehm [15] w krajach : Bułgaria, Niemcy, Francja, Włochy, Czechy, Słowacja i Wielka Brytania; www.lernpunktlehm.de

Tynki wapienne na kostkach słomy

Straw Works, Barbara Jones, PO Box 85; Todmorden OL14 9AU, Wielka Brytania; www.strawworks.co.uk

Tynki wapienne dla rzemieślników i dla własnych potrzeb

Dorset Centre for Rural Skills, West Farm Barn, Farrington, Blandford, Dorset DT11 8RA, Wielka Brytania; http://dcrs.kyrios.co.uk

Tynki wapienne dla rzemieślników i dla własnych potrzeb

CALCH TY-MAVT LIME, the Welch Centre for Traditional and Ecological Building, Ty-Mavr Farm, Llangasty, Brecon, Powys LD3 7PJ, Wielka Brytania; www.lime.org.uk

*W oparciu o kurs o tynkach „Projektant/-tka tynków glinianych", opracowanym także w j. polskim w latach 2012-2014 został prowadzony projekt szkoleniowy „Naturalne tynkowanie i wzornictwo" – szczegóły w Suplemencie." DODATEK 183

środek do gruntowania

farba gliniana

Tynk gliniany

Producenci tynków i farb glinianych oraz środków do gruntowania tynków w Niemczech

Firma, miejscowość, strona www

asanto-Lehmprodukte, D-29456 Hitzacker/Elbe; www.asanto-lehm.de Biofaserlehm GmbH, A 2500 Baden bei Wien; www.lehm.at Casadobe, 75417 Mühlacker; www.casadobe.de CLAYTEC, 41751 Viersen; www.claytec.com conluto® Vielfalt aus Lehm, 32825 Blomberg; www.conluto.de eiwa Lehm GmbH, 67806 Bisterschied; www.eiwa-lehmbau.de Kreidezeit Naturfarben GmbH, 31196 Sehlem; www.kreidezeit.de Lausitzer Naturbaustoffe GmbH, 02694 Malschwitz-Dubrauke; www.rapidolehm.de LehmBaustoffe Thilo Schneider, D-99100 Kleinfahner; www.lehmbau-ts.de Lesando, D-97337 Dettelbach; www.lesando.de

9.2 Produceni oraz dostawcy materiałów i produktów Wszystkie przedstawione tu listy to tylko wybór znanych wytwórców i dostawców produktów. Nie jest to więc pełny wykaz i zwracamy uwagę, że wpisanie tu nazw firm i adresów nie oznacza oceny materiałów. Więksi producenci mają często własną sieć handlową. Wielu spośród wytwórców glinianych zapraw tynkarskich dostarcza także glinę budowlaną, siatki zbrojeniowe, sieczkę słomianą i nośniki tynku.

LIVOS Pflanzenchemie GmbH und Co. KG, D-29568 Wieren; www.livos.de Made in Clay, D-10117 Berlin; www.made-in-clay.de Maroton, D-35460 Staufenberg-Mainzlar; www.maroton.de Pilosith, 37176 Parensen; www.pilosith.de PRO LEHM Marius Bierig, 24977 Langballig; www.lehmbau-prolehm.de Tierrfino, , NL-1013 Amsterdam; Vertrieb über MTM - Münstersche Transport Mörtel GmbH & Co, 48155Münster; www.tierrfino.de; www.mtm-baustoffe.de Ziegelwerk Klaus Huber GmbH+Co.KG, 01623 Leuben-Schleinitz; www.ziegelhuber.de

zaprawa wilgotna

gotowa mokra zaprawa

gotowa sucha zaprawa

wapno dołowane

Wapno hydratyzowane

Producenci wapna budowlanego i zaprawy wapiennej w Niemczech

Firma, miejscowość, strona WWW

AURO Pflanzenchemie Aktiengesellschaft, 38122 Braunschweig; www.auro.de HL

Casa NATURA, 72336 Balingen-Endingen; www.casanatura24.de Deffner & Johann GmbH, 97520 Röthlein; www.deffner-johann.de

Wolfgang Endress GmbH & Co KG, 91322 Gräfenberg; www.graefix.de

Ernstbrunner Kalktechnik GmbH, A-2115 Ernstbrunn / Österreich; www.profibaustoffe.at Falkenløwe A/S, DK-6400 Sønderborg/ Dänemark; http://www.falkenloewe.de DL

Haga AG, Naturbaustoffe, CH 5102 Rupperswil / Schweiz; www.haganatur.ch

NHL

Hessler Kalkwerke GmbH, 69168 Wiesloch; www.hessler-kalkwerk.de Holzkalkbrennerei und Kalklager Körndl, 93336 Altmannstein; http://holzkalkbrennerei-koerndl.de/

Christian Kern, Ökologische Baustoffe, 83395 Freilassing; www.alpinkalk.de Kreidezeit, 31196 Sehlem; www.kreidezeit.de

NHL, CL

Kremer Pigmente GmbH & Co. KG, 88317 Aichstetten; http://kremer pigmente.de HL CL

MARBOS GmbH & Co. KG, Bremer Muschelkalk, 44379 Dortmund; www.marbos.de CL

MTM – Münstersche Transport Mörtel GmbH & Co., 48155 Münster; www.mtm-baustoffe.de

SOLUBEL Vertriebs GmbH, 91207 Lauf-Neunhof; www.solubel.de

CL, DL, NHL

tubag Trass Vertrieb, GmbH & Co KG, 56642 Kruft; www.tubag.de Volvox, 58513 Lüdenscheid; www.volvox.de

NHL

wellwall GmbH, 68159 Mannheim; www.wellwall.com Ziegelei Hundisburg (Technikmuseum), 39343 Haldensleben OT Hundisburg; www.ziegelei-Hundisburg.de

CL, NHL, HL

NHL; HL

Zement- und Kalkwerke Otterbein GmbH + Co KG, 36137 Großlüder-Mus; www.zkw-otterbein.de

CL – wapno powietrzne ( hydratyzowane), DL – wapno dolomitowe, NHL – naturalne wapno hydrauliczne, HL – wapno hydrauliczne * - na bazie wapna dołowanego, ** - półprodukt: na budowie dodaje się spoiwo

184 DODATEK

Producenci i dostawcy tadelaktu w Niemczech Importerzy

producenci

szkolenia

firma, miejscowość, strona WWW Casa Natura, Alte Balinger Straße 34, 72336 Balingen; www.casanatura24.de Christian Kern, Ökologische Baustoffe, Kreuzederstr. 20a, 83395 Freising; www.alpinkalk.de Kreidezeit Naturfarben GmbH, Cassemühle 3, 31196 Sehlem; www.kreidezeit.de; www.ag-tadelakt.de LifeBoxx wand&wohndesign, Feiligrathstraße 40, 60385 Frankfurt/Main; www.wand-wohndesign.de MTM - Münstersche Transport Mörtel GmbH & Co. (Tierrfinovertretung für DE), Dornierweg 4-6, 48155 Münster; www.mtm-baustoffe.de; www.tierrfino.de Wellwall GmbH, Landzungenstraße 8, 68159 Mannheim; www.wellwall.com

pigmenty

farba z żywic silikonowych

farba silikatowa

farba wapienna

Farba gliniana

Dostawcy farb glinianych, wapiennych i silikatowych w Niemczech firma, miejscowość, strona WWW

alabasta Naturfarben, 49406 Drentwede; www.alabasta.de BEECK’sche Farbwerke, Beeck GmbH& Co KG, 89150 Laichingen; www.beeck.de BIOFA Naturprodukte W. Hahn GmbH, 73087 Bad Boll; www.biofa.de Gräfix /Wolfgang Endress GmbH & Co KG, D-91322 Gräfenberg; www.graefix.de KEIMFARBEN GmbH & CO KG, 86420 Diedorf; www.keimfarben.de Kreidezeit Naturfarben GmbH, D-31196 Sehlem; www.kreidezeit.de Kremer Pigmente GmbH & Co. KG, 88317 Aichstetten; http://kremer-pigmente.de van Baerle GmbH & Co., SILINWERK, 64579 Gernsheim/Rh.; www.silin.de Także większość producentów glinianych zapraw tynkarskich oferuje farby gliniane, patrz u góry.

mineralne

ceramiczne

roślinne

narzędzia

domieszki

dodatki

Mączki ilaste

pigmenty

Dostawcy surowców i specjalnych narzędzi do tynków kolorowych w Niemczech firma, miejscowość, strona www Asanto, 29456 Hitzacker; www.asanto-lehm.de Casadobe, 75417 Mühlacker; www.casadobe.de J

CLAYTEC e. K., 41751 Viersen; www.claytec.de

conluto® Vielfalt aus Lehm, 32825 Blomberg; www.conluto.de

M, S

Deffner & Johann GmbH, 97520 Röthlein; www.deffner-johann.de

M, S

Carl Jäger, Tonindustriebedarf GmbH, 56206 Hilgert; www.carl-jaeger.de Kärlicher Ton- und Schamottewerke, 56218 Mühlheim-Kärlich; www.kts-kg.de Christian Kern - Ökologische Baustoffe, 83395 Freilassing; www.alpinkalk.de

V Z

Kreidezeit Naturfarben GmbH, 31195 Lamspringe; www.kreidezeit.de Kremer Pigmente GmbH & Co. KG, 88317 Aichsteten/Allgäu; www.kremer-pigmente.com Maroton, 35460 Staufenberg-Mainzlar; www.maroton.de Pilosith, 37176 Parensen; www.pilosith.de SAND-SCHULZ GmbH, 13403 Berlin; www.sand-schulz.de Schreiber-Glas, 10997 Berlin; www.glas-per-klick.de TerraMineral Industriegrundstoffe GmbH; 76189 Karlsruhe-Rheinhafen; www.terramineral.de

Tierrfino, NL-1013 Amsterdam / NIederlande; www.tierrfino.de WWB Fuchs GmbH & Co.KG, 56235 Ransbach-Baumberg; www.wbbminerals.net Ziegelwerk Klaus Huber GmBH & Co.KG, 01623 Leuben-Schleinitz; www.ziegelhuber.de Baubiologischer Fachhandel

M, S

Künstlerbedaref

M, S

Töpfereibedarf

J – narzędzia japońskie, M – narzędzia modelarskie, S – narzędzia do sgraffito, V – kielnie weneckie, Z – włókna celulozowe.

DODATEK 185

9.3 Normy, reguły i co one regulują

Zasady dotyczące tynków wapiennych ▶ DIN EN 459-1-2 Wapno budowlane (2012-12),

Zasady ogólne dotyczące tynków

definiuje pojęcia i reguluje metody kontroli.

▶ DIN EN 998-1: Zasady dotyczące zapraw do ścian murowanych (2010-12) – cz.1: zaprawy tynkarskie

Wytyczne wydawane przez zrzeszenia

▶ DIN EN 13139: Granulacja skał kruszonych (2002-06)

Zrzeszenia fachowe wydają wytyczne, które są uzupełnieniem istnie-

▶ DIN EN 13914-1 : Planowanie, przygotowywanie i wykonanie tyn-

jących norm państwowych i równocześnie zawierają dokładne zalece-

ków wewnętrznych i zewnętrznych, cz. 1: Tynk zewnętrzny; wersja

nia, dotyczące wykonywania robót tynkarskich w konkretnych przypad-

niemiecka EN 13914-1 -1:2005, (2005-07)

kach. Wytyczne te w zasadzie są zgodne z ogólnie uznanymi regułami

▶ DIN V 18550: Tynk i systemy tynkarskie – wykonanie (2005-04): są tam m. in. zasady wykonywania tynków i wymagania dot. ich użyt-

technicznymi. Zarówno wykładnia prawa, jak i rzeczoznawcy opierają się w przypadkach spornych na tych normach.

kowania. Dla tynków wewnętrznych opisane są wymagania dotyczące ich powierzchni. W tych obowiązujących teraz normach

▶ Außenputz auf Ziegelmauerwerk – einfach, sicher, wirtschaftlich.

nie wspomina się o tynkach glinianych. Powiększające się stoso-

Fachgerechte Planung und Ausführung (Tynk zewnętrzny na murze

wanie tych tynków doprowadziło jednak do tego, że w planowa-

ceglanym – zwyczajnie, pewnie, ekonomicznie. Fachowe planowa-

nych nowych wersjach norm DIN EN 13914-2 i DIN 18550 będą one

nie i wykonawstwo), wydało: Bundesverband Ausbau und Fassade,

uwzględnione.

Arbeitsgemeinschaft Mauerziegel e.V. (2009-09).

▶ DIN 18202: Tolerancja w budownictwie naziemnym – budowle

Te zalecenia dotyczą tynkowania ocieplonego muru ceglanego spe-

(2005-10), dział „tynki”: reguluje tolerancje wymiarów (odchyły od

cjalnymi, nadającymi się do tego celu, lekkimi zaprawami, które po

kąta i równości płaszczyzn)

wyschnięciu maja gęstość między 600 a 1300 kg/m³.

▶ DIN 18350: VOB = zasady dot. zlecania i umów na wykonanie ro-

▶ Leitlinien für Verputzen von Mauerwerk und Beton – Grundlagen für

bót budowlanych, cz. C: Ogólne, techniczne zasady dot. umowy

die Planung, Gestaltung und Ausführung (Wytyczne na temat tynko-

na wykonanie robót budowlanych (ATV), tynkarskich i sztukateryj-

wania muru i betonu – podstawy planowania, kształtowania i wy-

nych (2006-10), reguluje wykonawstwo i obliczanie robót tynkar-

konawstwa), wydało:

skich i sztukateryjnych w umowach budowlanych zawieranych według VOB (Verdingunsordnung für Bauwesen). [16]

▶ Industrieverband Werkmörtel e.V. (2007-04). Publikacja określa zalecenia dotyczące tynków zewnętrznych na bazie mineralnej. Opisuje powszechnie spotykane podłoża pod tynk i zaleca stosow-

Zasady dotyczące tynków glinianych i tynków na podłożu z gliny ▶ Lehmbauregeln (zasady budowania z gliny),

nie odpowiednich struktur tynkarskich. ▶ Putzoberflächen im Innenbereich – Merkblatt 3 – Qualitätsstufen:

wydanie 3. poprawione, 2009; .rozdz. 3.9: Zaprawa gliniana, definiuje

Abgezogen, Geglättet, Abgerieben und Gefilzt (Powierzchnie tyn-

m.in. pojęcia, zastosowanie i wymagania; .rozdz. 4.5: Tynk, reguluje

ków wewnętrznych – instrukcja nr 3 – stopnie jakości tynku: zacią-

wykonawstwo tynków glinianych i innych na podłożu glinianym.

gnięty, wygładzony, zatarty i filcowany), wydało: Bundesverband

▶ W roku 1998 Dachverband Lehm e.V. (branżowe zrzeszenie budow-

der Gipsindustrie e.V., 2. wydanie październik 2011.

nictwa z gliny) wydało zasady budowania z gliny, oddające aktualny

Tekst opisuje różne sposoby (stopnie jakości) wykończenia tynków

stan techniczny tej branży. Jest to już trzecia, nowo opracowana

wewnętrznych. Jest pomocny w sporządzaniu umów dotyczących wy-

wersja i została przyjęta w prawie wszystkich krajach federalnych

konawstwa i przy ocenie tynków. Jeśli w umowie nie uzgodniono spo-

jako techniczne zasady budowlane w obowiązujących przepisach prawnych na ten temat.

sobu wykończenia tynku, to obowiązuje stopień jakości Q2. ▶ Technische Merkblätter für Lehmbau, Blatt 01. Anforderungen an

▶ DIN 18947: 2013-08 gliniana zaprawa tynkarska – pojęcia, wyma-

Lehmputze. (Instrukcje techniczne dla budownictwa z gliny, in-

gania, metody kontroli. Obowiązuje od sierpnia 2013. Reguluje za-

strukcja nr 01. Wymagania dotyczące tynków glinianych), wy-

sady produkcji przemysłowej glinianej zaprawy do wykonania tynku

dało: Dachverband Lehm e.V., wrzesień 2008. Instrukcja definiuje

grubości do 3 mm i nie do cieńszych warstw. Te reguły, przy których

wymagania dotyczące tynków glinianych i właściwości zapraw

opracowaniu brał udział Dachverband Lehm, służą do zapewnienia

do tych tynków, nie spełniających reguł dotyczących budowania

jakości produktów z gliny. Wytwórcy są zobowiązani do pełnego wy-

z gliny, Zasady te służą do zapewnienia jakości wykonania robót

szczególnienia wszystkich składników swoich wyrobów.

tynkarskich.

Przy mieszaniu zaprawy na budowie obowiązują zasady zawarte

▶ Technische Merkblätter für Lehmbau, Blatt 04. Lehm-Putzmörtel

w „Lehmbauregeln”. Tak samo zresztą, jak przy robotach tynkarskich.

– Begriffe, Baustoffe, Anforderungen, Prüfverfahren (Instrukcja techniczna dla budownictwa z gliny, instrukcja nr 04. Glina – zaprawa

186 DODATEK

tynkarska – pojęcia, materiały budowlane, wymagania, metody

[Courtney-Clarke 1993] Courtney-Clarke, Margaret: Die Farben

kontroli) wydało: Dachverband Lehm e.V., wrzesień 2008.

Afrikas - Die Kunst der Frauen von Mauretanien, Senegal, Mali,

Instrukcja wycofana w związku z wydaniem nowej normy DIN 18947

Elfenbeinküste, Burkina Faso, Ghana, Nigeria. Verlag Frederking

(2013-08), dotyczącej tynkarskiej zaprawy glinianej.

und Thaler, München 1993

▶ Kalkputze in der Denkmalpflege, WTA Merkblatt 2-7-01/D (Tynki wa-

[Dachverband Lehm 2009] Dachverband Lehm e.V. (Hrsg.):

pienne w ochronie zabytków, WTA instrukcja 2-7-01/D), wrzesień 2002.

Lehmbauregeln - Begriffe, Baustoffe, Bauteile. 3. überarb. Auflage,

Instrukcja naukowo-techniczna grupy roboczej zajmującej się konserwacja budowli i opieką nad zabytkami (Wissenschaftlich-

Vieweg+Teubner, Wiesbaden 2009 [Dachverband Lehm 2008] Dachverband Lehm e.V. (Hrsg.): Technisches

Technische Arbeitsgemeinschaft für Bauwerkerhaltung Und

Merkblatt TM 01 - Anforderungen an Lehmputze. Weimar 2008

Denkmalpflege e.V.), zawierająca zalecenia dotyczące fachowego

[Dachverband Lehm 2011] Dachverband Lehm e.V. (Hrsg.): Technisches

zastosowania wapiennych zapraw tynkarskich przy restauracji

Merkblatt TM04 – Lehm-Putzmörtel – Begriffe, Baustoffe,

zabytków. Dotyczy przede wszystkim zapraw wapiennych, które

Anforderungen, Prüfverfahren. Weimar 2011

twardnieją przez karbonizację.

[DVL 2011] Dachverband Lehm e.V., Firmen und Fachexperten. (online) verfügbar unter: http://www.dachverband-lehm.de/firmen/index.

9.4 Bibliografia

php [15.08.2011] [Dahlhaus, Kortlepel, 2004] Dahlhaus, Ullrich; Kortlepel, Uwe u.a.:

[amazonails u.a. 2009] amazonails u.a.: Wege zum Lehm – ECVET

Lehmbau 2004 - das aktuelle Planungshandbuch des Lehmbaus.

– Lehmbau – Eine europäische Gebrauchsanweisung. CRATerre edi-

manudom Verlag, Aachen 1997, Ergänzungen 2001 u. 2004

tions, Frankreich 2009

(Aktualisierung ist in Arbeit.)

[Apel 1991] Apel, Karl (Hrsg.): Neue Oberflächen durch alte Malertechniken.

[Dahlhaus,Meisel 2009] Dahlhaus, Ulrich; Meisel, Ulli: Nachhaltiges

Deutsche Verlags-Anstalt, Stuttgart 1991, S. 83

Bauen 2008/2009 – Bauelemente, Kostenwerte, Ökologische

[Auras 2004] Auras, Michael: Erfahrungen mit modernen Kalkmörteln

Bewertung, Ausführungshinweise. Verlag für Wirtschaft und

– Schadensursachen und Schadensvermeidung. In: Institut für

Verwaltung Hubert Wingen, Essen 2009

Steinkonservierung e.V. (Hrsg.): Kalkmörtel und Kalkfarbe - Gestern,

[DIN EN 15804] DIN EN 15804: Nachhaltigkeit von Bauwerken,

heute... und morgen? IFS - Tagung 2004 - 2. Aufl., IFS Bericht Nr. 19,

Umweltdeklarationen für Produkte, Grundregeln für die

Mainz 2004, S.35

Produktkategorie

Bauprodukte.

Deutsche

Fassung

FprEN

15804:2011, Ausgabe: 2011-05

[Beuchel 2010] Beuchel, Eckhard: Haptische Oberflächen - skulpturale Öfen. In: Pilz, Achim (Hrsg.): Lehm im Innenraum - Eigenschaften,

[DIN 4108-3] DIN 4108-3: Wärmeschutz und Energie-Einsparung in

Systeme, Gestaltung. Fraunhofer IRB Verlag, Stuttgart 2010, S.140

Gebäuden, Teil 3, Klimabedingter Feuchteschutz, Anforderungen,

[Bundesverband der Gipsindustrie e.V. 2011] Bundesverband der

Berechnungsverfahren und Hinweise für Planung und Ausführung.

Gipsindustrie e.V. (Hrsg.): Putzoberflächen im Innenbereich – Merkblatt 3 – Qualitätsstufen: Abgezogen, Geglättet, Abgerieben

Ausgabe: 2001-07, Berichtigung 1: 2002-04 [Duchert 2008] Duchert, Daniel: Gestalten mit Lehm. Verlag Farbe und

und Gefilzt. 2.Auflage Oktober 2011 (online) verfügbar unter: http:// www.gips.de/content/publikationen/igb/putzoberfl/MBPutz.pdf

Gesundheit, Frammersbach 2008 [Eckermann, Röhlen, Ziegert 2008] Eckermann, Wulf; Röhlen,

[06.11.11]

Ulrich; Ziegert, Christof: Auswirkung von Lehmbaustoffen auf

[Brüderlin 2001] Brüderlin, Markus; Fondation Beyeler (Hrsg.):

die Raumluftfeuchte. In: Venzmer, Helmuth: Europäischer

Ornament und Abstraktion – Kunst der Kulturen, der Moderne und Gegenwart im Dialog. DuMont Buchverlag, Köln 2001

Sanierungskalender 2008. Beuth Verlag, Berlin 2008 [FAL 2005] FAL e.V. (Hrsg.): Lehmputze und Gestaltung - CD-ROM.

[BMVBS 2011] Bundesministerium für Verkehr, Bau und Stadtentwicklung

Eigenverlag, Ganzlin, 2005

(BMVBS) (Hrsg.): Leitfaden nachhaltiges Bauen, 2. Auflage, Berlin

[FAL 2009] FAL e.V. (Hrsg.): Lehmputze und Gestaltung - Lehrgangsordner,

2011 (online) verfügbar unter: http://www.nachhaltigesbauen.de/

leitfaeden-und-arbeitshilfen/leitfaden-nachhaltiges-bauen.html

[Figgemeier 2010] Figgemeier, Michael: Lehm - Baustoff. In: Pilz, Achim

[06.11.11] [Claytec 2010] Claytec (Hrsg.): Lehmputz, Raumklima und Schimmel -

Infoblatt M1 T2-i3. Eigenverlag, Ganzlin 2009 (Hrsg.): Lehm im Innenraum - Eigenschaften, Systeme, Gestaltung. Fraunhofer IRB Verlag, Stuttgart 2010

Hinweise und Service. (online) verfügbar unter: http://www.claytec.

[Förderverein für Handwerk und Denkmalpflege 2005] Förderverein

de/fileadmin/user_upload/pdf_techniken/Lehmputz_Raumklima_

für Handwerk und Denkmalpflege e.V. – Schloß Trebsen

Schimmel_26_06_08.pdf [15.08.2011]

– Bildungszentrum (Hrsg.): Trebsener Kalkfibel. Herstellung und Anwendung traditioneller Kalkmörtel an Objekten der

DODATEK 187

Denkmalpflege und im Bereich des ökologischen Bauens. Broschüre, Trebsen 2005. [Gasch, Glaser 2011]: Gasch, Hans Albrecht; Glaser, Gerhard; Handwerkskammer zu Leipzig (Hrsg.): Historische Putze – Materialien und Technologien. Leipzig 2011 [Gilly 1798] Gilly, David: Handbuch der Land-Bau-Kunst. 2 Bände, Berlin 1798 [Handbuch ARP] Tarifvertragsparteien der deutschen Bauwirtschaft (Hrsg.): Handbuch ARP - Arbeitszeit-Richtwerte für Putzarbeiten. Zeittechnik Verlag, Neu-Isenburg 1986 [Henrichsen 2001] Henrichsen, Christoph: Restaurierung eines Teehauses in Kioto. In: Detail Heft 6/2001: Umnutzung, Ergänzung, Sanierung. S. 1008 [Höpfer 2011] Höpfer, Norbert: Kalkputzregeln. Stand Juli 2011 (online) verfügbar unter: http://romankalk.webs.com/links.htm [21.08.11]

http://www.natureplus.org /uploads/tx_usernatureplus/ RL0803Lehmputze.pdf [15.08.2011] [Pilz 2005] Pilz, Achim: Silikatbeschichtungen – Systeme, Anwendungen, Vorzüge. Deutsche Verlags Anstalt, München 2005 [Ochs 2007] Ochs, Michael Johannes: Tadelakt – Eine alte Putztechnik neu entdeckt. Deutsche Verlags-Anstalt, München 2007 [Pujol-Xicoy, Casals 2000] Pujol-Xicoy, Reyes; Casals, Juana Julia: Dekors in Schablonentechnik. M. Fischer Verlag, München 2000 [Rauschenbach 1994] Rauschenbach, Frank: Zur Wirkung und Bestimmung organischer Zusätze in Kalk- und Gipsmörteln. Dissertation, Verlag Shaker, Aachen 1994 [Rüger 2009] Rüger, Burkard: Lerneinheit Theorie T4 – Baustellenorganisation. In: FAL e.V. (Hrsg.): Lehmputze und Gestaltung – Lehrgangsordner. Eigenverlag, Ganzlin 2009 [Röhlen, Ziegert 2010] Röhlen, Ulrich; Ziegert, Christof: Lehmbaupraxis –

[Holl, Ziegert 2002] Holl, Heinz-Gerd; Ziegert, Christof: Unterschiede im

Planung und Ausführung. Bauwerk Verlag GmbH, Berlin 2010, S. 263

Sorptionsverhalten von Werktrockenmörteln. In: Steingass, Peter;

[SAF 2010] Fachverband der Stuckateure für Ausbau und Fassade

KirchBauhof GmbH (Hrsg.): Moderner Lehmbau 2002. Fraunhofer

Baden-Württemberg (SAF) (Hrsg.): Technisches Handbuch – Putz

IRB Verlag, Stuttgart 2002

Stuck Trockenbau Wärmedämmung. 3. Aufl., Eigenverlag d. SAF,

[Jung 1969] Jung, R.K.: Fachbuch für das Bauwerk. Teil 1. Verlag Der Werktag, Berlin Bremen 1969 [Kelch 1999] Kelch, Chr.: unveröffentlichtes Gutachten, Glienicke 1999 [Künzel 1983] Bernhardt, P.; Vogel, F.; Künzel, H. (Projektleiter): Beurteilung der thermo-mechanischen Eigenschaften von Außenputzen. IRB Verlag Stuttgart, 1983 [Künzel 2003] Künzel, Helmut: Außenputz – Untersuchungen, Erfahrungen, Überlegungen. Fraunhofer IRB Verlag, Stuttgart 2003, S. 58 [LBK 2011] Lehmbaukontor Berlin-Brandenburg e.V. (online), verfügbar unter: http://www.lehmbaukontor.de/lehmbaukontor.htm [15.08.2011]

Stuttgart 2010 [Sawyer 1951] Sawyer, J.T.: Plastering. Donhead Publishing Ltd, Shaftesbury 2007 (new edition), Edward Arnold Ltd, London 1951 (first edition) [Schönburg 1988] Schönburg, Kurt: Wandmalerei innen und außen – Gestalten mit wäßrigen Anstrichstoffen. Bauverlag GmbH, Wiesbaden und Berlin 1988 [Schönburg 1991] Schönburg, Kurt: Gestalten mit Putzmörteln. Verlag für Bauwesen GmbH, Berlin 1991 [Schönburg 2007] Schönburg, Kurt: Strukturputze - historisch und neu. Beuth Verlag, Berlin 2007

[Lehmbau Regeln 2009] Dachverband Lehm e. V. (Hrsg.): Lehmbau

[Schönburg 2011] Schönburg, Kurt: Historische Beschichtungstechniken

Regeln – Begriffe, Baustoffe, Bauteile. 3. überarb. Auflage,

– Erhalten, Bewerten und Anwenden. 3. überarb. Auflage, Beuth

Vieweg+Teubner, Wiesbaden 2009

Verlag, Berlin 2011

[Martin Sisi u.a. 2002] Martín Sisí, Mónica; Garcia y Conesa, Oriol;

[Schönburg 2010 a] Schönburg, Kurt: Naturstoffe an Bauwerken

Azconegui Morán, Francisco: Der Kalkputz. Technik, Gestaltung,

– Eigenschaften, Anwendung, Gestaltung. Beuth Verlag, Berlin Wien

Anwendung. Deutsche Verlags-Anstalt, München Stuttgart 2002

Zürich 2010

[McCloud 1998] McCloud, Kevin: Der schöne Schein. Dekorative Oberflächengestaltung. Gerstenberg, Hildesheim 1998 [Meerwein, Rodeck, Mahnke 2007] Meerwein, Gerhard; Rodeck, Bettina;

[Schroeder 2010] Schroeder, Horst: Lehmbau - Mit Lehm ökologisch planen und bauen. Vieweg+Teubner, Wiesbaden 2010, S.184-185 [Schulze 2004] Schulze Höckelmann, Dörte: Altes Wissen wieder be-

Mahnke, Frank H.: Farbe – Kommunikation im Raum. 4. überarb.

leben – Kalkmörtelqualitäten und Sumpfkalk. In: B+B Bauen im

Auflage, Birkhäuser Verlag AG, Basel Boston Berlin 2007

Bestand, 27.Jahrg., 6/2004, S. 14–21

[Minke 2009] Minke, Gernot: Handbuch Lehmbau, Baustoffkunde,

[Schulze 1986] Schulze, Jörg: Probleme der Denkmalpflege. In:

Techniken, Lehmarchitektur. 7. Auflage, ökobuch Verlag, Staufen

Landschaftsverband Rheinland (Hrsg.): Lehm im Fachwerkbau.

bei Freiburg 2009, S. 14-15 [Minogue 2004] Minogue, Coll: Keramische Präge- und Ritztechniken. Hauptverlag, Bern Stuttgart Wien 2004 [natureplus 2010] natureplus e.V.: Vergaberichtlinie 0803 – LEHMPUTZMÖRTEL. September 2010 (online) verfügbar unter:

188 DODATEK

Tagungsbericht 20. und 21. September 1985, Rheinland Verlag GmbH, Köln 1986 [Speidel 2010] Speidel, Manfred: Lob des Lehms – Lehm in Japan. In: Pilz, Achim (Hrsg.): Lehm im Innenraum – Eigenschaften, Systeme, Gestaltung. Fraunhofer IRB Verlag, Stuttgart 2010, S. 127ff

[UBA 2005] Umweltbundesamt, Innenraum-Lufthygiene-Kommission des Umweltbundesamts(Hrsg.): Leitfaden zur Ursachensuche und Sanierung bei Schimmelpilzwachstum in Innenräumen. Dessau 2005, S.5 (online) verfügbar unter: http://www.umweltdaten.de/ publikationen/fpdf-l/2951.pdf [06.11.11] [Volhard 1995] Volhard, Franz: Leichtlehmbau – alter Baustoff – neue Technik. 5. Auflage, Verlag C.F. Müller, Heidelberg 1995 [Volhard 2010] Volhard, Franz: Lehmausfachungen und Lehmputze – Untersuchungen historischer Strohlehme. Fraunhofer IRB Verlag, Stuttgart 2010 [WECOBIS 2011] Wecobis, Ökologisches Baustoffinformationssystem. (online) verfügbar unter: http://www.wecobis.de/jahia/jahia/Home/ Bauproduktgruppen/Moertel_Estriche/Putzmoertel/Kalkputz [08.08.2011] [WECOBIS 2011a] Wecobis, Ökologisches Baustoffinformationssystem. (online) verfügbar unter: http://www.wecobis.de/jahia/Jahia/Home/ Bauproduktgruppen/Oberflaechenbehandlungen/Farben_Lacke_ Lasuren/Siliconharzfarben [27.10.2011] [Wehlte 1985] Wehlte, Kurt: Werkstoffe und Techniken der Malerei. 5. Überarb. Auflage, Otto Maier Verlag, Ravensburg 1985 [Weismann, Bryce 2008] Weismann, Adam; Bryce, Katy: using natural finishes - lime and earth based plasters, renders and paints, a step-by-step guide. Green Books Ltd, Plympton/Devon 2008 [Westermann Bautabellen 1970] Westermann Bautabellen. 2. Auflage 1970, Georg Westermann Verlag, S. 102 [Wilson 1996] Wilson, Eva: Ornamente - Das Handbuch einer 8000 jährigen Geschichte. Paul Haupt Verlag, Bern 1996 [WTA, 2002] WTA. Wissenschaftlich-Technische-Arbeitsgemeinschaft für Bauwerkserhaltung und Denkmalpflege e.V. (Hrsg.): Kalkputze in der Denkmalpflege - WTA Merkblatt 2-7-01/D. Fraunhofer IRB Verlag, Stuttgart 2002 [Ziesemann, Krampfer, Knieriemen 1996] Z . iesemann, Gerd; Krampfer; Martin; Knieriemen, Heinz: Natürliche Farben - Anstriche und Verputze selber herstellen. AT Verlag, Aarau Schweiz 1996; S. 25 Normy, instrukcje i wytyczne: patrz także rozdz. 9.3 „Normy i reguły”

Grąbczewska Maria: Jak samemu zbudować domek z gliny. Arkady 1957 Kaczmarski Zygmunt: Robimy sami z materiałów miejscowych. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne 1958 Krassowski Kajetan: Sposób stawiania budowli gospodarskich z wrzosu i gliny i pokrycia onych dachem niepalnym. B. Nauman 1839 Kupiec-Hyła Danuta, Hyła Maciej: Domy z lekkiej gliny. Zarząd Jurajskich Parków Krajobrazowych w Krakowie, bez daty Lipowski Leopold: Budujemy sami. Biblioteka Przyjaciółki, bez daty Łukasiewicz Menandr: Ogniotrwałe budownictwo na wsi. Wydawnictwo Ministerstwa Odbudowy 1946 Łukasiewicz Menandr: Budynki z masy wapienno-trzcinowej. Arkady 1958 Pawlikowski M.: Nowoczesne budownictwo z gliny. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne 1955 Racięcki Zygmunt: Budownictwo z gliny. Państwowe Wydawnictwa Techniczne 1950 Racięcki Zygmunt: Budynki z gliny. Arkady 1962 Racięcki Zygmunt: Budynki z tworzyw cementowo-glinianych. Arkady 1958 Racięcki Zygmunt: Jak samemu zbudować z gliny tani, zdrowy i trwały budynek mieszkalny lub gospodarczy. Powszechny Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych 1946 Remiszewski E.: Instrukcja o stosowaniu materiałów miejscowych w budownictwie wiejskim. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Ministerstwo Rolnictwa. Departament Budownictwa Wiejskiego 1953 Witebski Zdzisław: Miejscowe materiały budowlane. Wyd. Budownictwo i Architektura 1957 Norma BN-62/6738-01: Masy cementowo-gliniane z wypełniaczami. Polski Komitet Normalizacyjny 196x Norma BN-62/6738-02: Budownictwo z gliny. Masy gliniane. Polski Komitet Normalizacyjny 196x Norma BN-62/9012-01: Cegła i bloki cementowo-gliniane z wypełniaczami. Polski Komitet Normalizacyjny 196x

9.5 Polskojęzyczne źródła proponowane przez redakcję polskiego wydania

Norma BN-62/8841-04: Budownictwo z gliny. Ścany z gliny ubijanej - Warunki techniczne wykonania i odbioru. Polski Komitet Normalizacyjny 196x

Tymczasowe zasady wykonywania budynków z gliny. Instytut Budownictwa Mieszkaniowego 1955

9.6 Autorzy fotografii

Instrukcja tymczasowa stosowania w budownictwie tworzyw cementowo-glinianych. Państwowe Wydawnictwa Techniczne.

Michael Auras: 4-3

Instytut Techniki Budowlanej 1951

Amazonails: B1-2, B1-4, 5-4,

Choliński Stanisław, Bany Bogdan: Budownictwo z gliny w świetle badań i doświadczeń Instytutu Techniki Budowlanej. Arkady 1962 Chrzanowski Seweryn: Płyty słomiane i trzcinowe w budownictwie wiejskim. Państwowe Wydawnictwa Techniczne 1952

Eckhard Beuchel: 3-2, 3-48, 3-55, 6-49, B8-1, B8-4 Bundesverband der Deutschen Kalkindustrie e.V.: 4-1 Raùl Contreras: 2-9 Claytec: 3-52

DODATEK 189

Riccardo de Paoli: 2-4, 2-12, 8-13, 8-16a-c

B5-8, 6-4, 6-14,6-30a-c, 7-4, 7-11a, 7-12, 7-13, 7-16, 7-25, 7-26, 7-31a-d,

Jörg Depta / Fa. LehmBauWerk: 2-34, 2-41, 2-45, 5-2, 5-11, 5-13, 5-25,

B7-1 do B7-6, 7-60 do 7-64, 8-1, 8-2, 8-4, 8-6, B8-2, B8-3, B8-5 do B8-10

5-48, 5-57a-c, 6-7, 6-8, 6-9, 7-19, 7-46

Varvara Valtchanova: 3-31, 6-25 a-d,

Alexander Douline: B 7-7, 8-17a

Franz Volhard: 2-46, 2-47, 2-48, 6-10, 6-47a+b,

Wolfgang Endress GmbH: 4-4

Jörg Wappler: 2-59, B5-1, B5-2

FAL e.V.: 2-6, 7-3, 7-27

Sylvie Wheeler: 5-9, 5-12, 5-17, 6-1, 7-6, B6-1 i B6-7, 7-14, 7-18, 7-20

Michael Figgemeier: 3-21a,b,c, 3-20

a+b, 7-22, 7-23, 7-44, 8-5

Sandro Freund, Life Boxx: 2-20, 4-15, 4-16, 4-17, 4-18, 7-15, 7-40, 7-59, 7-65 Irmela Fromme: 2-14, 2-29, 2-31, 2-50, 2-57a, 3-8, 3-18, 3-19a+b, 3-24,

Rysunki

3-29, 3-30, 3-40, 3-41, 3-42, 3-49, 3-50, 3-51, 3-56, 5-3, 5-8,5-16, 5-18,

Karen Bartram: strony 53, 58, 60, 75, 80, 82, 84, 91, 107, 131, 132

5-22, 5-24, 5-27, 5-41, 5-44, 5-45, 5-46, 5-54, 5-58, 6-5, 6-6, 6-11, 6-12,

Susanne Bollenhagen: strona 145

6-13, 6-15 do 6-24, 6-26, 6-27, 6-29 , 6-31, 6-33, 6-36, 6-43 do 6-46, 6-48, 7-5, 7-9a+b, 7-11b, 7-17, 7-21, 7-29, 7-32, 7-38a+b, 7-49, 7-50, 7-52a+b,

Pozostałe rysunki

7-53, 7-54a+b, 8-7b, 8-8b+c, 8-9, 8-11, 8-18, 8-20, 8-22

CRATerre-ENSAG,

Max Götzelmann: 2-58

FAL e.V.,

Hessler Kalkwerke: 2-3

Barbara Ingenweyen,

Thorsten Heer: 2-30, B2-9, 5-14, 8-3

Gerhard Lichtner,

Dittmar Hecken: 3-25

Dietmar Schäfer,

Uta Herz: 3-32, 4-12, 8-7a

Varvara Valtchanova

Klaus Hirrich: 2-42, 7-47, 7-48, 7-51, 7-55, 7-56, 7-57, 8-12a-d Rudolf Höll: B3-1, B3-2, B3-4 Christian Kandzia: 7-30 Siggi Kohle: 7-2, 7-11b, 7-33 do 7-36 Andreas Krewet: 8-10, 8-15 Maroton GmbH: 3-3, 3-5 Nadine Meister: 2-7 Isabelle Melchior: 2-8, 7-1, 8-23 do 8-26 Sascha Müller: 5-42 Michal Navratil: 8-8a Josef Neundörfer: 2-27, 5-31 Gregoire Paccoud: 3-13, 3-14, 5-31, 5-32, 5-33, 5-34, 7-10a+b Rae Parkinson: 3-45 Veronique Popinet: 8-19a+b Mikael Raymond: 2-2 Burkard Rüger: 2-23, 2-26, 2-38, 2-39, 3-46, 3-47, 5-6, 5-20, 5-35, 5-52, 5-53, 5-59, 6-32, 7-37a+b Dietmar Schäfer: 1-2, 2-15, 2-16, 2-57b, 2-60, 3-4, 3-43, 4-11(1-4,6), 5-36, 5-55, 6-2, 7-18 Günter W. Schulze, Wandkontakt: 2-5, 5-1, 6-3 Mackie Scott: B1-1, B1-3, B1-5, 1-1 Hendrik Silbermann: 3-60, 5-30, 5-47, 7-28, 7-42, 7-43, 7-45a+b, 8-17b Bill Steen: 2-1 Sabine Sühlo: 2-18: 2-19, 6-28, 8-21a-c Maria Teichmann: 7-39, 7-58 Andrea Theis: 2-10, 2-11, 2-13, 2-17, 2-22, 2-28, 2-32, 2-40, 2-43, 2-44, 2-56, 3-1, 3-6, 3-7, 3-22, 3-23, 3-28, 3-33 do 3-39, B2-1 do B2-8, 3-44, 4-5 do 4-10, 4-11(5), 4-14, B3.1, B3.2, B3-3, B3-5, B3-6, 5-5, 5-26, 5-28, 5-29, 5-37, 5-38, 5-39, 5-40, 5-43, 5-49, B4-1 do B4-6, 5-51, 5-52,5-60, B5-3 do

190 DODATEK

9.7 Przypisy [1] System ocieplania budynków znany pod taką nazwą także w Polsce (WDVS to skrót od „Wärmedämmverbundsystem” – dosłownie: zespolony system izolacji cieplnej) [2] Słowo „Weller” pochodzi z dialektu Plattdeutsch (używanego na północy Niemiec) i oznacza mieszankę gliny ze słomą długości 30 do 60 cm. [3] Technika opisana w rozdz. 9.5 [G.Minke „Podręcznik budowania z gliny”] [4] Technika opisana w rozdz. 8.3 [G.Minke „Podręcznik budowania z gliny”] [5] Technika układania cegieł glinianych bez zaprawy, przy istniejącej ścianie z innego materiału. [6] Książka mówi o realiach niemieckiego rynku budowlanego. [7] Informacje o polskim rynku znajdują się w suplemencie dodanym do tej książki. [8] (Z niemeckiego „Schwarze küche”) Dawna kuchnia, w której gotowano na otwartym ogniu. [9] Towarzystwo wspierające rzemiosło i ochronę zabytków. [10] Tzw. Römer 2-4-6 to pochodzący z roku 1289, najstarszy w Niemczech, wolnostojący gotycki dom o szkieletowej konstrukcji drewnianej. Nazwa budynku pochodzi od ulicy przy której stoi i numerów domu. [11] Brak dokładnego określenia kolorowej ziemi. Autorkom z pewnością chodzi o rzadko występujący w przyrodzie minerał wustyt (albo wüstyt). Minerał nazwano tak na cześć hutnika i naukowca Fritza Wüsta. W Niemczech spotykany w Badenii Wirtenbergii. [12] Tzw. zielona ziemia to szarozielony pigment mineralny, który jest produktem zwietrzenia augitu i hornblendy. [13] W oryginale „Stippmuster”. „stippen” to „krótko zanurzyć, lekko popchnąć”. Ponieważ efektem zdobniczym są dziurki albo szpary, to nazwałem tynk „dziurkowanym”. Więcej o nim autorki piszą na następnych stronach w przykładzie o młynie. [14] Dosł.:Mäusezahnfries czyli fryz mysich zębów. [15] Europejskie partnerstwo nauczania o glinie. Polską organizacją partnerską jest VERNUM. (Lernpunkt Lehm – to partnerstwo tłumaczone na j. polski "Poznaj glinę"). [16] Znormalizowane warunki zlecania i wykonywania robót budowlanych.