ARXITEKTONIKES PRAKTIKES STH METAPOLITIKH EPOXH /// ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ by kelly ex

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Α ΜΕΡΟΣ /

Η ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ; 01 ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΠΟΠΟΛΙΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 03 Ο ΧΩΡΟΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΟΥΔΕΤΕΡΟΣ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ 09 ‘ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ’ 11 ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ Η ‘ΚΑΘΑΡΗ’ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ 19 ΕΙΚΟΝΑ/ΑΠΟΝΟΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ /ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ 25 ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΗ ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ 27

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Β ΜΕΡΟΣ /

Η ΕΠΑΝΑΦΟΡΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ 31 ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ 33 ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΙΣ ΔΡΑΣΕΙΣ 34 1/ ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΕ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ 36 EXYZT [ΓΑΛΛΙΑ] 42 ΑΑΑ [ΓΑΛΛΙΑ] 49 2/ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΣΕ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΠΟΛΗΣ 51 NIEUW CROOSWIJK [ΟΛΛΑΝΔΙΑ] 55 AG GLEISDREIECK [ ΓΕΡΜΑΝΙΑ] 59 3/ ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΓΝΩΣΙΑΣ

ΣΕ ΟΜΑΔΕΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ 61 ELEMENTAL [ΧΙΛΗ] 64 ΦΑΒΕΛΕΣ 65 MOM [ΒΡΑΖΙΛΙΑ] 71 USINA [ΒΡΑΖΙΛΙΑ]

76 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 80 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 84 ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

Ευχαριστούμε πολύ την Ολγα Χατζηφώτη για την πολύτιμη συμβολή της.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η

κεντρική αφορμή για την εργασία αυτή μπορεί να συνοψιστεί σε ένα πρωταρχικό ερώτημα: Ποιά είναι η σχέση της σύγχρονης αρχιτεκτονικής με το κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον μέσα στο οποίο αναπόφευκτα λειτουργεί; Όταν μιλάει για ‘καλή αρχιτεκτονική’ και ‘καλούς αρχιτέκτονες’, ο κυρίαρχος λόγος μένει σε καθαρά αρχιτεκτονικούς όρους - κριτήρια εσωτερικά του επαγγέλματος. Έτσι η αρχιτεκτονική πρακτική θεωρείται μονομερώς, αποκομμένη δηλαδή από τις κοινωνικοπολιτικές της επιπτώσεις, και άρα ως αυτόνομο / ουδέτερο αντικείμενο. Αυτού του είδους η ανεξάρτητη, αποκομμένη από το συνολικό πλαίσιο, αντιμετώπιση βλέπουμε ότι χαρακτηρίζει ένα πολύ ευρύ φάσμα ανθρώπινων δραστηριοτήτων και δομών σκέψης στη σύγχρονη κατάσταση. Για να δούμε που εδράζεται, λοιπόν, αυτή η σύγχρονη κυρίαρχη αντίληψη, ανατρέχουμε στην έννοια της μεταπολιτικής [post-politics] όπως έχει διαγνωστεί και διατυπωθεί τα τελευταία χρόνια από πολιτικούς φιλοσόφους. Θα δούμε πώς η κυριαρχία αυτού του λόγου επιβάλλει μια ουδέτερη θεώρηση έντονα φορτισμένων πολιτικά ζητημάτων [με την ευρύτερη έννοια και όχι με την έννοια κομματικών σχηματισμών ή δογμάτων]. Στη συνέχεια, μέσα από το πρίσμα της κριτικής στο μεταπολιτικό λόγο, θα εξετάσουμε τα χαρακτηριστικά της αποπολιτικοποιημένης [με την έννοια της μεταπολιτικής προσέγγισης] άσκησης της αρχιτεκτονικής και της αντίληψης περί του ρόλου του αρχιτέκτονα. Στο δεύτερο μέρος της εργασίας εξετάζουμε τι θα μπορούσε να σημαίνει επαναφορά του πολιτικού στην αρχιτεκτονική πρακτική, και, μέσα από σύγχρονα παραδείγματα, ιχνηλατούμε ορισμένους τρόπους που αυτό συμβαίνει έμπρακτα, σε διάφορες κλίμακες και εντάσεις.

Μια αφήγηση, λοιπόν, για τη μεταπολιτική εποχή μπορεί να ξεκινήσει μία εικοσαετία πίσω...

Η ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ; Το 1989 αποτελεί ορόσημο. Η πτώση του Τείχους του Βερολίνου συμβολίζει την αρχή της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης. Η εξασθένηση των κομμουνιστικών καθεστώτων και οι συνακόλουθες γεωπολιτικές περιπλοκές δημιουργούν παγκόσμιο αναβρασμό. Ο κόσμος μοιάζει να μεταβαίνει σε μια εξ’ολοκλήρου νέα κατάσταση, της οποίας ο πολιτικός και οικονομικός χαρακτήρας παραμένει ασαφής. Το χειμώνα του 1989 ο αμερικανός πολιτικός φιλόσοφος και πολιτικός οικονομολόγος Francis Fukuyama, δίνει μία διάλεξη με τίτλο: “Το Τέλος της Ιστορίας;”1 αναφερόμενος στις εξελίξεις. Αναφέρει χαρακτηριστικά πως “ Ίσως αυτό που βιώνουμε να μην είναι μόνο το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ή η λήξη μιας περιόδου της μεταπολεμικής Ιστορίας, αλλά το τέλος της Ιστορίας καθ’αυτής: δηλαδή το καταληκτικό σημείο της ιδεολογικής εξέλιξης της ανθρωπότητας και την παγκόσμια επικράτηση της δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας ως την τελική μορφή ανθρώπινης διακυβέρνησης.” 2

Δεν κάνει λόγο, λοιπόν, για αναζήτηση μιάς ενδιάμεσης λύσης [Τρίτος Δρόμος], αλλά για τη σαρωτική νίκη του οικονομικού και πολιτικού φιλελευθερισμού. Έτσι, απορρυθμισμένες/ ελεύθερες αγορές στην οικονομική σφαίρα και φιλελεύθερη δημοκρατία στην πολιτική θα δημιουργούσαν ένα κλειστό σύστημα, όπου ο κυβερνητικός μηχανισμός θα διασφάλιζε την απρόσκοπτη λειτουργία της παγκόσμιας αγοράς. Εδώ ο Fukuyama δεν κάνει μια απλή εικασία. Ο ίδιος ήταν πολιτικός σύμβουλος στο State Department των Η.Π.Α., ενώ το Πανεπιστήμιο του Σικάγο όπου έδωσε την ομιλία του ήταν η βάση ενός εξαιρετικά επιδραστικού think tank μάχιμων Francis Fukuyama, ‘The End of History?’, The National Interest, 1989. Πρόκειται για το δοκίμιο πάνω στο οποίο βασίστηκε το βιβλίο του The End of History and the Last Man, Free Press, Νέα Υόρκη, 1992

[1]

“What we may be witnessing is not just the end of the Cold War, or the passing of a particular period of post-war history, but the end of History as such: that is, the end point of mankind's ideological evolution and the universalization of western liberal democracy as the final form of human government.” Francis Fukuyama, The End of History?, 1989

[2]

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

νεοφιλελεύθερων οικονομολόγων, των περίφημων Chicago Boys. Στρατηγική της “Σχολής του Σικάγο” ήταν να συσχετίσει σε φαντασιακό επίπεδο αυτό το νεοφιλελεύθερο μοντέλο με το δυτικό πολιτισμό, την πρόοδο και την ελευθερία του ατόμου3 και πέτυχε την επικράτησή του σε παγκόσμιο επίπεδο.4 Έτσι, η δημοκρατία συνδυασμένη με τον ακραίο καπιταλισμό εμφανίζεται σα να αποτελεί την τελική μορφή διακυβέρνησης των ανθρώπινων πραγμάτων, εφόσον υποτίθεται οτι όλες οι ιδεολογίες έχουν δοκιμαστεί και αποτύχει - “Δεν υπάρχει εναλλακτική” .5 Σε αυτό το κλειστό σύστημα, το μόνο που απομένει είναι η αντιμετώπιση των εκάστοτε προβλημάτων μέσω μικροδιορθώσεων. Με το τέλος των ιδεολογιών περνάμε, λοιπόν, από το Πολιτικό6 στη διαχείριση.

“Ο καπιταλισμός είναι το αφεντικό και η δημοκρατία ο εκπρόσωπος τύπου” Ανάληψη ευθύνης για έκρηξη έξω από το ελληνικό κοινοβούλιο, Συνομωσία Πυρήνων της Φωτιάς 12-01-2010

“The assumption that individual freedoms are guaranteed by freedom of the market and of trade is a cardinal feature of neoliberal thinking” D.Harvey, Spaces Of Hope, σ.7

[3] [4]

Naomi Klein, The Shock Doctrine –The Rise of Disaster Capitalism, σ.183

“There is no alternative“ είναι η έκφραση που η Margaret Thatcher, συντηρητική πρωθυπουργός της Βρετανίας [1979-1990], χρησιμοποιούσε συχνά αναφερόμενη στο οικονομικό σύστημα του νεοφιλελευθερισμού, το οποίο και προωθούσε με την πολιτική της.

[5]

“Υπάρχει ένα κενό που διαχωρίζει το Πολιτικό από τη ‘διαχείριση των κοινωνικών πραγμάτων’, η οποία παραμένει μέσα στα πλαίσια των υπάρχουσων κοινωνικοπολιτικών σχέσεων: η Πολιτική πράξη [παρέμβαση] δεν είναι απλώς αποτελεσματική εντός αυτών των πλαισίων, αλλά τα αλλάζει επανακαθορίζοντας το πώς λειτουργούν τα πράγματα.” “…there is a gap that separates a political act proper from the ‘administration of social matters’ which remains within the framework of existing socio-political relations: the political act [intervention] proper is not simply something that works well within the framework of existing relations, but something that changes the very framework that determines how things work.” S. Žižek, The Ticklish Subject: The Absent Center of Political Ontology, σ.199

[6]

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Η ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΠΟΠΟΛΙΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ

Η Ιστορία, σαφώς, δεν τελείωσε. Η γενική ευδαιμονία των αρχών του ‘90 γρήγορα ξεθύμανε καθώς οι συγκρούσεις, οι κοινωνικοί ανταγωνισμοί, οι ανισότητες δημιουργούνται και εντείνονται συνεχώς, από την εφαρμογή του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού σε παγκόσμια κλίμακα. Όμως, πρέπει να επικεντρωθούμε στο λόγο περί ‘ξεπεράσματος του Πολιτικού’, τον όλο και πιο έντονο στα φιλελεύθερα δυτικά δημοκρατικά καθεστώτα. Και αυτό διότι η κυριαρχία αυτού του λόγου αποκρύπτει τις διαστάσεις των αναδυόμενων προβλημάτων και μας στερεί τα αναλυτικά εργαλεία που απαιτούνται για την κατανόησή τους με πολιτικούς όρους: δηλαδή την τοποθέτηση των ζητημάτων στο ευρύτερο σύστημα συντεταγμένων. Ένα από τα πιό χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιου λόγου είναι η φιλανθρωπία, τουλάχιστον όπως εκφράζεται στη μετανεωτερική εποχή, ως ένας απο τους πυλώνες του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού. Η φιλανθρωπική θεώρηση είναι μια απλουστευτική και επιφανειακή προσέγγιση, όπως στην περίπτωση του ‘Τρίτου Κόσμου’. Βλέπει φετιχιστικά την εικόνα πεινασμένων παιδιών, απογυμνώνοντας ταυτόχρονα το ζήτημα από τις συγκεκριμένες βαθιά πολιτικές του αιτίες: το παράλογο ’Χρέος του Τρίτου Κόσμου’, τους υποβοηθούμενους απο τη Δύση πολέμους, την αφαίμαξη των φυσικών πόρων της Αφρικής από πολυεθνικά συμφέροντα, το σαμποτάρισμα της Δύσης στις προσπάθειές τους για αυτοδιάθεση κλπ. Μόνο μια δράση σε αυτό το επίπεδο θα επέφερε μια ουσιαστική αλλαγή. Αντί γι’αυτό όμως καλούμαστε να βοηθήσουμε τα παιδιά αυτά παρέχοντας φαγητό, εμβόλια κλπ, απαλύνοντας δηλαδή τα συμπτώματα και διαιωνίζοντας τις αιτίες. Το μήνυμα είναι ότι όλα μπορούν να γίνουν εντός του ίδιου συστήματος.

Στην ιστοσελίδα του οργανισμού RED, ο ιδρυτής της Bono των U2, διάσημος και για το φιλανθρωπικό του έργο, μας ενημερώνει οτι μπορούμε να συμβάλουμε στην προσπάθεια εξάλειψης του AIDS στην Αφρική. Αυτό που έχουμε να κάνουμε είναι να αγοράσουμε κάποιο από τα προϊόντα συμβεβλημένων με τη RED πολυεθνικών εταιρειών, που φέρουν το ειδικό σήμα [και κοστίζουν το ίδιο με τα αντίστοιχα που δε φέρουν]. Έτσι, αγοράζοντας ένα iPod, ένα μικροποσό μερικών cents πηγαίνει σε οργάνωση που προσφέρει φαρμακευτική βοήθεια σε χώρες της Αφρικής. Η ανθρωπιστική πράξη ενσωματωμένη στην καταναλωτική. Εμείς έχουμε ένα ολοκαίνουριο iPod και σώθηκε η ζωή ενός ανθρώπου. Η αντίφαση του να έχεις στην ίδια πρόταση την απόκτηση iPod και τη ζωή ενός ανθρώπου είναι η ουσία της φιλανθρωπίας σήμερα. [www.joinred.com] Ο καπιταλισμός έχει ενσωματώσει στο πεδίο της κατανάλωσης, την κληρονομιά του Μάη ’68: την κριτική στην αποξενωμένη, αλλοτριωτική κατανάλωση. Έτσι, το νέο πνεύμα του είναι ο ‘πολιτισμικός καπιταλισμός’ [cultural capitalism – κατά τον Žižek]: η αυθεντική εμπειρία μετράει: να απολαμβάνεις μια καλή παρέα, να βοηθάς το περιβάλλον ή τον τρίτο κόσμο, να ζεις κάτι ‘αυθεντικό’, ενώ φυσικά καταναλώνεις!

4 Η πτώση του Τείχους και η μετάδοση του MTV / βομβαρδισμός της Γάζας / οικονομική κρίση / η 9-11 / οι ραγδαία αναπτυσσόμενες μεγαπόλεις, η υπερσυγκέντρωση ανθρώπων, πλούτου αλλά και φτώχειας.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Η ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Επανερχόμενοι στο ‘ξεπέρασμα του Πολιτικού’, θα εξηγήσουμε τον όρο ‘μεταπολιτική’ 7 στον τίτλο της εργασίας, όρο που θεωρούμε κομβικό για την κριτική της αρχιτεκτονικής πρακτικής. Η μεταπολιτική έχει οριστεί την τελευταία δεκαετία από πολιτικούς φιλοσόφους [Žižek, Rancière, Mouffe] ως η άσκηση πολιτικής που αρνείται το Πολιτικό. Ισχυρίζεται ότι έχει ξεπεράσει τις ιδεολογικές διαμάχες Δεξιάς-Αριστεράς ως παρωχημένες και αντ’αυτού επικεντρώνεται στην αέναη αποτελεσματική διαχείριση των κοινωνικών πραγμάτων και της ασφάλειας της ανθρώπινης ζωής.8 Σχεδόν το μόνο, δηλαδή, που απομένει όταν αποκηρύσσονται οι μεγάλοι ιδεολογικοί σκοποί. Η μεταπολιτική διακυβέρνηση, υποτίθεται, παίρνει μια πραγματιστική στάση απέναντι στην κοινωνία και η εξουσία της νομιμοποιείται όχι με ρητή ιδεολογία [ή άμεση βία], αλλά βασίζεται στην υποτιθέμενα ουδέτερη επιστημονική τεχνοκρατική γνώση. Στο πλαίσιο αυτό, η εξουσία των αστικών φιλελεύθερων δημοκρατιών αποπολιτικοποιείται, απαρνούμενη την οντολογική σημασία του πολιτικού και εκχωρείται σε ‘ειδικούς’. Δεν υπάρχουν πλέον ουσιαστικές διαμάχες [πχ ταξικές], αλλά απομονωμένα απολιτικά προβλήματα που χρήζουν επίλυσης από τους ειδήμονες. Οικονομικά από τους οικονομολόγους, οικολογικά από τεχνοκράτες, διοικητικά από επαγγελματίες πολιτικούς κοκ. Πάντα, όμως στα πλαίσια των υπαρχουσών δομών και του συσχετισμού δυνάμεων. Το αντίθετο, δηλαδή, από αυτό που ο σλοβένος φιλόσοφος Slavoj Žižek αποκαλεί αυθεντική πολιτική πράξη. Η διαφορά της με την πολιτική του status quo [της απλής διευθέτησης των ανθρώπινων πραγμάτων], είναι ότι το αυθεντικά Πολιτικό επιχειρεί να αλλάξει τα ίδια τα πλαίσια που καθορίζουν τι είναι εφικτόαποδοτικό στις παρούσες συνθήκες.9

“Μετα-πολιτική είναι μια πολιτική που ισχυρίζεται ότι αφήνει πίσω τις παλιές ιδεολογικές διαμάχες και αντ’αυτού εστιάζει στην εξειδικευμένη διαχείριση και διοίκηση.” “Post-political is a politics which claims to leave behind old ideological struggles and instead focus on expert management and administration” Slavoj Žižek, Violence, σ.40

[7]

Για τη μεταπολιτική [post-politics] βλέπε: J.Rancière, Disagreement, University of Minnesota Press, Minneapolis 1998. J.Rancière, Hatred of Democracy, Verso, Λονδίνο 2006. S.Žižek, The Τicklish Subject: the Absent Centre of Political Ontology, Verso, Λονδίνο 1999 [8]

Τη ρύθμιση της ασφάλειας της ανθρώπινης ζωής περιγράφει ο όρος ‘βιοπολιτική’. Για την έννοια της βιοπολιτικής, βλέπε Giorgio Agamben, Homo Sacer, Stanford University Press 1998.

[9]

Το Πολιτικό όχι ως ‘η τέχνη του εφικτού’, άλλα ως η τέχνη του ανέφικτου στις παρούσες συνθήκες.

“Με έμπνευση το μότο ‘Η Αθήνα Μάς Ανήκει’ πολλοί καλλιτέχνες και δημιουργοί προτείνουν να δούμε την πόλη μας μέσα από άλλη ματιά καθώς και να οραματιστούμε μια πόλη καλύτερη. …θα εξαπολύσουν ένα πολύχρωμο, καλλιτεχνικό αντάρτικο στις πιο απίθανες γωνιές της. Στόχος είναι η διασπορά τους σε όλη την πόλη και η ενεργή εμπλοκή των κατοίκων της… Ευφάνταστες δράσεις με σκοπό την τόνωση της πόλης, όπως για παράδειγμα δημιουργίες με στόχο την απόκτηση περισσότερων χώρων πρασίνου, αλλά και την ανάδειξη των χαμένων ωραίων αισθήσεων της Αθήνας. Καλλιτέχνες και ακτιβιστές υπόσχονται να ξυπνήσουν δημιουργικά όλες μας τις αισθήσεις… Συναντιόμαστε συνεχώς. Διασταυρωνόμαστε στην είσοδο του μετρό, ανεβαίνουμε την Κηφισίας σε διπλανά αυτοκίνητα, κοιταζόμαστε μέσα από τα παράθυρα των τρόλεϊ. Αφορμή ζητάμε να μιλήσουμε ο ένας στον άλλον και χαιρόμαστε όταν τη βρίσκουμε, έστω και για να βριστούμε. Ζούμε στην ίδια πόλη. Είμαστε η πρώτη γενιά που τη νιώθει δική της και την αγαπάει. Η Αθήνα μάς ανήκει και είναι η προέκταση του σαλονιού μας. Μπορούμε να βρούμε το δρόμο μας μέρα και νύχτα. Οι πολυκατοικίες, τα πεζοδρόμια, οι δρόμοι, μας φαίνονται πολύ όμορφα. Η πραγματικότητα είναι ωραία, μπορεί να είναι ακόμα και μαγική. Το Fringe είναι το φεστιβάλ της. Το Fringe προσφέρει μία δημοκρατική πλατφόρμα δημιουργικής έκφρασης και προτείνει σε όλες τις ενδιαφερόμενες Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (ΜΚΟ), αλλά και στις ενώσεις και τα σωματεία, τις ομάδες πολιτών να λάβουν κι αυτές μέρος στο δικό τους φεστιβαλικό πανηγύρι στην Τεχνόπολη.”

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Η ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Εφόσον αντιμετωπίζονται τα σύγχρονα προβλήματα αποκομμένα από το οικονομικοπολιτικό τους πλαίσιο, τότε εμφανίζονται σα να υπάρχουν αφ’εαυτού10 και όχι πχ. σαν απότοκα του νεοφιλελεύθερου οικονομικού συστήματος ή / και των ακολουθούμενων πολιτικών. Ο καπιταλισμός εμφανίζεται σαν αυτονόητος και φυσικός, γίνεται το ουδέτερο φόντο11 πάνω στο οποίο διαγράφονται μεμονωμένα προβλήματα: οικονομικές κρίσεις, οικολογικές καταστροφές, ανεργία, εγκληματικότητα κλπ. Η ανταγωνιστική ένταση μεταξύ διαφορετικών οπτικών, ισοπεδώνεται σε έναν αδιάφορο πλουραλισμό απόψεων, όπου όλες θεωρούνται εξ-ίσου μέρος της πολυσύνθετης πραγματικότητας. Ο αντίλογος και η αντίφαση χάνουν έτσι την εποικοδομητική τους διάσταση. Σε ένα χώρο [νοητικό αλλά και φυσικό] γενικευμένης ανεκτικότητας, ασύμβατες και ασυνεπείς μεταξύ τους θέσεις συνυπάρχουν αδιάφορα. Όπως για παράδειγμα στις ευρωπαϊκές φιλελεύθερες δημοκρατίες συνυπάρχουν υποτυπώδη απομεινάρια κράτους πρόνοιας με ελαστικοποιημένες σχέσεις εργασίας. Αυτός ο πλουραλισμός γίνεται σταδιακά η κυρίαρχη μορφή λόγου σήμερα. Είναι ο λόγος των δελτίων ειδήσεων, των πολιτικών, της διαφήμισης, των γραφειοκρατών, των διευθυντικών στελεχών, της οικολογίας, της φιλανθρωπίας, της οικονομικής ελίτ, της πολιτικής ορθότητας. Είναι όμως και ο κυρίαρχος λόγος των αρχιτεκτόνων και της αρχιτεκτονικής σήμερα;

Ο D.Harvey παρατηρεί οτι από την αρχή της δεκαετίας ’80, συντελέστηκε μια αλλαγή στην πολιτική θεώρηση, η οποία επισφραγίστηκε απο την πτώση του Τείχους: Την ονομάζει ‘πολιτιστική στροφή’ [cultural turn] και είχε να κάνει με την επικράτηση της άποψης οτι η μαρξιστική ανάλυση ήταν ανεπαρκής στο να εξηγήσει ζητήματα φύλου, θρησκείας, σεξουαλικότητας, εθνικότητας, φυλετικά, περιβαλλοντικά κλπ. Οι πολιτιστικές αυτές δυνάμεις και κινήματα ήταν εξίσου ή πιό σημαντικά από τα ταξικά.. Αναφέρει για την τάξη ότι ήταν “ένας ακόμα από τους πολλούς και διαφορετικούς πολιτιστικούς σχηματισμούς”. Έτσι, η πολιτισμική ανάλυση αντικατέστησε την πολιτική οικονομία, με την πρώτη “...να είναι πολύ πιό εύπεπτη, από τον σκυθρωπό κόσμο και τις συντριπτικές πραγματικότητες της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης.” David Harvey, Spaces of Hope, σ.5

[10]

[11] “Η Δράση είναι ακριβώς η κίνηση εκείνη, η οποία κάνει χειροπιαστό αυτό που αλλιώτικα είναι ένα αόρατο υπόβαθρο” Ο ίδος επίσης, αναφέρει το πώς η λέξη ‘καπιταλισμός’ σήμερα τείνει να γίνει συνώνυμη της λέξης ‘οικονομία’. ομιλία του S.Zizek: Ecology, a New Opium for the Masses - Tilton Gallery, Νέα Υόρκη 26/11/07 www.lacan.com/frameziz.htm

Ο ΧΩΡΟΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΟΥΔΕΤΕΡΟΣ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ Πριν μιλήσουμε για τον κυρίαρχο αρχιτεκτονικό λόγο, πρέπει να δούμε τις πολιτικές διαστάσεις του προνομιακού πεδίου δράσης του αρχιτέκτονα -του δομημένου χώρου-, τις οποίες η μεταπολιτική θεώρηση αποκρύπτει.

δομημένος χώρος διανέμει τους ανθρώπους καθορίζοντας συσχετίσεις μεταξύ τους. Τους φέρνει κοντά ή τους απομακρύνει, προβλέπει κινήσεις και συναντήσεις, προδιαθέτει ή αποτρέπει συμπεριφορές˙ επιτρέπει ή απαγορεύει την είσοδο ή την έξοδο σε ορισμένους από αυτούς. Δηλαδή καταγράφει, υποδεικνύει ή ορίζει κοινωνικές σχέσεις. Η ίδια η φύση της κοινωνίας μαρτυράει την άρρηκτη σχέση της με το χώρο. Μια κοινωνία ιδρύεται και αναπτύσσεται μέσα σε αυτόν: εκεί ανταλλάσσει υλικά αλλά και άυλα στοιχεία που την κάνουν να αντιλαμβάνεται τον εαυτό της σα σύνολο. Η κοινωνία λοιπόν είναι χωρικό φαινόμενο. Όμως, “Η κοινωνία δεν υπάρχει απλά στο χώρο. Παίρνει συγκεκριμένη χωρική μορφή, πράγμα το οποίο συμβαίνει με δύο τρόπους: Πρώτο οργανώνει ανθρώπους στο χώρο τοποθετώντας τους βάσει των μεταξύ τους σχέσεων[…] Δεύτερο διευθετεί τον ίδιο το χώρο μέσω κτηρίων, ορίων, μονοπατιών…” 1. Έτσι, εγγενείς έννοιες της κοινωνικής δραστηριότητας

όπως η συνάθροιση, η απομόνωση, ο εγκλεισμός κ.α. αναφέρονται σε χωρικές διατάξεις. Αποτυπώνει λοιπόν τις άυλες δομές της σε δομημένο χώρο. Αντίστροφα, ο δομημένος αυτός χώρος δηλώνει και αναπαράγει τις αρχές και αξίες της κοινωνίας που τον παρήγαγε. Η παραγωγή χώρου από την κοινωνία δεν αποτελεί λοιπόν μια νεκρή αποτύπωση, αλλά μια διαδικασία αμφίδρομης αλληλεπίδρασης. Αυτή είναι που δίνει νόημα σε τόπους συλλογικής μνήμης, από την άλλη όμως είναι εφαλτήριο για την καταγραφή δομών εξουσίας. Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, πως οι παγιωμένες σχέσεις εξουσίας αναπαράγονται και στεριώνουν μέσω της εγγραφής τους στο χώρο, καθώς δεν είναι πια άυλες έννοιες αλλά απτές χωρικές δομές. “a society does more than simply exist in space. It also takes a definite spatial form, and it does so in two senses: First it arranges people in space in that it locates them in relation to each other[…] Second it arranges space itself by means of buildings, boundaries, paths etc…” B.Hillier, J.Hanson, Social Logic of Space, σ.26

[1]

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Ο Η.Lefebvre αναφέρει σχετικά με το παραπάνω φαινόμενο ότι “η αναπαραγωγή των παραγωγικών σχέσεων εντοπίζεται όχι απλά στο κοινωνικό σύνολο αλλά στο σύνολο του χώρου. Ο χώρος, κατειλημμένος από το νέο-καπιταλισμό, χωρισμένος σε τομείς, υποβιβασμένος σε ομοιογένεια αλλά ταυτόχρονα τεμαχισμένος, γίνεται ο θρόνος της εξουσίας.” 2 Η διαχείριση του χώρου με σκοπό την εδραίωση της εξουσίας είναι μια τεχνική που έχει εφαρμοστεί σε πολλές κοινωνίες ανεξάρτητα από τον τόπο και το χρόνο που βρίσκονται. Για την εργαλειακή δύναμη των κτιρίων αναφέρει ο Α.Hitler ότι “Ο λόγος τους είναι πιο πειστικός από τις λέξεις: είναι Εντολή από πέτρα” .3 Η ιδιότητα αυτή τάσσεται στην υπηρεσία της προβολής κυρίαρχων δομών, είτε πρόκειται για οικονομική είτε για κοινωνική δύναμη. Τα κτίρια λοιπόν μετατρέπονται σε σύμβολα οικονομικής επιφάνειας και κοινωνικής καταξίωσης: εντυπωσιακές ιδιωτικές κατοικίες για ατομική προβολή ή κτήρια γραφείων για προβολή εταιρικού προφίλ κλπ. Ωστόσο, η προβολή είναι μόνο μια έκφανση της ιδιότητας του δομημένου χώρου να αναδεικνύει, να γνωστοποιεί, ή -στον υπερθετικό βαθμό- να επιβάλλει κοινωνικές δομές. Πράγμα που έμφυτα χρησιμοποιούν οι παγιωμένες οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις. Εγγράφονται στον ευρύτερο αστικό χώρο έτσι που τελικά τον καθορίζουν και τον χαρακτηρίζουν. Στη σύνοδο G8 [Γένοβα, 2001] οριοθετήθηκαν δύο ζώνες, η κόκκινη για κατοίκους και συνέδρους και η κίτρινη, υπό αστυνομικό έλεγχο, για διαδηλωτές, η οποία και ονομάστηκε κατ’ευφημισμό “ζώνη ελεύθερης έκφρασης“... [free speech zone]

[2]

Henri Lefebvre, The Survival of Capitalism, σ.83

“Their word is more convincing than a spoken one, it is the Word in stone.” Απο Kim Dovey, Framing Places -Mediating Power in Built Form, σ.68

[3]

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Ο ΧΩΡΟΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΟΥΔΕΤΕΡΟΣ

‘ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ’ Με ποιό τρόπο, λοιπόν, λαμβάνονται τέτοιες πρωτοβουλίες για τη διαμόρφωση μιάς πόλης; Τα ζητήματά της αφορούν όλους τους πολίτες, ως κατοίκους της. Ωστόσο, ανατίθενται από τις κυβερνητικές δομές σε ομάδες ειδικών και παρουσιάζονται ως τεχνοκρατικές λύσεις, με απολιτικούς τεχνοοικονομικούς όρους. Όμως δεν είναι παρά νεοφιλελεύθερες πολιτικές επιλογές: ενώ προβάλλονται ως έργα για το κοινωνικό σύνολο, προωθούν ιδιωτικές επενδύσεις που με τη σειρά τους προβάλλουν στο χώρο τα οικονομικά συμφέροντα. Κατά συνέπεια προκύπτουν χώροι που φιλοξενούν τα συμφέροντα αυτά.

Τα συμφέροντα, για τα οποία κάναμε λόγο, εγγράφονται σε χωρικές δομές, άλλοτε με φανερό και άλλοτε με συγκαλυμένο τρόπο. Στην πρώτη περίπτωση ανήκουν χώροι ιδιωτικού καθεστώτος ή συμφέροντος που προσιδιάζουν σε δομές του δημόσιου αστικού χώρου. Τέτοιο παράδειγμα αποτελούν τα malls: Χώροι που μοιάζουν δημόσιοι, μιμούμενοι δομές του δημόσιου αστικού χώρου [πλατώματα, πεζοδρόμια, καθιστικά], στοχεύουν να τον υποκαταστήσουν επιτρέποντας την ελεύθερη πρόσβαση. Στην πραγματικότητα, όμως, επιτρέπουν την ελεύθερη αλλά υπό όρους πρόσβαση. Υπό όρους γιατί το κοινό στο οποίο απευθύνονται, το ωράριο λειτουργίας, η φρούρηση και επιτήρηση για λόγους ασφαλείας, η αποθάρρυνση συγκεκριμένων συμπεριφορών κλπ φανερώνουν πως πρόκειται για ιδιωτικούς χώρους με επίκεντρο την κατανάλωση. Παράδειγμα η διαφήμιση του mall ATHENS HEART στον Ταύρο, η οποία παρουσιάζει τον 3ο όροφο με την ανοιγόμενη οροφή και τις καφετέριες ως πλατεία.

Ένα ακόμα παράδειγμα είναι οι περιφραγμένες και περιφρουρούμενες κοινότητες [gated communities]. Πρόκειται για περιοχές κατοικίας υψηλών εισοδημάτων [στα προάστεια ή στην πόλη] με τη διαφορά ότι η είσοδος σε αυτές ελέγχεται από ιδιωτικούς φρουρούς και η πρόσβαση επιτρέπεται μόνο στους κατοίκους τους. Υπάρχει δηλαδή ένα δίκτυο δρόμων που διατρέχει την κοινότητα, μόνο που δεν είναι ελεύθερη η πρόσβαση σε αυτό. Έτσι, ο ιστός της πόλης ρηγματώνεται και χάνει τη χωρική και κοινωνική συνοχή του. Κομμάτια του δημόσιου

περιφρουρούμενη κοινότητα στην περιοχή Ezeiza, Αργεντινή.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Ο ΧΩΡΟΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΟΥΔΕΤΕΡΟΣ

αστικού χώρου περιχαρακώνονται και μετατρέπονται σε ιδιωτικούς τόπους που υπογραμμίζουν τις κοινωνικές ανισότητες. Συνιστούν αυτό που o Benjamin Barber ονοµάζει ‘privatopia’ 4 μιλώντας για τα αµερικανικά προάστια που θραυσματοποιούν τη συνοχή της πόλης και της ελεύθερης πρόσβασης σε αυτή. Άλλοτε τα ιδιωτικά συμφέροντα επανέρχονται με συγκαλυμένο τρόπο. Παράδειγμα αποτελεί ο ‘εξευγενισμός’ περιοχών [gentrification], μια διαδικασία που λαμβάνει χώρα στην πλειοψηφία των μεγάλων ευρωπαϊκών πόλεων, σε υποβαθμισμένες περιοχές κοντά ή μέσα στο κέντρο τους. Λόγω της υποβάθμισης τα ενοίκια είναι χαμηλά, με αποτέλεσμα εκεί να εγκαθίστανται οι κατώτερες κοινωνικές τάξεις. Μια περιοχή ‘εξευγενίζεται’ αφού πρώτα έχει χαρακτηριστεί [κυρίως απο τα ΜΜΕ] ως ‘hype’, το νέο πολιτιστικό-καταναλωτικό επίκεντρο της πόλης. Συνήθως προηγείται η εξαγορά μεγάλων τμημάτων φτηνής γης και η εμπορική τους εκμετάλλευση, που έχει αποτέλεσμα να ανεβαίνουν κατακόρυφα οι αξίες γης. Έτσι, οι κάτοικοι μη μπορώντας να ανταπεξέλθουν οικονομικά στις νέες συνθήκες, αναγκάζονται να εγκαταλείψουν την περιοχή, με όλες τις κοινωνικές συνέπειες που αυτό επιφέρει.5 Συχνά οι μηχανισμοί αυτοί στρατεύονται σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα, ακόμα και σε επίπεδο πόλης. Μια προφανή περίπτωση αποτελούν οι πόλεις που προβάλλονται για τουριστικούς σκοπούς6: Επενδύουν στην ανάδειξη ή στη δημιουργία μιας αναγνωρίσιμης ταυτότητας. Αυτό επιτυγχάνεται είτε μέσω αναπλάσεων ιστορικών περιοχών είτε με την ανέγερση νέων εντυπωσιακών κτηρίων ή συνόλων, όπως στο Dubai. Πόλεις ανασυντάσσονται για να αναδείξουν την ευημερία τους προκειμένου να γίνουν πόλος έλξης, για τουρισμό ή επενδύσεις. Για να γίνει κατανοητή η έκταση που παίρνει το ζήτημα των ιδιωτικών οικονομικών συμφερόντων, βοηθάει μια ματιά στον τρόπο παραγωγής κατοικίας. Η κατοικία αποτελούσε συχνά ιδιωτική πρωτοβουλία -ειδικά στην ελληνική πραγματικότητα. Η διαφορά σήμερα έγκειται στη νεοφιλελεύθερη μετατόπιση των οικονομικών συμφερόντων από τους μικρούς και μεσαίους ιδιοκτήτες σε μεγάλες κατασκευαστικές-αναπτυξιακές εταιρίες. Αυτές υποκινούν την κτηματαγορά : η γη νοείται ως μαζική επένδυση και γίνεται πεδίο κερδοσκοπίας. Ομοίως, οι ιδιωτικοποιήσεις επιφέρουν την αποδυνάμωση του Κράτους Πρόνοιας. Ενδεικτικό είναι πως τα κτίρια κοινωνικών λειτουργιών επαφίενται πλέον στην κατασκευή και εκμετάλλευση από ιδιώτες και όχι από δημόσιους φορείς.

Όπως αναφέρει η Μαρία Θεοδώρου στο σχετικό άρθρο “Ιδιωτοπίες: με την ευκαιρία της αθηναϊκής εμπειρίας των shopping malls” / www.sarcha.gr

[4] [5]

Για περιπτώσεις “εξευγενισμένων” περιοχών στην Αθήνα βλέπε Μεταξουργείο, Ψυρρή, Γκάζι

[6] Αναφερόμαστε στο γνωστό με τον αγγλικό όρο city branding, με ενδεικτική την περίπτωση της Νέας Υόρκης και την καμπάνια ‘I Love N.Y.’ [το πασίγνωστο λογότυπο με την καρδιά], σχεδιασμένο από το γραφίστα Milton Glaser το 1977.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

ΟΙ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ: Πάρκο Al-Azhar, Κάιρο. Kατασκευάστηκε στη θέση ενός σκουπιδότοπου, πλάι σε μια υποβαθμισμένη γειτονιά. Eίναι περιφρουρούμενο, με υψηλή τιμή εισόδου και διαχωρίζεται από την όμορη γειτονιά με περιμετρικό τείχος. Το αστικό πράσινο όχι μόνο αποτελεί προνόμιο λίγων, αλλά η γειτονιά που συνορεύει με αυτό και το έχει ανάγκη, το στερείται λόγω της εισόδου επί πληρωμής. Caracas, Βενεζουέλα. ουρανοξύστες / παραγκούπολη

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Ο ΧΩΡΟΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΟΥΔΕΤΕΡΟΣ

Η σύγκρουση μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου, τόσο στην κατασκευή όσο και στη χρήση του χώρου επαναφέρει το καίριο αίτημα για το ‘δικαίωμα στην πόλη’. Στο σημερινό νεοφιλελεύθερο πλαίσιο η πώληση του δημοσίου αγαθού που ονομάζεται αστικός χώρος είναι συνηθισμένη πρακτική. “Εμείς ο λαός δεν έχουμε το δικαίωμα να επιλέξουμε σε τι είδους πόλη κατοικούμε.” 7 επισημαίνει εύστοχα ο D. Harvey. Ο αστικός χώρος εγγράφει τις δυνάμεις που τον παράγουν, καταγράφοντας στη δομή του αναγνώσιμες παθολογίες. Εγγράφει τις ανισότητες που έχουν προκύψει από την καπιταλιστική διαχείριση. Σε επίπεδο πόλης η εγγραφή αυτή παρατηρείται ως οριζόντια χωρική διαφοροποίηση: στη δυτική πόλη το συμπαγές αστικό κέντρο έρχεται σε αντίθεση με τα προάστια, ενώ στις πόλεις του ‘αναπτυσσόμενου κόσμου’ -όπου οι κοινωνικές αντιθέσεις είναι εντονότερεςεγγράφεται με την εικόνα των παραγκουπόλεων δίπλα σε περιφραγμένες κοινότητες[εικ]. Παρατηρείται όμως και ως κάθετη χωρική διαφοροποίηση: για παράδειγμα, σε ‘εξευγενισμένες’ περιοχές οι κάτοικοι των ρετιρέ ανήκουν σε μεγαλα ή μεσαία αστικά στρώματα, ενώ αντίθετα αυτοί του ισόγειου ανήκουν σε κατώτερα. Φαινόμενο που λανθασμένα μπορεί να παρανοηθεί για αρμονική κοινωνική συνύπαρξη, ενώ τα αίτια είναι βαθύτερα. Όμως, η εγγραφή των προβλημάτων δεν εξαντλείται σε τοπικο επίπεδο. Όπως αποκαλύπτουν οι γεωγράφοι8, οι ανισότητες αποτυπώνονται σε παγκόσμια έκταση, με αδιαμφισβήτητο παράδειγμα αυτό της τη σύγκρισης του δυτικού κόσμου με τις αναπτυσσόμενες χώρες. Ο χώρος δεν είναι ουδέτερος. Αποκτά στρατηγική σημασία για οικονομικές, κοινωνικές και εν τέλει πολιτικές δυνάμεις. Και στη συνέχεια φανερώνει τις συνθήκες που τον δημιουργούν εμφανίζοντας τις παθολογίες που προαναφέραμε.

“We the people have no right to choose what kind of city we shall inhabit.” D.Harvey, Spaces of Ηope, σ.154

[7]

Αναφερόμαστε στην πολιτική γεωγραφία ως κλάδο των κοινωνικών επιστημών. Τέτοιο παράδειγμα αποτελεί το βιβλίο του D.Harvey ‘Spaces of Capital: Towards a Critical Geography’, Edinburgh University Press, Εδιμβούργο, 2001

[8]

“Ο χώρος δεν είναι επιστημονικό αντικείμενο παρερμηνευμένο απο την ιδεολογία ή από την πολιτική. Υπήρξε πάντα πολιτικός και στρατηγικός. Το αν ο χώρος αυτός έχει ένα ουδέτερο ύφος, αδιάφορο σε σχέση με το περιεχόμενο, ‘καθαρά’ τυπικό δηλαδή, αφηρημένο με μιά λογική αφαίρεση, αυτό συμβαίνει ακριβώς επειδή ο χώρος έχει κιόλας καταληφθεί, διαταχτεί, είναι κιόλας αντικείμενο παλιών στρατηγικών, που σήμερα δε μπορούμε πια πάντα να βρούμε τα ίχνη τους. [...] αυτός ο χώρος που μοιάζει ομοιογενής, που φαίνεται δοσμένος μεμιάς στην αντικειμενικότητά του, στην καθαρή μορφή του, όπως ακριβώς τον αντιλαμβανόμαστε, είναι ένα κοινωνικό προϊόν.” 9 Τι συμβαίνει όμως με αυτούς που είναι αρμόδιοι να καθορίζουν τον δομημένο χώρο;

“Ο αρχιτέκτονας σαν παραγωγός χώρου [αλλά ποτέ μόνος], ενεργεί σε ενα χώρο ειδικό. Και, κατ’αρχήν, έχει μπροστά του, κάτω απ’τα μάτια του, το σχεδιαστήριό του, το άσπρο χαρτί του. [...] Ο αρχιτέκτονας το χρησιμοποιεί για τα σχέδιά του, λέξη που πρέπει να την εννοήσουμε με όλη της τη δύναμη: επίπεδη επιφάνεια, πάνω στην οποία ένα περισσότερο ή λιγότερο επιδέξιο και ικανό μολύβι αφήνει ίχνη, που ο δημιουργός τα θεωρεί σαν την αναπαραγωγή των πραγμάτων του αισθητού κόσμου, ενώ στην πραγματικότητα αυτή η επιφάνεια επιβάλλει μιά αποκωδικοποίησηεπανακωδικοποίηση του ‘πραγματικού’. [...] Συγχέει την προβολή με τη μελέτη, σε μια ασαφή ιδανικότητα, που τη νομίζει ‘πραγματική’ και μάλιστα αυστηρά θεωρημένη, επειδή τα παράγωγα της κωδικοποίησης-αποκωδικοποίησης από το σχέδιο είναι συνηθισμένα και παραδοσιακά· επειδή από τη στιγμή εκείνη του ξεφεύγουν. Το χαρτί κάτω από το χέρι, μπροστά στα μάτια του σχεδιαστή είναι άσπρο, το ίδιο άσπρο όσο και επίπεδο. Το νομίζει ουδέτερο. Νομίζει πως αυτός ο ουδέτερος χώρος που δέχεται παθητικά τις γραμμές του μολυβιού του, αντιστοιχεί στον εξωτερικό ουδέτερο χώρο, που δέχεται τα πράγματα σημείο προς σημείο, τόπο προς τόπο. Όσο για το ‘σχέδιο’, δε μένει αθώα στο χαρτί. Στον πραγματικό χώρο, η μπουλντόζα πραγματοποιεί τα ‘σχέδια’ ”. 10

[9]

Henri Lefebvre, Το Δικαίωμα στην Πόλη, σ.231

[10] και παρακάτω συνεχίζει: “Η ομολογία [ομογένεια] όλων των χώρων που αναπαρίστανται και μεταφέρονται σε επιφάνειες είναι η πιο αποτελεσματική απο τις μετατρεπτικές ιδεολογίες. Ιδεολογία πολύ χρήσιμη στην αναπαραγωγή των υφιστάμενων κοινωνικών σχέσεων, που μεταφέρονται στο χώρο και στην αναπαραγωγιμότητα των χώρων!” ό.π., σ.195

Η πιό χαρακτηριστική μεταπολιτική αρχιτεκτονική έκφραση σήμερα είναι ο ‘πράσινος σχεδιασμός’. Σαφώς, ζητήματα οικολογικής δόμησης, εξοικονόμησης ενέργειας στα κτίρια κλπ πρέπει κατά τη γνώμη μας να λαμβάνονται υπόψην κατά το σχεδιασμό και την υλοποίηση του κτιρίου, όμως η ‘οικολογική αρχιτεκτονική’ πάσχει με τον ίδιο τρόπο που είναι απολιτική και η σύγχρονη αντίληψη περί οικολογίας. Σήμερα, βλέπουμε ότι ‘πράσινες’ στρατηγικές υιοθετούνται από πολυεθνικές -και όχι μόνο- εταιρίες, γίνονται μέρος της εταιρικής εικόνας πολυκαταστημάτων κοκ.Η πράσινη αρχιτεκτονική γίνεται ένα ακόμα όχημα του μάρκετινγκ, ένα οικολογικά ορθό προσωπείο, ένας φετιχισμός της περσίδας, των φυτεμένων τοίχων και δωμάτων που εξαντλείται στην επιφάνεια του προβλήματος. Είναι η νεοφιλελεύθερη αντίληψη ότι η αγορά μπορεί να ρυθμίσει τα πάντα, ακόμα και τα προβλήματα που έχει η ίδια προκαλέσει, είναι η λύση για τον εαυτό της. Η προστασία του οικοσυστήματος στα υφιστάμενα πλαίσια ενός κερδοσκοπικού οικονομικού συστήματος, συνιστά μια γιγαντιαία και θεμελιώδη αντίφαση. Με το κέρδος και τη διαρκή απαίτηση για πληθωριστική ‘ανάπτυξη’ [άλλος ένας όρος αποστραγγισμένος απο το περιεχόμενό του] να παραμένουν στην κορυφή των προτεραιοτήτων, η μεγάλη ‘Πράσινη Επανάσταση’ των ημερών μας μπορεί να διαβαστεί σαν την επιτομή της μεταπολιτικής πλάνης, μιάς και δε θίγονται τα πραγματικά αίτια της οικολογικής κρίσης. Το νεοφιλελεύθερο μοντέλο έχει έτσι μιά ακόμα ευκαιρία να αναδιπλωθεί και να μας παρέχει τη λύση μέσα από τις ίδιες δομές. The most expensive eco-home around? “How much is your house worth? Couple of hundred grand tops, yeah? Not a patch on this: it’s worth a billion quid (2.000.000.000$), and one of the most eco-friendly abodes going. Currently being created by Nita and Mukesh Ambani in downtown Mumbai, it’s a 27-story ‘family skyscraper’ but it’s not just a show of enormous wealth, it’s an eco-fancier’s dream…nine elevators [and silver-plated stairwells] snake their way through the building, passing ballrooms, lounges and bathrooms in their dozens…an indoor ice room, complete with a snow machine ... From an environmental point of view, its creators say that Indian companies, contractors, craftsmen and materials firms are being used wherever possible, to reduce the carbon footprint of its construction, while plants and gardens actually form the outside of the building on many levels and on all sides, providing insulation, absorbing sunlight and keeping the tower cool without the need for extra air conditioning. Of course, the plants also pump out fresh oxygen into the atmosphere at the same time.” www.electricpig.co.uk/2008/06/04/the-most-expensiveeco-home-around

H ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ η ‘καθαρή’ αρχιτεκτονική

μεταπολιτική, όπως είδαμε, “ισχυρίζεται ότι αφήνει πίσω της τις παλιές ιδεολογικές διαμάχες και αντ‘αυτού εστιάζει στην εξειδικευμένη διαχείριση και διοίκηση”, δηλαδή είναι η απόκρυψη του πολιτικού και η συμπίεση αντιφατικών θέσεων σε ένα ‘επίπεδο μηδέν’ όπου όλες θεωρούνται εξ-ίσου. Αυτή η κυρίαρχη θεώρηση δε θα μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστη την αρχιτεκτονική. Η πρακτική της νοείται σα μη πολιτικά εμπλεκόμενο πεδίο, και εστιάζει στη διαχείριση των θεμάτων του χώρου με καθαρά -τεχνικούς ή θεωρητικούςαρχιτεκτονικούς όρους. Τείνει, δηλαδή, να παρουσιάζεται ως καθαρή τεχνογνωσία, τέχνη και τεχνική. Στερείται των εργαλείων που χρειάζονται -όπως είδαμε στην εισαγωγή- για την κατανόηση του πολιτικού βάθους των προβλημάτων που διαβάζονται στο χώρο. Καταλήγει έτσι σε μία μη-ολιστική αντιμετώπιση των διαφόρων προβλημάτων που καλείται να επιλύσει.

Στην κυρίαρχη άσκηση της αρχιτεκτονικής μπορούμε να πούμε ότι συνυπάρχουν δύο αντιθετικές τάσεις που διαπερνούν το φάσμα των πρακτικών, της εκπαίδευσης και των δημοσιεύσεων [δηλαδή της παραγωγής και της αναπαραγωγής της]. Η μια -άλλοτε λανθάνουσα, άλλοτε ρητά δηλωμένη- αντίληψη, είναι αυτή περί ‘απόλυτης αρχιτεκτονικής’ . 1 Η κεντρική θέση της είναι ότι ο αρχιτέκτονας πρέπει να κάνει αυτό που έκανε πάντα: να σχεδιάζει καλαίσθητα, αποτελεσματικά κτίρια και να πρωτοπορεί. Να ασχολείται μόνο με θέματα του συγκεκριμένου πεδίου του και με ‘αυστηρώς αρχιτεκτονικά’ μέσα: τυπολογίας, μορφής, τεχνολογίας, αισθητικής, κυκλοφορίας, υλικών, όγκων, φωτός… Η άλλη εμφανίζεται σαν μια πρωτοπορία που απομακρύνεται απο αυτή την ‘καθαρή’ αρχιτεκτονική. Ασχολείται και με μη-αρχιτεκτονικά θέματα, ενώ δανείζεται ποικίλα μέσα από

[1]

βλέπε το άρθρο Αbsolute Αrchitecture στο www.museumofconflict.eu

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

“the Embryological House can be described as a strategy for the invention of domestic space that engages contemporary issues of brand identity and variation, customization and continuity, flexible manufacturing and assembly, and most importantly an unapologetic investment in the contemporary beauty...” “...it is the software making the calls“ “using design tecniques of flexible manufacturing borrowed from the industrial, automotive, naval and aeronautical design industries, every house in the line is of a unique shape and size... “ Greg Lynn / FORM

Tadao Ando, Church of Light Osaka Ιαπωνία

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

άλλα πεδία: τη φωτογραφία, τη γεωγραφία, τις εικαστικές τεχνες, την πληροφορική κλπ., με τα οποία ισχυρίζεται ότι ακολουθεί τη συνεχώς εξελισσόμενη κοινωνική και τεχνολογική πραγματικότητα, χωρίς να δεσμεύεται απο την αδράνεια των καθιερωμένων αρχιτεκτονικών μορφών. Απεμπλέκεται από τη συνηθισμένη/καθιερωμένη αντίληψη περί αρχιτεκτονικής πράξης και με κυρίως ψηφιακά μέσα κατασκευάζει μη-κτίρια, info-scapes, διαγράμματα, νοητικούς χάρτες..., ώστε οι θεατές της να μπορέσουν να συλλάβουν την πραγματικότητα σε όλη της την πολυπλοκότητα. Οι δύο αυτές τάσεις συνυπάρχουν και συχνά αλληλοεπικαλύπτονται. Θεωρούμε ότι πρόκειται για δύο όψεις της ίδιας απολιτικής θεώρησης, μιας και στη δεύτερη προσέγγιση το πεδίο ορισμού της ‘καθαρής’ αρχιτεκτονικής έχει διευρυνθεί και έχει περιλάβει εργαλεία από αυτά τα άλλα ‘μη αρχιτεκτονικά’ πεδία, πάντα όμως, θεωρώντας ‘εξωαρχιτεκτονικές’ κάποιες παραμέτρους, όπως οικονομικοπολιτικές, ζητήματα ιδεολογίας, εξουσίας κλπ. Ότι η αρχιτεκτονική δηλαδή είναι ένα ανεξάρτητο και συγκεκριμένο γνωστικό πεδίο που έχει τα δικά της εργαλεία και λεξιλόγιο. Ο λόγος μιάς τέτοιας αρχιτεκτονικής αναφέρεται στις προφανείς ‘εμπειρικές’ συνθήκες κατασκευής ενός κτιρίου, σε μορφολογικές αναλύσεις ή στα σημασιολογικά επίπεδα που αναπόφευκτα εντάσσεται ένα κτίριο. Είναι εύκολο να δούμε γιατί μια τέτοια αντίληψη είναι πολιτικά ουδέτερη. Κοιτώντας το δομημένο περιβάλλον και τη διαδικασία δόμησής του σαν αποκλειστικά αρχιτεκτονική χειρονομία, γίνεται μια ξεκάθαρα σαρωτική απλοποίησή του. Αφαιρείται μια πολύ κρίσιμη διάσταση του υποσυνείδητού της: τα ίχνη της κοινωνικοοικονομικής πάλης πάνω του.2 Η λανθάνουσα άποψη είναι ότι ένα κτίριο μπορεί να υπάρχει ως καθαρή αρχιτεκτονική επιθυμία –αμόλυντη από πολιτικά κίνητρα, κοινωνικά και οικονομικά ζητήματα. Αυτή η τάση αφοσίωσης στην ‘καθαρή αρχιτεκτονική’ τελικά στηρίζεται στη συντηρητική θέση ότι η αρχιτεκτονική δεν έχει κανένα λόγο στην ανατροπή του συσχετισμού δυνάμεων. Η αντίληψη ότι υπάρχει ένας ‘Άλλος Χώρος’ [πολιτικός, οικονομικός, κοινωνικός] στον οποίο λαμβάνονται όλες οι αποφάσεις που αφορούν στην οργάνωση της κοινωνίας, που όμως δεν εφάπτεται του αρχιτεκτονικού πεδίου. Ο αρχιτέκτονας ως επαγγελματίας, βάσει αυτού του

Ο Γκυ Ντεμπόρ σχολιάζει γιά τις ‘μοντέρνες πόλεις’ : “...αποτυπώνουν σαφώς επι του εδάφους τους τη ρήξη τους με τον ιστορικό χρόνο επι του οποίου οικοδομήθησαν. Το έμβλημά τους μπορεί να είναι: ‘εδώ δε θα συμβεί ποτέ τίποτα, και τίποτα δε συνέβη ποτέ’.” Guy Debord, Η Κοινωνία του Θεάματος, σ.139

[2]

Επίσης, βλέπε Neil Leach, The Αnaesthetics of Αrchitecture: “...η προτεραιότητα στην εικόνα έχει οδηγήσει σε μια ελαττωμένη κατανόηση του κτισμένου περιβάλλοντος, μετατρέποντας τον κοινωνικό χώρο σε αφηρημένο φετίχ. Ο χώρος της βιωμένης εμπειρίας ελλατώθηκε σε κωδικοποιημένο σύστημα σημάτων...”

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Έτσι, ο Rem Koolhaas μιλάει για το ‘θρίαμβο της υλοποίησης’ [βλ. ContentTriumph of Realisation,2004] ως κινητήρια δύναμη της αρχιτεκτονικής του και για το κτίριο της κινεζικής κρατικής Tηλεόρασης CCTV υιοθετεί ένα διφορούμενο λόγο. Ικανοποιεί τις επιταγές του κινεζικού κράτους, ενώ ταυτόχρονα συμφωνεί με αυτούς που υποστηρίζουν οτι το κτίριο της CCTV στεγάζει ένα μηχανισμό λογοκρισίας και χρησιμοποιεί ‘ειρωνικά’ στοιχεία σχεδιασμού [μη-φαλλικό σχήμα, τοποθετεί το γραφείο λογοκρισίας δίπλα σε άξονα κυκλοφορίας] βλέπε: www.bbzine.com

Ο Jacques Herzog για το Ολ.Στάδιο του Πεκίνου: “Μόνο ένας ηλίθιος-και όχι κάποιος που σκέφτεται με ηθικούς όρους-θα έλεγε όχι. Ξέρω οτι υπάρχουν αρχιτέκτονες που ισχυρίζονται οτι δε θα έχτιζαν στην Κίνα. Αυτό είναι αφελές και υπεροπτικό, δείχνει έλλειψη γνώσης και σεβασμού για τα εκπληκτικά πολιτιστικά επιτεύγματα που παρέχει διαρκώς αυτή η χώρα τα τελευταία 5000 χρόνια.’ Και για τις συνθήκες εργασίας των μεταναστών εργατών: ‘Δεν είναι στο χέρι μας να αλλάξουμε τις συνθήκες τους, ούτε και ευθύνη μας. Δεν εμπλεκόμαστε με την οργάνωση του εργοταξίου, ούτε στην Κίνα, ούτε σε άλλο μέρος του κόσμου.” Συνέντευξη στην Der Spiegel, 07/30/2008

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

φαντασιακού σεναρίου δεν έχει άλλη επιλογή από το να εκτελεί τα σχέδια της υπάρχουσας τάξης, μιάς και είναι ένα απλό όργανο. Υπάρχει ένας αντιληπτικός κοινός τόπος, κατά τον οποίο είναι απόλυτα δεκτό το να εθελοτυφλεί κανείς στις πολιτικές και οικονομικές ανισότητες που δημιουργεί το κυρίαρχο καθεστώς, ενώ ταυτόχρονα φροντίζει να καλύψει τις αρχιτεκτονικές του ανάγκες. εικ. Το μόνο που αναμένεται από αυτόν είναι να εξασφαλίσει -χρησιμοποιώντας τη δημιουργικότητα και την προσωπικότητά του- την αρχιτεκτονική υπεραξία του κτιρίου. “Ο αρχιτέκτονας παίζει έναν κοινωνικά κατασκευασμένο ρόλο, ερχόμενος αντιμέτωπος με τις συνθήκες και την επίγνωση που απορρέει από την καθημερινή ζωή, όπου αιτήματα δημιουργούνται, όπου υπάρχουν κοινωνικές προσδοκίες, όπου αποκτώνται δεξιότητες που πρέπει όμως να τεθούν σε χρήση με περιορισμένος τρόπους, για σκοπούς που συνήθως καθορίζονται από άλλους. Ο αρχιτέκτονας τότε εμφανίζεται σαν ένα γρανάζι στον τροχό της καπιταλιστικής αστικοποίησης, τόσο κατασκευασμένος όσο και κατασκευαστής αυτής της διαδικασίας.” 3

Αυτός ο ιδιότυπος συντηρητισμός των τεχνικών μέσων εκφράζεται συμπυκνωμένα στους αστέρες του αρχιτεκτονικού στερεώματος. Στο επίπεδο που η αρχιτεκτονική συμπλέκεται με την οικονομία και την πολιτική του status quo, έχει αναπτυχθεί ένα star system αρχιτεκτόνων [τόσο σε εγχώρια, όσο και σε διεθνή κλίμακα] που αποτελεί την αρχιτεκτονική εμπροσθοφυλακή της μεταπολιτικής εποχής. Από τη στιγμή που η σχέση με την Ιστορία μοιάζει τελειωμένη υπόθεση, η πρωτοπορία δεν έχει να κάνει με ιδεολογικά προγράμματα -με τον οραματισμό μιας διαφορετικής κοινωνίας ή μιας ριζικής αλλαγής της τάξης πραγμάτων- αλλά με την εμφάνιση και τον ατομισμό. Η γενικότερη μεταπολιτική προσέγγιση, λοιπόν, μπορεί να συνοψιστεί σε αυτά τα δύο αλληλένδετα χαρακτηριστικά: την κυριαρχία της εικόνας και την ανταγωνιστική ατομική δημιουργία.

[3] “She or he acts out a socially constructed [sometimes even performative] role, while confronting the circumstances and consciousness that derives from a daily life, where demands are made upon time, where social expectations exist, where skills are acquired and supposed to be put to use in limited ways for purposes usually defined by others. The architect then appears as a cog in the wheel of capitalist urbanization, as much constructed by as a constructor of that process.” David Harvey, Spaces of Hope, σ.237

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

πρωτοπορίες του παρελθοντος: Archigram, δεκαετία ‘60

Ρώσικη Πρωτοπορία

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

ΕΙΚΟΝΑ-ΑΠΟΝΟΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ-ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ Η κυριαρχία των εξωτερικών χαρακτηριστικών στο αρχιτεκτονικό έργο είναι άμεσα συνδεδεμένη με ένα πολιτισμικό μηχανισμό ενσωμάτωσης/απορρόφησης αντιδράσεων και αντιφάσεων. Δεν πρόκειται για μηχανισμό με τη συνομωσιολογική έννοια, ούτε για κάποιο θεσμό, αλλά μάλλον για τη δυναμική μεγάλων συστημάτων που εξελίσσονται ώστε να περιλάβουν στον εαυτό τους τις δυνάμεις που τους αντιτίθενται.4 Αυτή τη διαδικασία τη βλέπουμε σε συστήματα εξουσίας, στην εξέλιξη των λαϊκών παραδόσεων, στους θρησκευτικούς θεσμούς και φυσικά και στο νεοφιλελεύθερο οικονομικοπολιτικό σύστημα. Όπως έγινε με τα ιστορικά κινήματα της Πρωτοπορίας [avant-garde] στην αρχιτεκτονική, όπου “αυτό που απέμεινε είναι μια νοσταλγική γραφιστική και […] ένας κατάλογος διαχρονικών σουβενίρ για την οπτική αγορά” .5 [εικ.1] Απο τη στιγμή που ένα σχέδιο υλοποιείται και ως αντικείμενο

μπαίνει σε αυτή την αγορά, μπορεί πλέον να απονοηματοδοτηθεί η όποια ριζοσπαστικότηταδιαφορετικότητά του και να γίνει μια ακόμα προσθήκη στο σύγχρονο τοπίο.6 Μιας και όλα τα αρχιτεκτονικά ρεύματα-στυλ συνυπάρχουν ταυτόχρονα και αδιάφορα, ο μόνος τρόπος για τον αρχιτέκτονα να διαφοροποιηθεί είναι μέσω νέων τεχνολογιών ή με το να επαναδιατυπώσει προηγούμενα ρεύματα. Έτσι, η σύγχρονη ‘πρωτοπορία’ είναι αυτή που αναλαμβάνει συνεχώς να εκπλήσσει με το νέο και το καινοφανές [αυτό που ο Fredric Jameson έλεγε το 1991 “αισθητικό λαϊκισμό” του μεταμοντέρνου] κρατώντας το αγοραστικό ενδιαφέρον αμείωτο μέσα σε μια γενικευμένη αισθητικοποίηση.7 Το κτήριο-αντικείμενο τότε προβάλλεται στις σελίδες περιοδικών, διαφημίζεται και η εικόνα του δίνει φήμη στον Αρχιτέκτονα/Δημιουργό. [εικ. 2] Από αυτή την άποψη είναι χαρακτηριστικός ο αγγλικός όρος recuperation [=ανάρρωση] που χρησιμοποιείται για να περιγράψει αυτή τη διαδικασία. Βλέπε: Daniel Dennett, Breaking the Spell και Naomi Klein, No Logo

[4]

[5]

Miguel Robles, Anti-Avantgarde, An Architektur Nr.18, Berlin (11-2007), σ.30

[6] Όπως αναφέρει ο Tafuri, δε μπορούμε να μιλάμε για “αρχιτεκτονικη επανάσταση με μέσο την εικόνα”. Κάτι τέτοιο δε θα ήταν εφικτό “χωρίς την επανάσταση της γλώσσας, των μεθόδων και των δομών, κάτι που είναι πολύ βαθύτερο από την απλή αναθεώρηση του συντακτικού της.” “First among the intellectual illusions to be done away with is that which, by means of the image alone, tries to anticipate the conditions of an architecture ‘for a liberated society’. Who proposes such a slogan avoids asking himself if […] this objective is persuable without a revolution of architectural language, method and structure which goes far beyond simple subjective will or the simple updating of a syntax.” M.Tafuri, Architecture and Utopia, σ.179-181 [7] “...η αισθητική παραγωγή σήμερα έχει ενσωματωθεί στη γενικότερη παραγωγή εμπορευμάτων: η φρενήρης οικονομική προσταγή για την παραγωγή νέων κυμάτων όλο και πιο καινοφανών προϊόντων...σε διαρκώς γρηγορότερους ρυθμούς, δίνει τώρα δομική λειτουργία στην αισθητική καινοτομία και τον πειραματισμό.” Και παρακάτω: “Ως συνέπεια τον τεχνικών και των πρακτικών στο γραφείο, οι αρχιτέκτονες σταδιακά αποστασιοποιούνται από τον κόσμο της βιωμένης εμπειρίας. Η φετιχοποίηση της εικόνας στην αρχιτεκτονική κουλτούρα...παγιδεύει το λόγο της στη λογική της αισθητικοποίησης, όπου τα πάντα γυμνώνονται από το αρχικό τους νόημα. Έτσι, η αρχιτεκτονική κουλτούρα, αντιμετωπίζει την ίδια αποπολιτικοποίηση που επηρεάζει όλα τα πεδία που λειτουργούν με το μέσο της αισθητικής.” Fredric Jameson, το Μεταμοντέρνο ή η Πολιτισμική Λογική του Ύστερου Καπιταλισμού, Νεφέλη, Αθήνα 1999

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Ο Gary Cooper στην ταινία Fountainhead υποδύεται έναν ιδεαλιστή, μεγαλομανή αρχιτέκτονα. Όταν ένα κτίριό του δεν υλοποιείται όπως ακριβώς το είχε οραματιστεί [καθώς οι κατασκευαστές έκαναν αλλαγές στα σχέδιά του], καταστρέφει το εργοτάξιο με δυναμίτη!

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ | Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΗ ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ Σε ένα νεοφιλελεύθερο οικονομικοπολιτικό σύστημα, η αντίληψη περί αρχιτεκτονικής περιστρέφεται γύρω από το μύθο που περιβάλλει τη φιγούρα του Αρχιτέκτονα και το μοναδιαίο του αντικείμενο/δημιούργημα που φέρνει σε αυτή την ‘αγορά των εικόνων’ [όπου και εξαργυρώνεται λόγω της πρωτοτυπίας του, της ‘ριζοσπαστικότητάς’ του, ή της ποιότητας των υλικών, των χώρων, του παιχνιδιού των όγκων του κλπ]. Το υπάρχον μοντέλο άσκησης του επαγγέλματος της αρχιτεκτονικής, με την αυτόνομη ιδιοφυία του επικεφαλής σχεδιαστή να είναι στην κορυφή μιάς αυστηρής ιεραρχίας, είναι πολύ ‘κλειστό’ και κινητήρια δύναμή του είναι ο ανταγωνισμός. Αυτός ο ανταγωνισμός, όπως και σε άλλα πεδία, έχει αποδειχτεί ότι προωθεί την καινοτομία, αλλά πάντα σε τεχνικό-αισθητικό επίπεδο και όχι κοινωνικό, πράγμα που έχει εφαρμογή στις δύο τάσεις που είδαμε πριν. Οπότε πρέπει να αναρωτηθούμε αν αυτό που χρειαζόμαστε σήμερα είναι και άλλες καινοτόμες αρχιτεκτονικές μορφές. Η θεώρηση του έργου όχι ως κοινωνική πρακτική, αλλά ως ανταγωνιστική ατομική δημιουργία8 παράγει τεράστιο κατακερματισμό, με μονάδες [γραφεία, αλλά και μεμονωμένους αρχιτέκτονες] να αναλώνονται στο να ‘είναι διαφορετικοί’ από όλους τους άλλους. Αυτό τους αποκόπτει από τη δυνατότητα δημιουργίας συλλογικής συνείδησης και δράσης απέναντι στα κοινά προβλήματα που αντιμετωπίζουν. Απο αυτή τη μεταπολιτική προσέγγιση, με επίκεντρο την εικόνα της αρχιτεκτονικής και την ατομική δημιουργία, δε μπορεί παρά να προκύπτει η αναπαραγωγή της υπάρχουσας τάξης πραγμάτων. Είναι αλήθεια πως ο σημερινός αρχιτέκτονας δεν ελέγχει πλήρως τις συνθήκες υπο τις οποίες καλείται να εργαστεί [στο βαθμό που είναι εξαρτώμενος από την αγορά και ενταγμένος σε αυτή]. Ο χώρος κίνησής του είναι συχνά πολύ περιορισμένος, με το περιεχόμενό του [πρόγραμμα, λειτουργία, συμβολισμός] να καθορίζεται απ’το status quo. Είναι αλήθεια όμως πως δε μπορεί να κάνει κάτι παραπάνω από το να συμφιλιωθεί με την ιδέα ότι το επάγγελμά του είναι άρρηκτα δεμένο με αυτό; Και ότι ο μόνος πολιτικός του ρόλος μπορεί να είναι το να παρέχει στην κυρίαρχη ιδεολογία ένα ανθρώπινο και αρχιτεκτονικώς ορθό προσωπείο;

[8]

Δηλαδή όπως εκφράζεται στην αυθεντία του Αρχιτέκτονα-Δημιουργού.

[βλ.εικόνα]

ΜΕΡΟΣ Β’ : ΔΡΑΣΕΙΣ

“In short, building and urban design is already a political event, the point is to change its politics.” 1

ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ Πώς νοείται, λοιπόν, μια διαδικασία μεταβολής του πολιτικού περιεχομένου της αρχιτεκτονικής;

πως είδαμε πριν, η μεταπολιτική θεώρηση και πρακτική της αρχιτεκτονικής δεν είναι ικανές να διαγνώσουν τις πολιτικές διαστάσεις του δομημένου χώρου και της διαδικασίας υλοποίησής του, συμβάλλοντας στην αναπαραγωγή των παθογενειών του. Διακρίνουμε, λοιπόν, πως είναι απαραίτητο να τεθούν στο επίκεντρο, τόσο κατά το σχεδιασμό όσο και κατά την υλοποίηση, οι παράγοντες εκείνοι που συνιστούν το πολιτικό περιεχόμενο της αρχιτεκτονικής. Δηλαδή οι ενέργειες εκείνες, αφανείς ή εμφανείς, που εμπλέκουν με οποιονδήποτε τρόπο την έννοια του Πολιτικού στην αρχιτεκτονική πρακτική. Η πολιτική θέση μιάς αρχιτεκτονικής μπορεί να γίνει ευδιάκριτη αν τεθούν κατάλληλα ερωτήματα, όπως: Από ποιόν, για ποιόν και υπό ποιές συνθήκες παράγεται η αρχιτεκτονική; / Ποιός ωφελείται από την ανάληψη της δουλειάς; / Τι προεκτάσεις έχουν στη ζωή των χρηστών οι σχεδιαστικές μας αποφάσεις; ... Απάντηση σε τέτοια ερωτήματα δεν μπορεί, προφανώς, να προκύψει από μια ‘καθαρή αρχιτεκτονική’, αγαθό πολυτελείας που ανακυκλώνει την εικόνα της και τη σημειολογία εσωτερικής κατανάλωσης για το ‘Επάγγελμα’. Ούτε όμως μπορούν να απαντηθούν από μιa αρχιτεκτονική που εφαρμόζεται ερήμην της κοινωνίας και του πλαισίου της, και επιβάλλεται στο χώρο ‘από τα πάνω προς τα κάτω’. Αυτές οι δύο οπτικές της μεταπολιτικής αντίληψης της αρχιτεκτονικής διατρέχουν σε μεγάλο βαθμό το ρόλο του αρχιτέκτονα σήμερα, αλλά όπως είδαμε, αδυνατούν να οδηγήσουν σε μια ‘αυθεντική πολιτική πράξη’.

[1]

GlasPaper, Critical Writings on Architecture and Space (1), 11-2001. διαθέσιμο στο www.glaspaper.com

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Μπορούμε να μιλήσουμε, λοιπόν, για ανάγκη κριτικής επαναθεώρησης του ρόλου του αρχιτέκτονα. Η αναθεώρηση αυτή έχει να κάνει πρωτίστως με το πώς αντιλαμβάνεται τη θέση του σε σχέση με τα ευρύτερα πολιτικά και κοινωνικά θέματα. Ακόμα, έχει να κάνει με το πώς αντιλαμβάνεται την σχέση του με τον πελάτη-χρηματοδότη, και τέλος με το πώς συνοδεύει αυτές τις αντιλήψεις με μια ‘εναλλακτική πρακτική’. 2 Ο επαναπροσδιορισμός του ρόλου του αρχιτέκτονα, σύμφωνα με την Άννη Βρυχέα, “Σημαίνει κατ’αρχήν μια καινούρια αποστολή του ειδικού, όχι του καθοδηγητή/εξουσιαστή, αλλά εκείνη του μεταφραστή/ερμηνευτή των αναγκών του χρήστη.” 3 Έτσι η αρχιτεκτονική νοείται σαν σύνολο, από τη σύλληψη ως την

πραγμάτωση, αλλά και ως την χρήση της.4 Αποκτά επίγνωση και αμφίδρομη επικοινωνία με όλες τις φάσεις της διαδικασίας παραγωγής της [από τις συνθήκες εργασίας του γραφείου μέχρι τις συνθήκες εργασίας στο εργοτάξιο]. Επίσης, προωθεί τη συμμετοχή στη διαδικασία παραγωγής και διαχείρισης του χώρου, αλλά και τη δημιουργία συλλογικού πνεύματος, κατά το σχεδιασμό, κατά την παραγωγή αλλά και μετέπειτα, κατά τη χρήση και τη ζωή μέσα σε αυτόν. Δε μπορεί, φυσικά, μόνη –αποκομένη- η αρχιτεκτονική να επιφέρει ριζικές αλλαγές, καθώς το γεγονός ότι έχει υλική υπόσταση της δίνει μια αδράνεια που έχει να κάνει με την ευρύτερη διαδικασία υλοποίησής της και την καθιστά εξαρτώμενη από εξωτερικούς παράγοντες. Ούτε μπορεί μόνη να επηρεάσει και να διαμορφώσει εκ του μηδενός αντιλήψεις και πρακτικές. Μπορεί, όμως, να τις συνοδεύσει και να συστρατευτεί με αυτές, στο βαθμό που μπορεί να επηρεάσει το δομημένο περιβάλλον. Για να αποκτήσει ενεργό πολιτικό ρόλο, χρειάζεται να ανοιχτεί σε αυτούς πού στερούνται πολιτικής δύναμης και λόγου και να τους δώσει το λόγο μέσα από τα εργαλεία που μπορεί να παρέχει. Τα εργαλεία να οικειοποιηθούν το χώρο τους, να αντιταχθούν σε ευρύτερες δυνάμεις ή να οικοδομήσουν τη χωρική έκφραση διαφορετικών / εναλλακτικών δομών. Μία τέτοια αρχιτεκτονική οφείλει να αποκαταστήσει χωρικά τις κοινωνικές σχέσεις και τις συγκρούσεις τους, όχι για να τις διευθετήσει ή να τις συμβιβάσει, αλλά να τους δώσει το χώρο να αναπτυχθούν. Να υφάνει στρατηγικά έναν ‘ενδιάμεσο χώρο’, παίρνοντας μια

Με τη φράση αυτή δεν εννοούμε μια νέα εικόνα της αρχιτεκτονικής ως πειραματικής-πρωτοποριακής, απευθυνόμενης σε μια νέα αγορά ‘προοδευτικών’ καταναλωτών. Κάτι τέτοιο θα ήταν απλά μια εμπορική επαναπροώθηση της ίδιας αρχιτεκτονικής με διαφορετικό περιτύλιγμα, με τις παθογένειές της να επιμένουν, ίσως εν μέρει νομιμοποιημένες. Θεωρούμε οτι τον τίτλο ‘εναλλακτική’ πρέπει να τον αποδίδουμε με προσοχή στις διάφορες πρακτικές ή προσεγγίσεις της αρχιτεκτονικής, κυρίως κρίνοντας απέναντι σε τι είναι εναλλακτική. “Οι χαρακτηρισμοί ‘διαφορετικός’,’εναλλακτικός’ ή ‘πειραματικός’ έχουν γίνει συνθήματα μεταξύ των αρχιτεκτόνων, με σκοπό να διαχωριστεί κανείς -και να ξεχωρίσει- από τους πολλούς άλλους που προσφέρουν αρχιτεκτονικές υπηρεσίες, και για να αποκτήσει πρόσβαση σε νέες αγορές.” - Field Journal vol.2(1) Alternate Currents, σ.3

[2]

[3]

Ά. Βρυχέα, Συμμετοχικός Σχεδιασμός, σ.15

“Ο αρχιτέκτονας και η αρχιτεκτονική έχουν μια άμεση σχέση με το κατοικώ σαν κοινωνική πράξη, με την κατασκευή σαν πρακτική”. Henri Lefebvre, Το Δικαίωμα στην Πόλη -Χώρος και Πολιτική, σ.195

[4]

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | Η ΕΠΑΝΑΦΟΡΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ

ενεργή στάση απέναντι στα προβλήματα που είδαμε προηγουμένως. Μια τέτοια αρχιτεκτονική σημαίνει κάτι που μπορεί να αλλάξει-μετατοπίσει αντιλήψεις και να πρωτοπορήσει σε νέες μορφές σκέψης, δράσης και εμπλοκής σε σχέση με την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων. Μπορεί να προτείνει ένα διαφορετικό τρόπο διαχείρισης της καθημερινότητας, αλλά και του χώρου, στην κατεύθυνση που κάτι τέτοιο θα δομούσε και θα δοκίμαζε μια πραγματικά χειραφετητική εναλλακτική πρόταση και όχι μια επιφανειακή διαφοροποίηση στα εξωτερικά της γνωρίσματα.

την αρχή του 21ου αιώνα μπορούμε να διακρίνουμε στη μικροκλίμακα διαφόρων ομάδων και γραφείων μια τέτοια τάση επαναθεώρησης της αρχιτεκτονικής πρακτικής και εκπαίδευσης, με γνώμονα μια αναγνώριση της ανάγκης για ενεργοποίηση του πολιτικού και κοινωνικού ρόλου της αρχιτεκτονικής: -από τη μία, [αυτο-]κριτική προσέγγιση της σύγχρονης αρχιτεκτονικής πρακτικής μέσω εκδόσεων/συνεδρίων/συζητήσεων, που διαμορφώνουν παράλληλα και το θεωρητικό υπόβαθρο των εναλλακτικών κινήσεων. -από την άλλη, δράση ομάδων -στην οποία και θα εστιάσουμε- που προσπαθούν για μια διαφορετική υλοποίηση της αρχιτεκτονικής. Στα παραπάνω πλαίσια, επιλέξαμε να παρουσιάσουμε μια σειρά από τέτοιες δράσεις που δεν συγκροτούν μεν συνεκτικό κίνημα, αλλά -με όλες τους τις αναπόφευκτες αντιφάσειςεπαναφέρουν το θέμα της πολιτικής θέσης στην αρχιτεκτονική πρακτική. Σε αυτά τα παραδείγματα, η αρχιτεκτονική νοείται με την ευρύτερη έννοια του όρου και οι αρχιτέκτονες εμφανίζονται με διάφορους ρόλους και ιδιότητες και όχι μόνο με το ‘θεσμικό’ τους ρόλο: ως μέλη γραφείου, ακτιβιστές, μεσολαβητές, εθελοντές, συντονιστές, κάτοικοι, χρήστες κτλ ενώ η επίδρασή τους στο παραγόμενο αποτέλεσμα ποικίλει. Αντιστρόφως, σε κάποιες περιπτώσεις, άνθρωποι άλλων ‘ρόλων’ στον καταμερισμό εργασίας εμφανίζονται ταυτόχρονα και ως αρχιτέκτονες. Λόγω της πολυμορφίας των δράσεων, διακρίναμε κάποιες κατηγορίες –οι οποίες φυσικά έχουν εσωτερικές διαβαθμίσεις- αναφορικά με τον τρόπο εμπλοκής του αρχιτέκτονα. I

- ΔΡΑΣΗ ΣΕ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ

II - ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ ΠΟΛΗΣ III - ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΓΝΩΣΙΑΣ ΣΕ ΟΜΑΔΕΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ

α πρώτα παραδείγματα που θα δούμε ανήκουν στην κατηγορία των αρχιτεκτονικών επεμβάσεων σε αστικά κενά -δηλαδή αχρησιμοποίητα - εγκαταλειμμένα οικόπεδα ή παραμελημένους δημόσιους χώρους-, τα οποία ‘ενεργοποιούνται’ και παίρνουν κοινωνικές λειτουργίες τροφοδοτούμενες από τη γειτονιά στην οποία βρίσκονται. Ο αστικός χώρος και το νόημα που αποδίδεται σε αυτόν καθορίζονται όλο και περισσότερο από το ποιός έχει την οικονομική δύναμη να διαμορφώσει την εικόνα του και από το αν μπορεί να ελεγχθεί-επιτηρηθεί, στα πλαίσια της μεταπολιτικής διαχείρισης των ανθρώπινων πραγμάτων [βλ. Βιοπολιτική]. Έτσι, λειτουργίες που δεν αποφέρουν κέρδος σε κάποιο χρηματοδότη που κάνει μία επένδυση ή λειτουργίες που δε μπορούν να ελεγχθούν από μηχανισμούς επιτήρησης και καταστολής, θεωρούνται ‘άτυπες’ και σταδιακά εκτοπίζονται από την πόλη [και κυρίως από το υποσυνείδητο των κατοίκων της ως επιλογές1]. Χαρακτηριστικά, ο Γκυ Ντεμπόρ στην “Κοινωνία του Θεάματος”(1967), ανοίγει το κεφάλαιό του για την πολεοδομία με το εξής απόσπασμα από τον ‘Ηγεμόνα’ του Machiaveli: “Και αυτός που καθίσταται Ηγεμών μιάς πολιτείας εθισμένης να ζει ελεύθερα και δεν την καταστρέφει, πρέπει να καταστραφεί απο αυτήν, διότι εκείνη έχει πάντα καταφύγιο κατά τις εξεγέρσεις της, το όνομα της ελευθερίας και τα παλαιά της έθιμα, που ούτε με την παρέλευση του χρόνου ούτε με οιοδήποτε ευεργέτημα θα λησμονηθούν ποτέ. Και οτιδήποτε πράξει ή προνοήσει, εκτός εάν τρέψει εις φυγήν ή διασπείρει τους κατοίκους της, αυτοί δε θα λησμονήσουν ποτέ αυτό το όνομα ούτε αυτά τα έθιμα.” Guy Debord, Η Κοινωνία του Θεάματος, σ.131

[1]

ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΕ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ

Με αυτούς τους όρους, στη σύγχρονη πόλη δεν μπορεί να υπάρξει χώρος με αξία χρήσης καθ’αυτή, αν δε συνοδεύεται από κάποιας μορφής κατανάλωση, δηλαδή από ανταλλακτική αξία χώρου. Το ποιά χρήση θα πάρει ένας χώρος καθορίζεται από τους παραπάνω παράγοντες. Συχνά, λοιπόν, τέτοιες αρχιτεκτονικές επεμβάσεις έχουν το χαρακτήρα σχολιασμού και κινούνται ανάμεσα στο καλλιτεχνικό δρώμενο και την κατασκευή.2 Στο βαθμό που αφορά αυτή την εργασία, πιό δυναμικές επεμβάσεις εννοούμε αυτές που θίγουν ζητήματα του αστικού χώρου. Εκτός από το να προβληματίσουν για αυτά [κάτι που μπορεί να καταφέρει μια καλλιτεχνική παρέμβαση], κάνουν μια ενεργητική πρόταση δημιουργώντας χώρους αντιεμπορευματικής χρήσης, ή λειτουργίας που δε θα έβρισκε χρηματοδότη καθ’αυτή. Έχουν προσωρινό και ευέλικτο χαρακτήρα, εφόσον μια πιό μόνιμη κατασκευή απαιτεί περισσότερα μέσα ή μία σταθερή λειτουργία.3 Φυσικά, για οποιαδήποτε επέμβαση χρηματικοί πόροι είναι απαραίτητοι, εφόσον μιλάμε για σύγχρονη δυτική πόλη. Όμως, όταν δεν έχουν το χαρακτήρα χρηματοδότησης που αναμένει κάποιο κέρδος [δηλαδή δέσμευσης], μπορούμε να θεωρήσουμε ότι είναι πιό κοντά στη δόμηση και τη δοκιμή πραγματικά εναλλακτικών προτάσεων. Όπως και η ελληνική ομάδα αρχιτεκτόνων και καλλιτεχνών, ‘Αστικό Κενό’. βλέπε: Αστικό Κενό Δράσεις 1998-2006, εκδ. Futura, Αθήνα 2008

[2]

Ο όρος ‘ευέλικτος’-‘ευελιξία’ έχει χρησιμοποιηθεί πολύ και εφόσον η ίδια η νεοφιλελεύθερη αγορά είναι ευέλικτη και επικαλείται τις “ανάγκες της πόλης που αλλάζει”, πρέπει να ορίσει κανείς σε τι στοχεύει με την ευελιξία του.

[3]

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

“...Θέλουμε να ενθαρρύνουμε τη δημιουργικότητα, την περισυλλογή και να ανανεώσουμε τις κοινωνικές συμπεριφορές. Αν ο χώρος συντίθεται απο τη δυναμική των ανταλλαγών, τότε όλοι μπορούν να είναι οι αρχιτέκτονες του κόσμου μας. Πειραματιστείτε. Η αρχιτεκτονική μπορεί να επεκταθεί σε ένα διατομεακό πεδίο, όπου μπορούν να εξερευνηθούν νέα εργαλεία. Η συνταγή μας: μαρινάρουμε την κατασκευή με βίντεο, μουσική, γραφιστική, φωτογραφία και γαστρονομία, χωρίς να παραλείπουμε να αφήνουμε χώρο για αλληλεπίδραση, ελευθερία και το απρόσμενο. Οι δουλειές μας μπορούν να καταλήξουν σε χωρικά παιχνίδια, αρχιτεκτονικές κατασκευές, μουσικά περιβάλλοντα και/ή θεματικές γιορτές φαγητού. Παρόλο που αρνούμαστε να μπούμε στην τρέχουσα αρχιτεκτονική πρακτική, η οποία δέχεται πολιτικούς και οικονομικούς περιορισμούς, ασχολούμαστε με την πραγματικότητα της κατασκευής. Σχεδιάζουμε και χτίζουμε οι ίδιοι, ζούμε στις κατασκευές μας και αφήνουμε την ελευθερία στους επισκέπτες μας να οικειοποιηθούν τα έργα μας. Αυτό που παράγουμε είναι αρχιτεκτονική ‘ανοιχτού κώδικα ’[open source]. Συνεργαζόμαστε για να δώσουμε ελεύθερη πρόσβαση σε ένα δομημένο ζωντανό πρόγραμμα και ένα πεδίο [interface] ανταλλαγών. Προσφέρουμε ένα πλαίσιο γιά άμεση και απευθείας ζύμωση μεταξύ ανθρώπων και χώρου.” www.exyzt.org

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΕ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ

EXYZT, Γαλλία

ομάδα των ΕΧΥΖΤ σχηματίστηκε το 2003 από πέντε τελειόφοιτους αρχιτέκτονες που ζουν στο Παρίσι. Ο πυρήνας των πέντε ατόμων παραμένει, αλλά έκτοτε έχει διευρυνθεί σε μια ‘κοινότητα’ ανθρώπων που υπερβαίνει τα εθνικά σύνορα [συνεργασία με άτομα από άλλες χώρες] καθώς και το επάγγελμα του αρχιτέκτονα. Περιλαμβάνει, εκτός από αρχιτέκτονες, γραφίστες, φωτογράφους, τεχνικούς της κατασκευής, μουσικούς κλπ οι οποίοι “επιλέγουν να δρούν βάσει της αρχής ανταλλαγής γνώσεων και δεξιοτήτων” . Κάνουν εφήμερες επεμβάσεις σε αστικά κενά και εγκαταλειμμένα οικόπεδα, στα οποία πειραματίζονται με ευέλικτες ελαφρές κατασκευές με μέσα χαμηλής τεχνολογίας, κυρίως μεταλλικές σκαλωσιές, υφάσματα και ξύλο. Αυτό τους επιτρέπει να χτίζουν οι ίδιοι ως ευρύτερη ομάδα τα έργα τους. Τα αστικά κενά ‘ανοίγουν’ στην πόλη και χρησιμοποιούνται ως χώροι συνάντησης, εκδηλώσεων, σεμιναρίων, συναυλιών, προβολών και κοινών δραστηριοτήτων για την ευρύτερη περιοχή.

LE RAB: Η προσέγγισή τους σε σχέση με τον πειραματισμό στην κατασκευή φαίνεται πιό ξεκάθαρα

στο πρώτο τους έργο σαν ομάδα, το 2003, το οποίο και παρουσίασαν ως τη διπλωματική τους εργασία. Αντίθετη με την προσέγγιση του σχεδιασμένου και ελεγχόμενου δημόσιου χώρου, η μόλις σχηματισμένη κολεκτίβα ήθελε να εισάγει ‘άτυπους’ αστικούς χώρους στη δυναμική της πόλης. Αυτοί οι χώροι, “...ξεχασμένοι από τον πολεοδομικό σχεδιασμό, είναι η βάση για μια δημοκρατία της ελευθερίας έκφρασης και της συνδιαλλαγής.”

Ο χώρος που δούλεψαν ήταν ένα οικόπεδο που ‘περίσσεψε’ από την κατασκευή του Parc de la Villette. Το κατέλαβαν προσωρινά, το καθάρισαν, άνοιξαν την πρόσβαση σε αυτό και ξεκίνησαν να εδραιώνουν την επαφή της γειτονιάς με το χώρο. Εγκαταστάθηκαν σε αυτό με ένα σετ ελαφρών συναρμολογούμενων στοιχείων που περιείχε κυρίως σκαλωσιές, υφάσματα και φώτα. Με αυτό τον εξοπλισμό, έφτιαξαν μία κατασκευή που μπορούσε να ξεδιπλώνεται, να επεκτείνεται και γενικά να δέχεται αλλαγές, ώστε να μπορεί να ανταποκριθεί σε προγραμματισμένα ή αυθόρμητα γεγονότα. Έμειναν στο χώρο συνολικά ένα μήνα και μετά το τέλος της παρέμβασης, η κατασκευή μεταβιβάστηκε στον οργανισμό Parenthèse, ο οποίος δημιουργήθηκε για την περίσταση από ανθρώπους της γειτονιάς.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

“Ως αρχιτέκτονες, στα πειράματά μας επικεντρωνόμαστε στο να παράγουμε εναλλακτικούς αστικούς χώρους.” /An Architektur nr.14 , Berlin 3-2005, σελ.94

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΕ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ

Σε επόμενα έργα τους, η συμμετοχή περίοικων και περαστικών στη λειτουργία του χώρου και τις εκδηλώσεις ήταν μεγαλύτερη και δημιούργησε μία άλλη σχέση των πολιτών με τις εγκαταστάσεις τους.

DALSTON MILL: Σε πρόσφατο έργο τους στο Λονδίνο, κατασκεύασαν σε ένα κομμάτι εγκαταλειμμένης σιδηροδρομικής γραμμής στη συνοικία Dalston, έναν πλήρως λειτουργικό ανεμόμυλο ύψους 16 μέτρων και φύτεψαν δίπλα μια έκταση με σιτάρι.1 Ο μύλος μπορούσε να παράξει μικρή ποσότητα ρεύματος και να συνδεθεί με αλέτρι. Όταν έγινε η συγκομιδή, οι επισκέπτες μπορούσαν να φτιάξουν αλεύρι, να ψήσουν επί τόπου ψωμί και να ανταλλάξουν γνώσεις πάνω στο θέμα. Στο χώρο πραγματοποιήθηκαν ποικίλλες άλλες δράσεις [καλλιτεχνικές και μη] και εργαστήρια που προκαλούσαν την ενεργή συμμετοχή των επισκεπτών.

SOUTHWARK LIDO: Στο έργο τους Southwark Lido, το καλοκαίρι του 2008 στο Λονδίνο, οι προσωρινές υπαίθριες εγκαταστάσεις είχαν ως κεντρική λειτουργία υπαίθρια λουτρά με ελεύθερη πρόσβαση.2 Επίσης, περιλάμβαναν μεταξύ άλλων μαγειρείο, χώρο φαγητού, αποδυτήρια, χώρο προβολών και ένα ψηλό παρατηρητήριο. Το έργο αποτελούσε μέρος του Αρχιτεκτονικού Φεστιβάλ του Λονδίνου και οι εκδηλώσεις καθ’αυτές διήρκεσαν πέντε μέρες. Όμως, η προετοιμασία του χώρου και η κατασκευή από την διευρυμένη ομάδα ξεκίνησαν τρεις βδομάδες νωρίτερα. Όλη η ομάδα διέμενε και πάλι στο οικόπεδο καθ’όλη τη διάρκεια της δράσης σε αυτοσχέδιες ξύλινες καλύβες. Στην πράξη, οι εγκαταστάσεις ήταν υπό συνεχή διαμόρφωση και αλλαγή, ένα συνεχές εργοτάξιο ακόμα και τις μέρες της έκθεσης, προσαρμοζόμενο στις ανάγκες και τα απρόοπτά της.

Αναφορά σε έργο της Agnes Denes 1982, στο οποίο είχε φυτέψει σιτάρι σε ένα κενό οικόπεδο 2 εκταρίων στο κέντρο του Μανχάταν (Wheatfield -- A Confrontation www.greenmuseum.org/content/artist_index/artist_id-63.html) “Η κίνηση του να καλλιεργήσει τη βασικότερη ανθρώπινη τροφή σε οικόπεδο μιας περιοχής με τις ακριβότερες αξίες γης, ήταν ένα σχόλιο στις ‘ανθρώπινες αξίες και τις μετατοπισμένες προτεραιότητες’ του δυτικού πολιτισμού.”

[1]

[2]

Lido = κοινοτικά

υπαίθρια λουτρά

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Το Dalston Mill υλοποιήθηκε στα πλαίσια της έκθεσης της Barbican Art Gallery με τίτλο Radical Nature – Art and Architecture for a Changing Planet 1969-2009 και διήρκεσε περίπου ένα μήνα απο τα μέσα Ιουλίου 2009. Η κατασκευή παρέμεινε στο οικόπεδο και ο χώρος χρησιμοποιείται ακόμα.

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΕ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ

Οι κατασκευαστικοί πειραματισμοί των ΕΧΥΖΤ κυρίως έχουν ενδιαφέρον για όσους συμμετέχουν σε αυτό το κατασκευαστικό παιχνίδι παραγωγής χώρου, μιάς και από τη μεριά των πολιτών τα έργα τους παραμένουν τελειωμένα περιβάλλοντα στα οποία είναι κατά βάση επισκέπτες. Όμως, -στο επίπεδο που ενδιαφέρει αυτή την εργασία- τα εργαλεία αυτά παραγωγής χώρου με ελαφρές, ευέλικτες, οικονομικές κατασκευές χαμηλής τεχνολογίας, δυνητικά θα μπορούσαν να εκδημοκρατιστούν και να χρησιμοποιηθούν από ευρύτερες ομάδες του πληθυσμού.

Επίσης, κάτι άλλο στο οποίο θα πρέπει να σταθούμε κριτικά -όπως και με όλες τις αρχιτεκτονικές πρακτικές εξάλλου- είναι το γεγονός ότι οι δράσεις τους υποστηρήχθηκαν από φορείς που είχαν ενδεχομένως συμφέρον να συσχετιστούν με το χαρακτήρα των εγκαταστάσεων, ο οποίος θα λειτουργούσε θετικά στην εικόνα τους. Όμως, παρόλα αυτά, θεωρούμε ότι είχαν αξία καθ’αυτές σαν αντιεμπορευματικές δραστηριότητες στον αστικό χώρο, με ελεύθερη είσοδο και συμμετοχή. Τέτοιες δράσεις, παρόλο που είναι κυρίως εγκαταστάσεις αναψυχής, μπορούμε να πούμε οτι επαναφέρουν -τηρουμένων των αναλογιών- αυτό που Η. Lefebvre χρησιμοποιώντας έναν όρο της μαρξιστικής ανάλυσης ονομάζει ‘αξία χρήσης’ του χώρου. Σε αντίθεση με το σύγχρονο αστικό χώρο που αποκαλεί “τόπο κατανάλωσης και κατανάλωση τόπου”, οι χώροι αυτοί μέσω της σχετικά ελεύθερης χρήσης τους προσοικειώνονται από τους χρήστες τους.3

Οι ΕΧΥΖΤ μιλώντας για το έργο τους, δίνουν έμφαση στη δυναμική αυτού του ανοιχτού σε όλους δημόσιου χώρου να προκαλεί απρόβλεπτες συναντήσεις μεταξύ γειτόνων, επισκεπτών και περαστικών, ζύμωση, αφορμή για συζήτηση πάνω στον αστικό χώρο και τη δράση σε αυτόν. Άγνωστοι μεταξύ τους άνθρωποι έπαιρναν μέρος από κοινού σε δραστηριότητες, όπως μαγείρεμα, αναψυχή, καθάρισμα, που μεταμόρφωναν το οικόπεδο σε ζωτικό χώρο.4

[3]

Henri Lefebvre, Το Δικαίωμα στην Πόλη -Χώρος και Πολιτική (1968), εκδ. Κουκίδα, Αθήνα, 2007, (πχ σ.105, 169 κ.εξ.)

[4]

http://southwarklido.wordpress.com/

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΕ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ

ΑΑΑ , Γαλλία

ο Εργαστήριο Αυτοδιαχειριζόμενης Αρχιτεκτονικής [Αtelier d’Αrchitecture Αutogérée], αυτοπροσδιορίζεται ως εξής: “[το ΑΑΑ]..είναι μια συλλογική πλατφόρμα, η οποία διεξάγει

δράσεις και έρευνα αναφορικά με αστικούς μετασχηματισμούς και αναδυόμενες πολιτισμικές/ κοινωνικές/πολιτικές πρακτικές στη σύγχρονη πόλη.... Αναπτύσσουμε ‘αστικές στρατηγικές’ που συνοδεύουν διαδικασίες ρηγμάτωσης της αστικής τυποποιημένης πραγματικότητας που ρυθμίζεται από ιδιωτικά συμφέροντα ή συγκεντρωτικές πολιτικές.... Ενθαρρύνουμε την ανακατάληψη εγκαταλειμμένων χώρων και τη δημιουργία νέων μορφών αστικότητας από τους ντόπιους κατοίκους. Μέσω αναστρέψιμων κατασκευών και κοινά βιωμένων καθημερινών πρακτικών που ενεργοποιούν τις ικανότητες και τη γνώση....Αξιοποιούμε την πολιτική θέση του κατοίκου/χρήστη και αναπτύσσουμε συλλογικά εργαλεία για να οικειοποιηθούν χώρο της γειτονιάς τους...” 1

Ξεκίνησαν το 2001 με έναν αριθμό εθελοντών αρχιτεκτόνων, κατοίκων και φοιτητών, που εξελίχθηκε σε ένα μεγαλύτερο δια-επαγγελματικό οργανισμό περίπου 200 ατόμων. Σήμερα, ο πυρήνας του ‘εργαστηρίου’ αποτελείται από αρχιτέκτονες, σπουδαστές, κινηματογραφιστές, εικαστικούς και ερευνητές, με κεντρικά πρόσωπα τους αρχιτέκτονες Doina Petrescu και Constantin Petcou. Η κύρια κριτική τους απέναντι στη σύγχρονη αρχιτεκτονική πρακτική επικεντρώνεται στην επιφανειακή -στην καλύτερη περίπτωση- προσέγγιση της τελευταίας απέναντι σε κοινωνικά ζητήματα και θέματα βιωσιμότητας. Από τις αρχές του 2001 ξεκίνησαν σε ανατολικές συνοικίες του Παρισιού μία σειρά αυτοδιαχειριζόμενων χώρων, αξιοποιώντας πόρους δημόσιων φορέων. Είναι μία συνοικία στην οποία ζουν άνθρωποι διαφορετικών πολιτισμικών υποβάθρων και κυρίως χαμηλών εισοδημάτων, χωρίς ουσιαστική πολιτική εκπροσώπηση. Οι κινήσεις της ομάδας ‘επέτρεψαν’ την πρόσβαση της γειτονιάς σε αχρησιμοποίητα οικόπεδα και το μετασχηματισμό τους από τους περίοικους, δίνοντας έμφαση στην από-κοινού υλοποίηση των κατασκευών και διαχείριση του χώρου. Ένας βασικός παράγοντας της εμπλοκής τους στην περιοχή είναι το γεγονός ότι τα δύο κεντρικά πρόσωπα της ομάδας είναι κάτοικοί της τα τελευταία χρόνια. Η λειτουργία, η οποία αποτελεί συνεκτικό στοιχείο της εμπλοκής των κατοίκων και στα δύο παραδείγματα επεμβάσεων που θα δούμε, είναι η αστική καλλιέργεια σε μικρή κλίμακα. [1]

Urban Act, a handbook for alternative practice, aaa-PEPRAV, Παρίσι, σελ.141 /διαθέσιμο στο peprav.net

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

“Through using methods of participatory practice and consultation, events, meetings, cooking, meals, drunken nights, cheese-and-bread breakfasts, stumbled communication, inflated egos, developing friendships and parties, we could see a new method of working, rather than it being explained to us. This was a method that opened up design practice through involving the emotions and desires of many, taking down professional barriers, questioning the role of the architect as a co-ordinator of events and facilitating open dialogue.” www.shef.ac.uk/

“ένα ‘ετεροτοπικό’ εργοτάξιο, στο οποίο η πόλη κατασκευάζεται σε πραγματικό χρόνο, μέσω της αλληλοδιείσδυσης ειδικής και κοινής γνώσης που πηγάζει από την εμπειρία.”

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΕ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ

ECObox: Για το πρώτο έργο που ξεκίνησαν στη συνοικία La Chapelle το 2002, κατέλαβαν μία μεγάλη εγκαταλειμμένη έκταση και βοήθησαν τους γύρω κατοίκους στην σταδιακή μετατροπή της σε συμμετοχικό κήπο και ένα μέρος για δημόσια συζήτηση σε τοπικό και υπερτοπικό επίπεδο. Στη διαμόρφωση του χώρου χρησιμοποίησαν εύκολα προσβάσιμα και ανακυκλωμένα υλικά για διάφορες κατασκευές. Πολλές από αυτές προέκυπταν από τη δυναμική της καθημερινής χρήσης του χώρου, εν είδει κινητού εξοπλισμού μετακινούμενου όποτε και όπου χρειαζόταν [κουζίνα, βιβλιοθήκη, αποθήκη εργαλείων, ραδιοφωνικός σταθμός].

Οι ετερογενείς πρακτικές που εφαρμόζονταν εκεί αναμείγνυαν τη γνώση και τεχνογνωσία κατοίκων, αρχιτεκτόνων, ερευνητών και καλλιτεχνών. Ήταν ένα “...εργοτάξιο στο ‘ισόγειο της πόλης’ στο οποίο μπορεί να μπει κάθε περίοικος και να προτείνει στους άλλους ένα πολιτισμικό, κοινωνικό ή πολιτικό project.” Σε αυτή την ‘πλατφόρμα αστικής κριτικής και δημιουργικότητας’2,

την οποία επιμελούνταν μέλη του ΑΑΑ, αναμείχθηκαν έμπρακτα 200 άτομα όλων των ηλικιών από τη γειτονιά, πάνω από 100 συμμετέχοντες από άλλες περιοχές και είχε κάθε χρόνο περί τα 1500 άτομα ‘κοινό’. Μετά από τέσσερα χρόνια λειτουργίας, το 2005 λύθηκε, μεταφέρθηκε και ξαναεγκαταστάθηκε σε άλλο οικόπεδο της περιοχής, ενώ σήμερα συνεχίζει σποραδικά τη λειτουργία του, καθώς το έχουν αναλάβει περίοικοι.

[2]

Ό.π., σ.147

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

“Τα έργα μας βασίζονται σε μακροπρόθεσμες διαδικασίες που επιτρέπουν τη διεκδίκηση αστικού χώρου από πολύ ποικίλες κοινωνικές θέσεις μέσω συλλογικών δημοκρατικών μετασχηματισμών.”

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΕ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΑ

Passage 56: Από τα τέλη του 2005 μέχρι σήμερα λειτουργεί άλλος ένας διαχειριζόμενος απ’ τους κατοίκους χώρος που ξεκίνησαν οι ΑΑΑ. Ονομάστηκε Πέρασμα 56 και είναι ένα οικόπεδο 200m2 στην καρδιά της συνοικίας Saint-Blaise -στο 56 της ομώνυμης οδού. Είχε χαρακτηριστεί μη οικοδομήσιμο και παρέμενε κλειστό τα τελευταία χρόνια. Μετά από μήνες χωρομέτρησης και πολλαπλές επαφές με τοπικούς παράγοντες [κατοίκους, ενώσεις, σχολεία], η ομάδα προτείνει τις γενικές γραμμές ενός σχεδίου, αρκετά ευέλικτου ώστε να επιτρέπει τη μετέπειτα προσαρμογή του χώρου σε ανάγκες μελλοντικών χρηστών του. Οι λεπτομέρειές του καθορίζονται στην πορεία από τις προτάσεις και επιθυμίες των κατοίκων και των συνοικιακών φορέων. Αυθόρμητες ή οργανωμένες επεμβάσεις σταδιακά δίνουν ζωή στη χάραξη. Ένας πρώτος μεγάλος καθαρισμός του οικοπέδου, φυτεύσεις, προβολές και συναντήσεις με τσάι ή barbecue με τους πρώτους ενδιαφερόμενους περίοικους. Το εργοτάξιο διήρκεσε 6 μήνες, ενώ μία ένωση ειδικευμένη στην κατασκευή εκπαίδευσε 12 μαθητευόμενούς της μέσω της διαδικασίας κατασκευής. Μια κεντρική πτυχή του χώρου αυτού είναι η οικολογική : ενεργειακή αυτονομία, ανακύκλωση, ελάχιστο ενεργειακό αποτύπωμα, παραγωγή λιπάσματος, οικολογικές μέθοδοι δόμησης. Περίπου 90 οικογένειες της γειτονιάς έχουν τα κλειδιά του χώρου, ο οποίος χρησιμοποιείται τακτικά για κηπουρική, καλλιέργεια λαχανικών, παρουσιάσεις, εκθέσεις, συζητήσεις, γιορτές, εργαστήρια, προβολές, συναυλίες, σεμινάρια.

Το σημαντικό θέμα στην περίπτωση των ΑΑΑ είναι ότι η δουλειά τους στην περιοχή σχετίζεται με την “άμεση ευθύνη τους ως πολίτες για το χώρο στον οποίο ζουν” 3. Το παραγόμενο αποτέλεσμα και η διαδικασία υλοποίησης θίγουν σε μεγαλύτερο βαθμό τα πολιτικά ζητήματα του αστικού χώρου από ότι τα έργα των ΕΧΥΖΤ που είδαμε. Κάνουν μια ενεργητική πρόταση για την ‘ενεργοποίηση’ ενός αστικού κενού, ενώ με την ιδιότητά τους σαν αρχιτέκτονες υποβοηθούν την κινητοποίηση και συμμετοχή των κοινοτήτων στην παραγωγή και διαχείριση του χώρου τους. Καθώς μοιράζονται με τους γείτονές τους την ευθύνη για το τοπικό περιβάλλον και το δημόσιο χώρο, το έργο τους εγείρει το ερώτημα πώς μπορεί να επανενεργοποιηθεί στη σύγχρονη αστική κατάσταση το ‘Δικαίωμα στην Πόλη’. 4 [3]

ECObox. Mobile devices and urban tactics, Domus 908, 11-2007

“...Μπορείς να φτάσεις σε πολιτικές διαστάσεις, δίχως να υπάρχει τέτοια πρόθεση απτην αρχή, όπως έγινς στο ECObox: υπήρχαν άνθρωποι που έρχονταν στον κήπο, άρχισαν να παίρνουν μέρος στις συζητήσεις και στο τέλος βρέθηκαν μπροστά στο Δημαρχείο με πλακάτ -και ανάμεσα τους ήταν και άτομα που δεν είχαν καν τα ‘χαρτιά’ τους. Δεν το φαντάζονταν, αλλά έγινε δυνατό επειδή υπήρχε μια ομάδα - δεν ήταν μόνοι και με τη συνοχή του εγχειρήματος και των δράσεων είχαν ένα ξεκάθαρο σκοπό. Είναι όντως δύσκολο να δρας συλλογικά, επειδή ο καπιταλισμός δίνει κυρίως έμφαση σε μια λογική ατομισμού.” / What Makes A Biopolitical Place ? - A Discussion with Toni Negri , Constantin Petcou, Doina Petrescu, Anne Querrien, Παρίσι 17-9-2007 / διαθέσιμο στο peprav.net

[4]

ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΣΕ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΠΟΛΗΣ

ε αυτή την κατηγορία αρχιτεκτονικών πρακτικών, η επέμβαση του αρχιτέκτονα έπεται της κινητοποίησης των κατοίκων της πόλης. Δεν πρόκειται για πρωτοβουλία ενός αρχιτέκτονα/ γραφείου/ομάδας να ενεργοποιήσει ένα τμήμα της πόλης και τον πληθυσμό του, ούτε έρχεται να υποβοηθήσει μια διαδικασία πολιτικής εμπλοκής διαγνώσκοντας μία ανάγκη ή μία δυναμική σε κάποιο σημείο της. Οι κινήσεις πολιτών προκύπτουν “από τα κάτω” και, συνήθως, σε απάντηση πιεστικών ζητημάτων. Τα θέματα που θέτουν είναι ποικίλα -όπως και τα διωγκούμενα αστικά προβλήματα- και η ένταση της πολιτικής τους τοποθέτησης διαφέρει. Στα παραδείγματα που θα δούμε το κεντρικό διακύβευμα των κινημάτων είναι η διεκδίκηση του αστικού χώρου από τους κατοίκους του, ενάντια στις διαδικασίες ιδιωτικοποίησής του. Σε αυτά, οι αρχιτέκτονες εμπλέκονται με την ιδιότητά τους στις κινήσεις πολιτών και γίνονται ουσιαστικά μέρος τους. Είτε μέσα από το κίνημα ως πολιτικά υποκείμενα-πολίτες που θέτουν τις ειδικές γνώσεις τους στην ενδυνάμωση των στόχων του. Είτε αναλαμβάνοντας συμβουλευτικό ρόλο σε καίριες διαδικασίες του.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

(19-2-2004) “Την προηγούμενη βδομάδα, παρουσιάστηκε το νέο πολεοδομικό σχέδιο. Ο κύριος στόχος του είναι να σταματήσει τη μετακίνηση των κατοίκων της μεσαίας τάξης από το Ρόττερνταμ γιά αλλού. Τα νέα οικιστικά συγκροτήματα θα έχουν ιδιόκτητες κατοικίες στο μεσαίοανώτερο οικονομικό φάσμα.” www.archined.nl/nieuws/new-nieuw-crooswijk

Η απομάκρυνση των κατοίκων είναι στάδιο μίας διαδικασίας που τη βλέπουμε σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Ευρώπης και όχι μόνο. Έχει να κάνει με τον ‘εξευγενισμό’ υποβαθμισμένων περιοχών της εργατικής τάξης της πόλης, δηλαδή την προγραμματισμένη τους εκμετάλλευση από την κτηματαγορά, το κράτος, μεγάλες κατασκευαστικές κλπ [όπως και στην περίπτωση του Κεραμεικού, του Μεταξουργείου και του Γκαζιού]. Η περιοχή γίνεται το νέο μέρος για τη ‘δημιουργική’ μεσαία-ανώτερη τάξη: καλλιτέχνες, αρχιτέκτονες, διαφημιστές, γραφίστες, διευθυντές και στελέχη εταιρειών κλπ.1 Σε τέτοιες διαδικασίες ‘εξευγενισμού’, η αρχιτεκτονική παίζει σχεδόν εργαλειακό ρόλο στην ανακύρηξη της περιοχής ως πόλο έλξης της κατανάλωσης του αστικού χώρου. Οι αρχιτέκτονες προσφέρουν πλούσια εικονογραφία με την ‘εναλλακτική αναμόρφωση’ τέτοιων υποβαθμισμένων γειτονιών, γεμάτων ευκαιρίες για ‘δημιουργική εμπλοκή’. “Η θεωρία του καθ. Florida ισχυρίζεται οτι μητροπολιτικές περιοχές με υψηλές συγκεντρώσεις εργαζόμενων στην υψηλή τεχνολογία, καλλιτεχνών, μουσικών, λεσβιών και γκέι ανδρών, και μιας ομάδας που περιγράφει ως ‘high bohemians’, σχετίζονται με υψηλότερο επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης. Εισάγει τη θεωρία οτι η δημουργική τάξη καλλιεργεί ένα ανοιχτό, δυναμικό, προσωπικό και επαγγελματικό περιβάλλον. Αυτό το περιβάλλον, στη συνέχεια, έλκει περισσότερους δημιουργικούς ανθρώπους, καθώς και επιχειρήσεις και κεφάλαιο. Προτείνει οτι η προσέλκυση και διατήρηση ταλέντων υψηλής ποιότητας, σε αντίθεση με μια μονοδιάστατη επικέντρωση σε έργα υποδομών όπως αθλητικά στάδια, κτίρια-σύμβολα και εμπορικά κέντρα, θα ήταν μια καλύτερη χρήση των πηγών ανανέωσης μιας πόλης στην κατεύθυνση μακροπρόθεσμης ευημερίας. Έχει επινοήσει το δικό του σύστημα κατάταξης, που βαθμολογεί πόλεις μέσω ενός ‘Μποέμ Δείκτη’, ‘ Γκέι Δείκτη’, ‘Πολυπολιτισμικό Δείκτη’ και παρόμοιων κριτηρίων.” Απο http://en.wikipedia.org/wiki/Richard_Florida Για τη ‘Δημιουργική Τάξη’ : www.networkcultures.org/mycreativity και Richard Florida, The Rise of the Creative Class: And How It’s Transforming Work, Leisure, Community and Everyday Life, New York: Basic Books, 2002. Ο Richard Florida ανέπτυξε την έννοια της Δημιουργικής Τάξης και την επίδρασή της στις ‘αστικές αναπλάσεις’. [βλ.εικόνα]

[1]

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΣΕ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΠΟΛΗΣ

Κίνηση κατοίκων Nieuw Crooswijk, Ολλανδία

ο Nieuw Crooswijk είναι μια γειτονιά με καίρια γεωγραφική θέση ανάμεσα στο κέντρο του Ρόττερνταμ και την πράσινη ζώνη εκτός πόλης. Στις παρεχόμενες από το κράτος κοινωνικές κατοικίες μένουν περίπου 4500 άνθρωποι χαμηλών εισοδημάτων [πολλοί ζουν με τον κατώτατο μισθό] και πολλοί μετανάστες. Το 1997 ο Δήμος ανέπτυξε σχέδια ριζικής ανοικοδόμησης της περιοχής που περιλάμβαναν την κατεδάφιση σχεδόν όλων των κατασκευών και τον επανασχεδιασμό της απ’το μηδέν, φτιάχνοντας μια περιοχή κατοικίας για υψηλότερα εισοδηματικά στρώματα. Αυτό σήμαινε ότι οι κάτοικοι θα έπρεπε να εγκαταλείψουν τη γειτονιά τους, μιάς και θα ήταν αδύνατο να επιστρέψουν υπό τις νέες συνθήκες [τα ενοίκια θα ήταν 2 με 3 φορές υψηλότερα]. Τα σχέδια του Δήμου, φυσικά, προκάλεσαν μαζική αναστάτωση και οργή στους κατοίκους, οι οποίοι ήρθαν αντιμέτωποι με την κοινωνικοοικονομική εκκαθάριση της περιοχής τους, που τους ανακυρήσσε ανεπιθύμητους στη γειτονιά τους εν μία νυκτεί. Οργανώθηκαν και το 1999 ίδρυσαν μία ομοσπονδία επιτροπών κατοίκων [FBNC] στην προσπάθεια να αντισταθούν στους σχεδιασμούς αυτούς και να παραμείνουν στην περιοχή τους. Μια ρεαλιστική εναλλακτική πρόταση που θα τους επέτρεπε κάτι τέτοιο έπρεπε να λαμβάνει υπόψην την παρούσα κατάσταση των κτιριακών υποδομών, προσπαθώντας να τις βελτιώσει. Έτσι, απευθύνθηκαν σε ‘ειδικούς’ και συντάχθηκε μια διεπιστημονική ομάδα με συμβουλευτικό ρόλο. Η ομάδα αποτελούνταν κυρίως από αρχιτέκτονες και πολεοδόμους του T.U. Delft, καθώς και κοινωνιολόγους και ιστορικούς. Αυτή ανέλαβε να εκτιμήσει την κατάσταση και να συντάξει ένα εναλλακτικό γενικό πλάνο για την περιοχή μαζί με τους ίδιους, μέσω τακτικών συναντήσεων. Η ανταπόκριση των αρχιτεκτόνων [αλλά και των υπολοίπων μελών της διεπιστημονικής ομάδας] σημαίνει πως τάσσουν τις γνώσεις τους στη διάθεση των κατοίκων, ώστε από κοινού να αντιταχθούν στα σχέδια του δήμου μέσω ενός νέου πλάνου. Αυτό προέβλεπε μία λιγότερο καταστρεπτική αναβάθμιση των υποδομών της γειτονιάς τους με κύριο χαρακτηριστικό την ανακαίνιση της πλειοψηφίας των κτιρίων, όπου αυτό ήταν δυνατό, και την κατεδάφιση όπου ήταν απαραίτητο. Το εναλλακτικό αυτό σχέδιο έκανε δυνατή την παραμονή του υπάρχοντος πληθυσμού στις κατοικίες του. Στην περίπτωση του Nieuw Crooswijk ο όρος ‘ανακατασκευή’ αποτελεί ευφημισμό για την καταστροφή της παρεχόμενης κοινωνικής/εργατικής κατοικίας και την παράδοση της περιοχής στην κτηματαγορά. Η καίρια θέση της συνοικίας και συνεπώς οι αναξιοποίητες υψηλές προοπτικές της στην αγορά καθώς και η δημογραφική πολιτική του Δήμου του Ρόττερνταμ να προσελκύσει στην πόλη ομάδες υψηλών εισοδημάτων και να γίνει η “Δημιουργική Πρωτεύουσα της Ολλανδίας”, είναι πιθανές εξηγήσεις για τη ζέση με την οποία προωθήθηκε το σχέδιο.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Η επιλογή αυτή παρουσιάστηκε σαν μια απαραίτητη θυσία, ένα αναπόφευκτο βήμα για την ‘ανάπτυξη’ της πόλης και την προετοιμασία της να ικανοποιήσει τις μελλοντικές ανάγκες της ολλανδικής κοινωνίας. Δηλαδή μία καθαρά πολιτική κίνηση -και μάλιστα, πολιτικής της Αγοράςπαρουσιάστηκε από τους πρωταγωνιστές της σαν κάτι απολιτικό, τίποτα λιγότερο από το επόμενο λογικό στάδιο στην εξέλιξη της πόλης.1 Σε αντίστοιχες καταδικασμένες περιοχές η αρχική αγανάκτηση σύντομα αμβλύνθηκε με διάφορα μοντέλα συναίνεσης, προσχηματικής συμμετοχής των κατοίκων στο νέο σχέδιο, τελετουργικές αποζημιώσεις και εικαστικά δρώμενα εν είδη θρήνου για την περιοχή.2 Το πιό διαδεδομένο μέσο συναίνεσης / άμβλυνσης των αντιστάσεων ή εκτόνωσης των αντιδράσεων είναι η θεσμοθέτηση του συμμετοχικού σχεδιασμού [μιας αρχικά ριζοσπαστικής πρότασης για τη διαμόρφωση της πόλης από αυτούς που τη ζουν]. Το ότι παρουσιάζεται στους κατοίκους μία προκατασκευασμένη επιλογή να συμμετέχουν στην αλλαγή, αποτρέπει την ενδεχόμενη ριζοσπαστικοποίησή τους, δηλαδή να αμφισβητήσουν το ίδιο το σχέδιο ανακατασκευής. Σε αυτή την περίπτωση, όμως, η ομοσπονδία κατοίκων αρνήθηκε να συμμετέχει σε διάφορες ‘συμμετοχικές συναντήσεις’ που θα της έδιναν μία θέση στο διάλογο με τη συμμαχία κυβέρνησης / εταιρίας στέγασης / μεγαλοκατασκευαστικής / χρηματοδοτικής για την αναδιάρθρωση. Αρνήθηκε να αναγνωριστεί απλά η παρουσία της και να ενσωματωθεί στη συμμαχία ως κάποιος του οποίου η μαρτυρία για την καθημερινή ζωή στην περιοχή είναι ευπρόσδεκτη.

Έχει ενδιαφέρον το επικοινωνιακό πλάνο της σύμπραξης ανακατασκευής, για την ‘εμπορική’ προώθηση των έργων ως το “Νέο Nieuw Crooswijk”. Κατασκεύασαν ένα λογότυπο με νοσταλγικό σλόγκαν που λέει: ένα κομμάτι από τις παλιές μέρες στο παρόν. Το πράσινο δέντρο του λογότυπου ‘κατασκευάζει’ μία ευχάριστη, ευημερούσα και πράσινη μελλοντική γειτονιά.

[1]

Όπως και εδώ: www.jeanneworks.nl _“Με το ‘Het Dwaallicht’ (The Will o’ the Wisp,2004) η Van Heeswijk και μια ομάδα ειδικών ερεύνησαν τις διασυνδέσεις και τις σχέσεις μέσα στην περιοχή, σε συνεργασία με τους κατοίκους της. Για ένα χρόνο περιφέρονταν στην περιοχή ψάχνοντας το κοινωνικό δίκτυο και την ενέργεια που καθορίζει το χαρακτήρα/ ταυτότητά του και συνδέει τις διαφορετικές αστικές δυναμικές του… Παιδιά παρουσίασαν τις μνήμες τους για το δρόμο στον οποίο ζούσαν και έπαιζαν. Έγινε ακουστική ξενάγηση στο νεκροταφείο, σημειώνοντας αφιερώματα σε ιστορικές μορφές και αγαπημένους γείτονες. Νέοι έστησαν ένα μουσικό και θεατρικό δρώμενο γύρω από την ‘κακή φήμη’ τους, και πρώην άγνωστοι μοιράστηκαν ένα φιλικό γεύμα...Μέσω της συγκέντρωσης αυτών των ιστοριών, γράφτηκε μια ‘νέα ιστορία’ το`υ Nieuw Crooswijk και χαρτογραφήθηκε η ενέργειά του. Το Het Dwaallicht προσπάθησε να αποτυπώσει την πολιτιστική ιστορία του Nieuw Crooswijk και των κατοίκων του και να δημιουργήσει για το μέλλον ένα αφηγηματικό μνημείο της κοινότητας. Στο τέλος του πρώτου χρόνου, το πρότζεκτ περιφέρθηκε για δύο μήνες στο Μουσείο Boijmans Van Beuningen του Rotterdam, αφηγούμενο την ιστορία μιας γειτονιάς που χάθηκε.” [2]

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΣΕ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΠΟΛΗΣ

Το 2002 μια σύμπραξη δημόσιου-ιδιωτικού τομέα ανέλαβε να σχεδιάσει και να διεκπεραιώσει την ανοικοδόμηση, απλά ενημερώνοντας τους κατοίκους για το τελικό σχέδιο από το γραφείο West 8.3 Αυτό προέβλεπε μέσα σε 10 χρόνια [2006-2016] την κατεδάφιση 1800 από τις 2100 κατοικίες της περιοχής, το 95% των οποίων είναι ενοικιαζόμενες κοινωνικές κατοικίες, με το 70% των νέων κατασκευών να είναι ιδιόκτητα διαμερίσματα για υψηλά εισοδήματα. Όταν, λοιπόν, μετά από χρόνια μάχης του FBNC, το 2006 η σύμπραξη επέβαλλε υπεροπτικά το σχέδιό της [έχοντας ενσωματώσει ελάσσονα αιτήματα της γειτονιάς] ξεκινώντας τις κατεδαφίσεις,4 φανερώθηκε η μεταπολιτική πλάνη περί ‘πόλης για όλους’ και ‘κατοίκων που φτιάχνουν την πόλη’. Σε αντίθεση προς τη ρητορική αυτή, η ομοσπονδία κατοίκων, με τη βοήθεια των αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων αλλά και των υπόλοιπων ειδικών, διεκδικεί το πραγματικό και αδιαμεσολάβητο δικαίωμα τους στην πόλη. Η αντίσταση των κατοίκων του Nieuw Crooswijk απέναντι στην επίθεση στο περιβάλλον τους, μπορεί να ιδωθεί ως ανάδυση μιας αυθεντικά δημοκρατικής πολιτικής πράξης: είναι η στιγμή οπου μια ομάδα που επίσημα αντιμετωπίζεται σα να μην έχει το δικαίωμα, τα εφόδια ή την αρμοδιότητα να έχει λόγο σε συγκεκριμένο θέμα, τοποθετείται ακριβώς αντίθετα και αντιτείνει το δικαίωμά της να ορίζει το σχεδιασμό της γειτονιάς της. “Μακριά απτα σπίτια μας!” “Οι κάτοικοι του Crooswijk νιώθουν εδώ σα στο σπίτι τους!”

Πορεία κατοίκων,2006 Παρουσίαση του εναλλακτικού σχεδίου του FBNC [3]

www.west8.nl/projects/urban_design/nieuw_crooswijk/

Στα μέσα Ιανουαρίου 2009 πάγωσαν οι εργασίες, εν μέρει λόγω της πιστωτικής κρίσης και του ‘αβέβαιου οικονομικού κλίματος’ / από wikipedia

[4]

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΣΕ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΠΟΛΗΣ

AG GLEISDREIECK,Γερμανία

την περίπτωση του επόμενου κινήματος οι αρχιτέκτονες που συμμετέχουν είναι εξαρχής μέρος του. Πρωτίστως ως πολιτικά υποκείμενα και κάτοικοι, και φέρνουν σε αυτό τεχνογνωσία σε θέματα σχεδιασμού και κατασκευής. Το παράδειγμα αφορά στην κίνηση πολιτών A.G.[Aktion Group] Gleisdreieck του Βερολίνου. Το βασικό χαρακτηριστικό της κίνησης αυτής είναι η διεκδίκηση ενός ελεύθερου αντιεμπορευματικού χώρου και η αξίωση για τη συλλογική διαχείρισή του -δηλαδή εν τέλει η δημιουργία ενός χώρου πολιτικής εναντίωσης. Το Gleisdreieck είναι μια έκταση 60 εκταρίων στο κέντρο του Βερολίνου και αποτελεί τη μεγαλύτερη ελεύθερη έκταση της πόλης. Ήταν κόμβος του σιδηροδρομικού δικτύου της Ανατολικής Γερμανίας και, καθώς βρισκόταν στη δυτική μεριά του Τείχους, η πρόσβαση σε αυτή την περιοχή ήταν απαγορευμένη για μισό αιώνα, μέχρι το 1990. Έτσι, είχε αναπτυχθεί στην περιοχή μοναδική για αστικό χώρο χλωρίδα. Η κίνηση πολιτών A.G. Gleisdreieck, λοιπόν, δημιουργήθηκε στα μέσα της δεκαετίας ’80 για να διεκδικήσει τη διατήρηση της έκτασης ως ελεύθερο πάρκο για όλη την πόλη. Το ζήτημα οξύνθηκε στις αρχές του ’90 με την πτώση του Τείχους, λόγω της γιγαντούμενης αξίας της έκτασης στην κτηματαγορά και των πιέσεων που ασκούνταν στο γερμανικό κράτος για την ‘αξιοποίησή’ του. Μέσα στη δεκαετία η A.G., τότε αποτελούμενη κυρίως από αρχιτέκτονες τοπίου, είχε κατακτήσει το δικαίωμα να δημιουργήσει πάρκο ως οικολογική αποζημίωση για την έντονη οικοδόμηση του κέντρου της πόλης. Στο σημερινό πυρήνα δέκα ατόμων της κίνησης δραστηριοποιούνται τέσσερις αρχιτέκτονες κάτοικοι της περιοχής. [Μεταξύ τους ένας ‘βετεράνος’ του κινήματος Westtangente των μέσων της δεκαετίας ’70 που τότε είχε καταφέρει τη ματαίωση του ομώνυμου αυτοκινητόδρομου, ο οποίος θα είχε πολύ επιβαρυντικό ρόλο για την πόλη, καθώς θα διέσχιζε το Βερολίνο παράλληλα με το Τείχος.] Στο σταθερό πυρήνα της A.G.Gleisdreieck συμμετέχουν επίσης περίοικοι του πάρκου, ενδιαφερόμενοι βερολινέζοι και πάνω από 20 περιστασιακά μέλη. Σήμερα το πάρκο είναι υπό κατασκευή και η ομάδα διερευνά με τα περιορισμένα μέσα της ποιός θα είναι ο χαρακτήρας του. Η πρωτοβουλία έχει στόχο να μη γίνει μια αδρανής ζώνη, αλλά ένα ζωντανό αστικό πάρκο, βλέποντας την ανάγκη για “αυτοοργανωμένες δραστηριότητες

στη μεταβιομηχανική πόλη”.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΣΕ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΠΟΛΗΣ

Έχει αναπτύξει, λοιπόν, μια σειρά προτάσεων για το μελλοντικό πάρκο, ασκεί πιέσεις από τα μέσα ενημέρωσης για να πληροφορήσει τους βερολινέζους, οργανώνει δημόσιες παρουσιάσεις, εκθέσεις και πολιτικές δράσεις. Σαν αποτέλεσμα αυτής της αρχικής έντονης δραστηριότητας, οι αρχές άνοιξαν την πρόσβαση στην έκταση πρίν ακόμα δημιουργηθεί το πάρκο. Οι αρχιτέκτονες της ομάδας οργανώνουν επι τόπου ‘εργαστήρια’ ανοιχτά στο κοινό και πειραματίζονται με τις προτάσεις πολιτών που προκύπτουν από αυτά. Η συμμετοχή, λοιπόν, στην κίνηση αυτή έχει πρώτο στόχο τη διατήρηση του χώρου πρασίνου απέναντι στην απειλή ιδιωτικοποίησής του. Το ερώτημα “σε ποιόν ανήκει η πόλη” επιχειρείται να απαντηθεί μέσα από συγκεκριμένες δράσεις με πολιτικό περιεχόμενο : βασική αρχή είναι η συμμετοχή των κατοίκων του Βερολίνου στη διαμόρφωση του πάρκου και η συλλογική διαχείριση του χώρου. Οι εμπλεκόμενοι αρχιτέκτονες στρατεύουν στα θέματα αυτά τις ειδικές τους γνώσεις. Οι δράσεις που αναπτύσσουν περιλαμβάνουν αστικές καλλιέργειες, ποικίλλες κατασκευές, ένα διαπολιτισμικό κήπο, θερινή κατασκήνωση, παιδική χαρά, μελισσοκομία και διάφορες καλλιτεχνικές δραστηριότητες. Μέσω αυτών των λειτουργιών πέτυχαν τη συμμετοχή τόσο του τοπικού πληθυσμού, όσο και διαφόρων οργανώσεων και φορέων, όπως μεταναστευτικών και οικολογικών οργανώσεων, της διπλανής ενορίας, του Πολυτεχνείου του Βερολίνου κα. Ακόμα, στρέφονται στη δικτύωση και τη συνεργασία των κοινοτικών κήπων της πόλης.

Πριν από πέντε χρόνια, ο δήμος ανακοίνωσε δημόσιο διαγωνισμό για το σχεδιασμό του πάρκου, αγνοώντας τις λεπτομερείς προτάσεις που αναπτύχθηκαν από την AG. Σε απάντηση, η ομάδα δημιούργησε μια ένωση [Parkgenossenschaft] που διεκδικεί τα δικαιώματα στο σχεδιασμό και την ανάπτυξη του πάρκου, και η οποία αριθμεί γύρω στα 100 μέλη από πολλές περιοχές του Βερολίνου. Έκτοτε, προσπαθεί με πολιτικές δράσεις και παρεμβάσεις να αντιπαρατεθεί στις μεθοδεύσεις των Αρχών, που πιέζουν προς την κατεύθυνση δημιουργίας ενός ακόμα τεχνητού πάρκου αναψυχής.

ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ & ΤΕΧΝΟΓΝΩΣΙΑΣ

την επόμενη κατηγορία διακρίνουμε αρχιτεκτονικές πρακτικές που δρουν μεσολαβητικά ανάμεσα σε κρατικές δομές/φορείς άσκησης εξουσίας και πληθυσμών που βρίσκονται εγκλωβισμένοι στις πολιτικές και οικονομικές δομές που τους επιβάλλονται. Για τα τρία παραδείγματα που θα εξετάσουμε, θα μεταφερθούμε από τον ευρωπαϊκό χώρο στη Λατινική Αμερική, όπου οι κοινωνικοοικονομικές αντιθέσεις διαγράφονται εντονότερα. Σε αυτά τα παραδείγματα, οι αρχιτέκτονες προσφέρουν τις επαγγελματικές τους υπηρεσίες σε ομάδες ανθρώπων που κατά κανόνα τις στερούνται λόγω της οικονομικής θέσης τους. Μιας μορφής μεσολάβηση είχαμε και στα προηγούμενα παραδείγματα, εφόσον έπρεπε να εγγράψουν στο χώρο δομές και χρήσεις εκτοπιζόμενες από τη νεοφιλελεύθερη πόλη. Επιχειρούσαν να διαμορφώσουν σε αυτή έναν ενδιάμεσο χώρο, στον οποίο εκφράζονταν οι συγκρούσεις της, προσέχοντας ταυτόχρονα μην ξεπεράσουν τα όρια της αστικής νομιμότητας. Είδαμε συχνά το μεταπολιτικό λόγο με τη μορφή της ‘κουλτούρας εναντίωσης’ να περιορίζει το πεδίο δράσης. Όταν το δόγμα είναι το νέο και το ανατρεπτικό, δύσκολα μπορεί κανείς να διακρίνει σε μια παρέμβαση το Πολιτικό, δηλαδή τη δυνατότητά της να οικοδομήσει κάποια εναλλακτική. Στα παραδείγματα από τη Λατινική Αμερική, η μεσολάβηση των αρχιτεκτόνων καλείται να δώσει έκτακτες λύσεις σε πιεστικά προβλήματα. Επιλέγοντας να δράσουν προς το συμφέρον των ‘από κάτω’, η πολιτική τους εμπλοκή είναι επιδραστικότερη και μας φανερώνεται πιο ανάγλυφα.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Ο συνοικισμός αυτός βρίσκεται στο κέντρο της Iquique, μιας πόλης στη Χιλιανή έρημο. Οι περίπου 100 οικογένειές του, ζουν σε ένα κομμάτι γης το οποίο είχαν καταλάβει πριν 30 χρόνια. Η κυβέρνηση της Χιλής ανέθεσε το 2004 στους Elemental να βρούν μία λύση για τη βελτίωση των βιοτικών συνθηκών των κατοίκων του. Η περιοχή παρουσίαζε προβλήματα υπερβολικής πυκνότητας και έλλειψης υποδομών, έχοντας αναπτυχθεί αυτοσχέδια στα 5000τμ. Το γραφείο έπρεπε να λειτουργήσει στα πλαίσια της Στεγαστικής Πολιτικής της χώρας, χρησιμοποιώντας ως πηγή χρηματοδότησης μία πενιχρή κρατική επιχορήγηση που δικαιούνταν όλοι οι κάτοικοι. Τα 7.500$ ανά άτομο έπρεπε να πληρώσουν τη γη, την κατασκευή και τις βασικές υποδομές [ηλεκτροδότηση, ύδρευση, αποχέτευση]. Με βάση τις τρέχουσες τιμές στην κατασκευαστική αγορά της Χιλής, τα χρήματα αυτά αρκούσαν για μόλις 30τμ. κτισμένου χώρου, καθώς η γη ήταν ακριβή, δεδομένου ότι βρισκόταν στο κέντρο της Iquique. Κατά κανόνα, στη χωροθέτηση κοινωνικών κατοικιών αναζητείται φτηνή γη εκτός πόλης, όμως το να παραμείνουν στην περιοχή τους ήταν πολύ σημαντικό για τις οικογένειες και την οικονομική τους κατάσταση, καθώς έτσι θα διατηρούσαν το δίκτυο κοινωνικών επαφών με την πόλη.

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΓΝΩΣΙΑΣ

Elemental, Χιλή

ο χιλιανό γραφείο Elemental συμμετέχει από το 2001 σε προγράμματα στέγασης για χαμηλά εισοδηματικά στρώματα. Σε συνεργασία με κρατικές υπηρεσίες αναλαμβάνει το σχεδιασμό και την οικονομική διαχείριση της κατασκευής νέων οικιστικών συνόλων ή την ανακατασκευή αυθαίρετων οικισμών. Ενδεικτικό παράδειγμα τέτοιου σχεδιασμού είναι η επέμβαση στον οικισμό Quinta Monroy το 2004.

Η βασική ιδέα της λύσης των Elemental, λοιπόν, ήταν αντί να σχεδιάσουν ένα μικρό σπίτι των 30 τμ, να παρέχουν το μισό ενός μεσαίου εισοδήματος σπίτι. Χρησιμοποιώντας εύκολα προσβάσιμα και οικονομικά δομικά υλικά [σκυρόδεμα και τσιμεντόλιθους], κατασκεύασαν μονάδες των 36τμ. καλύπτοντας σε πρώτη φάση τις βασικές ανάγκες σε στέγαση.1 Στη συνέχεια, η οικογένεια θα μπορούσε να συμπληρώσει σταδιακά την κατασκευή με δικά της μέσα και όποτε μπορούσε. Το ενδιαφέρον στο σχεδιασμό των αρχικών 36 τμ συνοψίζεται στο ερώτημά τους “αν πρέπει να χτίσεις μισό σπίτι, ποιό μισό κάνεις;” 2.

“...έτσι αναμένουμε να συνεισφέρουμε χρησιμοποιώντας αρχιτεκτονικά εργαλεία, σε μη-αρχιτεκτονικά ζητήματα -σε αυτή την περίπτωση στο ξεπέρασμα της φτώχειας.”

[1]

[2] Διάλεξη Prof. Alejandro Aravena στο London School of Economics (27 Απριλίου 2009) , http://www2.lse.ac.uk/newsAndMedia/videoAndAudio/publicEventsVideos/publicEventsVideosPrevious.aspx

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΓΝΩΣΙΑΣ

Σε γενικές γραμμές, είναι το πιο κατασκευαστικά απαιτητικό μισό, που μια οικογένεια δε θα μπορούσε να χτίσει μόνη της και το οποίο εξασφαλίζει μία ικανοποιητική για τα δεδομένα αρχική ποιότητα κατοίκισης. Οι κουζίνες, τα μπάνια, τα κλιμακοστάσια, τα χωρίσματα και οι εγκαταστάσεις της κατοικίας έπρεπε να είναι σχεδιασμένα για το τελικό σενάριο των 72 τμ. Για να διευκολυνθεί η διαδικασία επέκτασης, το κτίριο παρείχε ένα υποστηρικτικό -και όχι περιοριστικό- πλαίσιο, στα όρια του οποίου μπορούσε κάθε μονάδα να επεκταθεί. Η αποπεράτωση μιας μονάδας από την οικογένεια και με τη βοήθεια των γειτόνων, γίνεται αρκετά εύκολα και οικονομικά, δίνοντάς τους τη δυνατότητα να προσαρμόσουν την κατοικία τους στις ιδιαίτερές τους ανάγκες -σε χώρους, αλλά και σε ύφος. Τέλος, ανάμεσα στον ιδιωτικό και το δημόσιο, εισήγαγαν έναν ανοιχτό συλλογικό χώρο ανά 20 οικογένειες. Αποτελεί κοινή περιουσία αλλά με περιορισμένη πρόσβαση και φιλοξενεί ένα διάμεσο επίπεδο σχέσεων που επιτρέπει την επιβίωση στενότερων κοινωνικών δεσμών. Το σημαντικό χαρακτηριστικό των έργων των Elemental είναι ότι ο επανασχεδιασμός δεν παίρνει το χαρακτήρα εξευγενισμού των περιοχών [όπως είδαμε στο παράδειγμα του Nieuw Crooswijk], εφ’όσον η επέμβαση γίνεται για τους ίδιους τους υπάρχοντες κατοίκους, χωρίς αυτοί να αναγκάζονται να εκτοπιστούν λόγω υψηλών τιμών. Τα έργα τους δεν είναι κοινωνικές κατοικίες, αλλά οικιστικά σύνολα πολύ οικονομικών ιδιωτικών κατοικιών. Η μέριμνά τους για την οικονομική βιωσιμότητα των έργων είναι ζωτικής σημασίας, μιας και σε κάθε περίπτωση οι οικονομικές πηγές που έχουν στη διάθεσή τους οι κάτοικοι είναι πολύ περιορισμένες. Πολύ ενδιαφέρουσα πτυχή της δουλειάς τους είναι τα σχεδιαστικά αυτά εργαλεία που έχουν αναπτύξει, ώστε τα κτίριά τους να υποδέχονται τις μεταβολές και επεκτάσεις των ενοίκων. Έχοντας ενσωματώσει στο σχεδιασμό την πρόβλεψη χώρου και υποδομών για τις αυτοσχέδιες επεκτάσεις -που είναι αναπόφευκτες αλλά απαραίτητες για τις διευρυμένες οικογένειες των φτωχών περιοχών στις οποίες επεμβαίνουν- αποφεύγονται τα αρνητικά αποτελέσματα της ιδιοκατασκευής με την πάροδο του χρόνου στο αστικό περιβάλλον και το δημόσιο χώρο του.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

ΦΑΒΕΛΕΣ Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, οι πόλεις της Βραζιλίας παρουσίαζουν εκρηκτικά ποσοστά αύξησης του πληθυσμού τους, που συνοδεύονται και από αυξανόμενα επίπεδα φτώχειας και ανεργίας. Η χαοτική ανάπτυξη επιδεινώνεται από την έλλειψη σε αστική γη, με ποσοστό έως 15% του πληθυσμού της πόλης να ζει σε περιφερειακές παραγκουπόλεις -φαβέλες. Ο τόπος της φαβέλας συχνά ρομαντικοποιείται από φωτογράφους, εικαστικούς, αρχιτέκτονες που χαρτογραφούν το φαινόμενο ως οπτικό φετίχ -χώρο μιας περίεργης ελευθερίας, άγριας ομορφιάς κλπ-, παραβλέποντας το γεγονός ότι είναι προϊόν καταπίεσης και ανάγκης και όχι αποτέλεσμα επιλογής. Σε αυτούς τους χώρους η διαλεκτική είναι απτή: δε θα ήταν ‘εξωτικοί’ ή ‘παράνομοι’ δίχως να υπάρχει μια κυρίαρχη τάξη που να προσδιορίζει άλλους ως ‘κανονικούς’.1 Ταυτόχρονα, αυτή ακριβώς η κυρίαρχη οικονομική τάξη είναι που παράγει τέτοιους χώρους και βασιζόταν πάντα στην άφθονη φτηνή εργατική δύναμη που της παρέχουν. Όταν τέτοιοι οικισμοί αποκτήσουν μία σχετική οικονομική ή πολιτική δύναμη, αυτή εξουδετερώνεται με μια σειρά σχεδιασμών. Είτε με άμεσες φυσικές επεμβάσεις για την αστικοποίηση του οικισμού, είτε με αφηρημένα μέτρα όπως την ανακύρηξη της περιοχής μνημείο πολιτιστικής κληρονομιάς ή με επιβολή πολεοδομικών ρυθμίσεων. Έρχονται σα μία απόπειρα βελτίωσης των συνθηκών ή της πρόσβασης στα αγαθά της πόλης, ταυτόχρονα όμως επιβάλλουν σε αυτούς τους χώρους την κυρίαρχη τάξη. Αυτή η επιβολή σημαίνει κατ’αρχάς ετερονομία, δηλαδή τα άτομα και οι ευρύτερες ομάδες δε μπορούν πλέον να διαπραγματεύονται και να αποφασίζουν για τον εαυτό τους. Ακόμα και όταν η συμμετοχή τους είναι μέρος της κρατικής πολιτικής, η όλη διαδικασία παραγωγής του χώρου καταλήγει γραφειοκρατική: μακριά από την κατανόηση των περισσότερων και κυριαρχούμενη από ‘τεχνικές’ αποφάσεις -με ελάχιστες εξαιρέσεις, όπως θα δούμε και σε επόμενο παράδειγμα. Τα μεγάλης κλίμακας δημόσια έργα στέγασης εκτελούνται από εργολάβους, οι οποίοι επιδιώκουν να πετύχουν το μέγιστο δυνατό κέρδος, εις βάρος της ποιότητας των κτιρίων και των υποδομών και σε μεγάλο βαθμό αγνοώντας τις ανάγκες και ιδιαιτερότητες του χαμηλού εισοδήματος πληθυσμού. βλ. εικόνα Στις παραγκουπόλεις αυτές συμβαίνει μία καθημερινή παραγωγή χώρου, η οποία σε αρκετές περιπτώσεις πλησιάζει την ιδέα της χειραφέτησης των ‘από κάτω’. Η σχετική αυτονομία των κατοίκων μίας φαβέλας στη διαμόρφωση του ζωτικού τους χώρου, είναι άμεση συνέπεια αυτής της περιθωριακής θέσης τους στο οικονομικό και πολιτικό σύστημα. Η θέση τους αυτή τούς αποκλείει από την κατανάλωση της αρχιτεκτονικής σαν εμπόρευμα. Βασίζονται, λοιπόν, σε κοινωνικές δομές αλληλοβοήθειας, που ονομάζονται mutiroes2, πολύ έντονες γενικότερα στους φτωχούς πληθυσμούς της Βραζιλίας. Στις φαβέλες των μεγαλουπόλεων χτίζονται με τέτοια αλληλέγγυα ιδιοκατασκευή μέχρι και τετραόροφες οικοδομές, συχνά σε περιοχές υψηλού κινδύνου και χωρίς οποιαδήποτε μορφή τεχνικής βοήθειας. Στα δύο παραδείγματα που ακολουθούν, θα δούμε διαφορετικές προσεγγίσεις -τόσο σε κλίμακα αλλά και σε στρατηγική παρέμβασης- στο θέμα της αυτοδιάθεσης των περιθωριοποιημένων αυτών πληθυσμών της Βραζιλίας. Επιχειρούν να δώσουν διαφορετικής εμβέλειας λύσεις στην προσπάθειά τους να καλυτερεύσουν την ποιότητα ζωής τους και να ενδυναμώσουν την πολιτική τους θέση.

Ένας στους έξι ανθρώπους παγκοσμίως ζει σε ‘παράνομους’ οικισμούς ως καταληψίας στοιχεία στο www.peopleandplanet.net/doc.php?id=203

[1]

εν. mutirão = ‘ομάδα εργασίας’ -Αναφέρεται σε οποιαδήποτε συλλογική κινητοποίηση για την επίτευξη ενός σκοπού με βάση την αλληλοβοήθεια, όπου όλοι ωφελούνται ταυτόχρονα παρέχοντας βοήθεια εκ περιτροπής. Στο βάψιμο ενός σχολείου, τον καθαρισμό ενός πάρκου, σε αγροτικές εργασίες, την κατασκευή κατοικιών κλπ.

[2]

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΓΝΩΣΙΑΣ

ΜΟΜ,Βραζιλία “Ο τρόπος που βλέπουμε την αρχιτεκτονική ως διαδικασία, σημαίνει ότι χρειάζεται αναθεώρηση όλη η διαδικασία παραγωγής χώρου- από το σχεδιασμό στην κατασκευή και τη χρήση... το ζητούμενο για μας είναι να παρέχουμε εργαλεία ή πλαίσια [interfaces] που επιτρέπουν στους ανθρώπους να επικοινωνήσουν τις επιθυμίες τους: ταυτόχρονα να σχεδιάζουν, να χτίζουν και να χρησιμοποιούν τους χώρους τους.”

Οι ΜΟΜ [Morar de Outras Maneiras – Ζώντας με Άλλους Τρόπους] είναι μια πενταμελής ερευνητική ομάδα αρχιτεκτόνων, που συγκροτήθηκε το 2004 με βάση την Αρχιτεκτονική Σχολή Universidade Federal de Minas Gerais της Βραζιλίας. Πεδίο δράσης τους είναι κυρίως οι φαβέλες που περιβάλλουν τις μεγάλες πόλεις της Βραζιλίας. Κεντρικό ζήτημα της δουλειάς τους είναι, όπως εξηγούν “...να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε πιθανές διαδικασίες παραγωγής χώρου, οι οποίες δεν αναπαράγουν τις κοινωνικές σχέσεις παραγωγής του καπιταλισμού, και να πειραματιστούμε με αυτές.”

μαζική αστικοποίηση της φαβέλας Aglomerado da Serra

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Το σπίτι του Francisco στη φαβέλα Aglomerado da Serra. Χρησιμοποίησε με εντελώς προσωπικό τρόπο συμβατικά υλικά όπως τσιμεντόλιθους, τούβλα, χάλυβα, πέτρες και πολλά στοιχεία σε επανάχρηση. Οι ΜΟΜ σε άρθρο τους (βλ.σημείωση3) μεταφέρουν ένα πολύ ενδιαφέρον παράδειγμα απο τη συμβολή αρχιτεκτόνων στη συμμετοχική διαδικασία οικιστικής ανάπτυξης της φαβέλας Brás de Pina: “Η ‘αστικοποίηση’ της φαβέλας Brás de Pina στο Rio de Janeiro, προσφέρει μια άποψη του είδους της μεσολάβησης που εννοούμε. Η επιχείρηση ήταν πολύ ασυνήθιστη καθώς πραγματοποιήθηκε ενάντια στις πολιτικές του στρατού, που κυριάρχησαν στη δεκαετία του ’60. Εκείνη την περίοδο, το Rio de Janeiro είχε δύο σχεδόν αντίθετες οργανώσεις που θα αντιμετώπιζαν το ‘πρόβλημα’ της φαβέλας. Ο στρατός είχε δημιουργήσει μια ομάδα ονομαζόμενη Chisam με σκοπό να την απομακρύνει, και ο δημοσιογράφος Silvio Ferraz κατάφερε να δημιουργήσει μια άλλη με το όνομα Codesco, η οποία θα προσπαθούσε για την αστικοποίηση της Brás de Pina. Αυτό έγινε δυνατό χάρη στον εκλεγμένο δήμαρχο Negrão de Lima, που δέχτηκε την Codesco με την προϋπόθεση να δουλεύει σιωπηλά, να μην προσβάλλει την Chisam και να μην προβάλλεται. Έτσι, η αστικοποίηση της Brás de Pina δε διαταράχθηκε απο τη συνήθη γραφειοκρατία και η ομάδα κατάφερε να δράσει μεσολαβητικά, αντί να επιβάλλει ένα σχέδιο. Ο Ferraz προσέλαβε αρχιτέκτονες που επέλεξε η τοπική κοινότητα και στη Brás de Pina εξελίχθηκε μια διαδικασία που περιλάμβανε 998 οικογένειες, περίπου πέντε χιλιάδες ανθρώπους. ‘Το πλάνο ήταν απλό: οι κάτοικοι της φαβέλας σχεδίασαν τα σπίτια τους (όπως τα επιθυμούν), φοιτητές αρχιτεκτονικής διόρθωσαν λάθη στο σχεδιασμό και υπολόγισαν το κόστος | σπουδαστές οικονομικών επιβεβαίωσαν την ικανότητα των κατοίκων να καλύψουν το χρέος τους βάσει του εισοδήματός τους. Μετά απο αυτό, μπορούσαν να πάρουν την επιταγή για να αγοράσουν δομικά υλικά απο καταστήματα συμβεβλημένα με την Codesco. Η σύμβαση αυτή ήταν απαραίτητη για να εξασφαλιστεί το οτι τα καταστήματα δε θα υπερτιμολογούσαν τα υλικά. Τελικά, κλήθηκαν ακόμη περισσότεροι φοιτητές αρχιτεκτονικής και οικονομικών, για να επιβλέπουν την παραλαβή των υλικών και το χτίσιμο. Τα σπίτια δε χτίζονταν αποκλειστικά απο τούβλα και κονίαμα. [...] Δεν υπήρχε αισθητική προκατάληψη. Η μόνη επιταγή ήταν κάθε μονάδα να συνδέεται με τα δίκτυα ύδρευσης και αποχέτευσης. [...] Όλοι είχαν λόγο σε κάθε βήμα των αποφάσεων σχετικά με τις συλλογικές υποδομές, είτε με άμεσες αποφάσεις ή ψηφίζοντας. Σαν αποτέλεσμα, τα κτίρια που χτίστηκαν απο τους ενοίκους ήταν σχεδόν 20 τ.μ. μεγαλύτερα απο αυτά που συνήθως χτίζονται μέσω θεσμικής παρέμβασης.’ Ο Negrão de Lima δεν εγκαινίασε σε κάποια τελετή την αστικοποίηση της Brás de Pina, καθώς ήταν ξεκάθαρα επίτευγμα των κατοίκων και όχι της κυβέρνησης. Σύμφωνα με τον Silvio Ferraz ήταν επίσης πολύ οικονομικότερη και πιό αποτελεσματική σε ένα φάσμα κοινωνικών πτυχών, απο τις άλλες θεσμικές παρεμβάσεις της εποχής.”

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΓΝΩΣΙΑΣ

Στόχος των ΜΟΜ ως αρχιτέκτονες και ερευνητές είναι να προσφέρουν την εμπειρία και τα τεχνικά μέσα που διαθέτουν, στην υπηρεσία της αυτονομίας των κατοίκων της φαβέλας. Ορίζουν την αυτονομία του πληθυσμού -που επηρεάζεται από τις αρχιτεκτονικές πρακτικές και επεμβάσεις- αντιθετικά προς την αυτονομία των αρχιτεκτόνων ή της αρχιτεκτονικής. “...μόνο οι άνθρωποι μπορούν να είναι αυτόνομοι. Η έκφραση ‘αυτονομία της αρχιτεκτονικής’ σημαίνει μόνο ότι αρχιτέκτονες, συγγραφείς, κριτικοί και άλλοι παράγοντες του πολιτισμικού αυτού πεδίου-το οποίο καλύπτει μόνο ένα μικρό τμήμα του δομημένου περιβάλλοντος- ακολουθούν έναν αριθμό κανόνων [norms] ιστορικά καθορισμένων με κλειστό τρόπο από τους ίδιους.” 1

Σε αυτή λοιπόν την περίπτωση, η μόνη νόρμα που μπορεί να υπάρξει ορίζει αρνητικά το πεδίο του αρχιτέκτονα: όσο περισσότερο ένα αντικείμενο ή διαδικασία περιορίζει την αυτοδιάθεση ατόμων και ομάδων, ή επιβάλλει εξαρτήσεις από θεσμούς, παρεμβάσεις και μεγάλα συστήματα συμφερόντων, τόσο το χειρότερο. Οι ΜΟΜ έχουν μελετήσει από κοντά την οικιστική ανάπτυξη παραγκουπόλεων σε σχέση με τις πόλεις με τις οποίες γειτνιάζουν, και την επίδραση που είχαν προηγούμενες επεμβάσεις σε αυτές. Στόχος της κριτικής τους είναι να δείξουν πώς η αφηρημένη λογική της ετερό-νομης παραγωγής του χώρου από τις αρχές ή τις ‘δυνάμεις της αγοράς’, καθορίζει τη ζωή των ανθρώπων και τους ωθεί σε ένα παθητικό και αποξενωμένο ρόλο.2 Σαν ερευνητική ομάδα καταγράφουν και βοηθούν στην κατασκευή -κυρίως αυτοσχέδιωνκατοικιών από την κοινότητα, όπως στο παράδειγμα της Aglomerado da Serra. βλ.εικόνες Η Aglomerado da Serra είναι η μεγαλύτερη παραγκούπολη στο Belo Horizonte, την τρίτη μεγαλύτερη πόλη της Βραζιλίας. Οι κάτοικοί της αποφασίζουν οι ίδιοι πώς, πότε και τι θα χτίσουν με τα υλικά μέσα που διαθέτουν και τη βοήθεια γειτόνων, μη διαχωρίζοντας τη σύλληψη, την κατασκευή και τη χρήση. Δε διστάζουν να πειραματιστούν, παρόλο που το χτίσιμο σε μία φαβέλα σημαίνει σκληρή δουλειά, και παρότι δε διαθέτουν τα μέσα ή τις γνώσεις για να χειριστούν τεχνικές και υλικά που δεν ευνοούν μια αυτόνομη διαδικασία ιδιοκατασκευής, την επανάχρηση δομικών υλικών ή τον ανοιχτό πειραματισμό. Υπάρχει, λοιπόν, μεταξύ της διαδικασίας κατασκευής του οικισμού [ημιαυτόνομη] και των καθιερωμένων δομικών μέσων [ετερόνομα] ένα κενό, το οποίο οι ΜΟΜ επιχειρούν να το γεφυρώσουν με τη μεσολάβησή τους. Εξηγώντας τη διαφορά μεταξύ μεσολάβησης και διαμεσολάβησης, διευκρινίζουν ότι σε μια διαμεσολαβητική διαδικασία ο αρχιτέκτονας βρίσκεται στο κέντρο προσπαθώντας να συμβιβάσει δύο ξένους [χρήστη και μισθωτή / κάτοικο και ένα προσδιορισμένο πρόβλημα κλπ].

[1]

Architecture as Critical Exercise, Field Journal vol.2(1) Alternate Currents,2008, σ.17

Σε κείμενό τους αναλύουν την ετερόνομη/καπιταλιστική σχέση παραγωγής χώρου και την αποξένωση που αυτή επιβάλλει μεταξύ κατοίκου-χρήστη και δομημένου περιβάλλοντος. Ana Paula Baltazar και Silke Kapp, Learning from ‘Favelas’: The Poetics of Users’ Autonomous Production of Space and the Non-ethics of Architectural Interventions, πρακτικά του διεθνούς συνεδρίου Reconciling Poetics and Ethics in Architecture, McGill University,Canada, Σεπτ.2007 διαθέσιμο: www.arch.mcgill.ca/theory/conference/papers/htm

[2]

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

“Η αρχιτεκτονική της διαδικασίας είναι ένας ρόλος ενεργής εμπλοκής και διεύθυνσης - ηγείσαι, αλλά

68 ταυτόχρονα παραχωρείς τον έλεγχο. Πρέπει να έχεις ένα όραμα, αλλά να το εκτελείς εξ ονόματος άλλων.”

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΓΝΩΣΙΑΣ

Η μεσολάβηση έχει την έννοια της αφαίρεσης [ή παράκαμψης] των κοινωνικών εμποδίων που εγείρονται από τις ετρόνομες σχέσεις παραγωγής, απελευθερώνοντας την ανταλλαγή ιδεών και τεχνικών πληροφοριών -την οικοδόμηση γνώσης και ανάληψη δράσης στο ζωτικό τους χώρο. Έχει πρόθεση να ενδυναμώσει την εμπειρία, τις γνώσεις και την κρίση των ανθρώπων. Η μεσολάβηση τους, λοιπόν, συνίσταται στην παροχή τεχνικών γνώσεων και συμβουλών προς τους κατοίκους, για το πώς θα χειριστούν τα υλικά που διαθέτουν, πώς θα πετύχουν έναν επιθυμητό στόχο, ή πώς θα βελτιώσουν τις -συνήθως παραμελημένες- δημόσιες υποδομές και εγκαταστάσεις του συνοικισμού. Για τους ΜΟΜ, η αρχιτεκτονική έχει να κάνει με το “μετασχηματισμό του χώρου από την ανθρώπινη εργασία” και όχι με εξαιρετικά κτίρια από ιδιαίτερους επαγγελματίες, ή συνήθη κτίρια υπογεγραμμένα από συνήθεις αρχιτέκτονες και δεν ασχολείται με το μέγεθος, την κλίμακα ή τη λειτουργία, αλλά με καθημερινούς χώρους όπως “κατοικίες και απλές δημόσιες εγκαταστάσεις” . Από αυτή την άποψη, είναι ενδεικτική της προσέγγισής τους η βοήθειά τους σε ένα τοπικό ίδρυμα της Aglomerado da Serra, για το χτίσιμο μιας μικρής προσθήκης αίθουσας διδασκαλίας. Το θέμα αφορούσε στο Centro de Integracao Martinho, το οποίο προσφέρει συμπληρωματική εκπαίδευση για παιδιά και έφηβους σε μουσική, χορό, βίντεο κλπ. Καθώς χρειάζονταν περισσότερο χώρο διδασκαλίας χορού, απευθύνθηκαν σε εργολάβο της περιοχής, ο οποίος τους πρότεινε ένα κτίσμα από οπλισμένο σκυρόδεμα και τούβλα, τα πιό κοινά υλικά κατασκευής. Το ίδρυμα, μην έχοντας αρκετά χρήματα για την κατασκευή, στράφηκε στην ομάδα για βοήθεια. Οι ΜΟΜ διαπίστωσαν ότι το ίδρυμα είχε στη διάθεσή του μεγάλους χαλύβδινους σωλήνες και ότι μπορούσε να αποκτήσει δωρεάν κάποιες δοκούς από χάλυβα. Τέτοια υλικά δε χρησιμοποιούνται συχνά στις φαβέλες και παρόλο που ήταν διαθέσιμα, δεν υπήρχε η πρόθεση να χρησιμοποιηθούν. Έτσι, τους βοήθησαν να σχεδιάσουν και να υπολογίσουν μία ημιυπαίθρια ελαφρά κατασκευή χρησιμοποιώντας τα μεταλλικά αυτά στοιχεία. Η όλη κατασκευή κόστισε έξι φορές λιγότερο από τη συμβατική δόμηση που είχε προταθεί, ενώ η ασυνήθιστα ανοιχτή κατασκευή είναι συνεπέστερη με το κλίμα. Όπως και με τις αυτοσχέδιες κατοικίες της περιοχής, η μεσολάβηση της ομάδας κινητοποίησε τις κοινωνικές δομές των mutiroes και έδωσε μία λύση που δεν περιόρισε την αυτονομία τους, επιβαρύνοντας ή δεσμεύοντάς τους οικονομικά. Αντίθετα, μοιράστηκαν αυτή την απλή τεχνογνωσία, πολύ σημαντική όμως για τους κατοίκους και το ίδρυμα, μιάς και τους δίνει ένα ακόμα εργαλείο προς την ενδυνάμωση της θέσης τους. Οι ΜΟΜ έχουν επικεντρώσει τη μεσολαβητική έρευνα και τους πειραματισμούς τους σε ελαφρές μεταβαλλόμενες κατασκευές στις φαβέλες του Belo Horizonte.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

ακτήμονες καταληψίες στο κατάλυμά τους, Sao Paulo

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΓΝΩΣΙΑΣ

USINA,Βραζιλία

ι βραζιλιάνοι USINA είναι ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός αποτελούμενος από αρχιτέκτονες, πολεοδόμους, μηχανικούς και κοινωνιολόγους. Παρέχουν τεχνική υποστήριξη στα αστικά και αγροτικά κοινωνικά κινήματα της ευρύτερης περιοχής του São Paulo, του Belo Horizonte και άλλων περιοχών της χώρας, σε θέματα σχεδιασμού και τεχνολογίας. Ενθαρρύνοντας την πολιτική και κοινωνική τους εμπλοκή στη διαδικασία σχεδιασμού και οικοδόμησης των οικισμών τους, στηρίζουν τον πολιτικό τους αγώνα για κοινωνική δικαιοσύνη και την αναγνώριση των δικαιωμάτων τους στη γη, τη στέγαση και την πόλη. Αναπτύσσουν τα προγράμματά τους με την ευρεία συμμετοχή της κοινότητας και διεπιστημονικών τεχνικών ομάδων και στοχεύουν σε συλλογικές χειραφετητικές διαδικασίες παραγωγής. Οι USINA έχουν αναπτύξει τις κατάλληλες τεχνολογίες για να καταστήσουν δυνατή την κατασκευή, μεταξύ άλλων και πολύπλοκων πολυώροφων συγκροτημάτων κατοικιών από τους ίδιους τους κατοίκους τους. Εξασφαλίζουν με το σχεδιασμό τον επαρκή φωτισμό και αερισμό των κτιρίων και την πρόσβαση των ενοίκων τους σε πόσιμο νερό και εγκαταστάσεις υγειινής.

Τα δύο έργα που θα δούμε είναι συγκροτήματα κοινωνικής στέγασης για κοινότητες του κινήματος ακτημόνων [Movimento Sem Terra Leste 1] στην περιοχή La Hacienda. Το κίνημα αυτό αποτελείται από οργανωμένες άστεγες οικογένειες στα ανατολικά περίχωρα του São Paulo. Τα δύο συγκροτήματα είναι για το Σύνδεσμο Paulo Freire (2003-2005) και την Unión de La Juta (2006), για 100 και 160 οικογένειες αντίστοιχα. Η περιοχή La Hacienda ήταν μία μεγάλη ελεύθερη περιοχή στα ανατολικά του São Paulo, και οι γαιοκτήμονες που την κατείχαν περίμεναν να αυξηθεί η αξία της στην Αγορά. Διαδοχικές καταλήψεις οδήγησαν στην απαλλοτρίωσή της τη δεκαετία ’90 για κοινωνική χρήση. Η ένωση La Juta ήταν η πρώτη που αποφάσισε να ξεκινήσει μόνη της να χτίζει εκεί, με την οργάνωσή της να παρέχει μια εναλλακτική στα αστικά προβλήματα και την κοινωνική αποσάθρωση που επιδεινώθηκε μετά από χρόνια νεοφιλελεύθερης αντιλαϊκής διακυβέρνησης της Βραζιλίας.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

ς και

Συγκρότημα Paulo Freire

Συγκρότημα Union de la Juta “Υπάρχει μιά διάκριση ανάμεσα στην πρακτική τεχνογνωσία της ιδιοκατασκευής και την τεχνογνωσία του αρχιτέκτονα ή μηχανικού, και αυτή η διαφορά μπορεί να γίνει είτε ανταγωνιστική είτε συμπληρωματική.”

Συγκρότημα Copromo 1997

“Το μεγαλύτερο εμπόδιο που αντιμετωπίσαμε ήταν η Κυβέρνηση, η οποία επέβαλε πολλά προσκόμματα. Σε ένα σημείο προσπάθησε να μας εκβιάσει, δηλώνοντας ότι θα σταματούσε την κατασκευή αν δεν αποχωρούσε η ομάδα τεχνικών συμβουλών (USINA). Μπορούσαμε να τελειώσουμε το έργο με την υποστήριξη και τους πόρους της κυβέρνησης αν έφευγαν, ή μπορούσαμε να κρατήσουμε την ομάδα χάνοντας τη χρηματοδότηση.”

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΓΝΩΣΙΑΣ

Όπως είδαμε και πριν, η κοινωνική δομή των mutiroes είναι αυτή που συνενώνει τους ακτήμονες σε ένα κοινό σκοπό και μέσω αυτής η μεσολάβηση των USINA κατάφερε να υλοποιήσει τα συγκροτήματα κατοικιών. Η ομάδα τεχνικών συμβουλών των USINA συγκέντρωσε σε συμμετοχικές συναντήσεις τις προτάσεις των οικογενειών, βάσει των οποίων εκπόνησε τα αρχικά και κατασκευαστικά σχέδια. Η όλη διαδικασία του σχεδιασμού, της εκτέλεσης και διαχείρισης του έργου ήταν υπό την ηγεσία των οργανωμένων ομάδων κοινότητας. Αυτές ήταν υπεύθυνες για την κατανομή των κονδυλίων, την προμήθεια και αγορά των δομικών υλικών και των εγκαταστάσεων. Οι USINA συνόδευαν επίσης κάθε στάδιο της κατασκευής, βοηθώντας και προσανατολίζοντας τις ομάδες εργασίας και τις γενικές συνελεύσεις. Η επιλογή της κοινότητας και των USINA ήταν να εκτελούνται όλες οι δραστηριότητες με δημόσια χρηματοδότηση [από τοπικούς, πολιτειακούς και/ή εθνικούς κυβερνητικούς φορείς] και δημόσιες επιχειρήσεις εργατικών κατοικιών και όχι από ιδιωτικούς φορείς. Παρόλο που σε ορισμένες περιπτώσεις αυτό οδήγησε σε καθυστερήσεις και μακρές διαδικασίες διαπραγματεύσεων, οι κοινότητες συνεργάστηκαν και μπόρεσαν να ξεπεράσουν αυτές τις δυσκολίες διατηρώντας την οικονομική αυτονομία τους.1 Χρησιμοποιήθηκαν συμβατικά, τοπικά διαθέσιμα υλικά, όπως κεραμικά μπλοκ, πλάκες από οπλισμένο σκυρόδεμα, κεραμίδια, χάλυβας και ξύλο. Τα υλικά επιλέγονται λαμβάνοντας υπόψην μια σειρά από οικονομικούς, κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες.2 Τα έργα αξιοποιούν σημαντικές τεχνικές καινοτομίες, αποτέλεσμα των πειραματισμών των USINA από το 1990 στην κατακόρυφη δόμηση από κοινότητες. Παλαιότερα θεωρούνταν ότι οι ιδιοκατασκευές θα ήταν αναποτελεσματικές στο να παράγουν λύσεις στέγασης για το São Paulo, καθώς οι υψηλές αξίες γης επιβάλλουν πολυώροφα κτίρια. Οι USINA το 1997 στο συγκρότημα Copromo εφάρμοσαν ένα κατασκευαστικό πρότυπο για κατακόρυφη δόμηση, η τεχνολογία του οποίου διαδόθηκε γρήγορα.3 Αυτό χρησιμοποιήθηκε και στο συγκρότημα Juta, ενώ στο συγκρότημα του Συνδέσμου Paulo Freire η μεταλλική κατασκεύη χτίστηκε σχεδόν αποκλειστικά από τους ενοίκους, οι οποίοι μετά συμπλήρωσαν τις 100 μονάδες τους των 55 τμ, βάσει πέντε τυπολογιών ελεύθερης κάτοψης. Αυτό το σύστημα χρηματοδότησης αυξάνει πολύ την οικονομική βιωσιμότητα ενός έργου, καθώς επιδοτείται σύμφωνα με το εισόδημα του κάθε νοικοκυριού, με περίοδο αποπληρωμής 20-25 χρόνων και επιτόκιο 2%. Αν μια οικογένεια αποφασίσει να πωλήσει το διαμέρισμα και να μετεγκατασταθεί, μια ένωση ενοίκων επιλέγει την οικογένεια που θα πάρει τη θέση της, επιστρέφοντας στην πρώτη το ποσό που έχει καταβάλλει ως τότε και αναλαμβάνει την ευθύνη της αποπληρωμής.

[1]

Για παράδειγμα, η επιλογή για φέρουσα τοιχοποιία στο Unión de La Juta έχει τόσο κοινωνικά όσο και περιβαλλοντικά πλεονεκτήματα, καθώς μειώνει τη χρήση του σιδήρου και του σκυροδέματος και απαιτεί ελάχιστη τεχνική εξειδίκευση.

[2]

Βασίζεται σε πλίνθινη φέρουσα τοιχοποιία και οπλισμένο σκυρόδεμα, χωρίς τη χρήση ικριωμάτων, πλαισίων ή εκτεταμένων υποδομών. Μεταλλικές σκάλες από την αρχή του χτισίματος εξασφάλιζαν ασφαλή μετακίνηση των ανθρώπων και των υλικών, έτσι κατασκευάστηκε εύκολα και με πολύ μικρή σπατάλη υλικού. [βλ.εικόνα]

[3]

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

“Πρέπει να τονίσουμε ότι η όλη διαδικασία προχώρησε με διαμάχες σε διάφορες λίμακες, μεταξύ ένωσης, κατοίκων, μισθωμένων εργατών, ομάδας συντονισμού, σε διάφορους συνδυασμούς και όλων μαζί ενάντια στο Κράτος. Η ιστορία μας χτίστηκε στο ταξίδι μας να ξεπεράσουμε, να ενσωματώσουμε ή να επιλύσουμε αυτές τις συγκρούσεις. Δεν υπάρχει πλήρως αρμονική και χωρίς τριβές κοινωνική διαδικασία. Αλλά μέσα από αυτές τις συγκρούσεις, είναι σημαντικό να εδραιώσεις ένα κοινό πεδίο πάλης, τη δύναμη αλλαγής της κοινωνίας μας. Μία τέτοια κοινή διαδικασία κατασκευής στέγασης, είναι μιά εμπειρία που δείχνει τη δύναμη των οργανωμένων ανθρώπων.”

Οι οικογένειες δούλευαν τα σαββατοκύριακα συνεισφέροντας 16 ώρες εργασίας τη βδομάδα.

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ | ΠΑΡΟΧΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΓΝΩΣΙΑΣ

Μετά την κατασκευή, αλλά και κατά τη διάρκειά της, αναπτύσσονται διαχειριζόμενες από την κοινότητα εγκαταστάσεις εν είδει κοινοτικών κέντρων. Σε αυτά φιλοξενούνται και στηρίζονται ποικίλες δραστηριότητες και υπηρεσίες που της αποφέρουν έσοδα, όπως βιβλιοθήκες, βρεφονηπιακοί σταθμοί, ωδεία, γηροκομεία, εργαστήρια τεχνικά και επαγγελματικής κατάρτισης, αρτοποιεία και παιδικές χαρές. Η αυξημένη πολιτιστική δραστηριότητα και οι εργασιακές ευκαιρίες που προσφέρουν, έχουν επωφελήσει την ευρύτερη κοινότητα και παίζουν συνεκτικό ρόλο για όλη την περιοχή. [πχ, το νηπιαγωγείο της Juta ξεκίνησε να λειτουργεί κατά τη διάρκεια της κατασκευής και σήμερα φροντίζει πάνω από 60 παιδιά όλης της ευρύτερης περιοχής] Η Βραζιλία χαρακτηρίζεται από ακραίες κοινωνικές ανισότητες, με τις κυβερνητικές αρχές ιστορικά να κατευθύνουν δημόσιους πόρους προς όφελος της οικονομικής ελίτ. Το έργο των USINA μπορούμε να το δούμε σα μέρος του ευρύτερου αγώνα της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών να ανατρέψει αυτή την πρακτική και να διασφαλίσει ότι οι δημόσιοι πόροι θα διανέμονται με δίκαιο τρόπο και το κρατος θα παρέχει γη και στέγη στις ευάλωτες ομάδες της κοινωνίας. Επίσης, έχοντας δουλέψει με σχεδόν 5.000 οικογένειες [σε πάνω από 15 αστικά λαϊκά κινήματα και ομάδες σε όλο το São Paulo] το έργο τους μαζί με πολλών παρόμοιων οργανισμών, έχει συμβάλλει καθοριστικά στο να ενδυναμωθούν τα κινήματα στέγασης και να αναγνωρίζεται ολοένα και περισσότερο η θέση των ακτημόνων ως πολιτικά υποκείμενα και παραγωγοί των χώρων της πόλης.

Οι

δράσεις που είδαμε δεν είναι ίδιες μεταξύ τους, ούτε θα μπορούσαν να είναι, καθώς ο χαρακτήρας της καθεμιάς διαμορφώνεται βάσει των πολύ συγκεκριμένων, τοπικών συνθηκών που την πυροδοτούν. Για το λόγο αυτό εμφανίζεται μια πολύ μεγάλη ποικιλομορφία δράσεων που εμπίπτουν μεν στην κατηγοριοποίηση που κάναμε, βάσει του ρόλου του αρχιτέκτονα, φυσικά όμως είναι δυνατό να αναγνωριστούν ακόμα περισσότερες διαβαθμίσεις. Ακριβώς λόγω της ποικιλομορφίας, επιλέξαμε να μην δούμε παραδείγματα μόνο από μία περιοχή ή χώρα, που πάνω κάτω ορίζεται από τα ίδια τοπικά πολιτικά-κοινωνικάοικονομικά πλαίσια, αλλά ένα ευρύτερο φάσμα που να περιλαμβάνει δράσεις τόσο από το ‘δυτικό’, όσο και από τον αποκαλούμενο ‘αναπτυσσόμενο’ κόσμο. Οι δράσεις διαφέρουν αρκετά, τόσο στα προβλήματα που εστιάζουν όσο και στον τρόπο προσέγγισης. Το κοινό τους στοιχείο όμως είναι το ότι επαναφέρουν την έννοια του πολιτικού στην αρχιτεκτονική πρακτική, μέσα από τον επαναπροσδιορισμό του ρόλου του αρχιτέκτονα αλλά και του περιεχομένου της αρχιτεκτονικής, όπως τα είδαμε παραπάνω. Επιδιώκουν να επαναφέρουν το Πολιτικό, διότι χωρίς αυτό δεν είναι δυνατό να υπάρξει ουσιαστική αλλαγή των ζητημάτων απέναντι στα οποία καλούνται να δράσουν, καθώς, όπως είδαμε στην αρχή, είναι εγγενή της τρέχουσας πολιτικής κατάστασης, που βρίσκει εφαρμογή σε παγκόσμιο επίπεδο. Έτσι, τόσο στο δυτικό όσο και στον αναπτυσσόμενο κόσμο, οι αιτίες που γεννούν αυτά τα προβλήματα είναι ίδιες, απλώς διαγράφονται πιο αχνά ή πιο έντονα τα συμπτώματά τους: ανισότητες, κρίσεις, ανεργία, οικολογική καταστροφή κοκ. Η κατάσταση σήμερα δείχνει την αναγκαιότητα για μια ουσιαστική αλλαγή.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Όμως “Όλοι αποδεχόμαστε σιωπηρά ότι ο παγκόσμιος καπιταλισμός ήρθε για να μείνει. Από την άλλη, έχουμε εμμονή με μια κοσμική καταστροφή. Την εξάλειψη της ζωής από κάποιον ιό, από έναν αστεροειδή που συγκρούεται με τη Γη και ούτω καθεξής. Το παράδοξο είναι οτι μας είναι πολύ ευκολότερο να φανταστούμε το οριστικό τέλος της ζωής στη Γη, από μια ριζική αλλαγή στον καπιταλισμό. Αυτό σημαίνει οτι πρέπει να ξαναορίσουμε την Ουτοπία... Η αληθινή Ουτοπία εμφανίζεται όταν η κατάσταση είναι τόσο αδιέξοδη, χωρίς ένα τρόπο να λυθεί στα πλαίσια του εφικτού, ώστε από καθαρή ανάγκη επιβίωσης πρέπει να εφεύρεις ένα καινούριο χώρο. Η Ουτοπία δεν είναι ένα είδος απελευθερωμένης φαντασίας - είναι ένα ζήτημα απόλυτου επείγοντος. Αναγκάζεσαι να τη φανταστείς σαν τη μόνη διέξοδο, και αυτό είναι που χρειαζόμαστε σήμερα” 1

1 “We all silently accept global capitalism is here to stay. On the other hand, we are obsessed with cosmic catastrophe. The whole life on earth disintegrating because of some virus, because of an asteroid hitting the earth and so on. So the paradox is that it’s much easier to imagine the end of all life on earth than a much more modest radical change in capitalism. Which means that we should reinvent Utopia.. Τhe true Utopia is when the situation is so without issue, without a way to resolve it within the coordinates of the possible, that out of the pure urge of survival you have to invent a new space. Utopia is not kind of a free imagination; utopia is a matter of innermost urgency. You are forced to imagine it as the only way out, and this is what we need today” Slavoj Žižek, ομιλία στο University of Buenos Aires, Αργεντινή , από το ντοκιμαντερ Žižek! 2005.

ΒΙΒΛΙΑ Αστικό Κενό (ομάδα) ΔΡΑΣΕΙΣ 1998-2006. Futura, Αθήνα 2008 Βρυχέα, Άννη., Λωράν, Κλώντ, ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ. Εκδ. ΤΕΕ, ΕΜΠ, Αθήνα 1993 Agamben, Giorgio, HOMO SACER. Stanford University Press, Στάνφορντ 1998 Barthes, Roland, MYTHOLOGIES (1957) Farrar, Straus & Giroux, 1973 Baudrillard, Jean, UTOPIA DEFERRED: Writings for Utopie (1967-1978). Semiotext(e), Νεα Υόρκη 2006 Debord, Guy, Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΟΥ ΘΕΑΜΑΤΟΣ (1967). Διεθνής Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2000 Dovey, Kim, FRAMING PLACES -Mediating Power in Built Form. Routledge, Λονδίνο 1999 Fukuyama, Francis, THE END OF HISTORY AND THE LAST MAN. Free Press, Νέα Υόρκη 1992 Harvey David, SPACES OF CAPITAL: Towards a Critical Geography. Edinburgh University Press, Εδιμβούργο 2001 Harvey, David, SPACES OF HOPE. Edinburgh University Press, Εδιμβούργο 2000 Harvey, David, THE URBAN EXPERIENCE John Hopkins University Press 1994 Hillier, Bill., Hanson, Julienne, THE SOCIAL LOGIC OF SPACE. Cambridge University Press, Μασσ. 1984 Jameson, Fredric, ΤΟ ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΟ ή η Πολιτισμική Λογική του Ύστερου Καπιταλισμού. Νεφέλη, Αθήνα 1999 Klein, Naomi, THE SHOCK DOCTRINE -The Rise of Disaster Capitalism. Penguin, Λονδίνο 2008 Leach, Neil, THE ANAESTHETICS OF ARCHITECTURE. MIT Press, Μασσαχουσέτη 1999 Lefebvre, Henri, ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ -Χώρος και Πολιτική (1968) Κουκίδα, Αθήνα 2007

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Lefebvre, Henri, THE SURVIVAL OF CAPITALISM. Schocken Books, 1981 Rancière, Jacques, DISAGREEMENT. University of Minnesota Press, Μινν. 1998 Rancière, Jacques, HATRED OF DEMOCRACY. Verso, Λονδίνο 2006 Tafuri, Manfredo, ARCHITECTURE AND UTOPIA. MIT Press, Μασσ. 1976 Žižek, Slavoj, VIOLENCE. Picador, Ν.Υόρκη 2008 Žižek, Slavoj, THE TICKLISH SUBJECT: The Absent Centre of Political Ontology. Verso, Λονδίνο 1999 Jameson, Fredric, POSTMODERNISM -Or The Cultural Logic of Late Capitalism. Verso, Λονδίνο 1991 Συλλογικό Έργο ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΓΙΑ (ΠΑΘΗΤΙΚΗ;) ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ Futura, Αθήνα 2007 Miessen, Marcus., Basar, Shumon, DID SOMEONE SAY PARTICIPATE? -An Atlas of Spatial Practice MIT Press, Μασσαχουσέτη 2006 \\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ Harvey, David, The Right to the City. New Left Review 53, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 2008 Διαθέσιμο στο www.newleftreview.org/?view=2740 Θεοδώρου, Μαρία, Ιδιωτοπίες: με την ευκαιρία της αθηναϊκής εμπειρίας των shopping malls διαθέσιμο στο www.sarcha.gr Γενική αρθρογραφία των περιοδικών: An Architektur nr.14 (3-2005), Camp for Oppositional Architecture, Βερολίνο An Architektur nr.18 (11-2007) Camp for Oppositional Architecture, Βερολίνο \\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\

WEBOGRAPHY ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ www.field-journal.org A free journal for discussion of critical, theoretical, political aspects of architecture www.glaspaper.com GlasPaper / Critical Writings on Architecture and Space www.inura.org International Network for Urban Research and Action www.sarcha.gr S.ARCH.A (School of ARCHitecture for All) www.notbored.org An Autonomous, situationist-based, low budget, irregulary published, photocopied journal. ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ www.anarchitektur.com www.museumofconflict.eu www.bavo.biz www.bbzine.com www.spacehijackers.org www.surveillance-studies.net www.top-down-bottom-up.com www.lacan.com [για ομιλίες και άρθρα του Slavoj Žižek] \\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ ΔΡΑΣΕΩΝ EXYZT www.exyzt.org www.youtube.com/user/exyzt www.youtube.com/southwarklido www.we-make-money-not-art.com/archives/2009/07/the-dalston-mill-wheatfield.php

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ AAA www.urbantactics.org/projects/projects.html http://56stblaise.wordpress.com/ www.rhiz.eu/artefact-30399-en.html www.shef.ac.uk/architecture/main/gallery/gal/diploma/lpw/2004_Projects/ecobox.htm http://multitudes.samizdat.net/ NC www.crooswijk.com www.nieuwcrooswijk.nl Η ιστοσελίδα του FBNC Άρθρο: www.sp.nl/nieuws/tribune/200606/crooswijk.shtml BAVO, URBAN POLITICS NOW/Re-Imagining Democracy in the Neoliberal City, NAi Publishers, 2008 AG Gleisdreieck www.berlin-gleisdreieck.de http://gleisdreieck-blog.de www.wir-bleiben.de Elemental www.elementalchile.cl www.detail.de/artikel_sozialer-wohnungsbau-chile-alejandro-aravena_23055_De.htm [Video γιά την Quinta Monroy] www.cristobalpalma.com/index.php?pag=152 φωτογραφίες www.archdaily.com/10775/quinta-monroy-elemental/ MOM www.arq.ufmg.br/mom USINA www.usinactah.org.br www.worldhabitatawards.org www.flickr.com/photos/raimundo_nascimento/ φωτογραφίες για Copromo www.flickr.com/photos/24551193@N07/ _toninhosenac φωτογραφίες Uniao da Juta www.hic-net.org/document.php?pid=2831 πληροφορίες για Uniao da Juta www.rizoma-freireano.org/ πληροφορίες για το συγκρότημα Paulo Freire

Α ΜΕΡΟΣ [Οι εικόνες που δεν αναφέρονται είναι από προσωπικό αρχείο]

1 Τρύπα στο Τείχος δίπλα στο Reichstag, 1 5-1-1990 Hartmut Reiche / www.bundesarchiv.de 3 www.joinred.com 4 Φαβέλα Aglomerado da Serra-Belo Horizonte www.flickr.com/photos/henriquepontes • darling lets get deeply in debt www.cinestatic.com/infinitethought • δύο ανατολικογεμανοί συνοριοφύλακες πάνω στο Τείχος με μια ομπρέλλα MTV, κυκλοφόρησε στις 2-11-2009 από το δίκτυο MTV / REUTERS • Ισραηλινή αεροπορική επιδρομή στη Γάζα, Νοέμβριος 2009 • Διαδηλωτές έξω από to Χρηματιστήριο της Ν.Υόρκης διαμαρτυρόμενοι για την ενίσχυση με $700 δις της Wall Street 25-9-2008 / Nicholas Roberts - Gettyimages 6 Φυλλάδιο Athens Fringe Festival 2009 8 από περιοδικό AnArkitektur, τεύχος 18 10 Περίφραξη,Σύνοδος G8 Γένοβα 7-2001 / Armin Linke, www.wdw.nl 12 Σύνθημα gentrification / www.curbed.com περιφραγμένη κοινότητα στην Ezeiza, Αργεντινή / Wikimedia.com 14 Al Azahr park, Κάιρο / www.panoramio.com Caracas / Google Earth 18 funcreativeinnovative.wordpress.com 20 Embryological house / Architecture Now! 2, Taschen, σ.344 • Tadao Ando, εξώφυλλο από το ομώνυμο βιβλίο, M.Furuyama, εκδ Taschen • Tadao Ando, Church of Light / hellobeautifulblog.com

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ 22 cctv / cinestatic.com • εργάτες στην ‘φωλιά’ / hkengineer.org.hk • εργοτάξιο ‘φωλιάς’ / knowledge.allianz.com 24 εξώφυλλο βιβλίου russian avant-garde, Catherine cooke, academy editions • The Simpsons”The Seven-Beer Snitch” / season 16, episode 14 • Εξώφυλλα βιβλίων της σειράς Architecture Now! Taschen 26 σκηνή από την ταινία Fountainhead [1949] με τον Gary Cooper • ονόματα αρχιτεκτόνων / περιεχόμενα του Architecture Now!2 \\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\ Β ΜΕΡΟΣ Οι εικόνες είναι από τις προαναφερθείσες τοποθεσίες στις πληροφοριες των δρασεων, εκτός από:

35 Χάρτης της Καταστασιακής Διεθνούς με τα παρισινά οδοφράγματα του Μάη ‘68/ www.notbored.org 58 Φαβέλα στο Belo Horizonte / www.gustavoandreadephoto.com.br