αισθήσεις
3
Ένα αρχιτεκτονικό έργο παράγει ένα αδιαίρετο σύμπλεγμα από εντυπώσεις (Pallasmaa, 1996: 44). Εντυπώσεις που σχετίζονται με τον τρόπο που ο επισκέπτης αντιλαμβάνεται και βιώνει τον χώρο. Η αισθητική εμπειρία μεταξύ ενός αρχιτεκτονικού αντικειμένου και των ανθρώπων που το βιώνουν είναι κρίσιμη. Οι αισθήσεις είναι η πηγή όλων της γνώσεων μας για την υλική εξωτερική πραγματικότητα. Η όραση ως η κύρια αίσθηση αντίληψης του χώρου, η αφή ως κατεξοχήν κοινωνική αίσθηση, η όσφρηση, ως η κύρια αίσθηση της ανάμνησης, η ακοή ως περιγραφή του χώρου και της ατμόσφαιράς του, η γεύση που επιτρέπει στον άνθρωπο να απολαμβάνει την τροφή. Οι αισθήσεις λειτουργούν ταυτόχρονα και συμπληρωματικά, για να αποδώσουν την πραγματικότητα.
4
αισθήσεις στο νερό
5
Ο τρόπος με τον οποίον λειτουργούν οι ανθρώπινες αισθήσεις στο νερό είναι πολύ διαφορετικός. Η επαφή του σώματος με το νερό, η ακοή, η όραση, μεταφέρουν τον άνθρωπο σε ένα διαφορετικό κόσμο, ροϊκό, γαλήνιο και ακαθόριστο. Ο ίδιος ο άνθρωπος, αποτελούμενος κατά 70% από νερό, αποζητά την εμπειρία του συνεχώς με όλες τις αισθήσεις. Σε στερεή, αέρια και κυρίως υγρή μορφή, το νερό κινείται γραμμικά, ρέει ή πέφτει, με ακανόνιστη (φυσική), ή μελετημένη (τεχνητή) ροή. Η αντίθεση του ρέοντος νερού με το στάσιμο, η αίσθηση που προκαλεί στα αισθητήρια νεύρα κάτω από το δέρμα, ο τρόπος με τον οποίον αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα και αντανακλά το φως είναι σαγηνευτικός. Αναγνωρίζοντας τις ποιότητες του νερού, ο άνθρωπος επιζητά την ενσωμάτωση του στον χώρο ζωής του, το κτισμένο περιβάλλον προκειμένου να γίνει πιο οικείο σ’αυτόν. Επομένως, τα αρχιτεκτονικά έργα που σχετίζονται με το νερό επιδιώκουν να προκαλέσουν μια διαφορετική εμπειρία στον επισκέπτη, να επικοινωνήσουν με τις αισθήσεις του, να συνδεθούν μαζί του. Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα, στο οποίο ο αρχτέκτονας εκμεταλλευόμενος τις ιδιότητες του νερού και των υλικών κατορθώνει να αναπτύξει αυτή τη βιωματική σχέση ανάμεσα στο έργο του και στον επισκέπτη, είναι τα Θερμά Λουτρά στο Vals.
6
θερμά λουτρά στο Vals
7
Στις αρχές του 1980 η κοινότητα του Vals, ενός απομακρυσμένου ελβετικού χωριού στις Άλπεις, αγόρασε ένα ξενοδοχείο που είχε χρεοκοπήσει και ανέθεσε στον Peter Zumthor να σχεδιάσει θερμά λουτρά. Το 1991 με μια μακέτα από π έτρα που περιείχε νερό παρουσιάστηκε στο Vals το project και η κατασκευή ξεκίνησε το 1994. Το αποτέλεσμα ήταν ένα κτίριο βίωμα, σιωπηλό σε αντίθεση με τους γοητευτικούς ήχους που παράγει η ανάδευση του νερού, σκοτεινό μα και γεμάτο σχισμές που υπονοούν την ύπαρξη φωτός, εσωστρεφές μα ικανό να κάνει τον επισκέπτη να ελευθερώσει τις σκέψεις και τα αισθήματα του. O Zumthor, στο έργο που ανέλαβε στο Vals προσπαθεί να αναβιώσει το σχεδιασμό που ξυπνά τις αισθήσεις μέσα στο χώρο, εκφράζοντας τα υλικά, το νερό, το φώς και τη σκιά, αναφερόμενος τόσο στη μεγάλη κλίμακα, όσο και στη οικεία ανθρώπινη διάσταση. Τα λουτρά άνοιξαν τις πόρτες τους στο κοινό το 1996. Ο Zumthor σχεδίασε ένα κτίριο σταθμό της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Χρειάστηκαν μόνο δύο χρόν
8
αλληλεπίδραση του υλικού και του φωτός
9
Το κτίριο στο Vals είναι ένας θαμμένος δαιδαλώδης κόσμος που δημιουργείται από πλήρη και κενά, εντός του οποίου διατηρείται το νερό του λουτρού. Χρησιμοποιώντας τολμηρά υλικά και το παιχνίδι με το φώς παράγεται μια αισθητηριακή εμπειρία. Με το χειρισμό ορισμένων αρχών της φαινομενολογίας προκύπτουν χώροι βιωματικοί. Ο Zumthor αναφέρει πως «το αρχιτεκτονικό δημιούργημα περιγράφει μια αίσθηση για το σκοτάδι και το φως, για την αντανάκλαση του φωτός πάνω στο νερό, για την διάχυση του φωτός μέσα στον αέρα και τον ατμό, για την τελετουργία του μπάνιου» (Abache, 2001). Η αλληλεπίδραση του υλικού και του φωτός στο χώρο, είναι εμφανής στην εξάρτηση του ενός από το άλλο. Οι κλειστοί και ανοιχτοί χώροι σε ωθούν να κινηθείς μέσα στο κτίριο. Όπως στα παλιά χαμάμ, οι εργασίες σχεδιασμού επικεντρώθηκαν σε μεγάλο βαθμό στο εσωτερικό. Το εξωτερικό εξελίχθηκε και απέκτησε μορφή του από μέσα προς τα έξω. Για να ενισχυθεί η εσωστρεφής φύση του, αν και είναι μια ανεξάρτητη δομή, το κτίριο των λουτρών δεν έχει είσοδο από το εξωτερικό. Η πρόσβαση γίνεται από ένα μακρύ στενό και σκοτεινό υπόγειο πέρασμα από το κεντρικό κτίριο του γειτονικού ξενοδοχειακού συγκροτήματος.
10
απλότητα
11
Ο τρόπος με τον οποίον συγκροτεί την αρχιτεκτονική δομή ο Zumthor δείχνει την ευαισθησία του δημιουργού και τη διάθεση να προσφέρει μια μοναδική βιωματική εμπειρία στον επισκέπτη. Η ριζοσπαστική απλότητά του κτιρίου είναι αποτέλεσμα εξαιρετικά περίπλοκου, ολοκληρωμένου σχεδιασμού και επίπονης μελέτης όλων των κατασκευαστικών λεπτομερειών. «Το κτίριο φαίνεται απλό,» υποστηρίζει ο Zumthor, «αλλά η πολυπλοκότητα κρύβεται στη μάζα» (Ursprung, 2009). Επιβεβαιώνεται πως μπορεί να ισχύει ταυτόχρονα απλή και σύνθετη αρχιτεκτονική. Κάθε στοιχείο του κτιρίου, από τα πέτρινα καθίσματα μέχρι τα υπέρθυρα και τα πατήματα, είναι διαβαθμισμένα προσεκτικά, ώστε να επιτευχθεί ένας αδιάκοπος συνεχής ρυθμός. Η απλότητα χρειάζεται πολυπλοκότητα και το αντίθετο. H επίτευξη μιας κατάστασης όπου οι διαφορές θα ενισχύουν, αντί να ακυρώνουν, η μία την άλλη, αποτελεί μυστήριο. Το πλησιέστερο ισοδύναμο της λύσης είναι η έννοια του ρυθμού, όπως διαμορφώνεται από το φέρον σήμα των διαφορών. (Maeda,2006: 55,56)
12
θεωρία της φαινομενολογίας
13
Ο Heidegger υποστηρίζει πως “γνωρίζουμε μόνο όταν έχουμε εμπειρία στα πράγματα. Η εμπειρία είναι το αποτέλεσμα της δοκιμής και συνδέεται με το παρελθόν. Ενώ το βίωμα συνδέεται με το μέλλον”. H Αρχιτεκτονική, όπως συμβαίνει με όλες τις τέχνες, βρίσκεται συνεχώς αντιμέτωπη με ερωτήματα της ανθρώπινης ύπαρξης στο χώρο και το χρόνο και εκφράζει τον άνθρωπο ως μέρος του κόσμου (Pallasmaa,1996:16). Το ερώτημα είναι αν η αρχιτεκτονική, ως διεργασία εξερεύνησης του χώρου και του χρόνου, επιτρέπει στον επισκέπτη από θεατής να αποκτήσει μια βιωματική σχέση με το κτίριο. Αρμοδιότητα του αρχιτέκτονα είναι να σχεδιάσει μια εμπειρία. Η θεωρία της φαινομενολογίας αναγνωρίζει αυτη την αρμοδιότητα, και προτείνει τον αισθητηριακό σχεδιασμό με στόχο την επίτευξη βιωματικών αρχιτεκτονικών χώρων. Η φαινομενολογία στην αρχιτεκτονική είναι ο χειρισμός του χώρου, των υλικών του φωτός και της σκιάς για να δημιουργήσει μια αξέχαστη εμπειρία με την βοήθεια των ανθρώπινων αισθήσεων. (Norberg-Schulz, 1996). Ο Norberg-Schulz θεωρεί οτι κάθε τόπος από τη φύση του συμπυκνώνει σε αδιάσπαστο σύνολο τις ποιότητες, τις οποίες ο αρχιτέκτονας οφέιλει να διαγνώσει και να μεταφέρει στο έργο του.
14
η έννοια του τόπου
15
Για τον Νορβηγό θεωρητικό, η έννοια του τόπου είναι μια «ολότητα από συμπαγή πράγματα που έχουν υλική υπόσταση, σχήμα, υφή και χρώμα». Όλα αυτά καθορίζουν τον περιβαλλοντικό χαρακτήρα κάθε τόπου και προσδιορίζουν εξ ορισμού αυτό το οποίο ο ίδιος ονομάζει «ατμόσφαιρα» (Κωτσιόπουλος, 2005:35). Ο ολιστικός θεωρητικός λόγος, που σχετίζεται με τη φαινομενολογική θεωρία του Heidegger, βρίσκει σήμερα την κύρια έκφραση του στους υποστηρικτές της τοπικότητας που θεωρούν ουσιώδες να κατανοήσουμε σφαιρικά και σε βάθος τον χαρακτήρα κάθε τόπου και κατ’ επέκταση τον χαρακτήρα της αρχιτεκτονικής που του αρμόζει (Κωτσιόπουλος, 2005: 34). Ο Peter Zumthor, ως ένας από τους εκφραστές της φαινομενολογικής θεωρίας στην αρχιτεκτονική, αναζήτησε μια λύση που να ανταποκρίνεται στην τοπογραφία και γεωλογία της περιοχής –τις πέτρινες μάζες της κοιλάδας του Vals–, προσπαθώντας να σχεδιάσει ένα κτίριο που θα φαίνεται να ενσωματώνεται στο φυσικό τοπίο σαν να ήταν πάντα εκεί. Ένας γιγαντιαίος μονόλιθος ριζωμένος στην πλαγιά του βουνού και κατασκευασμένος ολοκληρωτικά από πέτρα –«πέτρα, βασάλτη, άμμο, γνευσίτη από το Vals, χαλίκι και τσιμέντο για σκυρόδεμα».Η χαρακτηριστική φυτεμένη οροφή του και το γεγονός ότι είναι κατά το ήμισι βυθισμένο στο
16
υλικά
17
έδαφος εναρμονίζει πλήρως το κτίριο με το περιβάλλον του. Σχηματίζεται από 15 διαφορετικά παραλληλόγραμμα με ύψος 5 μέτρα το κάθε ένα με οροφές –προβόλους που έχουν ταιριάξει μεταξύ τους σαν κομμάτια παζλ. Οι οροφές από τα παραλληλόγραμμα δεν ενώνονται εσωτερικά αλλά αφήνουν ένα κενό 8 εκατοστών που καλύπτεται με γυαλί αρκετό για να περνούν αχτίδες ηλιου που δίνει την αίσθηση ότι η οροφή αιωρείται. Μία πετρα, ανάλογα με τον τρόπο επεξεργασίας, γίνεται κάθε φορά και κάτι διαφορετικό. Υπάρχουν χιλιάδες διαφορετικές δυνατότητες για ένα υλικό μόνο. Η λάμψη του κάθε υλικού και οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ τους λειτουργούν έτσι, ώστε η σύνθεσή τους να δημιουργεί κάτι μοναδικό (Zumthor,2006: 22). Στην αρχιτεκτονική του Zumthor τα υλικά έχουν μια ισχυρή παρουσία. Το νερό, η σκιά και το φως είναι οικοδομικά υλικά όπως το μπετόν, η πέτρα και ο χάλυβας. Το υλικό είναι η ανάγλυφη μορφή της φαινομενολογίας που διευκολύνει τη μνήμη. Συχνά περιγράφει μερικές από τις πιο ζωντανές αναμνήσεις του μέσα από την έκφραση της υφής. Για τον Zumthor, δεν είναι μόνο σημαντικό το πώς φαίνεται ένα πάτωμα, μια σκάλα, ένας τοίχος, ένα δωμάτιο ή μια πρόσοψη, αλλά το πώς αισθάνεται κάποιος όταν τα αγγίζει με τις άκρες των δακτύλων
18
ανθρώπινο σώμα
19
του, πώς μυρίζουν, πώς ακούγονται, τι είδους σχέσεις, νοητικές εικόνες, προσδοκίες και αναμνήσεις προκαλούν. Τα κτίρια του πάντα περιστρέφονται γύρω από τη σχέση ανάμεσα στο ανθρώπινο σώμα και το περιβάλλον του (Ursprung, 2009). Στα Θερμά Λουτρά στο Vals, η υφή, η θερμοκρασία, η υγρασία και η μυρωδιά των υλικών παίζουν σημαντικό ρόλο στην αφύπνηση των αισθήσεων. Αυτή ήταν και η πρόθεση του αρχιτέκτονα, η δημιουργία «ενός αισθητηριακού περιβάλλοντος για το ανθρώπινο σώμα, για το γυμνό δέρμα».(Ursprung, 2009). Η αρχιτεκτονική του Zumthor μπορεί να βιωθεί μόνο μέσα από το ανθρώπινο σώμα και τη συμμετοχή όλων των αισθήσεων, καθώς το σώμα συναντά το νερό που βγαίνει από την πηγή στη βουνοπλαγιά μόλις λίγα μέ τρα πάνω από τα λουτρά. Ο Zumthor στο Vals διερεύνησε τις τελετές μπάνιου και εξαγνισμού και επινόησε μια αλληλουχία χώρων για πολλαπλές εμπειρίες κολύμβησης. Οι λουόμενοι απόλαμβάνουν να ανακαλύπτουν τις διάφορες αισθήσεις βουτώντας στο νερό σε διαφορετικές θερμοκρασίες, παρατηρώντας διαφορετικές συνθήκες φωτισμού, περιτρυγυρισμένοι από διαφορετικά, υλικά, ήχους, αρώματα και υφές. του, πώς
20
παιχνίδι του φωτός
21
Η προσοχή εστιάζεται πάνω στην επιφάνεια του νερού, στο παιχνίδι του φωτός, έτσι ώστε η προσοχή των λουομένων αρχικά επικεντρώνεται στο νερό και στη συνέχεια στις γύρω επιφάνειες. Οι λεπτομέρειες του κτιρίου διακριτικά καθοδηγούν τον τρόπο που κινείται και τον βοηθούν να εξοικειωθεί με το περιβάλλον. Το σώμα του λουόμενου κινείται αργά μέσα στη σπηλαιώδη ακολουθία των χώρων, ηρεμεί στα θεραπευτικά νερά, ανακαλύπτει το χώρο βήμα προς βήμα, αναζητεί τη σκιά και ακολουθεί τις αχτίδες του φωτός στο ημίφως. Όποιος έχει μαγευτεί από τον ήχο σταγόνων που στάζουν στο σκοτάδι, μπορεί να βεβαιώσει την εκπληκτική ικανότητα του αυτιού να χαράξει όγκους στο κενό του σκοταδιού. Ουσιαστικά ο χώρος διαγράφεται στο σκοτάδι. (Pallasmaa, 1996: 50).
22
ατμόσφαιρα
23
Για τον Peter Zumthor η ατμόσφαιρα είναι μια κατηγορία αίσθησης. Η ποιότητα της αρχιτεκτονικης φαίνεται όταν ένα κτίριο κατορθώνει να συγκινήσει και έτσι επιδιώκει να το ενσωματώσει στο προσωπικό του ιδίωμα. Υποστηρίζει ότι η ατμόσφαιρα, η πρώτη εντύπωση που μας κάνει μια αρχιτεκτονική δημιουργία, είναι και η αληθινή (Zumthor, 2006: 7). ‘Ετσι και στο κτίριο στο Vals η ατμόσφαιρα είναι κυρίαρχο χαρακτηριστικό της σύνθεσης. Ο αρχιτέκτονας κατορθώνει να μετατρέψει τον επισκέπτη από θεατή σε μέλος του κτιρίου καθώς τον αναγκάζει να το ανακαλύψει χρήσιμοποιώντας τις αισθήσεις του. Στην εμπειρία της τέχνης, μια περίεργη ανταλλαγή λαμβάνει χώρα. Δανείζω τα συναισθήματα μου στο χώρο και ο χώρος μου δανείζει την αύρα του, η οποία απελευθερώνει τις αντιλήψεις και τις σκέψεις μου. (Pallasmaa, 1996:12)
24
βιβλιογραφία
25
Abache, L. 2001. Thermal Baths Vals, Peter Zumthor 1996. http://www.galinsky.com/buildings/baths/ (πρόσβαση 16/12/2014) Balmond , C. 2007. Elements. Prestel Κωτσιόπουλος, Α. 2005. Η αρχιτεκτονική σε περίοδο κρίσης. Νεφέλη Maeda, J. 2006 Οι νόμοι της απλότητας. Παπασωτηρίου Norberg-Schulz C. 1996. Towards a Phenomenology of Architecture. Rizzoli Pallasmaa, J. 1996. The Eyes of the Skin. John Wiley & Sons Ursprung, P. 2009. Earthworks: The Architecture of Peter Zumthor. http://www.pritzkerprize.com/2009/essay (πρόσβαση 16/12/2014) Zumtor, P. 1998. Thinking Architecture. Brickhauser Zumtor, P. 2006. Atmospheres. Brickhauser
26