Neder-Betuwe Magazine mei 2020

Uitgave van gemeente Neder-Betuwe in samenwerking met de ComitĂŠs 4&5 mei Neder-Betuwe

Eind april 2020

75 jaar vrijheid

75 jaar vrijheid

Echte wereld Denk je in: wij hier nigvuldigd met tien miljoen verme ten we er zek zouden en te lopen dat door met spandoek gen, op blote voeten en te zin og rl oo e wij een nieuw konden voorkomen, wie zou niet…

2

Bereken of door prijs te geven alen de helft van onze kapit den do ien sch wij mis zouden doen leven, breken de armoedespiraal bestaat Stel dat een oogopslag een handomdraai door gestage oefening wij die kunnen leren, en waarmee wij te vechten in plaats van ons dood wereld het lot keren en deze te… ech veranderen in de dan zou Afghanistan zijn weldra een boomgaard nd weer en Irak het stromenla on beg waar de mensheid en van Gaza anon tot de ceders van de Lib d an zouden vriend en vij t ch na de dansen tot diep in . eon on bij de band ‘Sinds onheuglijke tijden ven staat de hoop geschre als den or wo ote gr it oo dat – en led ge ‘verzoening – leed vrede’ – ter wa n mensenrecht – schoo worden tot een nieuwe wereld eindelijk de echte.

In naam van hen die vóór ons waren ons komen en omwille van wie na dromen blijf die grote woorden n! re va t laat de hoop nie Huub Oosterhuis

4 en 5 mei

Vier de vrijheid!

Voorwoord

75 jaar vrijheid, wat een bijzonder voorrecht dat wij dit samen mogen beleven. Alle reden om er ook bijzondere aandacht aan te schenken. De leden van de Comités 4/5 mei Neder-Betuwe vonden dat en wij met hen. Al meer dan een jaar geleden kwam de ideeënstroom op gang en dromen werden daden.

Op 20 september – het begin van de bevrijdingsperiode in ons gebied – werd het indrukwekkende monument Vliegers in het Vuur onthuld tijdens een al even indrukwekkende ceremonie. Een prachtig gezamenlijk project van onze Comités en een aantal enthousiaste buitenstaanders die inmiddels bij ons horen. Dank zij de grote en grootse bijdragen uit het bedrijfsleven en van Provincie Gelderland. Bekijk de foto’s hierna en op de volgende pagina’s.

Verhalenavonden volgden in Ochten, Kesteren en Opheusden, die van Dodewaard was gepland in april, een bijzonder boek verscheen en een tijdelijk WOII-museum in Opheusden werd ingericht. Naarmate 4&5 mei dichterbij kwam werden de avondvergaderingen met de Comités in ons gemeentehuis frequenter. Met als resultaat een prachtprogramma met onder meer een broodjesdropping en broodtrommels voor de schoolkinderen, vrijheidsmaaltijden, bogen en een tocht langs de crossingsroute die de parachutisten in 1944 aflegden naar bevrijd gebied. Wij verheugden ons er op.

U weet hoe plotseling alles veranderde, overal en voor iedereen. Aanpassen werd de boodschap en met stip bovenaan: afstand houden. Ik ben ongelooflijk trots op de manier waarop u en jij zich schikken. Geen bezoek meer ontvangen of op bezoek gaan tenzij het echt nodig is. Mensen in de zorg die alles geven voor de naasten. Thuis je schoolwerk maken, zoveel mogelijk thuis werken, zakelijk zoeken naar wat wel kan. Ik realiseer mij terdege de moeite die dit kost. Ik weet van de zorgen op veel gebieden en van het verdriet. Maar samen komen we ver, daarvan ben ik overtuigd.

Dit Neder-Betuwe Magazine stond niet in de planning maar is in samenwerking met de Comités alsnog gemaakt; in plaats van die vele andere activiteiten waarvan u – als het weer kan – er een aantal tegoed houdt.

Vier dat u in vrijheid mag zeggen wat u wilt, mag schrijven wat u wilt en dat u straks weer kunt gaan en staan waar u wilt. Vier dat wij vrij zijn, al 75 jaar.

Ik wens u een onvergetelijke herdenking toe op 4 en 5 mei.

Jan Kottelenberg, uw burgemeester

Gedenkteken ‘Vliegers in het vuur’ aan de Parallelweg in Opheusden, bij het station. De zestien zuilen herinneren aan de zestien geallieerde vliegtuigen die door gevechtshandelingen zijn neergestort op Neder-Betuws grondgebied. Van de 132 betroken bemanningsleden gaven velen hun leven voor onze vrijheid.

Het gedenkteken is naar ontwerp van Bart Belonje. Landschappelijke inpassing naar ontwerp van Jan Bruyn. Realisatie werd mogelijk dank zij de fantastische steun van vele ondernemers. Financieel werd bijgedragen door Provincie Gelderland en gemeente Neder-Betuwe. Uitgebreide informatie, foto’s en toespraken die zijn gehouden bij de onthulling op 20 september 2019 zijn te vinden op: www.nederbetuwe.nl https://www.nederbetuwe.nl/gemeente/75_jaar_vrijheid/Activiteiten_en_festiviteiten/Gedenkteken_Vliegers_in_het_vuur_onthuld

3

75 jaar vrijheid, hoe ingewikkeld de omstandigheden ook zijn, het is een bijzonder voorrecht dat wij dit samen mogen beleven. Hangt u de vlag halfstok op 4 mei om te herdenken, dit jaar mag het de hele dag.

Kijk vanaf 20:30 uur op ons YouTubekanaal naar de kranslegging in de dorpen en de toespraak bij Vliegers in het Vuur. Dit is eerder gedaan en gefilmd. Hang op 5 mei de hele dag de vlag in top. Op die manier kunnen wij in verbondenheid toch samen op bescheiden maar zichtbare wijze onze dankbaarheid tonen.

4

75 jaar vrijheid

Groot-BrittanniĂŤ

Nieuw-Zeeland

Verenigde Staten van Amerika

4 en 5 mei

5

Canada

AustraliĂŤ

Nederland

75 jaar vrijheid

Een miniatuurvliegtuigje aan een sleutelhanger voor alle leerlingen van de scholen in Neder-Betuwe. Presentje van de Comités 4&5 mei ter gelegenheid van de onthulling ‘Vliegers in het Vuur’. Op de foto: de Comitéleden zetten die duizenden vliegtuigjes in kaarten vast.

Broodtrommel 75 jaar vrijheid

6

Beste meisjes en jongens, gemeente Neder-Betuwe heeft voor alle leerlingen met ‘leeftijd basisschool’ en voor de kinderen van de peuterspeelzalen een mooie broodtrommel gekocht. Als herinnering aan 75 jaar vrijheid. Die hadden we willen geven op 17 april, de dag van de Koningsspelen. Die zijn dankzij onze Buurtsportcoaches wel doorgegaan via die leuke filmpjes op facebook (nog steeds te zien) zodat je thuis kon en kan bewegen. Broodtrommels uitdelen via de computer, tja, dat kan nog niet. En via de post, dat is veel te duur.

Gelukkig bewaart Jaap Rensen van Meximum Promotions uit Dodewaard die enorme berg trommels (het zijn er een paar duizend!) voor ons. Op een dag komen ze via de Oranjeverenigingen en Comités naar jullie toe! Voor kinderen die op het speciaal onderwijs zitten is er ook een. We houden jullie op de hoogte via sociale media en de krant.

,,

Stille getuigen in mijn tuin en in mijn huis

n, t verhale ’ avond me n va rdwenen om K ‘ rlog is ve hoe de oo

Het puin dat nog steeds naar boven komt als wij iets dieper graven in onze tuin is als een stille getuige.

Het doet mij realiseren dat in heel oud-Ochten in de Tweede Wereldoorlog geen enkel huis onbeschadigd bleef. Dit dorp lag tijdens de slag om de Betuwe, vanaf september 1944, onder geallieerd vuur. Op de plek waar ik nu woon stond ooit een ander huis dat door de bewoners hals over kop moest worden verlaten en zij keerden daarnaar nooit meer terug. Buiten Ochten werden voor hen en andere inwoners noodwoningen gebouwd; we kennen het onder de naam De Lichtstad. Bijna de gehele dorpskern van Ochten werd na de oorlog compleet vernieuwd onder leiding van burgemeester Jean Houtkoper.

Herdenken is voor mij ook onlosmakelijk verbonden met mijn ‘Puttense roots’. Wat op een klein verzetsincident leek, net buiten Putten, ontaardde in een razzia. 659 mannen werden afgevoerd en uiteindelijk kostte het 552 mensen het leven, onschuldige vaders, zoons en broers. Mijn opa, de vader van mijn moeder, was één van hen.

Hij liet mijn oma achter; met vijf jonge kinderen, een winkel en een smederij. Hun foto bewaar ik in mijn huis.

,,

Twee dorpen, elk op zijn eigen wijze zwaar getroffen door de oorlog. Maar ook dorpen waar mensen hun veerkracht en moed toonden om een toekomst te geven aan de generaties na hen. Daarom vier ik, na het herdenken op 4 mei, op 5 mei 75 jaar bevrijding!

Herma van Dijkhuizen wethouder Opa en oma Kuiper

4 en 5 mei

ORANJEVERENIGING/ COMITÉ 4&5 MEI

Echteld

Dit jaar: alles is anders 75 jaar vrijheid, het is een bijzondere mijlpaal.

Wij herdenken maar op een heel andere manier dan wij tevoren hadden gedacht.

Oranjevereniging Echteld maakte een aangepast programma voor de inwoners, haar leden en verdere belangstellenden. Het is uitdrukkelijk niet de bedoeling dat u de ceremonie bijwoont.

Volgt u samen met ons de regels op die door de overheid zijn genoemd.

Op 4 mei is er een kerkdienst vanuit de Sint Jan de Doperkerk in Echteld die te beluisteren is via de kerktelefoon en op www.kerkdienstgemist.nl. De ceremoniemeester spreekt in deze dienst ook het openingswoord.

De vlag wordt halfstok gebracht; dit jaar door één soldaat in plaats van twee.

Nationaal signaal taptoe.

Twee minuten stilte.

De trompettisten spelen het Wilhelmus op gepaste afstand van elkaar bij het monument.

Een krans wordt gelegd door een vertegenwoordiger van de gemeente.

Een krans wordt gelegd door een vertegenwoordiger van de Oranjevereniging/Comté 4&5 mei Echteld.

Ook vragen wij u allen om de vlag op 4 mei halfstok te hangen. In ‘gewone tijden’ schrijft het protocol het anders voor maar dit jaar is het toegestaan om de hele dag de vlag op 4 mei halfstok te hangen. En hangt u op 5 mei de vlag in top, de hele dag.

Om 75 jaar vrijheid niet zomaar voorbij te laten gaan, ontvangen onze leden een kaars die zij op 4 mei voor het raam kunnen branden.

De kaars is aan de bovenzijde bedrukt zodat deze ook als herinnering bewaard kan worden.

Ook aan de kinderen is gedacht. Woon je in Echteld? Dan kun je een knutselpakket aanvragen bij ons.

Hierin zit materiaal waarmee je een slinger kunt maken met daaraan vredesduiven.

Als de kinderen de slinger gemaakt hebben kunnen ze deze op 5 mei voor het raam hangen.

Uit al deze mooie slingers kiezen wij er drie.

De makers kunnen rekenen op een leuk prijzenpakket.

Er is een brief huis aan huis verspreid over hoe u in het bezit komt van een kaars of knutselpakket. Heeft u die brief gemist?

Of bent u geen lid en wilt u meedoen?

Neem contact op met Oranjevereniging Echteld via e-mail: ov.echteld75jaar@gmail.com. Tegen een kleine vergoeding is dit alsnog te regelen.

Boven: Gedenkplaat in tuin van Sint Jan de Doperkerk Echteld nabij de plek waar in 1943 een vliegtuig neerstortte.

7

.

Wij vragen aan onze inwoners om tijdens het signaal taptoe en de 2 minuten stilte in de deuropening van het eigen huis te gaan staan om op die manier op gepaste wijze mee te herdenken.

75 jaar vrijheid

8

Ter gelegenheid van Veteranendag werd op 28 juni 2013 deze plaquette onthuld in de marmeren hal in het gemeentehuis van Neder-Betuwe in Opheusden. Ter herinnering aan de vijf omgekomen Indiëgangers uit de gemeente. Het was een initiatief van de veteranensociëteit Midden-Betuwe, in samenwerking met Historische Kring Kesteren en Omstreken.

, verhalen ’ vond met a n va rdwenen om ‘K rlog is ve hoe de oo

,,

Meedragen, een leven lang

Mijn ouders zijn beiden in 1947 geboren, vlak na de Tweede Wereldoorlog. Net als ik hebben zij tot heden in vrijheid mogen leven. Dat is voor ons bijna vanzelfsprekend. Bijna… want ook wij staan er elk jaar bij stil. Nu en ook vroeger op mijn lagere school werd er jaarlijks aandacht besteed aan de vele offers die deze vrijheid heeft gekost.

Ik herinner mij nog heel goed dat ik als leerling een werkstuk moest maken over de Tweede Wereldoorlog. Je moest iemand die je kende interviewen over zijn of haar ervaringen in oorlogstijd. Ik koos mijn opa. Hoewel er thuis zelden over werd gesproken, wist ik dat hij in een ‘jappenkamp’ had gezeten. Net zo naïef als ik jong was, bereidde ik mijn vragenlijst voor en bij het eerstvolgende bezoek aan mijn grootouders stapte ik op opa af met de vraag om een interview. Het gesprek was bijzonder kort. Al bij de eerste vraag betrok zijn gezicht en het enige maar zeer stellige antwoord was dat hij er niet over wilde praten. Mijn vader zag het gebeuren en weerhield mij ervan om door te vragen.

Geraakt maar ook gefascineerd ben ik mij in de jaren daarna steeds meer gaan verdiepen in wat er in Nederlands-Indië destijds is gebeurd. Inmiddels weet ik dat de militairen die bij de Japanse invasie gevangen waren genomen vreselijke dingen hebben meegemaakt in de kampen. Dat mijn opa die periode heeft overleefd is bijzonder, want velen zijn in de kampen onder vreselijke omstandigheden overleden. Mijn opa heeft over deze traumatische ervaringen nooit willen of misschien wel nooit kúnnen praten. Maar de enorme impact was voor mij onmiskenbaar: bij mijn grootouders géén spullen in huis van Japanse makelij. Dat zou in die tijd namelijk wel logisch zijn geweest want waar vandaag ‘made in China’ vaak op staat, zo was in mijn jeugd Japan een opkomende economie met merken als Sony, Yamaha, Toyota, Mitsubishi, Honda.

Na de bevrijding uit het kamp bleek de toenmalige vrouw van mijn opa hem verlaten te hebben.

Gelukkig leerde hij mijn oma kennen en na een gedwongen vertrek uit Indonesië in 1955 heeft hij met zijn gezin in Nederland een nieuw bestaan opgebouwd. Een bestaan waarin 60 jaar lang niet meer werd gesproken over die periode van vóór 1946. Ondanks de vele verschrikkingen die hij heeft meegemaakt, is mijn opa toch bijna 97 jaar oud geworden.

,,

Vooral in tijden zoals nu denk ik vaak aan hem en ben ik dankbaar dat hij en al die mensen offers hebben willen brengen voor de vrijheid waarvan wij vandaag en al zoveel jaren mogen genieten.

Stefan van Someren wethouder

4 en 5 mei

ORANJEVERENIGING

IJzendoorn

4 mei Dit jaar mag op 4 mei de vlag de hele dag halfstok; dit in tegenstelling tot het normaal geldende protocol. ’s Avonds vanaf 20:30 uur kunt u op het YouTubekanaal van gemeente Neder-Betuwe de herdenkingstoespraak vinden van burgemeester Jan Kottelenberg. Ook is op dit kanaal te zien hoe eerder op de dag in beslotenheid in de dorpen kransen en bloemen bij de monumenten en op de oorlogsgraven zijn gelegd.

Stolpersteine in Ochten ter herinnering aan familie Frank

In de Ambachtstraat in Ochten zijn vier Stolpersteine in het trottoir aangebracht, op de plek waar de familie Frank woonde. Ze herinneren aan Salomon David Frank, zijn vrouw Maria Anna Frank-de Jong en hun dochters Betty en Ietje. Zij kwamen om in juni en juli 1943 in concentratiekamp Sobibor.

Ter nagedachtenis en herinnering aan deze zeer gerespecteerde familie, die een textielwinkel had in Ochten en ook veel deed voor de samenleving in het dorp, is eveneens een straat naar hen vernoemd, de S.D. Frankstraat.

Stolpersteine (struikelstenen) is een project van de Duitse kunstenaar Gunter Demnig die zelf in heel Europa deze stenen metselt in het trottoir voor de vroegere woonhuizen van mensen die door de nazi’s verdreven, gedeporteerd, vermoord of tot zelfmoord zijn gedreven. Demnig citeerde eens met instemming een scholier (vertaald): ‘Je valt niet over de Stolpersteine, je struikelt met je hoofd en je hart’.

9

De eerste herdenkingsbijeenkomst kort na de bevrijding vond plaats op een weiland van Dirk Vermeulen aan de Keizerstraat in IJzendoorn in de toenmalige gemeente Echteld.

75 jaar vrijheid

10

Kunstwerk en plaquette tegenover de oorlogsgraven van Alfred Burns en Patrick Tiernan op de begraafplaats aan de Kalkestraat in Dodewaard. Deze vliegers kwamen om op 17 juni 1944 toen hun vliegtuig neerstortte tussen Dodewaard en Opheusden. De propeller, met in het midden een bloemknop, heeft twee gehavende bladen en één intact blad met daarin de tekst: ‘Though their lives ebbed away in our soil, they will forever live in our memories.’

Dit monument werd op 3 mei 2014 onthuld in het bijzijn van de familieleden Burns en Tiernan, vertegenwoordigers van gemeenten en een school uit Australië en vele dorpsgenoten uit Dodewaard.

De graven van Alfred Burns en Patrick Tiernan. Plaquette en gevonden propellerdeel in de hal van het gemeentehuis Neder-Betuwe.

5 mei Hangt u op 5 mei de hele dag de vlag in top!

Op die manier kunnen wij in verbondenheid toch samen op bescheiden maar zichtbare wijze onze dankbaarheid tonen voor 75 jaar vrijheid.

4 en 5 mei

COMITÉ 4/5 MEI

Dodewaard

Vier geleden is Comité 4/5 mei Dodewaard begonnen om tijdens de jaarlijkse 4 meiherdenking steeds over één persoon die vermeld is op het monument meer te vertellen.

Dit ter nagedachtenis aan de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog uit ons eigen dorp.

Tot veler voldoening hebben wij begrepen. Want na zoveel jaren zijn er onder de vele belangstellenden bij de herdenking steeds meer mensen die niet of nauwelijks weet hebben wie de personen zijn die wij noemen en herdenken met kransen en bloemen.

Wie zijn zij? Wat hebben zij voor ons betekend en wat maakten zij mee? Dit jaar zou bij het monument het verhaal worden verteld over het leven van Jopie van Ingen. Dat doen we ook nu, alleen in andere vorm. Net zoals alles anders gaat, ook de manier waarop de herdenkingen worden vormgegeven.

Hierna het verhaal en een afbeelding uit het leven van J. van Ingen, Jopie. Ter herinnering.

Jopie van Ingen

Warm gezin

Het was een warm gezin waarin Jopie opgroeide.

Op jonge leeftijd vond hij werk bij de plaatselijke conservenfabriek van Geurts.

De oorlog brak uit en er volgde een moeilijke tijd voor het gezin Van Ingen. In 1944 kwam er een oproep voor alle jongens in Dodewaard. Ze moesten zich melden voor een werkkamp. Als gevolg daarvan vluchtten veel vrienden naar Brabant, België of naar nog andere plaatsen. Jopie niet, hij was bang dat zijn ouders, broers en zussen daar onder zouden lijden. Bang voor repressies oftewel bestraffing. Hij bleef thuis en gaf gevolg aan de oproep voor het werkkamp in Hoog-Soeren.

Ongeval

Eenmaal in dat werkkamp kreeg hij slechts eenmaal de gelegenheid om naar huis te gaan; dat was voor de begrafenis van zijn opa. Lang heeft hij niet gewerkt in het werkkamp. Hij kwam om het leven op 3 juli1944 door een noodlottig ongeval; waarschijnlijk is hij aangereden door een militaire kolonne. Jopie was nog maar 19 jaar oud.

Het was melktijd in Hien toen het slechte bericht bij de familie kwam. De vader en broers van Jopie waren bij de koeien in de polder. Een overheidsfunctionaris van het leger of de politie bracht de boodschap.

Er was veel verdriet in het witte huisje aan de dijk. De functionaris vertelde dat het stoffelijk overschot de volgende dag zou thuiskomen. Hij gaf daarbij aan dat de kist niet geopend mocht worden. Dit was voor de familie onverdraaglijk.

Afscheid

Toen de kist de volgende dag gebracht werd, besloten zij die toch te laten openen. Ze konden Jopie niet begraven zonder afscheid te nemen.

Buurvrouw Trui Louter heeft de kist geopend en met oom Det Verwoert het lichaam verzorgd.

Zo konden de ouders, broers en zussen waardig afscheid nemen van hun zoon en broer. Zijn vrienden hebben Jopie begraven op het Hiense kerkhof bij de kerk.Het graf van Jopie is daar nog steeds.

Een moeilijke tijd

In de oorlog heeft de familie Van Ingen ook na het overlijden van Jopie nog veel meegemaakt.

Tussen hun woonhuis en het varkenshok hadden zij een schuilkelder gemaakt om het gezin te kunnen beschermen tegen het oorlogsgeweld. Maar evenals vele andere mensen uit Dodewaard moesten ook zij vluchten. Eerst via restaurant De Engel naar de boerderij van De Geer aan de dijk - het laatste huis van Dodewaard aan de dijk richting Andelst. Daarna moesten zij enkele weken evacueren en weken zij uit naar Brabant.

Daar werden ze bij gezinnen ondergebracht. Een moeilijke tijd voor hen en zoveel andere mensen.

Dankbaarheid was er ook, voor de opvang en verzorging die aan hen werd geboden.

Maar het diepste verdiet was natuurlijk het verlies van hun Jopie.

11

Jopie van Ingen werd geboren op 30 maart 1925 in Wely. Op jonge leeftijd verhuisde hij naar de Nieuwe Dijk 1 in Hien, het witte huis tegenover De Engel. Zijn moeder was Maria van IngenVerwoert en zijn vader Arie van Ingen. Jopie was het derde kind in het gezin Van Ingen dat 14 kinderen zou krijgen; helaas zijn twee kinderen uit dit gezin overleden bij de geboorte of kort erna.

12

75 jaar vrijheid

Monument op de nieuwe plek bij de kerk.

In Ochten werd op 27 september een verhalenavond gehouden. Roel van den Hatert deelde in een volle zaal in het Dorpshuis aan de hand van oude foto’s zijn ervaringen als jonge jongen in de periode 1939-1945. Tijdens deze avond werd de maquette onthuld van de vorige ‘oude’ Hervormde Kerk Ochten die Cees Verhaaf uit Kesteren in opdracht van Comité 4 en 5 mei Ochten-Eldik maakte aan de hand van oude tekeningen en foto’s.

4 en 5 mei

Dodenherdenking Ochten 4 mei 2020 75 jaar na de bevrijding van de Tweede Wereldoorlog heeft de herdenking van de oorlogsslachtoffers een andere vorm. Het zal een herdenking in stilte zijn.

Wij zullen samen 2 minuten stil zijn rondom ons monument en de muzikale begeleiding door de Harmonie en het Hervormd Kerkkoor moeten missen. We missen ook de bijdragen van de scholen en de bijeenkomst in het Dorpshuis.

75 jaar bevrijding is het thema dit jaar.

En dat verandert niet.

Het 4 en 5 mei Comité Ochten-Eldik zal de herdenking niet overslaan, maar heeft een aangepaste vorm gevonden. Er zal een kranslegging plaatsvinden bij het monument op een ander tijdstip; dit wordt op film vastgelegd en kan via een link op het YouTubekanaal van gemeente NederBetuwe worden bekeken vanaf 20:30 uur op 4 mei. Wij hopen dat we ons op deze manier bij elkaar zullen voelen, toch samen 2 minuten stil kunnen zijn en hen kunnen gedenken die vielen en hen die achterbleven.

De traditie van herdenken gaat door, dit jaar in een andere vorm.

Wees samen stil, herdenk samen.

4 en 5 mei Comité Ochten-Eldik Monument op zijn eerste plek, bij het toenmalige gemeentehuis van Echteld aan de Molendam in Ochten.

In Vrijheid kiezen Vertel nog een keer de verhalen Dan staan wij meer dan twee minuten stil bij wat zich nooit meer mag herhalen En wat geen mens ervaren wil.

Dan zullen wij nooit meer vergeten wat vrijheid kost in oorlogstijd Niet dat wij alle feiten weten Maar kiezen voor verdraagzaamheid.

De kransen kunnen niet verbloemen Dat oorlogen nog steeds bestaan We blijven nieuwe namen noemen van hen die onrecht ondergaan.

Herdenken is een fakkel dragen Het trekken van een lichtend spoor In vredesnaam blijven we zeggen Geef aan elkaar de vrijheid door.

Lieke Binnenmars

13

De meesten van ons hebben de oorlog niet meegemaakt. We kunnen nu misschien een heel klein beetje van de onvrijheid proeven door de beperkte quarantaine die ons om gezondheidsredenen is opgelegd. Voor hen die de oorlog wel meemaakten roept deze tijd misschien herinneringen op naast de herinneringen en angsten die er al zijn. We denken in het bijzonder ook aan u.

75 jaar vrijheid

Verhalenavonden Neder-Betuwe Wij bewaren goede herinneringen aan de verhalenavonden.

Alleen die van Dodewaard op 16 april kon niet doorgaan.

In Ochten was de avond op 27 september, zie bladzijde 12.

Kesteren volgde op 16 december met beelden van dit dorp in oorlogstijd; Conny van der Heyden vertelde over de familie Frank uit Lienden; Gerrit Hendriks over de familie Cohen uit Rotterdam die in Kesteren was ondergedoken; Irene Bruning-van Zanten over de verzetsgroep van haar vader; Henk de Jongh deelde zijn persoonlijke ervaringen van de evacuatieperiode aan het einde van de oorlog.

Stationsgebouw Kesteren

14

In Opheusden was de verhalenavond op 24 februari met publiek van jong tot oud in een volle raadzaal. Conny van der Heyden vertelde met een presentatie over het verzetswerk van Johannes van Zanten; Sem Arends en Daan Viergever over de mobilisatie en de oorlogsperiode in Opheusden; Daan Viergever interviewde Johan van Dam die de evacuatie meemaakte. Er waren ook filmbeelden te zien over de periode mobilisatie en oorlog in de Betuwe, bij elkaar gebracht door Sem Arends en Peter Kegelaar; zij lieten tot slot het bekende lied weerklinken - gezongen door Vera Lynn – ‘ We’ll meet again!’

,,

n, t verhale en’ avond me verdwen ‘ Kom van is g rlo hoe de oo

Ons Schild

De herdenking op 4 mei is altijd een bijzonder moment. In Nederland, in onze gemeente, voor mij. Ook en juist dit jaar als we 75 jaar vrijheid gedenken in een bijzondere tijd. Bij de vraag aan de collegeleden om een persoonlijke bijdrage te leveren aan dit bijzondere nummer kwam de tekst bij mij in gedachten die we 4 mei vorig jaar uitspraken bij de dodenherdenking in Ochten. Enkele zinnen wil ik graag nog een keer benoemen.

~ “En ik hoop dat we het juiste besef gevoelen van het voorrecht dat we dit op deze wijze, in vrijheid, in betrekkelijke rust en vrede nog mogen en kunnen doen.” ~ “Beséffen wij dat wij niet wéten hoe het is, om te leven in tijden van oorlog of oorlogsdreiging? Niet te weten níet in vrijheid te kunnen leven?” ~ “Zijn wij hier dankbaar voor? Maakt het ons onverschillig óf juist waakzaam? Ga daar goed mee om.

Immers, wat we zaaien zullen we uiteindelijk ook oogsten.” ~ “We sluiten af met nogmaals de wens uit te spreken dat we echt beseffen wat het betekent: In vrijheid leven. En persoonlijk wens ik u toe dat dit zijn mag in het besef van wat we zingen in het zesde couplet van ons Volkslied: “Mijn schild ende betrouwen, zijt Gij, o God mijn Heer”. Ik wens u ook allen, zonder onderscheid, voor de toekomst die voor ons ligt toe, waarmee de dichter van ons volkslied dit couplet vervolgt: “Op U zo wil ik bouwen, verlaat mij nimmermeer.”

,,

Dodenherdenking 2020: ongedacht zal deze een geheel ander verloop hebben dan voorheen. Maar de inhoud blijft gelijk: twee minuten stilte voor respectvol gedenken, bezinning op wat oorlog betekent en wat vrijheid is.

Een opdracht voor ons allen. De woorden die op 4 mei 2019 klonken in Ochten, ze zijn actueler dan ooit.

Ik wens u een goede herdenking toe.

Nees van Wolfswinkel wethouder

4 en 5 mei

Sem Arends en zijn tijdelijke museum in Opheusden over de Tweede Wereldoorlog Op 13 maart 2020 zou burgemeester Jan Kottelenberg het tijdelijke museum over de Tweede Wereldoorlog openen dat door Sem Arends en zijn mede-verzamelaars van Stichting Betuws Oorlogsverleden was ingericht in een pand in Opheusden. De avond ervoor kwam het bericht: alle bijeenkomsten moeten per direct worden afgelast ter bescherming van ons aller gezondheid.

Vijf dagen later bracht de burgemeester in z’n eentje - en op gepaste afstand - een bezoek aan Sem en zijn museum. Hij kreeg uitleg over de herkomst van de materialen en over de periode 1940-1945 in de westelijke Betuwe. Kottelenberg: “ik ben onder de indruk van deze bijzondere verzameling en ook dat zo’n jong iemand zoveel ervan afweet.” Er is van alles te zien zoals foto’s,

militair materieel en gebruiksvoorwerpen uit die tijd. Hopelijk zit het mee en kan Sem nog iets langer op deze tijdelijke locatie blijven. Houd de berichtgeving in de gaten.

Als bezoek weer mogelijk is, goed om te weten dat de toegang gratis is en dat u kunt parkeren bij het gemeentehuis.

15 Sem Arends (Opheusden, 1997) werd op z’n 8ste geïnspireerd door de verhalen van zijn oma over de Tweede Wereldoorlog. Zijn verzameling begon met een plunjezak en groeide uit tot een indrukwekkende collectie die is ondergebracht bij Streekmuseum Baron van Brakell in Ommeren. Tijdens de verhalenavonden in Ochten, Kesteren en Opheusden verzorgde Sem steeds een expositie.

Deze foto werd nét voor de opening gemaakt in het tijdelijke museum in de Beukenlaan Opheusden.

Voor meer informatie is Sem bereikbaar via t. 06 – 40 24 40 51 of via e-mail semarends-volvo@live.nl.

Stichting Betuws Oorlogsverleden is ontstaan uit een samenwerking tussen de historische verenigingen Historische Kring Kesteren en Omstreken, Oudheidkamer Tiel, Historische Kring West Betuwe en Voet van Oudheusden (Culemborg).

75 jaar vrijheid

16

Op 25 januari 2020 werd het boek over het leven van Johannes van Zanten gepresenteerd. Het is geschreven door Conny van der Heyden-Versnel die jarenlang diepgravend onderzoek deed in archieven en vele interviews hield met nabestaanden van Johannes en nabestaanden van de knokploegleden van Van Zanten.

Uit de reconstructie blijkt dat de rol van Johannes van Zanten in het verzet van nog veel grotere betekenis is geweest dan al bekend. Het boek, met veel foto’s, is verkrijgbaar via www.hkko.nl of bij boekhandels in onze omgeving ( € 29,95).

,,

Het sigarenkistje van mijn opa

rhalen, nd met ve ’ vo a n va rdwenen ‘ Kom rlog is ve oo e d e ho

Ik ben van 1974 en daarom heb ik persoonlijk geen directe herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog. Bij mij op zolder ligt wel een herinnering. Een sigarenkistje van mijn opa. Het kistje bevat foto’s van barakken, foto’s van een krukassenfabriek en zijn ‘Ausweis fur Werksangehörige’.

Mijn opa was als jongeman van 21 jaar gedwongen tewerkgesteld bij een vliegtuigonderdelenfabriek in de omgeving van Hamburg. Hij moest meewerken aan de oorlogsindustrie met nog enkele honderden Hollandse, Franse en Belgische jongemannen.

De foto’s uit het kistje laten een modelbeeld zien, ze waren duidelijk bedoeld om het thuisfront te laten weten dat ze het goed hadden. Het was propaganda. De werkelijkheid was anders.

Zelf heeft mijn opa over deze periode later heel weinig verteld aan zijn vrouw en kinderen. Wat wij als familie weten is dat de omstandigheden in de barak en in de fabriek heel zwaar waren en dat hij vreselijke dingen heeft meegemaakt. Hij heeft het overleefd mede omdat hij de laatste periode inwonend is geweest bij een Duitse familie, waar hij wel fatsoenlijk onderdak kreeg en goed eten en drinken.

Interessant is dat enkele jaren na de oorlog deze Duitse familie een bezoek heeft gebracht aan het gezin van mijn opa, uit persoonlijke belangstelling naar hoe het hem verder vergaan was. Natuurlijk was mijn opa van mening dat vele Duitsers ‘fout’ waren, maar er was ook een nuance. Wie is fout en wie is goed? Het zijn oorlogsvragen. Wij mogen gelukkig nu al decennia in een vrij land wonen waar er verschil van mening mag zijn en we vrij het politieke debat kunnen voeren. Laten we er alles aan doen om dat zo te houden!

,,

Marien Klein wethouder

4 en 5 mei

COMITÉ 4/5 MEI

Kesteren

Samen herdenken In Kesteren herdenken we elk jaar op 4 mei de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog bij het graf van Johannes van Zanten op de oude begraafplaats aan de Nedereindsestraat.

Johannes van Zanten en de leden van zijn verzetsgroep streden actief voor vrijheid met risico voor hun eigen leven. Dankzij de inzet van velen wonen, werken en leven we in de Betuwe al 75 jaar in vrijheid. Dat is heel bijzonder en daar hadden we graag extra aandacht aan besteed.

Door de huidige omstandigheden is dat niet mogelijk. Laten we ons juist nu realiseren dat leven in vrijheid en zonder beperkingen niet vanzelfsprekend is.

Oorlogsactiviteiten in Kesteren en omgeving Niet alleen bij de Grebbelinie, maar ook in de Betuwe is tijdens de Tweede Wereldoorlog hevig gevochten. Vanaf het begin van operatie Market Garden in september 1944 lag Kesteren en omgeving midden in de vuurlinie met hevige gevechten tussen geallieerden ten oosten van de verdedigingslinie Kesteren-Ochten en de Duitsers aan de westkant.

Johannes van Zanten Johannes van Zanten heeft met vele anderen gestreden tegen de bezetting door de Duitsers.

Hij heeft dat uiteindelijk met zijn leven moeten bekopen. Hij werd op 22 november 1944 tijdens een geplande vergadering bij de Kamer van Koophandel in Utrecht door de Duitsers opgepakt en op 2 december 1944 werd hij op de Koning Willem III kazerne te Apeldoorn gefusilleerd. De betekenis van zijn verzetswerk tijdens de Tweede Wereldoorlog en van mede-verzetsstrijders is op indrukwekkende wijze beschreven in het recent verschenen boek van Conny van der HeydenVersnel getiteld “Ten onrechte beschuldigd”.

bevrijd. Laten we ons blijven herinneren dat het bijzonder is dat we al zo lang leven in vrijheid in deze prachtige Betuwe.

Helaas moeten we dit jaar de herdenking op 4 mei aanpassen, maar uiteraard besteden we er aandacht aan. Hopelijk kan dat volgende jaar weer met zijn allen samen.

17

Market Garden Op zondag 17 september begon Operatie Market Garden. Met een enorme luchtvloot werden para’s en materieel vervoerd vanuit Engeland naar de Ginkelse Heide. De tweede dag van de operatie verliep moeizamer. Maar liefst zeven toestellen crashten of maakten een noodlanding op het grondgebied van Neder-Betuwe. Bij een noodlanding van een Dakota C47 nabij Opheusden kwamen drie van de 21 inzittenden om het leven, waaronder de piloot. De copiloot, Edward Fulmer, leverde een bijzondere prestatie door het vliegtuig net zolang in de lucht te houden zodat de anderen konden springen. Hij ontving er de Militaire Willems Orde voor uit handen van Koningin Wilhelmina. Zelf kon hij na de landing met hulp van mensen uit het dorp nog net op tijd het brandende vliegtuig verlaten. Zestien gelande para’s werden door de verzetsgroep van Johannes van Zanten in veiligheid gebracht.

Leven in vrijheid Operatie Market Garden was uiteindelijk een mislukking en leidde helaas niet direct tot de zo dringend gewenste bevrijding. Er volgden nog een dramatische hongerwinter en een lange periode van onderwaterzetting van de Betuwe tot de bevrijding op 5 mei 1945. Dankzij de inzet van vele jonge militairen uit verschillende landen werd Nederland en daarmee ook de Betuwe

75 jaar vrijheid

Berichtje van de burgemeester voor meisjes en jongens Beste meisjes en jongens, Gaat het goed met jullie? Wat was dat vreemd hè dat je ineens (bijna) niet meer naar school kon gaan.

Dat moest en moet zodat we er met z’n allen voor kunnen zorgen dat zo min mogelijk mensen ziek worden. Je doet vast goed mee, met zoveel mogelijk thuis blijven, goed je handen wassen en anderhalve meter afstand houden. Dankjewel!

PS 1: Vergeet niet je voornaam, achternaam, leeftijd en je adres op te schrijven.

Als jij iets stuurt, krijg je van mij bericht terug.

Mét een (leeg) dagboek en een pen. En ik zorg ervoor dat jouw verhaal, tekening of foto op onze website komt. Als je dat niet wilt, laat even weten.

Dan lees ik met veel plezier je post, je krijgt van mij bericht én het cadeautje maar het komt dan niet op onze website.

Om de beurt zorgt wel een clubje medewerkers voor de post en voor nog andere dingen die niet vanuit huis kunnen. Dus die post komt zeker bij mij terecht.

PS 2: Ik werk – net als jullie - thuis, net als de meeste medewerkers van de gemeente.

Groetjes, Jan Kottelenberg, burgemeester

18

Thuis leren met mama als juf of papa als meester en verder via internet natuurlijk les van die ‘echte leerkrachten’. Ik ben benieuwd hoe jij dat vindt.

Schrijf mij eens op een kaart of in een brief of mailtje. Je hebt nu toch vakantie en ook ietsjes meer vrij.

Dit is mijn adres: Burgemeester Jan, t.a.v. bestuurssecretariaat, Burgemeester Lodderstraat 20, 4043 KM Opheusden.

E-mail: bestuurssecretariaat@nederbetuwe.nl

,,

Hoe de oorlog is verdwenen, ik heb het van horen zeggen

n, t verhale en’ avond me verdwen ‘ Kom van is g rlo hoe de oo

Mijn ouders waren tiener en twintiger in de oorlog dus zij maakten de oorlog bewust mee. Mijn vader in de Achterhoek en mijn moeder in Bennekom. Hier een korte schets over het leven van mijn moeder in die jaren en waardoor ik ‘van horen zeggen heb’ hoe de oorlog was en weer verdween.

Net als hier in de Neder-Betuwe zat mijn moeder behoorlijk in de schootslinie van de Grebbeberg en daarom moesten zij en haar familie in mei 1940 evacueren. Haar broers met de koeien op transport per schip via de haven van Wageningen naar Holland, de rest van de familie vluchtte naar de andere kant van het dorp richting de heide. Na een week keerde mijn opa stiekem terug om poolshoogte te nemen. Toen het rustig bleek, zijn ze maar weer naar huis gegaan.

Tijdens de oorlogsjaren waren er spanningen door de aanwezigheid van onderduikers op de boerderij en de broers die elders ondergedoken zaten. En in september 1944 was het weer raak.

Tijdens de luchtlandingen moesten ze opnieuw evacueren. Later mochten ze wel terugkeren maar op de boerderij waren ze niet meer ‘alleen’, ook Duitsers werden ingekwartierd. Ze hadden niets meer te vertellen over huis en bedrijf. Koeien, varkens en kippen werden uit de stallen gehaald, geslacht en afgevoerd als voedsel voor de Duitse manschappen. Ook de wintervoorraad, geweckte groenten en fruit, het werd geconfisqueerd. Huilend zag mijn moeder aan dat al het werk dat hierin zat voor niets was geweest.

Spanning was er vanwege verzetsdaden en opgepakte vrienden en vriendinnen. De laatste maanden van de oorlog is ze weer geëvacueerd, naar Ede. De boerderij thuis werd deels gesloopt omdat het hout nodig was voor de bouw van loopgraven. Dankbaar dat haar leven gespaard was beleefde mijn moeder de bevrijding. Maar haar ervaringen in deze jaren, het betekende later bij ons thuis dat voedselverspilling uit den boze was.

,,

Jan Kottelenberg burgemeester

4 en 5 mei

STICHTING KONINGSDAG EN 4/5 MEI

Opheusden

Het monument is een vingerwijzing In het boek ‘Hell’s Highway’ van George E. Koskimaki (*1922 Michigan †2016) wordt in hoofdstuk 21 de ‘Slag om Opheusden’ beschreven. Dit zou ieder jaar lesstof moeten zijn in de hoogste klas van het basisonderwijs zodat de jeugd een indruk krijgt van de felle strijd die de 101e Airborne Divisie in Opheusden heeft geleverd. Hiermee wil ik niets afdoen aan de strijd die andere geallieerde troepen in de regio hebben geleverd, maar ik moet mij hier beperken.

Bram Florissen vroeg mij om namens ‘Stichting Koningsdag en 4/5 mei Opheusden’ iets te schrijven over het monument voor het gemeentehuis in Opheusden, omdat deze drieluik er niet altijd heeft gestaan.

Albert Dooremont zei dat de oorlog diepe wonden had nagelaten. “Daarom zullen wij en ons nageslacht ieder jaar terugkomen naar Opheusden om onze gevallenen te herdenken. Laat het een teken en vingerwijzing zijn, dat zoiets nimmer meer voor mag komen.”

Screaming Eagles Met Bernard Florissen bezocht ik in de tachtiger jaren de herdenking in Normandië. Hij leende mij het boek ‘Hell’s Highway’. Daardoor gingen de gevechten van de 101e Airborne Divisie voor mij leven. Vooral de heldendaad van sergeant John Boitano, die onder hevig vijandig vuur zijn

kameraad Don Patton, bij wie het been erbij hing, op de rug nam en hem naar de ‘Eerst-Hulppost’ bracht in de molen van Aalbers. Lees het hoofdstuk alsjeblieft en je zult begrijpen waarom ooit het initiatief is genomen om het door de Amerikanen ook zo gewenste monument links naast het Belgische te bouwen. De linker zuil voor de ‘Screaming Eagles’ en de middelste voor de Engelsen, Canadezen en omgekomen burgers.

De gemeenteraad wilde hiervoor geen geld beschikbaar stellen, dus is de benodigde f 20.000 voor de helft betaald met geld van diverse acties en de andere helft met het geld van twee gulle gevers die ik alleen ken. Het monument is mij dierbaar.

Namens de Stichting, Ton Keuken

19

Brigade Piron De Belgische Brigade Piron kreeg eind jaren zeventig van de toenmalige gemeente Kesteren toestemming om een monument te bouwen.

Als journalist was ik bij de onthulling en sprak toen onder anderen met Albert Dooremont en André Herpol. André is tot voor enkele jaren - tot op hoge leeftijd - jaarlijks in Opheusden bij de herdenking te gast geweest. De oorlog vond hij iets vreselijks. In 1979 citeerde ik hem in een landelijk dagblad: “Ik was jong toen ik als vrijwilliger ten oorlog trok en keek bij mijn vertrek naar de toren van de stad, terwijl ik me afvroeg of ik die ooit weer zou zien. Ik vocht niet alleen tegen de Duitsers, maar ik vocht in meerdere mate voor mijn leven.”

“We deden toen dingen, waarvan we nu zeggen dat het te gek is, maar je moest gewoon, er was geen andere uitweg. In ons groepje zat een vrolijke jongen, maar die kon de oorlogshel niet aan. Op het laatst zag hij overal Duitsers, of ze er nu waren of niet. Men heeft hem toen af moeten voeren.”

dood veroordeelden De ballade van de ter zich op zijn schouder Een zware hand legde lijkse gang.

En onderbrak zijn dage em wat benauwder Heel even ging zijn ad e. Hij was niet bang.

Toen ging hij rustig me est wist hij allang.

Dat dit eens komen mo n? indt, schuwt de gevare Wie, die de strijd aanb n. re in zijn beste ja Menig soldaat sterft volgde hij die drang. p, Maar toen het land rie hij heel zacht gezegd: Op ’t Binnenhof* heeft Ik kom wel terecht!’

‘Heer, help de mijnen! in Scheveningen.

Er zat een jonge man opgeruid Die had gesaboteerd en nog andere dingen, Wapens gesmokkeld en . Toen was het uit.

Tot hij verraden werd der zat zijn bruid.

En een paar cellen ver aars gedachten.

Zij waren altijd in elk tot besluit.

Een vonnis en zes kogels gezegd: zij Iedere avond hebben l terecht!’ we kom ‘Heer, help de ander! Ik t een jonge jongen, En in de cel daarnaas n zijn ouders was.

Die eens de vreugde va hij altijd gezongen.

Toen hij thuis was, had als zuiver glas.

Zijn ogen waren klaar n het nog maar pas Hij nam zijn leven toe de schaal der vrijheid Begon en wierp het in elfde blijheid Hij offerde het met dez jeugd gedarteld was.

Waarmee hij door zijn bed voor God gelegd: Steeds heeft hij dit ge s! Ik kom wel terecht!’

‘Heer, help mijn ouder t grijze haren, Allen, allen: de man me gt in zijn cel die elke avond psalm zin per jaren rij de jeugdigen en die op erlijk bevel: gehoorzaamden het inn en wisten wel: Zij stonden op hun post l, weinig krachtig.

Wij zijn gering in aanta en overmachtig.

De vijand is barbaars eft zijn wraak ons fel En als hij toeslaat, tr de onzen slecht…

En het vergaat ons en en wel terecht!’

‘God, sta hen bij! Wij kom Prinsesse van Oranje s verlangen zijt die het synbool van on ons straks het leven. wij weten wel: dit kost slechts een korte tijd.

Wij zien het licht nog ds vallen in de strijd Maar als wij aanston de hei in Haaren** En eenzaam sterven op ste zucht bewaren Dan willen wij een laat naar de eeuwigheid: Voor dit gebed op weg sneuvelt in ‘t gevecht, ‘Heer, Uw soldaat, die , ik kom wel terecht.’ smeekt U: help ons land Yge Foppema

‘God, help mijn vrouw en kinderen!

Ik kom wel terecht!’

Dit opschrift was haastig met potlood gekrabbeld op de binnenkant van een celdeur in het Binnenhof in Den Haag.

Het inspireerde in 1943 Yge Foppema tot het schrijven van dit Geuzenlied.

Yge Foppema schreef alleen tijdens de bezetting 1940-1945. Ervoor niet, erna niet. Dit Geuzenlied schreef hij in 1943 na een lang nachtelijk gesprek met celgenoot Jan Verhagen aan wie het gedicht is opgedragen. Later, in 1980, zei Foppema hierover: ‘Het wil niet zeggen dat de aangeduide personen ook werkelijk ter dood waren veroordeeld, alleen dat zij zich er volledig van bewust waren dat die mogelijkheid hun boven het hoofd hing en dat zij dit aanvaardden.’

Van de personen heeft hij er enkelen na de oorlog teruggezien, zoals ‘de man met grijze haren’. *Binnenhof – het hoofdkwartier in Den Haag van de Duitse politieorganisatie ‘Sicherheitsdienst’. ** ‘Haaren - de executieplaats bij Vught.